ACHTSTE JAARGANG * #85 * JANUARI 2021

William Gibson Shockumentary Enzo Castellari Film Reclame Van Houten Powell in Avening IN MEMORIAM

1 INHOUD VAN DIT NUMMER WILLIAM GIBSON 3 | SHOCKUMENTARY 16 | ENZO CASTELLARI 21 VAN HOUTEN RECLAME 28 | POWELL IN AVENING 33 | IM 39

Film Fun is een tijdschrift van Thys Ockersen dat maandelijksverschijnt en geleverd wordt aan een select gezelschap geïnteresseerden.

Dit is nummer 85 8e jaargang, januari 2021

©2020/21 Thys Ockersen Films/Film Fun

Tekst en foto’s: Thys Ockersen/Stillphoto

Gastredacteuren: Peter Cuijpers, Ruud den Drijver, Michael Helmerhorst, Wim Jansen, Mike Lebbing, Thomas Leeflang, Hans van Pelt, Bram Reijnhoudt, Dorna van Rouveroy van Nieuwaal, Mark van den Tempel Vormgeving: Hille Tymstra Interview met William Gibson - Luister op YouTube (Podcast ‘The Quarantine Papers’ door Paul Holdengräber, Mei 2020) Thys Ockersen Films thysockersenfilms.com [email protected] The images displayed on this site are placed here purely for the enjoyment of all film fans worldwide. FILM FUN is a non-profit making digital magazine and no money is made from the display of these images. Neither is the display Oude nummers van Film Fun kunnen of these photos intended to suggest that we possess copyright, and photos will be removed immediately if parties hier gratis worden gedownload. pictured in the photographs, or if parties who can demonstrate that they possess copyright, make such a request.

FILM FUN #85 2 JANUARI 2021 INHOUD William Gibson cyberpunk en films

“I don’t generate a storyline and then fill it out in the course of wrting. The story actually generates in the course of the writing. It’s one of the reasons I’ve never been comfortable doing screenplays, because in order to get the contract for the screenplay, you have to sit down and tell them what’s going to happen.” William Gibson door Peter Cuijpers

Hoewel het niet mijn gewoonte is over mijn vertaalwerk te reppen, is er soms een reden om een uitzondering te maken. Behalve een reden is er in dit geval ook nog een aanleiding. De reden is dat er in de jaren ’80 een stroming in de sci- ence fiction ontstond die cyberpunk werd genoemd, met als coryfeeën William Gibson en Bruce Sterling. Ik vertaalde toen al voor Meulenhoff-*M, maar dit is de enige keer dat op mijn initiatief een boek werd gekozen. De redactie vond het eigenlijk onvertaalbaar, te moeilijk en commercieel dubieus, maar gaf me de zegen mee. Het boek was Neuromancer uit 1984, dat alle drie de belangrijkste sf-prijzen van dat jaar had gewonnen. Let wel: het is niet zo dat ik Gibson voor Nederland ontdékt heb! Maar ik heb hem vertaald, met voor dit eerste boek een titel die door de redactie is gekozen, Zenumagiër (1989), en daarna nog vijf an- dere. De aanleiding zijn de films van Christopher Nolan en enkele voorlopers in die sfeer, die qua stijl en setting aan de wereld van Gibson, maar vooral ook die van nú doen denken, met Tenet (2020) als voorlopig hooggtepunt. Dat zal ik ­verderop allemaal toelichten, maar ik begin met een tekst die

FILM FUN #84 3 JANUARI 2021 Bladerunner 1982 INHOUD ik in 1992 al schreef voor Er was eens... een reisgids naar het onbekende, uitgegeven onder redactie van naïeve, lieve Mona (die aan de drugs is, vandaar Jacques Post bij gelegenheid van het 25-jarig jubileum van de SF & Fantasyreeks van Meulenhoff-*M. het ‘overdrive’ in de titel). Om de historie geen geweld aan te doen neem ik deze tekst ongewijzigd over. Ik was zelf trouwens De drie boeken vormen één geheel. Ik zal geen vergeten wat ik geschreven had. poging doen de verhalen samen te vatten, maar ik kan iets zeggen over het decor dat ze gemeen- schappelijk hebben. Ze spelen zich af in een nabije toekomst, die een tamelijk zwartgallige RIE romans en tien verhalen - dat is het in het Nederlands vertaalde extrapolatie van ons heden is: de wereld is sterk Doeuvre van William Gibson tot nu toe. Het zijn bekroonde boeken en verstedelijkt (een groot deel van de Verenigde geprezen verhalen, ze zijn spannend en vol bizarre details, en ze zijn cy- Staten is één stad geworden, ‘de Klad’), Japanse berpunk. Sterker nog: ze hebben de standaard gezet voor wat vervolgens high-tech multinationals domineren, er zijn veel ‘cyberpunk’ is gaan heten. Maar de romans en de verhalen van Gibson zijn satellieten in de Omloop (variërend van vakantie- méér dan alleen maar meeslepende science fiction, die het aloude sense of paradijsjes tot louche banken); er zijn krachtige wonder weten op te roepen. computers (waaronder illegale kunstmatige in- De eerste van de drie vertaalde romans is Neuromancer (Zenumagiër). telligenties) en allerlei mooie consumententoe- De hoofdpersoon is Case, een computervirtuoos die aan de grond zit. Hij passingen, waaronder ‘simstim’: u kruipt vrijwel krijgt echter een herkansing. Samen met Molly, een fraaie dame die tevens letterlijk in de huid van uw favoriete tv-ster en u een vechtmachine is, stort hij zich in een levensgevaarlijk avontuur, dat zich beleeft mee wat zij/hij beleeft. De Angie-figuur is voor een deel afspeelt in de zogeheten matrixruimte: alle computerbestan- zo’n simstimer. den van de wereld, maar vooral de zwaar door ‘ijs’ beveiligde bestanden Dit soort decor is wat de cyberpunk gemeen- waarin de waardevolle gegevens opgeslagen zijn. (En het spookt er!). schappelijk heeft, samen met enkele andere De tweede roman is Count Zero (Biochips). Deze speelt zich tien jaar la- kenmerken, zoals een wat sombere toekomstvi- ter af. Er zijn een paar indirecte verwijzingen naar Neuromancer, maar het is geen vervolgroman. sie, een registrerende (niet commentariërende) Deze keer zijn er vier hoofdpersonen: een huurling, Turner, die het overlopen van een topgeleerde manier van schrijven en een overvloedig gebruik van Japans concern A naar Japans concern B moet regelen; de dochter van die geleerde, Angie; een van spreektaal en jargon in de dialogen. En ver- jongeman, Bobby (bijgenaamd Count Zero), die een computervirtuoos is; en een voormalige galerie- der spelen computers een belangrijke rol, in het houdster die voor een schatrijke magnaat op zoek gaat naar de geheimzinnige maker van een aantal bijzonder de wetware - een mooie term die staat kunswerken. voor alle vormen van software en hardware die Het derde boek is Mona Lisa overdrive. Ook dit is geen vervolg in de strikte betekenis, en we zijn weer rechtstreeks met het menselijke zenuwstelsel in een aantal jaren verder, maar er keren enkele figuren terug die we al kennen (Bobby en Angie), plus verbinding staan [vandaar die titel Zenumagiër]. een Japans meisje, Kumiko, en een nieuwe vechtmachine, Sally, en een dubbelgangster van Angie, de Dat neemt niet weg dat de cyberpunkverhalen

FILM FUN #85 4 JANUARI 2021 INHOUD en hun auteurs in alle andere opzichten drugs, een extreeem consumentisme gelukkig sterk van elkaar verschillen. Het en vooral anarchie, en wat sociologen opmerkelijke van Gibson vind ik dat hij anomalie noemen. Het is ieder voor zich een romanticus is zoals ik er in de hele en niemand voor ons allen. Niet één van science fiction eigenlijk nog maar zelden de personages bij Gibson - of zijn cy- een ben tegengekomen. Een romantisch berpunk-collega’s - gelooft in iets wat je schrijver gaat uit van het gegeven dat ‘metafysisch’ zou kunnen noemen, of zelfs geluk iets is om van te dromen, niet iets maar in maatschappelijk engagement. dat ook echt bereikt kan worden. Nou Ze geloven in de kunst van het overle- ja, héél even misschien - maar dan is het ven, ze geloven in de codes van de groep weg, verbrijzeld, een herinnering. Zie het waartoe ze behoren of willen behoren, ze verhaal Flinters van een holografische roos geloven in geld en macht - het is een kari- (al uit 1977) in TechnopunkSF. respect. Ze zetten hun leven op het spel voor een katuur van de Amerikaanse droom. Romantisch is ook het primaat van de eigen damsel in distress, ook als die het niet eens wéét! En het mag niet verbazen dat zulke personages morele integriteit. Dat zien we onder andere In het spraakgebruik wordt het woord ‘roman- ook nooit kritiek hebben op het doen en laten in de figuren van Case en Turner. Het zijn geen tisch’ geassocieerd met druipende kaarsen, maan- van anderen, althans geen morele kritiek. Immers, mannen die veel praten, laat staan mannen die licht, verliefde woordjes, misverstanden en kib- mag je een drenkeling verwijten dat hij zich aan filosoferen over hun lot. Hun morele opvattingen belarijen tussen verliefden, happy endings. Dat wélk stuk wrakhout ook drijvende probeert te spreken enkel en alleen uit hun daden. Ze wil- soort romantiek bedoel ik niet, zulke romantiek houden? Net als Chandler onthoudt ook Gibson len niet ‘goed’ zijn, of ‘slecht’, of ‘gewetenloos’. Ze is bij Gibson ook nergens te vinden. Ik bedoel de zich zorgvuldig van waardeoordelen. zijn als Randolph Scott in de westerns van Budd romantiek van het onbereikbare, het bij voorbaat Boetticher of als Philip Marlowe in de verhalen onhaalbare, dat tóch wordt nagestreefd. Het stre- Met het bovenstaande heb ik allerminst de indruk van Raymond Chandler: mannen die in een vijan- ven dat de zin van het leven vormt. willen wekken dat de boeken van Gibson zwaar- dige, vervreemdende, normloze wereld waar het Gibson heeft het decor veranderd. Bij hem zijn wichtig of deprimerend zouden zijn. Dat zijn ze recht van de sterkste heerst gewoon doen wat er geen Indianen, geen materialistische blanke niet. Ze zijn fascinerend, en wel op drie niveaus. zij vinden dat gedaan moet worden, zonder daar opportunisten, geen bandieten - zoals in klassie- Op het eerste niveau zijn het rijkgedetailleerd woorden aan vuil te maken. Ze hoeven geen geld, ke westerns. En er zijn geen schemerige onder- aangeklede projecties van een toekomst die ta- geen roem, geen woorden van dank, en ze heb- wereldcafés, dubieuze vrouwen, corrupte politie- melijk dichtbij is. Het decor is op zichzelf al iets ben niet de pretentie om de wereld te verbeteren mensen - zoals in klassieke films noirs. Bij Gibson wonderbaarlijks. en de anarchie op te heffen. Ze hebben maar één zijn er corrupte multinationals, een door en door Op het tweede niveau vertellen ze mooie, houvast en tegelijk maar één drijfveer: hun zelf- verpest milieu, straatbendes, dehumaniserende spannende, originele verhalen, in een be-

FILM FUN #85 5 JANUARI 2021 INHOUD knopt-barokke, beschrijvende stijl (die een vertaler soms tot wanhoop drijft). Wie alleen maar het HET HELE OEUVRE IS DUS korte verhaal Wintermarkt leest, is volgens mij onherroepelijk verkocht. En op het derde niveau, haast onopvallend, tussen de regels door, behandelt Gibson eeuwig men- Neuromancer, 1984 (Zenumagiër, 1989) selijke thema’s: de angst voor de eenzaamheid, het verlangen naar geborgenheid, het zoeken naar Count Zero, 1986 (Biochips, 1990) een zin. Misschien het mooiste voorbeeld is de relatie tussen Case, de computervirtuoos, en Linda, een Mona Lisa Overdrive, 1988 (idem, 1991) soort heroïnehoertje in Zenumagiër. Ze treedt maar kort op en komt al vroeg in het boek gruwelijk Burning Chrome, 1986 (TechnopunkSF, 1991), aan haar eind, maar Case vergeet haar niet. Ze keert een paar keer in projecties terug, en aan het slot verhalen uit 1977-1985 meent hij haar ergens ver weg in de matrixruimte te zien. ‘Linda droeg nog steeds zijn leren jasje; ze zwaaide toen hij voorbijkwam. Maar de derde gestalte, die dicht achter haar stond en een arm om The Difference Engine, 1990, met Bruce haar schouders hield, die gestalte was hijzelf.’ Sterling (De stoomvlinder, 1992) Virtual Light, 1993 (Virtueel licht, 1994) William Gibson zelf? Ik denk van wel. Idoru, 1996 (idem, 1997) All Tomorrow’s Parties, 1999 (Het stalker P HET MOMENT van dit syndroom, 2000) hoofdstukje in Er was eens... Pattern Recognition, 2003 (Beeld voor beeld, O(1992) had William Gibson vier 2003) boeken gepubliceerd: drie romans en een bundel met verhalen, plus Spook Country, 2007 een wat veemde eend in de bijt, Zero History, 2010 The difference machine (1990), The Peripheral, 2014 samen met Bruce Sterling. Dit vermakelijke verhaal speelt zich af in een alternatief Groot Brittannië De drie meest recente titels zijn bij mijn weten tijdens de industriële revolutie. niet in vertaling verschenen. Vertaalde science De dochter van expremier Lord Byron droomt al van electrische computers, de Verenigde Staten zijn fiction is min of meer verdrongen door vertaalde niet verenigd en zo voorts. Al deze eerste boeken en verhalen werden door mij vetaald. Van de zeven fantasy. Wel is in 1994 bij Meulenhoff ook een boeken die hierna nog zijn verschenen is alleen de vertaling van Idoru (1996) nog van mijn hand, niet bundeling van de drie eerste boeken verschenen, omdat ik op hem was uitgekeken - Idoru is zelfs mijn favoriet - maar om allerlei praktische redenen. De cyberpunkromans.

