30 juli 2010

Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 2 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio

Berenschot: Erasmus Universiteit: Bart Drenth Arjo Klamer Thessa Syderius Claudine de With Rosanne Stotijn Erwin Dekker Anna Lambrechtse

30 juli 2010 4 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 5

Inhoud

Samenvatting ...... 7

Waarom wil Maastricht culturele hoofdstad worden? ...... 7

Wat zijn de criteria van de Europese Unie? ...... 7

Hoe verhoudt MCH2018 zich tot haar ambitie? ...... 9

Hoe verhoudt MCH2018 zich tot de eisen van de Europese Unie? ...... 11

Aandachtspunten in relatie tot andere vier belangrijkste kandidaten ...... 13

Vervolgstappen ...... 15

1 . inleiding ...... 17

1 1. Vraag ...... 17

1 .2 Visie op de opdracht ...... 18

1 .3 onderzoeksaanpak ...... 19

1 .4 activiteiten ...... 21

1 .5 leeswijzer ...... 21

2 . Partners in de Euregio ...... 23

2 1. de Euregio ...... 23

2 .2 interregionale culturele samenwerking ...... 24

2 .3 Bestaande platforms en grensoverschrijdende projecten ...... 24

2 .4 cultureel en economisch profiel van de steden en regio’s binnen de Euregio ...... 27

3 . cultuurbeleving ...... 37

3 1. inleiding ...... 37

3 .2 euregio ...... 39

3 .3 Maastricht ...... 40

3 .4 sittard-Geleen ...... 44

3 .5 heerlen ...... 47

3 .6 luik ...... 50

3 .7 aken ...... 53

3 .8 hasselt ...... 56

3 .9 Beleving en ambitie ...... 59

3 10. samenvatting SWOT ...... 60

4 . hoofdambitie ...... 61

4 1. inleiding ...... 61

4 .2 draagvlak voor de hoofdambitie ...... 61

4 .3 Wat is het doel van MCH2018? ...... 61

4 .4 Proces of einddoel? ...... 63

4 .5 europese criteria en de hoofdambitie ...... 63

4 .6 samenvatting van de SWOT ...... 64

5 . orgware ...... 65

5 1. inleiding ...... 65

5 .2 MCH2018 op bestuurlijk niveau ...... 65

5 .3 draagvlak in de culturele sector ...... 65

5 .4 inbreng bestuurlijke partners ...... 66

5 .5 Project- en procesorganisatie ...... 67

5 .6 communicatie ...... 68

5 .7 Gedeelde identiteit versus diversiteit ...... 69

5 .8 Wet- en regelgeving ...... 71 6 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

5 .9 Gebruikmaken van bestaande intraregionale samenwerking ...... 72

5 10. samenvatting SWOT ...... 73

6 . hardware ...... 75

6 1. inleiding ...... 75

6 .2 Bereikbaarheid binnen de Euregio en Maastricht ...... 75

6 .3 culturele infrastructuur in de Euregio ...... 76

6 .4 europese criteria en hardware ...... 77

6 .5 samenvatting SWOT ...... 78

7 . software ...... 79

7 1. inleiding ...... 79

7 .2 cultureel aanbod in de Euregio ...... 79

7 .3 Publiek in de Euregio ...... 82

7 .4 cultuurbeleid ...... 85

7 .5 cultuureducatie ...... 87

7 .6 creatieve industrie en alternatief cultuuraanbod ...... 88

7 .7 Verduurzaming van investeringen MCH2018 ...... 89

7 .8 europese criteria en software ...... 89

8 . Mentalware ...... 93

8 1. inleiding ...... 93

8 .2 het creëren van een nieuwe mentale ruimte ...... 93

8 .3 Nieuwe invulling van mentale ruimte ...... 95

8 .4 samenvatting SWOT ...... 96

9 . Grondslagen voor een strategie naar 2018 ...... 97

9 1. hoofdambitie ...... 97

9 .2 orgware ...... 97

9 .3 hardware ...... 98

9 .4 software ...... 99

9 .5 Mentalware ...... 101

Bijlage 1 ...... 103

Literatuurlijst en lijst gesprekspartners ...... 103

Literatuurlijst en lijst gesprekspartners ...... 104

Bijlage 2 ...... 111

Schematisch overzicht culturele infrastructuur ...... 111

Bijlage 3 ...... 117

Opbouw enquête naar waarden ...... 117

Opbouw enquête naar waarden ...... 118

Bijlage 4 ...... 121

Overzicht Rotterdam, Brugge, Lille en Essen ...... 121

Rotterdam (2001), Brugge (2002), Lille (2004) en Essen (2010) ...... 122 Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 7

Samenvatting

Maastricht heeft met haar partners uit de Euregio de ambitie culturele hoofdstad van Europa te worden in Hardware Orgware 2018 . Elk jaar wijst de Europese Unie een of twee steden aan als culturele hoofdstad . In 2018 zijn dat een stad in Malta en een stad in Nederland . Voor Malta is er één Hoofddoel kandidaat-stad, de hoofdstad Valletta . Voor Nederland MCH zijn er diverse kandidaten; naast Maastricht zijn dat Den Haag, de Friese steden, Emmen en BrabantStad .

Berenschot heeft de opdracht gekregen voor de Software Mentalware kandidatuur van Maastricht de sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen in beeld te brengen . Dit rap- port is daarvan de weerslag . We hebben de huidige situatie daarbij zowel vergeleken met de ambitie die Orgware ambities ten aanzien van de organisatie Maastricht als culturele hoofdstad heeft, als met de van MCH en Euregionale samenwerking criteria van de Europese Unie bij het toewijzen van de culturele hoofdstad . Hardware ambities ten aanzien van de infrastructuur

Software ambities ten aanzien van het aanbod en cultuurbeleid Waarom wil Maastricht culturele hoofdstad worden? Mentalware ambities ten aanzien van ‘mentale ruimte’, toleratie en openheid . Het predicaat culturele hoofdstad zorgt ervoor dat stad en regio een jaar lang in de Europese belangstel- ling staan . Belangrijker nog is dat een dergelijk eve- nement ontwikkelingen in gang kan zetten waardoor Wat zijn de criteria van de stad op een hoger cultureel peil komt, maar er ook de Europese Unie? impulsen zijn voor een betere infrastructuur, sterkere sociale cohesie en economie . Met het aanwijzen van een culturele hoofdstad wil de Europese Unie de rijkdom, de verscheidenheid en de gemeenschappelijke kenmerken van de Europese Ambitie Maastricht culturele hoofdstad culturen tot hun recht laten komen en wil ze ertoe De ambitie van Maastricht als culturele hoofdstad is bijdragen dat de burgers van de Europese Unie elkaar als volgt geformuleerd: beter leren kennen . Het voordrachtdossier moet een Europees cultureel project omvatten, dat aan een spe- Het creëren van een blijvend en duurzaam positief effect op cifiek thema met een Europese dimensie beantwoordt de economische structuur en de positionering van de stad en hoofdzakelijk berust op culturele samenwerking . als een internationale cultuurstad van Europese allure. Dit project mag samen met andere Europese steden Deze hoofdambitie wordt verder uitgewerkt in het worden uitgevoerd . Belangrijk is echter dat de kan- artistieke plan Via 2018 (november 2009) en de tus- didaat voor de titel een stad is, geen regio . De kandi- senrapportage Via 2018 (mei 2010) . In de ambitie daat-steden kunnen wel een regio (grenssteden en maken wij een onderscheid tussen vier deelterreinen: zelfs een Euregio) bij hun programma betrekken: 8 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

•• Een stad wordt niet tot culturele hoofdstad Specifieke criteria ten aanzien van aangewezen op basis van intrinsieke kwaliteiten . Europese dimensie van het project: Steden danken de titel vooral aan het eenmalige programma van bijzondere culturele evenementen Het artikel 4 van Besluit 1622/2006/EG stelt als dat zij tijdens het jaar in kwestie willen eisen dat het programma: organiseren . Het concept verschilt in dit opzicht volledig van het concept dat ten grondslag ligt 1 . de samenwerking tussen culturele actoren, kunste- aan het werelderfgoed van de Unesco . De titel is naars en steden in de desbetreffende lidstaat en in meer dan een label en bekroont een uitzonderlijk andere lidstaten in alle culturele sectoren bevordert; cultureel jaar in het bestaan van de stad . Het heeft dan ook geen zin een kandidatuur in te dienen in 2 . de aandacht vestigt op de rijke de vorm van een toeristische brochure over de stad . culturele diversiteit in Europa;

•• Het programma moet eenmalig zijn en speciaal 3 . de gemeenschappelijke aspecten van Europese cul- zijn ontwikkeld voor het jaar waarin de stad de turen naar voren brengt . Tevens worden culturele titel van culturele hoofdstad van Europa draagt . hoofdsteden aangemoedigd concrete activiteiten op touw te zetten die beantwoorden aan de drie •• Dankzij het evenement kan de culturele prioriteiten van het kaderprogramma voor cultuur; samenwerking worden versterkt en de dialoog in Europa duurzaam worden bevorderd . 4 . de bevordering van de transnationale mobiliteit Het evenement moet de nadruk leggen van personen die in de culturele sector actief zijn; op de gemeenschappelijke aspecten en de verscheidenheid van de Europese culturen . Onder 5 . steun voor de transnationale circulatie van culturele verscheidenheid wordt ook de rijkdom artistieke en culturele werken en producten; verstaan die het resultaat is van het samenleven van de autochtone bevolking, migranten en 6 . steun voor de interculturele dialoog . nieuwkomers uit Europese of andere landen . Een van de belangrijkste doelstellingen van De bovenstaande activiteiten worden zo georgani- het evenement bestaat erin culturen beter met seerd dat het evenement voor alle Europeanen zicht- elkaar vertrouwd te maken en tegelijkertijd een baar en aantrekkelijk is . samenhorigheidsgevoel te creëren . Het evenement moet daarom een Europese dimensie hebben en het programma moet voor alle Europeanen Specifieke criteria ten aanzien van aantrekkelijk zijn . ‘stad en burgers’

•• Het wordt op prijs gesteld als de twee steden die Krachtens artikel 4 van Besluit 1622/2006/EG moet tijdens een bepaald jaar de titel van culturele het programma: hoofdstad van Europa dragen, voor samenhang tussen hun programma’s zorgen . 1 . de deelname van de burgers die in de stad en de omgeving wonen, bevorderen •• De ervaring leert dat alle steden die hun en zowel hun belangstelling wekken als kandidatuur ernstig voorbereiden, daaruit die van burgers uit het buitenland; voordeel kunnen halen, ook als ze uiteindelijk niet tot culturele hoofdstad worden aangewezen . 2 . duurzaam zijn en integrerend deel uitmaken Door alle culturele actoren bij de voorbereiding te van de culturele en sociale ontwikkeling betrekken, na te denken over het cultuurbeleid en van de stad op lange termijn . partnerschappen te overwegen, kunnen nieuwe impulsen aan het culturele leven van de stad Twee aspecten staan centraal bij de criteria in verband worden gegeven . met het thema ‘stad en burgers’: Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 9

1 . De deelname van de bevolking: het evenement zullen zich dan betrokken voelen . De stad moet moet aantrekkelijk zijn en de burgers moeten bij een evenwichtig project ontwikkelen . Het speci- het evenement worden betrokken . fieke karakter van de stad moet worden benadrukt Het evenement moet zowel voor de plaatselijke als bewijs van Europa’s culturele verscheidenheid . bevolking als voor alle Europeanen aantrekkelijk zijn . De vraag is: hoe kunnen we niet alleen de 2 . De duurzaamheid van het evenement . Het eigen bevolking, maar ook buitenlandse toeristen evenement moet passen in de ontwikkeling van voor het evenement warm maken? Vermeden de stad op lange termijn en als katalysator voor moet worden dat het evenement uitsluitend voor de middellange en lange termijn fungeren . De de plaatselijke bevolking interessant is . Een van de stad moet een duurzaam programma ontwik- doelstellingen van het evenement is namelijk het kelen dat past in de ontwikkeling van de stad op toerisme in Europa te bevorderen . lange termijn en meer is dan een efemeer vuur- Het evenement moet niet alleen zichtbaar zijn: werk van culturele activiteiten . Het evenement belangrijk is ook dat de burgers – zowel burgers moet het uitgangspunt vormen voor projecten uit de stad en de regio als uit het buitenland – en samenwerking op lange termijn . Het biedt de daadwerkelijk aan het evenement deelnemen . De mogelijkheid om het culturele leven van de stad bevolking en het plaatselijke culturele netwerk te wijzigen of te consolideren en te ontwikkelen .

Hoe verhoudt MCH2018 zich tot haar ambitie?

Allereerst vergelijken we de huidige situatie van Maastricht met de geformuleerde ambitie . Daarbij vallen de volgende sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen op .

Orgware

Sterkte • er is opvallend veel draagvlak voor MCH2018 bij bestuurlijke, ambtelijke en culturele partners.

Zwakte • het culturele veld is welwillend, maar stelt zich nog afwachtend op. • er is nog te beperkt gecommuniceerd naar ambtenaren binnen de Euregio, naar culturele instellingen in de Euregio en naar de burgers binnen de Euregio. • het initiatief is geïnitieerd op bestuurlijk niveau en kent ook een dominante bestuurlijke invulling die ten koste kan gaan van een sterk inhoudelijk concept.

Bedreiging • bestuurlijke benadering leidt tot insteek die neigt naar verantwoording van bestaand beleid. MCH2018 moet ruimte krijgen vernieuwing te brengen, ook los van bestaande kaders. • nadruk op gezamenlijkheid regio en herkenbaarheid van individuele partners brengt kandidatuur in gevaar en leidt mogelijk tot beperkte focus in het concept. • Maastricht moet een dubbele sprong te maken: van Maastricht naar de Euregio en van de Euregio naar Europa. De Euregio is geen vanzelfsprekende eenheid als regio, waarbinnen Maastricht het natuurlijke (bestuurlijke) centrum is

Kans • betrekken van andere domeinen bij de organisatie, in het bijzonder onderwijs en vervoer. • MCH2018 zien als testcase en leerproces voor verdergaande samenwerking en afstemming binnen de Euregio en daarbij processen bottum-up te benaderen

Hardware

Sterkte • Maastricht en omgeving kennen een redelijke culturele infrastructuur. Wat nog wel mist in de regio is een grotere voorziening voor popmuziek, broedplaatsen en voorzieningen voor producties.

Zwakte • er zijn belangrijke tekortkomingen in de vervoersinfrastructuur, met name als het gaat om openbaar vervoer.

Kans • investeren in ad hoc verbeteringen aan het openbaar vervoersnetwerk • ontwikkelen van visie op Euregionale culturele infrastructuur

Bedreiging • gebrek aan afstemming van en visie op Euregionale culturele infrastructuur 10 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Software

Sterkte • er is grote variëteit in aanbod binnen de Euregio. In Maastricht wel in mindere mate dan in sommige partnersteden, zoals Aken en Luik. • er bestaat een kwalitatief hoogwaardig aanbod op nationaal en Euregionaal niveau.

Zwakte • de invulling van de thema’s ‘Ik ben cultureel kapitaal’ en ‘Wij zijn de Euregio’ is nog zo algemeen dat ze niet onderscheidend genoeg zijn. • het aanbod is nog niet onderscheidend genoeg op Europees niveau.

Bedreiging • behoefte om zichtbaarheid te creëren in diverse steden leidt mogelijk tot versnippering en te weinig zichtbaarheid in kandidaat-stad Maastricht. • verschillende wettelijke kaders bemoeilijken de samenwerking over grenzen heen.

Kans • inhoudelijke verbindingen tussen culturele instellingen onderling en tussen culturele instellingen en andere instellingen (bijvoorbeeld scholen, media). • verbinding en confrontatie van hoge cultuur en volkscultuur kunnen tot een interessant inhoudelijk programma leiden.

Mentalware

Sterkte • aanwezigheid meerdere talen en culturele tradities in één gebied.

Zwakte • nationale grenzen hebben traditionele verbindingen doorsneden (waar de Maas vroeger een verbinding was, is die nu veelal een barrière). • het artistieke concept mentale ruimte op zichzelf geeft nog te weinig richting en heeft bij het culturele veld geen wervende kracht (zeker niet in de partnersteden).

Bedreiging • beperkte vrijheid voor het MCH2018 project vanuit de bestuurlijke kant (Orgware): om proces richting mentale ruimte te doorlopen moet de regie vanuit de overheid op afstand plaatsvinden.

Kans • culturele uitwisseling zal de verschillen niet opheffen, maar maakt het mogelijk om vertrouwd te raken met diverse culturele tradities (specifiekere invulling mentale ruimte). • meer aandacht voor culturele producties van over de directe landsgrenzen kan het zelfbewustzijn van de regio versterken (geen perifere regio, maar juist centraal gelegen met een interessant cultureel aanbod).

Aanbevelingen in relatie tot ambities •• Onderken de verbetering van de infrastructuur voor vervoer als een zeer belangrijke ondersteunende fac- •• Formuleer op basis van de bestuurlijke ambitie tor voor de Europese hoofdstad . Leg daarbij nadruk een aangescherpte missie voor de organisatie van op wat op korte termijn kan worden bereikt met de Maastricht Culturele Hoofdstad . bestaande infrastructuur in het openbaar vervoer .

•• Leg in de missie nadruk op de software, een •• Stel een organisatie samen die binnen de interessant cultureel programma, en niet op de geformuleerde missie op afstand van het bestuur culturele hardware (in het kader van MCH2018 kan functioneren . niet investeren in ‘steen’) . •• Zorg ervoor dat in de organisatie expertise uit •• Maak van de uitwisseling van de cultuuruitingen diverse velden aanwezig is, waaronder bestuurlijk- uit de diverse taalgebieden en culturele tradities juridische expertise en kennis op het gebied van het specifiek thema voor het culturele project . onderwijs en vervoer .

•• Zorg binnen de projectorganisatie voor een •• Stem hardware en software op elkaar af en ‘verbindingsofficier’ die zich specifiek bezighoudt beconcurreer elkaar op Euregionaal niveau niet . met het sluiten van allianties tussen stakeholders Kijk naar de profielen van de verschillende steden binnen de Euregio (cultuur, onderwijs, et cetera) . en vul elkaar op basis van die profielen aan . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 11

Hoe verhoudt MCH2018 zich tot de eisen van de Europese Unie?

Algemene randvoorwaarden en doelstellingen van de EU

Zwakte • bestuurlijk is er nog veel aandacht voor dat wat er al is in de Euregio. Er moet juist aandacht zijn voor het eenmalig programma: een stad wordt niet tot culturele hoofdstad aangewezen op basis van intrinsieke kwaliteiten. Steden danken de titel vooral aan het eenmalige programma van bijzondere culturele evenementen. • er is nu weinig tot geen aandacht voor migranten en nieuwkomers van buiten de Euregio (denk aan niet-westerse migranten, maar ook aan Hollanders, studenten). Het evenement moet de nadruk leggen op de gemeenschappelijke aspecten en de verscheidenheid van de Europese culturen. Onder culturele verscheidenheid wordt ook de rijkdom verstaan die het resultaat is van het samenleven van de autochtone bevolking, migranten en nieuwkomers uit Europese of andere landen. • het wordt op prijs gesteld als de twee steden die tijdens een bepaald jaar de titel van culturele hoofdstad van Europa dragen, voor samenhang tussen hun programma’s zorgen. Er is echter nog op geen enkele manier relatie gelegd met de plannen van Malta.

Kans • een nieuwe positieve invulling geven aan het begrip multiculturaliteit en culturele verscheidenheid, zoals die er in de Euregio reeds is.

Sterkte • er wordt reeds in ruime mate nagedacht over samenwerking in de Euregio om nieuwe impulsen te geven aan het culturele leven. Deze plannen kunnen nog wel verder worden geconcretiseerd.

Samenwerking tussen culturele actoren

Sterkte • er bestaat bereidheid tot deelname bij de culturele instellingen.

Zwakte • huidige concept is nog te weinig richtinggevend en wervend.

Kans • door heldere inhoudelijke, financiële en organisatorische kaders het culturele veld verder mobiliseren en betrekken

Bedreiging • door beperkte communicatie en beperkte invulling van projectorganisatie kunnen culturele instellingen afhaken

Aandacht voor de rijke culturele diversiteit in Europa

Sterkte • binnen de regio zijn meerdere talen en culturele tradities aanwezig. • er is in de regio al een begin gemaakt met samenwerkingsverbanden op cultureel gebied en op andere gebieden. • er bestaat een lange geschiedenis van wisselende bestuurlijke systemen en veranderende verbanden. • geënquêteerden in het kader van de SWOT geven aan regelmatig culturele uitingen over de grens te bezoeken.

Zwakte • taalbarrières belemmeren uitwisseling van cultuuruitingen.

Bedreiging • belangstelling voor media en filmproducties van over de grens zijn gering. Televisiekijken ‘over de grens’ is sinds de opkomst van de commerciële kanalen sterk afgenomen.

Kans • een zekere vriendschappelijke rivaliteit tussen drie landen en (ten minste) drie culturele achtergronden kan heel stimulerende werken. Benut die!

Naar voren brengen gemeenschappelijke aspecten van Europese culturen

Sterkte • in de regio is (ook historisch bezien) reeds veelvuldig uitwisseling. • aanwezigheid van lange gedeelde geschiedenis en wisselende bestuurlijke samenstelling.

Kans • tijdens het proces van MCH2018 verder onderzoeken wat men in de Euregio gemeenschappelijk heeft. 12 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Bevordering van de transnationale mobiliteit van personen culturele sector

Zwakte • er zijn nog weinig concrete plannen voor de bevordering van mobiliteit van personen. • nationale wet- en regelgeving stimuleert de mobiliteit van personen uit de culturele sector niet.

Kans • door het creëren van een culturele vrijplaats (plek van experiment) in de Euregio, kan MCH2018 als proeftuin fungeren voor de wijze waarop deze mobiliteit binnen de culturele sector verduurzaamd kan worden.

Steun voor transnationale circulatie van artistieke en culturele werken en producten

Zwakte • er is nog weinig concrete aandacht voor bevordering van culturele werken.

Steun voor de interculturele dialoog

Sterkte • het begrip mentale ruimte biedt een aanzet voor het overstijgen van bestaande culturele verhoudingen.

Zwakte • de wijze waarop de dialoog vorm moet krijgen, is nog niet uitgewerkt.

Deelname van de burgers die in de stad en de omgeving wonen, bevorderen en zowel hun belangstelling wekken als die van burgers uit het buitenland

Sterkte • sterk aanwezig verenigingsleven in hele Euregio. Burgers zijn in belangrijke mate reeds (lokaal) georganiseerd.

Zwakte • in Maastricht en de Euregio moet een dubbele cultuursprong gemaakt worden: de eerste sprong naar Euregionaal niveau en de tweede sprong naar Europees niveau. De nadruk ligt nu nog te veel op Euregionaal niveau. Men is onderling nog te zeer ‘met elkaar bezig’.

Kans • verbinding volkscultuur en innovatie, vernieuwende en experimentele kunst.

Bedreiging • volkscultuur op zichzelf is te zeer gericht op de eigen bevolking en is op niet-lokaal niveau niet aansprekend genoeg.

Duurzaam zijn en integrerend deel uitmaken van de culturele en sociale ontwikkeling van de stad op lange termijn

Zwakte • door het ontbreken van concrete doelstellingen op het gebied van cultuur, economie en sociale zaken, is het niet duidelijk hoe men de resultaten van en ontwikkelingen in het kader van MCH2018 wil verduurzamen.

Kans • op korte termijn culturele, sociale en economische doelen benoemen. Wat wil men in 2019 nog terug zien van MCH2018? Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 13

Aanbevelingen in relatie tot eisen •• Betrek op korte termijn de organisatie van Malta bij de programmering om te bezien of •• Maak een programma dat zowel in de aanloop dwarsverbanden mogelijk zijn . als in het kandidaatsjaar reist binnen het gebied van de Euregio, naast het bevorderen •• Zorg voor een innovatieve verbinding tussen van het rondreizen van publiek . Maak daardoor volkscultuurvernieuwende en experimentele de diversiteit van de culturele achtergronden kunst: zichtbaar voor de gehele bevolking van de Euregio . -- Dit biedt ook kansen als men in het programma de nadruk legt op Bildung . Hierbij •• Zorg ervoor dat alle culturele producties in gaat het om wederzijdse educatie: waardering elk geval in Maastricht zijn te zien omdat dit voor ‘hoogcultuur’ bij een brede groep burgers de kandidaatstad is voor Europese Culturele en waardering voor ‘het volkse’ bij de culturele Hoofdstad . elite . -- Zorg dat de invulling van volkscultuur niet •• Leg in de missie een sterk verband met educatie en eenzijdig is en te zeer gericht op de eigen Bildung . Wij doelen daarmee concreet op educatie bevolking: op Europees niveau is dit niet van schoolkinderen, maar juist ook een bredere aansprekend genoeg . vorm van Bildung van de bewoners van de Euregio in het algemeen . Dit is van belang gezien de: •• Benoem op korte termijn culturele, sociale en a . Specifieke relatie van Maastricht en omgeving economische doelen in het kader van MCH2018 en de noodzaak elkaars taal en cultuur te leren en monitor deze gedurende het project en daarna . kennen Maak zo ook inzichtelijk hoe de resultaten van het b . De specifieke eis van de Europese Commissie project verduurzaamd worden en hoe het project om de diversiteit van Europese culturen bijdraagt aan de sociale en culturele ontwikkeling te tonen, maar tegelijk te zoeken naar van Maastricht op langere termijn . Monitoring gemeenschappelijkheid . Kennis over elkaars maakt tussentijdse bijsturing mogelijk en kan cultuur is hiervoor noodzakelijk . bijdragen aan het draagvlak voor en de legitimiteit van de investeringen . Zorg dat dit programma in de hele Euregio wordt toegepast en maak dit programma zo dat het ter inspiratie kan dienen voor dergelijke programma’s elders in Europa . Maak hiervoor een aanzienlijk Aandachtspunten in deel van het budget en de organisatiecapaciteit vrij: relatie tot andere vier -- Maak een begeleidend programma voor (basis) belangrijkste kandidaten scholen waarin aandacht is voor de drie talen en zorg dat er ook op scholen aandacht is voor Almere de diverse cultuuruitingen . Almere zal zich ontwikkelen van een middelgrote tot -- Beperk de educatie niet tot kinderen, maar een grote stad met 350 .000 inwoners . Deze schaal- heb ook aandacht voor volwassenen . Werk sprong moet volgens Almere ook samengaan met een hierbij samen met onder meer bibliotheken ‘cultuursprong’ . Als nieuwe stad beschouwt men zich (lezingen, plaatselijke bibliotheken) en media als een stedelijk laboratorium . Voor kandidatuur voor (bijvoorbeeld ‘making of’-programma’s op de Culturele Hoofdstad vindt men de metafoor van lokale en regionale zenders) . Almere als laboratorium relevanter dan ooit . Cul- tuur is immers een van de voornaamste aspecten van •• Definieer in de programmering een de software waarvan in Almere, zoals in bijna alle nieuwe positieve invulling voor het begrip new towns, de ontwikkeling is achtergebleven . Men multiculturaliteit en culturele verscheidenheid, heeft reeds vijf programmalijnen benoemd: Almere zoals die er in de Euregio reeds is . Ook hier moet als landschap, Burgerschap, Mensen maken de stad, een verbinding met onderwijs worden gelegd . 14 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

New Town Story, Jong in jong Almere, Almere 2 0. als heeft men met een lichtplan door het historische culturele schaalsprong . centrum getracht de burgers ‘warm’ te maken voor Sterk aan het verhaal van Almere is dat de urgentie het project . Men wil het profiel van stad van ‘kennis er heel duidelijk is, daar waar die in Maastricht en en cultuur’ verder versterken door in 2013 de Vrede op de schaal van de Euregio in het bijzonder niet zeer van Utrecht te vieren en gedenken, en vijf jaar later sterk lijkt te zijn . Juist omdat men kijkt naar het pro- Culturele Hoofdstad te worden . Het programma wil gramma en niet naar het patrimonium, kan Almere men bottom-up in vullen door middel van een open een sterk verhaal neerzetten . Hierbij betrekken ze source-systeem iedereen te betrekken . reeds in dit stadium burgers heel sterk, daar waar de communicatie in Maastricht nog achterblijft . Utrecht heeft vóór op Maastricht dat men al over een sterke culturele infrastructuur beschikt: men hoeft niet zoals MCH2018 een dubbele cultuursprong te Den Haag maken . De Utrechtse plannen zijn nog niet heel con- Den Haag heeft een eerste verkenning laten maken creet en de Europese dimensie lijkt vooralsnog in de en heeft zojuist een artistieke directie aangetrokken . Utrechtse plannen te ontbreken . Deze artistieke directie heeft de volgende vijf pro- grammalijnen meegekregen: BrabantStad 1 . Geef een culturele invulling van het profiel BrabantStad stelt zich net als Maastricht namens van Den Haag als internationale stad meerdere steden kandidaat . Deze steden liggen van vrede en recht: Recht op cultuur! anders dan bij Maastricht allemaal binnen Neder- land . BrabantStad heeft vooralsnog twee lijnen voor 2 . Maak gebruik van de ligging aan 2018: zee: Cultuur aan Zee . 1 . De kunst van het samen leven: 3 . Gebruik het karakter van Den Haag als Dankzij 2018 Brabant wil men BrabantStad - hofstad en regeringscentrum: Hofcultuur . maar en passant ook de EU - in het licht zetten als identiteit die inwoners onvermoede voordelen 4 . Laat de grote culturele diversiteit van oplevert . Voorop stelt men dat BrabantStad een Den Haag zien: Stad van culturen . extra identiteit is, geen vervanging . BrabantStad wordt gezien als een mozaïek, waarin elke steen 5 . Maak de informele kant van Den Haag zijn eigen kleur, vorm en hardheid behoudt . beter zichtbaar: Nieuwe cultuur! Tezamen vormen ze een ‘complete stad’ .

Voor Den Haag geldt net als voor MCH2018 dat 2 . De kunst van het samen besturen: de urgentie niet heel sterk lijkt te zijn . Het hangt af Men wil de dialoog met de burger versterken en van de programmering en het bidbook of Den Haag bovendien beschouwt men BrabantStad als kans sterker uit de bus komt . Den Haag heeft anders dan voor de, relatief kleine, steden om te emanciperen MCH2018 wel reeds contact gelegd met Malta over tot metropool van de menselijke maat . Op de vormgeving van de samenwerking . voorhand geldt dat de kunst van het besturen dominantie van welke deelnemer ook uitsluit .

Utrecht Het is duidelijk dat BrabantStad ook zoekende is naar Net als Almere, ziet ook Utrecht de sterke groei als een juiste balans tussen de inbreng van de verschil- noodzaak voor het versterken of zelfs het behouden lende partners . Zij zetten in op een metropool, daar van de leefbaarheid van de stad door middel van het waar het unieke aan de Euregio is dat het een cultu- project Culturele Hoofdstad . Utrecht heeft scherp reel landschap betreft . in beeld wat de huidige sterkten zijn van de culturele infrastructuur zoals die in Utrecht reeds bestaat . Ook Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 15

Vervolgstappen verschillende partijen, kan bij de uitwerking van deze plannen een rol krijgen . Het gaat om: 1 . Benut de periode tot het eind van 2010 om een -- Weten om verbindingen te kunnen leggen krachtige missie te formuleren op basis van de moet er ontmoeting zijn, men moet elkaar bestaande ambitie, gebruikmakend van elementen leren kennen . Breng mensen van verschillende uit onder meer deze SWOT-analyse . Neem ook disciplines en sectoren, uit verschillende de tijd brede steun te verwerven voor deze missie steden met elkaar samen . bij het culturele veld (met inbegrip van creatieve, -- Willen smeden van cross culturele en vaak jonge krachten), maar zeker ook bij de sectorale allianties: vanuit een wederzijdse aanpalende terreinen zoals onderwijs en vervoer . wens en belang samen projecten ontwikkelen en uitvoeren . Maak binnen de alliantie 2 . Leg in de missie een sterk verband met educatie, duidelijke afspraken over elkaars inbreng, rol geef inzicht in diverse taal- en cultuuruitingen en belang . en Bildung . Maak hiervoor een aanzienlijk deel -- Kunnen samenwerking ontstaat niet vanzelf, van het budget en de organisatiecapaciteit vrij . evenmin als het daadwerkelijk samenwerken in een alliantie . 3 . Definieer in de programmering een nieuwe positieve invulling voor het begrip 7 . Laat de organisatie zo snel mogelijk met een goed multiculturaliteit en culturele verscheidenheid, communicatieplan komen voor partners, het zoals die er in de Euregio reeds is . Stel culturele veld, het onderwijsveld en voor bedrijven bijvoorbeeld vast dat één van de doelen is dat en burgers . in 2018 men elkaars talen beter verstaat . De beleving van het publiek correspondeert niet altijd met het daadwerkelijk aanwezige 4 . Zet de organisatie op afstand van de bestuurders aanbod: men weet vaak niet wat er allemaal in de Euregio en geef de organisatie een heldere is . Uit de gesprekken blijkt dat de bekendheid opdracht mee . Maak wel concrete (tussentijdse) met het cultuuraanbod buiten de eigen resultaatafspraken met de organisatie, zodat de gemeente nog kleiner is . Er kan al veel worden voortgang van het proces getoetst kan worden . bereikt als beter zichtbaar wordt wat er al is . Kansen liggen er verder op het gebied van 5 . Zorg dat in de organisatie naast een artistiek en alternatieve communicatiekanalen: school, een zakelijk leider en de creatieve slagkracht, werk, twitter, winkelcentra of openbaar vervoer, minimaal de volgende rollen worden vervuld: websites met klantprofielen (‘Anderen die -- Bestuursjurist naar deze voorstelling gingen, gingen ook -- ‘Verbindingsofficier’: iemand die voortdurend naar…’) zijn hier enkele voorbeelden van . bezig is met het leggen van verbindingen en het creëren van allianties . 8 . Door gebruik te maken en het bewust -- Kwaliteitszorger: monitoring proces en positioneren van gemeentelijke cultuurprofielen behaalde resultaten binnen het culturele landschap van MCH2018, -- Marketing- en communicatiespecialist wordt de diversiteit in de regio maximaal benut en is voor het publiek duidelijk waarvoor je in welk 6 . Vraag aan de organisatie om te komen deel van de Euregio moet zijn . Wij stellen dan met een plan hoe men structurele ook voor dat de projectorganisatie per stad (en samenwerkingsverbanden gaat creëren met eventueel ook per regio) een projectleider aanwijst de culturele sector, het onderwijs en andere die in afstemming met de projectorganisatie relevante instellingen en hoe deze partijen MCH2018 een deel van het programma binnen betrokken zullen worden bij de verdere de vastgestelde thematiek bottom-up invult . planvorming . De door ons geadviseerde ‘verbindingsofficier’ die allianties sluit tussen 16 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 17

1. inleiding

Maastricht kandideert zich voor de titel Culturele MCH2018-project gaat opzetten en zal uitvoeren . Hoofdstad van Europa in 2018 . De partners van Deze projectorganisatie zal worden begeleid door een Maastricht bij het project MCH2018 zijn Luik, Has- Raad van Toezicht waar alle partners in zijn vertegen- selt, Aken, Heerlen en Sittard-Geleen, de provincies woordigd . De directie van de projectorganisatie zal Luik, Limburg (zowel de Nederlandse als de Belgi- aan de slag gaan met het verzamelen van ingrediën- sche), de regio Aken en de Duitstalige gemeenschap ten voor en het opstellen van het bidbook . van Eupen . De samenwerkende gemeenten en pro- vincies zetten momenteel een gezamenlijke project- organisatie op . De gezamenlijke partners hebben eind 2009 hun wens zich gezamenlijk in te zetten voor de 1.1 vraag kandidatuur vastgelegd in een ambitiestatement . De hoofdambitie die alle partners zich tot doel stellen, Naast het artistieke plan en de geformuleerde luidt als volgt: Het creëren van een blijvend en duur- thema’s, is ook een belangrijk ingrediënt voor het zaam positief effect op de economische structuur en opstellen van het bidbook het resultaat van een de positionering van de stad als een internationale zogenaamde sterkte-zwakteanalyse van Maastricht en cultuurstad van Europese allure . de Euregio op cultureel gebied: waar schiet het tekort, waar liggen kansen? Daarnaast heeft de artistieke kwartiermaker, Guido Wevers, eind vorig jaar zijn artistiek-inhoudelijk plan De gemeente Maastricht en partners hebben Beren- ‘Via 2018’ gepresenteerd en in mei jl . geactualiseerd . schot opdracht gegeven een sterkte-zwakteanalyse te De artistieke plannen worden momenteel bij de maken van de ambities van de stad Maastricht en de verschillende Euregionale partners van Maastricht partners op het gebied van de kandidatuur voor Euro- besproken . Hierin wordt verwoord dat MCH2018 een pese Culturele Hoofdstad . Hieruit moet een gestruc- proces op gang zou moeten brengen ‘waardoor op tureerd beeld volgen waarop de te volgen strategie natuurlijke wijze een visie ontstaat die verbindende en de beleidsprioriteiten voor de periode 2010-2018 (binnen de Euregio zelf) en onderscheidende (in gestoeld kunnen worden: waar liggen de kansen en relatie tot de rest van Europa) elementen durft uit te wat zijn mogelijke bedreigingen voor de ambitie om spelen ’. Culturele Hoofdstad te willen worden?

Inmiddels is deze gedachte vervat in twee In het kader van de sterkte-zwakteanalyse onderzoekt hoofdthema’s: de Erasmus Universiteit de achterliggende waarden van de doelstelling Culturele Hoofdstad te worden: 1 . Ik ben cultureel kapitaal: aandacht voor delen de inwoners van de Euregio deze waarden en participatie, identiteit en kwaliteit . wat vinden zij belangrijk?

2 . Wij zijn de Euregio: zoektocht naar De sterkte-zwakteanalyse bevat uiteindelijk de vol- een Euregionale identiteit . gende elementen:

Om de hoofdambitie te realiseren en de kandidatuur •• Analyse van de sterkten en zwakten van binnen te halen, is de volgende stap in het proces het Maastricht en Euregio op het vlak van cultuur: schrijven van een bidbook . De bovenstaande thema- hoe staan Maastricht en Euregio ervoor? tiek is leidend bij het opstellen van dit bidbook . De bestuurlijke partners zijn momenteel bezig met het oprichten van een onafhankelijke stichting, die het 18 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

•• Confronteren van die situatie met de ambities 1.2 visie op de opdracht culturele hoofdstad: wat betekent dat voor de kansrijkheid van het project? Om een goed onderzoekskader en verhaal te krijgen, hebben wij in ons onderzoekskader de Culturele •• De rapportage bevat aanbevelingen voor concrete Monitor verwerkt die door de Erasmus Universiteit is acties (korte termijn) en biedt een basis voor ontwikkeld . Deze richt zich niet alleen op klassieke strategieën (op weg naar 2018) . dataverzameling, maar ook op het in kaart brengen van waarden . Onderzoek (Palmer, ‘Study on Euro- •• Worden de achterliggende waarden gedeeld door pean Cities and Capitals of Culture 1995-2004’) het publiek? heeft namelijk uitgewezen dat bij traditioneel onder- zoek harde criteria vaak ontbreken en deze veelal Deze rapportage is tot stand gekomen in de periode enkel gebaseerd zijn op economische indicatoren . Dit vanaf begin december 2009 . Tussentijds hebben wij blijkt geen realistisch beeld te geven . Daarom hebben de sterkte-zwakteanalyse waar mogelijk geactuali- cultureel economen zich de afgelopen jaren gericht seerd, maar alleen daar waar het ook vastgelegde op de rol en het belang van waarden . De Culturele afspraken of rapportages betrof . De vastgelegde Monitor richt zich op deze waarden . Deze monitor afspraken zijn niet altijd volledig representatief voor maakt een integraal deel uit van onze SWOT-analy- het denkproces waarin de betrokken bestuurders ses . In de eerste SWOT (zie tabel onder) onderzoeken -mede onder invloed van onze tussenrapportages - wij de culturele instellingen en overheden in de regio zich ondertussen in bevinden . op hun culturele kwaliteiten . In de tweede SWOT kunnen we met de monitor inzicht bieden in de bele- vingen van de respondenten .

SWOT I: culturele infrastructuur en ruimte SWOT II: culturele waarden en praktijk: Culturele Monitor

• In de Euregio actieve culturele instellingen, sectoren en actoren • Culturele, sociale en economische waarden waar bewoners • Euregionale en interdisciplinaire samenwerking en bezoekers aan hechten als cultuurconsument en -toerist tussen culturele instellingen, sectoren en actoren • Hun beleving • Belangrijkste belemmeringen voor mobiliteit en • Hun motieven als cultuurconsument en -toerist toegankelijkheid van cultuur voor bewoners en bezoekers van • Mobiliteit (of het gebrek eraan) van het cultuurpubliek de Euregio (bereikbaarheid, vervoer, regelgeving, prijsstelling) • Invloed van gedragingen/gebruiken/tradities van het • Invloed van media en informatievoorziening publiek op de cultuurproductie en cultuurconsumptie op de toegankelijkheid • Invloed van de pluriculturaliteit en taalverschillen van • Structurele belemmeringen die de versterkte het publiek op de cultuurproductie en consumptie samenwerking en/of uitwisseling in de weg staan • Belemmeringen in de toegankelijkheid (bijvoorbeeld verschillen in regelgeving) van cultuur voor het publiek • Specifieke rol van de steden • Inzicht in de cultuurtoeristische kwaliteiten van de regio • Mogelijkheden om de culturele ruimte te versterken • De huidige publieksstromen • Meest kansrijke terreinen om duurzaam meerwaarde te • Toetsing van de bevindingen uit SWOT I bij creëren in de structurele Euregionale samenwerking het publiek (bewoners en bezoekers) • Aandacht voor cultuureducatie en jongeren/jeugd • Externe kansen en bedreigingen, zoals concurrentie onderling, concurrentie van andere kandidaten, economische crisis, etc. Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 19

1.3 onderzoeksaanpak Hardware Hieronder hebben we de ambities ten aanzien van Wij hebben in overleg met de stuurgroep in het kader de culturele infrastructuur vervat . Het betreft die van SWOT I geen analyse van het culturele aanbod/ ambities die gaan over de culturele infrastructuur: veld an sich gemaakt, maar hebben bekeken hoe het het culturele aanbod in termen van stenen: aantal culturele aanbod/veld zich verhoudt tot de geformu- theaters, poppodia, filmhuizen, etc . Maar we hebben leerde ambities . Dit betekent ook dat de mate waarin ook gekeken naar de onderlinge verbinding tussen de de ambities werden gedeeld door het culturele veld en culturele infrastructuur: de regionale infrastructuur door een breder verband van betrokkenen (waaron- en de bereikbaarheid binnen en tussen steden . der inwoners) onderdeel van de SWOT uitmaakte . Software Dit accent in het onderzoek heeft geleid tot Met software doelen we op ambities ten aanzien van een onderzoeksopzet bestaande uit de volgende het aanbod en cultuurbeleid: aanwezigheid van gezel- drietrapsraket: schappen, monumenten, voorstellingen, tentoonstel- lingen et cetera, maar met name ook de ambities op dit gebied bij de verschillende partners . 1.3.1 fase 1: Verkenning Met een eerste verkennende fase waarin de ambities Mentalware van Maastricht in kaart gebracht zijn, hebben wij Heel specifiek hebben we gekeken naar ambities ten bekeken: wat wil Maastricht en de Euregio bereiken aanzien van ‘mentale ruimte’, toleratie en openheid, met het project MCH2018? aangezien dit een belangrijke rol speelt in hét artisi- tieke plan Via 2018 . De ambities die gerelateerd zijn aan het MCH2018- project zijn echter talrijk en bleken zeer uiteen te De Erasmus Universiteit heeft fase 1 gebruikt om een lopen qua aard . We hebben ze dan ook volgens het overzicht te maken van de economische, sociale en onderstaande schema gestructureerd: culturele waarden . Deze waarden spelen een rol bij de formulering van ambities en wellicht zijn bepaalde waarden nog niet als concrete ambities geformuleerd . Hardware Orgware Dit heeft de Erasmus Universiteit gedaan op basis van een eigen deskresearch en gesprekken, maar in onderlinge afstemming met Berenschot en de opdrachtgever . Hoofddoel MCH

1.3.2 fase 2: Toetsen en verrijken In deze fase heeft Berenschot bekeken in SWOT I

Software Mentalware hoe de ambities van de gemeente zich verhouden tot de ambities in het culturele veld en bij de overige beleidsmakers (van andere gemeenten in de Euregio en binnen de gemeente Maastricht) . Wellicht zijn er Orgware in het culturele veld en bij andere overheden andere Onder deze categorie vallen alle ambities die te ambities en verlangens . We toetsten dus geformu- maken hebben met de bestuurlijk-organisatorische leerde ambities versus draagvlak voor realisatie van ambities van de samenwerkende overheden . Ook die ambities . Daarnaast hebben we een overzicht hebben we hieronder de ambities, sterkten, zwakten, gemaakt van wat er allemaal is in de stad en omge- kansen en bedreigingen ten aanzien van de organisa- ving . Dit hebben we deels op basis van een deskre- tie van het MCH2018-project zelf vervat . search gedaan en deels op basis van gesprekken . 20 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

De Erasmus Universiteit heeft in SWOT II een Hetzelfde hebben we gedaan met de waarden in vergelijkbare exercitie uitgevoerd ten aanzien van de SWOT II: in hoeverre zijn deze gedeeld en op welke bestaande economische, sociale en culturele waar- punten weken waarden van verschillende stakehol- den: leven in het veld en bij het publiek dezelfde ders af? Komen de waarden van de stakeholders met waarden als bij de beleidsmakers? Op basis van deze de beleving en de waarden van de inwoners van stad exercitie is door de Erasmus Universiteit een enquête Maastricht overeen? opgesteld die is uitgezet onder inwoners van Maas- tricht, Heerlen, Sittard-Geleen, Aken, Hasselt en Deze analyse heeft geleid tot een overzicht, waarin Luik . Voor een specifieke toelichting op de opzet van alle elementen als sterkte, zwakte, kans of bedreiging de enquête verwijzen wij u naar paragraaf 3 1. . kunnen worden benoemd . Naast het ‘plotten’ van de resultaten van de afzonderlijke SWOT’s hebben we ook de resultaten van beide SWOT’s onderling tegen 1.3.3 fase 3: Match en discrepanties elkaar afgezet . Stel: één van de ambities van Maas- Wat is het te overbruggen verschil tussen de door tricht is om meer mensen lid te laten worden van Maastricht benoemde ambities en de ambities zoals een amateurkunstverenigingen omdat dit de sociale die elders leven? Wat is het te overbruggen verschil cohesie vergroot . Culturele instellingen en beleid- tussen de door Maastricht benoemde ambities en het smakers delen deze ambitie . Uit SWOT II zou kunnen bestaande aanbod? Bijvoorbeeld: Maastricht zou best blijken dat cultuur als bindend middel helemaal niet een ‘festivalstad’ willen en kunnen worden, maar als als belangrijk gevonden wordt onder de inwoners van er nu nog (bijna) geen festivals gehouden worden, is de stad . Deze discrepantie moet dan een plek krijgen dat moeilijk . Nog moeilijker zou het worden als er geen in de analyse . draagvlak is in het culturele veld en bij het publiek om festivals te organiseren . Zo hebben wij alle elementen Schematisch ziet het onderzoekskader er als volgt uit: naast elkaar gelegd en bekeken in hoeverre deze over- eenkomen en in hoeverre ze van elkaar verschillen .