FILM FUN #85 6 JANUARI 2021 INHOUD

Iets over het vertalersvak

Behalve dat de onderwerpen die Gibson aanroert soms technische hoofdbrekens oproepen is zijn stijl van schrijven in de dialooggedeelten ook vaak erg streetwise, dat is compact, snedig, vol jargon, allerlei ‘slang’. Het is de straattaal van de overle- vers in de grootsteedse jungles en dat is niet echt te vertalen. Het Nederlands is sowieso omslachtiger dan het Amerikaans/Engels (Gibson is trouwens Canadees). Ik heb echter een hekel aan een over- matig gebruik van engelstalig jargon en ook van populair, ‘plat’ taalgebruik. Ik kan ook niet beoor- Bladerunner, 1982 delen in hoeverre dit bij Gibson zelf authentieke dan wel gekunstelde straattaal is, noch in hoeverre de mode van de jaren ’80 in de navolgende decen- Het decor van de drie cyberpunkromans, waarin lezen”. Mijn oprechte complimenten!’ nia veranderd is. Op dit punt heb ik dus gestreefd sommige personages terugkeren, is ook aanwezig Ik heb gelukkig nog veel meer complimenten naar begrijpelijk, enigszins tijdloos Nederlands. in drie van de korte verhalen: Johnny Mnemonic, in ontvangst mogen nemen. In veel recensies De verhalen zijn verder al gecompliceerd genoeg. New Rose Hotel en Burning Chrome uit 1981-82, van ‘amusementslectuur’ wordt gedaan alsof een Maar wie zoekt naar een equivalent van bijdehante dus al vóór Neuromancer. Welnu, over deze cy- boek ‘zichzelf’ heeft vertaald en áls er iets over de Amerikaanse straattaal kan beter het origineel le- berfunkfase van drie romans en drie korte ver- vertaling werd gezegd was dat vaak iets negatiefs zen. halen wil ik enkele ‘persstemmen’ van toen laten of wijsneuzerigs. Zoals Eya het formuleerde, zó Van de grote hoeveelheid besprekingen en an- horen. Maar eerst, vergeef het me, citeer ik Eya horen wij vertalers het graag. dere publiciteit rond de verschijning van de eerste Kuismanen, die in Holland SF 1998 (het blad van Mijn eerste citaat komt uit het muziekblad Oor vertalingen wil ik er drie aanhalen. Het was destijds het Nederlands Contactcentrum voor Science (24 februari 1990), waarin Martijn Daalder een nog niet helder, maar achteraf onderscheiden we Fiction, dat al meer dan vijftig jaar bestaat) over artikel over cyberpunk schreef. ‘Het is een toe- bij Gibson zijn eerste trilogie, met als setting de Idoru schreef: ‘Een onmisbaar onderdeel van het komstvisie die Big Brother naar adem doet hap- Sprawl en de cyber space, dus de supermetropool leesgenot is in elk geval het taalgebruik van Gib- pen. Anarchie en de dictatuur van het kapitaal en de matrixruimte, en daarnaast en daarna zijn son, en het is Peter Cuijpers uitstekend gelukt gaan er hand in hand.’ Verderop heet het: overige oeuvre. Dit laatste is op diverse punten ver- om dit in het Nederlands te vertalen. Nergens dat ‘De intriges zijn talrijk en onoverzichtelijk, ter- want, maar ik laat het verder buiten beschouwing. onbehaaglijke gevoel van “ik zit een vertaling te wijl de lezer zich nog moet oriënteren in een

FILM FUN #85 7 JANUARI 2021 INHOUD nieuwe, vreemde wereld. In ouderwetse SF nam telkens die cyberspace terug, een schrijver tenminste rustig de gelegenheid waardoor er een inhoudelijke zijn fraai geconstrueerde wereld-van-morgen te eenheid gesmeed wordt. Gibson beschrijven. Cyberpunk is ongeduldig: de con- schrijft geen boeken, hij werkt aan sument wordt geacht op de hoogte te zijn van een oeuvre. Daarbij lijkt hij een de regels van het genre. Hoe onstuimig ook, steeds grotere mate van psycho- als literatuur is cyberpunk nooit ondoordacht. logisch raffinement na te streven, Mooischrijverij is een veel voorkomend ver- en verschuift het technologische schijnsel. Geïnspireerd door hard boiled thrillers, meer en meer naar de achter- de ‘thriller-noir’, ontstaat een soort Amerikaans, grond. Hoogtepunt van dat raf- dat een vertaler bij voorbaat kansloos laat.’ finement is zijn laatste boek, het Daalder verwijst hier ook naar de film Blade­ meesterlijke Mona Lisa Overdrive. runner (1982), die hij terecht een cyberpunkfilm De titel alleen al.’ avant la lettre noemt. Daar kom ik op terug. Mijn tweede citaat, of groepje citaten, komt uit Niemöller schrijft dat Gibson een gedegen artikel over cyberpunk door Joost een ramp is om te interviewen William Gibson, 1990 (foto Katrien Mulder) Niemöller in HP van 3 maart 1990. - beiden waren op een van die on- geordende SF-conventies, de ArmadillonCon 11 taar en volgt nu tenslotte mijn derde citaat uit de ‘De ideoloog, Gibson, is het Talent. Niemand in Austin, Texas - maar heeft hem tenminste één oude knipsels. Deze keer uit het blad Industrieel twijfelt aan de kwaliteit van zijn werk, noch aan mooie quote ontlokt: Ontwerpen (oktober 1991), waarin Ed van Hinte de impulsen die ervan zijn uitgegaan om de cy- ‘Waar mijn boeken eigenlijk over gaan? Ik zijn artikel Teledesign in media space, designers berpunk richting te geven. Gibson ontwierp het denk over hoe ik mijn leven moet zien in te pas- on the computer as a medium opluisterde met idee cyberspace, wat zoveel is als de ruimte in sen in een kapitalistische samenleving aan het een zeer lang citaat uit Zenumagiër. Keurig met de computer, de matrixruimte, waarop de ware eind van de 20ste eeuw. En dat vermom ik als SF. bronvermelding. Omdat dit inderdaad een zeer space-cowboy zich rechtstreeks kan laten inplug- De monsterlijke realiteit kan niet op een eenvou- leerzaam fragment is en qua taalgebruik ook ty- gen om zo in contact te staan met die andere, de dige manier begrepen worden, dus moet ik daar perend voor de stijl van Gibson herciteer ik nu digitale wereld, de wereld van de verbeelding en vormen voor kiezen die zo complex zijn als mijn met genoegen een lang stuk uit eigen werk (het de abstractie, de wereld waarin men ai’s (artifi- boeken.’ staat op blz. 56-58): ciële intelligenties) heel concreet kan ontmoeten. Omdat dit geen opstel is over literatuur of de ‘De matrix heeft zijn oorsprong in de primitieve spelle- In zijn stilistisch knap afgewerkte boeken keert Zeitgeist of zoiets, onthoud ik me van commen- tjes van de automatenhallen,’ zei de achtergrondstem,

FILM FUN #85 8 JANUARI 2021 INHOUD hij de etalage aan de Ninsei en de shuriken die daar lag te gloeien in de weerkaatste neonlichten. Hij keek omhoog; vlak boven de Sony had hij haar cadeautje met een geel getopte punaise door het gaatje in het midden aan de wand geprikt. Hij sloot zijn ogen. En vond de geribbelde aanzetknop. En in het bloeddoorlopen duister achter zijn ogen schoten zilveren fosfenen binnen vanuit de periferie van de ruimte en trokken hypnagogische beelden voorbij als in een film die willekeurig was samenge- steld uit montagerestjes. Symbolen, figuren, gezich- ten: een wazige, versnipperde mandala van visuele informatie. Alsjeblieft, bad hij, nu... Een grijze schijf, de kleur van Chiba’s hemel. Nu... De schijf begon te draaien, steeds sneller, en werd Screenshot uit Tron, 1982. een bol van lichter grijs. Een bol die uitdijde... ‘in vroege grafische programma’s en een aantal mili- nonruimte van de geest, clusters en knooppunten van En vervloeide, zich voor hem ontplooide, als een taire experimenten met schedelplugs.’ De vervagende data. Als de lichten van een nachtelijke metropool, vouwkunstwerk van in elkaar overlopende neonkleu- beelden van een tweedimensionale ruimteoorlog van veraf gezien, steeds verder...’ ren, en zijn grenzeloze vaderland voor hem open- maakten op het scherm van de Sony plaats voor “Wat was dat?” vroeg Molly, terwijl hij op de kanaal- legde, zijn thuis, het doorzichtige driedimensionale een woud van mathematisch gegenereerde varens, zoeker drukte. schaakbord dat zich tot in het oneindige uitstrekte. En die de ruimtelijke mogelijkheden van logaritmische “Een kinderprogramma.” Het ene kanaal volgde op dat zijn innerlijk oog zicht gaf op de getrapte vuurro- stralen demonstreerden. Kil blauw getinte militaire het andere in korte, abrupte beeldwisselingen. “Uit,”- de piramide van het Oostkustcentrum voor Kernfusie, filmbeelden volgden: proefdieren in de kabelwirwar zei hij tegen de Hosaka. die achter de groene blokken van de Mitsubishi Bank van een laboratoriumopstelling, helmen die waren “Wil je het nu proberen, Case?” of America stond te gloeien, en op de hoge, onmete- aangesloten op de vuurgeleiding van tanks en ge- Woensdag. Acht dagen nadat hij in Goedkoop Hotel lijk verre spiraalarmen van de militaire systemen, die vechtsvliegtuigen. ‘Matrix-ruimte. Een polyzintuiglijke was wakker geworden met Molly naast zich. ‘Wil je dat altijd buiten zijn bereik zouden blijven. hallucinatie waaraan dagelijks miljoenen zich overge- ik wegga, Case? Het is misschien makkelijker voor je En ergens anders begon hij te lachen, ergens in een ven, van legitieme operators, overal ter wereld, tot en als je alleen bent...’ Hij schudde zijn hoofd. helemaal wit geschilderde zolderkamer, waar hij met met kinderen die zich vertrouwd moeten maken met “Nee. Blijf, dat maakt niet uit.” Hij schoof een zwarte verre vingers een toetsenbord streelde, terwijl tranen wiskundige concepten... Een grafische weergave van zweetband van badstof over zijn voorhoofd, voorzich- van opluchting over zijn wangen liepen. gegevens die zijn ontleend aan de databanken van tig, om de platte Sendai-dermatroden niet van hun Molly was weg toen hij de troden verwijderde. Hij alle computers in het wereldwijde netwerk. Onvoor- plaats te brengen. Hij staarde naar het toetsenbord op keek hoe laat het was en zag dat hij vijf uur in de ma- stelbare complexiteit. Oplichtende lijnpatronen in de zijn schoot zonder het te zien. In plaats daarvan zag trixruimte was geweest. (Einde citaat)

FILM FUN #85 9 JANUARI 2021 INHOUD

De matrixruimte verfilmd De filmgeschiedenis tussen 1980 en 2020 is een De eerste is Tron (1982) van Steven Lisberger facinerend verhaal op zichzelf, maar in dit opstel met Jeff Bridges en Bruce Boxleitner in de hoofd- over William Gibson beperk ik me tot het concept rollen, nota bene een Disney productie. Dit is van de matrixruimte en de twee films waarbij Gib- een film over een groot computerbedrijf dat de son persoonlijk nauw betrokken is geweest, name- wereldmarkt van videospellen in handen heeft, lijk Johnny Mnemonic (1995) en New Rose Hotel maar zijn macht steeds verder wil uitbreiden. Het (1998). Bij andere films is hij zijdelings betrokken is een akelig precieze voorspelling van de beden- geweest en hij heeft ook voor de televisie gewerkt, kelijke almacht die concerns als Google, Amazon, maar die activiteiten laat ik buiten beschouwing. Facebook mondiaal hebben verworven. Toen William Gibson in 1984 Neuromancer Het werk van Gibson was natuurlijk veel te in- schreef, had hij in 1981 en 1982 al enkele korte Het is in feite de hoofdcomputer zelf die de gewikkeld om zo maar verfilmd te kunnen wor- verhalen gepubliceerd waarin de matrix en de macht wil overnemen en geen beveiligingspro- den, hoewel in doorbraakfilms alsTron (1982, ­Sprawl de achtergrond vormden. Hij was echter gramma om dat te voorkomen wil toestaan. In screenshot hierboven) en Blade Runner (1982) niet zelf betrokken, naar mijn weten, bij de twee het allegorische verhaal zien we hoe een van de de techniek met sprongen vooruit was gegaan. films die om verschillende redenen bij zijn con- weggewerkte oprichters van het bedrijf (Bridges), Onder andere het gebruik van cgi’s (computer ani- cept aansloten en die ik daarom hier kort wil me- die superprogrammeur en gamebedenker is, als mated images) werd daarna steeds inventiever en moreren. een persona in de software binnendringt en daar ontwikkkelde zich tot een specialisme voor grote studio’s die met de traditionele filmstudio’s sa- menwerkten. Er kwamen tientallen nieuwe namen in de aftiteling, want het is een arbeidsintensieve en dus dure investering die alleen in het blockbus- terconcept past: films met een budget van tiental- len miljoenen dollars. Het voorlopige moderne eindpunt van die ontwikkeling, zoals de films van Christopher Nolan, maar eerder bijvoorbeeld ook al de fantastische film The fifth moment (1997) van Luc Besson, is aan het begin van de jaren ’80 be- gonnen, niet alleen technisch, maar wat de science fiction betreft ook inhoudelijk. Tron, 1982.

FILM FUN #85 10 JANUARI 2021 INHOUD met andere persona’s, zoals het ‘pro- dystopische versie van San Francisco, gramma’ Tron (het equivalent van de een soort verloederd Chinatown, een programmeur Boxleitner), tegen de boos- soort film noir. Een soort Sprawl dus aardige persona Sark (voor directeur Dil- ook. linger) ten strijde trekt. In de film wordt Muziek (van Vangelis) en geluiden de actuele werkelijkheid afgewisseld door dragen bij aan de deprimerende sfeer. de virtuele werkelijkheid van het bin- Veel regen ook, en luxaflex. In de lange nenste van de computer en de machts- apocalyptsche slotscène beweegt Hau- verhoudingen binnen onderdelen van de er zich als de gebochelde op de Notre software. Het geheel wordt ietwat tongue Dame. ‘To live always in fear [voor blade in cheek gepresenteerd en is technisch runners] that’s how it feels to be a slave,’ natuurlijk een beetje gedateerd, maar het zijn zijn laatste woorden. wérkt! Dit is dus alvast een matrixruimte binnen de computer van één concern. Een briljante film, deze Blade Runner, gebaseerd op een verhaal van Philip K. Bladerunner, 1982. De tweede verwante film is Bladerunner Dick met de mooie titel Do androids (1982) van Ridley Scott (die in 1979 al met Alien tegen. Iemand die in het uitschakelen gepeciali- dream of electric sheep? (1968). Dick was in 1982 naam had gemaakt), met Harrison Ford en Rut- seerd is wordt een ‘blade runner’ genoemd. Har- overleden. Zijn verhalen zijn zeer indringend ger Hauer. Deze film gaat over wetware, dat is rison Ford als Rick Deckard is er zo een, die voor en ideeënrijk, en zijn naam is verbonden aan de de software die mens en machine aan elkaar kan de politie werkte, maar dat niet meer wil, en zelf gelijknamige Award die de Philadelphia Science koppelen, hier nog niet geprojecteerd tot een be- ook een soort supermens is. Er zijn vier robots Fiction Society (sinds 2005 samen met de Philip staan in een virtuele ruimte, maar toch. De grens (‘replicants’) gesignaleerd, die een ruimteschip K. Dick Trust) vanaf 1983 jaarlijks uitlooft voor tussen robot-in-mensvorm en mens-met-hard- hebben gestolen en nu op de Aarde zijn om hun de beste nieuwe paperback. Gibson won in 1986 ware-implantaten is een onderdeel van de schepper op te zoeken, want ze willen niet na 20 voor Neuromancer. Hij won toen ook de Hugo gedachten­experimenten die de SF en zeker de jaar automatisch ‘dood’ gaan. Deze vier worden Award (vanaf 1953, genoemd naar Hugo Gerns- cyberpunk kenmerken. door Ford een voor een gevonden en afgemaakt. back, namens alle fanclubs) en de Nebula Award Een bepaald type menselijke robot, ontwor- De laatste tegenstander is de al te menselijk ge- (sinds 1966, namens de schrijversclub). pen om in de ruimte als slaaf te werken, is op de worden replicant Rutger Hauer, die eerst zijn Schrijvers als Dick en Gibson liepen voorop Aarde verboden en moet tot elke prijs worden ‘maker’ ter verantwoording roept. Het filosofisch in het exploreren van alle grensgebieden tussen opgespoord en uitgeschakeld, maar de ontwerper getinte verhaal over de raakvlakken tussen mens psyche en wetenschap die in de wereld van de en fabrikant van die robots leeft nog en werkt dat en robot speelt zich af in een claustrofobische, fantastische literatuur denkbaar zijn, maar met

FILM FUN #85 11 JANUARI 2021 INHOUD

The Matrix (1999), Carrie-Anne Moss en Keanu Reeves. Johnny betreedt de Drome in Johnnie Mnemonic (19950 name in de vérgaande projectie van de innovaties daarop in 2003, met scenario en regie van Lilly en voerd, zij het de tweede keer in een weer sterk op computergebied, virtual reality, biotechniek en Lana Wachowski. De personages Neo en Trinity gewijzigde versie. Het gaat om de films Johnny het misbruik van zulke nieuwigheden. in de eerste aflevering zijn duidelijk geïnspireerd Mnemonic (1995) van Robert Longo met Keanu Het zijn op zichzelf onderwerpen waar Hol- op die van Case en Molly in Zenumagiër. Het is Reeves en Dina Meyer, en om New Rose Hotel lywood en de filmindustrie in het algemeen op mij niet bekend of Gibson hieraan heeft meege- (1998) van Abel Ferrara, die ook het laatste script zitten te wachten, vooral omdat ze de jeugd aan- werkt en of hij er geld voor heeft gekregen - co- schreef. Net als bij allerlei verfilmingen van Philip spreken en de jeugd is van oudsher de harde kern pyrightkwesties in de filmwereld zijn een labyrint K. Dick lagen ook bij Gibson twee korte verhalen van het betalende bioscooppubliek. Geen wonder en arena voor zwaardvechters tegelijk. Je moet er ten grondlag aan deze films. Johnny Mnemonic uit dus dat William Gibson later door Hollywood advocaten bij je hebben, twee aan je hoofdeind, 1981 staat als Johnny Memo in de bundel Tech­ werd binnengehaald om het script voor Alien 3 twee aan je voeteneind enz. Maar naar de geest nopunkSF, New Rose Hotel uit 1982 in dezelfde (1992) te schrijven, ongetwijfeld voor een aardig behoren ook deze films tot de matrixruimte en bundel. Ik heb ze beide vertaald, het eerste telde bedrag, maar dat is toch een ander vak. Die film de bijbehorende wereld die door Gibson in de 26 bladzijden, het tweede slechts 16. kwam er trouwens wel, na allerlei vertraging en grondverf is gezet. In de credits wordt hij niet ge- problemen, maar niet in de versie van Gibson. noemd. De film ‘Johnny Mnemonic’ (1995) Het verhaal van Johnny Memo gaat over een koe- Verder was er natuurlijk de beroemd geworden Toch heeft William Gibson voor twee films zelf rier die gecodeerde databestanden in zijn hersens trilogie van The Matrix (1999) en twee vervolgen een scenario geschreven dat ook echt is uitge- geïmplanteerd krijgt om ze illegaal van Amerika

FILM FUN #85 12 JANUARI 2021 INHOUD naar Japan of omgekeerd te vervoeren. Maar nu ‘Da’s een geweer,’ zei Ralfi, terwijl hij zijn vuistknaap Johnny niet is uitgeschakeld. Maar dan verschijnt is er iets misgegaan en hij moet ze kwijt omdat ze met een mollige hand tegen het strak opbollende Molly ten tonele. Zij is een vechtmachine (ze kan blauwe nylon van diens borst in toom hield. ‘Johnny zijn brein dreigen aan te tasten. De Yakuza wenst heeft een antiek vuurwapen in zijn tas.’ Tabé, Edward onder andere scheermesjes uit haar vingertop- letterlijk zijn hoofd om de gestolen data terug te Bax. pen laten schieten) en zoekt weer een baantje als krijgen en Johnny wil ze uit zijn hoofd laten ha- [...] ‘Alsjeblieft,’ zei Ralfi, ‘laten we dit behandelen lijfwacht. Ralfi heeft haar afgedankt. Voor haar len, maar dat kost geld. Om dat te krijgen van de als zakenlui.’ Als je hem zo hoorde was hij zo straight is Johnny een nieuwe kans op werk, ze kent hem als een deur, maar intussen! - en de hoekjes van zijn gangsterboss Ralfi die hem de aanvankelijke op- niet persoonlijk. De introductie gaat als volgt: fraaie Christian Whitemond waren altijd nat. ‘Lewis dracht gaf, en nog niet betaald heeft, gaat hij naar hier,’ hij knikte richting rund, ‘is een bonk vlees.’ Lewis het pretpaleis annex casino, de Drome, waarin incasseerde dit onaangedaan; hij zag er uit als iets dat deze man hof houdt. Johnny verstopt een geweer uit een bouwpakket was samengesteld. ‘Maar jij bent in zijn tas en gaat verhaal halen. geen bonk vlees, Johnny.’ ‘Zeker wel, Ralfi, een aardige bonk vlees, barstens- Een staaltje van Gibsons stijl: vol implants waarin jij je vuile was kunt opbergen, om Het stonk in de Drome naar biz - die metalige geur daarna op je gemak iemand te gaan zoeken die mij wil van nerveuze spanning. De vuistknapen in de me- vermoorden. Van mijn kant van deze tas bezien, Ralfi, nigte showden elkaar hun gekochte spierballen en lijkt het er sterk op dat je iets hebt uit te leggen.’ oefenden in het vasthouden van een kille, gemene Het komt door mijn laatste partijtje handel, Johnny.’ grijns. Sommigen zaten zo dik onder de lagen extra Hij zuchtte diep. ‘In mijn rol als makelaar...’ Molly (Dina Meyer) benadert Ralfi (Udo Kier). spierweefsel dat ze er nog maar nauwelijks menselijk ‘Heler,’ corrigeerde ik. uitzagen. ‘Als makelaar, ben ik gewoonlijk uiterst voorzichtig Lewis zat te grijnzen. Hij probeerde zich een punt ach- Neem me niet kwalijk. Neem me niet kwalijk, mak- waar het om de herkomst gaat.’ ter mijn voorhoofd voor de geest te halen en een ma- kers. Dit is Eddie Bax maar. Snelle Eddie, de Importeur, ‘Je koopt alleen van lui die het beste jatten. Ge- nier te bedenken om daar met geweld bij te komen. met zijn professioneel onopvallende sporttas, en let snapt.’ alsjeblieft maar niet op die scheur, net groot genoeg Hij zuchtte nogmaals. ‘Ik probeer,’ zei hij vermoeid, ‘Hallo,’ zei een zachte stem, vrouwelijk, ergens van om er zijn hand doorheen te steken. ‘geen spullen te kopen van dwazen. Maar deze keer, achter mijn rechter schouder, ‘jullie cowboys schijnen Ralfi was niet alleen. Tachtig kilo blond Californisch vrees ik, is me dat toch gebeurd.’ De derde zucht was je nou niet echt vorstelijk te amuseren hierzo.’ rundvlees zat alert overeind in de stoel naast de zijne - voor Lewis het teken de zenuwstoorder aan te zetten ‘Lazer op, trut,’ zei Lewis, met volmaakt on-bewogen een en al martial arts. die ze aan mijn kant met tape onder het tafelblad had- gebruind gezicht. Ralfi keek neutraal. Snelle Eddie Bax zat al in de stoel tegenover hem den geplakt. ‘Wees eens wat blijer! Willen jullie misschien wat voordat het rund zijn handen van de tafel had. ‘Ben je Ik probeerde met alles wat in me was de wijsvinger prima free base kopen?’ Ze trok snel een stoel bij en zwarte band?’ vroeg ik geestdriftig. Hij knikte, terwijl van mijn rechterhand te krommen, maar de verbin- zat al voordat een van beiden haar had kunnen tegen- zijn blauwe ogen bezig waren met een automatische ding leek geheel verbroken. houden. Ze zat nog net binnen mijn gefixeerde blik- inspectie van de ruimte tussen mijn ogen en mijn han- veld, een slank meisje met spiegelglazen en donker den. ‘Ik ook,’ zei ik. ‘Heb de mijne hier in de tas.’ En ik haar in een nogal ruig, opstaand kapsel. Ze droeg iets schoof mijn hand door de scheur en duwde met mijn Dit alles dus in de grote volle speelzaal van de van zwart leer dat openhing boven een T-shirt met di- duim de veiligheidspal om. Klik. ‘Twee twaalfpatroons Drome. Johnny zit nu echt in de shit. De Yakuza agonale rode en zwarte strepen. ‘Acht miel per gram.’ houders gekoppeld aan één trekker.’ loert op hem en trouwens ook op Ralfi, zo lang Lewis snoof van verontwaardiging en probeerde haar

FILM FUN #85 13 JANUARI 2021 INHOUD

van haar stoel te trekken. Maar hij kreeg haar niet echt dit gewoon een spannende actiefilm. De acteurs beet, en haar hand kwam omhoog en streek in het komen geloofwaardig over. Keanu Reeves en Dina voorbijgaan even over zijn pols. Helder rood bloed spatte op de tafel. Hij omvatte de pols met zijn ande- Meyer hebben een duidelijke ‘chemie’ met elkaar, re hand, zo strak dat de knokkels wit waren, maar er het soort chemie dat overeenkomt met de relaties bleef bloed tussen zijn vingers door sijpelen. die Gibsons computercowboys ook later met hun Haar hand was toch leeg geweest? vriendinnen hebben. Hij had een peeshechting nodig. Hij stond voor- zichtig op, zonder de moeite te nemen zijn stoel naar achteren te schuiven. De stoel viel achterover, en hij stapte zonder een woord mijn blikveld uit. ‘Daar kan hij maar beter een dokter bij halen,’ zei ze. ‘Het is een gemene snee.’ ‘Je hebt geen idee,’ zei Ralfi, die opeens dodelijk ver- moeid klonk, ‘hoe diep je je daarnet in de stront hebt gewerkt.’ ‘Echt waar? Een raadsel. Ik ben altijd dól geweest op raadsels. Bijvoorbeeld waarom je vriend hier zo roer- loos zit. Bevroren, lijkt het wel. Of waarvoor dit appa- raatje dient,’ en ze hield de kleine afstandsbediening Reeves en Meyer. omhoog die ze Lewis kennelijk had weten te ontfutse- Imageworks en de talloze medewerkers daarvan len. Ralfi zag er beroerd uit. Wel zijn het decor en de sfeer opvallend somber, krijgen hun credits in Japanse lettertekens. regenachtig en (letterlijk) donker. De dystopische Samen weten Molly en Johnny ongeschonden metropool, die een getto heeft voor de onderklas- De film New Rose Hotel (1998) weg te komen. De Yakuza is ook ter plaatse - Ralfi se (tegen de onderkant van een reusachtige brug De andere film waarop William Gibson voor een wordt afgemaakt - en tijdens een avontuurlij- aan), is een echte stedelijke jungle. groot deel zijn eigen stempel kon drukken was ke vlucht wordt gezocht naar een mogelijkheid eveneens gebaseerd op een kort verhaal van vóór om Johnny van zijn data te verlossen. Om de De matrixruimte speelt slechts een kleine rol in Neuromancer. Als regisseur staat Abel Ferrara film op lengte te krijgen zijn er wat elementen dit verhaal, maar het is interessant om te zien vermeld, die samen met Christ Zois tevens het toegevoegd, vooral over de aard van de data (ze hoe dit (kennelijk met Gibsons instemming) in scenario schreef. Het was de zoveelste versie, kunnen een pandemische ziekte bedwingen), de beeld is gebracht. Johnny probeert toegang te want deze film werd al in 1989 gepland. Wel ver- hoogste baas van de Yakuza, die méér verdient krijgen tot de computers van de Yakuza om meer melden de credits nog ‘based on the short story aan die ziekte dan aan een medicijn ertegen, en te weten te komen over de data in zijn hoofd. In by William Gibson’. Zijn tekst wordt zonder al een ontspoorde predikant die tevens (over the de aftiteling wordt dit de ‘cyberspace sequence’ te rare ingrepen wel gevolgd. Het is eigenlijk top) een huurmoordenaar is. Wat dat betreft is genoemd. Deze is uitgevoerd door Sony Pictures gewoon een romantisch liefdesverhaal - variant