Berenschot/SWOT I EUR/SWOT II

Welke ambities zijn door de gemeente Welke waarden liggen achter de 1 Verkenning geformuleerd? ambities?

• Worden de ambities gedeeld in het Worden de achterliggende waarden 2 Toetsen culturele en bestuurlijke veld? gedeeld in breder verband (bestuurders, en verrijken • Wat is er al gerealiseerd? inwoners, publek)?

Is de voedingsbodem rijk genoeg? Is de voedingsbodem rijk genoeg? 3 Match & Match ambities, aanbod, aanbities Match ambities, aanbod, aanbities discrepanties omgeving en resultaten SWOT II omgeving en resultaten SWOT I

Ingrediënten SWOT Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 21

1.4 aCtiviteiten beeld rond door de Euregio en is men bekend met de terminologie? •• Uitgebreide deskresearch uitgevoerd . •• Een uitgebreid onderzoekskader opgezet . Vervolgens wordt er per partnerstad een overzicht •• De ambities van Maastricht en Euregio gegeven van waarden en de beleving van de stad op gedestilleerd uit documenten en eerste cultureel, sociaal en economisch gebied . Wat vindt gesprekken . men in Aken belangrijk in de stad terug te zien aan •• 31 individuele interviews over de ambities gevoerd culturele elementen en in hoeverre beleven ze dat dit met bestuurders en het culturele veld . ook werkelijk aanwezig is? Per stad wordt een korte •• Rondetafelgesprekken gehouden in Aken, Luik, sterkte-zwakteanalyse gegeven van waarden onder de Heerlen en Hasselt, met het culturele veld en bevolking . bestuurders . •• Een vijftal discussiebijeenkomsten gehouden met Vervolgens gaan we in hoofdstuk 4 in op de sterkten, ongeveer dertig personen uit diverse sectoren zwakten, kansen en bedreigingen van de hoofdambi- en uit de hele Euregio: uit het culturele veld, tie . Is er draagvlak voor de hoofdambitie en gaat het onderwijs, gezondheidszorg, projectontwikkeling om het proces of om het einddoel? en bedrijfsleven . •• 750 enquêtes en straatinterviews in Heerlen, In hoofdstuk 5 besteden we aandacht aan de Org- Hasselt, Luik, Aken, Sittard-Geleen en Maastricht ware: de organisatie van het project en de ambities gehouden . op het gebied van verdergaande organisatorische •• Een korte schriftelijke enquête onder culturele samenwerking in de Euregio . In dit hoofdstuk zal instellingen uit de regio Eupen uitgezet . onder meer aan bod komen hoe op bestuurlijk niveau •• Tussentijdse presentaties van de conclusies op de verschillende partijen betrokken kunnen worden hoofdlijnen in de Raad van Toezicht gehouden . en hoe de projectorganisatie zich verhoudt tot het bestuurlijke veld . Een overzicht van de bestudeerde stukken, notities en gesprekspartners, vindt u in bijlage 1 . In hoofdstuk 6 schetsen we de sterkten en de zwak- ten op het gebied van infrastructuur en de culturele infrastructuur (de hardware): missen er elementen in de Euregio en zou er verder geïnvesteerd moeten 1.5 lEEswijzer worden in ‘steen’?

We beginnen dit rapport met een overzicht van de In hoofdstuk 7 over software analyseren we de aan- verschillende partners in de regio: welke partijen bodkant: in hoeverre wordt en kan er op het gebied doen mee aan MCH2018? We schetsen eerst hoe van cultuur samengewerkt worden in het kader van de Euregio er nu uit ziet, hoe er binnen de regio al MCH2018 en daarna? En hoe zou deze samenwerking samengewerkt wordt op verschillende terreinen en vorm moeten krijgen? Ook gaan we in dit hoofd- specifiek op het gebied van cultuur . We geven een glo- stuk onder meer in op cultuureducatie, de creatieve baal overzicht van bestaande culturele platforms en industrie en de verduurzaming van de investeringen grensoverschrijdende projecten . We sluiten dit intro- in MCH2018 . ducerende hoofdstuk af met per partnergemeente een overzicht van de historische context, een schets van Hoofdstuk 8 gaat over mentalware: in hoeverre wordt het culturele veld en het cultuurbeleid en een kort het begrip mentale ruimte herkend en waar liggen economisch profiel . hier de kansen?

In hoofdstuk 3 Cultuurbeleving zijn de resultaten Tot slot vervatten we in hoofdstuk 9 de resultaten in van de SWOT van waarden onder de inwoners van een reeks van aanbevelingen op korte termijn (quick de regio weergegeven . Allereerst wordt het beeld voor wins) en strategische aanbevelingen naar 2018 . de Euregio geschetst: in hoeverre reist men bijvoor-

Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 23

2. partners in de Euregio

2.1 dE Euregio publiekrechtelijke basis mogelijk maakt . In een steeds groter en meer geglobaliseerd Europa, waarbinnen 2.1.1 bestuurskracht in de Euregio de binnengrenzen wegvallen, zullen grensoverschrij- De Euregionale samenwerking wordt voornamelijk dende regio’s immers alsmaar belangrijker worden . door de regio zelf geïnitieerd, maar de hoger gelegen Deze eilanden van kennis en groei overstijgen de niveaus hebben wel een faciliterende functie voor grenzen van de natiestaat en zijn geïntegreerd in de de grensoverschrijdende samenwerking . Naar ver- wereldeconomie . Het spreekt dan ook voor zich dat loop van tijd hebben zich in de Euregio verschillende een goed uitgebouwd juridisch kader in deze samen- samenwerkingsverbanden en structuren ontwikkeld: werking niet kan en mag ontbreken . De Benelux- op Europees niveau, multilateraal niveau (Benelux Overeenkomst houdt in dat de subnationale eenhe- en MAHL-steden) en op het bilateraal niveau (Com- den in de drie Beneluxlanden kunnen samenwerken missie cultureel verdrag Vlaanderen – Nederland, op basis van het publiekrecht . Voor de inwerking- Transnationale Universiteit) . treding van de Benelux-Overeenkomst was er geen juridisch kader en waren lokale of regionale overhe- Op Europees niveau kwam er in 1980 een kaderover- den aangewezen op informele of privaatrechtelijke eenkomst tot stand . Hierin werd de juridische grens- samenwerking . Naast de Benelux is er sinds 1989 een overschrijdende samenwerking van lokale besturen samenwerkingsverband tussen de zes ‘MHAL-steden’: vastgelegd . Sinds de jaren negentig is grensoverschrij- Maastricht en Heerlen, Hasselt en Genk, Aken en dende samenwerking onder financiële impuls van Luik houden zich bezig met ruimtelijke ordening en de Europese Unie in een stroomversnelling geraakt . openbare ruimte, toerisme en recreatie, openbaar Bedrijven en organisaties maken al sinds 1991 vervoer, goederentransport en milieukwaliteit . In gebruik van de opeenvolgende INTERREG-program- 1994 werd door de provinciale en stedelijke overhe- ma’s voor de Euregio Maas – Rijn . Het huidige INTER- den beslist om het samenwerkingsverband te inte- REG-programma loopt tot 2013 . Dit programma is greren in de Stichting Euregio Maas – Rijn, dit om de erop gericht om de economische en sociale cohesie grensoverschrijdende samenwerking nog efficiënter binnen de hele Europese Unie te versterken met te maken . behulp van grensoverschrijdende, transnationale en interregionale samenwerkingsprogramma’s . De Op bilateraal niveau werken de Nederlandse en de Euregio is van 1991 tot nu door verschillende fases Vlaamse overheid sinds 1995 samen op cultureel gegaan, van een eerste verkenning naar mogelijkhe- vlak . Cultuur wordt binnen dit verdrag in de brede den voor grensoverschrijdende samenwerking, via betekenis gedefinieerd: cultuur onderwijs, weten- projecten naar een steeds intensievere, structurele en schappen en welzijn worden aangehaald . Het CVN duurzame samenwerking . Voor de programmaperiode geeft adviezen aan de nationale overheden en brengt 2007-2013 heeft de Europese Commissie vanuit het mensen bij elkaar, maar kan zelf geen actie onder- EFRO-fonds een budget van 72 miljoen euro toege- nemen . Verder werd er in 2000 een samenwerkings- wezen aan de Euregio Maas – Rijn, en dit uitsluitend verband aangegaan tussen de Universiteit Maastricht voor het opzetten van grensoverschrijdende samen- en de Universiteit Hasselt . De doelstelling van dit werking over uiteenlopende thema’s, zoals mobiliteit, samenwerkingsverband is de verbetering van de economie, cultuur, welzijn en onderwijs . bestaande opleidingen door de beschikbare middelen en expertise te bundelen en nieuwe gemeenschappe- Op multilateraal niveau is de Benelux-Overeenkomst lijke initiatieven te lanceren op het gebied van onder- uit 1991 symbolisch voor de grensoverschrijdende zoek en opleiding . Op die manier wordt de Euregio samenwerking . De meerwaarde van deze overeen- niet alleen aantrekkelijker voor ondernemingen, komst is dat zij lokale of regionale samenwerking op maar worden er ook mensen opgeleid die het vanzelf- 24 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

sprekend vinden om over de grenzen heen te werken, komt dat het gebied van oudsher een zeer strategisch te leven en cultuur te beleven . gelegen regio is met een grote geopolitieke waarde . De cultuurhistorische overeenkomsten in de Euregio vormen een goede basis voor de samenwerking, maar dit heeft nog niet voor een ‘Euregionaal gevoel’ bij de 2.2 interregionale culturele burgers gezorgd . Als voornaamste oorzaak hiervan samenwerking wordt gewezen op de onvoldoende communicatieka- nalen, verschillen in subsidie wetgeving en taalver- Cultuur is een van de grondslagen van de grensover- schillen . In 2007 is er door de drie grensprovincies schrijdende samenwerking binnen de Euregio Maas – (de provincie Luik, de provincie Belgisch Limburg en Rijn . De Euregio Maas - Rijn bevindt zich op het snij- de provincie Nederlands Limburg) een gezamenlijk vlak tussen de Germaanse en de Romaanse cultuur . cultureel akkoord gesloten . Het gebied is rijk aan cultureel erfgoed: meer dan 200 musea, talloze kerken en gebouwen van kunst- Men beoogt de bestaande bilaterale culturele akkoor- historische waarde . Vele musea besteden aandacht den en intentieverklaringen tussen de regio’s om aan de streekgebonden cultuurhistorie en traditie, te zetten in één gezamenlijk cultureel akkoord . De bijvoorbeeld la Musée de la vie Wallone, het Suer- provincies onderschrijven dat cultuur een sterke mondt-Ludtwig museum, het Bonnefantenmuseum drijvende kracht is in interregionale en interna- in Maastricht en het archeoforum in Luik . Daarnaast tionale relaties en zien cultuur als hefboom om zijn er veel schouwburgen, theaters en operagebou- samenwerking in andere domeinen te bevorderen . De wen in alle grote en middelgrote steden aanwezig . samenwerking op provinciaal niveau zal zich focus- Festivals en evenementen in de Euregio (bijvoorbeeld sen op vier domeinen: design, communicatie, musea Lust auf Jazz festival in Aken, Pukkelpop in Hasselt en Culturele Hoofdstad 2018 . Concreet beogen de en Jazz a Liége) worden echter zelden in Euregionaal provincies de realisatie van samenwerking tussen verband gezien . Het aantal Euregionale activiteiten culturele organisaties, de realisatie van interregionale op het gebied van creatieve economie is toegenomen . projecten, de realisatie van bestuurlijke samenwer- In de SWOT-analyse van het programma ‘INTER- king, informatie en communicatie . Men streeft er REG IV-A 2007-2013 Euregio Maas - Rijn worden het naar dat de participatie en mobiliteit van de burgers diverse culturele aanbod, de culturele voorzieningen, deze trend zal volgen . de rijkdom van tradities en talen, de aanwezigheid van lokale media en een gezamenlijk historisch verleden als sterkten gezien . De geringe Euregionale dimensie van grote evenementen, veel kleinschalig 2.3 bEstaande platforms en cultureel aanbod dat de kritische drempel niet bereikt grensoverschrijdende projecten en gebrek aan kennis van buurregio’s & grensover- schrijdend aanbod worden als zwakten gezien . De In de onderstaande paragrafen geven we een impres- kansen liggen in de ontwikkeling en koppeling van sie van bestaande (grensoverschrijdende) platforms cultureel aanbod, verbetering van grensoverschrij- en projecten die nu al bestaan binnen de Euregio dende toegang tot cultuur en het creëren van een op cultureel gebied . Dit overzicht is niet limitatief economische meerwaarde op cultureel gebied . In de en uitputtend, maar geeft een schets van de samen- SWOT-analyse van Buntinx (2008) wordt eveneens werkingsvormen en Euregionale initiatieven die al geconcludeerd dat het culturele aanbod binnen de genomen zijn . We hebben één op één samenwerking Euregio heel divers is . Men erkent steeds vaker dat tussen instellingen niet opgenomen in aparte para- cultuur een stimulus is om elkaar te vinden op het grafen . Voorbeelden van dergelijke samenwerking internationale forum . Vijf partnerregio’s uit drie en zijn bijvoorbeeld Opera Zuid met de Opera Royal verschillende landen vormden één van de eerste de Wallonie en Theatersmakershuis de Queeste met grensoverschrijdende samenwerkingsverbanden bin- Toneelgroep Maastricht . nen Europa . De culturele diversiteit werd vanaf het begin aanschouwd als een groot voordeel . Daarbij Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 25

de initiatiefnemers aan de grondslag liggen voor de verdere gemeenschappelijke, grenzenloze economi- sche en culturele ontwikkeling .

2.3.3 WIR/NOUS/WIJ Dit platform is er gekomen op initiatief van de regio Aken en tracht mensen uit de brede culturele sector Amsterdam (kunst, muziek, theater,…) uit de Euregio Maas – Rijn samen te brengen om op die manier makkelijker contacten te kunnen leggen binnen hun sector . Na Eindhoven evaluatie van de ervaringen van WIRNOUSWIJ in 2007 en 2008 stellen de organisatoren een structu- rele wijziging voor: in plaats van één groot evenement Köln per jaar, zoals tot nu toe, moeten er kleinschaligere, Brussel EUREGIO thematisch of sectorspecifiek opgezette ontmoetin- gen op aantrekkelijke locaties of naar aanleiding van culturele evenementen afwisselend in de Euregio plaatsvinden .

Luxemburg

2.3.4 zachte G Parijs De zachte G is een broedplaats voor jong talent uit Limburg (NL) . Zachte G wil kunstenaars, arties- 2.3.1 Euregionaal Design Platvorm (REcentre) ten e .d . een plek bieden om zich te profileren, hun Het Euregionaal Design Platform brengt mensen werk te exposeren en te netwerken . Zachte G is een uit de Euregio, die bezig zijn met design, samen in ontmoetingsplek, een knooppunt in het netwerk van een platform waarbinnen expertise uitgewisseld kan jonge en talentvolle creatieve ondernemers in Lim- worden . Een intensieve samenwerking tussen ver- burg (NL) en iedereen die zich daartoe aangetrokken schillende actoren kan een dynamisch klimaat van voelt . Een keer per jaar is er een manifestatie waar de vernieuwing op gang brengen waarbinnen het mak- leden van Zachte G elkaar in levende lijve ontmoeten kelijker is om knowhow uit te wisselen . Omdat design en eveneens in contact komen met het bedrijfsleven . belangrijk is voor de economische ontwikkeling van de Euregio Maas – Rijn is het van groot belang dat er één contactpunt voor design gecreëerd wordt . Op die 2.3.5 koM manier kan niet alleen de designsector gepromoot In het Kultureel Overleg Maastricht (KOM) zijn 29 worden, maar ook een internationaal, grensover- professionele instellingen in Maastricht verbonden schrijdend netwerk van verschillende organisaties . op het gebied van kunst en cultuur . Grote en kleine professionele werken (podium)kunstinstellingen (in ruime zin) samen om de gemeenschappelijke belan- 2.3.2 groenmetropool gen te behartigen, collectieve marketing te bedrij- Onder het motto ‘Drie landen, één reisdoel’ tracht ven, mede ervoor zorg te dragen dat, waar mogelijk, de Groenmetropool – een initiatief dat het licht zag gezamenlijke culturele initiatieven tot stand komen, in het kader van de EuRegionale 2008 - zowel de het culturele klimaat in Maastricht te bewaken en lokale bevolking als dagjesmensen het landschap van bevorderen en te bewerkstelligen dat Maastricht in de Euregio op een nieuwe manier te laten beleven 2018 Culturele Hoofdstad wordt . en te ontdekken . De grensoverschrijdende voorma- lige mijnbouw vormt de basis van dit project . Dit gemeenschappelijke industriële verleden zal volgens 26 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

2.3.6 sCBM gemeenschappen in de Euregio . Het magazijn wordt Stichting Cultuur & Bedrijf Maastricht (SCBM) is een zowel in het Frans, Duits en Nederlands uitgebracht . platform dat diverse culturen nader tot elkaar brengt en tevens haar sponsoren (bedrijven en instellingen) veel cultuur aanbiedt . Vanuit verschillende invalshoe- 2.3.11 Euregio-Schüler-Literatuur ken komen denkbeelden en opvattingen samen in een Euregio-Schüler-Literatuur zet jongeren uit Duitsland, exclusief platform van bedrijven en instellingen uit België en Nederland aan tot het lezen van literaire Maastricht en de directe omgeving . Stichting Cultuur teksten, maakt ze vertrouwd met de recente literatuur en Bedrijf telt ruim vijftig sponsoren die alle deelne- van hun eigen land en van de buurlanden en brengt ze men aan de diverse culturele evenementen die SCBM over de grenzen heen bij elkaar om ze samen anime- jaarlijks organiseert . De rode draad door al deze eve- rende discussies te laten voeren . Door middel van de nementen is communicatie . Het doel van de stichting prijs wordt waardering getoond voor de creativiteit van is immers netwerken: goed voor cultuur en bedrijf . hedendaagse schrijvers en hun vertalers . De hoofd- prijs wordt toegekend aan een auteur van wie een recente roman in de drie Euregionale talen, met name 2.3.7 z33 in het Duits, Frans en Nederlands, is verschenen . Z33 is het provinciale centrum voor de beeldende kunsten in Hasselt, gevestigd in de oude zuivelmarkt . Hier wordt onder andere aandacht gegeven aan 2.3.12 gründerZentrum design, hedendaagse kunst, expositie, media, film, Kulturwirtschaft Aachen toneel, dans en muziek . Z33 wordt gezien als een De stad Aken heeft dit platform in 2003 opgericht centraal ontmoetingspunt en de motor achter de om bedrijven te stimuleren in de culturele sector te Limburgse creativiteitssector . investeren . Het platform biedt individuele begeleiding en geeft workshops aan ondernemers en probeert culturele instellingen c .q . projecten aan bedrijven te 2.3.8 Huis voor de Kunsten koppelen . In Limburg (NL) zijn er ruim veertig Limburgse organisaties, stichtingen en verenigingen uit de sectoren cultuur en creatieve industrie aangeslo- 2.3.13 Euriade ten . De doestelling is om samen te werken aan de De Euriade is een jaarlijks cultureel festival in de verdere ontwikkeling van cultuur in Limburg en de regio Aken en de provincie Limburg (NL) . Belangrijke aangrenzende regio’s . Bij het Huis van de Kunsten onderdelen van dit festival zijn onder andere concer- kunnen mensen ook terecht voor advies op het gebied ten, lezingen, tentoonstellingen en een wedstrijd voor van subsidieprogramma’s, programmaplanning en jonge kunstenaars . marketingvraagstukken .

2.3.14 limburgs Festival Platform 2.3.9 tEFAF Het Limburgs Festival Platform is een initiatief dat The European Fine Art Fair is een grote kunstbeurs door de Provincie Limburg (NL) in 2005 gestart is . in Maastricht met jaarlijks duizenden bezoekers . De Het platform heeft tot doel samenwerking tussen de TEFAF behoort tot de belangrijkste kunstbeurzen ter festivals tot stand te brengen en zo diverse win-win wereld en vestigt de reputatie van de hele regio onder situaties te creëren . Het Platform bestaat momenteel kunstexperts wereldwijd als een locatie van belang . uit 16 festivals, die qua organisatie, aanbod, doel- Het is een jaarlijks evenement en duurt tien dagen . groep, grootte en locatie zeer gevarieerd zijn .

2.3.10 CULTour Euregio 2.3.15 stichting Platform Popmuziek CULTour Euregio is een magazine dat twee keer per jaar Stichting Popmuziek Limburg (SPL) is in 1984 opge- verschijnt en gaat over alle feiten van de 36 cultuur- richt met als doel de Limburgse (NL) popmuziek te Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 27

stimuleren . SPL richt zich daarbij op zeven verschil- lende (Limburgse) doelgroepen: (pop)muzikanten en bands, muziekliefhebbers, podia, muziekcollec- tieven, gemeenten, provincie en de Euregio . De SPL is bovendien de bemiddelende organisatie voor de D-Podia/C-festivals subsidieregeling .

2.4 Cultureel en economisch profiel van de steden en regio’s binnen de Euregio

De Euregio Maas - Rijn is een van de oudste Euregio’s Culturele identiteit in Europa . Het telt zo’n 3,7 miljoen inwoners . De Heerlen staat bekend als een jonge en jeugdige stad Euregio ligt in het gebied tussen de rivieren Maas en dat geen vastgeroeste culturele traditie kent . Dit is Rijn en op het snijpunt van de grenzen van de drie echter niet altijd zo geweest . Een lange tijd lag het landen: België, Duitsland en Nederland . Het omvat aandachtspunt bij het lage opleidingsniveau van de de regio Aken, de Nederlandse provincie Limburg, inwoners, de vele werklozen en drugscriminaliteit . de Belgische provincies Limburg en Luik, evenals het Afgelopen decennia heeft Heerlen geprobeerd zich te Duitssprekende deel van België . De Euregio’s ont- ontdoen van haar imago als probleemstad . Er is veel stonden in de jaren negentig, toen de grensoverschrij- geïnvesteerd in de fysieke podiuminfrastructuur, het dende samenwerking onder financiële impuls van de vernieuwen van het cultuurhuis en een nieuw the- Europese Unie in een stroomversnelling geraakte . Een ater . Een omslagpunt was eveneens dat de culturele Euregio wordt gedefinieerd als een grensoverschrij- sector gezien is gaan worden als een van de kracht- dend samenwerkingsverband van Europese subnatio- bronnen voor stedelijke ontwikkeling . Verder identifi- nale overheden . ceert Heerlen zichzelf als ‘Parkstad Limburg’ .

In 1999 is Heerlen een samenwerking aangegaan met 2.4.1 Heerlen de gemeenten Kerkrade, Brunssum, Landgraaf, Voe- rendaal, Simpelveld en Onderbanken om de sociale Historische context en economische achterstand ten opzichte van de rest Het gebied in en rondom Heerlen kent een rijke van Nederland in te halen en kansen te benutten historie . Tijdens de Romeinse tijd was Heerlen een die horen bij een stedelijke regio in een grensstreek . belangrijk kruispunt van twee wegen: de een liep van Gezamenlijk zetten de Parkstadgemeenten zich in Boulogne-sur-Mer naar Keulen en de ander van Xan- voor kunst en cultuur die bij de vijfde stad van Neder- ten naar Aken en Trier . Vandaag de dag is Heerlens land past . Elke Parkstadgemeente heeft haar eigen Romeinse verleden nog aanwezig in het Thermenmu- culturele profiel, maar samen vormen ze het profiel seum . Heerlen groeide echter pas in de negentiende van Parkstad . Heerlen vormt samen met Maastricht uit tot een stad door de opkomst van de mijnbouw- en Sittard-Geleen de Zuidelijke Tripool . Samen geven industrie: in 1900 telde Heerlen 7 .000 inwoners, in zij vorm aan de creatieve industrie, ieder op zijn eigen 1965 75 .000 en in 2000 96 .000 inwoners . Als gevolg krachten . Voor Heerlen (en Parkstad) is dat zowel de van de mijnbouw is Heerlen een stad met verschil- inzet op jong talent – de doorstroom van (v)mbo’ers lende buurten in een netwerk dat opgebouwd is in de creatieve industrie en Urban Art, als de inzet op rondom diverse mijnen . De buurten worden van festivals en evenementen, de laagdrempelige cultuur, oudsher gekenmerkt door een rijk verenigingsleven: maatschappelijk geëngageerd, waarin de verhalen en fanfare- en harmonieorkesten, koren, en leverancier de beleving van de eigen bevolking belangrijke ingre- van veel muzikale talenten in de symfonieorkesten diënten zijn: Streetwise Art, Community Art, sociaal overal in Nederland . artistieke projecten . 28 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Cultuurbeleid Economisch profiel De gemeenteraad van Heerlen heeft in 2006 de ‘Stra- Van oudsher lag het economisch profiel van Heer- tegische Beleidsnota Cultuur 2006-2015’ vastgesteld . len op de mijnbouw . De bevolking nam tijdens deze De Strategische Beleidsnota Cultuur identificeert een industriële periode door de grote vraag aan onge- zestal beleidsspeerpunten: voltooiing van bestaande schoolde arbeid sterk toe . Momenteel herinnert er ontwikkelingen, inzetten op jeugd en jong talent, ver- nog weinig aan het steenkoolverleden van de stad . sterking productieklimaat en bijdrage actieve cultuur- De steenbergen zijn afgegraven en zijn veranderd in participatie, versterkend voor de centrumfunctie van woonwijken of parken . Sinds de mijnsluitingen heeft de stad, imagoversterkend voor de stad, bevordering Heerlen te maken met knelpunten in de economische integraliteit, dwarsverbanden en samenwerking bin- en maatschappelijke structuur . Zo is de werkloosheid nen het culturele veld (Rekenkamercommissie 2007 in Heerlen relatief hoog, zijn er gemiddeld genomen : 10-11) . Vanwege de vele kritiek die geleverd is op de veel arbeidsongeschikten en bijstandsgerechtigden en ‘Strategische Beleidsnota Cultuur 2006-2015’, is er in is de bevolking veelal laag opgeleid . In 2008 waren er 2008 nog een cultuurnota verschenen: ‘De culturele bijna 49 .000 arbeidsplaatsen in de gemeente Heer- agenda van Heerlen 2009-2012’ . In deze nota worden len . De stad heeft relatief veel werkgelegenheid in de er vijf (extra) beleidsspeerpunten uiteengezet: gezondheidszorg, handel, overheid en het onderwijs . Sinds een aantal jaren richt Heerlen zich in haar •• ten eerste meer inzetten op meer ruimte voor economische beleid op het fenomeen van de crea- de beeldende kunst, de nieuwe media, film en tieve industrie en de effecten daarvan op de locale literatuur en het verankeren van de instellingen en regionale economie . Verder heeft Heerlen een op deze terreinen waarvan nu de continuïteit niet faciliterende rol in de grootschalige industrie, de ICT gegarandeerd is en de toegepaste technologie in de regio . Als laatste profiteert Heerlen van haar toeristische dagattracties, •• ten tweede verder profileren als energiek hart van zoals de faciliteiten in het Schunck . Heerlen ambieert Parkstad door middel van festivals, toegankelijke een toekomst met veel duurzame bedrijven, waarvan en laagdrempelige cultuur zij er al een aantal binnen de gemeentegrenzen heeft en dan met name op het gebied van zonne-energie . •• ten derde een versterking van het culturele erfgoed

•• ten vierde het bevorderen van een 2.4.2 sittard-Geleen productieklimaat om zich als een cultuurproductiestad te kunnen profileren, en Historische context De geschiedenis van de stad Sittard-Geleen – tot •• ten slotte meer aandacht voor amateurkunst, 2001 waren Sittard en Geleen twee afzonderlijke cultuureducatie en kunst en cultuur in de wijken . gemeenten - wordt gekenmerkt door industriële ontwikkeling, in het bijzonder de mijnbouw . Aan het In het coalitieakkoord dat in april 2010 is versche- begin van de vorige eeuw groeide de mijnbouw in nen, wordt eveneens benadrukt dat cultuur van Geleen explosief, evenals het inwonersaantal van de groot belang is voor de ontwikkeling van de stad . De stad . Na de sluiting van de mijnen in de jaren zestig partijen zijn van mening dat het cultuurbeleid moet bleef Geleen een industriestad door de vestiging van worden afgestemd op wat leeft in de stad . Dit houdt het internationale chemieconcern DSM . De geschie- onder andere in: doorontwikkeling van de bestaande denis van Sittard wordt gekenmerkt door religie en podia en uitdragen van inhoud, de samenwerking, spiritualiteit . Dit is vandaag de dag nog goed terug te de cultuur in de wijk, evenementen en kleinschalige zien aan de historische binnenstad met veel kloosters producties . Daar waar mogelijkheden ontstaan, zoals en kerkgebouwen, zoals de Basiliek van Onze Lieve bij WK Wielrennen 2012 en de kandidatuur van Vrouw van het Veilige Hart, de Sint Petruskerk en de Maastricht Culturele Hoofdstad, is de stad Heerlen Sint Michaelskerk . Door de bestuurlijke samenvoe- van plan alles in het werk te stellen om de culturele ging van de gemeenten Sittard, Geleen en Born is het lente uit te laten groeien tot culturele zomer . een grote stad geworden met circa 95 .000 inwoners . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 29

Culturele identiteit kelijk gebruik van maakt en ervan geniet . De bedoe- De gemeente Sittard-Geleen staat bekend als een stad ling van het nieuwe cultuurbeleid is de ontwikkeling met een laag opgeleide beroepsbevolking en weinig van een bloeiend cultureel stedelijk klimaat . Een ver- jongeren en allochtonen . Deze bevolkingssamenstel- nieuwingstraject is tevens een bewustwordingstraject . ling heeft over het algemeen geen positief effect op Het is een proces van een veranderende ‘mindset’; de cultuurparticipatie en het cultuuraanbod . Sittard- het stimuleren van mensen anders naar bestaande Geleen scoort vrij laag op de woonaantrekkelijkheids- zaken te kijken en open te staan voor het onbekende . index van de Atlas voor Nederlandse gemeenten (cul- Naast een afstemming en eventuele uitbreiding van tuur is daarbij een belangrijk criterium) . De meeste het culturele aanbod en de programmering in de culturele instellingen zijn gevestigd in Sittard . Er is stad, liggen er volgens de gemeente ook kansen in een voornamelijk een tekort op het gebied van podium- meer intensieve samenwerking tussen de culturele kunsten, film, beeldende kunst & bouwkunst, media instellingen in de steden van het Stedelijk Netwerk & letteren . Sittard-Geleen probeert sinds enkele jaren Zuid-Limburg en met de aangrenzende Euregio . haar culturele identiteit te verbeteren door zich te richten op meer samenwerking, publieksbereik en aandacht voor jongeren .

Cultuurbeleid De gemeenteraad van Sittard (voor de fusie in 2001) heeft in 2000 de ‘Kadernota Cultuur Sittard 2000- 2004’ vastgesteld . De Kadernota Cultuur Sittard iden- tificeert drie beleidsspeerpunten: het in stand houden en waar mogelijk verbeteren van de culturele infra- structuur, het vergroten van de deelname aan cultuur in Sittard-Geleen en het vergroten van het economisch en cultureel draagvlak . De gemeente Sittard-Geleen wil haar cultuurbeleid in de toekomst gaan richten op jeugd en jongeren, met daarbij een accent op talent- ontwikkeling, innovatie en experiment . Daarnaast wil Sittard-Geleen ruimte creëren voor jong talent, een Economisch profiel productiefactor zijn op het gebied van kunsten en de De economische kracht van Sittard-Geleen zit met samenwerking tussen cultuurinstellingen verbeteren . name in de diversiteit van de aandachtspunten . Aan In het rapport ‘Stadscultuur!’van de LA Group wordt de ene kant investeert Sittard-Geleen in de innova- de term ‘cultuurvernieuwing’ gebruikt, wat inhoudt tieve Chemelot Campus met Life Science-projecten dat men het cultuuraanbod, in het bijzonder de profes- en de ontwikkeling van biomedische technologie, sionele voorzieningen, gaat opschalen naar het niveau en aan de andere kant richt het zich op de logistieke van een stad van de omvang van Sittard-Geleen . In bedrijvigheid op Holtum-Noord . Daar tussenin juni 2010 is er een structuurvisie voor de stad Sittard- loopt de Zorgboulevard van Orbis en de automotive Geleen verschenen . Hierin staat dat in het nieuwe rondom NedCar . De economische basis in Sittard- cultuurbeleid drie ambities een rol gaan spelen: Geleen kan echter nog een stuk steviger, want momenteel leunt de stad nog zwaar op de conjunc- 1 . Versterking van de basisinfrastructuur . tuurgevoelige sectoren logistiek en industrie . 2 . Versterking van de dynamiek door stedelijke programmering . 3 . Ruimte voor talentontwikkeling . 2.4.3 Hasselt

Sittard-Geleen wil bruisen door op cultureel gebied Historische context een divers aanbod te leveren en dat duidelijk zicht- De gemeente Hasselt is een stad met middeleeuwse baar te presenteren, zodat dat het publiek er daadwer- wortels . Aan het einde van de 13de eeuw kreeg Has- 30 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

selt een versterkte omwalling, waarbij de buiten de gen en instellingen, het stadsbestuur en de Hasse- stad lopende Demer kunstmatig werd afgeleid en laren zijn dit wel . Hierdoor wil de stad gekenmerkt dwars door de binnenstad werd gevoerd . Geleidelijk blijven als de culturele hoofdstad van Limburg (B) en ontwikkelde Hasselt zich tot de feitelijke hoofdstad een toonaangevende cultuurstad zijn in Vlaanderen van het graafschap Loon, waarvan het territorium en de Euregio . ongeveer overeenkwam met de huidige provincies Belgisch en Nederlands Limburg . Op economisch Cultuurbeleid gebied werd het een niet onbelangrijk regionaal De gemeente Hasselt heeft in 2008 een Cultuurbe- centrum van lakenproductie . Deze textielnijver- leidsplan 2008-2012 vastgesteld: ‘Hasselt . Hoofdstad heid raakte echter volledig in verval tijdens de 16de van de smaak’ . Dat houdt enerzijds in dat de stad op eeuw en Hasselt werd een slapend stadje, dat slechts alle domeinen kwaliteit en smaak moet uitstralen, als geïsoleerd marktcentrum voor het vrij arme en anderzijds dat ze zich uitdrukkelijk manifesteert omliggende gebied enige betekenis had . Hierin zou rond mode, design en culinaire kwaliteiten . Het cul- pas in de 19de eeuw echt verandering komen toen tuurbeleid van Hasselt heeft als doelstelling om alle Hasselt provinciehoofdplaats werd . De reeds lang niet-Hasselaren van cultuur te laten genieten en dat bestaande maar bescheiden jeneverindustrie kende Hasselaren zich aangetrokken voelen door een cul- in deze periode een zeer grote bloei, die van Hasselt tureel klimaat om in de stad passief en bij voorkeur de jeneverstad bij uitstek maakte . In de tweede helft actief creatief te zijn . Het Cultuurbeleidsplan 2008- van de twintigste eeuw groeide de stad explosief op 2013 identificeert een vijftal beleidsspeerpunten: het gebied van onderwijs, diensten, handel, cultuur nadruk op pop en rock, versterken van participatie en toerisme . Vandaag de dag telt de stad circa 70 .000 van Hasselaren in verenigingsverbanden en culturele inwoners en is demografisch gezien een middelgrote activiteiten in de wijk, het culturele erfgoed aantrek- centrumstad . kelijk houden door middel van moderne ontwikkelin- gen, Hasselt promoten als de culturele hoofdstad van de provincie Limburg (B) en de interne en externe cultuurcommunicatie vergroten (Cultuurbeleidsplan 2008-2012) .

Economisch profiel De dienstensector speelt een belangrijke rol in de werkgelegenheid in de centrumstad Hasselt: circa 90% werkt in de dienstensector . Hasselt is sinds 2005 namelijk het vierde handelscentrum van België . Wanneer er wordt gekeken naar het aantal inwoners, dan is Hasselt relatief zelfs het grootste . Sinds de jaren zestig is Hasselt in bevolkingsaantal explosief gegroeid . Hasselt heeft op handelsgebied een hinter- land van circa 300 .000 mensen .

In Vlaanderen staat de stad hiermee op de derde plaats; op Belgisch niveau is Hasselt het vierde groot- ste handelscentrum . In Hasselt zijn er gemiddeld Culturele identiteit minder mensen zonder diploma middelbaar onder- Hasselt identificeert zichzelf als de ‘hoofdstad van wijs en meer met een diploma hoger onderwijs (niet- de smaak’ . Hasselt wil zich profileren als een heden- universitair en universitair) dan in Vlaanderen . daagse, moderne stad met nieuwe, originele initi- atieven en ideeën . De financiële middelen zijn niet Als belangrijk speerpunt in het beleid wordt in Bel- grenzeloos, maar de creatieve kracht van de cultuur- gisch Limburg een elektrisch sneltramnet gepland . huizen, de kunstenaars en ontwerpers, de verenigin- Het sneltramnet heeft de stad Hasselt als centrum en Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 31

is bedoeld om het openbaar vervoer in de provincie en naar haar hoofdstad te optimaliseren . Hasselt telt naast de universiteit nog drie hogescholen die onder meer opleidingen in de gezondheidszorg, sociaalago- gisch werk, kunst en architectuur aanbieden . Daar- naast investeert Hasselt vooral in de bedrijven- en dienstensector . Hasselt richt zich in haar economi- sche beleid vooral op het stimuleren van de werkgele- genheid in de stad en de regio .