FILM FUN #85 14 JANUARI 2021 INHOUD amour fou - maar dan in een setting van twee ge- mis, hoewel Sandii wel met Hiroshi samen is In zijn krappe, haveloze ‘hotelruimte’ in het New wetenloze multinationals, Osaka en Maas, die al- vertrokken naar Marrakesj. Na het dramatische Rose, die amper groter is dan een doodskist, mij- lebei in de biotechniek werkzaam zijn en daartoe fiasco moeten Fox en X vluchten. Fox wordt in mert de berooide, ondergedoken hoofdpersoon de excentrieke Japanse topwetenschapper Hiroshi een winkelcentrum van een vide gestoten. De ergens tegen het einde van de story: willen inlijven dan wel uitschakelen. persoon X vertelt in flash back het verhaal vanuit Nu is het tijd. een soort opbergkisthotel (het New Rose) in Na- Kom bij me, Sandii. Hoor het neon zoemen langs rita, Japan, waar hij zich verstopt voor de moor- de weg naar het Narito International. Een paar late motten draaien rondjes om de schijnwerpers die het denaars van Hosaka. Hij richt zich tot X, van wie New Rose verlichten, in een slow motion die af en toe hij het tasje en pistool nog heeft. X is zoek. wordt stilgezet. En het grappige is, Sandii, dat je soms in mijn ogen Ik zal verder niets over de intrige verklappen, helemaal niet écht schijnt te zijn. Fox heeft ooit ge- want ook de film zelf geeft die geheimen slechts zegd dat je ectoplasma was, een geest, opgeroepen door economische extremiteiten. Een geest van de mondjesmaat prijs. Die mozaïekvorm, een ver- nieuwe eeuw, vlees geworden in duizend bedden in brokkelde, ogenschijnlijk chaotische manier van de Hiltons en Hyatts van deze wereld. Chrustopher Walken en Asia Argento. vertellen, past prima bij het proza van Gibson. Nu heb ik jouw pistool in mijn hand, in mijn jaszak, Behalve de achtergrond van steenrijke, nietsont- en mijn hand schijnt eindeloos ver weg. Losgekop- Headhunter Fox (Christopher Walken), die in het ziende technoconcerns is er geen sprake van cy- peld. gedreven genie Hiroshi iets van zichzelf herkent, berspace, maar verder is deze verfilming qua sfeer bedenkt een list. Met hulp van zijn vriend en en (toekomstig) decor honderd procent William Net als Johnny Memo, wiens hand in de tas met boevenmaat X (Willem Dafoe) wordt het mooie Gibson, vooral wegens het romantische en ook het geweer eveneens krachteloos werd gemaakt, animeermeisje Sandii (Asia Argento) klaar-ge- ethische dilemma dat het hoofdthema is. in dat geval door een zendertje van de lijfwacht stoomd om Hiroshi zó verliefd op haar te laten van Ralfi, de ‘makelaar’ met het fake Christian worden, dat hij zijn vrouw verlaat en het concern White-gezicht. Johnny werd toen gered door waarvoor hij werkt wisselt. Hiroshi is namelijk Molly. Of X ooit gered zal worden, door Sandii of een man die voor het overige álles al heeft of kan wie dan ook, mag betwijfeld worden. kopen. De man die haar daartoe instrueert en laat —Peter Cuijpers oefenen, Dafoe dus, wordt zelf hopeloos verliefd op haar, en zij op hem, hoewel hij tegenover Fox volhoudt dat dit de plannen niet in de weg staat. KLIK HIER voor een video waarin William Gibson uitlegt Inderdaad blijft hij trouw aan Fox. De beoogde hoe en waarom hij de term ‘cyverspace’ heeft uitgevonden. uitkomst van de intrige gaat niettemin gruwelijk

FILM FUN #85 15 JANUARI 2021 INHOUD

door Michael Helmerhorst SHOCKUMENTARY Onlangs uit de schappen van mijn filmarchief opge- Ik bevroedde dat deze ‘winkeldochters’ doken: een 16mm blik gemarkeerd met het opschrift: slechts het topje van de ijsberg vormden. ‘Abraham.. ein versuch’, ooit aangeschaft uit de nala- Nadat Kees het tijdelijke voor het eeuwige tenschap van de filmstapelaar Kees Jongert. had verwisseld en menig celluloid-junk al Jongert had stukje bij beetje een complete filmotheek uit was teruggeschrokken voor de overstelpen- Westfalen opgekocht en opgeslagen in de garage van zijn de hoeveelheid filmblikken, waagde ik moeder. een kijkje in de bewuste garage. Achter een Op de Fotografica-beurs in Houten stonden Kees en ik, valse wand ontdekte ik een ruimte waarin jaren achtereen met onze kramen vol celluloid gebroe- Kees de films bestemd voor ‘eigen consump- derlijk naast elkaar. De handel van Kees bestond grosso tie’ had weggeborgen. Welnu: de complete modo uit weinig opwindende instructiefilms rond items naoorlogse wederopbouw van Duitsland, de als: veilig verkeer, eetgewoonten en de strijd tegen de koude oorlog, opkomst en ondergang van Coloradokever. het Derde Rijk en talloze

FILM FUN #85 16 JANUARI 2021 INHOUD curieuze documentaires, waaronder de ‘Shockumentary’ Abraham, kon een stroomcircuit. ik toen voor een schappelijke prijs inladen totdat de assen van de auto het Foute antwoorden moesten door de ‘leraar’ worden gehonoreerd met een bijkans begaven. electrische schok bij wijze van straf. Bij elke volgende vraag werd voor de strafmaat op een hoger voltage overgeschakeld op een schaal van 15 t/m 450 PROFESSOR MILGRAM volt. Voor aanvang kreeg de ‘leraar’ zelf een schokje van een laag voltage. ‘Abraham’ bleek bij nader inzien de (west)duitse tv-versie van het controver- In feite was hij de enige persoon die tijdens de sessie een schok kreeg toege- siële Milgram-experiment uit 1961 op de Yale-University. De sociaal-psy- diend. choloog Stanley Milgram (1933/1984) zette een serie proefnemingen De rol van de ‘leerling’ werd door een acteur ingevuld die volgens een op om de gedragsgetrouwheid van individuen onderling te meten onder patroon correcte of incorrecte antwoorden doorgaf via een knipperend de misleidende dekmantel dat het om een test ging rond leervermogen en lampje. Kreten van pijn, woede en ontzetting in oplopende mate van intensi- geheugen. teit waren van tevoren opgenomen op een bandrecorder. De vraag: in welke mate iemand bereid is om orders op te volgen met Enkele deelnemers weigerden verder te gaan met hun taak als ‘leraar’ schadelijke gevolgen voor een ander, was min of meer ingegeven door het nadat ze de eerste pijnkreten hadden gehoord. Maar 65% van de ‘leraren’ geruchtmakende proces tegen Adolf Eichmann waar deze zich voordeed als gingen, ondanks momenten van vertwijfeling en na aansporingen van de een emotieloze boekhouder. De filosofe Hannah Arendt observeerde deze onderzoeksleider onverdroten door tot de zwaarste schok in de categorie: grijze muis en kwam op het denkbeeld van de “banaliteit van het kwaad”. ‘levensgevaarlijk’. De autoriteit van de onderzoekers was datgene wat op het Naar later zou blijken verborg Eichmann zijn ware aard als fanatieke nazi en moment van beslissing (doorgaan of stoppen) het ‘gezonde verstand’ van de rabiate antisemiet achter het onbewogen masker van een kantoorklerk. ‘leraar’ uitschakelde. De grootste schok was tenslotte voorbehouden voor de In werkelijkheid keek hij met voldoening terug op de efficiënte papiermolen achter de holocaust die hij bestierde.

GEVRAAGD: BEREIDWILLIGE BEULEN Via advertenties vroeg Milgram om mannelijke proefpersonen voor een geheugentest tegen vier dollar per uur. Vijfhonderd ‘doodgewone’ mannen werden aldus geronseld uit een bestand van bouwvakkers, fabrieksarbei- ders, kantoorklerken, kappers, handelsreizigers etc. etc. Werkstudenten en aan de academie gelieerde personen vielen buiten de boot. Milgram manipuleerde de niets vermoedende test-personen in de rol van ‘leraar’ en instrueerde hen om een ‘leerling’ aan een simpele geheugen- test te onderwerpen. De ‘leerling’ zat door een tussenwand van de ‘leraar’ gescheiden en vastgebonden op een stoel met polsbanden aangesloten op

FILM FUN #85 17 JANUARI 2021 INHOUD

‘leraar’ wanneer men hem het werkelijke doel van De pijnkreten en het luidkeelse protest van de het experiment onthulde. gefolterde ‘leerling’ nemen toe na elke verhevig- de stroomstoot, maar de ‘leraar’ blijft keurig de MAX PLANCK MEETS BERTOLD BRECHT woordcombinaties opdreunen: Het Max Planck-instituut Munchen produceer- “ 1 Süss Bonbon, 2 Süss Madchen, 3 Süss Gesch­ de in 1970 de tv-documentaire Abraham als een mack, 4 Süss Kaninchen…….” getrouwe remake van het Milgram-origineel. De ‘leerling’ drukt het knopje 4 in. “Falsch….du De film begint met een bijbelcitaat waarin Abra- bekommt 175 volt..” ham op bevel van zijn God op het punt staat om Ook hier proberen de getergde ‘leraren’ zich aan zijn bloedeigen zoon te offeren. Maar voor de hun opdracht te onttrekken maar slechts wrede Jaweh is deze bereidheid al een offer op een enkel woord van de onvermurwbare Versuch- zich en hij onderbreekt het ritueel. leiter is genoeg om de ‘bereidwillige beulen’ in het De gezichten van de ‘leraren’ zijn in deze door de gareel te houden. “Machen Sie doch weiter..” Bayerische Rundfunk uitgezonden tv-versie dis- Dan blijft het na een nieuwe stroomstoot onheil- creet weggeretoucheerd. spellend stil aan de kant van de ‘leerling’. Een Duitse voice-over lispelt een zowat Brechti- Maar ook op zwijgen staat een straf….und so aanse gewetensvraag: “Wie anfassungsfähig ist der weiter…. Mensch?” Het is op zijn zachtst gezegd pijnlijk om dit brisante onderzoek naar blinde gehoorzaamheid uitgevoerd te zien worden door na-oorlogse Duitsers met aan de knoppen anonieme, non des- cripte spitzbürger en in de folterstoel een lang- Het originele Milgram Experiment harig, brildragend studentikoos type, die luistert te waren van de set-up en dat zij gewoon mee- naar de naam: Louis Ferdinand (Freiherr) Von der werkten aan een realistisch ogende re-enactment, Borgh. ondanks hun onherkenbaar gemaakte gezichten. Het slotwoord van Prof. Dr. Paul Matussek bevat een disclaimer, de ‘Stellvertreter’ van de TO THE NEXT LEVEL originele Amerikaanse proefpersonen worden De zeer onwelkome uitkomst van Milgram’s hartelijk bedankt voor hun medewerking en toe- experiment werd in The Tenth Level, een tv-film stemming voor de uitzending. Het is hiermee niet uit 1976 van Charles Rubin, omgezet in een Uit AbrahanL de ‘leraar’ onherkenbaar gemaakt echt duidelijk of de plaatsvervangers op de hoog- behapbaar melodrama waarin William Shatner

FILM FUN #85 18 JANUARI 2021 INHOUD

de figuur van Milgram neerzette als een rüksichtlose kwelgeest. John Travolta had, zonder credit, een kleine bijrol als student in dit docudrama, waarin ook vrouwelijke proefpersonen aan de knoppen zaten. De deelnemers komen met de schrik vrij of verzetten zich tenminste hevig tegen de hun opgelegde taak van ‘leraar’. De Boodschap dat de mens toch niet zó slecht kan zijn schoot zijn doel voorbij. Mil- gram begreep, ondanks zijn medewerking, dat de publieke opinie zich nadeze film tegen hem keerde.

ELECTRISCHE STOEL In 1979 gebruikte de regisseur Henri Verneuil het experiment als onderdeel van de research naar de vermeende moordenaar van de Franse president in de film I…com­ me Icare. Het obedience-experiment is in deze rolprent slechts een zijweg die de voortgang van de film maar onnodig ophoudt. De op Lee Harvey Oswald gebaseerde zondebok blijkt ooit deelgenomen te hebben als ‘leraar’ en rolde vervolgens als een meedogenloze executioner uit de bus. Alleen daar waar de autoriteit van de witte jassen in het geding komt haakt hij verontwaar- digd af. Yves Montand is in de rol van Commisaris getuige van een sessie waarbij de ‘leer- ling’ niet door een wand van de ‘leraar’ is gescheiden maar pontificaal is vastgegespt op een soort electrische stoel compleet met knetterende vonken. Dit verlangde al heel wat meer inleving van de acteur in de rol van folteraar. Ook al huurde hij Montand in voor de hoofdrol en Morricone voor de muziek, Ver- neuill was bij lange na geen Costa Gavras en de oude rot vertilde zich aan deze veel te plechtstatige complot-thriller.

BIOPIC Experimenter uit 2015 van Michael Almereyda legt levensloop en onderzoeken van Milgram onder de loupe in een intrigerende biopic.

I…comme Icare …een soort electrische stoel…

FILM FUN #85 19 JANUARI 2021 INHOUD

De hele en halve waarheden rond de omstreden De candid-camera opnamen van de soms wanho- sociaal-psycholoog komen op een subtiele wijze pige ‘leraren’ werden pas tegen het einde van het aan bod. De ‘obedience’-sessies worden in de film maandenlange experiment gedraaid met enkele doorsneden met monologen en terugblikken van voor dat doel geschikte en ‘fotogenieke’ kandida- Milgram, gespeeld door de acteur Peter Sars- ten zoals ene Fred Prozi. gaard. Wanneer Sarsgaard het woord in directe Hannah Arendt was geenszins gecharmeerd dat terzijdes tot de kijker richt neemt de achtergrond de door haar gemunte stelling aan Milgram’s ontregelende vormen aan, van grijsgroene decors experiment werd gekoppeld en waarvan de legiti- tot een olifant die onopgemerkt door de gangen miteit ten onrechte aan haar theorie werd toege- van Yale sukkelt, als om de kunstgreep van die schreven. terzijdes te accentueren. Al deze bezwaren ten spijt legde Stanley Milgram In de film wordt ook de afhandeling van de ses- ongenadig de slaafse gehoorzaamheid bloot die sies getoond waarbij ‘leraar’ en ‘leerling’ zich met Experimenter …een olifant op de gang… de ‘middle man’ betoonde aan de vermeende elkaar verzoenen als blijkt dat de schokbehande- autoriteit van de mannen in witte labo-jassen ling slechts een illusie was. Hoe dan ook staat de rond het ’obedience’-experiment dat tot op de waarbij de eigen verantwoordelijkheid en het ‘leraar’ er knap ontgoocheld bij, het is duidelijk dag van vandaag voortduurt. geweten vervaagde. Zowel Ahrendt als Milgram dat deze testpersoon er vierkant ingeluisd werd. In 1984 werd Milgrams boek over dit project een liepen, ieder vanuit hun eigen expertise, ver voor- Op de set van de Tenth Level verzucht Sarsgaard: bestseller. De link met de dystopische roman van uit op de notie dat het kwaad gediend is met vele “Soms lijkt je leven op een slechte film, maar Orwell was overduidelijk. knechten, zoals opnieuw werd vastgesteld door niets bereidt je erop voor als het werkelijkheid 1984 was ook het jaar dat Milgram op 51 jarige Daniel Goldhagen in zijn boek Hitler’s Willing wordt.” leeftijd aan een hartaanval overleed. Executioners uit 1996. —Michael Helmerhorst In later jaren houdt Milgram zich bezig met min- POLEMIEK der controversiële experimenten zoals: ‘Watch Wie tenslotte te rade gaat bij Google stuit op een the Sky’. Een door Milgram geinstrueerde student essay van Rutger Bregman waarin de waarachtig- YouTube loopt over straat, houd opeens zijn pas in en heid en het wetenschappelijke gewicht van Mil- Milgram’s Experiment begint naar de lucht te staren naar iets dat zich gram’s experiment uit alle macht ontkend wordt. Abraham, ein Versuch hoog in de wolken bevindt. Gestaag vormt zich Milgram zou als een soort Diederik Stapel avant om de starende student een steeds groter wor- la lettre de uitkomsten van zijn onderzoek danig The Experomenter (trailer) dende groep omhoogkijkers. gemanipuleerd hebben, nog afgezien van de vraag The Tenth Level Maar de toon is gezet, de voornaamste erfenis of de hele opzet met ‘onwetende’ proefpersonen I… comme Icarus (trailer) van Milgram’s onderzoeken is de controverse tegenover acteurs wel ethisch verantwoord was.

FILM FUN #85 20 JANUARI 2021 INHOUD

Het derde nummer van het Britse genretijd- schrift Giallo Pages, dat uitkwam in 1992, be- vatte een boeiend interview dat hoofdredac- EERST SCHIETEN, DAN PRATEN teur John Martin had met een Amerikaanse regisseur die zojuist had gedebuteerd met een adrenalinestoot van een film, die over de hele de films van wereld furore maakte. De regisseur werd tij- dens het ‘Shots in the Dark’-misdaadfilmfestival Enzo G. Castellari in Nottingham uitvoerig door Martin onder- vraagd over zijn favoriete Italiaanse genrefilms en de Amerikaan verraste zijn interviewpart- ner met een encyclopedische kennis van de meest obscure titels. De regisseur in kwestie was Quentin Tarantino, die na dat debuut - Re- servoir Dogs natuurlijk - wereldberoemd zou worden met Pulp Fuction en een lange reeks internationale kaskrakers zou regisseren. Een van Tarantino’s geliefde Italiaanse filmmakers, waarover hij in het interview uitvoerig de lof- trompet stak, is veel minder bekend. Zijn naam is Enzo G. Castellari.

Martin was en is een Britse autoriteit op het ge- bied van Italiaanse exploitatiefilms, en werkte later ook mee aan mijn eigen filmblad Camera Obscura (1992-2000), waarvoor we enkele van door zijn beste interviews mochten publiceren. In zijn vraaggesprek met Tarantino wist hij Tarantino Mike Lebbing enkele interessante uitspraken te ontlokken, waaronder deze: ‘The crime/action movies Enzo

EnzoFILM Castellari FUN #85 21 JANUARI 2021 INHOUD

G. Castellari did with Franco Nero are really good. Enzo kreeg cinema dus met de paplepel brute titels als Ammazzali tutti e torna solo/Kill He did one movie—and i think it’s one of the best ingegoten, maar om verwarring met zijn them all and come back alone (1968). De positieve movies in all italian exploitation— The inglorious familieleden te voorkomen besloot hij na uitschieter was de dramatische en door Shakespeare bastards. It is really good and the script is fantastic. zijn eerste film als nom de plume de meisjes- beïnvloede western Quella sporca storia nel west/ It’s like a hommage to Sam Peckinpah’s Cross of naam van zijn moeder, Castellari, te gebrui- Johnny Hamlet (1968), waarin hij voor het eerst iron.’ ken. zijn draai vond als stilist en met cameraman Ange- Hij maakte als E. G. Rowland in 1967 zijn lo Fillippini enkele visuele hoogstandjes uithaalde, Tarantino had gelijk over de kwaliteit van de film, officiële regiedebuut met 7 Winchester per waaronder een prachtige rondkantelende camera- maar het is lang niet de beste uit het dik dertig titels un massacro/Payment in blood, een weinig beweging in een spookachtig verlicht onderaards tellende oeuvre van de Italiaan die van bijna alle verheffende spaghettiwestern. De komende kerkhof. markten thuis was, maar zijn beste werk afleverde vier westerns die hij regisseerde waren van in het misdaad- en westerngenre. Om te begrijpen wisselende kwaliteit, al vielen ze wel op door Oorlog hoe deze regisseur zich ontwikkelde tot een onder- Opmerkelijk genoeg krijgt Castellari van de illuste- schatte allround-cineast, moeten we eerst even een re producent Edmondo Amati een voor Italiaanse duikje in de geschiedenis van de Italiaanse filmin- begrippen zeer groot budget om de oorlogsfilm La dustrie nemen. battaglia d’inghilterra/Eagles over london (1969) te realiseren. Zijn zesde film is een onderhoudend Enzo Girolami wordt geboren op 29 juli 1938 in verhaal over enkele Duitse spionnen die zich tijdens Rome, als zoon van de buitengewoon productieve de chaotische Britse terugtocht uit Duinkerken tus- filmregisseur Marino Girolami (1914-1994), die tus- sen de soldaten mengen en in Engeland een plan sen 1949 en 1981 ruim zeventig B-films zou maken uitvoeren om het vermaledijde radarsysteem een en in Nederland een hitje scoorde met het beruchte fatale slag toe te brengen. Een puike cast met de ka- darmbanket Zombie holocaust. Marino’s inmiddels rakteristieke koppen van Frederick Stafford (Topaz), 89-jarige broer Romolo was een minder druk baasje, Van Johnson, Francisco Rabal en Luigi Pistilli wordt maar wel een talentvollere, met zeker twee uitste- niet ondergesneeuwd door het groot opgezette kende thrillers - Un detective (1969) en La controfi­ spektakel (de tankslag aan het begin en de scènes in gura (1971) - op zijn curriculum vitae. En dan was er Duinkerken zijn onverminderd indrukwekkend), en nog Enzo’s markante broer Enio 1935-2013) , die als Castellari maakt zelfs gebruik van modieus splits- acteur stevig aan de weg timmerde en in zo’n negen- creen, maar het inzetten van archiefbeelden wekt tig films speelde. wel enige irritatie op. Belgische poster voor Johnny Hamlet

FILM FUN #85 22 JANUARI 2021 INHOUD

LINKS: High Crime. RECHTS: El Citadno si ribella

Castellari bleef hierna enkele jaren werkzaam als op- drachtregisseur met werkjes die we met de beste wil van de wereld alleen als middelmatig kunnen beschouwen, zoals de lome thriller Gli occhi fredda paura/The cold eyes of fear (1971) en de pismelige komedie Ettore lo fus­ to (1972). In 1973 vond hij door toeval zijn roeping met de actiefilm La polizia incrimine la legge assolve/High crime. De Italianen stonden te trappelen om in te haken op de wereldsuccessen van baanbrekende Amerikaanse misdaadfilms als The French connection en Dirty Harry. Maurizio Amati was een nog jonge producent met een goede neus voor populaire genres die in een Medi- terraans jasje konden worden gegoten; hij had al meer- dere keren met Castellari samengewerkt. Voor de poli­ ziesco (het Italiaanse equivalent van de politiefilm) High Crime trommelde hij sterren als Franco Nero, Fernando Rey en James Whitmore op. Hij gaf Castellari alle vrij- heid om als regisseur zijn eigen stempel op het doorsnee misdaadverhaal te drukken. Dat lukte: de film start met een furieuze en zeer strak geregisseerde autoachtervol- Slowmotion staan deze jaren in de Italiaanse geschiedenis ging over de ringweg van Genua, waarna de actie in goed De poliziesco was in de jaren zeventig een bekend als gli anni di piombo, de jaren van het gedoseerde porties terugkeert, met een enorme shoot immens populair genre in Italië. De films lood. out als uitsmijter. Tot Amati’s goedkeuring wist Castel- brachten niet alleen actie en vermaak, maar lari problemen op de set snel op te lossen met zijn talent weerspiegelden ook het tumult in de samen- Castellari pakte door. Met Il cittadino si ribel­ voor improvisatie en de film werd tot hun beider ver- leving, waar bankovervallen en bloederige la/Street law (1974), Il grande racket/The big rassing een groot commercieel succes. Bovendien bleek terreuracties van de communistische Rode racket (1976) , La via della droga/Heroin bus­ de internationale ster Nero erg onder de indruk van de Brigades en extreemrechtse groeperingen ters (1977) en Il giorno del cobra/Yhe day of the regisseur. Castellari’s kostje was gekocht. schering en inslag waren – niet voor niets cobra (1980) maakte hij een reeks uitstekende

FILM FUN #85 23 JANUARI 2021 INHOUD

misdaadfilms waarmee hij zijn eigen stijl etaleerde volgens het adagium ‘eerst schieten, dan praten’: snoeiharde actiescènes en levensgevaarlijke stunts, vaak met meerdere camera’s in slowmotion geschoten en opge- diend met een Sam Peckinpah-achtige flair, afgeblust met een beukende rocksoundtrack. En in de hoofdrollen telkens voor deze materie geknipte ijzervreters als Franco Nero en Fabio Testi, omringd door markante ac- teurs annex stuntmannen als Romano Puppo, Orso Maria Guerrini en Massimo Vanni, die tot Castellari’s inner circle behoorden en de regisseur het gevoel van een soort kameraadschap en geborgenheid op de set ga- ven. Vaak speelde de regisseur zelf ook een bijrol, zoals aan het begin van Heroin Busters: hierin zien we hoe hij eerst op de Amsterdamse Wallen rondstruint, waarna hij op een woonboot naast de Magere Brug door een groep zware jongens ongenadig wordt afgerost. Wel dienen we te vermel- den dat Castellari zich soms verloor in stevige flarden melodrama in de eenduidige verhalen over heldhaftige dienders die in hun compromisloze strijd tegen de georganiseerde misdaad hun naasten verliezen. Tussen de poliziesci door blijft Castellari bezig met het maken van spaghettiwesterns, komedies en zelfs een oorlogsfilm. Het eerder ge- noemde Quel maledetto treno blindato/The inglorious bastards (1978) is een enorm onderhoudend mengsel van bekende succesnummers uit het genre, maar dan toch weer nèt anders: zo is blaxploitationheld Fred ‘The Hammer’Williamson (Black Caesar) een van de Amerikaanse soldaten die in het bezette Frankrijk van WOII een geheime opdracht uitvoert en met zijn swagger en hippe one-liners de aandacht opeist. Overigens is Quentin Tarantino’s Inglourious Basterds absoluut geen remake ervan – wie beide films heeft gezien struikelt over de immense verschillen in plot en sfeer. Castellari’s persoonlijke favoriet blijft de western Keoma (1976), een unieke film binnen het genre, waarin Franco Nero een halfbloed indiaan speelt die het opneemt tegen zijn doortrapte blanke pleegbroers die een stadje terroriseren. Al doen de verwijzingen naar de Bijbel, de quasidiep- zinnige dialogen en de sentimentele terzijdes soms wat amechtig aan, in BOVEN: Enzo Castellari (links) op de Walletjes in Heroin Busters. ONDER: Marc Gregory en Woody Strode in Keoma

FILM FUN #85 24 JANUARI 2021 INHOUD

stilistisch opzicht geeft Castellari ongenadig gas MARTIN KOOLHOVEN, genreliefhebber en maker Fabio met auto en al van Brimstone, over Enzo G. Castellari: van een heuvel afkie- met krankzinnige camerastandpunten, ellenlange peren. Dan volgen er slowmotionscènes en eindeloze tracking shots. ‘Enzo G. Castellari is een beetje de Ali Express-versie een aantal geweldige En dat zonder draaiboek! Elke draaidag stond in van Sam Peckinpah, maar dat neemt niet weg dat shots waarin de ca- je veel lol aan zijn films kan beleven. De kans dat hij mera in de auto vast- het teken van improvisatie, omdat de regisseur ineens een mainstream- of salonfähige filmmaker zit, terwijl die over de het originele scenario op de eerste draaidag had wordt is vrij klein, dus je kan hem ook lekker koeste- kop gaat. De rotzooi, weggegooid en daarna zijn cameracrew tot grote ren als jouw persoonlijke held. Het is fijn om er niet maar vooral het ge- bij te horen, zong Henny Vrienten ooit. broken glas dat door hoogten moest opzwepen. de auto (en om het Enzo’s films gaan van hot naar her. Een paar zijn hoofd van Testi) heen Zweep best rechttoe rechtaan en toegankelijk - zoals de vliegt, maakt enorme oorlogs-avonturenfilm The inglorious bastards en de indruk. Toen ik Enzo Met de jaren tachtig brak een curieuze periode thriller Cold eyes of fear - maar de echte lol zit hem twee jaar geleden uit- aan voor workaholic Castellari. Na het succes van in zijn meer buitenissige werk. De hoogtepunten nodigde voor de Cas- Mad Max (1979) en Escape from New York (1981) zijn wat mij betreft de poliziesco Street Law en de tellari-double bill die ik western Keoma Met name die laatste is de lakmoe- samen met partner in werd het genre van de postapocalyptische SF-film sproef: als je die niet leuk vindt ben je geen fan van crime Ronald Simons populair; de Italianen reageerden ogenblikkelijk Enzo. Maar het gros van zijn films zijn onevenwich- organiseerde in Eye, met hun eigen versies. De leukste en meest stijl- tige werken, waarbij je een paar keer van je stoel gingen we de dag lazert omdat Enzo die draaidag een geweldig idee ervoor eten in een volle van deze korte maar krachtige hausse aan had. Sommige van die scènes zijn bat-shit crazy, zo- restaurant in Amsterdam. Ik kon het niet laten om te Italiaanse rip-offs is Castellari’s 1990: I guerrieri als de minutenlange, weirde sequentie in The Bronx vragen hoe hij dat shot gemaakt had. De tachtigjari- del Bronx/1990: The Bronx warriors (1982), een warriors waarin een drummer bij het water losgaat, ge legde uit dat hij die ochtend twee enorme stalen terwijl we veel te lang naar veel te veel shots van ronde hoepels had gezien en bedacht had dat daar stripachtige mix van The warriors en Escape from echte Hell’s Angels kijken. Je moet het zien om te toch iets leuks mee te doen moest zijn. Als de rig- New York waarin de meest krankzinnige persona- geloven, net als de anale verkrachting in het homo- gers daar nu de voorkant van de auto tussen konden ges nóg krankzinniger avonturen beleven. Zo heet fobe The New Barbariabs. Soms is het slechts een lassen moest er wat leuks te bedenken zijn. Zeker shot, zoals het vreemde, desoriënterende moment daar Fabio Testi vroeger een stuntman was en dus de held ‘Trash’, gespeeld door de langharige body- in Johnny Hamlet (dat Castellari voor elkaar kreeg niet te snel zou piepen. Enzo vroeg zijn zoon, assis- builder ‘Mark Gregory’ (Marco Di Gregorio), die door de camera aan een wiel vast te maken en dat tent, tolk, steun en toeverlaat Andrea Girolami om de macho van dienst moet vertolken maar tegelijk langzaam om een acteur te draaien), maar het mo- een papiertje en paps tekende het voor me uit. Ik ment waar ik naar toe wil zit in The Big Racket. keek Andrea aan en die knipoogde veelbetekenend: voortdurend met zijn bilpartij parmantig opgesto- hij zou zorgen dat de oude maestro het kunstwerkje ken rondloopt. Dan is er nog een bedenkelijke pri- The Big Racket is een poliziesco (toch het genre waar- zou tekenen. in Castellari de meeste goede films maakte) met vé-detective genaamd ‘Hot Dog’, vertolkt door de steracteur Fabio Testi. Ik ga jullie niet vermoeien Het werd een geweldige avond. Aan het einde markante Italo-regular Christopher Connelly. Die vroeg hij of ik in zijn volgende western wilde spelen. met het verhaal van de film (mede omdat ik me daar wordt op zijn beurt weer overvleugeld door Fred geen bal van kan herinneren), maar op een gegeven Mocht Fabio Teste neerschieten. ‘Can you take your ogenblik zijn er een aantal snoodaards die onze cowboy boots with you? I like them.’’ Williamson, die als ‘The Ogre’ in grotten onder de Bronx een soort discotheek bestiert, compleet met