2.4.4 Maastricht

Historische context De geschiedenis van Maastricht gaat terug tot de eerste eeuw voor Christus . De stad is ontstaan op Culturele identiteit een natuurlijke oversteek van de Maas, en dankt daar Maastricht ligt op het breukvlak van twee culturele ook zijn naam Traiectum, ‘oversteekplaats’, aan . In identiteiten: enerzijds is er de meer Noord-Europese vroege tijden was Maastricht vooral ook een belang- cultuur van efficiency, rationaliteit en engagement, rijke handelsplaats . De Maashandel van Luik naar anderzijds de wat lossere, zuidelijke inslag van relati- Dordrecht was zeer belangrijk . In de loop van de 16e vering, de menselijke maat en genieten . Deze cultu- en 17e eeuw nam deze handel steeds meer af, eerst rele ‘waterscheiding’, maar ook samenkomst kan in door oorlogshandelingen, later namen andere routes Maastricht sterk worden beleefd . De stad heeft hele een meer belangrijke plaats in . Dat had tot gevolg eigen regionaal en lokaal gekleurde culturele evene- dat ook de nijverheid minder werd . Maar vooral als menten en instellingen, zoals de Heiligdomsvaart, vestingstad bleef Maastricht belangrijk . Van 1830 tot het Preuvenemint, het Pesthuys Podium en de vele 1839 was Maastricht het enige deel van het huidige harmonieën . Limburg dat niet bij België kwam, dit tegen de zin van de inwoners . Na de Eerste Wereldoorlog zijn de Maastricht heeft een rijke culturele traditie waarin inwoners zich pas echt massaal Nederlander gaan van oudsher de volkscultuur, de streektaal en de voelen . De taal, omgangsvormen, zeden en gewoon- amateurkunst een belangrijke rol spelen . Het Bureau ten zijn echter nog steeds anders dan in het grootste Amateurkunsten is het gemeentelijke front-office deel van Nederland . Maastricht ontwikkelde zich in voor al deze verenigingen of activiteiten . Maastricht de negentiende eeuw tot een van de eerste industrie- is ook de standplaats van culturele gezelschappen, steden van Nederland en ontstond er een chronisch opleidingen en festivals met een nationale betekenis . ruimtegebrek binnen de stadsmuren . Na de Tweede Denk maar aan Opera Zuid, het Limburgs Symfonie Wereldoorlog is daar langzamerhand verbetering in Orkest, de Toneelacademie, Conservatorium of ABK, gekomen . Aan het eind van de jaren zeventig van Toneelgroep Maastricht, Musica Sacra en de Neder- de twintigste eeuw daalde de werkgelegenheid sterk . landse Dansdagen . Mede onder invloed van deze ontwikkeling werd de Universiteit van Maastricht opgericht . Een andere Cultuurbeleid ontwikkeling die gaande is sinds de jaren tachtig is De gemeente Maastricht heeft vanaf 2001 fors geïn- dat Maastricht zich profileert als congresstad . Op 7 vesteerd in haar culturele infrastructuur, zowel op het februari 1992 vond er opnieuw een Eurotop plaats gebied van productie (maken en tonen van cultuur) in Maastricht . Tijdens deze conferentie werd door de als bereik (deelnemen aan cultuur door bewoners en vertegenwoordigers van twaalf Europese landen het bezoekers) . Op dit moment zijn er drie ontwikkelingen Verdrag van Maastricht gesloten . Daarmee werd een gaande . Ten eerste is Maastricht aangewezen tot één begin gemaakt met de Europese Unie en werd de basis van de acht nationale brandpunten in de landelijke gelegd voor de euro . culturele infrastructuur . Concreet betekent dit dat er 32 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

veel extra middelen naar Maastricht komen voor de 2.4.5 luik productie van cultuur . Ten tweede stelt Maastricht zich kandidaat voor de aanwijzing tot Europese Cultu- Historische context rele Hoofdstad in 2018 . De titel wordt beschouwd als Luik werd tot in de achttiende eeuw geregeerd door een kans om een impuls aan zowel cultuur, economie prins-bisschoppen . Het prinsdom Luik strekte zich als het vestigingsklimaat te geven . Ten derde is er de uit over het grootste deel van de huidige provincie herontwikkeling van de oude Timmerfabriek tot een Luik en de zuidelijke helft van de huidige provincie cultuurfabriek waarin verschillende Maastrichtse Namen . De geschiedenis van Luik wordt gekenmerkt culturele instellingen worden samengebracht . Verder door talloze conflicten tussen de stad Luik en zijn zijn er initiatieven om in dit gebied ook een musical- bisschoppen . Eind van de achttiende eeuw was de theater te bouwen . Om deze drie ontwikkelingen meer stad de bakermat van de kolen- en staalindustrie en met elkaar te verbinden, heeft de gemeente Maas- halverwege de twintigste eeuw was Luik het centrum tricht gezocht naar een overkoepelend idee dat alle van de mijnbouw en staalindustrie, dat Wallonië tot bestaande en nieuwe culturele initiatieven aan elkaar welvaart bracht . Door het verdwijnen van de kool- bindt . Het begrip ‘culturele carrières’ wordt gebruikt winning en de daarop volgende staalcrisis raakte de om te benadrukken dat Maastricht een stad is waar regio 35 jaar geleden in een ernstige financiële crisis burgers, makers van cultuur en kunst en bezoekers op en kreeg te maken met een hoge werkloosheid . Tegen- alle gewenste manieren een culturele carrière kun- woordig maakt de stad weer een herstel door . Luik telt nen doormaken . Op die manier wil Maastricht het vandaag de dag circa 190 .000 inwoners, waarmee het bestaande aanbod van cultuur optimaal gebruiken en naar inwonertal de vierde grootste gemeente in België versterken . Het cultuurbeleid van de gemeente Maas- is en waarvan ongeveer 30 .000 inwoners een buiten- tricht is op vier beleidsspeerpunten gericht . Allereerst landse nationaliteit bezitten . het vergroten van participatie voor jongeren om ‘aan cultuur te doen, de cultuurparticipatie in de wijken Culturele identiteit vergroten, de samenwerking tussen het onderwijs en Luik heeft in het recente verleden te kampen gehad de cultuursector versterken . Ten tweede het versterken met een imagoprobleem . Het centrum van Luik is de van fysieke infrastructuur door de achterstanden in de toeristische trekpleister, waarbij in 2008 een groot huisvesting van met name de professionele culturele gedeelte van de oude wijken en musea zijn gerestau- gezelschappen in de stad versneld opheffen . Ten derde reerd . Door de Franse flair kenmerkt de stad zich als het versterken van een productieklimaat . Ten slotte het culturele centrum van het Waalse gewest van het beheer en presentatie van erfgoed . België . Verder zijn er in Luik bekende universiteiten, theaters en concertzalen te vinden . De grote kracht Economisch profiel van Luik is de grote diversiteit aan hoge en lage cul- Sinds het vertrek van de klassieke grootschalige tuur . De stad kent maar liefst negentien musea, alle- maakindustrie (bekende bedrijven uit die tijd zijn maal met een eigen specialisme . Naast de Koninklijke Sphinx en Mosa) naar de lagelonenlanden richt Opera is het befaamde ‘Orchestre Philharmonique de Maastricht zich onder meer op bedrijven in de zake- Liège’ één van de belangrijkste pijlers van het cultu- lijke dienstverlening, of in de Life Sciences, op call- rele leven van Luik . Kortom, Luik is het culturele en centers en op de kenniseconomie . Maastricht heeft artistieke centrum van Wallonië . als een troef in handen de aanwezigheid van zowel de universiteit als de Hogeschool Zuyd, maar ook Cultuurbeleid de toneelacademie, het conservatorium, de kunst- De gemeente van Luik heeft in 2007 haar cultuurbe- academie en de hotelschool spelen een belangrijke leid in ‘Une ville culturelle 2007-2015’ vastgesteld . rol . Kortom, de creatieve industrie is in Maastricht Het cultuurbeleid heeft ten eerste als doel om Luik nadrukkelijk vertegenwoordigd . Tegenwoordig heeft de positie van ‘cultureel metropool’ in de Euregio te Maastricht vooral het imago van Bourgondische stad, geven, ten tweede het waarborgen van culturele diver- waar het goed winkelen en recreëren is . Maastricht is siteit, ten derde zorgen voor toegang tot cultuur en het dan ook een echte toeristische trekpleister, wat voor stimuleren culturele initiatieven in buurten en bevor- de economie gunstig uitpakt . dering van participatieve praktijken . Het beleidsplan Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 33

van ‘Une ville culturelle 2007-2015’ identificeert zes in een steenkoolgebied en een belangrijk spoorweg- beleidsspeerpunten: het ondersteunen/ontwikkelen knooppunt . De Dom van Aken is nog steeds het van culturele platforms, het vergroten van de aantrek- meest opmerkelijke gebouw van de stad en maakt deel kelijkheid van het culturele erfgoed, het éénn keer per uit van de palts van Karel de Grote . Het paleis in de maand gratis toegang verlenen tot musea, het bevorde- palts werd vele malen verbouwd en is nu het stadhuis ren van moderne kunst, het ontwikkelen van de cultu- van Aken . De centrale cour van de palts is nog steeds rele infrastructuur in buurten en ten slotte het geven herkenbaar als het plein tussen beide gebouwen . De van een belangrijke rol aan kunstenaars en artiesten . dom was gedurende 400 jaar de grootste kerk ten noorden van de Alpen . De tombes van Karel de Grote en Otto III bevinden zich in deze kerk . In de dertiende eeuw kreeg de Dom van Aken een religieuze betekenis als bedevaartsoord en ontstond een pelgrimage . De zevenjarige cyclus van deze Heiligdomsvaart ontstond echter pas in de eerste helft van de 14e eeuw . In 1880 had Aken een inwoneraantal van 80 .000 . Meerdere belangrijke spoorwegen kwamen hier bij elkaar . Aken werd hierdoor een industriestad, waar onder andere spoorstaven, spelden, naalden, knopen, tabak, wol- en zijdeproducten geproduceerd werden . Nadat Aken zwaar beschadigd was geraakt in de Tweede Wereld- oorlog, was het de eerste Duitse stad die door de geal- lieerden bevrijd werd van het nationaalsocialisme . Het was ook de eerste Duitse stad waar na de oorlog Economisch profiel weer een dagblad verscheen . Sinds 1950 reikt de stad Luik was halverwege de twintigste eeuw het centrum de jaarlijkse Karelsprijs uit aan mensen of instituten van de mijnbouw en staalindustrie in Wallonië . Na die uitzonderlijk werk hebben verricht voor het Euro- de sluiting van zowel de mijnbouw als de staalindus- pese verenigingsproces . trie leidde dat in Luik tot grote moeilijkheden . Tot het einde van de jaren zeventig bleef de bevolkings- Culturele identiteit groei constant, daarna groeide de bevolking door de Aken staat bekend als een historische Europese stad . aanhechting van verschillende gebieden rondom Luik Dit komt enerzijds door de aanwezigheid van veel aan de stad . Sindsdien heeft de Luikse economie zich cultureel erfgoed; anderzijds worden er veel culturele verder gediversifieerd . activiteiten georganiseerd en is er veel aandacht voor cultuureducatie . Een aantal (culturele) festivals is De belangrijkste economische sectoren voor Luik international bekend, zoals de jaarlijkse ceremonie zijn de technologische vliegtuigindustrie, de ruim- van de internationale Charlemangne-prijs . Ook zijn tevaarttechnologie, de informatietechnologie en de er talloze kleinere (onafhankelijke) culturele acti- biotechnologie . Verder heeft Luik een gespecialiseerde viteiten, zoals het openluchtconcert in het Wil- voedsel- en warenindustrie in met name bier, water en helmkasteel . Cultuur wordt gezien als belangrijkste chocolade . Daarnaast bezit Luik een vliegveld, dat niet trekpleister voor toeristen . Hierdoor probeert de alleen het achtste vrachtvliegveld van Europa is, ook gemeente de samenwerking met het culturele veld zo huist het vliegveld het hoofdkantoor van TNT Airways . veel mogelijk te bevorderen . Zo is 2008 is het project ‘Route Charlemangne’ van start gegaan . Dit is een route langs de historische en moderne gebouwen van 2.4.6 aken Aken . De gemeente is bereid meer dan 31 miljoen te investeren in projecten die iets met de ‘Route Charle- Historische context magne’ van doen hebben . Aken is een stad met een lange geschiedenis en een beroemde dom . Het is tevens een industrieel centrum 34 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Cultuurbeleid Economisch profiel Het promoten van kunst en cultuur wordt gezien In het verleden drukten vooral de mijnbouw en de als groot belang voor de ontwikkeling van de stad . textielproductie hun stempel op de stad Aken . Aken De gemeente Aken heeft in 2009 haar cultuurbeleid was vooral gespecialiseerd in de zware industrie, in ‘Kulturelles leidtprofil der stadt Aachen’ vastge- onder andere in het fabriceren van spoorstaven . steld . Het cultuurbeleid heeft als doelstelling om het Tegenwoordig zijn de belangrijkste economische culturele erfgoed van Aken te bevorderen, het behoud sectoren de hightechfirma’s, die in de auto- en van Aken als Europese historische hoofdstad en het spoorwegtechniek en de informatie- en communi- ondersteunen van openbare en onafhankelijke cultu- catietechnologie werkzaam zijn . Aken richt zich in rele instellingen . haar beleid vooral op het technisch-wetenschappelijk potentieel van de stad, zoals de Life Science-onder- De ‘Kulturelles leidtprofil der stadt Aachen’ identi- nemingen, die vaak spin-offs van de Universiteit ficeert acht beleidsspeerpunten: bevordering van de van Aken zijn . Tussen Aken en Heerlen ligt het eerste kunsten, ontwikkelen van het culturele erfgoed door grensoverschrijdende bedrijventerrein van Europa, traditie en moderniteit, meer aandacht en geld voor een business center gericht op gezamenlijke eco- cultureel onderwijs, ontwikkelen en ondersteunen nomische activiteiten . Als laatste trekt Aken door van de creatieve industrie, meer burgerparticipatie, de rijkdom aan historische gebouwen en culturele sponsoring van culturele initiatiefnemers, meer instituten vele toeristen naar de stad . Het toerisme communicatie en samenwerking tussen culturele is dan ook een belangrijke inkomstenbron voor het instellingen en interne en externe marketing van het economisch profiel van Aken . culturele aanbod in Aken .

2.4.7 provincie Nederlands-Limburg

Historische context Limburg is genoemd naar de burcht “Limbourg”, gelegen aan het riviertje de Vesdre in de Ardennen, die de zetel was van een middeleeuws vorstendom waarvan ook een gedeelte van het Maasland ten noorden van Luik deel uitmaakte . Na de Napoleon- tische tijd voegden de grote mogendheden het gebied bij het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden, waartoe ook België behoorde . De eerste koning, Willem I, gaf het de naam Limburg . Na de afscheiding van België werd Limburg in 1839 tussen beide landen verdeeld .

Limburg ligt ‘midden in Europa’: het grenst over een lengte van 195 kilometer aan Duitsland . De west- grens en een deel van de zuidgrens van de provincie is over een lengte van 130 kilometer tevens de grens met Vlaanderen . In het zuiden grenst Limburg ook aan Wallonië . In het noorden grenst Limburg aan de provincies Brabant en voor een klein deel aan Gel- derland . Op het smalste punt, bij Roosteren, vormt Limburg een slechts 6 kilometer brede wig tussen de beide buurlanden waarmee door de eeuwen heen nauwe maatschappelijke en economische betrekkin- gen hebben bestaan . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 35

Limburg ligt van zuid tot noord langs de rivier de 1 . Inspirerend door innovatie en ontwikkeling Maas, over een lengte van 160 kilometer . De rivier Zet in op het realiseren van vernieuwing die een directe verbinding vormt met het haven- en innovatie binnen kunstdisciplines gebied van Rotterdam, heeft altijd een belangrijke en culturele instellingen door goed rol gespeeld in de economische geschiedenis van georganiseerde samenwerkingsverbanden Limburg . en een sterke positionering van Limburgs toptalent en excellente kunstinstellingen . Culturele identiteit Beide Limburgen, zowel de Nederlandse als de 2 . Draagvlak door verankering en participatie Belgische, hebben een uitgesproken eigen identiteit Zet in op het vergroten van draagvlak voor die zich onder meer uit een eigen streektaal, het cultuur in onze samenleving door te investeren Limburgs . In Nederland is het Limburgs sinds 1997 in de verankering van en participatie in cultuur erkend als regionale taal (conform Europees Hand- in zowel de digitale als fysieke ruimte . vest) . In België heeft deze erkenning nog niet plaats gevonden . Beide Limburgen kenmerken zich verder 3 . Sterk profiel door herkenbare culturele identiteit door de aanwezigheid van een sterke HaFaBra-cul- Zet in op enerzijds het versterken van de tuur, de aanwezigheid van schutterijen en het groots regionale identiteit door middel van het vieren van carnaval . materieel erfgoed (zoals monumenten, kerken, kloosters, wegen) en het immaterieel Cultuurbeleid erfgoed (zoals taal, literatuur) en anderzijds Cultuur ziet men in de provincie als onlosmakelijk het ontplooien van een gezonde diversiteit . verbonden met verschillende andere terreinen van het provinciaal beleid . Cultuur is een belangrijke 4 . Limburg in de wereld en de wereld in Limburg factor in het vestigingsklimaat van hoogopgeleiden Zet in op het ontwikkelen van en creatieve bedrijven . Cultuur moet bijdragen aan Limburg als een sterke internationale de versterking van de provinciale identiteit door cultuurregio met een aantrekkelijk onder meer Limburgse kunst, gewoonten, rituelen grensoverschrijdend leef- en werkklimaat . en gebruiken, streektaal, monumenten, bijzondere architectuur en culturele planologie . Economisch profiel De Limburgse economie verandert . Van een vrij een- Op 24 oktober 2008 hebben Provinciale Staten het zijdige, op industriële productie gerichte provincie zet provinciale beleidskader ‘Cultuur: een betekenisvolle Limburg in op de ontwikkeling tot een dynamische, ontmoeting’ voor de komende vier jaren vastgesteld . innovatieve en ondernemende kenniseconomie . De Het provinciaal cultuurbeleid staat de komende jaren Versnellingsagenda Limburg legt de economische in het teken van de Culturele Sprong . Bij deze Cultu- strategie voor de komende jaren vast . Er wordt ingezet rele Sprong gaat men uit van synergie tussen traditie op een vitaal, weerbaar en innovatief midden- en en innovatie . Men beoogt een gezamenlijke aanpak, kleinbedrijf, de ontwikkeling van een kennisinfra- waarbij gemeenten, culturele instellingen, bedrij- structuur en economische clusters op het gebied van ven, burgers en provincie samen optrekken . Bij de Healthcare, Chematerials & Energy en Agro & Food . Culturele Sprong wordt onder andere ingezet op het realiseren van de ambities met betrekking tot Euro- pese Culturele Hoofdstad 2018, Floriade 2012 en de 2.4.8 provincie Belgisch Limburg Culturele Biografie Limburg/BV Limburg . Historische context Voor het mede realiseren van deze plannen stelt De provincie Limburg (B) is één de tien provincies de Provincie Limburg elk jaar een Uitvoeringspro- van België en is de Belgische equivalent van Neder- gramma Cultuur vast . Hiertoe zijn de volgende vier lands Limburg . De hoofdstad van de provincie programmalijnen ontwikkeld: Limburg (B) is Hasselt . De provincie is ontstaan in 1795 tijdens de Franse bezetting . Het oude graafschap 36 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Loon en verschillende kleinere gebieden werden Daarnaast wil de provincie de diversiteit en de kwa- samengevoegd tot het Franse departement van de liteit van het cultuuraanbod in Limburg vergroten, Beneden-Maas . Maastricht werd hoofdstad van dit onder meer door middel van gericht subsidiebeleid departement . Het departement omvatte zo ongeveer dat gericht is op het stimuleren van kwaliteit en het huidige Nederlandse en Belgische Limburg . In samenwerking . 1815 werd het hele gebied de Nederlandse provincie Limburg . Toen België zich in 1830 echter afscheidde Ook richt de provincie zich op de innovatie en de van Nederland, kwam de provincie onder Belgi- professionalisering van de werkprocessen van biblio- sche controle, met uitzondering van Maastricht . theken en heeft men een streekgerichte en geïnte- In het scheidingsverdrag van 1839 werd Limburg greerde aanpak van erfgoed . echter gesplitst en ging het oostelijke deel weer naar Nederland . Economisch profiel Ook in Belgisch Limburg verandert de economie: Culturele identiteit ook hier zit de economie volop in een transitie van Beide Limburgen hebben een uitgesproken eigen een vrij eenzijdige, op industriële productie gerichte identiteit die zich onder meer uit een eigen streektaal, provincie naar innovatieve economie . Men zet onder het Limburgs . In Nederland is het Limburgs sinds meer in op de haven van Genk als logistieke poort 1997 erkend als regionale taal (conform Europees en Hasselt als centrum voor technologische bedrij- Handvest) . In België heeft deze erkenning nog niet vigheid . Om de kennisintensieve industrie in de plaats gevonden . Beide Limburgen, zowel de Belgische provincie verder te ontwikkelen wordt samengewerkt als de Nederlandse, kenmerken zich verder door de met Nederlands Limburg, maar ook met Nederlands aanwezigheid van een sterke HaFaBra-cultuur, de Brabant . Hierbij gaat het niet alleen om samenwer- aanwezigheid van schutterijen en het groots vieren king tussen bedrijven, maar ook om samenwerkings- van carnaval . verbanden tussen universiteiten en het aanleggen van wetenschapsparken . Speerpunten in het beleid zijn Cultuurbeleid automobielnijverheid, de logistiek, de bouwsector, de De provincie Limburg (B) richt zich in het cultuur- ICT-sector, de fruitteelt en het toerisme . beleid op het stimuleren van een gunstig productie- klimaat via doorstroming en verwevenheid . Men wil een gunstig productieklimaat stimuleren door het creëren van een optimale omgeving voor de creatie van nieuwe cultuurproducten en het stimuleren van talent . Hierbij ziet men onder meer platforms als motor van ontwikkeling . De voornaamste doelstel- ling van de platforms is een inhoudelijk en organi- satorisch samenwerkingsmodel uitbouwen tussen en met professionele cultuurorganisaties (verwe- venheid) . Bovendien zet men structureel in op de ontwikkeling van talent (doorstroming) .

Ook het provinciaal subsidiebeleid richt zich structu- reel op talentontwikkeling: de Limburgse cultuurcen- tra, muziekorganisaties, kunstencentra, werkplaatsen en theatergezelschappen worden via subsidieregelge- ving gestimuleerd om in hun reguliere werking of via de organisatie van projecten aandacht te hebben voor het creëren van de juiste omstandigheden voor het stimuleren van talent . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 37

3. Cultuurbeleving

De eerste stelling meet de waardering van mensen 3.1 inleiding voor het verenigingsleven; de tweede stelling hun beleving hiervan . Dergelijke waarden passen bij Voor SWOT II is gebruikt gemaakt van de onder- een karakter van een stad . Als mensen bijvoorbeeld zoeksmethodiek van ‘de Culturele Monitor’ ontwik- de gezelligheid en het ontmoeten van bekenden keld door professor Arjo Klamer van de Erasmus erg waarderen en beleven, dan zijn dit vaak steden Universiteit in Rotterdam . Deze methodiek brengt met een dorps of familiair karakter . Het betekent in kaart wat mensen waarderen en in hoeverre dit indirect ook dat het voor outsiders vaak niet gemak- overeenkomt met hun beleving . Bijvoorbeeld dat kelijk is om toegang te krijgen tot een dergelijke mensen in sterke mate een levendig verenigingsleven hechte gemeenschap . Het meten van de sociale, waarderen, maar dit nog te weinig terugvinden in een culturele en economische waarden van de inwoners stad . Dit duidt dan op een tekort aan een dergelijk en hun beleving daarvan geeft dan ook de mogelijk- verenigingsleven en biedt daarom een goede moge- heid te komen tot een karakterschets van de stad . lijkheid voor beleidsmakers om hier op in te springen . In een andere situatie is het mogelijk dat mensen een dergelijk verenigingsleven ook maar matig waarderen; Deze karakterschets, gecombineerd met de waarde- dan zouden beleidsmakers een dubbele slag moeten ring en de beleving van de bewoners, biedt de moge- maken, zowel de waardering van verenigingen als het lijkheid om tot een analyse van sterkten, zwakten, aanbod ervan zouden dan moeten worden verbeterd . kansen en bedreigingen te komen (de zogenaamde SWOT-analyse) . Een waarde is een kracht van een Deze waardering en beleving van mensen worden stad als de inwoners het hoog waarderen en boven- gemeten door middel van stellingen die zo dicht dien terugvinden of beleven in de stad . Als inwoners mogelijk bij de belevingswereld staan . Van deze stel- een waarde niet waarderen en ook niet direct in de lingen mogen de ondervraagden dan aangeven in stad beleven dan is dat een zwakte . Maar ook als welke mate (van 1 tot 10, waarbij 1 laag en 10 het inwoners een waarde niet waarderen, maar wel dege- hoogst is) zij het hiermee eens zijn . De bewoners lijk terugvinden, dan kan dit een zwakte zijn . worden dus gevraagd een rapportcijfer te geven voor zowel de waarde die ze ergens aan hechten, als de Kansen en bedreigingen hangen altijd gedeeltelijk mate waarin ze dit beleven . De uitkomsten moeten af van de gestelde beleidsdoelen, maar grofweg kan dan ook gelezen worden als rapportcijfers; een 10 is worden gezegd, dat kansen zich vooral voordoen als uitmuntend en lager dan een 6 is aan de zwakke kant . de inwoners iets al sterk waarderen, maar nog niet Aangezien de uitslagen gemiddelde cijfers zijn, komen terugvinden . Ook doen zich kansen voor als inwo- zeer hoge of lage waarden (bijna) nooit voor . Als ners een waarde wel sterk beleven in een stad, maar vuistregel geldt dat een score boven de 7,5 tot tevre- nog niet voldoende waarderen . Bedreigingen doen denheid kan stemmen . zich vooral voor wanneer zowel de waardering als de beleving laag is, terwijl de stad zich deze waarde De stellingen zagen er als volgt uit, uitgaande van het wel als doel stelt . Maar ook bepaalde krachten kun- eerder gebruikte voorbeeld: nen bedreigingen in zich dragen, bijvoorbeeld als inwoners erg naar binnen zijn gericht en een hechte Ik vind het belangrijk dat mijn stad een levendig verenigingsleven heeft. gemeenschap vormen, is dit aan de ene kant een kracht en aan de andere kant wordt de stad dan veel 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 minder toegankelijk voor buitenstaanders . Dit toont

Mijn stad heeft een levendig verenigingsleven. aan dat het niet alleen gaat om uitblinken van enkele waarden, maar dat het ook om de balans daartussen 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 gaat . De Culturele Monitor brengt de variëteit aan 38 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

waarden in een stad en de verhouding daartussen in 3.1.3 karakterschetsen beeld . Kortom, de Culturele Monitor brengt cultu- Voor elk van de drie dimensies (sociaal, cultureel, rele, sociale en economische waarden van de bewo- economisch) hebben wij getracht op basis van de ners in kaart en zet deze af tegen hun belevingen . inventarisatie drie karakterschetsen te maken van de steden . Dat heeft geleid tot deze uitkomst:

3.1.1 aanpak Cultureel Voor het waardenonderzoek van Maastricht en de •• Avant-gardistische cultuur (experimenteel, Euregio zijn conform het onderzoekskader de vol- vernieuwend, jong, grensoverschrijdend) . gende stappen genomen . •• Historische cultuur (monumentaal, traditioneel) . •• Historisch/religieuze cultuur (religieus, Deskresearch om de verschillende waarden van de spiritueel) . Euregio te destilleren: •• Volkscultuur (speels, laagdrempelig, volks) . •• Het opstellen van een karakterschets van de Euregio . Sociaal •• Het afnemen van diepte-interviews om de •• Insidercultuur (gesloten, hechte gemeenschap, karakterschets van de Euregio te toetsen . solidair, inclusiviteit) . •• Het opstellen en afnemen van de enquête in de zes •• Familiecultuur (familiaal, gemoedelijk, gastvrij, verschillende steden: Maastricht, Sittard-Geleen, gezellig) . Heerlen, Hasselt, Luik en Aken . •• Individualistische samenleving (individueel, internationaal, exclusiviteit) . Uit de deskresearch en een interviewronde zijn onderstaande waarden naar voren gekomen . De taak Economisch die voor ons lag voor de enquête was het werkbaar •• Ambachtseconomie (kleinschalig, vakmanschap, maken van deze grote inventarisatie van waarden tot bereikbaar) . wat wij noemen karakterschetsen van een stad . •• Industriële economie (industrieel, rationeel, werkgelegenheid) . •• Moderne economie (professioneel, dynamisch, 3.1.2 geïdentificeerde waarden vrijheid) .

Sociaal Cultureel Economisch De enquête is vervolgens opgebouwd op basis van

Gastvrij Inspirerend Professioneel deze karakterschetsen (zie bijlage 3) . In het weekend van 26-28 maart zijn de enquêtes voor SWOT II afge- Vrijheid Creatief Dynamisch nomen . De enquête bestond uit drie onderdelen: Gesloten Jong Bereikbaar 1 . Een korte inleiding met vragen over de Jong Experimenteel Rationeel bekendheid van de plannen van Maastricht Solidair Grens­ Kleinschalig en de Euregio om Culturele Hoofdstad overschrijdend van Europa te worden in 2018 .

Bourgeois Divers Ruimtelijk 2 . De waarden en de beleving van de inwoners Joi de vivre Traditioneel Internationaal van de steden . De inwoners werden eerst Inclusiviteit Volks gevraagd om hun stad in drie woorden te omschrijven en vervolgens mochten ze voor Exclusiviteit stellingen (geformuleerd naar aanleiding van de gedestilleerde sociale, culturele en economische waarden) aangeven in hoeverre ze het hiermee eens waren . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 39

3 . Het afsluitende gedeelte van de enquête tricht zeer grote bekendheid geniet . Bijna 90% van de bestond uit enkele vragen over de bekendheid inwoners is daar op de hoogte van de kandidatuur . In van de Euregio, het reisgedrag van de inwoners Sittard-Geleen ligt dit percentage op 68%, maar in de binnen de Euregio . En tot slot enkele vragen andere steden is minder dan de helft van de onder- over leeftijd, geslacht en dergelijke . vraagden op de hoogte van MCH2018 . Hierbij valt verder nog op dat vooral in Aken en Luik de bekend- De enquête is op verzoek van de opdrachtgever heid erg laag ligt, rond de 30% . afgenomen onder de bewoners van de verschillende steden in de Euregio met reeds enige interesse in Daarnaast hebben we aan de inwoners gevraagd of cultuur . Er is dan ook gekozen voor plaatsen waar ze het voornemen in hoofdlijn ondersteunen . Vooral mensen met een culturele interesse samenkomen, in Maastricht wordt dit door een groot deel van de variërend van theatercafés, musea en bibliotheken, ondervraagden ondersteund (81%) . De Maastrich- tot een filmfestival om twee redenen . tenaren zien MCH als een goede kans om Maastricht op de kaart te zetten en ze zijn geïnteresseerd in de Deze keuze heeft belangrijke voordelen: bijbehorende activiteiten . Negatieve reacties komen 1 . Dit is het publiek dat ook primair geïnteresseerd vooral van mensen die bang zijn dat het veel geld zal zijn in de activiteiten tijdens het MCH-jaar . gaat kosten, of die liever eerst andere problemen 2 . Deze mensen zijn (beter) in de staat aangepakt zien worden, zoals het parkeerprobleem . de vragen over de culturele activiteiten In de andere Nederlandse steden is de steun minder, in de stad te beantwoorden . ongeveer rond de 50% . Daar wordt het meer als een Maastrichts project gezien en is de directe meer- Deze keuze zou op cultureel gebied kunnen leiden waarde voor de ondervraagden minder duidelijk . In tot wat hogere waarden voor zowel de waardering als Aken, Luik en Hasselt vonden mensen het lastig om de beleving . Dit moet dus in het achterhoofd wor- een goed onderbouwde mening te geven over de kan- den gehouden bij het lezen en interpreteren van de didatuur . Vaak was de vraag in de enquête de eerste resultaten . keer dat zij van het voornemen hoorden en konden zij er niet direct een duidelijke voorstelling van maken . Het afnemen van de enquête is voor 80% door de onderzoekers van de Erasmus Universiteit Rotter- dam gedaan . Voor Aken en Luik, waar de enquête in 3.2.2 bekendheid en reizen binnen de Euregio respectievelijk in het Duits en het Frans werd afge- Naast de bekendheid van Maastricht als Europese nomen, werden zij geholpen door studenten van de Culturele Hoofdstad in 2018, hebben we ook de Universiteit Maastricht . De enquête is waar moge- bekendheid van de Euregio onderzocht . De resul- lijk mondeling afgenomen, maar waar mensen de taten hiervan lijken op die van de bekendheid van voorkeur gaven om hem rustig zelf in te vullen, is die MCH2018 . Wederom is het begrip Euregio vooral in ruimte gelaten . Maastricht zeer bekend; 88% van de mensen geeft aan het begrip te kennen en meer dan 80% daarvan is ook in staat twee of drie andere steden binnen de Euregio goed te benoemen . 3.2 Euregio In Sittard en Heerlen is bijna 65% van de ondervraag- 3.2.1 bekendheid en steun MCH2018-plan den bekend met de Euregio en meer dan 85% van hen Allereerst hebben we gevraagd of de bewoners op de kan ook twee of drie andere steden juist benoemen . hoogte waren van het voornemen van Maastricht om Voor de niet-Nederlandse steden liggen deze percenta- kandidaat te zijn voor Europese Culturele Hoofdstad ges wederom lager . In Luik en Hasselt kent ongeveer de in 2018 . Hieruit kwam naar voren dat over de gehele helft van de mensen het begrip Euregio, waarvan zo’n Euregio bijna 61% van de mensen op de hoogte 70% twee of meerdere partnersteden juist kan benoe- was van dit voornemen . Dit percentage valt echter men . In Aken geeft 88% van de inwoners aan het voornamelijk zo hoog uit, doordat het plan in Maas- begrip Euregio te kennen, maar vervolgens zijn zij niet 40 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

in staat de partnersteden juist te benoemen . In plaats De inwoners van Maastricht werden door middel daarvan noemden de inwoners van Aken vaak andere van een enquête gevraagd naar de waardering en de Duitse steden uit de regio, zoals Düsseldorf en Keulen . beleving van geselecteerde waarden die zijn terug te brengen tot clusters van de overkoepelende culturele, Op de vraag of men een van de andere steden binnen sociale en economische waarden . de Euregio het afgelopen halfjaar had bezocht, ant- woordt 56% van de inwoners van de Euregio positief . •• De enquêtes zijn afgenomen in: Opvallend hierbij is dat meer dan de helft van die •• de bibliotheek (Centre Ceramique) mensen dit ook met een cultureel doel heeft gedaan . •• boekwinkels in het centrum Voor alle duidelijkheid: dit betekent dat ongeveer •• stadscafés 30% van de totale ondervraagden het afgelopen •• Koffiehuizen/lunchrooms halfjaar een andere stad binnen de Euregio met een •• Het Filmhuis cultureel doel heeft bezocht . Dit beeld is vrij gelijk- •• Bonnefantenmuseum matig over de gehele Euregio, met Sittard-Geleen •• Marres als uitschieter naar boven, daar heeft 81% van de •• Kumulus . bewoners het afgelopen halfjaar een andere stad uit de Euregio bezocht . Ook bij de andere kleinere steden De algemene interesse in de enquête was hoog . Veel zien we iets hogere percentages, wat aangeeft dat deze Maastrichtenaren (zowel de ‘echte’, als de relatieve steden op cultureel gebied niet geheel zelfvoorzienend buitenstaanders) waren op de hoogte van MCH2018 zijn, maar voor een deel dus afhankelijk zijn van het en hadden een duidelijke mening en visie op de stad . culturele aanbod van de grotere buursteden . Bij sommige geënquêteerden leek het er enigszins op alsof ze hun hart aan het luchten waren . Wat verder In de ambitie voor MCH wordt gesproken over het opviel waren de vele schijnbare tegenstellingen in de bevorderen van het interstedelijke culturele verkeer, beantwoording van de enquêtes . maar uit de uitslagen van de enquête komt reeds naar voren dat de culturele mobiliteit al uit eigen initia- tief vrij sterk bestaat . De vraag hierbij is wel of deze 3.3.1 Culturele waarden patronen heel gelijkmatig zijn, of dat de inwoners van kleine steden vooral naar de grotere steden gaan voor Waarde- Beleving Verschil het culturele aanbod en in zeer kleine mate naar de ring kleinere steden binnen de Euregio . Vernieuwend 7.7 5.9 -1.8

Volks 7.8 6.9 -0.9

Historisch 8.5 8.5 0.0

3.3 Maastricht Religieus 5.2 6.5 1.3

Tabel 1 Culturele waarden Maastricht

De grote culturele kracht van Maastricht is haar historische karakter . De Maastrichtenaren waarde- ren dit enorm, en ze vinden dit karakter door de vele historische gebouwen en de karakteristieke stadskern ook terug in de stad . Belangrijk is dat hoewel de stad veel religieushistorische gebouwen heeft, religie zélf voor de Maastrichtenaren van minder grote waarde is . De rol die Maastricht in Europees historisch ver- band speelt, is groot en men kent de Euregio . Zoals een ondervraagde het stelde: ‘Maastricht is Europa’ . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 41

Kansen liggen er zowel op het gebied van moderne Culturele waarden Maastricht en vernieuwende kunsten als de amateurkunsten . Experimenteel Maastrichtenaren geven in hun waardering aan 10 dat ze belang hechten aan experimentele en jonge kunstvormen, maar dat hier nog te weinig ruimte en 8 aandacht in de stad voor is . Dit geldt ook, hetzij in mindere mate, voor de amateurkunsten, waarvan de 6 waardering van de Maastrichtenaren ook hoger ligt dan de beleving . Volks 4 Religieus

Zowel in het aanbod als in de communicatie van het aanbod kan er wat aan dit negatieve verschil gedaan worden . Maastrichtenaren die zich goed informeren Waardering over het aanbod beleven het aanbod ook in hogere Beleving mate, wat aangeeft dat er op zich ruimte is voor deze kunstvormen, maar dat de communicatie verbeterd Historisch kan worden of dat dergelijke initiatieven zich eerder in het alternatieve circuit afspelen . Het MCH-project zou dus een slag kunnen slaan in het bekendmaken en actiever ‘aanbieden’ van het aanbod . 3.3.2 sociale waarden Wat uit de resultaten voor de sociale waarden van Enkele van de volgende tegenstellingen kwamen Maastricht direct opvalt, is dat de inwoners zeer vanuit ons onderzoek naar voren . Maastricht werd tevreden zijn met de stad Maastricht . Ze definiëren zowel getypeerd als sjiek (‘een nette seniorenstad’) Maastricht als een gezellige stad waar ze regelmatig als arrogant, zowel rustig als belegen, zowel intiem als bekenden tegenkomen . Maastrichtenaren waarderen bekrompen, zowel open als vluchtig . Deze typeringen zeer sterk de charmante uitstraling en de intieme kunnen deels te maken hebben met de plek van de sfeer van de stad, ook het Bourgondische levensge- universiteit in de stad . De studenten worden door veel voel en de gemoedelijke stadskern worden specifiek Maastrichtenaren met argusogen bekeken . Studenten genoemd, wanneer de Maastrichtenaren hun stad vliegen in en uit en profiteren vooral van de stad zon- omschrijven . De stad Maastricht stelt de Maastrich- der daar op lange termijn iets aan bij te dragen . tenaar absoluut niet teleur .

Daarbij zijn de meesten zelfs in het weekend niet in Waarde- Beleving Verschil de stad te vinden, waardoor er eigenlijk twee verschil- ring lende ‘Maastrichten’ bestaan: één voor door de week, Insidercultuur 7 7.3 0.3 het domein van de studenten, en één in het weekend, Familiecultuur 8.6 8.4 -0.2 de stad van de Maastrichtenaren . Vele geënquêteer- den keken dan ook nostalgisch terug naar de tijd voor Modern & 8.4 6.6 -1.8 divers de komst van de universiteit, zo’n dertig jaar geleden . Ook leidt de aanwezigheid van de studenten tot kleine Tabel 2 Sociale waarden Maastricht ergernissen, zoals met het parkeren van fietsen en auto’s . Aan de andere kant zijn het wel de studenten die voor een groot deel belangstelling tonen voor de Tegelijkertijd waarderen ze het sterk dat er ruimte meer vooruitstrevende kunstvormen in Maastricht . is voor verschillen tussen mensen . In de gesprek- ken hierover echter wordt niet direct duidelijk welke diversiteit daarmee precies wordt bedoeld . Over andere culturen wordt vaak gesteld dat ze zich moe- ten aanpassen, en de ‘Hollanders’ zijn toch vooral de andere Nederlanders . 42 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Maastrichtenaren zien in deze kracht van de intimi- 3.3.3 Economische waarden teit van de stad ook een bedreiging voor de Eurore- gionale gedachte . Maastrichtenaren zijn op sociaal Waarde- Beleving Verschil gebied naar binnen gericht . Maastrichtenaren type- ring ren de stad als conservatief, chauvinistisch, arrogant Dynamisch 7.2 6.0 -1.2 en bekrompen, waardoor er weinig ruimte lijkt te Industrieel 7.6 5.6 -2 bestaan voor de ander; mensen uit andere steden of culturen . Een sterk wij/zij-gevoel komt naar voren: Ambachtelijk 8.2 6.2 -2.0 de Maastrichtenaren tegenover de Hollanders en de boeren . Opmerkelijk is dat uit de resultaten van de Tabel 3 Economische waarden Maastricht steden Sittard-Geleen en Heerlen naar voren kwam, dat de superieure houding van Maastricht ook daar Op economisch gebied lijkt Maastricht nog een daadwerkelijk bij de inwoners van deze steden wordt duidelijke identiteit te missen . Dit komt naar voren, gevoeld . We maakten ook al melding van eenzelfde doordat de Maastrichtenaren op alle vragen met tweeslachtige houding ten opzichte van de studenten . een economische achtergrond een tekort aangeven . Waarschijnlijk komt dit mede voort uit het idee dat Het feit dat de Maastrichtenaren vooral zelf ook Maastricht nog niet voldoende laat zien waar op met deze typeringen kwamen, geeft al aan dat deze economisch gebied haar eigen kracht ligt . Daarnaast houding in elk geval beseft wordt . Bovendien geeft geven de Maastrichtenaren aan dat ze Maastricht in de Maastrichtenaar aan wel de degelijke ruimte voor haar economische beleid kortzichtig vinden . verschillen erg belangrijk te vinden . Toch komt uit de gesprekken de behoefte naar voren om ‘de eigenheid’ Verder blijkt er een ingewikkelde spanning te bestaan van de stad te willen behouden . Andere culturen of tussen de wens naar meer vakwinkels en het belang initiatieven zijn welkom, mits ze zich in hoge mate van het aantrekken van grote bedrijven . Maastrich- willen aanpassen . De hoge waardering lijkt mogelijk- tenaren waarderen sterk de economische ambachte- heden te bieden voor meer diversiteit in de stad, het lijkheid en kleinschaligheid in een stad, maar ze zien bereiken hiervan zal echter moeilijk worden, want er dat veel buurt- en vakwinkels in de loop der jaren is op dit moment een kloof tussen de ‘Maastrichtena- verloren zijn gegaan . Historisch gezien zijn de ver- ren’ en de nieuwe groepen inwoners en bezoekers van scheidene buurt- en vakwinkels voor de economische de stad . groei van Maastricht van groot belang geweest . Aan de andere kant realiseren de Maastrichtenaren zich Sociale waarden Maastricht ook dat het aantrekken van grote bedrijven noodza- Insidercultuur kelijk is om economisch te blijven groeien . De regio 10 heeft een sterke behoefte aan meer werkgelegenheid, waarvoor het aantrekken van grote bedrijven meer Waardering 8 dan nodig is . De spanning zit vooral in het feit dat Beleving de aanwezigheid van de grote bedrijven in de stad de 6 reden is, waardoor volgens de Maastrichtenaren de 4 vele buurt -en vakwinkels in Maastricht verloren zijn gegaan . Tijdens gesprekken met de Maastrichtenaar kwam verder het onderwerp Q-park regelmatig ter Familie- Modern cultuur & divers sprake en de ergernis van de Maastrichtenaar ten aanzien van deze parkeergigant . Ze maken de stad door hun parkeertarieven en monopoliepositie te duur om te bezoeken, zo stelt men .

Het massale van de moderne economie te verbin- den met het ambachtelijke blijkt dus voor de stad Maastricht een belangrijke uitdaging . Daarnaast Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 43

waarderen de Maastrichtenaren het als de stad geen dat dit tekort niet komt door gebrekkige kennis of 9 tot 5-mentaliteit heeft, maar Maastricht slaagt er communicatie, maar door een gat in het aanbod . Er nog niet in om de Maastrichtenaar hierin voldoende zijn kleine initiatieven zoals Marres of ‘t Brandweer tevreden te stellen . Ze kenmerken hun stad daarom waar ruimte is voor vernieuwende kunstvormen, als klein, kneuterig, behoudend, dorps en als een aar- maar deze zijn vooral gericht op een klein specifiek dig provinciestadje . Er lijkt dus bij de Maastrichtena- publiek en de enquête toont aan dat de vraag naar ren een grootstedelijke mentaliteit te overheersen, moderne eigentijdse kunst door een breder publiek in maar die wordt niet gerealiseerd in de stad . Hierin Maastricht wordt gedragen . Uiteraard zou dit ook in schiet de stad dus nog tekort . de openbare ruimte kunnen plaatsvinden .

Economische waarden Maastricht 3.3.6 Maastricht op een rijtje Dynamisch 10 Kracht: • Sfeervol historisch centrum Waardering • Hechte gemeenschap 8 Beleving Zwakte: • Geen ‘economische identiteit’: niet 6 bekend waar de economische kracht ligt • Tweeslachtige wensen 4 Bedreiging: • Naar binnen gekeerd • Spanning tussen oud en nieuw Maastricht

Industrieel Ambachtelijk Kans: • Drang naar een meer diverse stad • Waardering voor vooruitstrevende kunst

3.3.4 Maastricht en MCH2018 De bijdrage van Maastricht aan MCH2018 lijkt vooral te zitten in haar historische karakter . De visuele rijkdom van Maastricht met de vele religieuze gebouwen, maar ook de andere historische monu- mentale gebouwen geven de stad een unieke sfeer, die deels onvergelijkbaar is met andere Nederlandse steden .

MCH kan als een vliegwiel dienen om in Maastricht de luiken naar andere steden in Nederlands Limburg te openen en de contacten of de samenwerkingen met de andere Euregionale steden te verbeteren . Op deze manier kan de insidercultuur die omschreven wordt als arrogant en naar binnen gekeerd, doorbro- ken worden .

3.3.5 aanbod en waardering Op historisch gebied en op het gebied van de ama- teurkunsten lijken de Maastrichtenaren het aanbod goed te kunnen vinden en te waarderen . Op experi- menteel of vernieuwend kunstgebied is er nog te wei- nig aansluiting tussen de waardering (7 .7) en de bele- ving (5 .9) . Een vergelijking met het aanbod laat zien 44 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

3.4 sittard-Geleen 3.4.1 Culturele waarden De inwoners waarderen vooral een historische stad met een volks karakter . Verder valt op dat de inwo- ners niet onwelwillend tegenover vernieuwende kunst lijken te staan . Ze waarderen dit met een mooie zeven (schaal 1-10), maar ze zien dit nog te weinig terug in de stad . De inwoners vinden daarentegen dat de stad nog een te erg religieus karakter heeft, maar ze waarderen dit slechts matig .

Waarde- Beleving Verschil ring

Vernieuwend 7.2 6 -1.2

Volks 7.9 6.7 -1.2

Historisch 7.8 7.1 -0.7

De inwoners van Sittard-Geleen werden door mid- Religieus 5.9 6.8 0.9 del van een enquête gevraagd naar de waardering en beleving van geselecteerde sociale, culturele en Tabel 1 Culturele waarden Sittard-Geleen economische waarden .

De enquête is in Sittard-Geleen op de volgende loca- Het belang van een duidelijk historisch karakter van ties afgenomen: een stad wordt door de inwoners hoog gewaardeerd, •• Stadsbibliotheek maar de inwoners zien door de sloop van de histo- •• museum Het Domein rische gebouwen en de bouw van nieuwe gebouwen •• Mmuziekschool steeds minder van het historische karakter in de stad •• Voorlichtingscentrum I welkom Sittard terug . Het stadsbestuur lijkt zich bewust te zijn van •• station . het belang dat de inwoners hieraan hechten en zijn daarom verschillende renovatieprojecten onder de Over het algemeen genomen, hadden de inwoners naam Zitterd Revisited gestart . Rode draad van het van Sittard-Geleen weinig interesse in een culturele project is het herstel van de oorspronkelijke elemen- enquête . De enquêtedag in Sittard-Geleen werd dan ten van de historische binnenstad van Sittard . Het ook gekenmerkt door een lage respons . Daarnaast herstellen van het historische karakter en meer aan- is Sittard-Geleen een fusiegemeente met verschil- dacht voor de cultuurhistorie van de stad zijn voor lende identiteiten . De enquête sprak bijvoorbeeld Sittard-Geleen belangrijke mogelijkheden . van Sittard-Geleen, maar veel respondenten zagen zichzelf niet als inwoners van Sittard-Geleen, maar De beleving van vernieuwende kunst scoort zeker als Sittarders of Geleners . Dit toont direct aan dat de in verhouding tot andere steden zeer laag . Het inwoners van Sittard, waar we voornamelijk waren, museum Het Domein probeert door middel van erg gesteld zijn op hun eigen identiteit, onafhanke- tentoonstellingen de inwoners van Sittard-Geleen te lijk van Geleen en onafhankelijk van de grote broer laten kennismaken met het werk van verscheidene Maastricht . Het samenbrengen van deze verschil- experimentele en jonge kunstenaars, maar uit de lende identiteiten in een fusiegemeente en vervolgens enquêteresultaten komt naar voren dat de inwoners binnen de Euregio is een eerste bedreiging die meege- van Sittard-Geleen weinig beleven van deze kunst- nomen moet worden in het MCH2018-proces . vorm . Ondanks de initiatieven van Het Domein zijn de bewoners van Sittard-Geleen hiervan niet op de hoogte, gezien de lage score op de beleving van eigen- tijdse kunst . Om hier iets aan te doen, zal het aanbod beter moeten aansluiten op de bewoners of moet Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 45

de communicatie naar de bewoners toe verbeterd Waarde- Beleving Verschil ring worden . Kortom, er liggen in Sittard-Geleen kansen Insidercultuur 7.3 7.6 0.3 voor de beleving en participatie van vernieuwende kunsten . Familiecultuur 8.4 7.2 -1.2

Modern & 7.8 6.2 -1.6 Tot slot blijkt dat de inwoners van Sittard-Geleen divers vertrouwd zijn met allerlei uitingen van cultuur die voortkomen uit de eigen gemeenschap en ze hechten Tabel 2 Sociale waarden Sittard-Geleen hier ook veel waarde aan . De ondervraagde inwoners geven in hun score aan dat ze de mogelijkheden voor het beoefenen van amateurkunsten in orde vinden, Sittard-Geleen scoort hoog op de familiaire en de maar dat het geheel altijd verbeterd kan worden . insidercultuur . Onafhankelijk worden Sittard en Zeker door de demografische ontwikkeling in de Geleen gekenmerkt door een structuur van verschil- stad, maar ook door trends als individualisering en lende buurten met een sociale binding en met een mobiliteit, kan versnippering van de amateurkunsten stevige infrastructuur van verenigingen en kleinscha- plaatsvinden . De volkscultuur en het verenigingsle- lige initiatieven . De sociale cohesie in Sittard-Geleen ven zijn ongetwijfeld de huidige kracht van Sittard- wordt daarom gekenmerkt door een familiair netwerk Geleen volgens de inwoners . van bekenden . De hoge score op de insidercultuur kan niet alleen de integratie met andere culturen of de ruimte voor ‘de ander’ belemmeren, maar het is Culturele waarden Sittard ook een zwakte, want hoewel door de inwoners van Experimenteel Sittard-Geleen wordt aangegeven dat ze de ruimte 10 voor de verschillen van belang vinden, moeten ze toegeven dat er in de stad eigenlijk te weinig ruimte 8 voor is . Niet alleen is een gesloten samenleving in dit

6 opzicht een zwakte, het is ook een bedreiging voor het vormgeven van een nieuwe identiteit van de fusiege-

4 meente of het tot stand laten komen van een project Volks Religieus als MCH2018 .

Sittard-Geleen zit als fusiegemeente nog dusdanig in een opbouwende fase en is nog zo op zoek naar een Waardering Beleving eigen identiteit, dat er weinig sprake lijkt te zijn van een Euregionaal gevoel . Voor een stad als Sittard- Historisch Geleen om te participeren in MCH2018 in Euregi- onaal verband, kan het ontbreken van een dergelijk gevoel een bedreiging vormen . Daarnaast klinken er geluiden dat de stad weinig mogelijkheden biedt voor 3.4.2 sociale waarden jongeren, en een dorps karakter heeft . De inwoners Sittard-Geleen lijkt te worstelen met de eigen iden- van Sittard voelen zich zeker ten opzichte van ‘de titeit en daarmee ook met waarden, zoals integra- grote stad’ Maastricht een dorp en ze stellen zich tie, sociale cohesie en uitstraling . De inwoners van daarin ook zeer bescheiden of zelfs ‘onderdanig’ op . Sittard-Geleen kenmerken de stad als een stad in opbouw, dynamisch en als nog geen geheel . Dit is niet verwonderlijk, want door de samenvoeging van de gemeenten Sittard en Geleen is er een gemeente van bijna 100 .000 inwoners ontstaan, zonder direct een nieuwe, eigen identiteit . Deze nieuwe identiteit moet opnieuw groeien, nieuw worden vormgegeven . 46 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Sociale waarden Sittard karakter te geven, zodat ze beide hun bestaansrecht Insidercultuur behouden . Dit gezien het feit dat uit onze resultaten 10 naar voren kwam, dat zowel de Sittarders als de Gele- ners zich nog verre van één gemeente voelen . Waardering 8 Beleving

6 Economische waarden Sittard Dynamisch 4 10

Waardering 8 Familie- Modern Beleving cultuur & divers 6

4

3.4.3 Economische waarden De verschillende sociale en culturele waarden zijn op Industrieel Ambachtelijk hun beurt weer nauw verbonden met de economische waarden . Wat opvalt uit de resultaten is dat Sittard- Geleen een duidelijke ‘economische identiteit’ mist: het is niet duidelijke waar de economische kracht ligt . 3.4.4 sittard-Geleen en MCH2018 Net als veel andere steden in de Euregio wordt op alle De bijdrage van Sittard-Geleen in het MCH-project dimensies een tekort door de bewoners ervaren . zal voornamelijk bestaan uit de aanvoer van bezoe- kers . Uit de enquête komt naar voren dat 40% van Waarde- Beleving Verschil de inwoners van Sittard-Geleen regelmatig met een ring cultureel doel naar een andere Euregionale stad Dynamisch 7.4 5.7 -1.7 reist . Deze score is opvallend hoog; de inwoners van

Industrieel 8.0 6.0 -2.0 Sittard-Geleen lijken dus beter op de hoogte te zijn van of meer geïnteresseerd te zijn in de culturele initi- Ambachtelijk 7.8 5.6 -2.2 atieven buiten de eigen stad .

Tabel 3 Economische waarden Sittard-Geleen MCH biedt aan de nieuwe fusiegemeente Sittard- Geleen de mogelijkheid om zich op de korte termijn De economie van Sittard-Geleen is geworteld in een op cultureel vlak opnieuw uit te vinden en om zich op door industriële activiteiten gestempelde traditie . Met lange termijn op een positieve manier naar buiten- het verdwijnen van die historie is het van belang voor wereld toe op cultureel vlak te manifesteren . Met Sittard-Geleen om op zoek te gaan naar een nieuwe museum Het Domein bezit Sittard-Geleen een plek identiteit . In de gesprekken gaven de geënquêteerden van waaruit verschillende kunstzinnige en culturele aan dat ze het vooral van belang vinden dat er plaats ontwikkelingen in de stad kunnen starten . is voor de lokale middenstand . Dit sluit aan bij het belang dat ook op sociaal gebied wordt gehecht aan de eigen gemeenschap . De mogelijkheid ligt er voor 3.4.5 aanbod en waardering Sittard-Geleen dan ook in om hier de ruimte voor te In Sittard-Geleen ervaren de inwoners een cultureel bieden en zich zo te ontwikkelen tot een ambachts- tekort op bijna alle gebieden . Op amateurgebied is er economie met vakmensen en producten uit de eigen echter wel degelijk aanbod, zoals CHOCart en Stad- omgeving . slab . Gezien het ervaren tekort bereiken deze initia- tieven echter de inwoners nog niet voldoende . Ook Een bedreiging ligt hier wederom in het feit dat museum Het Domein is in potentie een mooie plek Sittard-Geleen niet één maar twee stadscentra kent . voor tentoonstellingen en ontmoetingen, maar ook Het is dan ook de kunst om beide centra hun eigen dit museum bereikt het publiek slechts in beperkte Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 47

mate . Investeren in cultuur in Sittard-Geleen zal dus 3.5 Heerlen vooral de vorm moeten krijgen van het verbinden van het aanbod met de inwoners .

3.4.6 sittard-Geleen op een rijtje

Kracht: • Volkscultuur • Hechte gemeenschap

Zwakte: • Geen ‘economische identiteit’: het is niet duidelijke waar de economische kracht ligt • Beperkte ruimte voor verandering

Bedreiging: • Naar binnen gekeerd • Twee steden / een gemeente

Kans: • Ambachtelijke economie • Amateurkunsten De inwoners van Heerlen werden door middel van een enquête gevraagd naar de waardering en beleving van geselecteerde sociale, culturele en economische waarden .

De enquête is in Heerlen op de volgende locaties afgenomen:

•• Schunck, een multidisciplinaire culturele instelling . In het Schunck bevinden zich: -- een museum voor moderne en hedendaagse kunst -- een centrum voor onderzoek en presentatie op het terrein van architectuur en stedenbouw -- een openbare bibliotheek -- een muziekschool -- het Thermenmuseum -- restaurants rond het Schunck -- VVV en I welcome Heerlen .

Over het algemeen genomen waren de inwoners van Heerlen geïnteresseerd in het meedoen aan een culturele enquête, maar ze waren slechts beperkt op de hoogte van het feit dat Maastricht zich kandidaat heeft gesteld om Europese Culturele Hoofdstad in 2018 te worden . Wat verder opviel bij zowel de oudere als de jongere generatie was de negatieve beleving van de stad . De reden voor de negatieve beleving was verschillend; de oudere generatie beklaagde zich over de sloop van de vele historische gebouwen en het ver- dwijnen van de vele vak- en buurtwinkels in de stad . 48 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

De jongeren hadden een negatief beeld van de stad, De volkscultuur is net als in de andere steden in de doordat de stad volgens hen saai, dorps en onveilig is . provincie sterk geworteld . Heerlen is sterk in het organiseren van laagdrempelige festivals en evene- menten . De gemeente van Heerlen is zich net als in 3.5.1 Culturele waarden Sittard-Geleen en Maastricht bewust van het belang De grote culturele kracht van Heerlen ligt in het feit dat haar inwoners hechten aan een rijk verenigings- dat Heerlen een dynamische gemeente is . Heerlen leven . Op dit moment is er in Heerlen geen actueel is een jonge en moderne stad met een grote rijk- amateurkunstenbeleid, wat een zwakte is, want de dom aan voorbeelden van hoogwaardige moderne volkscultuur en het verenigingsleven zijn de sterke architectuur . De stad leverde architecten van faam, punten van Heerlen volgens haar inwoners . zoals Jo Coenen . Het is een stad die openstaat voor groei en vooruitgang . Het beleid voor kunst en cul- Culturele waarden Heerlen tuur in Heerlen is erop gericht avontuurlijk om te gaan met kunst en cultuur . In het hypermoderne, Experimenteel 10 multidisciplinaire Schunck wordt dan ook volop met allerlei kunst - en cultuurvormen geëxperimenteerd . 8 Door de Heerlenaren wordt deze moderne en experi- mentele houding ten opzichte van kunst en cultuur 6 sterk gewaardeerd . Zowel oud als jong beleeft in het

Schunck een positieve ervaring door de vele mogelijk- 4 Volks Religieus heden – film, muziek, kunst, architectuur, boeken – die het gebouw te bieden heeft .

Waarde- Beleving Verschil Waardering ring Beleving Vernieuwend 6,5 6,7 0,2

Volks 7,2 6,5 -0,7 Historisch

Historisch 7,2 5,2 -2,0

Religieus 4,4 5,3 0,9 3.5.2 sociale waarden

Tabel 1 Culturele waarden Heerlen Heerlen is gebouwd op het fundament van de sociale cohesie binnen de verschillende buurten . Heerlen werd in enkele tientallen jaren van een dorp een Heerlen is in de twintigste eeuw opgebouwd rondom moderne stad en deze transformatie was fors, maar de mijnbouwindustrie en heeft zich daarom niet ont- heeft op dat moment niet tot problemen geleid, die wikkeld vanuit een historisch hart, zoals vanuit een kwamen pas later . kerk of gemeentehuis . In Heerlen ontbreekt dan ook een duidelijke stadskern . Het historische karakter van Heerlen kent een familiaire cultuur en wordt van Heerlen is hierdoor niet duidelijk in de stad aanwe- oudsher getypeerd als een stad van buurten, maar zig en de historische gebouwen, die voor sommige sinds het wegvallen van de mijnindustrie zijn de inwoners wel van belang waren, zijn in de loop van buurten in Heerlen leeggelopen en kampen ze door de jaren gesloopt . Toch kan het ontbreken van een criminaliteit en hoge werkloosheid met problemen . historisch karakter in Heerlen ook gezien worden als De identiteit van Heerlen vervaagde na het sluiten een kans . De Heerlenaren staan open voor moderne van de mijnen, waardoor ook het gevoel van trots bij architectuur en kunstzinnige experimenten, waar- de inwoners van Heerlen steeds verder afnam . door ze ingrepen in het ‘kleurloze, grauwe en lelijke’ Heerlen lijken te kunnen waarderen . De individualisering in de buurten heeft in Heerlen tot een verminderde sociale controle geleid met als Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 49

gevolg toenemende criminaliteit en overlast en dus 3.5.3 Economische waarden een groeiend gevoel van onveiligheid bij de inwoners Zowel door het wegvallen van de mijnindustrie als van Heerlen . het outsourcen van de maakindustrie naar lagelonen- landen is de economische ontwikkeling van Heerlen Waarde- Beleving Verschil gestagneerd . De Heerlenaren maken zich zorgen over ring de eenzijdige werkgelegenheid, de hoge werkeloosheid Insidercultuur 6,7 7,1 0,4 en de weinige banen voor jongeren in de stad . Het

Familiecultuur 8,3 5,6 -2,7 beleid van de stad is erop gericht om deze stagnatie te doorbreken . In zijn geheel kan het ontbreken van Modern & 6,9 6,7 -0,2 economische ontwikkeling in Heerlen als een bedrei- divers ging voor de groei van de stad worden aangemerkt .

Tabel 2 Sociale waarden Heerlen Waarde- Beleving Verschil ring Heerlen scoort niet alleen hoog op de familiaire Dynamisch 7,5 4,2 -3,3 cultuur, maar ook op de moderne cultuur en dat Industrieel 7,3 5,6 -1,7 is opvallend . Deze hoge score van Heerlen op de moderne/diverse cultuur komt voort uit het mijn- Ambachtelijk 7,8 5,6 -2,2 verleden . De instroom van veel ‘buitenlanders’ in de mijnindustrie in het begin van de vorige eeuw maakt Tabel 3 Economische waarden Heerlen dat de inwoners van Heerlen openstaan voor andere culturen en invloeden van buitenaf . Kortom, dit is De poging om het stadshart te moderniseren, heeft voor Heerlen een sociale kracht . ook niet onmiddellijk geleid tot verbetering van de economische mogelijkheden voor de stad . De stad Heerlen had lange tijd het imago van een probleem- wordt door de inwoners zelf gekenmerkt als een win- stad . Vaak ging de aandacht voor de stad uit naar de kelstad . De middenstand is belangrijk voor Heerlen vele werklozen, de lage opleidingsgraad van de bevol- en de oude gebouwen worden dan ook gesloopt om king of naar de (drugs)criminaliteit . Maar het tij lijkt te plaats te maken voor nieuwe winkelcentra . keren en juist hierin schuilt een kans voor Heerlen . Het is een uitdaging om de Heerlenaren weer een gevoel De bevolkingsafname in Heerlen is sterk; de stad van trots en zelfvertrouwen te geven, want deze dyna- heeft nog krap 90 .000 inwoners . En er is sprake van miek onder de inwoners ontbreekt nog in de stad . Het een inwoneraantal 70 .000 in 2040 . Deze krimp in de is van belang dat Heerlen weer een duidelijke identiteit bevolking, de bijkomende vergrijzing en de wegtrek- krijgt, waar haar inwoners trots op kunnen zijn, want kende jongeren uit de stad zijn absoluut een bedrei- een minderwaardig gevoel ten overstaan van de moge- ging voor de economische ontwikkeling van Heerlen . lijkheden in en het historische karakter van Maastricht is een bedreiging voor een project als MCH2018 . Economische waarden Heerlen Dynamisch Sociale waarden Heerlen 10

Insidercultuur Waardering 8 10 Beleving

Waardering 6 8 Beleving 4 6

4 Industrieel Ambachtelijk

Familie- Modern cultuur & divers 50 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

3.5.4 Heerlen en MCH2018 3.5.6 Heerlen op een rijtje De bijdrage van Heerlen aan MCH2018 is vooral te vinden in haar focus op de jongerencultuur . Dit in Kracht: • Jong en avontuurlijk cultuurbeleid tegenstelling tot Maastricht, die ondanks de univer- • Openstaan voor andere culturen en invloeden van buitenaf siteit, meer een ouderencultuur heeft en een histori- sche stad is . Heerlen profileert zich als een jonge en Zwakte: • Geen ‘economische identiteit’: het is niet moderne stad met hoogwaardige moderne architec- duidelijke waar de economische kracht ligt • Geen gevoel van trots voor de stad tuur . Een belangrijk initiatief voor de stad is het festi- val Cultura Nova dat ook vooral gericht is op jongeren Bedreiging: • Weinig werkgelegenheid en de beleving van de zogenaamde urban cultuur . • Vergrijzing Kans: • Heerlen als de vooruitstrevende De ontwikkelingen voor Heerlen om een onderdeel stad van Limburg te vormen in MCH2018 zullen een positief effect hebben op de inwoners van de stad . Als de communi- catie over MCH2018 goed wordt ingezet, dan kunnen de inwoners van Heerlen zeker weer trotse gevoelens voor hun stad krijgen . Want een culturele bijdrage 3.6 luik aan de Europese Culturele Hoofdstad vindt men iets op trots te zijn .

3.5.5 aanbod en waardering Heerlen heeft met het Schunck een duidelijk hart voor cultuur, met zowel een plaats voor de hoge als de amateurkunsten . Dit wordt door de bewoners sterk gewaardeerd en beleefd . Ook initiatieven daarbuiten blinken uit in hun focus op jongeren en vernieu- wende culturele uitingen . Dit culturele hart kan echter niet goedmaken dat het historische hart van Heerlen bijna geheel verdwenen is, iets dat de inwo- ners zeer betreuren . Het Thermenmuseum en Mijn- museum laten nog wel wat zien van het historische karakter, maar vooral het Mijnmuseum is weinig De inwoners van Luik werden door middel van een zichtbaar . Heerlen heeft dus een ruim aanbod in enquête gevraagd naar de waardering en beleving moderne cultuur, dat sterk gewaardeerd wordt . Er is van geselecteerde sociale, culturele en economische echter nog enigszins een onbalans tussen het aanbod waarden . en de waardering van het cultuuraanbod . De enquête is in Luik op de volgende locaties afgenomen: •• folkloristisch festival •• Museum voor Moderne Kunst •• bioscoop •• universiteitsmensa .

Het enthousiasme in Luik voor het meedoen aan een culturele enquête was opvallend groot . Luik heeft zich de laatste jaren ontpopt als een echte kunststad . De stad beschikt dan ook over een intensief cultureel en artistiek leven . In de stad is naast de hoge kunsten Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 51

ook de folklore sterk aanwezig en die wordt door de loren hebben, blijven de inwoners van Luik de kerken joviale, feestlustige bewoners van Luik absoluut in ere om hun pracht en praal waarderen . Luik beschouwt gehouden . de vele religieuze gebouwen in de stad als een kans, want ze geven niet alleen de geschiedenis van Luik De stad wordt door de Luikenaren zelf tweeslachtig weer, ook trekken ze toeristen naar de stad . omschreven, want aan de ene kant kenmerken ze de stad als vies en aan de andere kant als gastvrij en Culturele waarden Luik open, maar in elk geval zorgen de feestelijke en cultu- Experimenteel rele activiteiten in de stad voor een bruisend Luik . 10

8 3.6.1 Culturele waarden 6

Waarde- Beleving Verschil ring Volks 4 Religieus Vernieuwend 8,3 6,1 -2,2

Volks 8,2 7,1 -1,1

Historisch 8,7 8,7 0 Waardering Beleving Religieus 6,8 5,7 -1,1

Historisch Tabel 1 Culturele waarden Luik

De grote kracht van Luik is de grote diversiteit aan hoge en lage cultuur . Luik is het culturele en artis- 3.6.2 sociale waarden tieke centrum van Wallonië . Het is een stad die door zijn geschiedenis openstaat voor groei en vooruit- Waarde- Beleving Verschil gang . Vernieuwende en uitdagende kunst wordt door ring de Luikenaren dan ook gewaardeerd, maar ze vinden Insidercultuur 8 7,8 -0,2 dit vooralsnog te weinig terug in de stad . Naast de Familiecultuur 9,1 8,2 -0,9 hoge kunsten heeft Luik ook een rijke volkscultuur, waar de inwoners allen aan meedoen en trots op zijn . Modern & 8,2 7,1 -1,1 divers

Luik is een monumentale stad die is ontstaan vanuit Tabel 2 Sociale waarden Luik de Coeur Historique; de oudste wijk van de stad met kathedralen, kerken en andere authentieke panden in de typische smalle, kleine zijstraatjes . Dit duide- Luik is vergeleken met Maastricht een grote stad . lijke historische karakter van de stad waarderen de Luik telt ruim 190 .000 inwoners, waarvan ongeveer Luikenaren sterk . De historische elementen in de 30 .000 inwoners een buitenlandse nationaliteit stad zijn een goede tegenhanger en een kracht ten bezitten . De grootte van Luik in een project als MCH opzichte van de verpauperde wijken, overblijfselen kan een bedreiging vormen . Luik is in verschillende van de voormalige mijn- en staalindustrie . opzichten Maastrichts meerdere .

Luik huisvest vele kerken en kathedralen, overge- Bijzondere kenmerken in Luik zijn het multiculturele houden uit de periode van meer dan 800 jaar als karakter en de meertaligheid: een souvenir van de hoofdstad van het prinsbisdom Luik . Hoewel religie staal- en mijnindustrie . De sociale cultuur in Luik nu in de stad en bij de Luikenaren veel minder een rol kan omschreven worden als modern en open zonder speelt, en de kerken veelal hun religieuze functie ver- direct individualistisch te zijn . Daarnaast wordt Luik 52 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

gekenmerkt door een hechte samenleving, waar de Wallonië grote welvaart . De economische problemen, familiaire cultuur van belang is . De inwoners waar- die later in de eeuw het gevolg waren van het vermin- deren een solidaire gemeenschap, waar ze als vrije derde belang van de mijnbouw en de staalindustrie, burgers gemeenschappelijke doelstellingen kunnen hebben in Luik hoge werkloosheid en verpauperde nastreven . wijken tot gevolg gehad . De generatie allochtonen in Luik die zich voor en na de sluiting van de zware Een andere grote kracht in Luik zijn de inwoners industrieën in Luik hebben gevestigd, hebben zich met een buitenlandse achtergrond, want dat maakt sindsdien vooral gericht op het openen van mid- volgens de Luikenaren de stad extra uniek . De meest delgrote tot kleine buurtwinkels . Dit tot vreugde van ‘opvallende’ zijn: Marokkanen, Turken, Afrikanen, de Luikenaren, want zij waarderen de vele buurt- en Koerden, Iranezen, Irakezen, Bosniërs en Albanezen . vakwinkels in de stad in sterke mate . Tijdens de multiculturele zondagsmarkt ontmoeten al deze verschillende achtergronden elkaar . Wat verder Sinds het wegvallen van de industrieën heeft de stad opvalt in Luik is dat de ruimte voor multiculturaliteit zich positief weten te ontwikkelen tot een moderne door de inwoners sterk wordt gewaardeerd en dat die economie met een waardevolle plaats voor de lokale ruimte in de stad ook door buurthuizen of andere middenstand . Volgens de Luikenaren zijn er op dit ontmoetingsruimten voor het uitwisselen van kennis moment nog te weinig grote bedrijven; dit kan dus tussen inwoners geboden wordt . nog verbeterd worden . Maar er is een duidelijke economische focus, namelijk de creatieve sector . De Sociale waarden Luik kansen voor het ontwikkelen tot een creatieve stad Insidercultuur zijn er . De ligging van Luik is ideaal, de mogelijkhe- 10 den van de eigen creatieve productie eveneens . Het geloof in de eigen kracht van de stad is aanwezig, dit Waardering 8 in tegenstelling tot Sittard-Geleen en Heerlen . En Beleving alhoewel de vlammen van de hoogovens zijn gedoofd, 6 is de dynamiek van Luik nog zeker van kracht .

4

Economische waarden Luik Familie- Modern Dynamisch cultuur & divers 10

Waardering 8 Beleving

3.6.3 Economische waarden 6

4 Waarde- Beleving Verschil ring

Dynamisch 8,1 7,3 -0,8 Industrieel Ambachtelijk

Industrieel 8,1 6,4 -1,7

Ambachtelijk 8,4 8,6 0,2 3.6.4 luik en MCH2018 Tabel 3 Economische waarden Luik De bijdrage van Luik in MCH2018 zit natuurlijk in de enorme potentie van de stad door het grote culturele Luik heeft als bijnaam de ‘Vurige Stede’ . Deze bij- aanbod . Maar tegelijkertijd zou Luik daardoor ook in naam heeft de stad te danken aan zijn staalnijver- staat zijn om zelfstandig Europese Culturele Hoofd- heid en de glas- en wapenindustrie . Halverwege de stad te worden, zoals al blijkt uit hun ambitie om de twintigste eeuw was Luik het centrum van de mijn- Wereldtentoonstelling in 2017 te willen organiseren . bouw en staalindustrie en deze industrieën brachten Bij een volledig commitment van Luik aan MCH Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 53

biedt de infrastructuur van Luik alle mogelijkheden 3.7 aken om MCH2018 naar een hoger plan te brengen . Dit blijkt zowel uit het grote culturele aanbod in Luik als uit de waardering van de bewoners van Luik voor de huidige culturele initiatieven .

MCH2018 biedt Luik de kans om onderdeel te worden van een Europese Culturele Hoofdstad, want vanwege procedurele mogelijkheden is dit voor Belgische steden in de nabije toekomst vrijwel onmo- gelijk . Verder biedt MCH2018 aan Luik een podium om haar culturele aanbod zowel in het Nederlandse taalgebied als in Europa verder uit te dragen .

3.6.5 aanbod en waardering Het cultureel aanbod van Luik komt goed overeen met de waardering van de bewoners, behalve op het gebied van de vernieuwende kunsten . Op dit gebied is het aanbod in Luik mager, het MADmusee biedt een plek evenals het matig zichtbare MAMac . Maar In Aken zijn de enquêtes afgenomen door twee Duitse ze worden overschaduwd door de vele cultuur- en studenten van de Universiteit Maastricht in de biblio- natuurhistorische musea in de stad . Qua museaal theek en op verschillende culturele locaties in de stad . aanbod en waardering komt Luik dus sterk overeen Wat opviel in Aken was dat niet veel mensen op de met Maastricht . Luik heeft als extra kracht absoluut hoogte waren van het voornemen van Maastricht om haar vele theatergezelschappen en initiatieven op het te worden verkozen tot Europese Culturele Hoofdstad gebied van de podiumkunsten, inclusief de gerenom- in 2018 . Ook als de Akenaren werden gevraagd naar meerde opera . de Euregio, verwarden ze vaak andere Duitse steden uit het Ruhrgebied met de Euregio . Aan de andere kant omschrijven verscheidene mensen in Aken de 3.6.6 luik op een rijtje stad wel als bij uitstek Europees en noemden ze regel- matig de centrale ligging nabij het Drielandenpunt . Kracht: • Grote diversiteit aan hoge en lage cultuur • Openstaan voor andere culturen en invloeden van buitenaf • Aanpassingsvermogen 3.7.1 Culturele waarden

Zwakte: • Verpauperde wijken Waarde- Beleving Verschil ring Bedreiging: • Teveel energie en middelen naar activiteiten in het kader van Wereldtentoonstelling 2017 Vernieuwend 7,1 7,2 0,1 • Grootte en mogelijkheden van de stad Volks 8,6 6,1 -2,5 Kans: • Luik als de creatieve stad Historisch 8,7 8,2 -0,5

Religieus 5,7 6,5 0,8

Tabel 1 Culturele waarden Aken

Wat opvalt in de culturele waardering in Aken is dat in tegenstelling tot veel andere steden in de Eure- 54 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

gio, de bewoners een tekort ervaren wat betreft de 3.7.2 sociale waarden volkscultuur, terwijl er naar hun mening voldoende ruimte is voor de meer vernieuwende kunstvormen . Waarde- Beleving Verschil Hetzelfde zullen we in de sociale en economische ring waarden terugzien . Dit heeft te maken met het feit Insidercultuur 6,8 6,9 0,1 dat de inwoners van Aken hun stad duidelijk als een Familiecultuur 8,8 7,1 -1,7 stad zien en niet als een groot dorp . Een deel van de inwoners vindt dit jammer, en betreurt het feit dat Modern & 7,8 6,7 -1,1 divers Aken in de loop van de tijd te groot is geworden .

Tabel 2 Sociale waarden Aken De grote kracht in Aken is de waardering en de beleving van het historische karakter van de stad . Dit komt ook terug in de omschrijvingen van de inwo- Ook op sociaal gebied valt vooral een contrast op in ners van hun eigen stad, waarbij de geënquêteerden vergelijking met de meeste andere steden in de Euregio . regelmatig Karel de Grote en de Dom opschreven . In de andere steden binnen de Euregio is sprake van Overeenkomstig met andere steden in de Euregio een sterke insidercultuur, waardoor de steden een dorps ligt de grote culturele kracht dus voornamelijk in het karakter hebben . In Aken daarentegen is dit minder het verleden, een religieus verleden, dat ook in Aken niet geval . De inwoners van Aken waarderen de gezelligheid meer sterk gewaardeerd wordt . in hun stad en de ruimte voor verschillen tussen men- sen sterk, terwijl het tegenkomen van bekenden veel Culturele waarden Aken lager scoort in de waardering . De inwoners van Aken Experimenteel zijn kortom individualistischer ingesteld . 10 Aan de andere kant waarderen de Akenaren, net als 8 de andere Euregionale steden de familiecultuur wel sterk . Ook de gezelligheid in de stad vinden de Akena- 6 ren belangrijk . Ze omschrijven hun stad veelvuldig met het Duitse woord ‘regen’, wat levendig of opge- Volks 4 Religieus wekt betekent .

In Aken zijn in tegenstelling tot Maastricht de inwo- ners ook veel trotser op hun universiteit: de RWTH Waardering (Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule) . De Beleving universiteit komt vele malen terug in de omschrijving van Aken, evenals de positieve aanwezigheid van stu- Historisch denten in de stad . Voor een deel vormen de studenten samen met de universiteit de krachten van Aken .

Sociale waarden Aken Insidercultuur 10

Waardering 8 Beleving

6

4

Familie- Modern cultuur & divers Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 55

3.7.3 Economische waarden Economische waarden Aken Dynamisch Waarde- Beleving Verschil ring 10

Dynamisch 6,4 8,2 1,8 Waardering 8 Beleving Industrieel 7,2 6,2 -1 6 Ambachtelijk 8,3 6,3 -2 4

Tabel 3 Economische waarden Aken

Industrieel Ambachtelijk Ook op economisch vlak wijkt Aken sterk af van de meeste andere steden in de Euregio . De grote kracht van Aken lijkt te liggen in haar 24-uurs- of groot- stedelijke mentaliteit, maar de inwoners van Aken 3.7.4 aken en MCH2018 waarderen dit matig . Kortom, terwijl een deel van de Aken en Maastricht delen vele zaken, de belangrijkste economie van Aken altijd lijkt te draaien, waarde- hiervan is ongetwijfeld het rijke historische en Euro- ren de inwoners het eerder als de winkels zich meer pese karakter . Ook op cultuurgebied zijn beide steden zouden specialiseren, en niet altijd open waren . De stevig ontwikkeld, maar wat uit de waardenanalyse ambachtseconomie wordt namelijk zeer sterk gewaar- blijkt, is dat Aken deze kenmerken combineert met deerd door de inwoners van Aken, maar ze zien dit een grootstedelijk karakter, terwijl Maastricht dit niet voldoende terug in de stad . combineert met een dorps, gezellig karakter . De inwoners van Aken zijn zeer trots op hun hoogwaar- Op industrieel gebied lijken de inwoners van Aken dige universiteit en haar studenten, maar missen redelijk tevreden, en sommigen verwijzen nog met soms gezelligheid in de stad, terwijl het aan gezellig- nostalgie terug naar de tijd waarin ook Aken een heid in Maastricht nooit ontbreekt, maar de universi- industrieel sterke stad was . teit en haar studenten daar grotendeels buiten staan . Wat dat betreft kunnen beide steden veel van elkaar Voor Aken liggen er dus twee kansen, of de stad groeit leren . door naar een echte grootstedelijke economie die dag en nacht draait, of het legt zich toe op een economie Geheel in lijn hiermee heeft Aken dan ook een die geworteld is in de regio, die meer de nadruk legt sterker ontwikkeld modern en dynamisch cultureel op specialisatie en vakmanschap . De eerste kans is leven; dit is wat het MCH2018 te bieden heeft . al sterk aanwezig in de stad, maar wordt (nog) niet gewaardeerd . De tweede wordt al sterk gewaardeerd, maar is nog slechts in beperkte mate in de stad aan- 3.7.5 aanbod en waardering wezig . Deze spanning komt ook terug in de omschrij- Op vernieuwend gebied wordt Aken sterk gewaar- vingen van de inwoners van Aken die vooral gaan deerd door haar bewoners, onder andere door het over de grootte van de stad . Ze waarderen dat Aken toonaangevende Ludwig Forum . Ook op historisch groot genoeg is om niet meer provinciaal te zijn, en gebied heeft de stad veel te bieden, hoewel de beleving klein genoeg om niet onpersoonlijk te worden . Naar nog iets lager ligt dan de waardering . Maar op het beide kanten ligt dus een dreiging, en dat zien we gebied van volkse cultuur loopt de stad sterk achter . goed terug in de waardering van de ambachtsecono- Voor de allerjongsten is er de Barockfabrik en zijn mie en een matige waardering van nog verdere groei er verschillende kunstscholen die opleidingen en en dynamisering . cursussen aanbieden, maar er is weinig ruimte voor amateurs . Er lijkt veel geïnstitutionaliseerd, maar de verbinding met de bevolking is matig . 56 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

3.7.6 aken op een rijtje 3.8 Hasselt

Kracht: • Historische karakter • Voldoende ruimte voor vernieuwende kunst • Dynamische economie

Zwakte: • Beperkte ruimte voor amateurkunst • Inwoners missen vakmanschap

Bedreiging: • Nog verder groeien

Kans: • Benutten van de unieke universiteit • Ontwikkelen van een ambachtseconomie

De inwoners van Hasselt werden met een enquête naar de waardering en beleving van geselecteerde sociale, culturele en economische waarden gevraagd . De enquête is op de volgende locaties in Hasselt afgenomen: •• in en om het cultuurcentrum Hasselt •• diverse cafés/restaurants •• Stedelijk Muziekconservatorium •• bibliotheek .

De Hasselaren waren ondanks hun beperkte ken- nis van het voornemen van Maastricht als Europese Culturele Hoofdstad zeer welwillend tegenover de enquête en de vooruitzichten om in het MCH-project mee te doen . Er was welgeteld één persoon onder de ondervraagden die kritisch was en zijn vraagtekens plaatste bij de kosten van een dergelijk project . De Hasselaren zijn op zich vrij tevreden met hun stad, gezien typeringen als overzichtelijk, vriendelijk, gezellig en Bourgondisch . De leefkwaliteit ligt hoog . Toch zouden ze graag aansluiten bij het cultureel zeer aantrekkelijke Maastricht om Nederlands én Vlaams Limburg samen op de kaart te zetten . Dat biedt goede mogelijkheden voor het MCH-project . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 57

3.8.1 Culturele waarden Culturele waarden Hasselt Experimenteel Waarde- Beleving Verschil 10 ring

Vernieuwend 7,5 7,3 -0,2 8

Volks 7,9 7,4 -0,5 6 Historisch 7,8 6,6 -1,2 Volks 4 Religieus Religieus 5,9 6,6 0,7

Tabel 1 Culturele waarden Hasselt

Waardering Op cultureel gebied is qua vernieuwende en ama- Beleving teurkunsten geen noemenswaardig verschil tussen de waardering van de Hasselaren en hun beleving van de Historisch stad . Ruimte voor beide wordt als redelijk belangrijk ervaren en ook als goed voorhanden beleefd: ‘alles is in Hasselt’, zo hoorden we veelal . Het ruime culturele 3.8.2 sociale waarden aanbod wordt duidelijk met een kleine wandeling over de Kunstlaan, met het cultuurcentrum en de Waarde- Beleving Verschil vele andere musea . Dit biedt kansen om het culturele ring aanbod van Maastricht te versterken . ‘Hoe meer cul- Insidercultuur 7,1 6,7 -0,4 tuur, hoe beter’, aldus een ondervraagde . ‘Samenwer- Familiecultuur 9,2 8,7 -0,5 ken en leren van elkaar’, zo stelde een ander . Modern & 7,6 7,1 -0,5 divers Hasselt is ook een studentenstad, en uit de enquêtes en gesprekken met de jongere Hasselaren komt toch Tabel 2 Sociale waarden Hasselt ook naar voren dat zij de stad als wat behouden en weinig spannend ervaren . De stad zou van hen best wat hipper mogen zijn . Hasselt als de ‘hoofdstad van Ook op sociaal gebied geven de Hasselaren een stabiel de smaak’ is voor hen niet genoeg . beeld . De sociale waarden laten zien dat, hoewel er altijd een schepje bovenop mag, de Hasselaren bijna Opvallend is dat de Hasselaren het historisch karak- exact gerealiseerd zien wat ze belangrijk vinden . ter, dat als belangrijk ervaren wordt, niet genoeg Hasselt wordt als een zeer gezellige stad ervaren, terugzien in de stad . Dit heeft op het eerste gezicht en Hasselaren waarderen deze gezelligheid zelfs het niets te maken met een gebrek aan religieushistori- hoogste van alle steden die in ons onderzoek deel sche objecten . Religie hoeft niet zo nodig een centrale hebben genomen . Natuurlijk is dit nauw verbonden plek te hebben in stad en is er wellicht juist net iets te met het Bourgondische karakter van de ‘hoofdstad veel voor de Hasselaar . Wellicht doorbreekt de nieuwe van de smaak’ . De sociale waarde komt in mindere binnenring de historische eenheid . mate tot uiting in de wens en beleving om bekenden tegen te komen, al wordt dit wel als redelijk belang- rijk te kennen gegeven . Hasselt staat open voor de niet-Hasselaar, vooral uit Limburg, maar ook bin- nen Hasselt wordt de ruimte voor verschillen tussen mensen redelijk hoog gewaardeerd, en ook zo beleefd . Deze stabiliteit, in tegenstelling tot de grote verschil- len tussen waardering en beleving van de sociale waarden in Heerlen of Sittard-Geleen, duidt ook op 58 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

de aanwezige tevredenheid en gemoedelijkheid van de vraagtekens bij de economische meerwaarde van zo’n ondervraagden . project onnodig te maken .

Sociale waarden Hasselt Economische waarden Hasselt Insidercultuur Dynamisch 10 10

Waardering Waardering 8 8 Beleving Beleving

6 6

4 4

Familie- Modern Industrieel Ambachtelijk cultuur & divers

3.8.3 Economische waarden 3.8.4 Hasselt en MCH2018 Hasselt kan binnen MCH2018 gezien worden als Waarde- Beleving Verschil een voorbeeldstad . Er is een duidelijk motto ‘Hasselt, ring de stad van de smaak’ waaronder verschillende van Dynamisch 8,2 6,4 -1,8 haar sterke punten verenigd zijn . Door deze duidelijke

Industrieel 7,9 6,4 -1,5 focus onderscheidt Hasselt zich van andere steden en het is tegelijkertijd duidelijk wat ze niet doen . Men Ambachtelijk 8,2 6,8 -1,4 is dan ook niet bang om de hulp in te roepen van andere steden of zaken aan die andere steden over te Tabel 3 Economische waarden Hasselt laten . De bijdrage van Hasselt in MCH2018 is dat van een ‘best practice’ . Een ander beeld doemt wel op uit de antwoorden met betrekking tot de economische waarden, hoewel dit MCH2018 kan voor Hasselt de extra push geven om in andere steden ook steevast negatievere resultaten het culturele aanbod van Hasselt op de kaart te zet- heeft opgeleverd . Hasselt laat ook hier een stabiel ten . Bovendien lijkt Hasselt in staat om dit positief beeld zien, maar wel een stabiel lagere beleving, van in te zetten, want deze stabiele Vlaamse stad is sterk grofweg 1 .5 punt ten opzichte van de waardering genoeg om niet door Maastricht ondergesneeuwd te van de (afwezige) 9 tot 5-mentaliteit, de hoeveelheid worden . grote bedrijven en de aanwezigheid van vakwinkel- tjes . De Hasselaar wil niet dat de gemoedelijkheid leidt tot een 9 tot 5-mentaliteit, maar ziet dit wel 3.8.5 aanbod en waardering om zich heen . De kleinschaligheid van de stad jaagt Het aanbod en de waardering van de cultuur komen nog te veel grotere bedrijven en werkgelegenheid goed met elkaar overeen . Alleen op historisch gebied weg, maar leidt tegelijkertijd volgens de Hasselaar wordt een tekort ervaren door de bewoners van Has- niet genoeg tot een vergroting van de kleinere vak- of selt . Dit hangt ongetwijfeld samen met de vernieu- buurtwinkeltjes . wing van het stadshart dat de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden . Dit is echter een duidelijke keuze Toch hebben de ondervraagden in de gesprekken in geweest vanuit Hasselt en op alle gebieden lijken de mindere mate openlijk geklaagd over de economie bewoners erg tevreden en is het culturele veld in Has- dan bij de Nederlandse steden . Ook is men minder selt goed georganiseerd en met elkaar in contact . kritisch over MCH2018, als het gaat om de financie- ring . De culturele en sociale baten lijken eventuele Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 59

3.8.6 Hasselt op een rijtje

Kracht: • Grote welwillendheid in Euregionale samenwerking / c.q. focus op Maastricht • Ruim, gewaard culturele aanbod • Sociale stabiliteit / tevredenheid

Zwakte: • -

Bedreiging: • Scheiding: jong (hip) /oud (smaak)

Kans: • Hasselt als de Vlaamse stabiele factor? • Mode als onderscheidende cultuur

3.9 bEleving en ambitie

De ambitie om in Maastricht meer tolerantie te bewerkstellingen, wordt in Maastricht zelf breed gedragen en als een van de belangrijkste ambities gezien . Vanuit ons onderzoek komt naar voren, dat de ambitie voor het vergroten van de mentale ruimte vooralsnog door middel van het inzetten van cul- tuur niet als vanzelfsprekend bereikt zal worden . De huidige cultuurbeleving herbevestigt namelijk vooral in de Nederlandse steden binnen de Euregio de eigen identiteit . Hierbij moet worden aangetekend dat dit vooral in Aken en Luik veel minder het geval is . We zagen reeds in de verslagen van de steden dat vooral de Nederlandse steden hoog scoorden op de insidercultuur, zowel in waardering als beleving . Op cultureel gebied zijn vooral de historie en de ama- teurkunsten in de Euregio sterk ontwikkeld (met uitzondering van Aken) . Uiteraard kunnen kunst en cultuur de functie hebben om mensen in contact te brengen met andere mensen, met nieuwe inzichten en perspectieven, maar dit gebeurt in de Nederlandse steden nog te weinig . Buitenstaanders zijn in principe welkom, maar dan moeten ze zich wel aanpassen . Dat neemt niet weg dat een confrontatie met kunst en cultuur mensen kan openstellen voor invloeden van buitenaf, zoals het Manus-van-alles-festival in Maastricht dat al enige jaren succesvol doet . Het bevorderen van tolerantie vraagt dus om een speci- fieke soort cultuur, namelijk een confrontatie door middel van cultuur met de ander of het vreemde . 60 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

3.10 Samenvatting SWOT De sterkten en zwakten verschillen sterk per stad, net Eén van de meest opvallende constateringen van deze als de kansen en bedreigingen . De analyse hieronder monitor is toch wel dat de bewoners van de Euregio dient dan ook niet gelezen te worden als vervanging het cultuuraanbod in de andere Euregionale steden voor de analyse van de verschillende steden hiervoor . reeds in belangrijke mate weten te vinden . Ongeveer 30% van de ondervraagden gaf aan dat zij het afgelo- pen halfjaar met een cultureel doel binnen de Euregio gereisd hebben .

Sterkten Zwakten

• Het historische karakter in de gehele regio dat door de • Het economisch profiel lijkt een zwakke plek in de Euregio, bewoners sterk gewaardeerd wordt en de Euregio verbindt. ook vanuit de beleving van de bevolking. Daarbij komt Aken verbindt zich sterk met Karel de Grote en ook de andere verder naar voren dat juist de kleine ambachtelijke economie Euregionale steden zoeken hun identiteit sterk in het verleden. (design, mode bijvoorbeeld) sterk wordt gewaardeerd, terwijl • Een ander sterk punt is de familiecultuur in de Euregio. Met dit niet altijd de sector is die de meeste werkgelegenheid uitzondering van Aken en Heerlen, zijn de beleving en de biedt. De ambachtseconomie is echter wel een manier waardering overal boven de 8, uitzonderlijk hoog dus. In Aken voor de Euregio om zich te onderscheiden, iets dat de en Heerlen is het probleem bovendien niet dat mensen het binnenstad van Maastricht bijvoorbeeld nog steeds tot gezellige Bourgondische niet waarderen, maar dat ze op dit op zekere hoogte doet met de vele (mode)galerietjes. moment te weinig van deze waarde terugzien in hun stad. • Het andere zwakke punt voor de Euregio, en met name voor het Nederlandse deel daarvan, is de sterke insidercultuur. Deze insidercultuur maakt het moeilijk voor buitenstaanders zowel van buiten de regio als van buiten de desbetreffende stad om aansluiting te vinden met de bewoners. Dit zwakke punt zal goed in de gaten moeten worden gehouden tijdens het organiseren van een dergelijk internationaal evenement.