FILM FUN #85 25 JANUARI 2021 INHOUD kleurige outfits en een zwoele assistente die haar Wanneer de liefhebbers van het jaren zeven- zweep flink laat knallen. De show wordt gestolen tig-werk van Castellari, die de man in toenemen- door de legendarische booswicht Vic Morrow (als de mate als een cultheld bewieroken in fanzines, ‘Hammer’), die ook eerder in Castellari’s Jaws-de- de moed hebben opgegeven, komt de 58-jarige rivaat L’ultimo squalo/The last jaws (1981) speelde. regisseur met een verrassende comeback. In de Net als die film werd The Bronx warriors verras- zogenaamd ‘eco western’ Jonathan degli orsi/ senderwijs een enorme hit in de VS. Tot grote Jonathan of the bears (1994), een Italiaans-Rus- blijdschap van Castellari, die tijdens de keren dat sische coproductie, speelt Castellari’s boezem- ik hem ontmoette niet over het succes van beide vriend Franco Nero (samen namen ze zeven films films en zijn vriendschap met Morrow uitgepraat op) de titelfiguur die is opgevoed door indianen. raakte: ‘Ik kende hem nog uit Blackboard jungle, Wanneer hij als volwassene terugkeert in hun waarin hij naast Glenn Ford de bad guy speelde. dorp blijkt een groep trawanten rond superkapi- Ik vond hem meteen geweldig. The last jaws bracht talist en oliebaron John Saxon de omgeving aan alleen al tijdens het eerste weekend in Los Angeles bloedige terreur te onderwerpen en het milieu twee miljoen dollar op! En The Bronx warriors ernstig te vervuilen. Tijd voor Jonathan om met stond wekenlang op de vijfde plaats in de Varie- pijl en boog de orde te herstellen. De intrige ty-lijst. Van die pagina heb ik toen meteen enorme herinnert aan Keoma maar de toon is minder poster laten maken. Later kwam het afschuwelijke zweverig en licht melancholiek, alsof de regisseur nieuws dat Morrow door een helikopter was ont­ en zijn hoofdrolspeler afscheid nemen van hun hoofd op de set van The twilight zone: the movie. geliefde genre. Vic was een prachtige man, een zeer onderschatte 1990: The Bronx Warrior. acteur en een grote vriend. Ik krijg tranen in mijn BOVEN: Vic Morrow. ONDER: Mark Grogory Hoewel het eindresultaat dat niet suggereert, ogen als ik aan hem denk.’ verliepen de draaidagen onder vreemde omstan- voorbij. Voor Castellari wordt het aanpoten met digheden. Een Russische zakenman had op een Oliebaron exploitatiefilms van matig allooi, die soms nog militaire basis een grote westernset laten bouwen, In de jaren tachtig voltrekt zich door de toene- wel amusementswaarde hebben, zoals het spot- waardoor de opnamen veilig konden plaatsvin- mende populariteit van televisie en video een goedkope en zwaar politiek-incorrecte I nuovi den, al had het voortdurende geratel van machi- grote verandering in de Italiaanse filmindustrie. barbari/The new barbarians (1983). Maar verder negeweren op de oefenbaan een onaangenaam De productie van zowel artistieke cinema als is het afzien voor de regisseur die alleen stan- effect op de crew. Toen ik tijdens een interview B-werkjes neemt gestaag af; de tijden waarin Ita- daard formulewerk aangeboden krijgt. filmveteraan John Saxon (Enter the dragon) naar liaanse films mondiaal werden uitgebracht gaat zijn herinneringen aan de film vroeg, benadrukte

FILM FUN #85 26 JANUARI 2021 INHOUD

hij de merkwaardige werkomstandigheden: ‘De zoon van de kapitein herkende me en gaf me een AK47 om mee te schieten. Daarna gaf hij me een anti-tankwapen. Maar ik durfde hem niet te gebruiken, want ik had mijn bril niet op en was bang dat ik hem op de set zou afvuren.’

Oscar Jonathan of the bears was een waardig einde van Cas- tellari’s als speelfilmregisseur. Hierna hield hij zich een tijdje lang onledig met televisiewerk. Tegenwoordig is de uiterst aimabele regisseur een graag geziene gast op filmfestivals overal ter wereld, waar hij zich voor een en- thousiast publiek laat interviewen en op komische wijze en met zelfspot over zijn oeuvre praat. Maar bovenal is hij trots op zijn actiefilms, die nog steeds indruk maken wanneer je ze terugziet op het grote scherm. Het meest trots is hij op Keoma, die eigen- aardige western die op zijn beste momenten een tijdloze klasse bezit en een enorme cult- status heeft opgebouwd. Maar het is niet alleen de film zelf die hem met trots vervult, het is ook de draaiperiode die hij koestert. Een van zijn helden, Woody Strode, nam de rol van een banjospelende alcoholist voor zijn rekening en bezorgde Castellari een van de meest memorabele momenten van zijn lange loopbaan, zo vertrouwde hij me toe: ‘Hij was elke dag op de set. En op de laatste draaidag vertelde Woody me dat hij me aan het werk had gezien en dat ik op John Ford leek. Hij zei dat ik dezelfde visie en hetzelfde overzicht had. Ik stond perplex. Ook al bleek de film later niet zo succesvol als ik had gehoopt, Woody’s com­ pliment was als een Oscar voor me.’ —Mike Lebbing

BOVEN: Op de set van Cipolla Colta. Enzo Castellari achter de camera. selONDER: Mike Lebbing met Castellari tijdens het Offscreen Festival in Brus- in 2018. Foto: Ronald Simons

FILM FUN #85 27 JANUARI 2021 INHOUD

Historicus Peter van Dam schreef de fascine- zich moeizaam op in z’n bed, trekt aan een koord, rende bedrijfsgeschiedenis van C.J. van Hou- een dokter komt aan z’n borst luisteren, bekijkt ten Cacao- en Chocolade & Zn. (1815-1971). diens tong en stelt direct de diagnose. De arts, ge- Een in Weesp gevestigd wereldconcern dat in speeld door de toentertijd bekende acteur George een vroeg stadium voor reclamedoeleinden Verenet, reikt de zieke een gigantische beker aan gebruik maakte van de nog prille cinemato- met daarop de tekst Van Houten’s Cacao. grafie. In Van Dams studie komt dat aspect De patiënt slobbert de mok gulzig leeg, likt ver- zijdelings ter sprake. We mijmeren er hier volgens de eveneens buiten proportioneel grote nog een beetje op voort. schotel af en zie, hij is op slag weer het heertje. De genezende kracht van Van Houten chocola- door demelk deed wonderen. Uit pure levensvreugde Thomas Leeflang DE FILMS en dankbaarheid valt de gelukkige op z’n knieën en de voor zijn met hoge hoed getooide reddende me- dicus. ‘MOVIE STARS’ Om maar direct met een toch niet oninteres- De scène werd rechttoe rechtaan opgenomen sante onthulling te beginnen: Van Houten liet in één track door een bewegingloze camera met van in 1899 het eerste in Nederland geproduceerde de Brit Emile Lauste aan de slinger. De première reclamefilmpje maken getiteld: De zieke gemeen­ van de eerste Nederlandse reclamefilm vond dus VAN HOUTEN teambtenaar. Krap een minuut duurde het en plaats op 27 september 1899 in het Grand Théât- het was een jaar lang een vast onderdeel in de re in Amsterdam. succesrijke door Van Houten gesponsorde revue De Nieuwe Prikkel in het Grand Théâtre aan de Amstelstaat in Amsterdam. In de revue zaten ter ondersteuning van wat er op de Bühne plaats- vond zeven korte films, gepresenteerd als levende ansichtkaarten die werden ‘verzonden’ aan diver- se revuepersonages. Ze verschenen via doorzicht- projectie op de achterwand. De inhoud van De zieke gemeenteambtenaar laat zich gemakkelijk navertellen: een kennelijk doodzieke besnorde Pauline Garon man - kennelijk een gemeenteambtenaar - richt De zieke gemeenteambtenaar

FILM FUN #85 28 JANUARI 2021 INHOUD

Het filmpje was, net als de andere die in de revue bezoekers van reisbioscopen en filmattracties op In de periode 1910-1914 verdween bij gebrek aan waren opgenomen, gemaakt door de Nederland- kermissen met imposante namen als Fey’s Salon belangstelling goeddeels de reis- en kermisbio- sche Biograaf & Mutoscope Maatschappij in de Cinematograf, Grand Théâtre Edison, The Im- scoop en ontstonden er overal vaste bioscopen. tuin van voormalig Paleis voor Volksvlijt in Am- perial Bio, Bioscope Noblesse, Grand Cinemato- Nog eind 1912 werd door Van Houten toch van sterdam. De ‘set’ bestond uit een obligaat geschil- graph, enzovoorts. de Parijse firma Leo Gaumont een jaar oude derd achterwandje met lambrisering en een bed. In de geschiedschrijving van de Nederlandse reis- reisbioscoop overgenomen: de Alhambra Flot­ Van De zieke gemeenteambtenaar is een tweede bioscoop wordt van reclamefilm en -glasdia sum- tante. Een in 1911 op een werf in Leiderdorp op bijna identieke versie bekend getiteld Dokter mier melding gemaakt, een duidelijk overzicht een dekschuit gebouwde ‘drijvende’ cinema in weet raad. In deze uitvoering waren de kop en ervan is niet beschikbaar. Moorse stijl. Het oorspronkelijk in de kleur van schotel niet voorzien van de tekst Van Houtens lichtbruin zandsteen geverfde theaterschip had Cacao. Naar de reden van deze ‘remake’ kun- een lengte van vijftig meter, ter voorkoming van nen we slechts gissen. In de revue De nieuwe deining een vloer van 40cm gewapend beton prikkel deed het, net als de eerder genoemde (waardoor het bij laag water om de haverklap andere filminlassen, programmatisch dienst als vastliep) en in de zaal stonden ruim driehonderd ‘ansichtkaart’. Het ontbreken van de tekst op de klapstoelen. Een machinekamer had ambulante kop en schotel in Dokter weet raad dringt de cinema niet, het moest worden gesleept. Er was gedachte zich op dat de overeenkomst tussen de een buiten de boot op te stellen machine waar- revueleiding en Van Houten was opgebroken. mee middels een dynamo de nodige elektriciteit Diepgaande research is nodig. Helaas brengt het kon worden geproduceerd. In Leiden, met als Noord-Hollands Archief in Haarlem, waar het ligplaats de Herengracht, vond de eerste voorstel- Van Houten bedrijfsarchief is opgeslagen, geen ling plaats. Kort daarna, in de week van 15 tot 23 soelaas. Ook filmmuseum EYE biedt helaas geen november 1911, lag de ‘Alhambra Flottante’ afge- opheldering in deze. meerd in Utrecht aan de Catharijnesingel bij de Willemsbrug. De firma Van Houten voelde heel goed aan dat De Alhambra Flottante trok als een van de laatste visuele reclame een enorme invloed heeft op het reisbioscopen over de Nederlandse waterwegen publiek. Wat het oog raakt, verlaat het hart nim- met een vaststaand filmprogramma. Een voor- mer! Behalve met schitterende affiches en dito beeld van het drukke reisschema: de Alhambra verpakkingen van Stephan Schlesinger, Frans Verslag in het het Nieuwsblad gewijd aan de belangen van de Flottante lag op 8 en 9 januari 1912 aan de Lan- Hoeksche Waard en Ijselmonde over de Alhambra Flottante in Mettes, Thomas Posthuma e.a. richtte men zich Oud-Beijerland. De aanbeveling voor de inwoners van Nu- gehaven te Schiedam om daarna aan te leggen in met reclamefilms en reclamedia’s aanvankelijk tot mansdorp mocht niet baten, Daar was geen belangstelling. of bij Oud-Beijerland (10 en 11 januari), Nieu-

FILM FUN #85 29 JANUARI 2021 INHOUD wesluis (12 en 13 januari), Hellevoetsluis ten doopte het theaterschip meteen om tot RONA BOOT minuten de gehele zaal bediend is. De Ro- (14 en 15 januari), Middelharnis (16 en 17 en het kreeg van buiten en van binnen een opknapbeurt. na-bioscoop zal tal van plaatsen in ons land januari) en Numansland (18 en 19 januari). Uit Het Nieuws van de Dag van 11 december 1912: ‘Het bezoeken en ook naar het buitenland gaan.’ Niet al de voorstellingen waren winstgevend. middel dat de bekende firma C.J. en Zoon te Weesp als Van dat laatste is niets terechtgekomen. De Het Rotterdamsch Nieuwsblad van 18 maart nieuwste reclame brengt, is zeker wel pakkend. Zij geeft belangstelling van het Nederlandse publiek 1912 rapporteerde: ‘Vrijdagmiddag arriveer- bioscoopvoorstellingen uitsluitend om de aandacht op was meer dan redelijk. Zeker omdat jong de het bioscoopschip Alhambra Flottante in Rona-cacao te vestigen. Wie ’s avonds te Weesp komt, ziet en oud onder de nieuwe Van Houten-direc- Numansdorp om er een avondvoorstelling daar op een paar minuten afstand van het station in de tie nu voor niks naar binnen mocht. Gratis te geven. Om half acht werden de lichten haven een groot schip liggen dat schitterend electrisch ge- toegang dus, men kon gaan zitten waar men ontstoken, om acht uur zou de voorstelling ïllumineerd is. In grote, op verren afstand zichtbare letters wilde, ‘lavatories’ aanwezig, welkom! Bezoe- beginnen. Er kwamen wel kijkers maar nie- staat er RONA BOOT op. Het is een drijvend bioscoopthe- kers hadden wel enig vermoeden van wat mand kwam over de brug. Tegen half negen ater. (..) Er worden allerkoddigste en ook hoogst interes- hen binnen te wachten stond: gevarieerde doofde men de lichten en werd besloten de sante films vertoond, benevens een paar waar ‘de Rona’ de ‘eenakters’ van een minuut of vijf, dat wil zaak te sluiten en het zaterdagavond nog hoofdrol in vervult.(..) In de pauze krijgen alle bezoekers zeggen de lengte die paste op één filmspoel, eens te proberen.’ een kop van de opwekkende Rona Cacao. De bediening afgewisseld met reclame via stilstaande glas- Zulke tegenvallers moest de drijvende cine- gaat op een bijzonder vlugge manier: kelners rijden wagen- dia’s en Rona-filmpjes. Over het filmaanbod ma steeds vaker incasseren, het nieuwtje van tjes door de loopgangen en weten met de presenteerbladen van de Rona bioscoop is nergens iets te vin- bewegende filmbeelden was er immers wel de koppen door de rijen heen te geven, zodat in een paar den. Wel weten we dus dat iedereen in de vanaf. In een advertentie in de Middelburg­ zaal recht had op een mok Rona chocolade- sche Courant van 12 februari 1912 beloofde melk. Koud of warm, naar keuze. de Alhambra Flottante het publiek zelfs ‘het Twee jaar, tot half 1914, duurde de tournee, nieuwste wonder, de zingende en sprekende waarna de cinemaboot door Van Houten film met de chronofoon’. Entreeprijzen: 75, werd afgestoten. Onder de oorspronkelij- 50 en 30 cent. In die dagen behoorlijke be- ke naam Alhambra Flottante zou het tot dragen. eind 1916 weer een reguliere reisbioscoop Van Houten kocht de Alhambra Flottante worden. Over de exploitanten die vóór en voor promotie via reclamefilms van Van na Van Houten de Alhambra Flottante heb- Houten-producten en speciaal voor die van ben uitgebaat is tastern we in het duuster. het nieuwe Van Houten-merk Rona. Tijdens Evenmin is over de ‘bemanning’ en de pro- de aankoop begin november 1912 lag de wa- grammering van de Alhambra Flottante/ terbios afgemeerd in Purmerend. Van Hou- Rona Boot nog iets te vinden. Althans niet