Kansen Bedreigingen

• De reeds aanwezige grote waardering voor moderne en • De bedreiging zit vooral in het inzetten van cultuur als middel vernieuwende kunst in met name Luik en Maastricht. Het om de economie dan wel de sociale cohesie te versterken. beleid en de aanwezige instituten moeten hierop inspelen. Uit ons onderzoek kwam inderdaad naar voren dat op Ook lijkt er ruimte voor meer aanbod van dergelijke economisch gebied de Euregio achterblijft en dat Aken op kunstvormen. Een belangrijke mogelijkheid voor Maastricht sociaal gebied nog achterblijft. Maar het is gevaarlijk om is de opname van de studenten in het culturele leven; MCH hier als wondermiddel voor in te zetten. Bovendien is wellicht zouden zij meer een sleutelrol kunnen gaan spelen. het belangrijk voor de steun vanuit het culturele veld voor • Volg het voorbeeld van Hasselt: dat betekent het opstellen MCH dat er ook culturele doelen worden nagestreefd. van een duidelijk motto, het maken van keuzes en het • Binnen MCH zijn de steden Luik en Aken veruit de grootste. samenwerken met verschillende culturele instellingen. Een leiderschap van Maastricht vraagt dan ook om een • De gemene deler van de verschillende steden dienstbare houding naar deze volwassen partners. Van is de grote waardering en beleving van het Aken en Luik vraagt het om een duidelijk commitment historische karakter van de stad en Euregio. aan het project. Aken lijkt hierover niet te twijfelen. Luik • MCH biedt een unieke mogelijkheid om de mogelijkheden ontwikkelt plannen voor een minstens zo groot cultureel van de Euregio te tonen aan de buitenwereld. En het evenement in 2017. Dit laatste zou MCH2018 kunnen biedt een kans voor de onderlinge steden binnen de versterken, mits de aandacht en middelen in Luik ook Euregio om zich meer open te stellen voor de invloeden naar MCH2018 gaan en niet voor 2017 beschikbaar zijn. van buitenaf en om samenwerking aan te gaan. • Aan de andere kant moet er met voorzichtigheid worden omgegaan met de steden Sittard-Geleen en Heerlen. Vanuit de respons van de inwoners van deze steden blijkt duidelijk een zekere argwaan en angst ten aanzien van MCH. In elk geval moet het geen feestje van Maastricht lijken. Daarom is het belangrijk deze steden voldoende bij het proces te betrekken. Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 61

4. Hoofdambitie

4.1 inleiding zich verhoudt tot wat in hun stad of regio gaande is . Het inzichtelijk maken van deze meerwaarde zou Maastricht en partners willen Europese Culturele het draagvlak aanzienlijk kunnen verbreden en/of Hoofdstad worden . Deze wens van MCH2018 is als verdiepen . volgt geformuleerd:

Het creëren van een blijvend en duurzaam positief effect op de economische structuur en de positionering van de 4.3 Wat is het doel van MCH2018? stad als een internationale cultuurstad van Europese allure. Bij de inhoudelijke formulering van de hoofdambitie is wel een aantal kanttekeningen te plaatsen . Binnen Deze hoofdambitie wordt verder uitgewerkt in het de geformuleerde hoofdambitie worden de verschil- artistieke plan Via 2018 (november 2009) en de tus- lende subdoelen geformuleerd . Hoe verhouden deze senrapportage Via 2018 (mei 2010) . subdoelen zich tot de hoofdambitie en worden ze door iedereen op vergelijkbare wijze onderschreven? In dit hoofdstuk zetten we uiteen in hoeverre deze hoofdambitie wordt gedeeld en of alle partners de ambitie op eenzelfde wijze opvatten . 4.3.1 Economie? Als eerste (sub)doel in de huidige formulering wordt nu ‘een blijvend en duurzaam positief effect op de economische structuur’ genoemd . Het is opvallend 4.2 draagvlak voor de hoofdambitie dat deze economische ambitie als eerste genoemd staat, zelfs eerder dan de wens om een culturele stad Bij alle bestuurlijke, ambtelijke en culturele partners met Europese allure te worden . kan MCH2018 op verassend veel draagvlak rekenen . Tijdens ons onderzoek hebben wij niemand getrof- Inmiddels is gaande ons onderzoek bij de partners de fen die het voornemen Culturele Hoofdstad te willen overtuiging ontstaan dat economie en cultuur gelijk- worden niet onderschreef . waardige doelen zijn, al is de formeel vastgestelde hoofdambitie hier nog niet op aangepast . Ondanks Zoals we in hoofdstuk 3 al schetsten, waren ook de het gegeven dat men overtuigd is van de gelijkwaar- bewoners van de Euregio die wij hebben bevraagd over digheid van beide doelen, zijn er twee kanttekenin- het algemeen vóór het project . Vooral in Maastricht gen te plaatsen bij de keuze economische doelen te wordt dit door een groot deel van de ondervraagden verwoorden in de hoofdambitie: ondersteund (81%) . In de andere Nederlandse steden is de steun minder, ongeveer rond de 50% . Daar 1. Is cultuur genoeg? wordt MCH2018 meer als een Maastrichts project Het project MCH2018 zou moeten zorgen voor een gezien en is de directe meerwaarde voor de onder- economische impuls, een blijvende en duurzame vraagden minder duidelijk . impuls zelfs . Het is de vraag of cultuur het geëigende middel is om economische doelstellingen te bereiken . Dit laatste punt, dat door het publiek uit Heerlen en Sittard-Geleen wordt opgebracht, geldt ook voor een De hele regio heeft te maken met krimp, vergrijzing aantal gesprekspartners: de partners hebben nog niet en – in meer en mindere mate - met het wegtrekken altijd scherp voor ogen wat voor hun de meerwaarde van hoger opgeleiden . Er is dan ook een noodzaak van het project zal zijn en in hoeverre de ambitie voor het vergroten van de economische slagkracht 62 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

van het gebied en het aantrekkelijk maken of houden sche doelen, de culturele doelen overschaduwen: een van de regio . eenmalig ‘cultureel feestje’ zonder werkelijke inte- resse in de cultuur . Over cultuur als vestigingsfactor en aanjager van de economie zijn diverse theorieën, waarvan de bekend- Ook hiervoor geldt dat het benoemen van de afzon- ste van Jane Jacobs en meer recent van Richard derlijke economische, maar ook specifieke doelen Florida . Jacobs en Florida stellen beiden op hoofd- die men wil behalen met MCH2018 duidelijkheid en lijn min of meer het volgende: de aanwezigheid van richting kunnen bieden . creativiteit, of een creatieve klasse is van groot belang voor een dynamische economie . Creativiteit en het ontstaan van nieuwe ideeën worden bevorderd door 4.3.2 sociale cohesie? de aanwezigheid van kennis en technologie, en de Dan is er nog een verschil tussen de diverse partners aanwezigheid van creatieve bewoners om die twee in de benadering van cultuur en economie en cultuur elementen met elkaar in verband te brengen . en sociale doelen . In Nederland krijgen economi- sche doelen vaak de overhand, terwijl men in België Dat cultuur, de aanwezigheid van hoger opgeleiden en Duitsland veel meer gefocust is op de mogelijke en groeiende economie verband houden, is niet sociale effecten van cultuur . Om Tom Lanoye te omstreden, maar de ambitie van MCH2018 beschou- citeren: ‘In Vlaanderen zijn wij gewoon met woord wend, kan men zich wel afvragen wat belangrijker is en beeld maatschappelijke verandering tot stand te als randvoorwaarde: economie of cultuur? Kip of ei? brengen . Cultuur en politiek zijn, in tegenstelling tot in Nederland, één’ . In alle drie de betrokken landen Voor de regio geldt dat men met name weggaat door echter, ziet men dat cultuur sociale effecten teweeg het ontbreken van geschikt werk . Wij denken dat kan brengen, zowel door passieve afname (door mensen niet in eerste instantie naar de Euregio zul- het beleven van cultuur) als door actieve deelname len komen op basis van een culturele impuls, maar (cultuurparticipatie) . omdat ze aan het werk kunnen (blijven) . Cultuur kan een middel zijn om mensen vast te houden, omdat Ook voor het sociale aspect geldt: de verschillende het het leven aangenamer kan maken en kan bijdra- partners moeten scherp krijgen welk element van gen aan de dynamiek in de regio . Het zou ook een belang is, of voor welke mix van doelen men kiest . middel kunnen zijn om zaken in beweging te krijgen Waarvoor ook gekozen wordt, de algemeen geformu- binnen het bestuurlijke veld in de Euregio en onder leerde niet-culturele doelstellingen zouden afzon- inwoners . Het project MCH2018 op zichzelf zien we derlijk van het culturele geformuleerd en uitgewerkt echter niet als middel om zonder meer structurele moeten worden . Cultuur an sich zal niet voor de effecten in de economie te bewerkstelligen . grote economische en sociale omslag zorgen . Het kan enkel als vliegwiel fungeren . Als het versterken van de economische structuur een belangrijk doel is en cultuur als vliegwiel moet fungeren, adviseren wij afzonderlijk ook economi- 4.3.3 Een stedelijke of regionale ambitie? sche doelen en trajecten te benoemen die parallel aan Zoals we eerder al zagen: de partners hebben nog niet MCH2018 uitgevoerd worden . Bijvoorbeeld, men wil altijd duidelijk voor ogen wat voor hun de meer- het toerisme in de regio met 10% laten toenemen, waarde van het project zal zijn en in hoeverre de of een x aantal bedrijven aantrekken of een bepaald ambitie zich verhoudt tot wat in hun stad of regio percentage hoger opgeleiden meer dan nu willen gaande is . Gezien de formulering van de hoofdambi- behouden voor de stad . tie is dat niet vreemd:

2. Gaat het wel om cultuur? Het creëren van een blijvend en duurzaam positief Er kleeft een tweede nadeel aan de huidige focus op effect op de economische structuur en de positione- de economie: het leidt tot enige argwaan bij poten- ring van de stad als een internationale cultuurstad tiële culturele partners . Men vreest dat de economi- van Europese allure . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 63

In de ambitie wordt louter van een stad gesproken, 4.4 proces of einddoel? niet van een regio . Nu is Maastricht de formele aan- vrager, aangezien alleen een stad een aanvraag kan Palmer (Palmer I:71) schets één van de punten waar indienen . Toch zou het sterker zijn als de Euregio wel eerdere culturele hoofdsteden qua benadering in ver- genoemd wordt in de hoofdambitie, zeker omdat de schillen: gaat het om het proces of om het einddoel? Euregio, de onderlinge verbindingen en het slechten In sommige steden werd het project gezien als een van grenzen zo nadrukkelijk de nadruk krijgen in de evenement dat geproduceerd en geconsumeerd werd . uitwerking van de plannen . In andere steden zag men het meer als een ontwik- kelingsproces van creatieve ideeën, nieuwe verbanden Maastricht kàn ook niet zonder de regio . De stad en samenwerkingsvormen . beschikt niet over voldoende ‘kritische massa’ en de vraag is wat Maastricht alleen te winnen heeft: in de In Maastricht heeft de tweede invalshoek duidelijk aantrekkelijkheidsindex van de Atlas der Gemeenten de nadruk: de Expedities uit Via 2018 en de titel staat Maastricht al hoog genoteerd als aantrekke- Via 2018 zelf uiteraard, geven een route weer, geen lijke stad door de aanwezigheid van cultuur . Alleen incidentele evenementen . Toch bestaat er binnen de de grote culturele steden gaan Maastricht voor . Op belanghebbenden van MCH2018 wel een verschil deze ladder lijkt Maastricht zelfstandig dan ook niet van inzicht in het wezenlijke doel van het project: te kunnen stijgen . De grote steden haalt Maastricht is MCH2018 een doel op zich, of is het proces daar niet in, tenzij Maastricht gaat samenwerken met de naartoe niet net zo belangrijk, zo niet belangrijker? Euregio en op dit niveau de concurrentie aangaat . Er is een grote groep die het proces van samenwer- Het feit dat de regionale aanpak cruciaal is voor de king, nadenken over de regio en over Maastricht in ambitie om Culturele Hoofdstad te worden, vraagt relatie tot de regio minstens zo belangrijk of zelfs om een duidelijke formulering in de hoofdambitie . belangrijker vindt dan Culturele Hoofdstad worden . Maastricht en partners moeten hun uiterste best doen de titel binnen te slepen, maar zelfs als dat niet 3.3.4 omgaan met subdoelen lukt, is het geen vergeefse moeite . Voor alle subdoelen geldt: deze moeten afzonderlijk geformuleerd worden, maar ook aandacht krijgen Vanuit deze gedachte is het verstandig niet alleen in de zin van budget en tijd . Daar waar mogelijk doelen voor 2010 en daarna scherp te formuleren doelen met elkaar botsen, moeten de afzonderlijke (cultureel, sociaal en economisch), maar deze doelen doelen door de projectorganisatie zorgvuldig worden ook voor ogen te houden als Maastricht de kandida- gemanaged. tuur niet binnenhaalt . Dit onderschrijft extra het belang om de structurele culturele, economische en De koppeling tussen culturele, sociale en economi- sociale doelen afzonderlijk te formuleren . sche trajecten zou gemaakt kunnen worden door bijvoorbeeld:

1 . stakeholders uit het culturele veld te 4.5 Europese criteria en laten aansluiten bij bestaande platforms de hoofdambitie op economisch en sociaal gebied 2 . bij nieuwe culturele platforms en verbanden De samenwerking met de Euregio en ‘het slechten ook maatschappelijke en commerciële van grenzen’ zijn in het licht van de criteria om Cul- partijen uit de regio te betrekken turele Hoofdstad te kunnen worden ook niet onbe- 3 . bezoeken aan culturele instellingen en langrijk . Uiteraard wordt er gekeken naar het bid- evenementen te koppelen aan andere book, maar Maastricht heeft met de Euregio samen Euregionale bijeenkomsten op het gebied van een uitstekende troef ten opzichte van de andere onderwijs, zorg, bedrijfsmatige conferenties, Nederlandse kandidaat-steden: volgens artikel 4 van et cetera . Zorgen voor kruisbestuivingen . Besluit 1622/2006/EG moet het programma: 64 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

1 . de samenwerking tussen culturele actoren, 2 . steun voor de transnationale circulatie van kunstenaars en steden in de desbetreffende artistieke en culturele werken en producten; lidstaat en in andere lidstaten in alle culturele sectoren bevorderen; 3 . steun voor de interculturele dialoog .

2 . de aandacht vestigen op de rijke De samenwerking binnen de Euregio op bestuurlijk culturele diversiteit in Europa; en cultureel vlak en het laten rondreizen van het publiek sluiten uitstekend aan bij deze criteria . Dit 3 . de gemeenschappelijke aspecten van pleit voor het expliciet benoemen in de hoofdambitie . Europese culturen naar voren brengen . Het verduurzamen van de culturele, sociale en Tevens worden culturele hoofdsteden aangemoedigd economische doelen is van belang met het oog op de concrete activiteiten op touw te zetten die beant- criteria ten aanzien van ‘Stad en burgers’: Het evene- woorden aan de drie prioriteiten van het kaderpro- ment moet passen in de ontwikkeling van de stad op gramma voor cultuur: lange termijn en als katalysator voor de middellange en lange termijn fungeren . 1 . de bevordering van de transnationale mobiliteit van personen die in de culturele sector actief zijn;

4.6 samenvatting van de SWOT

Sterken Zwakten

• De ambitie om Culturele Hoofdstad te worden wordt • De huidige formulering van het hoofddoel wekt breed onderschreven door alle betrokken groepen: dikwijls weerstand op en leidt in elk geval tot uiteenlopende groepen zien voor zichzelf en in het algemeen, discussie. Economie lijkt het belangrijkste doel. kansen. Ook de bewoners van de Euregio die wij hebben • De Euregio wordt niet genoemd in de huidige bevraagd, zijnover het algemeen vóór het project. formulering van de hoofdambitie.

Kans Bedreiging

• Er moet beweging komen in de regio: iets moet die beweging • Een te eenzijdige focus op cultuur kan het bereiken van in gang zetten. Dit project zou de – deels leeglopende economische effecten belemmeren. De economische - regio uit een neerwaartse spiraal kunnen halen. effecten van MCH lijken nu het echte hoofddoel. Er zijn • Cultuur als vliegwiel voor verdere samenwerking twijfels of cultuur daar het geschikte middel voor is. Als en samenleven binnen de Euregio en (daarmee) je geen werk hebt, blijf je niet in de regio wonen, ook het versterken van de economie. al is er een theater: ‘Florida, of Florida op zijn kop’. • Cultuur als vliegwiel om de sociale structuur • Niet alle partners onderschrijven dezelfde doelstelling: wat en participatie te versterken. zijn de concrete culturele, sociale en economische doelen? • De Euregionale samenwerking moet in de • Focus op economie wekt wantrouwen binnen de hoofdambitie worden verankerd. culturele sector: het gaat niet echt om de cultuur. Dit • Koppeling culturele, sociale en culturele doelen, hangt ook samen met proces of doel: ben je echt kruisbestuiving tussen verschillende Euregionale platforms. geïnteresseerd in het ontwikkelen en verduurzamen van cultuur of is het een eenmalig evenement, zonder structurele culturele meerwaarde? Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 65

5. orgware

5.1 inleiding Inmiddels is deze opzet aangepast . De Raad van Bestuur is komen te vervallen . Er is nog wel sprake In het onderhavige hoofdstuk gaan we in op de van een Raad van Toezicht en een Raad van Ambas- ambities die te maken hebben met de bestuurlijk- sadeurs . Daarnaast stelt men een Raad van Adviseurs organisatorische aspiraties van de samenwerkende in en een ambtelijke Klankbordgroep . overheden ten aanzien van de samenwerking . Ook hebben we hier de ambities, sterken, zwakten, kansen en bedreigingen ten aanzien van de organisatie van het MCH2018-project zelf onder vervat . 5.2 MCH2018 op bestuurlijk niveau

Het bestuur is hét centrale thema bij alle culturele Vooralsnog is de onafhankelijke stichting er nog niet hoofdsteden . Palmer (Palmer I: 52) stelt dat ofwel in en tot op heden is MCH2018 met name nog een de periode naar de aanvraag toe, of in de periode na bestuurlijk proces geweest . de toewijzing, elke stad worstelt met de organisatie- vorm . Vaak spelen politieke belangen een grote rol en staat cultuur als hoofddoel niet voorop . Dit pleit voor 5.2.1 draagvlak een onafhankelijke projectorganisatie, zoals deze in De verschillende Euregionale partners juichen in het kader van MCH2018 ook in oprichting is . In het theorie verdergaande samenwerking zeer toe, zoals Ambitiestatement was in de volgende bestuursstruc- we ook in het vorige hoofdstuk hebben geconsta- tuur voorzien: teerd . MCH2018 wordt gezien als vliegwiel om ook op andere terreinen de samenwerking te bevorde- •• Via de Raad van Toezicht: hierin zijn alle elf ren . Zoals we ook in het vorige hoofdstuk hebben partners rechtstreeks vertegenwoordigd . Deze raad geschetst, hebben niet alle partijen eenzelfde beeld keurt het artistieke en financiële beleid en houdt van de beoogde doelen van het project: bij een groep toezicht op het proces, de beleidsvoorbereiding overheerst de nadruk op de maatschappelijke doelen, en –uitvoering . De raad ontwikkelt bovendien bij een deel de economische doelen . Bij gebrek aan actieve politieke en bestuurlijke beweging die de heldere, verder uitgewerkte concrete doelstellingen, verschillende partners in de Euregio verbindt en blijven deze verschillen vooralsnog ‘in de lucht han- de samenwerking verder verdiept . gen’ . De ambitie om verdergaande samenwerking te stimuleren, wordt breed geuit, maar op welke wijze •• Tevens zal er nog een Raad van Bestuur worden MCH2018 daaraan gaat bijdragen, is nog niet gefor- ingesteld van tien leden, die toezicht houdt op de muleerd . Hoe dit ons inziens zou kunnen, bespreken directie van de stichting . Deze tien leden worden we in paragraaf 5 .8 . aangewezen vanuit de verschillende partners . De leden hebben een (internationale) culturele achtergrond . Ze worden benoemd door de Raad van Toezicht, met uitzondering van één lid dat 5.3 draagvlak in de culturele sector door Maastricht direct benoemd kan worden . 5.3.1 kaders en doel •• Tot slot komt er een Raad van Ambassadeurs: Bij het culturele veld merken we net als bij de leden met een internationaal netwerk dat zij bestuurlijke partners in de regio over het algemeen inzetten en zo nodig deze ambassadeurs adviseren . een vrij afwachtende houding, uitzonderingen daar- gelaten . Aangezien er nog geen vaststaande kaders zijn waar de projectorganisatie mee aan de slag kan, 66 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

is men nog wat sceptisch over het project . Niet alleen niet goed weten op welke manier ze organisatorisch het ontbreken van duidelijke inhoudelijke en finan- en inhoudelijk betrokken zullen worden . Ieder denkt ciële kaders zorgen voor deze scepsis, ook de ondui- nog erg vanuit de eigen beleidsmatige kaders en weet delijkheid over het doel van MCH2018 zorgt voor nog niet goed wie nu op wie wacht: neemt Maastricht twijfel: gaat het nu om cultuur of om de economie? het voortouw, of kunnen de individuele partners ook Er zijn ook culturele partijen die zich afvragen of zij een eigenstandige rol op zich nemen? In hoeverre wel betrokken worden: hoe breed wordt cultuur opge- is er ruimte voor de kwaliteiten van de verschil- vat vanuit de organisatie? Met name bij de amateur- lende steden? Tijdens onze rondgang door de Euregio kunsten speelt dit . gaven bijna alle partners als belangrijkste kans voor MCH2018 aan dat de (bestuurlijke) samenwerking er Het niet stellen van (financiële) kaders lijkt nu voor door zal verbeteren . Als grootste bedreigingen werden de partners een manier om alleen ‘de goede’ partijen de onderlinge concurrentie benoemd en een te eenzij- te betrekken: namelijk de echte enthousiastelingen dige benadering van MCH2018 vanuit het perspectief die het niet voor het geld doen . Ons inziens leidt van Maastricht . deze insteek tot een patstelling, waarbij men op elkaar wacht om in actie te komen . Het niet duidelijk Bestuurlijk gezien is het dan ook heel verleidelijk op maken van de financiële en inhoudelijke kaders van alle steden en de beide provincies bottom-up vanuit MCH2018 leidt wat ons betreft dan ook niet tot het hun eigen beleidskaders en stedelijke profielen het gewenste resultaat: ook ‘goede’ instellingen en par- MCH2018-concept te laten vullen . Dit kan op korte tijen hebben behoefte aan duidelijkheid . Het duidelijk termijn de partners het gevoel geven dat het niet maken wat iedereen kan elkaar verwachten, maakt alleen een ‘feestje voor Maastricht’ is, maar ook wat dat instellingen een afweging kunnen maken of ze de meerwaarde voor de andere partners is en dat ze willen participeren of niet en zo ja, plannen kunnen op hun eigen manier zichtbaar zullen zijn . maken hoe ze dat gaan doen . Het gaat om een heldere procedure waarin de randvoorwaarden op financieel Een dergelijke invulling zou leiden tot een inhoude- en inhoudelijk vlak concreet en duidelijk zijn . Der- lijke en organisatorische versnippering die onwen- gelijk verwachtingsmanagement is een elementair selijk is . De artistiek-inhoudelijke invulling moet onderdeel van de projectorganisatie . centraal geregisseerd worden . De invulling moet wel een wisselwerking zijn tussen de verschillende Financiële kaders impliceren bovendien niet enkel partners: juist van de sterke punten van de verschil- nieuwe subsidiebronnen, maar kunnen ook gaan om lende partners die bijdragen aan het concept van het gedeeltelijk ombuigen van bestaande afspraken of MCH2018, moet gebruik gemaakt worden . Het moet gezamenlijke inspanningen van overheid en instellin- dan ook voorkomen worden dat de plannen te veel gen bij het zoeken naar sponsors . vanuit het Maastrichtse worden ontwikkeld . ‘Een Maastrichts verhaal’ werd regelmatig van Euregionale De huidige insteek en het uitblijven van een heldere partners gezegd over Via 2018 . De tussenrapportage procedure, zien we als een groot afbreukrisico . van Via 2018 na de ronde door de Euregio is overigens veel ‘Euregionaler’ van toonzetting en zal de betrok- Op het mobiliseren van de culturele sector komen we kenheid van de verschillende Euregionale partners ook terug in paragraaf 5 6. . over communicatie . versterken .

De verbindingsofficier, waar wij al eerder voor pleit- ten, kan vanuit de projectorganisatie ook bijdragen 5.4 inbreng bestuurlijke partners aan het structureel betrekken van de verschillende partners bij het project . Wij stellen dan ook voor per Beperkter draagvlak voor de concrete aanpak van stad (en eventueel ook per regio) een projectleider of MCH2018 en verschillende interpretaties van de coördinator in te stellen die fungeert als aanspreek- hoofddoelstelling van MCH2018, komen ook voort punt . Het ligt voor de hand dat deze ambtenaar ook is uit het gegeven dat de verschillende partners nog vertegenwoordigd in de ambtelijke klankbordgroep . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 67

5.4.1 breder denken, denken in vere opstelling kunnen leiden . Dit zou de verschil- wederzijdse belangen lende bestuurlijke partners er wellicht toe kunnen Naast afspraken over de wijze waarop de partners bewegen als eerder meer te investeren in het project en een deel van het programma bottum-up in kun- niet voornamelijk politieke steun te verlenen . nen vullen, is het nodig om op Euregionaal niveau bestuurlijk als één regio te gaan denken en te denken in belangen . Wat zijn de mutual gains van de regio? 5.4.3 planning en proces Dit kan zich in het kader van MCH2018 beperken tot Er is een globale planning naar 2018 toe . Deze plan- cultuur, maar dit zou eigenlijk op alle terreinen plaats ning is echter nog zeer op hoofdlijn en biedt de ver- moeten vinden . We komen later terug op een poppo- schillende partners nog onvoldoende zicht wanneer dium: dit zou niet in Hasselt of Aken een plek moeten en hoe ze betrokken worden bij het traject tot 2018 . vinden, maar zou op Euregionaal niveau moeten Er moeten zeker voor het komende jaar op meer worden georganiseerd . detailniveau nog tussentijdse doelen en tussentijdse producten worden benoemd .

5.4.2 kosten en baten Wat levert MCH iedereen precies op en hoe verhoudt zich dat tot de investeringen die van de verschillende 5.5 project- en procesorganisatie partners wordt of kan worden verwacht? De meeste culturele hoofdsteden kozen voor De verschillende partners weten nog niet goed wat één van deze structuren als het aankwam op het MCH2018 hun gaat brengen . Tegelijk is het ook niet organisatiemodel: heel duidelijk wat zij MCH2018 kunnen leveren . Bij een aantal partners bespeuren we een wat afwach- •• Een autonome structuur met een formele status tende houding . Zij willen van Maastricht horen wat als instelling zonder winstoogmerk . zij MCH2018 kunnen brengen . In Luik is dit wat •• Een direct bestuur onder de bestaande lokale anders: hier is het culturele veld al gewoon aan de slag overheid . gegaan met het maken van plannen voor MCH2018 . •• Een mix van beide .

Maastricht zou de partners kunnen helpen door dui- Voor MCH2018 wordt gekozen voor een autonome delijker inhoudelijke kaders mee te geven en weder- structuur met een formele status als instelling zonder zijdse verwachtingen te formuleren . Het programma winstoogmerk, optie één . Als de opdrachtformule- is natuurlijk nog in ontwikkeling, maar door in pro- ring aan en de aansturing van deze onafhankelijke fielen te gaan denken, zouden verschillende partners organisatie echter niet met name procesmatig, maar al een aantal activiteiten op touw kunnen zetten . sterk politiek- inhoudelijk van aard is, dan laat dat Ook moeten de instellingen uit de partnergemeenten nog ruimte voor het regionale en lokale bestuur zich een rol krijgen in de eerste projecten die begonnen ook met de artistieke invulling van MCH2018 bezig worden ter voorbereiding op het invullen van het pro- te houden . gramma (zie ook hoofdstuk 7) . Dit zou een reële bedreiging voor het slagen van Niet alleen inhoudelijk zouden wat duidelijker kaders MCH2018 kunnen zijn . De bestuurlijke complexiteit kunnen worden gemaakt; ook financieel zou er een binnen de Euregio is groot, alleen al door taal- en kosten- en batenanalyse gemaakt moeten worden cultuurverschillen . Juist in de Euregio is het van groot door alle partners: bijvoorbeeld jullie brengen dit belang dat een artistiek leider en de directie van de in, en daarvoor krijgen jullie een x aantal toeristen/ projectorganisatie de ruimte krijgen om hun eigen bezoekers terug . De baten zijn natuurlijk nooit gega- invulling aan het project te geven . randeerd en niet altijd kwantitatief uit te drukken; een dergelijke gecalculeerde inschatting van de opbreng- Dit wil niet zeggen dat de projectorganisatie niets te sten zou echter bij een aantal partners tot een actie- maken heeft met de verschillende belangen van de 68 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

diverse partners: natuurlijk spelen die een rol, maar •• Een ‘verbindingsofficier’ die de artistiek leider dit moet in balans zijn . Bovendien zal een goede ondersteunt bij het smeden van allianties tussen artistiek leider de klus niet accepteren als hij/zij geen culturele instellingen en waar nodig tussen de zekerheid heeft over de artistieke onafhankelijkheid . culturele sector en overige sectoren als onderwijs, publieke organisaties, bewonersgroepen en het bedrijfsleven (zie voor verdere toelichting 5.5.1 stand van zaken paragraaf 7 .3 1). . Deze verbindingsofficier kan al De huidige projectorganisatie is druk doende om het bij het tot stand komen van het verhaal van het artistieke proces vorm te geven . Het uitblijven van de bid book een rol spelen, doordat hij/ zij een goed formalisering van de stichting en het daadwerkelijk overzicht heeft van alle (mogelijk) betrokken op afstand staan van het bestuurlijke traject, lijken partijen . een snelle start in de weg te staan . De bestuurlijke en financiële kaders zijn nog niet afgebakend en dat •• Een jurist met als specialisatie bestuursrecht voor maakt onder meer dat de huidige organisatie nog niet het creëren van een culturele vrijplaats (paragraaf met duidelijke kaders naar buiten kan treden . 5 .8) .

De organisatie mist hierdoor soms kansen en slag- •• Kwaliteitszorger: na het binnenhalen van de kracht om structurele verbindingen aan de gaan met kandidatuur, zal MCH2018 een kwaliteitszorg- en interessante groepen, zoals internationale netwerken evaluatiesysteem moeten op zetten, om de impact van de niet-georganiseerde cultuursector . In Maas- van het project te meten . Deze meting moet tricht is er bijvoorbeeld een maandelijks overleg van beginnen met een 0-meting en moet niet klaar kunstenaars over MCH2018 dat op eigen initiatief en zijn in 2018, maar zou langer moeten doorgaan, op wisselende locaties wordt gehouden . om ook de lange termijn impact van het project in kaart te brengen . De indicatoren die worden Het is dan ook zaak dat de onafhankelijke projector- gehanteerd moeten overigens zijn ingegeven ganisatie zo snel mogelijk wordt geformaliseerd . door de wens de impact van MCH2018 te meten . Kwaliteitszorg mag geen methode zijn voor bestuurders om door middel van voorwaarden 5.5.2 inrichting van de organisatie indirect besluiten te beïnvloeden (Palmer: 55) . Naast een artistiek leider, wordt er gezocht naar een algemeen directeur van MCH2018 . We vinden het •• Marketing- en communicatie medewerker, zie ook van belang dat tenminste niet direct geassocieerd paragraaf 5 .6 . wordt met Maastricht en liefst zelfs van buiten de Euregio komt . Voor het samenbinden van de verschil- lende partners is dit van belang voor het draagvlak bij de partners van Maastricht, zo is onze analyse na 5.6 Communicatie onze ronde door de Euregio . Het stuk Via 2018 is een echt artistiek stuk . Het biedt Een belangrijke les die we kunnen trekken uit de gang daarmee een zeer inhoudelijk perspectief met een van zaken in Rotterdam (2001) en Brugge (2002), is aantal grote lijnen richting 2018 . Ook de tussen- dat er niet afgedongen moet worden op de kwaliteit rapportage geeft met name een artistieke weerslag van de mensen op het projectbureau . In beide geval- van het project weer . Er is in dit stadium echter ook len zorgden gebrek aan ervaring en slechte com- behoefte aan concrete handvatten: waar kan ik me municatie tot vertraging of onenigheid . Een goed, melden met welk plan, is er al geld beschikbaar, wat afgewogen team is cruciaal en niet een onderdeel van heb ik er na 2018 aan? De gedachte is nu dat men MCH2018 waarop ons inziens bezuinigd zou moeten eerst met inhoudelijke ideeën moet komen en niet worden . Ook pleiten we voor het instellen van een meteen over geld en belangen moet beginnen . Dit aantal andere rollen binnen de projectorganisatie: komt mede voort uit de twijfel die er is in het cul- turele veld over het echte doel van MCH2018 en de Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 69

bestendiging van het resultaat na 2018 . Ook het cul- kende- eenheid als regio, waarbinnen Maastricht het turele veld kijkt dikwijls de kat nog even uit de boom . natuurlijke centrum is . Utrecht en Den Haag heb- ben beide omliggende regio’s die als vanzelfsprekend Het is dan ook goed dat in de tussenrapportage van gericht zijn op deze steden en het culturele aanbod in Via 2018 een voorstel wordt gedaan voor een marke- deze steden . De steden zelf hebben voldoende ‘kriti- ting- en communicatieplan . Dit plan is zeer welkom sche massa’, anders dan Maastricht . Maastricht moet en moet zich niet alleen richten op de branding naar eerst de organisatorische slag maken naar de Euregio buiten toe, maar moet ook ingaan op de commu- en moet vervolgens een programma realiseren op nicatiemiddelen en –kanalen naar de verschillende Europees niveau: stakeholders . Tegelijk staat er in Via 2018 ook een aantal voorstellen om burgers en het culturele veld te 1 . Lokaal niveau naar Euregionaal niveau: betrekken die interessant, maar in dit stadium waar- Maastricht en Zuid-Limburg moeten samen met schijnlijk nog niet productief zullen zijn: mensen via de nietNederlandse partners op één lijn komen . rap-poetry, een schilderij of filosofische traktaten proberen te betrekken, is heel inventief en interes- 2 . Euregionaal niveau naar Europees niveau: sant, maar lijkt ons zonder duidelijker inhoudelijke, van Euregionaal niveau moet ook de organisatorische en financiële randvoorwaarden nu Europese commissie overtuigd worden . nog niet haalbaar . Zoals net al besproken, is het op één lijn krijgen van Ook voor een eenduidige communicatie is het van alle partners geen sinecure en het is verleidelijk alle belang dat de onafhankelijke stichting snel tot stand partners een eigen inhoudelijke en organisatorische komt . De huidige communicatie verloopt nu half inbreng te geven om stap 1 te kunnen maken . Dat zal langs ambtelijke weg en deels langs Via 2018 . Hier- het maken van stap 2 heel moeilijk, zo niet onmoge- door wordt niet iedereen betrokken die wel betrok- lijk maken . Om een op Europees niveau interessant ken zou moeten worden, en zijn de culturele partijen en concurrerend programma aan te bieden, zal het in verscheidene steden, verschillend geïnformeerd . programma voldoende samenhang en artistieke kwa- Ook mist de organisatie hierdoor soms kansen om liteit moeten hebben . Men zal dus op één lijn moeten interessante groepen te betrekken . In Maastricht is er komen, omdat er sprake is van een andere bindende bijvoorbeeld een maandelijks overleg van kunstenaars factor dan aandacht voor de eigen stad of regio: wat is over MCH2018 dat op eigen initiatief en op wisse- het gedeeld belang van MCH2018? lende locaties wordt gehouden .

Er zou zo snel mogelijk een professioneel communi- 5.7.2 de bindende factor ontbreekt catie- en marketingspecialist aangetrokken moeten Samenwerking komt meestal niet voort uit een worden om zowel op bestuurlijk, als op het niveau wezenlijke overtuiging dat het aardig is om samen te van de culturele instellingen, als richting inwoners werken: de behoefte aan samenwerking is meestal van de regio MCH2018 te communiceren . geworteld in de noodzaak tot samenwerking, want samenwerken is moeilijk . Als deze noodzaak er is in de Euregio dan bestaat deze eruit dat men allen achterland is van de eigen natie . Men zou samen een 5.7 gEdeelde identiteit nieuwe entiteit kunnen vormen en elkaar kunnen versus diversiteit versterken, of zoals het in Via 2018 staat geformu- leerd, moeten werken aan de emancipatie van de regio . Deze laatste insteek, de emancipatie van de 5.7.1 dubbele sprong regio, vindt in brede kringen binnen de Euregio bijval . Anders dan alle andere kandidaten heeft Maastricht Toch lijkt deze noodzaak niet zo urgent dat het de een dubbele sprong te maken . De Euregio is welis- verschillende partners echt dwingt tot samenwerking . waar ‘ Europa in het klein’, maar is – zoals hieronder uitgebreid aan bod zal komen- geen vanzelfspre- 70 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Tot op heden is een echt bindende factor dan ook nog rijkste doelstellingen van het evenement bestaat erin niet benoemd . Men is vooral bezig met een intern culturen beter met elkaar vertrouwd te maken en proces met een focus op dat wat men Euregionaal tegelijkertijd een samenhorigheidsgevoel te creëren . gemeen heeft, waarbij men vanuit de geschiedenis Het evenement moet daarom een Europese dimensie het gevoel heeft iets gemeen te hebben . We hebben in hebben en het programma moet voor alle Europea- hoofdstuk drie gezien dat men binnen de regio reist, nen aantrekkelijk zijn ’. (Gids Kandidaat-lidstaten .) werkt, familie heeft, winkelt en ook culturele bezoe- ken aflegt . Belgisch en Nederlands Limburg hebben De Euregio zal de samenwerking tussen culturele een eigen volkslied en een woordenboek . Toch is die actoren, kunstenaars en steden in de desbetreffende gedeelde geschiedenis niet voldoende om zich echt lidstaat en in andere lidstaten in alle culturele secto- Euregiaan te noemen en te voelen: er zijn namelijk ren bevorderen . De aandacht zal bovendien gevestigd ook zo ontzettend veel verschillen en wat heeft men worden op de rijke culturele diversiteit in Europa en dan nu eigenlijk nog écht met elkaar gemeen? de gemeenschappelijke aspecten van Europese cultu- ren zal naar voren gebracht worden: in het overbrug- gen van verschillen bij de samenwerking komen de 5.7.3 van buiten naar binnen gemeenschappelijkheden ook aan bod . Deze zoektocht naar het gemeenschappelijke leidt ertoe dat de verschillende partners in de Euregio zo Ook zal MCH2018 bijdragen aan de bevordering van sterk bezig zijn met het proces in de Euregio en dat de transnationale mobiliteit van personen uit de cul- de blik van buiten - hoe wordt er door Europa naar turele sector, transnationale circulatie van artistieke de Euregio gekeken - onvoldoende in het oog wordt en culturele werken en producten en de intercultu- gehouden . Deze blik van buiten zou kunnen helpen rele dialoog op gang brengen . De regio benadrukt bij bij het proces de gemene deler te vinden in de Eure- uitstek het specifieke karakter van Europa’s culturele gio: door van buiten naar binnen te kijken en dan verscheidenheid . opnieuw de eigen identiteit te beschouwen . Wat ziet een buitenstaander en wat bindt de Euregio dan wel? Toch stemt de vergelijking met Europa niet gerust: Europa is het vinden van een Europese identiteit na al die jaren ook niet gelukt . En de Euregio is werkelijk 5.7.4 Eén Euregionale identiteit? Euregio net zo divers als Europa: niet alleen zijn er de verschil- als metafoor voor Europa lende partners qua taal en (bestuurs)cultuur, uit de In Via 2018 staat deze zoektocht naar de Euregio als Culturele Monitor onder inwoners is ook gebleken volgt verwoord: De Euregio Maas - Rijn met zijn ver- dat er grote mentaliteitsverschillen zijn tussen klei- scheidenheid aan mensen, culturen en talen wordt nere steden zoals Hasselt, Heerlen, Sittard-Geleen en ingezet als laboratorium voor Europa . Bijna al onze Maastricht en Aken en Luik . In de karakterschets van gesprekspartners droegen de Euregio als mini-Europa de kleinere steden, vertonen deze veel overeenkom- aan als unique sellingpoint . Dat is het ook echt als sten, zowel in de waardering als in de beleving van de je kijkt naar de Nederlandse concurrentie . Dat dit stad en de Euregio . Het zijn steden met een vergelijk- het belangrijkste onderscheidende element is, is ook bare – kleine - schaal en taal . Bij Aken en Luik valt een duidelijk als je de criteria bekijkt: meer grootstedelijke mentaliteit op . Zeker in Aken is het stedelijke vergelijkingskader eerder de nabije grote ‘Dankzij het evenement kan de culturele samen- Ruhrsteden dan de partners uit de Euregio . werking worden versterkt en de dialoog in Europa duurzaam worden bevorderd . Het evenement moet de Dat de culturen, schalen en mentaliteiten verschil- nadruk leggen op de gemeenschappelijke aspecten en len, zou gezien kunnen worden als een bedreiging . De de verscheidenheid van de Europese culturen . Onder diversiteit biedt juist ook kansen, als men de Eure- culturele verscheidenheid wordt ook de rijkdom gio ziet als één geheel en men de diversiteit weet te verstaan die het resultaat is van het samenleven van ‘operationaliseren’ . de autochtone bevolking, migranten en nieuwkomers uit Europese of andere landen . Een van de belang- Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 71

5.7.5 diversiteit operationaliseren vanuit het belang van de eigen lokale of regionale Als er iets is dat de Euregio bindt, dan is het volgens overheid gedacht . De bevolking lijkt - met name in de velen dus die diversiteit . Maar hoe maak je diversiteit kleinere steden - op waardenniveau meer gemeen te tot een thema waar de Euregio ook echt wat mee kan? hebben en lijkt de grenzen ook minder te ervaren dan De verschillen benadrukken lost niet het probleem op de bestuurders . Men woont en werkt over de grens dat men nu al wil weten wat men ‘dwingt’ tot samen- en reist regelmatig naar een andere Euregionale stad werking: hoe geeft je die diversiteit handen en voeten? voor boodschappen, et cetera (zie hoofdstuk 3) . Er lijkt een zeker regionaal bewustzijn te zijn, zonder dat Het ‘probleem’ is ons inziens dat – zoals hiervoor daar een naam aan te geven is . Het collectieve gevoel aangegeven - de noodzaak tot samenwerken niet zo is echter onder het publiek ook niet zo ontwikkeld dat groot is dat dit de partners kan dwingen: er is wat ons men zichzelf Euregiaan zou noemen . betreft dan ook geen sense of urgency . Het probleem is dus eigenlijk dat de problemen niet groot genoeg zijn . De tweede notie van identiteit is dus relevanter, met De oplossing wordt dan ook gezocht in een gedeelde name op bestuurlijk niveau: er zou een identiteitsbe- identiteit: ‘we hebben iets gemeen’, ‘wij zijn een grip geïntroduceerd moeten worden dat een interac- unieke regio’ . Maar deze uniciteit is niet te benoemen . tief proces op gang brengt dat voor collectieve actie kan zorgen, dat maakt dat men gezamenlijk naar Het is de vraag of er op een juiste manier met het buiten toe optreedt en dat een groepsgevoel creëert . begrip identiteit wordt omgegaan . Er zijn verschillende invullingen te geven aan de notie identiteit, waarvan er twee specifiek van toepassing zijn op deE uregio: 5.7.6 bestaande en nieuwe samenwerkingsvormen •• In het geval van naties of regio’s wordt vaak Om de diversiteit te operationaliseren, handen en invulling gegeven aan de identiteit van een voeten te geven, vinden wij dat er niet gezocht moet bestaand groepsgevoel dat zich al manifesteert:… worden naar een bestaande identiteit, maar dat dit Understood as a specifically collective phenomenon, culturele project de vraag moet beantwoorden wat ‘identity’ denotes a fundamental and voor een regio de Euregio wil zijn . Als er als een nood- consequential sameness among members . […] zaak tot samenwerken is, dan is het de emancipatie This sameness is expected to manifest itself in van de regio, het feit dat de Euregionale partners ten solidarity, in shared dispositions or consciousness, opzichte van hun eigen centrum perifere regio’s zijn or in collective action of a group or category en moeten samenwerken . MCH2018 zou de sense of (Brubaker en Cooper, Beyond Identity: 7) . urgency inzichtelijk moeten maken . Wat wil men zijn als men ‘geëmancipeerd’ is? Dit betekent niet dan •• Een andere invulling die aan de notie identiteit men niet meer kan kijken naar wat men deelt uit het gegeven kan worden, is die van het groepsgevoel verleden of waar nu verbanden liggen, maar de blik dat collectieve actie mogelijk maakt . Understood zou primair op de toekomst moeten liggen . as a product of social or political action, ‘identity’ is invoked to highlight the processual, interactive development of the kind of collective self-understanding, solidarity, or ‘groupness’ that 5.8 Wet- en regelgeving can make collective action possible (Brubaker en Cooper, Beyond Identity: 7 .) Eerder adviseerden we te denken in belangen op Euregionaal niveau . Later in dit rapport komen we Van dit eerste is vooralsnog - zo blijkt - geen sprake: nog terug op cultuurbeleid en de mogelijkheden tot de gedeelde identiteit uit zich niet in aantoonbare samenwerking op dat terrein . Wet- en regelgeving onderlinge solidariteit, gedeeld bewust zijn of een van verschillende steden, maar helemaal de wet- en consistent gezamenlijk optreden . Vooralsnog wordt regelgeving van de verschillende betrokken landen, er in elk geval op bestuurlijk niveau nog niet primair maken deze manier van denken en de samenwerking vanuit Euregionaal belang, maar in eerste aanleg tussen culturele instellingen uitermate complex . 72 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Daar vertellen we niets nieuws mee . MCH2018 zou 5.9 gEbruikmaken van bestaande wat ons betreft als experimenteel project gebruikt intraregionale samenwerking moeten worden om de huidige verschillen in wet- en regelgeving te overbruggen: 5.9.1 verdere verankering cultuur Op Euregionaal niveau wordt al op allerlei manieren •• Afspraken met nationale overheden over het op allerlei terreinen samengewerkt . Er zou vanuit mogelijk afwijken van de bestaande regelgeving MCH2018 aansluiting gezocht moeten worden bij en subsidieafspraken: zowel subsidieafspraken de bestaande platforms . Een interessante mogelijk- van instellingen in de basisinfrastructuur, als heid zou bijvoorbeeld zijn om in alle vijf regio’s in mogelijke ombuigingen van participatiegelden en het kader van de INTERREG-programma’s voor de dergelijke die de provincie van het Rijk ontvangt . Euregio Maas – Rijn, een cultureel specialist neer te zetten die de inbreng van cultuur nadrukkelijk •• Een Euregionaal Cultuurfonds met dezelfde kan verankeren . Dit INTERREG-programma is erop aanvraagprocedure in alle landen . Wel moet door gericht om de economische en sociale cohesie binnen een dergelijk fonds verschil in bijvoorbeeld btw- de hele Europese Unie te versterken met behulp van tarieven worden gecompenseerd . grensoverschrijdende, transnationale en interregio- nale samenwerkingsprogramma’s . Het programma •• Een scan van alle wet- en regelgeving die beschikt over fondsen voor het opzetten van grens- contraproductief is in het kader van Euregionale overschrijdende samenwerking over uiteenlopende samenwerking . Een eerste opsomming: thema’s, zoals mobiliteit, economie, cultuur, welzijn -- Geluidsnormen: festivals in het buitenland en onderwijs . Op deze wijze kan ook het verband mogen bijvoorbeeld tot een later tijdstip veel tussen cultuur, economie en sociale ontwikkeling op geluid produceren . Het afwijken van dergelijke Euregionaal niveau verder worden vormgegeven . regels kan zorgen voor (oneerlijke) concurrentie . -- Veiligheidsnormen wijken af: hoeveelheden Voor het creëren van een culturele vrijplaats (para- mensen, brandveiligheidsregels . Ook dit kan graaf 5 .8) zou gebruik gemaakt kunnen worden van zorgen voor (oneerlijke) concurrentie . bijvoorbeeld de positieve en negatieve ervaringen die -- Doelstellingen aanpassen van lokaal belang, zijn opgedaan in het kader van de Benelux-Overeen- naar Euregionale doelstellingen . komst uit 1991 . De meerwaarde van deze overeen- De subsidiecriteria voor de amateurkunsten komst is dat dit lokale of regionale samenwerking op in Maastricht zijn nu bijvoorbeeld lokaal publiekrechtelijke basis mogelijk maakt . georiënteerd . Dit houdt groepen tegen om leden van buitenaf aan te trekken .

•• Gebruikmaken van ervaringen van bijvoorbeeld de GGZ en ambulancediensten .

Dit alles zou in elk geval voor de aanloop naar en tij- dens MCH2018 moeten leiden tot een soort culturele vrijhaven, waarbij regelgeving de samenwerking niet langer in de weg staat . Na 2018 zou deze tijdelijke vrijhaven kunnen worden geëvalueerd en kan worden bezien welke elementen men binnen de Euregio graag zou willen en kunnen behouden .

Dit experiment zou als voorbeeld kunnen dienen voor samenwerking op andere terreinen . Om deze juridische exercitie te ondernemen, zou een goede bestuursjurist onderdeel moeten gaan uitmaken van het projectteam . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 73

5.10 Samenvatting SWOT

Sterkten Zwakten

• Interessante diversiteit partners. • Nog geen inhoudelijke en financiële kaders. • Motivatie van partners is groot: iedereen heeft weliswaar • De noodzaak tot samenwerken binnen de Euregio is niet zo eigen redenen, maar iedereen wil meedoen. groot dat dit de partners kan dwingen: geen sense of urgency. • Subsidievoorwaarden werken in bepaalde gevallen de Euregionale samenwerking tegen. Wet- en regelgeving werkt samenwerking tegen. • Interne (naar belanghebbenden) en externe communicatie (naar publiek). • Onuitgewerkte procesinrichting en planning (tussentijdse doelen en producten).

Kans Bedreiging

• Het inzichtelijk maken van deze meerwaarde • Onderlinge concurrentie tussen partners MCH2018 voor de verschillende partners zou het draagvlak en een te eenzijdige benadering van MCH2018 aanzienlijk kunnen verbreden en/of verdiepen. vanuit het perspectief van Maastricht. • Elke regio kan zich binnen door het artistieke team • Iedere regio kan zich profileren. gestelde kaders profileren (bottom up). Dit is een kans als het geen afbreuk doet aan een krachtig en Elke regio kan op de een of andere manier zijn eigen ambities en eenduidig verhaal. Het zou ook kunnen leiden tot een verwaterd belangen een plek geven in het verhaal MCH, zonder het verhaal concept als de projectorganisatie geen leidende rol krijgt. daarmee af te zwakken. • Te beperkte scheiding tussen politiek- • Denken vanuit belangen, niet vanuit standpunten. bestuurlijke en artistieke belangen • Te grote diversiteit en veelheid aan Als alle belangen transparant zijn en de partners het gevoel partners: taal, cultuur en belangen hebben dat er ruimte is voor hun belangen, wordt het mogelijk • Er is relatief veel aandacht voor de randvoorwaarden, om ‘te geven en te nemen’: mutual gains. Deze verschillende het wat, maar nog betrekkelijk weinig aandacht en belangen hoeven overigens niet alleen op het terrein van cultuur concrete ideeën voor de uitwerking, het hoe. te zijn. • Het risico van de ‘dubbele’ sprong.

• Benutten van mobilisatiekracht en internationale Maastricht moet nu eerst ‘de sprong’ naar Euregionale samen- netwerken van de niet-georganiseerde creatieve sector en werking maken, maar moet uiteindelijk ook de slag naar het kunstenaars. In Maastricht is er bijvoorbeeld een maandelijks Europese niveau maken. Als nu niet Euregionaal gedacht wordt overleg van kunstenaars over MCH2018 dat op eigen door de partners, gaat de tweede stap naar Europees niveau initiatief en op wisselende locaties wordt gehouden. niet lukken. • De Euregio als ‘unique sellingpoint’: Europa in het klein. • Om de diversiteit te operationaliseren, moet men niet • Politiek draagvlak: bestuurlijk draagvlak uitgaan van een bestaand groepsgevoel, maar moet met zonder financiële steun. uitgaan van een andere notie van identiteit: één die zich richt op het creëren van een groepsgevoel. MCH2018 Niet alle partners hebben, naast inhoudelijke steun, ook financi- zou de sense of urgency inzichtelijk moeten maken. Dit ële steun toegezegd, of maken deze afhankelijk van het behalen betekent niet dan men niet meer kan kijken naar wat men van de kandidatuur. Ook de steun en de ambities van het nieuwe deelt uit het verleden of waar nu verbanden liggen, maar stadsbestuur in Maastricht moeten nog worden afgewacht. de blik zou primair op de toekomst moeten liggen. • Wet- en regelgeving aanpassen aan Euregionaal niveau; • Bezuinigingen in alle bestuurlagen ten gevolge van crisis. het creëren van een Euregionale culturele vrijplaats. • MCH is tot op heden een bestuurlijk proces. Er moet nog aandacht worden besteed aan de brede inbedding Aansluiten bij bestaande Euregionale platforms en programma’s. bij het ambtelijk apparaat bij alle partners. Bijvoorbeeld in alle vijf de regio’s waar in het kader van het • De culturele instellingen zijn nog niet voldoende INTERREG-programma’s voor de Euregio Maas – Rijn een cultu- gemobiliseerd, noch binnen, noch buiten Maastricht. Dit reel specialist neer te zetten om daar de inbreng van cultuur te komt deels door de nog beperkte communicatie over MCH verankeren. en de nog onduidelijke (inhoudelijke en financiële) kaders en deels door een afwachtende houding binnen het Euregionale culturele veld - uitzonderingen uiteraard daargelaten. • Taal- en cultuurverschillen, zowel bij overheden als instellingen (en publieksgroepen). • Er is geen ‘sense of urgency’ die de partners dwingt tot samenwerking. • Wet- en regelgeving nog niet aangepast aan Euregionaal niveau. 74 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 75

6. Hardware

6.1 inleiding maar ook, en dit is in de aanloop al van groot belang, om de beleefde afstand tussen de gemeenten te ver- In onze analyse van de ambities hebben we deze, kleinen (zie hiervoor ook hoofdstuk 3) . zoals gezegd, onderverdeeld in vier groepen . Hard- ware betreft die ambities die gaan over de (culturele) Wij constateren ook dat het niet realistisch is om infrastructuur: Het gaat hierbij zowel om de bereik- voor 2018 een nieuw openbaarvervoersnetwerk te baarheid binnen en tussen steden als om het cultu- realiseren, ondanks dat er plannen voor de aanleg rele aanbod in termen van stenen: aantal theaters, van een lightrail (door delen van de Euregio) bestaan . poppodia, filmhuizen, etc . Dergelijke projecten zijn kostbaar en bestuurlijk complex, helemaal wanneer er verschillende landen bij betrokken zijn .

6.2 bEreikbaarheid binnen de Dit betekent dat de kwaliteitslag gezocht zal moe- Euregio en Maastricht ten worden binnen het bestaande ov-netwerk . Inzet van meer treinen of bussen, het doortrekken van Een goede bereikbaarheid van Maastricht is een van bestaande lijnen, het verruimen van de vertrektijden de genoemde ambities op het gebied van hardware . en het (verder) afstemmen van de kaartverkoop zijn Deze ambitie wordt in de Euregio unaniem onder- hier concrete voorbeelden van . schreven en verbreed: bereikbaarheid binnen Euregio als randvoorwaarde voor Mch . Het ov-netwerk leent zich er daarnaast uitstekend voor om reizigers bewust te maken van de Euregio, Met name de openbaarvervoersverbindingen (ov) en MCH 2018 in het bijzonder . Door bijvoorbeeld binnen de Euregio, uitzonderingen daargelaten, zijn herkenbare elementen terug te laten komen op de ver- matig tot slecht . Het gaat dan niet alleen over de voersbewijzen, of een MCH2018-magazine te ontwer- dienstregeling (de vertrektijd van de laatste trein), pen speciaal voor in de trein, zal de Euregio meer gaan maar ook over de kwaliteit van de verbindingen zelf leven en als niveau van betekenis worden ervaren . (geen snelle of directe aansluitingen) . Veelgehoord voorbeeld is een theaterbezoek in Aken of Luik waar- De volgende afbeelding is een prikkelende illustra- bij je haast tijdens het applaus moet vertrekken, wil je tie van de meerwaarde die een hecht ov-net voor de de laatste trein naar Maastricht nog halen . Euregio kan hebben: van een gefragmenteerd grens- gebied naar een aantrekkelijke en diverse regio . Bereikbaarheid over de weg is goed (genoeg) en wordt

door de inwoners van de Euregio over het algemeen Genk Limburg

Diepenbeek Garzweiler Holzweiler Beverst Hasselt Munsterbilzen Titz Selfkant Geilenkirchen Leut niet als belemmering ervaren . Aandachtspunten zijn Bilzen Teveren Tetz Rapertingen Bree Mechelse bos Sittard-Geleen Jabeek Gut Hommerchen Waltwilder Eisden Terkoest Vliermaalroot Mariaheide Bingelrade Frelenberg Romershoven Proosterbos Onderbanken Stein Stetternich Hambach Stevoort Alken Lograaf Windhausen Opitter Schalkhoven Brunssum Elsloo Martenslinde Bosmeer Hees Maasmechelen Marienberg Niederzier Wimmertingen Merkelbeek de bereikbaarheid en interne infrastructuur van Maas- Hoeselt Neerbeek Jülich Boorsem Oberzier Kleine-Spouwen Beek Rimburg Kortessem Uikhoven Amstenrade Spaubeek Arnoldsweiler Aldenhoven Gruitrode Geulle Mariarade Birkensdorf Maastricht/Aachen Airport Hoensbroek Ubach over Worms Inden Düren Opoeteren Übach-Palenberg Guihoven Baesweiler Schlich Kerpen Wijnantsrade tricht . Op drukke dagen (tijdens evenementen en op Langerwehe Mariaweiler Opglabeek Meerssen Landgraaf Hulsberg Heerlen Schaesberg

Rijkhoven Klimmen Heerlerbaan Hoelbeek Valkenburg a/d Geul Benzenrade Lanaken ‘s Herenelderen Sibbe Ransdaal Kerkrade-Herzogenrath Smeermaas zaterdagen) is de bereikbaarheid voor mensen van Borgharen ijzeren Voerendaal Alsdorf Nörvenich Schin op Geul Maastricht Cadier en Keer Margraten Huls Merzenich Simpelveld Hoeselt Gronsveld Heugem Wijlre Bocholtz Würselen Gulpen Nijswiller Richterich Villa Birkesdorf Membruggen Park Mechelen Drielandenpunt Eschweiler Langerwehe Membruggen Düren ‘s Herenelderen Oost-Maarland Epen buiten Maastricht aanleiding om de stad te mijden . Unter-Stolberg Mariaweiler Vaals Haaren Tongeren Eijsden Zichen Riemst Banholt Reijmerstock Eilendorf Zussen Bolder Genoelselderen Krummerruck Mheer Brand Stolberg Zweifall Millen Aachen Herderen Slenaken Vossenack Kommerscheidt Burtscheid Smidt Houtain-St-Siméon Grauenhof Vreren Froidmond Bombaye Schoppem Warsage Sint Martens-Voeren Raffelsbrand Hasenfeld

Steinebrück Paifve Dalle Heure-le-Romain Halembaye Visé ‘s-gravenvoeren Teuven Pousset Artre de la Chapele Sint Pieters-Voeren Wihogne Kornelimunster Heimbach Berloz Zweifall Lammersdorf Borgworm Kelmis Ober forstbach Neufschateau Venwegen Jeuk Aalst Dalhem Aubel Walheim Wij concluderen dat een kwaliteitsslag in de bereik- Hombourg Simmerath Montzen Raeren Friesenrath Schmithoff Sint-Truiden Kerkom- La Clouse bij-Sint-Truiden Aux Crois Saint-Remy Julémont Roth

Blégny Henri-Chapelle Bost Chárneux baarheid via het ov van de verschillende partnerge- Cheratte Voroux- Goreux Clermont Elsaute Thimister- Ostertogen- Rother Wald Clermont Wald Bierset Herve Eupen Herstal Roetgen Limbourg meenten binnen de Euregio een cruciale randvoor- Wandre Verviers Bellaire

Grand-Rechain

Liége Soiron waarde voor MCH2018 is . Niet alleen om tijdens Grand-Rechain

Soiron

2018 bezoekers van A naar B te kunnen vervoeren, Olne 76 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

6.3 Culturele infrastructuur voldoende rek in de beschikbare culturele faciliteiten in de Euregio om met een groeiend aantal bezoekers om te gaan .

De culturele infrastructuur bestaat uit de aanwezige Er zijn drie uitzonderingen . culturele faciliteiten . Het gaat dan om het aantal theaters (is anders dan het aantal gezelschappen), 1 . Ten eerste een Euregionaal poppodium dat musea, broedplaatsen, opera’s, etc . Als bijlage hebben ruimte biedt aan een publiek van meer dan 1 .500 we een overzicht opgenomen van de culturele infra- bezoekers . In verschillende partners is reeds een structuur per partnergemeente . poppodium aanwezig (onder andere de Nieuwe Nor in Heerlen, Muziekgieterij in Maastricht, Op het gebied van de culturele infrastructuur in de Fenix in Sittard-Geleen en Muziekodroom in Euregio zijn er in Via 2018 en door de verschillende Hasselt) . Deze podia hebben echter onvoldoende partners geen tot weinig ambities geformuleerd: volume (omvang) om grotere acts te boeken . investeren ‘in steen’ staat niet bovenaan de agenda . Een nieuw Euregionaal poppodium kan eraan Ook in de vele gesprekken die wij in het kader van bijdragen dat de nu al levendige muziekscene SWOT hebben gevoerd, wordt het investeren in in de Euregio een extra impuls krijgt en de (extra) faciliteiten niet of nauwelijks naar voren regio nog herkenbaarder wordt op het gebied gebracht . Sterker nog, er worden kritische kantte- van (pop)muziek . In de Euregio zijn meerdere keningen bij geplaatst . Op dit moment is het lastig populaire festivals (onder andere Pukkelpop, om de bestaande faciliteiten te vullen met publiek, Pinkpop, Maastricht Jazz Masters, across the de komst van extra faciliteiten zou dit nog moeilij- borders-Festival) die een publiek van binnen ker maken . Ook de kosten voor de exploitatie van en buiten de Euregio trekken . Wij zien het dan extra faciliteiten (ook na 2018) moeten daarbij in ook als een kans om voort te bouwen op de beschouwing worden genomen . Hoewel er een relatie bekendheid van die de festivals in de Euregio en bestaat tussen het culturele aanbod (de programme- deze bekendheid betekenis te geven op het niveau ring) en bezoekersaantallen ligt het in de Euregio niet van de Euregio . Een Euregionaal poppodium voor de hand te investeren in extra faciliteiten . Er zit kan hier een belangrijke bijdrage aan leveren . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 77

2 . Ten tweede liggen er kansen in het vergroten van het aantal goede productieruimten . De Timmerfabriek in Maastricht is hiervoor een impuls . Met betrekking tot de Timmerfabriek wordt met name vanuit de amateurkunst aandacht gevraagd voor de geschiktheid van de ruimte voor het beoefenen van amateurkunst en de geschiktheid voor publiek .

3 . Ten slotte is het huidige aanbod van broedplaatsen of vrijplaatsen, gezien de ambities die er bestaan op het gebied van een alternatief cultuuraanbod, nog onvoldoende . Wij zien dit bij uitstek als 2 . Het vergroten van de bekendheid van de aanwezige kans, omdat er in de verschillende gemeenten faciliteiten bij het publiek en de instellingen . in de Euregio door krimp (tijdelijk) panden Wij constateren dat de culturele faciliteiten wel leegstaan die zich bij uitstek lenen voor cultureel aanwezig zijn, maar dat dit niet altijd bekend ondernemerschap of atelierruimte . Krachtige is bij het publiek of de culturele instellingen . initiatieven komen vaak van onderop, die Door de zichtbaarheid van faciliteiten (buiten laten zich niet sturen, maar de gemeenten in de eigen gemeente) te vergroten, kunnen deze de Euregio kunnen dit initiatief wel faciliteren faciliteiten ook beter benut worden . Een concrete (zie onder meer Richard Florida 2002) . mogelijkheid om de zichtbaarheid te vergroten, is door in de uitagenda’s ook de culturele faciliteiten Gezien het reeds aanwezige aanbod, en de vari- op te nemen die buiten de eigen gemeente atie binnen dit aanbod constateren wij dat er geen liggen . MCH2018 is een goede aanleiding om aanvullende investeringen nodig zijn in termen van één Euregionale uitagenda te maken . In het nieuwe faciliteiten . Een Euregionaal poppodium, volgende hoofdstuk komen we hier nog op terug . broedplaatsen en productieruimten vormen daarop een uitzondering . 3 . Het beter afstemmen en gebruikmaken van de faciliteiten . In samenhang met de vorige twee Wel liggen er kansen in het ontsluiten en afstem- punten valt er ook winst te behalen door de men van het bestaande aanbod . Hoewel de variatie bestaande faciliteiten en de bouw van nieuwe binnen de culturele infrastructuur op het niveau van faciliteiten beter op elkaar af te stemmen . de Euregio groot is, geldt dit in mindere mate voor de Dit valt of staat met het beschouwen van het individuele partnergemeenten . Dit is gezien de schaal aanbod van culturele faciliteiten op het niveau van de verschillende gemeenten ook logisch: niet elke van de Euregio in plaats van het niveau van gemeente kan alle faciliteiten binnen de gemeente individuele gemeenten . Dit wordt op dit moment aanbieden . Door de bestaande faciliteiten beter te onvoldoende gedaan, waardoor gemeenten elkaar ontsluiten en op elkaar af te stemmen, kan de vari- eerder beconcurreren dan versterken . Instellingen atie die er op het niveau van de Euregio bestaat beter of gezelschappen zouden ook meer dan nu benut worden door de individuele gemeenten . Wij gebeurt gebruik kunnen maken van elkaars zien hiervoor drie aanknopingspunten: faciliteiten . De uitwisseling tussen de Opera van Luik en het Vrijthof is hier een voorbeeld van . 1 . Het vergroten van de bereikbaarheid binnen de Euregio . Op dit moment is het bezoeken van een theater of poppodium in een andere gemeente gezien de huidige verbindingen, maar vooral de 6.4 Europese criteria en hardware dienstregeling niet altijd een reële optie . Een verruiming van de dienstregeling verbetert de Bevordering van de transnationale mobiliteit van per- ontsluiting van de faciliteiten in de Euregio . sonen die in de culturele sector actief zijn: het vergro- 78 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

ten van uitwisseling binnen de Euregio is in het licht Hoewel breed onderschreven, is er in de bestaande van MCH2018, en voor de ontwikkeling van Euregio plannen en het beleid nog geen aandacht voor . als ’niveau’ van betekenis belangrijk . Om überhaupt van een betekenisvolle regio te kunnen spreken, is Steun voor de transnationale circulatie van artistieke mobiliteit binnen de Euregio randvoorwaardelijk . en culturele werken en producten: gebeurt op dit Zoals in dit hoofdstuk aangegeven, schiet met name moment op projectniveau, maar heeft geen beslag in het ov-netwerk in de Euregio te kort . Het werkt cul- beleid . Zou zowel van bovenaf (orgware) als vanuit tuurbezoek over de grens tegen . Voor de korte termijn het culturele veld zelf verder verbeterd kunnen wor- is een kwaliteitsslag binnen het bestaande netwerk den: makkelijker en meer gebruik maken van elkaars noodzakelijk . Ook om aan dit criterium te voldoen . faciliteiten is hier een onderdeel van .

6.5 samenvatting SWOT

Sterken Zwakten

• Culturele infrastructuur is op hoofdlijnen krachtig: • Infrastructuur, met name de openbaarvervoerverbindingen: voldoende aanbod, variatie in het aanbod. zowel qua vertrektijden (laatste trein) als snelheid en stabiliteit • In Maastricht, maar ook bij de partners, zijn van de verbinding (uitval en veel tussenstations). Ook de veel unieke locaties om tentoonstellingen en informatie over reizen over de grens is niet optimaal. evenementen te organiseren: erfgoed, pleinen, • Afstemming van de aanwezige faciliteiten parken, en bijvoorbeeld de Maasboulevard. op niveau van de Euregio. • Afwezigheid van poppodium (1.500+).

Kansen Bedreigingen

• Investeren in structurele verbetering van • Infrastructuur, met name de openbaarvervoerverbindingen. openbaarvervoerverbindingen (middellange termijn). De kandidatuur van Maastricht voor MCH2018 is een • Investeren in ad-hocverbetering van kandidatuur voor de Euregio. Om van een betekenisvolle openbaarvervoerverbindingen door het verruimen van regio te kunnen spreken, is een goed functionerend de dienstregeling, inzet van meer treinen c.q. bussen Euregionaal openbaarvervoersnetwerk randvoorwaardelijk: en het opzetten van een nachtnet (korte termijn). zowel voor de inwoners (om beter bijvoorbeeld gebruik te • Benutten van het openbaarvervoersnetwerk om reizigers kunnen maken het cultuuraanbod) en voor het publiek dat bewust te maken van de Euregio, MCH2018 in het bijzonder. zich tijdens 2018 binnen de regio moet kunnen verplaatsen. • Naast het stimuleren van het rondreizen van het publiek • De organisatiegraad van de culturele actoren verschilt erg in de Euregio liggen er ook kansen om de instellingen te per stad, en dat heeft directe impact op infrastructuur. laten rondreizen en het publiek op een plek te houden. • Infrastructuur binnen Maastricht: Maastricht Er zijn op dit moment al meerdere culturele instellingen wordt snel als vol ervaren, de infrastructuur in die door de Euregio trekken en gebruikmaken van elkaars de steden zelf is een aandachtspunt. faciliteiten. Door gebruik te maken van elkaars faciliteiten • Gebrek aan afstemming van, en visie op de Euregionale sla je twee vliegen in één klap: de variatie aan faciliteiten op culturele infrastructuur. De focus is op dit moment vooral het niveau van de Euregio wordt beschikbaar gemaakt voor gericht op de eigen gemeenten, niet op de Euregio als de instellen op het niveau van gemeenten (waar de variatie geheel. Risico is dan dat gemeenten binnen de Euregio vaak minder groot is) en het publiek komt in aanraking met elkaar gaan beconcurreren in plaats van versterken, het culturele aanbod uit andere delen van de Euregio. bijvoorbeeld op basis van een sterk cultureel profiel. Dit • Het vergroten van de bekendheid van de aanwezige geldt ook voor het cultuuraanbod (de programmering), faciliteiten in de Euregio. Er zijn veel verschillende hetgeen in het volgende hoofdstuk aan de orde komt. faciliteiten, maar dit blijkt niet altijd bekend te zijn bij • Bij investeringen in steen, nieuwe of uitbreiding van zowel de culturele instellingen als het publiek. bestaande faciliteiten, moet kritisch worden gekeken naar zowel het aanwezige publiek (de vraag) als naar de exploitatiekosten (na 2018). Ook hier geldt dat afstemming gezocht moet worden op het niveau van de Euregio. Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 79

7. software

7.1 inleiding ling Cultuur van de stad Aken werken met Theaterma- kershuis de Queeste aan een voorstelling rond verdwe- De ambities die in het kader van MCH2018 zijn nen binnengrenzen) . Heiligdomsvaarten en processies geformuleerd op het gebied van cultuuraanbod, (coproductie van Comagnie Cecilia uit Gent, Theater cultuurbeleid en educatie worden in dit hoofdstuk Antigone uit Kortrijk, De Werf uit Brugge, La Filature geanalyseerd onder de noemer software . Ook de uit Mulhouse en Via2018), architectuur (prijsvraag ambities op het gebied van het publiek worden hier rond het thema De Euregio, een stad), kermissen meegenomen . Anders dan in het vorige hoofdstuk, (theater/dansproductie met kermissen als thema), dat ging over de culturele faciliteiten en de culturele geschiedenis van het landschap, onderzoek naar infrastructuur (in termen van ‘steen’), staan hier industriële geschiedenis, kolenbergen en landschap- de ambities centraal die betrekking hebben op de pen van Het Graafschap Loon tot De Voerstreek), Top- culturele instellingen, gezelschappen, producties en Kunst, kunst- en antiekverzamelaars (verankeren van programmering (het ‘cement’) . TEFAF, Tijdelijk Museum van de 20e eeuw) en private collecties . Projecten op het gebied van mode, taal, film In Via2018 (de tussenrapportage uit mei 2010) en taxi’s die over de grens werken, zijn nog in voorbe- worden in de aanloop naar het bidbook twee thema’s reiding . Het oprichten van een Euregionaal dansplat- centraal gesteld . Ten eerste is dat ‘Ik ben cultureel form wordt genoemd als nieuw te ontwikkelen . kapitaal’ . Met dit thema wordt benadrukt dat de bevolking van de Euregio zelf het culturele kapitaal is . Participatie (door brede bevolkingsgroepen), identiteit (waar komen we vandaan? wie zijn we? 7.2 Cultureel aanbod in de Euregio waar gaan we naartoe?) en kwaliteit (verbreden van horizonten en boven het maaiveld uit durven ste- Op het gebied van het cultuuraanbod zijn geen ken) worden aan het thema gekoppeld . Een tweede concrete ambities geformuleerd . In Via2018 wordt thema is ‘de Euregio’ . De Euregio (Maas - Rijn) wordt gesproken over het in positie brengen van kunst en beschreven als laboratorium voor Europa . Een zoek- cultuur en het ongedaan maken van de hiaten in tocht naar Euregionale identiteit vindt in dit labora- het culturele veld . Het aangaan van verbindingen, torium plaats . het opzoeken van complementariteit en het schep- pen van voorwaarden worden aan deze ambitie Naast de twee thema’s wordt er een cultureel raster verbonden . geschetst dat aansluiting moet vinden bij bestaande festivals, platforms en instellingen . Hasselt en Luik Zoals in hoofdstuk 5 al geschetst, is uit de vele ontbreken voorlopig nog in het raster . gesprekken die wij zowel binnen als buiten het cultu- rele veld hebben gevoerd, gebleken dat men behoefte Er wordt gewerkt aan verschillende educatieve pro- heeft aan concretere handvatten . De ambities zijn te jecten, zoals Via2018 School en Via2018 University . vaag geformuleerd om aansprekend te zijn en initi- Daarnaast zijn er projecten op het gebied van opera atief op te wekken . Tegelijkertijd worden de ambities (vijf residenties in de Euregio ontwikkelen ‘masters’- wel onderschreven . projecten met amateurs en professionals), city songs (songproject), popmuziek (Muziekgieterij, Musico- droom en bands uit Luik werken aan popprojecten 7.2.1 variatie, afstemming en voor beginnende en startende bands), binnengrenzen verbinding van het aanbod en grenspatrouille (Theatre de la Place uit Luik, CC Het culturele aanbod in de Euregio is groot en gevari- Hasselt, Theater aan het Vrijthof uit Maastricht, afde- eerd . Uniek aan de Euregio is dat deze variatie wordt 80 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

bepaald door aanbod van zowel professionele kunst voor de partnergemeenten . De grotere steden zoals en ‘hoogcultuur’ als van amateurkunst en ‘volkscul- Luik en Aken hebben een gevarieerder cultuuraanbod tuur’ . Met name het laatste onderscheidt de Euregio dan Maastricht, Maastricht heeft weer een grotere van andere kandidaten voor Europese Culturele variatie dan bijvoorbeeld Heerlen en Sittard-Geleen . Hoofdstad 2018 en vormt een belangrijke gemene Dit is gezien de schaal van de steden ook logisch en deler van de verschillende partnergemeenten . Met betekent allerminst dat alle gemeenten eenzelfde haar bekende carnavals en nog altijd levendige HaFa- mate van variatie zouden moeten nastreven . Bra-verenigingen is volkscultuur in de Euregio sterk aanwezig en wordt door de inwoners ook in sterke Het betekent wel dat, meer dan nu gebeurt, aan- mate gewaardeerd . Het alternatieve culturele aanbod bod op elkaar afgestemd moet worden en er actieve is in de Euregio relatief ondervertegenwoordigd . Dit verbindingen gezocht moeten worden tussen instel- wordt zowel binnen het culturele veld als door de lingen in de Euregio . Pas dan wordt de variatie die er inwoners van de Euregio als een gemis ervaren . Als op het niveau van de Euregio bestaat ook beschikbaar bijlage hebben we een overzicht opgenomen van het gemaakt voor de individuele gemeenten en krijgt de cultuuraanbod per (partner)gemeente . Euregio, als min of meer coherente regio, daadwerke- lijk (culturele) betekenis . Om de titel van Europese In lijn met de variatie aan culturele faciliteiten (hard- Culturele Hoofdstad te winnen, en de commissie ware) zien we ook bij de variatie van het cultuuraan- ervan te overtuigen dat de Euregio meer is dan een bod dat deze op het niveau van de Euregio weliswaar naam of bestuurlijk construct, moet de Euregio meer groot is, maar dat dit niet in dezelfde mate geldt zijn dan de som der delen . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 81

Zoals in paragraaf 2 .4 beschreven, zijn er op dit inhoudelijke kaders nadere invulling te geven . moment al verschillende samenwerkingsverbanden Dit neemt echter niet weg dat er ook voor het en Euregionale festivals en evenementen . Regiothe- op gang brengen van deze interactie minimaal aterdans, een initiatief van het Theatre de la Place richtinggevende inhoudelijke kaders nodig zijn . (Luik), het Vrijthof (Maastricht), Cultureel centrum Hasselt, het Culturbetrief van de stad Aken en Chu- 3. Taal- en cultuurverschillen . In lijn met wat er doscnik Sunergia (Eupen), is hier een goed voorbeeld voor het bestuur in de Euregio geldt (orgware), van . Deze partijen hebben zich voor drie jaar aan lopen ook de culturele instellingen die elkaar gecommitteerd in het programma REGIO- grensoverschrijdende samenwerking aangaan Theater/REGIODans dat ondersteund wordt door de tegen taal- en cultuurverschillen op . Dit maakt Europese INTERREG IV-fondsen . Doel van Regiothe- de samenwerking er niet altijd makkelijker aterdans is ’om zichzelf een gemeenschappelijke cul- op en is tijdrovend . Er wordt in de praktijk turele identiteit toe te kennen waarbij toch eenieders vaak pragmatisch mee omgegaan . In sommige eigenheid bewaard blijft’ (www .regiotheaterdans . projecten wordt bijvoorbeeld afgesproken eu) . Vanuit Regiotheaterdans worden er Euregionale dat iedereen zijn eigen taal spreekt . Het blijft projecten ontwikkeld voor een Euregionaal publiek uiteindelijk een kwestie van geduld en gewenning dat met gratis pendelbussen door de Euregio wordt en is een horde die in het licht van de toekomst vervoerd . van de Euregio, en specifiek in het licht van MCH2018, genomen zal moeten worden . Of Het wiel hoeft dus niet opnieuw uitgevonden te wat ons betreft zelf een specifiek speerpunt worden, MCH2018 begint niet bij nul . Het is zaak om zou moeten worden (zie paragraaf 7 .5) de ervaring die er in deze samenwerking is opgedaan te ontsluiten en lessen te trekken die het moeten vergemakkelijken om samenwerking aan te gaan en 7.2.2 kwaliteit en zichtbaarheid van het aanbod initiatieven te stimuleren . Hierbij speelt een aantal De kwaliteit van het aanbod in de Euregio is goed factoren een rol: en past in grote mate bij de vraag van het aanwezige publiek in de Euregio . Voor cultuurliefhebbers die 1. Voorwaarden van boven . Zoals in het hoofdstuk regelmatig grote culturele hoofdsteden aandoen, is over orgware reeds beschreven, zullen de het aanbod in de Euregio niet zo spannend . In dit praktische voorwaarden voor samenwerking opzicht kan de Euregio niet concurreren met het aanwezig moeten zijn . Afstemmen van cultuuraanbod van de hoofdsteden (Amsterdam, regelgeving en subsidievoorwaarden maken Brussel, Berlijn) en sommige van de andere kandida- daar een belangrijk deel van uit . ten (Utrecht) .

2. Initiatief van onderop in combinatie met inhoudelijke Om in 2018 op een Europees niveau onderschei- kaders . Tegelijkertijd zal het initiatief van onderop dend te zijn, zal er een kwaliteitsslag in het aanbod moeten komen . Instellingen moeten zelf de moeten plaatsvinden . Deze kwaliteitsslag is deels te meerwaarde van samenwerking inzien, dat kan de bewerkstelligen vanuit bestaand aanbod, de TEFAF, overheid niet voor ze bepalen . Het projectbureau en de bekende festivals kunnen bijvoorbeeld in 2018 Via2018 kan wel heldere inhoudelijke kaders een doorlopend evenement zijn, maar zullen ook van creëren waarbinnen samenwerking opgezocht kan buiten aangetrokken moeten worden . Om hierin te worden . Hoewel de kaders op het procesniveau slagen, is een duidelijk uitgewerkt inhoudelijk kader op hoofdlijnen aanwezig zijn (zie ook orgware) belangrijk . Wie en wat ga je aantrekken? En wat is de inhoudelijke uitwerking van de kaders ga je internationaal bekende kunstenaars vragen op dit moment nog weinig concreet (‘Ik ben om te doen? Mensen vragen om zich te verhouden cultureel kapitaal’ en ‘de Euregio’) . In Via2018 tot de regio is daarbij onvoldoende richtinggevend wordt gesproken van een Expeditie . Ons inziens (Via2018:14) . kan deze Expeditie er heel goed voor dienen om in interactie met het veld en de inwoners de 82 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Uit de culturele monitor blijkt dat er in vrijwel alle opgelost worden . Bezoekers van de website kunnen gemeenten verschil bestaat tussen de waardering aangeven waar ze in hun eigen stad graag naartoe en de beleving van (verschillende onderdelen van) gaan, op basis waarvan er suggesties worden gedaan cultuur . Hasselt vormt hierop een opvallende uit- van cultuuraanbod in andere steden (vergelijkbaar zondering . Wanneer je de culturele monitor naast met de ‘you might also like’-service van Amazon) . het aanwezige aanbod legt, blijkt echter ook dat de Voor bezoekers die in principe wel bekend zijn met beleving van het publiek niet altijd correspondeert het aanbod over de grens biedt een dergelijke web- met het daadwerkelijk aanwezige aanbod . In Sittard- site een overzicht van de actuele uitagenda’s in de Geleen wordt eigentijdse kunst bijvoorbeeld hoger Euregio . gewaardeerd dan beleefd, terwijl er in Het Domein regelmatig tentoonstellingen zijn op het gebied van eigentijdse kunst . Dit kan betekenen dat het publiek nog meer aanbod op het vlak van eigentijdse kunst 7.3 publiek in de Euregio zou willen zien, maar het kan ook betekenen dat het bestaande aanbod onvoldoende bekend is . MCH2018 wordt gezien als vliegwiel voor uitwisse- ling en mobiliteit van het publiek binnen de Euregio . Dit beeld komt ook uit de interviews naar voren . Wij Deze ambitie wordt breed onderschreven . Het is constateren dat het culturele aanbod vaak wel aanwe- opvallend dat een redelijk percentage van de inwo- zig is, maar dat dit niet altijd bekend is bij het publiek ners van de Euregio aangeeft regelmatig een andere of de culturele instellingen (vergelijk ook met de aan- stad in de Euregio te bezoeken met een cultureel doel . wezigheid van culturele faciliteiten) . Binnen de ver- Opvallend omdat het beeld bij het bestuurders en schillende partnersteden zijn er culturele agenda’s die de culturele instellingen binnen de Euregio anders het aanbod van de betreffende gemeente weergeven . is . Om het publiek en de mobiliteit van het publiek Uit het voorbeeld van Sittard-Geleen blijkt dat dit binnen de Euregio te vergroten, gelden globaal drie misschien onvoldoende is om het publiek te informe- voorwaarden: ren over het aanbod . Kansen liggen er op het gebied van alternatieve communicatiekanalen: school, werk, •• Weten . Om gebruik te maken van het culturele twitter, winkelcentra of openbaar vervoer zijn hier aanbod in de Euregio moet het publiek eerst op de enkele voorbeelden van . hoogte zijn van het aanbod . In de vorige paragraaf is hier uitvoerig aandacht aan besteed . Hoewel niet expliciet meegenomen in de culturele monitor maar wat wel uit de gesprekken is gebleken, •• Willen . Het publiek moet gebruik willen maken is dat de bekendheid met het cultuuraanbod buiten van het culturele aanbod . Hoewel dit geen heilig de eigen gemeente nog kleiner is . Hier valt winst te moeten is, kan via onder meer cultuureducatie de behalen . Op dit moment bestaat er geen (up-to-date) interesse in cultuur wel vergroot worden . Euregionale cultuuragenda . Een eerdere poging te komen tot een dergelijke agenda in het kader van het •• Kunnen . Als het aanbod bekend is en men heeft INTERREG-programma is mislukt . Wij pleiten er besloten van het aanbod gebruik te willen maken, voor om snel een nieuwe poging te initiëren . moet er ten slotte ook de mogelijkheid zijn om dit kunnen te doen . Naast financiële mogelijkheden Door een meertalige website te maken (of een willen we vooral de mogelijkheden op het gebied bestaande website uit te breiden) waarop het aanbod van infrastructuur (ov) benadrukken . Dit is, zoals in de gehele Euregio beschikbaar komt, is de kans in het vorige hoofdstuk toegelicht, een belangrijk groot dat de bekendheid zal toenemen . Alleen het aandachtspunt in de Euregio . aanbod weergeven, is waarschijnlijk onvoldoende: je moet de websitebezoeker handvatten aanreiken . Naast het perspectief op een Euregionaal publiek dat Immers, hoe weet iemand nu dat gezelschap X in de zich door de regio begeeft, is er ook een perspectief stad net over de grens hem of haar zal aanspreken? denkbaar waarbinnen het publiek niet beweegt en Door bijvoorbeeld met profielen te werken, kan dit slechts de mobiliteit van het aanbod wordt vergroot . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 83

Internationaal aanbod trekt dan als het ware aan het •• traditionele en hedendaagse cultuur publiek voorbij . Gezien de genoemde voorwaarden •• ‘high profile’-evenementen en lokale initiatieven voor mobiliteit en het vergroten van het publiek zou •• hoogcultuur en volkscultuur (populaire cultuur) een combinatie gezocht moeten worden tussen beide •• gevestigde instellingen en onafhankelijke perspectieven . Een te eenzijdige focus op een immo- kunstenaars en artiesten biel publiek en een mobiel aanbod staat op gespan- •• internationale namen en lokaal talent nen voet met de ambitie om ook de uitwisseling tus- •• bestaande activiteiten en nieuwe activiteiten sen publiek in de Euregio te vergroten . Wel moeten •• professionele en amateurkunst (of alle culturele producties zo mogelijk minimaal in community-kunst) . Maastricht te zien zijn, aangezien dit de kandidaat- stad is . Deze opposities zijn voor de Euregio zeer herkenbaar en relevant, zo blijkt ook uit ons onderzoek . Een aan- tal van bovengenoemde opposities springt bijzonder 7.3.1 kracht door verbinding, in het oog en is kansrijk om het programma van de energie door confrontatie Euregio richting mee te geven: traditionele en heden- Een rode draad door de ambities zoals geformuleerd daagse cultuur; hoogcultuur en volkscultuur en pro- in onder andere Via2018 is het verbinden van cul- fessionele kunst en amateurkunst . Deze tegenstellin- tureel aanbod, culturele instellingen, projecten en gen spelen zowel binnen het bestuurlijke en culturele culturele tradities (‘cultuurprojecten die zich als een veld, maar ook onder het publiek . De tegenstellingen keten door het gebied aaneenrijgen’) .Verbinden over zijn als volgt te clusteren: de grenzen van gemeenten, provincies en landen maar ook het verbinden van culturele disciplines, Europees niveau: Bindend in de Euregio: hoogcultuur en volkscultuur . Daarnaast betekent vernieuwende hoogcultuur het volkse verbinden in de ambities voor MCH2018 ook het Hoogcultuur, deel van de Traditioneel aanbod, deel aansluiten bij wat er al in de regio is . professionele kunst, heden- van de professionele kunst, daagse cultuur volkscultuur en amateurkunst Het zoeken en leggen van verbindingen (in de brede zin van het woord) is door de hele Euregio een van Uit de culturele monitor en de interviews blijkt dat de meest onderschreven ambities voor MCH2018 . volkscultuur door de inwoners van de Euregio sterk De ambitie past ook goed bij een regio die bestaat uit wordt gewaardeerd, sterker: het verbindende culturele meerdere landen, provincies, steden en dorpen waar- element binnen de Euregio is de volkscultuur en is de binnen ook nog eens drie talen worden gesproken . grote betrokkenheid bij de amateurkunsten . Kenmer- Dit maakt de Euregio als kandidaat uniek, het is een kend voor de Euregio is de sterk aanwezige en leven- kracht . Het zoeken van verbindingen is tegelijkertijd dige volkscultuur (carnaval, HaFaBra, Reuzefeesten, ook moeilijk, juist in de Euregio waar nog sterker dan etc .) en amateurkunst . Volkscultuur is de belangrijk- bij de andere kandidaten verschillende belangen en ste gemene deler in de Euregio . Het is zeker niet de belangengroepen een rol spelen en het zoeken van enige gemene deler, maar wel één die op dit moment aansluiting bij wat er al is, vanwege de grote diver- bij grote delen van de bevolking wordt beleefd . Om de siteit in de regio, extra inspanningen vergt om tot binding met de inwoners van de Euregio te behouden, een min of meer coherent verhaal of programma te is het dan ook belangrijk om die volkscultuur onder- komen dat herkenbaar is voor de Euregio . deel uit te laten maken van het programma . Het is een noodzakelijke voorwaarde om, zoals Palmer ook ’It has become clear that the job of ECOC operatio- zegt, tot een herkenbaar programma te komen: dat nal directors was to balance different and sometimes wat kenmerkend is voor de Euregio moet in het pro- opposing factors to create a programme that suited a gramma terugkomen . particular city’ (Palmer I, 2004:60) . Wij behandelen hier die factoren die samenhangen met het culturele Volkscultuur is echter lokaal gebonden en is als thema aanbod (de software) . Het programma moet volgens niet voldoende om op Europees niveau competitief te Palmer een balans vinden tussen onder meer: zijn: iemand uit Parijs stapt niet in de trein naar Has- 84 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

selt, Aken, of Maastricht voor dergelijk aanbod . Om 2 . Euregionaal niveau naar Europees niveau: op Europees niveau mee te kunnen doen als Culturele Bijvoorbeeld van volkskunst naar experiment en Hoofdstad, is ook vernieuwd, experimenteel aanbod vernieuwing . nodig, dat ook mensen van uit de rest van Europa Kwaliteitsslag van Euregionaal trekt . Ook trekt een lokale brassband uit Luik niet niveau naar Europees niveau . snel publiek uit andere steden binnen de Euregio, als daar niet toevallig een bekende in meespeelt . Er is dan Op het niveau van producties is de cultuursprong van ook meer voor nodig om het publiek te laten reizen . Euregionaal niveau naar Europees niveau wellicht niet een hele grote, mits de producties er ook echt in Niet alleen balans, ook verbinding en confrontatie slagen door de culturele diversiteit benadrukken en/ Uitgaande van de insteek van Palmer zou in het kader of te overbruggen vernieuwend te zijn . van MCH2018 dan ook gezocht moeten worden naar een balans tussen deze ‘Europese’ en ‘Euregionale’ Het is de vraag of met deze productionele insteek ingrediënten . Om met deze ingrediënten echter tot de cultuursprong wat betreft het aanbod naar het een interessant programma te komen, is het zoeken publiek toe ook zal slagen . Wat betreft het publiek en van een balans ons inziens een noodzakelijke, maar betrokkenheid van de bewoners van de Euregio is de onvoldoende voorwaarde . volkscultuur/ amateurkunst de grote gemene deler . Net als op het bestuurlijke vlak (zie hoofdstuk 5) is Het zoeken van een balans betekent namelijk dat er ook hier sprake van een dubbele cultuursprong . Een dan in het programma aandacht is voor bijvoorbeeld risico zou kunnen zijn dat bij de stap van niveau 1 zowel volkscultuur als hoogcultuur . Dat zou kunnen naar niveau 2, de eerste verbinding weer ongedaan impliceren dat je ze als afzonderlijke programmaon- gemaakt wordt, omdat door de vernieuwende, experi- derdelen zou moeten aanbieden . Beide ingrediënten mentele elementen het lokale en Euregionale publiek afzonderlijk aanbieden, zegt echter nog niets over ‘afhaakt’ . hoe deze twee ingrediënten zich tot elkaar verhou- den . In lijn met de ambities in Via2018 om juist de Uit de culturele monitor is echter gebleken dat er bij verbinding op te zoeken, concluderen wij dat in de aanzienlijke publieksgroepen in de hele Euregio ook verbinding of juist door een confrontatie tussen de grote waardering is voor vernieuwende en heden- uiteenlopende ingrediënten die zo kenmerkend zijn daagse cultuur . Dit zijn niet per definitie dezelfde voor de Euregio kansen liggen om tot een interessant publieksgroepen die primair volkskunst waarderen, en onderscheidend programma te komen . Daar waar maar gezien de brede waardering en het draagvlak het schuurt, ontstaat warmte (energie) . voor volkskunst is er zeker een aanzienlijke groep die beide niveaus kan waarderen en als aanjager kan Een dubbele cultuursprong dienen voor waardering voor deze beide niveaus bij Deze verbinding en confrontatie zouden ons inziens het brede publiek . leidend moeten zijn in het samenstellen van het pro- gramma; het maakt het mogelijk om de slag te maken Het smeden van culturele allianties van: In Via2018 is nog niet uitgewerkt hoe deze verbin- ding of confrontatie vorm zou kunnen krijgen . Op 1 . lokaal niveau naar Euregionaal niveau: een abstract niveau wordt geconstateerd dat voor Bijvoorbeeld volkskunst en amateurkunst als het leggen van verbindingen een ‘nieuwe mentale verbindend element . ruimte’ nodig is; men moet openstaan voor elkaar en En/ of het ‘operationaliseren van de diversiteit’ in voor wat van buiten komt . Hoewel dit een belangrijke de Euregio (zie ook hoofdstuk 5) door middel van voorwaarde is - wij gaan hier in het volgende hoofd- Euregionale producties om tot een gedeeld aanbod stuk verder op in - biedt het geen concrete handvat- op Euregionaal niveau te komen: hoe verhouden ten . Wij noemen er hier drie: de verschillende culturen zich tot elkaar? En hoe verbinden we die op een innovatieve manier? •• Weten . Om verbindingen te kunnen leggen, moet er ontmoeting zijn, men moet elkaar Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 85

leren kennen . Breng mensen van verschillende 7.4 Cultuurbeleid disciplines, uit verschillende steden met elkaar samen . Het gedeelde enthousiasme dat er in de 7.4.1 afstemmen van gemeentelijk Euregio voor MCH2018 is, zal ervoor zorgen dat cultuurbeleid in de Euregio men bereid is om te komen . Het projectbureau Zoals in paragraaf 2 .5 beschreven, wordt in de MCH2018 zou hiertoe het initiatief kunnen verschillende partnergemeenten en de verschillende nemen . regio’s cultuurbeleid gevoerd .