FILM FUN #85 30 JANUARI 2021 INHOUD door ondergetekende. Verder onderzoek dy-films genoot. Er groeide een corres- is gewenst. Bij gebrek aan zulke gegevens pondentie uit die tot 1964 voortduurde. kunnen in dit verband slechts boven- Schippers vroeg aan Stan Laurel onder staande summiere gegevens worden ver- meer hoe de overbekende reclamefoto meld ter oriëntatie. ten behoeve van Van Houten-cacao tot stand was gekomen. Op 14 september Vanaf circa 1930 waren regelmatig Van 1962 antwoordde Stan: ‘No, we never Houten-reclamefilmpjes en Van Houten made any special photograph for Van reclamedia’s in de bioscopen te zien. Hoe Houten Chocolate. We know nothing meer mensen naar de bioscoop gingen, about this advertisement.’ Raar, maar hoe groter het bereik van Van Houtens waar. reclame-uitingen. De aantrekkelijkheid in dat opzicht van bioscoopfilms werd door In 1933 werd door Van Houten de kleu- Van Houten aangezwengeld via kostbare renfilm Cirkels van de Duits-Amerikaan- reclamecampagnes met filmsterportret- se avant-gardefilmer Oskar Fischinger ten in advertenties en een verzamelalbum Laurel en Hardy poseren samen met regisseur Leo McCarey voor Van Houten-re- aangekocht. Fischinger, pionier van de clame tijdens opnamen voor de tweeakter Brats. Oliver Hardy houdt behulpzaam voor filmsterportretten. Een reclameacti- het schoteltje een beetje schuin. abstractie, vulde het filmdoek anderhal- viteit die ook sigaretten- en kauwgomfa- ve minuut lang met nerveus draaiende brikanten met succes toepasten. spiralen en cirkels op een manier die Rond 1931 schoot de bekende Hol- Peter van Dam in 2012 in zijn inspirerende studie Opkomst en tegenwoordig ‘over the top’ genoemd lywood-fotograaf Clarence Bull in ondergang van een wereldmerk – Cacao- en chocoladefabriek C.J. zou kunnen worden. Cinematografisch opdracht van Van Houten een serie van Houten & Zn. experimenteel werk waarbij veel van unieke reclamefoto’s met Amerikaanse De Laurel & Hardy Van Houten-foto’s werden voor zover nog is het visueel incasseringvermogen van de beroemdheden van het witte doek. Ze na te gaan gemaakt in de Hal Roach-studio ten tijde van de opna- toeschouwer verwacht werd en wordt. poseerden ernstig met Van Houten-arti- men van de short Brats (1930). Er zijn twee opnamen bekend: een Fischinger was niet bepaald een cineast kelen, ‘movie stars’ als Anita Page, Raquel van Stan & Oliver samen en een waarop regisseur LeoMcCarey die je te binnen schiet als maker van re- Torres, Karen Morley, Pauline Garon (zie een kopje met Stan & Oliver meedrinkt. Wie de foto’s heeft ge- clamefilms voor wat dan ook. Maar Van pagina 28), Johnny Mack Brown, Stan maakt is evenmin duidelijk, maar de fotograaf was waarschijnlijk Houten kon er wel ‘chocola van maken’, Laurel & Oliver Hardy. ‘De campagne de huisfotograaf van de Hal Roach-studio, Clarence ‘Stax’ Graves. om een andere eigentijdse uitdrukking kreeg merkwaardig genoeg weinig aan- In augustus 1961 schreef auteur K. Schippers een brief aan Stan te bezigen. Van Houten liet de als vrije dacht in de dagbladen,’ aldus historicus Laurel om hem te vertellen dat hij altijd zo van de Laurel & Har- expressie bedoelde film zodanig aanpas-

FILM FUN #85 31 JANUARI 2021 INHOUD

Woestijnauto ten behoeve van de film sen dat er reclame voor Van Houten-producten Bruin Goud met Theo van Haren Noman mee gemaakt kon worden. Met als resultaat dat te op de uitkijk. midden van de hallucinerende beelden, auditief ondersteund door muziek van Richard Wagner en Edvard Grieg, op een kunstzinnige en uiterst beurzen en er werden, om publiek effectvolle manier de loftrompet werd gestoken voor het ambitieuze cinematogra- over Van Houten. fisch verslag te generen, kopieën van Behalve Cirkels vertoonden de bioscopen in okto- ‘de chocolade expeditie’ beschikbaar ber 1934 een korte reclamefilm waarin de nu ver- gesteld aan universiteiten, verenigin- geten actrice Amsy Moina chocolade en bonbons gen, scholen en andere belangstel- aanprijst: ‘Parlez moi du chocola – chocola Van lenden. Houten!’ Ter zijde: Amsy Moina speelde Sarina Naast Bruin Goud, Van Gasterens in de speelfilm De Jantjes uit 1934 en Kiku San in eerste documentaire, maakte de ci- Rubber uit 1937. neast met zijn bedrijf Spectrum Film reclamefilms voor diverse bedrijven In 1950 en 1951 draaide in de bioscopen De raaf en een korte bedrijfsdocumentai- en de vos, een ambitieuze want kostbare reclame- re over de Van Houten-fabriek in film van Van Houten waarin het bekende stukje Weesp, waar een Van Houten-me- kaas door een chocoladereep was vervangen. Een dewerker in witte jas een jochie rondleidt à la een Met dank aan Arno Weltens voor het aandragen van ade­ poppenfilm geproduceerd door Joop Geesink. In vintage Sjakie uit Roald Dahls Sjakie en de Choco­ quate gegevens. Tevens is gebruik gemaakt van gegevens uit 1952 kwam de circa anderhalf uur durende public ladefabriek. het boek Opkomst en ondergang van een wereldmerk – Ca- cao- en chocoladefabriek C.J. van Houten & Zn. 1815-1971 relations 16mm film Bruin Goud uit onder regie Met dynamische Joris Ivens-achtige beelden van van Peter van Dam, in 2012 in gezamenlijkheid uitgegeven van Louis van Gasteren. Samen met cameraman aan hijskranen bungelende kisten met opschriften door (Z)OO Producties en Lecturis. Theo van Haren Noman en een crew reisde Van Brussel, Tel-Aviv, Yokohama en Singapore sloot Gasteren in 1951 in een witte woestijnwagen in de vrij statige film af. De kijker begreep het: in die INTERNET vier maanden vanuit Nederland naar de Ghanese kisten zat het bruine goud: repen, bonbons, blik- De film Circles/Kreise van Oskar Fischinger is hier te Goudkust. De film, grotendeels bestaande uit in ken cacaopoeder. Slotakkoord: ‘Van Houten – het zien (tot eind februari). Echter niet met de reclame voor Van Houten, maar in plaats daarvan promotie van Ghana gedraaide opnamen, ging in op de histori- Nederlandse merk met wereldreputatie!’ het Duitse reclamebureau Tolirag (‘Ton- und Lichtbild sche ontwikkeling en de acceptatie van cacao in de Daar was geen woord van gelogen. reklame’ ) dat de film exploiteerde. wereld. Bruin Goud draaide op huishoud- en vak- —Thomas Leeflang

FILM FUN #85 32 JANUARI 2021 INHOUD In het vorig nummer van Film Fun schreef ik over mijn vondst van het door Scorsese geannoteerde script van Obsessions. Zonder al te veel speurwerk kom ik via email in contact met Pim de la Parra (Aloha, Pim!) en vind ik de verhaallijn Scorsese in Osdorp. Terloops vertel ik over mijn idee voor een film. Bij het uitwerken van de outline begin ik een beetje op te zien FILM tegen de uitdaging om in elk shot te verwijzen naar de stijl en techniek van Scorsese. Met elke nieuwe versie van de outline zie ik het somberder in. Dat is nog knap ingewikkeld, zo’n film. Minimal Pim is het daar niet mee eens. Huur een camera, vlieg naar New York en wacht voor Scorsese’s kantoor, hoe moeilijk kan het zijn.

MAKER door Wim Jansen

ZONDER Dat is me toch een tikje te snel, maar ‘t zet wel aan denken over alternatieven. Misschien wat meer richten op Scorsese in Amsterdam. Als ik kort daarop de aankondiging lees over de tentoonstelling van bruidsjurken in Avening, trek ik de stoute schoenen aan. Een bezoek aan de Church of the Holy Cross is sowieso de moeite waard. Op de begraafplaats daar ligt held Michael Powell. FILM Halsoverkop huur ik een camera bij Budgetcam in Noord, reserveer ik een kamer in The Ragged Cot vlakbij Minchinhampton en een AVONTUREN auto bij Budget Car in Luton. De tas met cameraspullen kan nog net gratis mee met Easy Jet. Ik heb geen tijd om me vertrouwd te VAN EEN maken met de camera. Dat komt wel als ik er eenmaal ben, denk ik geheel ten onrechte. Ik neem ook mijn dvd-tje mee van Powell in FILMFAN (2) het Filmmuseum en een foto als cadeautje. Luton Airport is die dag niet ingesteld op het fenomeen internationaal luchtverkeer. Een stuk of acht vluchten zijn min of meer gelijktijdig geland en moeten, om een voor mij duistere POWELL IN reden, allemaal langs een enkele douanier. Het duurt even. Avening ligt in de Cotswolds in Gloucestershire en is ruim twee en een half uur rijden van Luton. Als ik aankom loopt het al tegen AVENING Michael Powell (midden) met Thelma het eind van de middag, dus eerst maar eens een verkenning van Schoonmaker in Cannes de kerk en op zoek naar Powells grafsteen. Die vind ik snel genoeg: …mijn cadeautje voor Thelma…

FILM FUN #85 33 JANUARI 2021 INHOUD

BOVEN: Lobbycard van I know where I’m going met in het mid- INTERMEZZO - Columba Powell den Pamela Brown. Columba speelt op zevenjarige leeftijd de rol van de ONDER: De grafsteen van regisseur Michael Powell met er- jonge Mark Lewis, de hoofdpersoon/moordenaar van naast de kleinere steen van Pamela Brown. de film. Hij wordt door zijn vader, Professor Lewis, onderworpen aan morbide experimenten. Hij wordt wakker gemaakt als Professor Lewis een hagedis op zijn ‘Michael Powell 1909-1990, Film Director and bed gooit. De scène is in zwart-wit en cruciaal voor het Optimist.’ plot en verhaal. Het gebruik van zwart-wit geeft een Links van hem ligt Pamela Brown (1917-1975), quasi historisch effect dat wordt versterkt door het feit dat Professor Lewis wordt gespeeld door Michael Powell Powells muze en geliefde. Brown begon haar zelf. De recensenten in 1960 vallen over elkaar heen om carrière in One of our aircraft is missing (1942) en deze scène te gebruiken om het perfide karakter van de I know where I’m going (1945), beide van Michael film aan te tonen en de film af te branden. Iets wat je je tegenwoordig niet voor kunt stellen. Overigens heeft Powell en Emeric Pressberger. In 1951 speelde ze Powell het optreden van Columba in de film besproken in de favoriete film van George A. Romero, Tales met moeder Frankie Reidy. Die had geen enkel bezwaar. of Hoffman, ook van P&P. Columba is tegenwoordig kunstenaar en ontwierp zijn Af en toe zie ik een man of een vrouw in en uit vaders grafsteen. de kerk lopen. Toch maar even vragen of Thelma Natuurlijk mag ik tijdens de tentoonstelling echt komt. Een alleraardigste dame verwelkomt filmen, zegt de dominee, Thelma zal opgetogen me. Het is de dominee. Ik zeg dat ik kom voor de zijn dat ik er ben. Result! trouwjurken en voor Thelma Schoonmaker en of Het begint te schemeren en ik ga op zoek naar ik misschien mag filmen in de kerk de volgende The Ragged Cot. Eerst maar eens lekker eten dag? Mijn accent laat er geen misverstand over en slapen, de volgende ochtend zal ik me wel bestaan dat ik niet uit de buurt kom. vertrouwd maken met de camera. “Oh wat leuk dat je er bent! Waar kom je van­ daan? Helemaal uit Amsterdam?” Going to the chapel Ik hoef me geen zorgen te maken, Thelma is Als ik bij de kerk aankom is het gezellig druk, weliswaar nog in Londen, maar ze komt zeker. maar niet overvol. Er hangen zo een twintigtal Ze houdt een praatje bij de vertoning van de jurken en er heerst een heel gemoedelijke sfeer. video van het huwelijk van Thelma en Michael. Iedereen kent elkaar per slot van rekening. De Die is gemaakt door Columba, Powell’s jongste dominee begroet me wederom allerhartelijkst. Ik zoon die op jeugdige leeftijd onderwerp was van maak een paar foto’s als sfeerimpressie en richt felle discussie door zijn optreden in pa Powells me op de camera. Met veel pijn en moeite slaag ik Peeping Tom (1960). erin om een redelijk beeld op de viewer te krijgen.