•• Willen . Smeden van cross culturele allianties: Tussen het beleid van de verschillende partnerge- vanuit een wederzijdse wens en belang samen meenten zit nauwelijks of geen afstemming . Meer- projecten ontwikkelen en uitvoeren . Eén manier dere gemeenten willen zich profileren als produc- om deze culturele allianties tot stand te brengen, tiestad (Heerlen, Sittard-Geleen en Maastricht) en is door het inzichtelijk maken van de vraag, ook de titel culturele (historische) hoofdstad van de maar vooral van het aanbod dat verschillende Euregio wordt door meerdere gemeenten nagestreefd partijen in het licht van MCH2018 hebben (Aken en Luik) . In lijn met eerdere conclusies over (zowel publiek als privaat) . Partijen kunnen het belang van afstemming van hardware en soft- gebruikmaken van elkaars aanbod of aanbod ware geldt ook op het gebied van cultuurbeleid (als doen op elkaars vraag: door het matchen van het onderdeel van software) dat om de Euregio als regio aanwezige aanbod kunnen zowel nieuwe ideeën culturele betekenis te geven er meer afstemming zal als uitvoeringsallianties tot stand komen . Het moeten komen tussen het gemeentelijk beleid . Op die werken met vraag en aanbod zorgt ervoor dat manier ontstaat er ook ruimte om je als gemeente in allianties dicht tegen het eigen belang van partijen de Euregio te onderscheiden zonder elkaar daarbij te liggen . De kans op duurzaamheid is daarmee een beconcurreren: er worden afspraken gemaakt over wie stuk groter . Maak binnen de alliantie duidelijke zich waarop profileert . In een verdergaande vorm zou afspraken over elkaars inbreng, rol en belang .

•• Kunnen . Samenwerking ontstaat niet vanzelf, even min als het daadwerkelijk samenwerken in een alliantie . Dit geldt, anders dan soms gedacht wordt, ook voor het culturele veld . Hiervoor is het installeren van een ‘verbindingsofficier’ raadzaam . In het projectbureau MCH2018 zal hiervoor iemand beschikbaar moeten worden gemaakt die zich fulltime kan richten op het samenbrengen van partijen, smeden van allianties en het begeleiden van afgesloten allianties . Bestaande platforms als WIRNOUSWIJ kunnen hieraan ook een bijdrage leveren en samenwerken met deze ‘verbindingsofficier’ . 86 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

nagedacht kunnen worden over Euregionaal cultuur- en Aken juist aan hun historische karakter en vele beleid waar Euregionale cultuursubsidies aan verbon- monumenten herkenbaar zijn . Hasselt heeft een sterk den zijn . In feite is MCH2018 daarvoor een proeve . imago opgebouwd op het gebied van gastronomie en ‘joie de vivre’ en Luik is al meer grootstedelijk, met een diversiteit aan inwoners en culturen aantrekkelijk 7.4.2 programma met ruimte voor en bekend vanwege de opera . gemeentelijk profiel In de aanloop van MCH2018 zijn afstemming van en aansluiting bij het gemeentelijke cultuurbeleid randvoorwaardelijk . Dit geldt met name voor de gemeenten buiten Maastricht . Het programma voor Hasselt Nederlands MCH2018 zal zo vormgegeven moeten worden dat Regio Eupen Limburg gemeenten er het eigen beleid aan kunnen verbin- den . Voor Heerlen en Sittard-Geleen betekent dit bijvoorbeeld ruimte voor urban culture of creatieve Belgisch MCH 2018 (Regio) Aken industrie . Limburg

Door gebruik te maken en het bewust positioneren van gemeentelijke cultuurprofielen wordt de diver- (Regio) Luik Heerlen siteit in de regio maximaal benut en is het voor het Sittard- Geleen publiek duidelijk waarvoor je in welke gemeente moet zijn . De huidige profielen (bijvoorbeeld ‘Has- selt stad van de smaak’) kunnen daarbij ingezet worden, maar alleen met die elementen die passen binnen het programmatische concept MCH2018 kunnen ook het predicaat MCH2018 krijgen . Zoals 7.4.3 benutten van bestaand beleid voor al geschetst in hoofdstuk 5 zou door te veel program- MCH2018: culturele biografie matische vrijheid vanuit de individuele steden en en culturele carrières regio’s anders een te grote versnippering kunnen In Maastricht wordt gewerkt aan het optekenen van optreden . (Bestuurlijk) draagvlak voor het project is een culturele biografie (www .zichtopmaastricht .nl) zeer belangrijk en een dergelijke ruimte voor partners door het ‘tastbare’ verleden (bouwwerken, monu- zou daaraan kunnen bijdragen . Uiteindelijk moet menten, kunstwerken, documenten, tekeningen, de toekomstige directie echter wel een afgewogen en foto’s, gebruiksvoorwerpen, het gesproken woord, uitgebalanceerd programma kunnen samenstellen . film, video) betekenis te geven in het heden . Doel van Wij stellen dan ook voor per stad (en eventueel ook de culturele biografie is om de huidige identiteit van per regio) een projectleider in te stellen die in afstem- Maastricht als onder meer winkelstad, kennisstad, ming met de directie MCH2018 een deel van het pro- uitgaansstad en congresstad verder te verdiepen door gramma binnen de vastgestelde thematiek bottom-up ook de identiteiten uit het verleden naar voren te invult . Dat laat steden overigens vrij om in 2018 voor halen . Deze ambities worden onderschreven door de de eigen bevolking ook andere zaken te organiseren, gesprekspartners die het project kennen . zonder het predicaat MCH2018 . Deze activiteiten moeten uiteraard het MCH2018-project niet ‘bijten’ . De Euregio heeft een gedeelde geschiedenis . Naast volkscultuur, die hier ook mee samenhangt, is de De profielen van de steden die op basis van het beleid gedeelde geschiedenis een gemene deler die in het en op basis van de culturele monitor naar voren zijn licht van MCH2018 benut kan worden . Er lijken gekomen, vullen elkaar ook zonder expliciete afstem- dan kansen te liggen in het verbinden van de cul- ming wel aan . Heerlen en Sittard-Geleen zetten, bij turele biografie van Maastricht aan MCH2018: een de afwezigheid van een historisch centrum, in op culturele biografie van de Euregio . Lessen die eruit innovatie en creatieve industrie, terwijl Maastricht de culturele biografie van Maastricht zijn getrok- Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 87

ken, hebben te maken met de duurzaamheid van de cultuuraanbod, waardoor er meer betaalde banen biografie: de verankering met de instellingen zou niet zouden komen, past niet bij de huidige omvang van voldoende zijn geweest . het publiek (de vraag) .

Kracht van de culturele biografie is de verbinding met Er liggen wel kansen in het stimuleren van een cul- het heden; dat spreekt mensen aan . Het is wat ons turele carrière in de Euregio: grotere schaal, inspire- betreft ook een voorwaarde voor het gebruiken van rende rauwe omgeving met historische stadscentra . het gedeelde verleden voor MCH2018: het in samen- Het zou een gemeenschappelijke inspanning moeten hang beschouwen van de gedeelde geschiedenis en zijn van de verschillende partnergemeenten . Uitwis- volkscultuur en dit het verbinden aan experiment en seling over opleidingsmogelijkheden, specialisaties, vernieuwing (dubbele cultuursprong) . arbeidsplaatsen, atelierruimten, etc . binnen de verschillende gemeenten kunnen bijdragen aan de Het cultuurbeleid van Maastricht heet ‘Maastricht, motivatie om in de Euregio te blijven doordat er aan- stad van Culturele Carrières’ . In het beleid wordt trekkelijke carrièrepaden ontstaan die de afzonder- omschreven hoe elke Maastrichtenaar een eigen ‘car- lijke gemeenten niet kunnen bieden . Besteed daarbij rière’ kan maken in de wereld van kunst en cultuur . ook aandacht aan het beroepsonderwijs . Studenten Maastricht heeft moeite om kunstenaars nadat ze uit het beroepsonderwijs blijven vaker in de stad of hun opleiding in Maastricht hebben afgerond, vast te regio wonen . Kansen liggen er in om deze groep aan houden . De oriëntatie is sterk gericht op de Randstad cultuur te verbinden, of cultureel te engageren . Hier of op andere Europese hoofdsteden . Wij lichten het komen we in de volgende paragraaf ook op terug . beleid van Maastricht hier kort uit, omdat ook andere steden in de Euregio te maken hebben met een uittrek van (niet alleen) kunstenaars na het afronden van een opleiding . Meer in het algemeen heeft de regio 7.5 Cultuureducatie ook te maken met bevolkingskrimp . In Via2018 wordt het investeren in (kunst- en cul- Maastricht wil door middel van haar beleid proberen tuur)educatie als een van de belangrijkste en nood- kunstenaars voor de stad te behouden . Deze ambitie zakelijke elementen uit het plan gezien . ‘Eigenlijk wordt in de gesprekken die wij in het kader van de is deze constatering meer dan voldoende . Vele, vele SWOT voerden sceptisch bekeken . Sommige mensen studies en onderzoeken gaan aan deze constatering benadrukken dat je de concurrentie met de Randstad vooraf’ (Via2018: 32) . Het is onderdeel van de Expe- niet kan winnen: de werkgelegenheid is in de culturele ditie naar 2018 . sector van de Randstad nu eenmaal beter dan in Maas- tricht . Anderen brengen naar voren dat je het niet moet willen winnen: het zou juist heel goed zijn voor 7.5.1 Cultuureducatie en -participatie als de individuele kunstenaar om de vleugels na een oplei- stimulans voor uitwisseling in de Euregio ding in Maastricht uit te slaan in bijvoorbeeld Berlijn . Cultuureducatie geldt als belangrijk onderdeel van de ontwikkeling van het kind en vormt een speerpunt Wij denken dat er beperkte ruimte bestaat om de van het overheidsbeleid (zie onder andere Anne Bam- kans op een culturele carrière in Maastricht te ver- ford, 2006; Kwaliteit en consistentie – Arts and Cultu- groten . Er zit ruimte in het creëren van een tolerant ral Education in Flanders, 2007; Netwerken en verbin- klimaat, dit komt in het volgende hoofdstuk aan de dingen: arts and cultural education in The Netherlands, orde, waardoor kunstenaars (van buiten) het gevoel 2007, al is dit volgens sommigen alweer achterhaald) . hebben geaccepteerd te worden . De ruimte die er Cultuureducatie brengt jongeren in contact met cul- bestaat op de culturele arbeidsmarkt is echter beperkt . tuur en draagt bij aan het latere cultuurbezoek van Het aantal betaalde banen in de culturele sector van deze jongeren: Maastricht is kleiner dan het aantal werkzoekenden . Het creëren van meer betaalde banen is slechts in In paragraaf 6 .2 .2 zijn er drie voorwaarden geschetst beperkte mate mogelijk: schaalvergroting van het voor (grensoverschrijdend) cultuurbezoek in de 88 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Euregio . Cultuur willen bezoeken, is een van de drie Naast educatie stellen wij ook voor in de missie een voorwaarden die nauw samenhangt met cultuuredu- sterk verband met Bildung van volwassenen: een bre- catie want zoals het Nederlandse spreekwoord luidt: dere vorm van Bildung van de bewoners van de Eure- ‘wat de boer niet kent, vreet hij niet’ . Cultuureducatie gio in het algemeen . Dit programma zou in de hele draagt dan ook bij aan het creëren van het toekomstig Euregio toegepast moeten kunnen worden en kan ter publiek dat vraagt naar Euregionaal aanbod . inspiratie dienen voor dergelijke programma’s elders in Europa . Er kan hierbij bijvoorbeeld samengewerkt Het benutten van cultuureducatie voor het stimule- worden met onder meer bibliotheken (lezingen, ren van culturele uitwisselingen in de Euregio en cul- plaatselijke bibliotheken) en media: denk bijvoor- tuurbezoek over de grens, is een breed gedragen ambi- beeld aan een ‘making of MCH2018 ’-programma’s tie en wat ons betreft een grote kans . Je kan er niet en andere culturele uitzendingen op lokale en regio- vroeg genoeg mee beginnen . De Stichting Voortgezet nale zenders . Met dergelijke activiteiten zou men na Onderwijs Parkstad Limburg heeft hier reeds erva- het opstellen van het bid book al moeten beginnen . ring mee en organiseert culturele rondreizen door de Euregio voor haar leerlingen: alleen over de Euregio praten is onvoldoende, je moet leerlingen echt fysiek in aanraking laten komen met (het cultuuraanbod 7.6 Creatieve industrie en van) andere steden . Ook Euregio-Schüler-Literatuur alternatief cultuuraanbod laat kinderen in de Euregio kennis maken met elkaar en met literatuur . Eerder noemden we al het voor- De ambitie om de creatieve industrie en het alterna- beeld van Regiotheaterdans waar het publiek ook met tieve cultuuraanbod te versterken, wordt gedeeld en gratis pendelbussen door de Euregio wordt vervoerd als randvoorwaarde voor MCH2018 genoemd . Uit om zo op verschillende plaatsen gebruik te maken de culturele monitor blijkt dat men een alternatief van het culturele aanbod . We zouden in het kader cultuuraanbod sterk waardeert, het wordt in mindere van MCH2018 dit nog een stap verder willen voeren: mate beleefd (Hasselt vormt een uitzondering) zelfs stel bijvoorbeeld tot doel dat in 2018 schoolkinderen als het wel aanwezig is . Het aantal bezoekers van bij- elkaars taal verstaan en kennis hebben van elkaars voorbeeld galerieruimten in broedplaatsen is volgens cultuur . In de kennis van elkaars taal en cultuur ligt de kunstenaars niet hoog . de sleutel tot een Euregionaal cultureel bewustzijn . We denken hierbij aan lespakketten voor scholen, Kansen liggen in het vergroten van de zichtbaarheid maar ook aan buitenschoolse culturele trajecten van de creatieve industrie, het alternatieve aanbod waarbij schoolkinderen actief betrokken worden . en het scheppen van een klimaat waarin er meer ‘out of the box’ gedacht wordt . Die wens lijkt ook bij de In het kader van MCH2018 zou er een Euregionaal gemeente aanwezig, maar het is lastig om het ‘proce- netwerk gevormd kunnen worden van onder andere durele denken’ en de regie los te laten . Juist vanuit de lagere scholen, middelbare scholen, beroepsonder- creatieve industrie kunnen ‘bottum-up’-initiatieven wijs en culturele instellingen die op structurele basis ontstaan die bijdragen aan (het programma van) onderlinge uitwisseling organiseren . Zoals al eerder MCH2018 . Een maandelijks overleg van ‘makers’ dat opgemerkt, biedt het betrekken van het beroepson- geïnitieerd is door Rondeel is hier een voorbeeld van . derwijs een uitgelezen kans . Het beroepsonderwijs In de creatieve industrie lijkt het gebruikelijk(er) om wordt tot op heden minder in relatie gebracht met over landsgrenzen heen te kijken en samenwerking cultuur, terwijl juist de leerlingen uit het beroepson- op te zoeken . Het in de aanloop naar MCH benutten derwijs langer in de Euregio blijven dan bijvoorbeeld van de (internationale) netwerken die er binnen de universitaire of kunstacademiestudenten . creatieve industrie bestaan, wordt als kans gezien .

Educatie is ten slotte ook een manier om de Europese dimensie in het MCH2018-programma te reflecteren (Palmer I, 2004:86) . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 89

7.7 vErduurzaming van Hier wordt in Via2018 in voorzien . Wij hebben daar- investeringen MCH2018 over opgemerkt dat je daarbij goed kan voortbouwen op wat er is en dat het interessant is om de diverse Breed gedeelde ambitie is dat MCH2018 meer moet en soms uiteenlopende kenmerken van de Euregio zijn dan een ‘eenmalig feestje voor Maastricht’ . met elkaar te verbinden of te confronteren . Om tot MCH2018 zou moeten bijdragen aan een duurzame een kwalitatief en Europees aansprekend programma ontwikkeling van cultuur in de Euregio . Zoals in te komen, zal (zullen) ook internationaal relevante hoofdstuk 5 al omschreven, blijkt dat er bij het cul- kunst(enaars) aangetrokken moeten worden . Dit is turele veld wantrouwen bestaat jegens de bestuurlijke een aandachtspunt . intenties met MCH2018: gaat het wel om een wezen- lijke interesse in cultuur, vragen zij zich af . Door met Het evenement moet de nadruk leggen op de gemeen- een duidelijke visie te komen op wat MCH2018 zou schappelijke aspecten en de verscheidenheid van de kunnen betekenen voor cultuur in de Euregio, en Europese culturen om samenwerking te versterken . hier bestuurlijke en financiële consequenties aan te Onder culturele verscheidenheid wordt ook de rijk- verbinden, kan dit wantrouwen worden verminderd . dom verstaan die het resultaat is van het samenleven Een dergelijke visie ontbreekt op dit moment . van de autochtone bevolking, migranten en nieuw- komers uit Europese of andere landen . De kandida- Ingrediënten voor een visie op de verduurzaming tuur van Maastricht namens de Euregio leent zich bij van de investeringen in MCH2018 zouden in elk uitstek om vorm te geven aan dit criterium . Via2018 geval moeten bestaan uit een vergaande afstemming maakt dit ook tot een van haar speerpunten . Belang- op bestuurlijk niveau, op het niveau van culturele rijk aandachtspunt is de aandacht voor de allochtone faciliteiten, cultureel aanbod en cultuureducatie: bevolking . Dit komt nu onvoldoende terug in de ‘More often than not, the ECOC cultural programme plannen . Met name Luik heeft een multiculturele did not influence the way in which the cultural samenleving . department of the municipality determined its future strategies or priorities, or the ways in which Bevorderen van de samenwerking tussen culturele many cultural institutions already working in the actoren, kunstenaars en steden in de desbetreffende city approached their work and its publics . In many lidstaat en in andere lidstaten in alle culturele secto- ECOC, two parallel programmes were in evidence: ren: dit criterium past bijzonder goed bij de ambitie ‘business as usual’ and ‘something different’‘ (Pal- om verbindingen te leggen in de Euregio . In Via2018 mer I, 2004:72) . (tussenrapportage) worden ook concrete projecten genoemd die daarop zijn geënt . De samenwerking Als de Euregio zich als betekenisvolle regio wil ont- tussen verschillende culturele sectoren hebben wij wikkelen, en daar is zeker (economische) aanleiding benoemd als kans, maar komt nu nog onvoldoende voor, dan is deze vergaande afstemming noodzakelijk . terug in de plannen en projecten . Tegelijkertijd con- Naast het gemeentelijke cultuurbeleid is het dan ook stateren wij dat een meer structurele afstemming en zeer goed voorstelbaar dat er wordt gewerkt aan een verbinding (van beleid, bestuur, educatie, aanbod) in Euregionaal cultuurbeleid waarin deze afstemming de Euregio nu nog onvoldoende is . wordt vastgelegd . MCH2018 kan hier een vliegwiel voor zijn . Aandacht vestigen op de rijke culturele diversiteit in Europa: de culturele diversiteit in de Euregio is in de huidige plannen voorzien . Aandacht voor de culturele diversiteit van Europa komt in niets tot weinig aan 7.8 Europese criteria en software bod . Er worden (in Via2018) verbindingen gezien tussen met name de geschiedenis van de Euregio en Een stad wordt niet tot culturele hoofdstad aange- de geschiedenis van Europa . Dit punt zou in relatie wezen op basis van intrinsieke kwaliteiten: naast het tot culturele diversiteit in Europa verder uitgewerkt laten zien wat er al is (zoals bij erfgoed Unesco) zal er moeten worden . een speciaal programma ontwikkeld moeten worden . 90 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Naar voren brengen van de gemeenschappelijke Euregio betekent dit dat er een dubbele cultuursprong aspecten van Europese culturen: dit criterium vindt gemaakt zal moeten worden . Van een lokaal niveau zijn weerslag in het zoeken naar een gedeelde identi- naar Euregionaal niveau: volkskunst en amateur- teit in de Euregio (zie ook de hoofdstukken Hoofd- kunst als verbindende elementen en van Euregionaal ambitie en Orgware) . In lijn met de opmerkingen bij niveau naar Europees niveau: van volkskunst naar het vorige criterium geldt ook hier dat de zoektocht experiment en vernieuwing . De eerste sprong is naar gemeenschappelijkheden verder zal moeten belangrijk om op Euregionaal niveau te verbinden en reiken dan de Euregio . Ook de relatie van gemeen- om de binding met de burgers in de Euregio te behou- schappelijkheden van de culturen in de Euregio met den: volkscultuur en amateurkunst worden sterk de gemeenschappelijke aspecten van andere Europese gewaardeerd . Om het programma ook op een Euro- culturen zal belicht moeten worden . pees niveau aantrekkelijk te laten zijn, is de tweede sprong noodzakelijk; volkscultuur is op een Europees Steun voor de transnationale circulatie van artistieke niveau onvoldoende aansprekend . Aandachtspunt en culturele werken en producten (speerpunt uit is om de winst uit de eerste sprong niet ongedaan Europese kaderprogramma voor cultuur): dit crite- te maken in de tweede sprong . Het door middel van rium hangt zoals in dit hoofdstuk beschreven sterk experiment verbinden van volkscultuur en amateur- samen met het van bovenaf faciliteren van uitwisse- kunst aan vernieuwing, is een kans . ling (zie ook orgware en hardware), maar ook met het initiatief van onderop . Er bestaan in de Euregio Duurzaamheid van het evenement: het evenement al verbanden en projecten die culturele uitwissing moet passen in de ontwikkeling van de stad op lange als doel hebben (bijvoorbeeld Regiotheaterdans) en termijn en als katalysator voor de middellange en ook in Via2018 worden er projecten genoemd met lange termijn fungeren . Zowel op het gebied van dit doel . Om de Euregio als min of meer coherente orgware als op het gebied van hardware en software culturele regio te kandideren, zou de culturele uitwis- kan MCH2018 als vliegwiel dienen voor een aan- seling nog versterkt moeten worden (organiseren van tal belangrijke ontwikkelingen . Het slechten van ontmoeting, smeden van culturele allianties) . Naast grenzen, afstemmen, verbinden en uitwisselen van de uitwisseling binnen de Euregio zal er ook aan- cultuur in de Euregio maken daar een belangrijk dacht moeten komen voor uitwisseling of circulatie onderdeel van uit . Nu gebeurt dit incidenteel; op de van culturele werken en producten met de rest van middellange en lange termijn zal dit een structureel Europa . Dit perspectief ontbreekt nu nog . beslag moeten krijgen . Bijvoorbeeld in Euregionaal cultuurbeleid . In Via2018 kan sterker en vooral Steun voor de interculturele dialoog (speerpunt uit concreter dan nu het geval is de link gelegd worden het Europese kaderprogramma voor cultuur): de tussen MCH2018 en de ontwikkelingen en ambities zoektocht naar een Euregionale identiteit kan aan dit in de Euregio . criterium verbonden worden: dialoog tussen culturen binnen de Euregio, dialoog tussen culturele instellin- gen en dialoog tussen culturele sectoren . Het benoe- men en taal- en cultuurverschillen binnen de Euregio is hier een belangrijk onderdeel van . Er is een project in voorbereiding dat hierover gaat, het Europese cri- terium onderschrijft nogmaals het belang . Ook hier geldt dat het bredere Europese perspectief niet uit het oog verloren moet worden .

Het evenement moet aantrekkelijk zijn en de burgers moeten bij het evenement worden betrokken: het programma voor MCH2018 zal aansprekend moe- ten zijn voor de bewoners van de Euregio, maar ook voor een breder Europees cultureel publiek . Voor de Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 91

Sterkten Zwakten

• Op niveau van de Euregio veel en redelijk gevarieerd aanbod. • Geen concrete ambities en inhoudelijke kaders • Interessante combinatie van zowel hoogcultuur en op gebied van software: ‘Ik ben cultureel kapitaal’ volkscultuur, professionele kunst en amateurkunst. en ‘de Euregio’ zijn niet concreet genoeg. • Combinatie van verschillende landen, verschillende • Euregionaal aanbod is niet zichtbaar. talen en verschillende culturen met een gedeelde • Beperkt publiek in de Euregio. geschiedenis maakt de Euregio als kandidaat uniek. • Beperkte afstemming van cultuurbeleid • Internationale bekendheid van Maastricht en de Euregio (op en cultureel aanbod in de Euregio. het gebied van cultuur) door een aantal grote evenementen: • Er blijven weinig kunstenaars ‘hangen’ in Maastricht. • Maastricht: concerten van André Rieu, TEFAF, Jazz • Geen/onvoldoende eigen producties festival masters, Amstel Goldrace, Internationaal van internationale relevantie. Jeu de boules Toernooi, Dancetour, Het Parcours, • Beperkte aanwezigheid en beleving van een alternatief Preuvenemint en World Press Photo. cultuuraanbod en de creatieve industrie. • De belangrijkste evenementen in de Euregio zijn: het • Beperkte tot geen aandacht voor betrekken van ruitertoernooi CHIO (Aachen), Prix de la création (Luik), ‘allochtonen’ (bij) kunst en cultuur (dit is een van SHOTS (Hasselt), Warm aanbevolen (Hasselt), Zomer in de criteria van de Europese Commissie). Hasselt, Theater op de markt (Hasselt), Notorious visuals (Heerlen), Oktoberfeest (Sittard) en Eupen musik marathon. • Maastricht scoort al hoog op gebied van cultuur in de Atlas voor gemeenten.

Kans Bedreiging

• Benutten van de (internationaal) bekende evenementen • Kwaliteit en variatie van het cultuuraanbod op niveau en festivals zoals TEFAF, Pinkpop, Pukkelpop en van Euregio zijn goed, op niveau van partnergemeenten Jazz Masters in de programmering voor MCH2018: minder. Dit geldt ook voor Maastricht. Onderstreept het maak er doorlopende evenementen van. belang van aftstemming en verbinden van aanbod. • Afstemming van het aanbod in de Euregio en • Moeilijke relatie hoog- en laagcultuur: min of meer van het cultuurbeleid of zelfs het formuleren gescheiden werelden waarvan het de vraag is van Euregionaal cultuurbeleid. of deze zich tot elkaar willen verhouden. • Afstemming en uitwisseling van cultuureducatie in • Thema’s en projecten voor MCH2018 zijn nog weinig Euregionaal onderwijsnetwerk: aanhaken van het uitgewerkt. Zonder kaders is het moeilijk om het culturele beroepsonderwijs. Het aantal leerlingen binnen het veld aan te spreken en internationale artiesten aan te trekken. beroepsonderwijs dat na afronding van de opleiding de regio • Geen uitgewerkte visie op de verduurzaming van verlaat, is een stuk lager dan dat van de universiteiten. MCH2018 (bestuurlijk en financieel): zorgt voor • Benutten van cultuureducatie voor uitwisseling in en wantrouwen binnen het culturele veld. bewustwording van de Euregio: leerlingen daadwerkelijk • Taal en cultuurverschillen: andere wensen van verplaatsen door de Euregio, er over praten is niet genoeg. publiek, publieksbereik in vreemde taal, en obstakel • Verbinden en confronteren van vernieuwende hoogcultuur in samenwerking tussen instellingen. Hoewel er zeker met volkscultuur, professionele kunst met amateurkunst: voorbeelden zijn waarin taal- en cultuurverschillen innovatie door experiment. Volkscultuur en amateurkunst overwonnen worden, blijft het in veel gevallen toch een om Euregionale bevolking te binden, experiment om obstakel. De wil om samen te werken of een bepaalde ook op Europees niveau aansprekend te zijn. voorstelling te bezoeken, moet dan wel erg groot zijn. • Zichtbaar maken van het Euregionale cultuuraanbod: bijvoorbeeld via een meertalige website waarop je op basis van een persoonlijk profiel bij het aanbod uitkomt dat voor jouw interessant is. • Vergroten van de mobiliteit van het publiek door het stimuleren van weten (o.a. zichtbaarheid van het aanbod), willen (o.a. cultuureducatie) en kunnen (o.a. bereikbaarheid binnen Euregio). • Vergroten van de mobiliteit van het aanbod: uitwisseling tussen instellingen in de Euregio en benutten van elkaars faciliteiten. • Vergroten van de zichtbaarheid en ontsluiting van het alternatieve cultuuraanbod en creatieve industrie. • Verduurzaming MCH2018: structurele effecten door verregaande afstemming en samenwerking binnen de Euregio op het gebied van cultuur. MCH2018 kan als vliegwiel dienen. • Een ‘verbindingsofficier’ installeren voor het smeden van culturele allianties.

Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 93

8. Mentalware

8.1 inleiding gesloten, conservatief en arrogant . Het is sterk op zichzelf gericht en ziet dat wat van buiten komt als In dit hoofdstuk staan de ambities centraal die gefor- een bedreiging voor de status quo . Dit beeld wordt muleerd zijn op het gebied van mentalware . Onder door de culturele monitor ten dele onderschreven . mentalware verstaan wij alles wat te maken heeft met Men geeft aan open te staan voor invloeden van bui- houding en gedrag, met wat op zijn Engels heet een ten, en dit ook te waarderen, maar verlangt wel dat ‘state of mind’ . wat van buiten komt zich aanpast aan wat er al is .

Dit gemengde beeld komt ook naar voren met betrek- king tot de ruimte voor moderne en vernieuwende 8.2 Het creëren van een kunsten . Men geeft aan moderne en vernieuwende nieuwe mentale ruimte kunsten sterk te waarderen, maar in mindere mate te beleven . Dit verschil wordt ten dele verklaard door 8.2.1 Wat is een nieuwe mentale ruimte? de zichtbaarheid van dit aanbod, maar ook door een De overkoepelende ambitie die in Via2018 wordt daadwerkelijk tekort . Uit de gesprekken blijkt dat dit geformuleerd, is het creëren van een ‘nieuwe mentale tekort ook door de gemeente en het culturele veld ruimte’ . Wat dat precies betekent, een nieuwe men- wordt ervaren . De verklaring voor dit tekort kan tale ruimte, wordt in Via2018 niet beschreven . Wel zodoende niet toegeschreven worden aan de behoefte wordt het als voorwaarde gezien voor een cultureel of de wenselijkheid van vernieuwende kunst, maar dynamisch klimaat, maar ook dat wordt niet nader eerder aan het vermogen om vernieuwende kunst te gespecificeerd . Bij nadere beschouwing lijkt het creë- faciliteren . Verschillende ambtenaren die wij in het ren van een nieuwe mentale ruimte samen te hangen kader van de SWOT hebben gesproken, geven aan met het vergroten van tolerantie, met openstaan voor het moeilijk te vinden om de regie los te laten en nieuwe impulsen en invloeden van buitenaf: ingredi- zo ruimte te laten voor vernieuwing of experiment . ënten die nodig zijn om onderdeel uit te maken van Omdat juist in het experiment kansen liggen voor de geglobaliseerde wereld . MCH2018 (zie hoofdstuk Software) is het belangrijk dat dit verandert . Het bewustzijn is er al, dit is een belangrijke stap in de goede richting . 8.2.2 Herkenbaarheid in Maastricht Uit de gesprekken die onderdeel uitmaakten van De aanwezigheid van de Universiteit van Maastricht, deze SWOT blijkt dat men niet direct weet wat er waar veel internationale studenten op zitten, heeft met mentale ruimte, of het creëren van een nieuwe weinig invloed op de tolerantie in Maastricht . De mentale ruimte, wordt bedoeld . De beleefde vaagheid studenten en de Maastrichtenaren leven langs elkaar van het begrip zorgt zelfs voor irritatie . Wanneer de heen . Ze komen bijvoorbeeld wel in de zelfde cafés, onderzoekers het begrip invulden met termen als het maar niet op dezelfde avond: ‘Door de week zijn de vergroten van tolerantie en een open blik naar bui- cafés van de studenten, in het weekend van de Maas- ten, werd het beter begrepen . Het verduidelijken van trichtenaren’, aldus een student . Op dit punt zouden het begrip mentale ruimte is een kans . kansen moeten liggen: de studenten die wij hebben gesproken, geven aan het jammer te vinden dat veel In Maastricht wordt het creëren van een nieuwe Maastrichtenaren zo gesloten zijn, ze hebben het mentale ruimte, wanneer het wordt gekoppeld aan gevoel er nooit bij te zullen horen . Tegelijkertijd lijkt de het vergroten van tolerantie en een open blik, sterk irritatie die er bij sommige Maastrichtenaren is in de herkend en als ambitie krachtig onderschreven . richting van de (‘bierzuipende’) studenten ook voort Maastricht wordt in de gesprekken beschreven als te komen aan een gebrek aan positief contact . Door 94 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

de studenten (bijvoorbeeld via de studentenverenigin- dit moment nog vrij beperkt, hetgeen duidt op de gen) op een positieve manier te betrekken bij de stad relevantie van de ambitie . en bij de Maastrichtenaren zou er meer wederzijds begrip kunnen ontstaan . Op dit moment is er onder Het koppelen van de Euregio als nieuwe mentale de naam Pick Up Art een buddyproject dat raadsleden ruimte aan de emancipatie van de Euregio is daarbij koppelt aan een culturele buddy . Wellicht zou een een tweede kans . Uit een eerdere rondgang door de dergelijk buddyproject ook kunnen dienen voor de Euregio van de artistieke leider van MCH2018 bleek verbinding van studenten aan de Maastrichtenaren . dat de emancipatie van de Euregio ten opzichte van het achterland van het Belgische gedeelte, het Neder- De gesloten houding van Maastricht wordt gezien als landse gedeelte en het Duitse gedeelte als thema veel een bedreiging voor MCH2018 . Om Europese Cultu- herkenning opleverde . rele Hoofdstad te worden, moet er een open blik zijn die verder reikt dat de grenzen van de eigen gemeente . In dit opzicht vormt de gesloten houding van Maas- 8.2.4 impliciete veronderstellingen bij tricht ook een bedreiging voor het creëren van verbin- het creëren van mentale ruimte dingen en eenheid in de Euregio . Maastricht wordt In het vergroten van de mentale ruimte ontstaat de meerdere malen aangeduid als een eiland binnen vraag wie zich moet openstellen voor wie: de impli- Limburg (NL) en een eiland in de Euregio . ciete aanname (in onder andere Via2018) is dat volkscultuur, en de bevolking in het algemeen, zich zouden moeten verhouden tot de meer gevestigde 8.2.3 Herkenbaarheid buiten Maastricht ‘hoogcultuur’ . De vraag is of het omgekeerde niet Daar waar het creëren van een nieuwe mentale even wenselijk is . In lijn met de kansen die er liggen ruimte, na de verduidelijking van het begrip, in in de verbinding en de confrontatie van volkscultuur, Maastricht sterk wordt herkend en onderschreven, en de meer gevestigde ‘hoogcultuur’ zou het mini- geldt dit niet (echt) voor de andere partnergemeen- maal moeten gaan over een wisselwerking . ten . Daar wordt het creëren van een nieuwe mentale ruimte wel gezien als een ambitie die ze bij Maastricht vinden passen, maar niet bij zichzelf . Limburg (B en 8.2.5 Mentale ruimte als wervend begrip NL) vormt hierop mogelijk een uitzondering . Men Eerder concludeerden wij al dat niet direct duidelijk geeft in de gesprekken aan dat de inwoners over het is wat er met het creëren van een nieuwe mentale algemeen naar binnen zijn gekeerd . Er is wel een ruimte wordt bedoeld . Men geeft bovendien aan de oriëntatie naar buiten, maar alleen dan wanneer het term ‘mentale ruimte’ intellectualistisch en belerend zich direct verhoudt tot iets Limburgs . Dit beeld wordt te vinden . Nog los van de mate waarin de achterlig- overigens ook gecultiveerd door de media . In steden gende gedachte wordt herkend, constateren wij dat als Aken en Luik is men naar eigen zeggen al decen- het gebruik van de term ‘mentale ruimte’ als wervend nia lang gewend aan het samenleven met verschil- begrip ongeschikt is, daarvoor is het te abstract en stoot lende culturen, met invloeden van buitenaf . Dit beeld het eerder af dan dat het de nieuwsgierigheid prikkelt . wordt ook door de Culturele Monitor onderschreven .

De vraag is of het creëren van een ‘nieuwe mentale 8.2.6 Houding van het culturele veld ruimte’ als overkoepelende ambitie wel herken- In Via2018 wordt het culturele veld uitgenodigd mee baar genoeg is voor de Euregio . Door het begrip een te denken en bouwen in de aanloop en het pro- andere invulling te geven en het meer te koppelen gramma van MCH2018 . De ambitie om Europese aan de Euregio als nieuwe mentale ruimte, zou de Culturele Hoofdstad te worden, kan in het culturele herkenbaarheid kunnen worden vergroot . Immers, veld op veel enthousiasme rekenen (daar waar men de ambitie om meer verbindingen aan te gaan over de bekend is met deze ambitie, dit verschilt per stad) . grenzen en zo de Euregio meer (culturele) betekenis Zoals al eender opgemerkt, zijn de inhoudelijke en te geven, wordt wel breed onderschreven . Het aantal financiële kaders nog weinig concreet . In met name grensoverschrijdende samenwerkingsvormen is op Maastricht lijkt dit ervoor te zorgen dat het culturele Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 95

veld zich wat afwachtend opstelt . In Luik, Heerlen ‘mentale ruimte’ kunnen fungeren . Ook in de tus- en Hasselt is dit beeld anders . Daar wordt er door senrapportage van Via2018 (mei 2010) is het begrip het culturele veld, ook zonder inhoudelijke kaders, al verder ingevuld als ‘Wij zijn Euregiaan’ . Bij deze nagedacht over projecten . In Luik verklaart men dit insteek sluiten wij ons aan: ons pleidooi voor het verschil door de eerdere kandidatuur van de stad operationaliseren van de diversiteit en Bildung door waardoor het veld al geactiveerd is . Luik, Heerlen onder meer culturele uitwisseling, is geen pleidooi en Hasselt kunnen als voorbeeld dienen voor Maas- voor het opheffen van verschillen tussen partners tricht, tegelijkertijd kan er vanuit het projectbureau en regio’s . Het maakt het echter wel mogelijk om MCH2018 ook een handreiking worden gedaan in de vertrouwd te raken met diverse culturele tradities en richting van het culturele veld door het bieden van kan dus ook zorgen voor een specifiekere invulling inhoudelijke en financiële kaders . mentale ruimte .

Bovendien kan het kennis maken en het vergroten van aandacht voor culturele producties van over de 8.3 nieuwe invulling van directe landsgrenzen het zelfbewustzijn van de regio mentale ruimte verder versterken: de Euregio zou niet langer gezien moeten worden als een perifere regio, maar juist Tijdens ons onderzoek hebben we wel richtingen als centraal gelegen regio met een eigen interessant gevonden die voor een nieuwe invulling van de term cultureel aanbod . 96 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

8.4 samenvatting SWOT

Sterkten Zwakten

• De ambitie om in Maastricht meer tolerantie te • Het begrip ‘mentale ruimte’ roept niet direct bewerkstellingen, wordt in Maastricht zelf breed een beeld op en wordt als vaag ervaren. gedragen en als een van de belangrijkste ambities • In samenhang met het bovenstaande punt is het begrip gezien. Deze invulling van ‘het vergroten van de ‘mentale ruimte’ als wervend begrip zwak: het wordt mentale ruimte’ is dus krachtig voor Maastricht. als te intellectualistisch of zelfs belerend gezien. • Met name in Luik, Heerlen en Hasselt is het culturele veld • Het vergroten van de mentale ruimte zoals beschreven proactief in het meedenken en doen rondom MCH2018 in Via2018 is buiten Maastricht niet (echt) herkenbaar. • Weinig tolerantie t.o.v. Hollanders, zaken van buiten (Maastricht specifiek), maar ook in Limburg (NL) als geheel. Zowel in het proces van de kandidaatstelling als in het uiteindelijk behalen van de kandidatuur is een blik naar buiten en een oriëntatie op Europa van groot belang. • Ondanks de aanwezige behoefte is er in de praktijk weinig ruimte voor experiment, met name in Maastricht.

Kans Bedreiging

• Positief betrekken van de universiteiten en internationale • Afwachtende houding van het culturele veld, met name studenten bij MCH2018 en bij de stad Maastricht in het in Maastricht. Hangt ook samen met het ontbreken algemeen. Dit zou de wederzijdse tolerantie tussen van duidelijke inhoudelijke en financiële kaders. studenten en Maastrichtenaren kunnen vergroten. • Met name in Maastricht vanuit gemeente • Verduidelijken van het begrip ‘mentale ruimte’. gebrek aan (mentale) ruimte voor experiment: • Gebruiken van het begrip ‘nieuwe mentale ruimte’ om de moeilijk om de regie los te laten. Euregio als geheel mee aan te duiden. De emancipatie van de Euregio, ten opzichte van het hinterland van de drie landen, zou dan een mogelijk achterliggend verhaal kunnen zijn. • Activeren van het culturele veld door een handreiking op gebied van inhoudelijke en financiële kaders. • Culturele uitwisseling zal de verschillen niet opheffen, maar maakt het mogelijk om vertrouwd te raken met diverse culturele tradities (specifiekere invulling mentale ruimte). • Meer aandacht voor culturele producties van over de directe landsgrenzen kan het zelfbewustzijn van de regio versterken (geen perifere regio, maar juist centraal gelegen met een interessant cultureel aanbod). Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 97

9. grondslagen voor een strategie naar 2018

9.1 Hoofdambitie 9.2 orgware

Strategie Strategie •• Als het versterken van de economische structuur •• Het creëren van een culturele vrijplaats: een belangrijk doel is en cultuur als vliegwiel MCH2018 zou wat ons betreft als experimenteel moet fungeren, adviseren wij afzonderlijk ook project gebruikt moeten worden om de huidige economische doelen en trajecten te benoemen verschillen in wet- en regelgeving te overbruggen . die parallel aan MCH2018 uitgevoerd worden . Dit alles zou in elk geval voor de aanloop naar De huidige focus op de economie leidt tot enige en tijdens MCH2018 moeten leiden tot een argwaan bij potentiële culturele partners . Men soort culturele vrijhaven, waarbij regelgeving vreest dat de economische doelen, de culturele de samenwerking niet langer in de weg staat . doelen overschaduwen: een eenmalig ‘cultureel Na 2018 zou deze tijdelijke vrijhaven kunnen feestje’ zonder werkelijke interesse in de cultuur . worden geëvalueerd en kan worden bezien welke elementen men binnen de Euregio graag zou De verschillende partners moeten scherp krijgen willen en kunnen behouden . welk element van belang is, of voor welke mix van doelen men kiest . Waarvoor ook gekozen Dit experiment zou als voorbeeld kunnen dienen wordt: de algemeen geformuleerde niet-culturele voor samenwerking op andere terreinen . Om deze doelstellingen zouden afzonderlijk van het juridische exercitie te ondernemen, zou een goede culturele geformuleerd en uitgewerkt moeten bestuursjurist onderdeel uit moeten gaan maken worden . Cultuur an sich zal niet voor de grote van het projectteam . Voor het creëren van een economische en sociale omslag zorgen . Het kan culturele vrijplaats zou gebruik gemaakt kunnen enkel als vliegwiel fungeren . worden van de ervaringen in het kader van de Benelux-Overeenkomst uit 1991 . De meerwaarde •• Er is een grote groep die het proces van van deze overeenkomst is dat deze lokale of samenwerking, nadenken over de regio en over regionale samenwerking op publiekrechtelijke Maastricht in relatie tot de regio minstens zo basis mogelijk maakt . belangrijk of zelfs belangrijker vindt dan Culturele Hoofdstad worden . Maastricht en partners •• Bestuurlijk gezien is het verleidelijk op alle steden moeten hun uiterste best doen de titel binnen en de beide provincies bottom-up vanuit hun eigen te slepen, maar zelfs als dat niet lukt, is het geen beleidskaders en stedelijke profielen het CHM 2018- vergeefse moeite . concept te laten vullen . Dit kan op korte termijn de partners het gevoel geven dat het niet alleen Vanuit deze gedachte is het verstandig niet alleen een ‘feestje voor Maastricht’ is, maar ook wat de doelen voor 2018 en daarna scherp te formuleren meerwaarde voor de andere partners is en dat ze (cultureel, sociaal en economisch), maar deze op hun eigen manier zichtbaar zullen zijn . Een doelen ook voor ogen te houden als Maastricht de dergelijke invulling zou leiden tot een inhoudelijke kandidatuur niet binnenhaalt . Dit onderschrijft en organisatorische versnippering die onwenselijk extra het belang om de structurele culturele, is . De artistiek-inhoudelijke invulling moet centraal economische en sociale doelen afzonderlijk te geregisseerd worden . De invulling moet wel een formuleren . wisselwerking zijn tussen de verschillende partners: juist van de sterke punten van de verschillende 98 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

partners die bijdragen aan het concept van eigen centrum perifere regio’s zijn en moeten MCH2018, moet gebruik gemaakt worden . samenwerken . MCH2018 zou de sense of urgency inzichtelijk moeten maken . Wat wil men zijn als Wij stellen dan ook voor per stad (en eventueel men ‘geëmancipeerd’ is? Dit betekent niet dan ook per regio) een projectleider in te stellen die men niet meer kan kijken naar wat men deelt uit in afstemming met de directie MCH2018 een het verleden of waar nu verbanden liggen, maar de deel van het programma binnen de vastgestelde blik zou primair op de toekomst moeten liggen . thematiek van de stad/overheid bottom-up invult . Het overgrote merendeel van de programmering wordt echter opgesteld en uitgevoerd in Quick win samenwerking tussen het artistieke team Snelle oprichting van de projectorganisatie MCH2018 en de culturele instellingen in de regio . en een goed communicatieplan opstellen.