FILM FUN #85 34 JANUARI 2021 INHOUD

Dan slaat de schrik mij om het hart. Ik ben in een Love shack kerk en buiten is het bewolkt. Het ene moment Na de video met commentaar van Thelma en is het beeld hel verlicht, het andere moment kreten van herkenning van de locals loopt de pikkedonker. Ik heb geen extra licht bij me en ik kerk leeg. Nu gaan we naar Lees Cottage. Dat ligt weet niet wat ik hier mee moet. Ik besluit om stug heuvelopwaarts. door te filmen op dezelfde instellingen en net te De uitnodiging is niet helemaal exclusief. doen alsof ik dit al jaren doe. Een Duitse filmprofessor (zijn naam is mij De dominee introduceert mij aan Thelma, “all ontschoten) en zijn vrouw completeren het the way from Amsterdam to film the event” gezelschap. Zij blijven gelukkig niet zo lang. Thelma legt uit dat ze pas vanmiddag aankwam, Thelma is net binnen, later dan gepland. Ik ben omdat ze zaterdag nog de hele dag aan het filmen natuurlijk niet de enige die het leuk vindt dat ze er waren aan Hugo Cabret (2011) bij Shepperton INTERMEZZO voor liefhebbers van The Crown Studios. Dominee Celia Carter is een van de eerste vrouwelijke Ze liggen wat achter op schema. De digitale dominees van de Anglicaanse Kerk. Een half jaar na mijn bezoek krijgt ze de eer om Savannah Anne Kathleen 3D-verfilming geeft elke dag weer nieuwe Phillips, het eerste achterkleinkind van Koningin uitdagingen, niet in het minst bij het bekijken en Elizabeth II en Prins Philip, te dopen in de Church of snijden van de rushes. De apparatuur is nieuw The Holy Cross in Avening. Dat heeft alles te maken met het feit dat we in koninklijk gebied zijn. Wat blijkt? voor haar en de manier van snijden en monteren De kortste weg tussen The Rugged Cot en Avening ook. Ik wil gevat opmerken dat ik daar over loopt via Hampton Fields langs Gatcombe Park. Als ik kan meepraten, gezien mijn gehannes met de ’s ochtend de camera uitprobeer in de late zomerzon witinstelling van mijn Sony videocamera, maar tussen de paarden en het prachtige landschap, bedenk The Wedding Dress Exhibition, met links dominee Carter. ik me dat ik wel erg ver ben van Scorsese’s Mean Streets. hou net op tijd mijn mond. Ik zoom in en uit op wat later het landgoed van Princes de kerk. Is het misschien een idee dat ik nog even Anne blijkt te zijn. Als je de weg vervolgt van Avening naar Tetbury kom je vanzelf bij Highgrove House uit, de wacht, terwijl de huwelijksvideo wordt afgespeeld Ze vertelt over hoe blij zij en Scorsese zijn over optrek van Prins Charles. en ze nog wat mensen spreekt. Kunnen we daarna de ontvangt van de gerestaureerde versie van The naar de cottage (van MICHEL POWELL!!) en wat Red Shoes op het Filmfestival van Cannes in 2009. is en al snel wordt ze verwelkomd door de locals. meer in rust praten. Is dat een idee? Ze besteden beiden veel tijd en energie aan het Ik draai wat rondjes. Tsja, is dat ‘t nou? Gelukkig JAAAAAAAA!!!! knik ik schuchter. Ik word ook vinden van fondsen voor Powell en Pressberger- niet, even later komt ze bij me staan. Ze zegt dat voorgesteld aan Columba. restauratieprojecten. Ze zegt het niet met zoveel ze moe is na een zware week en het is best druk in woorden, maar laat duidelijk blijken wat een schande ze het vindt dat in Groot-Brittannië

FILM FUN #85 35 JANUARI 2021 INHOUD

BOVEN: Art work van Hein Heckroth. in veel van zijn films - bijvoorbeeld ONDER: Karlheinz Böhm en Moira Shearer in Peeping Tom. The end of the world (1937), The spy in black (1939), I know where I’m going (1945) en The battle of the river Plate zelf niemand een cent steekt in het (1956). Zijn huisje moest er uitzien behoud van eigen filmgeschiedenis. als een boot. De houten lambrise- ring, balken en tengels zijn donker Columba zegt dat er niet zoveel in gebeitst. De vloer is zwart en in de huis is, houden we van Earl Grey en woonkamer staat een enorm bu- chocola? Terwijl hij thee zet, vertelt reau. Het enige wat ontbreekt is een Thelma over het huisje. Ze heeft het stuurwiel. In de voorkamer hangen na Powell’s dood in 1990 gekocht om twee prachtige tekeningen van Hein de herinnering aan zijn werk en leven Heckroth (1901-1970), Powell’s ge- in stand te houden. Toen Powell en niale production designer. Columba Pamela Brown erin trokken waren schenkt thee. Zo aardig, zo geduldig het eigenlijk twee huisjes. Ze waren iedereen. Ik ga nu niet over Scorsese niet getrouwd (sterker nog Powell beginnen, ik ben bij Michael Powell. was nog steeds getrouwd met Frankie Pas bij het afscheid nemen buiten Reidy) en het was verstandig om niet laat ik het onderwerp terloops vallen. al te veel aandacht te trekken. Het Thelma zegt dat ik natuurlijk kan pro- huisje is klein. Powell en Brown heb- beren om Scorsese gewoon te vragen ben in die geen tijd geen cent te mak- en geeft me haar email-adres. ke. Powell is een verstoten regisseur Eenmaal thuis bekijk ik de opna- en Browns gezondheid wordt slechter men op de viewer. Niet bepaald do- en slechter. Ze lijdt van jongs af aan cumentaire kwaliteit, maar misschien artritis (behandelt met goudinjecties) nog bruikbaar voor wat insert shots en krijgt tot overmaat van ramp al- of zo. Bovendien is er binnenkort nog vleesklierkanker. Ze overlijdt in 1975. een gelegenheid voor bestendiging Het huis staat vol met boeken en van het contact en misschien nog wat memorabilia. Powell heeft iets met de shots. kust, de zee en boten, wat je terug ziet

FILM FUN #85 36 JANUARI 2021 INHOUD

London calling filmen en fotograferen ten strengste verboden is, niet zo mooi. Niemand Ter ere van de vijftigste verjaardag van Peeping Tom wordt de film digitaal controleert de tassen, mooi. Tien minuten later zit ik in het midden op de gerestaureerd en opnieuw uitgebracht op DVD en Blu-Ray. De speciale pre- derde rij, perfect. Voor de film wordt voor de goede orde nog eens opge- mière is 13 november 2010 in The Curzon Soho in Londen. Aanwezig zijn roepen dat het verboden is om opnames te maken. Dat was ik natuurlijk hoofdrolspeelster Anna Massey, Martin Scorsese, Thelma Schoonmaker en wel van plan, maar overweeg serieus om het niet te doen. Kan sowieso Columba Powell voor een nabespreking van de film onder leiding van Fran- niet mijn externe microfoontje gebruiken. Eerst ontspannen maar, de film cine Stock. begint. Wow, wat is die goed op groot scherm. Tijdens de beruchte scè- “Ik moet naar Londen!” roep ik thuis. “Alweer? Oké, maar dan gaan wij mee” ne met de hagedis (hoor ik iemand achter me lachen en gniffelen. Ik kijk is de repliek. Waarom ook niet. om en precies achter mij zit Columba. Hij geeft niet de indruk dat hij een Door een droeve familiegebeurtenis vlak voor het vertrek kan lief E. niet op trauma heeft overgehouden aan de film. Ik glimlach en ga weer kijken. Als vrijdag mee. Ik en de kinderen gaan alvast, E. komt zaterdagavond. Best wel lastig allemaal, maar de kids zijn 16 en 12, ik neem ze gewoon mee naar de vertoning. Liever had ik mijn handen wat meer vrij gehad, maar het is niet anders. Billy en Jonah hebben Goodfellas en Gangs of New York natuurlijk al gezien en vinden het spannend. Ik neem een andere camera mee, een Sony Alpha. Als de nood aan de man komt, kan ik die de zaal in smokkelen en kleine fragmenten filmen. Het is een uur of 3 als we de gereserveerde kaart- jes gaan halen, daarna een hapje eten en dan tegen half 6 de film kijken. Niet dus. Ik kan praten als Brugman, maar de jongens mogen niet naar binnen. Ze zijn te jong en in Engeland doen ze niet aan ouderlijke begeleiding. Rules are rules. Wat nu? E. zit nog niet in het vliegtuig en ik kan B&J niet hier alleen laten. We lopen terug naar het appartement bij Green Park. Niet heel ver weg, maar het is zaterdagmiddag in Londen, chaos. Ik zet de kinderen af voor de televisie en ga weer terug. Ik loop, jog af en toe en probeer tussen het jagen door E. telefonisch te vertellen wat er aan de hand is. Ik moet op tijd terug zijn voor een goeie plek vooraan. Ben verdomme net Ray Liotta in Goodfel­ las, hoor nog net geen helicopter. Rond een uur of 5 ben ik weer bij The Curzon en het is al behoorlijk druk. Ben toe aan een biertje, maar besluit meteen in festivalstijl voor de deur van de zaal te wachten. Deur is nog dicht, mooi. Er hangt een aankondiging dat

FILM FUN #85 37 JANUARI 2021 INHOUD

Ze willen echt niet dat er gefilmd wordt. Bij uitvechten. opkomst van de gasten worden de zaallichten Een les is geleerd, een guerilla filmer ben ik niet. gedempt tot een onsmakelijk donkergeel. Filmen Toch maar eerst een storyboard maken. En dan wordt niks. Maar ja, als een aantal mensen in de een cameraman vinden. zaal dat toch doen, laat ik mijn goede voornemen Nog steeds. varen. Ik sneak er ook een paar opnames en foto’s —Wim Jansen doorheen, maar dat is meer voor de herinnering. Ik weet bij voorbaat dat ik er verder niks mee kan. Bij afloop blijkt dat de vele mensen vooral gekomen zijn voor Scorsese. In de bioscoop wordt een soort vrije baan naar buiten gemaakt voor de gasten. Ga ik de handtekeningjagers filmen of probeer ik oogcontact te krijgen met Thelma en misschien de kans op een flitscontact met Scorsese? Dat doe ik maar niet. Voel me al een beetje een paparazzi, een beetje vies, na dat stiekeme gefilm. Mark Lewis wist er alles van. All this filming isn’t healthy, zegt Mrs. Stephens (Maxine Audley) hem niet voor niets. In The Sick Smell of Success Ik moet ook terug naar de kids en E. kan elk op de Wallen in Amsterdam De stiekeme foto: Thelma Schoonmaker en Martin Scorsese moment aankomen op Luton Airport. Ik blijf even hangt nog steeds een kleine ‘on stage’ in cinema Curzon in Londen, ter gelgenheid van hangen in de hal bij de zaal die nu zo goed als leeg posterexpositie de vijftgste verjaardag van Mchael Powells film Peeping Tom is, misschien hangt er nog ergens een poster of zo. over PEEPING TOM, Geen poster, maar ik zie wel een bekend gezicht. onder de titel GLUREN MET EEN MONDKAPJE. Karlheinz Böhm, de volwassen Mark Lewis, in de “Mr. Kingsley!” zeg ik, “how nice to see you”. film op het punt staat zich aan zijn eigen tripod “Thank you”, zegt hij geloof ik. Ik schud hem Klik hier voor adres en openingstijden. te rijgen, kan ik mijn drang niet onderdrukken. Ik de hand en loop naar buiten en terug naar Klik hier voor een trailer vande expo. zet toch mijn camera aan en leg hem onopvallend het appartement. Ik laat de schare Scorsese- op schoot. bewonderaars buiten de Curzon het maar

FILM FUN #85 38 JANUARI 2021 INHOUD

De volgende Cinematic Celebreties zijn toegetreden tot het Pantheon der Zevende Kunst: IN MEMORIAM

Bardot en onder regie van Jules Dassin, Claude Lelouch, 5 januari 23 december Roger Vadim en Marguerite Duras.Werd bekend als James Greene (83) Rebecca Luker (59) ‘romantic lead’ in de eerste Angelique-film, maar bleek Ierse tv- en filmacteur. Gaf Amerikaanse actrice en musicalster van alle markten thuis in talloze policiers, thrillers en die drie decennia glorieerde op historische films, waaronderDu Rififi chez les Hommes vanwege zijn voorkomen Broadway (1955), Rasputin (1967) en De Vampier van Düsseldorf gestalte aan talloze rechters, (1965). doctoren en officieren.

31 december 29 december Joan Micklin Silver 7 januari (90) Claude Bolling Amerikaanse filmregisseuse. Maakte Michael Apted (79) Franse jazzpianist en componist buiten het studiosysteem indringen- Britse filmmaker begon in van filmmuziek de films alsHester Street (1975) en 1964 het baanbrekende do- Crossing Delancey (1988). cumentaire project 7-Up, waarin hij de Engelse klassen- 4 januari maatschappij doorlichtte aan de hand van interviews met 30 december Tanya Roberts (65) Dawn Wells (82) veertien ‘gewone’ burgers Amerikaanse actrice, model en sex- (acht uit de upperclass en zes Amerikaanse actrice bekend van bom met genrewerk op haar pal- uit de arbeidersklasse) over een periode die zich de tv-serie Gilligans Island mares zoals: The Beastmaster, Charlie’s met tussenpozen van steeds zeven jaar uitstrekte. Angels en A View to a Kill als Bond-girl. Zijn maatschappelijke betrokkenheid bleek later opnieuw uit speelfilms als:The Coalminers Daughter (1980), maar hij maakte ook thrillers als Gorky Park 4 januari (1983) en historische reconstructies als Enigma Barbara Shelley (88) (2001) over de Britse codekrakers in WO 2. Ook 31 december Britse film- en tv-actrice. Ver- voor een ‘action packed’ Bond-film alsThe world is Robert Hossein (93) scheen in meer dan 100 films en not e–nough (1999) draaide hij zijn hand niet om. Franse filmacteur, regisseur, sce- was gespecialiseerd in het spelen 7 januari narioschrijver en op latere leeft- van ‘Scream Queens’ in griezel- ijd ‘metteur en scène’ van grote films uit de Hammer-studio, zoals Marion Ramsey (73) theaterspektakels met historische The Gorgon, Dracula, Prince of Amerikaanse filmactrice onderwerpen. Darkness, Rasputin the Mad Monk, bekend van haar rollen in Hossein speelde in meer dan 60 Quatermass & The Pit en Village of the Damned. de Police Academy-serie. films met oa: Gabin, Belmondo, Eretitel: Glamorous Gothic Queen of Hammer.

FILM FUN #85 39 JANUARI 2021 INHOUD

IN MEMORIAM WORDT VERWACHT 8 januari Steve Carter (75) in Film Fun #86 Amerikaanse filmregisseur van actiefilms met oa Chuck Norris, Pam Grier en Ben Gazarra. Carver werkte ook samen met de routinier Roger Corman

9 januari John C. Reilly (84) Veelzijdig karakteracteur met rol- len in oa Chicago, Guardians of the Galaxy en Stan & Ollie (als Oliver Hardy).

10 januari Julie Strain (58) Amerikaanse actrice, model en bombshell in erotische actiefilms. Eretitel: The Heavy Metal Queen of B-Movies

14 januari Peter Mark Richman (93) Amerikaanse acteur, producent en scenarioschrijver. Bekende ver- schijning als ‘heavy’ in veel genrew- erk voor film entv vanwege zijn ROGER CORMAN scherpe gelaatstrekken en stalen stemgeluid.

FILM FUN #85 40 JANUARI 2021