•• Naast afspraken over de wijze waarop de partners een deel van het programma bottum-up kunnen invullen, is het nodig om op Euregionaal niveau bestuurlijk als één regio te gaan denken en te denken in belangen . Wat zijn de mutual gains van 9.3 Hardware de regio? Strategie •• Niet alleen inhoudelijk zouden wat duidelijker •• Er zal een kwaliteitsslag gezocht moeten worden kaders kunnen worden gemaakt: ook financieel binnen het bestaande ov-netwerk . Inzet van meer zou er een kosten- en batenanalyse gemaakt treinen of bussen, het doortrekken van bestaande moeten worden door alle partners: bijvoorbeeld lijnen, het verruimen van de vertrektijden en het jullie brengen dit in, en daarvoor krijgen jullie (verder) afstemmen van de kaartverkoop zijn hier een x aantal toeristen/bezoekers terug . De concrete voorbeelden van . baten zijn natuurlijk nooit gegarandeerd en niet altijd kwantitatief uit te drukken; een dergelijke •• Gezien het reeds aanwezige aanbod, en de gecalculeerde inschatting van de opbrengsten, zou variatie binnen dit aanbod constateren wij dat echter bij een aantal partners tot een actievere er geen aanvullende investeringen nodig zijn in opstelling kunnen leiden . termen van nieuwe faciliteiten . Een Euregionaal poppodium, broedplaatsen en productieruimten •• De verschillende partners moeten scherp krijgen vormen daarop een uitzondering . welk element van belang is, of voor welke mix van doelen men kiest . Waarvoor ook gekozen Afstemming van hardware op Euregionaal niveau . wordt: de algemeen geformuleerde niet-culturele Wij zien hiervoor drie aanknopingspunten: doelstellingen, zouden afzonderlijk van het culturele geformuleerd en uitgewerkt moeten 1 . Het vergroten van de bereikbaarheid worden . Cultuur an sich zal niet voor de grote binnen de Euregio . economische en sociale omslag zorgen . 2 . Het vergroten van de bekendheid •• Om de diversiteit te operationaliseren, handen van de aanwezige faciliteiten bij het en voeten te geven, vinden wij dat er niet gezocht publiek en de instellingen . moet worden naar een bestaande identiteit, maar dat dit culturele project de vraag moet 3 . Het beter afstemmen en gebruikmaken van de beantwoorden wat voor een regio de Euregio wil faciliteiten . In samenhang met de vorige twee zijn . Als er al een noodzaak tot samenwerken is, punten valt er ook winst te behalen door de dan is het de emancipatie van de regio, het feit bestaande faciliteiten en de bouw van nieuwe dat de Euregionale partners ten opzichte van hun faciliteiten beter op elkaar af te stemmen . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 99

Dit valt of staat met het beschouwen van het aanbod per stad de zwakten aanpakt, maar dat men de van culturele faciliteiten op het niveau van de Eure- sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen met gio in plaats van het niveau van individuele gemeen- elkaar gaat beschouwen en elkaar gaat aanvullen! ten . Dit wordt op dit moment onvoldoende gedaan waardoor gemeenten elkaar eerder beconcurreren •• Kansen liggen in het vergroten van de zichtbaar- dan versterken . heid van de creatieve industrie en het alternatieve aanbod en het scheppen van een klimaat waarin er meer ‘out of the box’ gedacht wordt . Die wens lijkt ook bij de gemeente aanwezig, maar het is Quick wins lastig om het ‘procedurele denken’ en de regie los te laten . Juist vanuit de creatieve industrie kunnen • Het ov-netwerk leent zich er daarnaast uitste- ‘bottum-up’ initiatieven ontstaan die bijdragen kend voor om reizigers bewust te maken van aan (het programma van) MCH2018 . De cultu- de Euregio, en MCH2018 in het bijzonder. Door rele vrijplaats waar we voor pleiten, zou zich niet bijvoorbeeld herkenbare elementen terug te alleen moeten beperken tot het vrijwaren van laten komen op de vervoersbewijzen, of een belemmerende wet- en regelgeving, maar zou ook MCH2018-magazine te ontwerpen speciaal voor moeten impliceren dat de lokale overheden ruimte in de trein, zal de Euregio meer gaan leven en laten voor initiatief van onderop . als niveau van betekenis worden ervaren.

•• Om het publiek en de mobiliteit van het publiek • Er liggen op korte termijn kansen in het binnen de Euregio te vergroten, adviseren wij te ontsluiten en afstemmen van het bestaande denken in de volgende drieslag: aanbod. Hoewel de variatie binnen de cul- turele infrastructuur op het niveau van de 1 . Weten . Om gebruik te maken van het culturele Euregio groot is, geldt dit in mindere mate aanbod in de Euregio moet het publiek voor de individuele partnergemeenten. eerst op de hoogte zijn van het aanbod .

2 . Willen . Het publiek moet gebruik willen maken van het culturele aanbod . Hoewel dit geen heilig moeten is, kan via onder meer cultuur educatie 9.4 software de interesse in cultuur wel vergroot worden .

Strategie 3 . Kunnen . Als het aanbod bekend is en men heeft •• Meer dan nu gebeurt, moet aanbod op elkaar besloten van het aanbod gebruik te willen maken, afgestemd worden en actieve verbindingen gezocht moet er ten slotte ook de mogelijkheid zijn om worden tussen instellingen in de Euregio . Pas dit kunnen te doen . Naast financiële mogelijk- dan wordt de variatie die er op het niveau van de heden willen we vooral de mogelijkheden op het Euregio bestaat ook beschikbaar gemaakt voor gebied van infrastructuur (ov) benadrukken . de individuele gemeenten en krijgt de Euregio, als min of meer coherente regio, daadwerkelijk Naast het perspectief op een Euregionaal (culturele) betekenis . De Euregio zou ook wat publiek dat zich door de regio begeeft, is er betreft cultureel aanbod op Euregionaal niveau ook een perspectief denkbaar waarbinnen het beleid moeten maken en hinderende wet- en publiek niet beweegt en slechts de mobiliteit regelgeving moeten verhelpen door in elk geval van het aanbod wordt vergroot . Internationaal tijdelijk in afstemming met landelijke overheden aanbod trekt dan als het ware aan het publiek een culturele vrijplaats te ontwikkelen . voorbij . Gezien de genoemde voorwaarden voor mobiliteit en het vergroten van het publiek zou De resultaten van de Culturele Monitor per stad een combinatie gezocht moeten worden tussen zouden er dan ook niet toe moeten leiden dat men beide perspectieven . 100 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

•• Bij het samenstellen van het programma zou verbinding weer ongedaan gemaakt wordt, omdat een verbinding en confrontatie tussen de door de vernieuwende, experimentele elementen onderstaande elementen aandacht moeten het lokale en Euregionale publiek ‘afhaakt’ . Uit krijgen: de Culturele Monitor is echter gebleken dat er bij aanzienlijke publieksgroepen in de hele Euregio Europees niveau: Bindend in de Euregio: het ook grote waardering is voor vernieuwende en vernieuwende hoogcultuur volkse hedendaagse cultuur .

Hoogcultuur, deel van de Traditioneel aanbod, deel professionele kunst, heden- van de professionele kunst, •• Door gebruik te maken en het bewust positioneren daagse cultuur volkscultuur en amateurkunst van gemeentelijke cultuurprofielen wordt de diversiteit in de regio maximaal benut en is het •• Niet alleen op organisatorisch/bestuurlijk vlak, voor het publiek duidelijk waarvoor je in welke maar ook inhoudelijk is er sprake van een dubbele gemeente moet zijn . Wij stellen dan ook voor per cultuursprong: stad (en eventueel ook per regio) een projectleider in te stellen die in afstemming met de directie 1 . lokaal niveau naar Euregionaal niveau: MCH2018 een deel van het programma binnen de -- Bijvoorbeeld volkskunst en amateurkunst vastgestelde thematiek bottom-up invult . als verbindend element . -- Ook het ‘operationaliseren van de •• Er liggen wel kansen in het stimuleren van diversiteit’ in de Euregio (zie ook hoofdstuk een culturele carrière in de Euregio: grotere orgware) door middel van Euregionale schaal . Het zou een gemeenschappelijke producties, kan een manier zijn om tot een inspanning moeten zijn van de verschillende gedeeld aanbod op Euregionaal niveau te partnergemeenten . Besteed daarbij ook aandacht komen: hoe verhouden de verschillende aan het beroepsonderwijs . Studenten uit het culturen zich tot elkaar? En hoe verbinden beroepsonderwijs blijven vaker in de stad of regio we die op een innovatieve manier? wonen . Kansen liggen er in om deze groep aan cultuur te verbinden, of cultureel te engageren . 2 . Euregionaal niveau naar Europees niveau: -- Bijvoorbeeld van volkskunst naar •• In het kader van MCH2018 zou er een experiment en vernieuwing . Euregionaal netwerk gevormd kunnen worden van -- Kwaliteitsslag van Euregionaal niveau naar onder andere lagere scholen, middelbare scholen, Europees niveau . beroepsonderwijs en culturele instellingen die op structurele basis onderlinge uitwisseling Op het niveau van producties is de cultuursprong organiseren . van Euregionaal niveau naar Europees niveau wellicht niet een hele grote, mits de producties •• Om de Euregio als min of meer coherente er ook echt in slagen door de culturele diversiteit culturele regio te kandideren, zou de culturele benadrukken en/ of te overbruggen vernieuwend uitwisseling nog versterkt moeten worden te zijn . (organiseren van ontmoeting, smeden van culturele allianties) . Naast de uitwisseling binnen Het is de vraag of met deze productionele insteek de Euregio zal er ook aandacht moeten komen de cultuursprong wat betreft het aanbod naar het voor uitwisseling of circulatie van culturele publiek toe ook zal slagen . Wat betreft het publiek werken en producten met de rest van Europa . Dit en betrokkenheid van de bewoners van de Euregio perspectief ontbreekt nu nog . is de volkscultuur/ amateurkunst de grote gemene deler . Net als op het bestuurlijke vlak (zie hoofd- stuk Orgware) is ook hier sprake van een dubbele cultuursprong . Een risico zou kunnen zijn dat bij de stap van niveau 1 naar niveau 2, de eerste Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 101

9.5 Mentalware Quick wins Strategie • Uit de culturele monitor blijkt dat er in vrijwel •• De vraag is of het creëren van een ‘nieuwe alle gemeenten verschil bestaat tussen de mentale ruimte’ als overkoepelende ambitie waardering en de beleving van (verschil- wel herkenbaar genoeg is voor de Euregio . Door lende onderdelen van) cultuur. Wanneer je het begrip een andere invulling te geven en het de Culturele Monitor naast het aanwezige meer te koppelen aan de Euregio als nieuwe aanbod legt, blijkt echter ook dat de beleving mentale ruimte, zou de herkenbaarheid kunnen van het publiek niet altijd correspondeert met worden vergroot . Immers, de ambitie om meer het daadwerkelijk aanwezige aanbod. Uit de verbindingen aan te gaan over de grenzen en zo gesprekken blijkt dat de bekendheid met het de Euregio meer (culturele) betekenis te geven, cultuuraanbod buiten de eigen gemeente nog wordt wel breed onderschreven . Het koppelen kleiner is. Een grote slag zou gemaakt kunnen van de Euregio als nieuwe mentale ruimte aan de worden met het meer zichtbaar maken van emancipatie van de Euregio is daarbij een tweede wat er is. Kansen liggen er op het gebied van kans . Uit een eerdere rondgang door de Euregio alternatieve communicatiekanalen: school, van de artistiek leider van MCH2018 bleek dat werk, twitter, winkelcentra of openbaar ver- de emancipatie van de Euregio ten opzichte van voer, websites met Amazon.comachtige klant- het achterland van het Belgische gedeelte, het profielen zijn hier enkele voorbeelden van. Nederlandse gedeelte en het Duitse gedeelte als thema veel herkenning opleverde . • We adviseren een ‘verbindingsofficier’ te installeren voor het bevorderen van cultu- rele allianties. Hierbij kan men in dezelfde drieslag te denken als bij het publiek:

1. Weten. Om verbindingen te kunnen leggen, moet er ontmoeting zijn, men moet elkaar leren kennen. Breng mensen van verschillende disciplines, uit ver- schillende steden met elkaar samen.

2. Willen. Smeden van cross culturele allianties: vanuit een wederzijdse wens en belang samen projecten ontwikkelen en uitvoeren. Maak bin- nen de alliantie duidelijke afspraken over elkaars inbreng, rol en belang.

3. Kunnen. Samenwerking ontstaat niet vanzelf, evenmin als het daadwer- kelijk samenwerken in een alliantie. Dit geldt, anders dan soms gedacht wordt, ook voor het culturele veld. 102 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 103

Bijlage 1

Literatuurlijst en lijst gesprekspartners 104 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Literatuurlijst en lijst gesprekspartners

Literatuurlijst MCH2018

Literatuur

Bamford, a . (2006) Kwaliteit en consistentie - Arts and Cultural Education in Flanders

Bamford, a . (2007) Netwerken en verbindingen: arts and cultural education in The Netherlands

Brubaker, Rogers and Frederick Cooper (2000) . “Beyond ‘Identity” in Theory and Society 29

ECORYS Nederland BV (2008) Economische effecten Maastricht Europese Culturele Hoofdstad 2018

Hogeschool Zuyd (2006) Demografische data Zuid-Limburg vergeleken met Limburg, Euregio Maas-Rijn en Nederland

Hogeschool Zuyd (2010) Maastricht Culturele hoofdstad van Europa 2018?

Palmer/Rae Associates (2004) European Cities and Capitals of Culture (1995-2004)

Rapport Berenschot (2007) Businessplan regiobranding Zuid-Limburg

Rapport E’til (2006) MHAL regio nader onderzocht: onderzoek naar de ontwikkelingen, visies en beleidsterreinen van de MHAL regio .

Rapport van La Group (2008) Stadcultuur! Een aanzet tot cultuurvernieuwing voor Sittard-Geleen

Rapport Provincie Limburg (2008) De economische waarde van de cultuursector in de provincie. Limburg en de buurregio’s

Rekenkamercommissie Heerlen (2007) Klaar voor de start? Cultuurbeleid en verzelfstandigingen - het Glaspaleis

TNO-rapport (2005) De Creatieve Industrie in de Zuidelijke Tripool, Maastricht, Heerlen, Sittard-Geleen

TNO rapport (2005) Knelpunten in creatieve productie: creatieve industrie

Vandeput, (2004) Euregio Maas - Rijn: Roadbook Interreg halfweg: 3 jaar Interreg voor Limburg in de schijnwerper

Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid (2007) Identificatie met Nederland

Wouters ea ., (2006) De Benelux: tijd voor een wedergeboorte? Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 105

Beleidsdocumenten

Aachen Leidbild 2020

Actieplan Creatieve industrie in Heerlen 2009 – 2012

Bijlageboek Stadsvisie 2030 Maastricht Mosaïek

Coaltieakkoord Heerlen april 2010

Convenant ‘Richting Culturele Hoofdstad 2018

Cultureel profiel van de gemeenteS ittard-Geleen 2009-2015 .

Cultuurbeleidsplan Hasselt 2008-2013

Cultuurbeleidsplan Luik ‘Projet de Ville, 2008-2015

Cultuureducatiebeleid Heerlen 2010-2010: van aanbod naar vraag .

Culturele agenda van Heerlen 2009 – 2012: de culturele agenda van Heerlen 2009 – 2012

Cultuuragenda Maastricht 2009-2012

Ergebnisse der Fachtagung vom 21 .- 23 . April in Eupen . Endbericht . INTERREG iii . A Programm der Euregio Maas- Rhein . Netwerk Komplexer Grenzregionen .

Europese Commisie: besluit criteria ECOE 2006

Handleiding kandidaatlidstaten voor ECOE

Maastricht Culturele Carrières

Provincie Limburg cultuuruitvoeringsprogramma 2010

Operationeel programma doelstellingen Europese regionale samenwerking Interreg IV-A 2007-2013 Euregio Maas-Rijn .

Structuurvisie Sittard-Geleen, juni 2010

Raadsstuk Stadsvisie 2030 Maastricht Mosaïek .

Tussenrapportage Via 2018 . Projectbureau MCH2018 (mei 2010) .

Via 2010 . Artistiek plan Maastricht Culturele Hoofdstad van Europa . Projectbureau MCH2018 (2009) .

Websites http://lieudepassages ainsi. .nl/ http://www .via2018 .eu/ www .regiotheaterdans .eu www .mahlmag .com www .euregionale2008 eu. http://ec .europa eu/culture/our-programmes-and-actions/doc413_en. .htm 106 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Gesprekspartners

Individuele gesprekken

Instelling Naam

1. Jan van Eyck Academie Maastricht Koen Brams

2. Toneelgroep Maastricht Arie de Mol

3. Maurer United Architects Marc Maurer & Nicole Mauer- Lemmens

4. Gallo-Romeins Museum Tongeren Carmen Willems

5. Museum Het Domein Sittard Peter Fransman

6. Opera de la Wallonie Stefano Mazzonis, Edouard Rasquin

7. Vesteda Huub Smeets

8. Art Space Rondeel Kaspar König

9. Euregionaal Design Platform Natascha Rommens

10. Manus van alles festival Maastricht Roger Heuts

11. Week in, week uit Paul Pinxten

12. Pesthuys Podium Rene Corten

13. Overlegorgaan Muziekgezelschappen Maastricht Piet Beek

14. Faculteit Cultuurwetenschappen Joop de Jong

15. Provincie Limburg, gedeputeerde Cultuur Odile Wolfs

16. Ontwikkelings Bedrijf Maastricht Lilian Cortenraad, Nicole Simons

17. Gemeente Maastricht Lei Meisen

18. Provincie Limburg (NL) John Reinders

20. Sittard-Geleen Noëlle Kemmerling

21. Schunck Stijn Huijts

22. Parkstad Limburg Theaters Bas Schoonderwoerd

23. Schlachthof Chudoscnik Sunergia René Janssen

24. Universiteit Maastricht Karin Bijsterveld

25. Muziekodroom Koen van Duffel

26. Belvédère Maastricht Martin Huijnen

27. Gemeente Maastricht, wethouder Cultuur Jacques Costongs

28. Artistiek kwartiermaker MCH2018 Guido Wevers

29. Voorzitter Raad van Toezicht MCH2018 Jürgen Linden

30. Essen Hanns-Dietrich Schmidt

31. Brugge Hugo de Greef Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 107

Rondetafelgesprekken

Rondetafel gesprek Heerlen

Instelling Naam

Hogeschool Zuyd, projectmedewerker Maurice Hermans

Beleidsadviseur College van Bestuur SVO|PL Wim Horsch Carola van Hersel

Directeur Abraxas Culturele Evenementen Rocco Malherbe

Directeur Economie gemeente Heerlen Dorthe Schipperheijn

Beleidsadviseur Cultuur gemeente Heerlen Greetje van Gemert

Voorzitter Parkstad Limburg Peter Bertholet

Rondetafelgesprek Cultuur Luik

Artiste plasticien Alain de Cleck Gerard Fourre Benjamin Paille

Théâtre de la Place Bertrand Lahout

Théâtre de la Place Céline Bilgimer

Directeur MADmusée Pierre Muyle

Les Ardentes Fabrice Lamproye

Cabinet de la Culture de la Ville Marie Remacle 108 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Rondetafelgesprek Bestuur Luik

Instelling Naam

Directeur général culture, bibliothèques,jeunesse, musées Bruno Demoulin

Premier directeur culture Robert Carabin

Verantwoordelijke Onderwijs Philippe Brau

Verantwoordelijke Jeugddienst Didier Chasseur

Rondetafel gesprek Aken

Betriebsleiter Kulturbetrieb der Stadt Aachen Olaf Müller

Lufo Frau Dr. Franzen

Musik Herr Beaujean

Kultur; Kulturservice Frau Tirtey

Kulturwirtschaft Frau Hustedt

Rondetafel gesprek Hasselt

De Queeste artistieke leiding Christophe Aussems

Provinciale Bibliotheek, directeur Martine Balcer

A2O, architect & communicatieverantwoordelijke Jan Bloemen

Z33, directeur Jan Boelen

Cultuurcentrum Hasselt, directeur René Geladé

Stad Hasselt, diensthoofd cultuur Sofie Gielis

Provinciale Hogeschool Hasselt (PHL), directeur Ben Lambrechts

Provinciale Hogeschool Hasselt (PHL), departementshoofd Music Laurens Leurs

Stad Hasselt, schepen van evenementen Laurence Libert

Kunstencentrum BELGIE, directeur Jo Lijnen

Stad Hasselt, schepen van cultuur Karolien Mondelaers cultuurcentrum Hasselt, communicatie, dans, concerten, Laurent Pitsi cabaret, musical & show

Literair Museum, directeur Marijke Rekkers

Stad Hasselt, cultuurbeleidscoördinator, Jean Pierre Swerts hoofd afdeling Cultuur en Toerisme

Muziekodroom, directeur Koen Vanduffel

Stedelijke Bibliotheek Hasselt, bibliothecaris Miet Withofs Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 109

Discussiesessies 21 en 22 april

Instelling/ organisatie Naam

Blazersensemble RAAK Anne Marie Muysken

Voormalig voorzitter Euregionale 2008 in Aken Henk Vos

Intendant amateurkunsten Maastricht Jaap van Rooijen

Historicus Maastricht Universiteit Joop de Jong

Directeur Stadsschouwburg Sittard-Geleen Pierre Gorissen

Zight Jos Bessems

Penningmeester St. Collegium Ad Mosam Wouter den Dulk

Gemeente Sittard-Geleen Noelle Kemmerling

Gemeente Sittard-Geleen Guido Van Sint Feijth

Beleidsadviseur College van Bestuur SVO|PL Wim Horsch

Departementshoofd PHL-Music, Provinciale Hogeschool Limburg (PHL), Laurens Leurs

Gemeente Maastricht Paul Lambrechts

Directeur GGD Zuid Limburg Fons Bovens

Inspecteur van het Onderwijs Paul Dovermann

Directeur Buro Pinkpop Jan Smeets

Senior adviseur afdeling Cultuur, Welzijn en Zorg John Reinders

Theaterwerkplaats Kwant Ger Bertholet

Winkelmanager Selexys Ton Harmes

Toneelgroep Maastricht Brigitte van Eck

Jeugdtheater Het Laagland Liesbeth Bijlmakers

Stichting Viewmaster Bart van den Boom

Team Ruimtelijk Ontwerp Stadsbouwmeester Pascal Wauben

Architect Nicole Maurer

Directeur Beek Design Roel Vandebeek

REcentre Anneke Moors 110 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 111

Bijlage 2

Schematisch overzicht culturele infrastructuur 112 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

In het onderstaande schema geven we per genre weer wat er in de Euregio is op cultureel gebied . Dit overzicht is niet uitputtend, maar geeft een eerste indruk .

Cultuuraanbod Euregio

Podiumkunsten (theater, concertgebouwen & toneelgezelschappen)

Centre Culturel des Chiroux Hanenhof Muziekodroom Comique Art Parkstad Limburg Theaters (Heerlen én Huis Hoste en Koloniale Waren (KC België) L’aquilane Kerkrade) Infrastructuur Kanaalkom ‘De Queeste, Le moderne Poppodium Nieuwe Nor Medialab …) Le Petit theatre Cultuurhuis Patronaat PHL Music Le the atre a Denis Jazz on the Roof Cultuurcentrum Hasselt Opera de Wallonie Charles Hennen Concours Jazzclub The Mood Studio Theatre de Liege Cultuurproductiehuis Heerlen i.o. Ethias/Grenslandhallen Theatre Arlequin Derlon Theater Herkenrode Theatre de la place Het huis van Bourgondie Kathedraal Theatre de l’eteur Pesthuys Podium C-Mine/cultuurcentrum Genk Theatre du Petit boulv’Art ’t Magische theatertje Casino Modern Theatre du trianon Theater aan het Vrijthof Maastricht Hangar 58 Limburghal Theatre du Troradiro Theater Kumuls Cultuurcentrum Maasmechelen (Eisden) Theatre Procscenium Toneelgroep Maastricht Kerk Leut Cultuurcentrum Hasselt Vertel festival theater bolhoed Kerk Vucht Kunstencentrum België Maos en Neker De Velinx Z33 Toneelgroep Papaver Kathedraal Muziekodroom Toneelgroep BLIK Cultuurcentrum De Bogaard Grenslandhallen Theater Aachen Academiezaal T heergrupke Stadtpuppenbühne Öcher Schängche” Begijnhofkerk De Demerkes Grenzlandtheater Stroopfabriek De madam vrouwen- en lesbocentrum Theater K CC Borgloon Het Hasselts Toneel Das Da Theater Cultuurcentrum Muze Koninklijke Hasselts operettengezelschap Aachener Kultur- und Theaterinitiative Mijngebouwen Heusden Theatergezelschap kreatief AKUT e.V. Kasteel Meyland Toneelgezelschap de banneuxkes Theater 99 CC Markthallen Toneelgroep eenhoorn Theater Brand Cultturcentrum De Kimpel Toneelgroep schimpen Bühne 78 Cultuurcentrum De Adelberg Toneelvereniging t Brugske Blackout Theater Burgemeesterhuis Lommel Jeugd- en Jongerentheater Het Laagland Poetischer Anfall Domein Dommelhof Stadsschouwburg K(l)EINE KUNST Klankenbos - Musica Sittard-Geleen Öcher Nölde Cultuurcentrum Casino Poppodium Fenix Fliegender Wechsel – Improvisations- Cultuurcentrum Het Loo Pitboel Theater theater Cultuurcentrum Achterolmen Karroessel Tanzfabrik Sjruur Live Collegium Ad Mosam Tanzhaus Aachen Fuego Hanenhof Bleiberger Fabrik Cultuurcentrum De Breughel Bree Jeugd- en Jongerentheater Het Laagland Ludwig Forum for International Art Euroscoop Stadsschouwburg Station Zuid (danshuis) Cultuurcentrum Lanaken Sittard-Geleen LSO Cinema Walburg Poppodium Fenix Opera Zuid/ Cultuurcentrum Casino Pitboel Theater Intro in Situ Poorthuis Karroessel Studium Chorale CC Leopoldsburg Collegium Ad Mosam Ainsi

Filmhuizen

Cinema Churchill Filmhuis Het Domein Zebrazaal Cinéma Palace Filmhuis De Spiegel KC België Midi Minuit Cinema Luna Kinepolis Hasselt Kinepolis Filmtheater Luminiere Euroscoop Le palace Apollo & Capitol Kino Euroscoop Cinema Le Sauvenire Cineplex Kino Euroscoop Kinepolis Hasselt Kaleidoskop Filmforum in Aachen e.V Roxy Koersel Zebracinema Filmstudio an der RWTH Euroscoop Filmhuis Het Domein Volkshochschule Kino Cinema Walburg Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 113

Festivals

Festival van Luik Live in Hasselt ParkCity Live Internationaal festival van de detective film Play Heerlense Literaire lente Jazz festival in Luik Theater op de Markt Kunstenaars Atelierroute Electric-rock muziek festival Krokusfestival Carnavalsoptochten Feest van de 14de juli Rock Herck Oranjefeesten Feesten van 15 augustus in Outremeuse Triënnale Hasselt (SUPER) Opera- en muziektheaterfestival Feesten van Wallonie Genk on Stage Tijdenstefaf festival Orgelfestival van Luik Absolutely Free Festival Jazz Maastricht Masters Carnalval in Hasselt Enterrock Made in Europe Filmfestival De Hasseltse jeneverfeesten Motives Festival Maastricht Toneelstad Festival Open momumentendag Vertelfestival Manus van Alles-festival Theater op de markt 1 emi L’Europe & l’Orgue Virga jessefeesten Rondpunt Vertelfestival Warm aanbevolen VLAMrock (As) Festival Zomeravonden Zomer in Hasselt Bach@Leut Festival Bruis Groove Garden Basilica Festival Musica Sacra Podiumvrees Bewogen Tongeren Jazz Maastricht Promenade Zomerzone Circo Paradiso Festival Jong Parkfestival Rock Herck Nederlandse Dansdagen Mama’s Pride Vertelfestival Alden Biesen Orlando Festival Bluesfestival Zomeropera WMC(festival Marcellinus en Petrusfeesten Dag Oude Muziek Limburg Festival Toon Hermans Humorfestival Theater op de Markt (herfst) The Maastricht International Poetry Nights Limburg Festival Neerpelt Open Air Special Sint Rosa Festival Moulin Rouge festival Kurpark Classix Limburgs Blaasmuziek festival RioRock Lange Nacht der Chorbiennale Festival D-vers Afro-Latino Festival (Opitter) Aachener Kunstroute Oktoberfeesten Internationaal Lachfestival Aachener Theatertag Smartlappenfestival Belgium Rythm & Blues Festival Aachener Literaturtage Festival Musada Limburg Festival Schrit_tmacher Festival Groove Garden Sint Rosa Festival „Aachen liest. Podiumvrees Limburgs Blaasmuziek festival Route Charlemagne Zomerzone Festival D-vers Aquis Gran Guitarra Parkfestival Oktoberfeesten Made in Europe Film Festival Maastricht Mama’s Pride Smartlappenfestival Aachen Bluesfestival Festival Musada across the borders Marcellinus en Petrusfeesten Cultura Nova Kinder- und Jugendkulturtage 2010 Toon Hermans Humorfestival Booch? Lange Nacht der Museen: Pukkelpop The Notorious IBE Schülertheatertage Rimpelrock Pemitochi Charles Hennen Concour Palm Parkies Euriadefestival Festival Cement Concerten PHL Kapermolen op woensdag- Heerlen Jazzt middag zomer Zachte G-Event _ i_beta/festival/ 114 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Media en Letteren

La Marelle Radio Parkstad Provinciale Bibliotheek Limburg Bibliotheque Les Chiroux Literair café Openbare Bibliotheek De Stedelijke Bibliotheek Hasselt Stichting Storing in Limburg Emile Van Doren Museum Provinciale Bibliotheek Limburg Stichting Kabelomroep Zuid Limburg MDA BiblioNova Aproxis B.V. i.o. Radio Limburg 97fm B.V. Streekomroep Start Studenten Omroep Stichting Stichting TV Echt TV Limburg Pink TV International B.V. Omroepbedrijf Limburg B.V. BiblioNova Your View B.V. FiMeA e.V Streekomroep Studiopress Televisie- en Literaturbüro Euregion Maas-Rhein Start TV Limburg Videoproducties B.V. Zentralbibliothek Ziekenhuis Omroep Sittard In Confidence B.V. Bücherbus Stichting Lokale Omroep Sittard Olga Hupkens Voice-Over en Presentatie AACHEN 100,EINS Solid Sound Productions Parallel Media Projecten WDR Stichting Radio en TV Zitterd Stichting Lokale Omroep Eijsden 100,5 Hitradio Volumia! V.O.F. Double Pe B.V. Hochschulradio Aachen 99,1 Marutiak: Literair Museum 107,8 Antenne AC Stichting Net Media Nederland Infrastructuur Kanaalkom ‘De Queeste, WDR Lokalzeit Aachen Regionale Televisie Limburg Medialab…) Centre Ceramique SCHUNCK*Bibliotheek Stedelijke Bibiotheek Hasselt

Cultureel Erfgoed

Aquarium Literair museum Museum Brouwerij Na Bosch Archeoforum Museum Heilige Paterke dr. Winand Roukens Fonds Grand Curtius Beiaardtoren Fotografica museum Museum van de Metaalindustrie en de Museum Het Domein Het Nederlands wijnmuseum NijverheidHuis van de Wetenschap Stadsarchief Sittard-Geleen-Born Stichting Bureau Europa Ansembourg Museum Museum Het Domein Aachen cathedral Museum voor Moderne en Hedendaagse Stadsarchief Sittard-Geleen-Born Openluchtmuseum Bokrijk Kunst Industrion Erfgoedcel Mijn-Erfgoed MADMUSEE - Museum van Gedifferenti- SCHUNCK*Newseum Provinciaal Gallo-Romeins Museum eerde Kunst Historisch Goud, bestaande uit: Erfgoedcel Tongeren Museum voor Waalse Kunst • Thermenmuseum Kroningsfeesten Museum voor het Waalse Leven • Kasteel Hoensbroek Historic City Hall Museum van het Openbaar Vervoer in de • Rijckheyt, Regionaal Historisch Centrum Coronation hall Streek van Luik Nederlands Mijnmuseum Elisen Fountain Openluchtmuseum van Sart Tilman Platform de Mijnen Castle Frankenberg Grètry Museum Historische Verenigingen & Heemkunde- Old Kurhaus Tchantchès Museum verenigingen ed (31) Ludwig Forum für Internationale Kunst Schatkamer van de Kathedraal Museum van de Kleine Zusters van de H. Suermondt-Ludwig-Museum Doopvont van de collegiale kerk “Saint Jozef Couven-Museum Barthélemy Museum aan het Vrijthof Internationales Zeitungsmuseum Modemuseum Wagner de Wit Zollmuseum Friedrichs Nationaal jenevermuseum Het Bonnefantenmuseum MuseumBurg Frankenberg Het stadsmus Z.L.S.M.

Beeldende Kunst& Beeldhouwkunst

Stadslab Olivier Hen etc) C-Mine Kunst&Zo Tefaf Casino Modern - Flacc Collectorshouse Stichting Restauratie Atelier Maastricht Emile Van Doren Museum Kunstencentrum Signe (kuS) z33 Sint-Aldegondis kerk As Stichting Atelierbeheer io CIAP MAD Faculty Genk: MDA NAK(Neuer Aachener Kunstverein) Cultuurcentrum Hasselt Bokrijk? Atelierhaus Aachen e.V. Modemuseum Cultuurcentrum Maasmechelen (Eisden) AM; TOPOS Het Stadsmus De Mijlpaal Marres MAS faculty - De Kooi Glasmuseum galeries (Post-Garcia; Galerie Dis; Alley Gallery Museactron Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 115

Amateurkunst en kunsteducatie

T podium Spinazieblik Hochschule für Musik Aachen Ons 11de Platform Amateurkunst Städtische Musikschule Vespaclub Hasselt squadraveloce Muziekschool Music Loft, Musikfabrik Artamuse School of Hip Hop Volkshochschule (adult education centre) ChocArt HeeArt Barockfabrik - Zentrum für Kinder & Jugend- VU Maasland Crosstown Limburg kultur Amateurkunstverenigingen Cultuurscouts Parkstad Jan van Eyck Academie voor Beeldende Artamuse ChocArt Verenigingen: Harmonie fanfare (13), Kunst VU Maasland – Drum- fluit- en tamboerkorpsen (8)Koren (20) Conservatorium, Toneelacademie Amateurkunstverenigingen Toneel & dans (7)Folklore (5) Academie voor Bouwkunst ’t Patronaat Kunstschule Rodolfo Bodensiek Kumulus

Culturele industrie

De creatieve werkplaats De creatieve werkplaats Collectief Akerstraat 67 Netwerk Zachte G GründerZentrum Kulturwirtschaft Aachen

Diversiteit

Aachener Tag der Integration Karneval 116 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 117

Bijlage 3

Opbouw enquête naar waarden 118 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Opbouw enquête naar waarden Economisch •• Ambachtseconomie Uit eerder onderzoek zijn onderstaande waarden (kleinschalig, vakmanschap, bereikbaar) . naar voren gekomen . De taak die voor ons lag voor •• Industriële economie de enquête was het werkbaar maken van deze grote (industrieel, rationeel, werkgelegenheid) . inventarisatie van waarden tot wat wij noemen •• Moderne economie karakterschetsen van een stad . (professioneel, dynamisch, vrijheid) .

De volgende taak was om deze nog abstracte termen Geïdentificeerde waarden te verwerken tot vragen die mensen aanspreken en helder begrijpen . Daarvoor gebruiken we een Sociaal Cultureel Economisch methode die elk van de waarden behorend bij de

Gastvrij Inspirerend Professioneel karakterschetsen verbindt met stellingen . Deze stel- lingen leggen we vervolgens in de enquête voor aan de Vrijheid Creatief Dynamisch inwoners van de Euregio . Gesloten Jong Bereikbaarheid Daaruit zijn onderstaande stellingen voortgekomen . Jong Experimenteel Rationeel Omdat we niet alleen geïnteresseerd zijn in de bele- Solidair Grens­ Kleinschalig ving van de inwoners, maar ook in hun eigen waarde- overschrijdend ring is elke stelling in tweevoud opgenomen . Eenmaal

Bourgeois Divers Ruimtelijk als vraag naar de waardering en eenmaal als vraag naar de beleving . Joi de vivre Traditioneel Internationaal

Inclusiviteit Volks Cultureel 1 . Avant-gardistisch Exclusiviteit Ik vind het belangrijk dat er in Maastricht ruimte is voor experimentele kunst . (Vb: Er is een atelier voor jonge kunstenaars, of Karakterschetsen een experimentele tentoonstelling in de musea) Voor elk van de drie dimensies (sociaal, cultureel, In Maastricht is er ruimte voor economisch) hebben wij getracht op basis van de experimentele kunst . inventarisatie drie karakterschetsen te maken van de steden . Dat heeft geleid tot deze uitkomst: 2 . Historisch Ik vind het belangrijk dat Maastricht een duidelijk Cultureel historisch karakter heeft . •• Avant-Gardistisch cultuur (experimenteel, (Vb: De stad heeft een historisch stadshart, of een vernieuwend, jong, grensoverschrijdend) . herkenbare geschiedenis) •• Historische cultuur (monumentaal, traditioneel) . Maastricht heeft een duidelijk historisch karakter . •• Historisch/religieuze cultuur (religieus, spiritueel) . 3 . Historisch/religieus •• Volkscultuur (speels, laagdrempelig, volks) . Ik vind dat religie een centrale plek moet hebben in Maastricht . Sociaal Religie heeft een centrale plek in Maastricht . •• Insidercultuur (gesloten, hechte gemeenschap, solidair, inclusiviteit) . 4 . Volkscultuur •• Familiecultuur (familiaal, gemoedelijk, Ik vind het belangrijk dat er in Maastricht ruimte gastvrij, gezellig) . is voor amateurkunsten . •• Individualistische samenleving (Vb . Er is een levendig verenigingsleven voor (individueel, internationaal, exclusiviteit) . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 119

bijvoorbeeld muziek en theater) De enquête bevatte ook enkele open vragen . We In Maastricht is er ruimte voor amateurkunsten hebben ervoor gekozen om voordat wij de stellingen voorleggen de mensen eerst de ruimte te geven om Sociaal hun stad zelf te kenschetsen in drie woorden . Na het 1 . Insidercultuur voorleggen van de stellingen, volgen enkele specifieke Ik vind het van belang dat ik op straat vragen naar de band met de Euregio en twee vragen regelmatig bekenden tegenkom . naar de culturele participatie . Als ik op straat loop kom ik regelmatig bekenden tegen

2 . Familiecultuur Ik vind het van belang dat Maastricht gezellig is . Maastricht is een gezellige stad .

3 . Individualistische cultuur Ik vind het van belang dat er in Maastricht ruimte is voor verschillen tussen individuen . (Vb . multiculturaliteit, ruimte voor individuele initiatieven) . In Maastricht is er ruimte voor verschillen tussen individuen .

Economisch 1 . Ambachtseconomie Ik vind het van belang dat Maastricht ruimte biedt aan diverse vakwinkels en buurtwinkels . In Maastricht zijn veel vakwinkels en buurtwinkels te vinden .

2 . Industriële economie Ik vind het van belang dat een stad grote bedrijven aantrekt, die zorgen voor werkgelegenheid . In Maastricht zijn voldoende grote bedrijven die zorgen voor werkgelegenheid .

3 . Moderne economie Ik vind het van belang dat mijn stad geen 9 tot 5 mentaliteit heeft . (Vb . ruime winkelopeningstijden, ook in het weekend) Maastricht heeft geen 9 tot 5-mentaliteit . 120 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 121

Bijlage 4

Overzicht Rotterdam, Brugge, Lille en Essen 122 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Rotterdam (2001), Brugge (2002), Onenigheid tussen de voorzitter en de intendant Lille (2004) en Essen (2010) zorgde er echter voor dat de intendant (Van Meche- len) in de aanloop van het culturele jaar buitenspel In deze bijlage geven we een kort overzicht van een werd gezet . Ook waren er onenigheden tussen een viertal eerdere Europese Culturele Hoofdsteden en aantal senior medewerkers, gebrek aan communica- geven een aantal do’s and don’ts mee van betrokke- tie, verschillende belangen en persoonlijke conflicten . nen bij deze projecten . Vanaf 2000 kreeg de financiële leider de algehele lei- ding . Op het hoogtepunt van de activiteiten waren er veertig mensen in dienst . Ongeveer 3-4 maanden na Rotterdam Culturele Hoofdstad 2001 het einde van Rotterdam Culturele Hoofdstad 2001 is het projectteam opgeheven . Ambitie De verbetering van zowel het culturele als het inter- Programma nationale imago was voor Rotterdam de belangrijkste Het programma was georganiseerd rond een centraal motivatie om ‘Culturele Hoofdstad’ te worden . De concept ‘Rotterdam is vele steden’, beïnvloed door doelstellingen waren o .a .: ontwikkeling van infra- het boek ‘Onzichtbare Steden’ van Italo Calvino . structuur en netwerken, nieuwe investeringen, een R2001 beschouwde dit als een effectieve manier was impuls aan het vestigingsklimaat en economische om ideeën op te nemen van partnerorganisaties . Er (toeristische) voordelen op langer termijn . waren verschillende concepten: de stad van plezier (podiumkunsten), steden van Erasmus (debatten), Organisatie (orgware) de vitale stad (sociaal-cultureel), Young @ Rotter- In 1998 is onder leiding van Paul Nouwen een pro- dam (jongeren), etc . De nadruk kwam te liggen op jectteam (bestuur en operationeel team) gestart voor theater, beeldende kunst, interdisciplinaire projecten, Rotterdam Culturele Hoofdstad 2001 . De taken van street parades en festivals . Belangrijkste doelgroepen het bestuur bestonden uit: beslissen welke culturele hierbij waren: kinderen, jongeren, scholen, mensen projecten doorgang kregen, financiële beslissin- met een handicap, ouderen , minderheden, sociaal gen en de algehele financiële controle, aantrekken achtergestelde mensen, vrouwen, homoseksuelen en van sponsoren en het onderhouden van media en werklozen . publieke relaties . Het bestuur bestond uit leden van het parlement, de particuliere sector, universiteiten, In totaal heeft R2001 meer dan 500 culturele pro- culturele instellingen, werkgeversorganisatie, ruim- jecten voorgebracht . Meer dan 65% van de evene- telijke ordening en architectuurdeskundigen, en de menten kreeg financiële steun van R2001, en de rest burgemeester van een gemeente . Drie leden van de ontving ondersteuning in de vorm van promotie of raad functioneerden als dagelijks bestuur en werkten marketing . Een paar projecten werd geannuleerd door nauw samen met R2001 . De gemeente van Rotterdam organisatorische problemen . Projecten die de meeste gaf veel steun door het faciliteren van informele bij- aandacht en bezoekers aantrok waren: eenkomsten tussen de culturele dienst, de intendant en de programmeurs . •• Het Wapen van Rotterdam – openlucht­ voorstellingen over de stad meer dan zes weken door Naast het bestuur was er ook een operationeel team, de rivier R2001, dat is gestart onder leiding van Bert van Meg- gelen . Het operationele team had de taak om pro- •• U, de stad – theatervoorstellingen op verschillende jecten te initiëren, het coördineren van het culturele ervaringen van Rotterdam programma, communicatie, promotie en marketing, fondsverwerving, bevorderen toerisme en sociale ont- •• Hartstocht en Heimwee – ‘Passie en nostalgie’, een wikkeling . Vanaf 2000 heeft het operationele team film over Rotterdam vóór het bombardement van de marketing en promotie overgelaten aan een extern 1940 op de Calypso-centrum bureau . Van Meggelen kreeg een programmaleider, communicatieleider en financiële leider toegewezen . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 123

•• Roots en Routes en WOMEX 2001 van op de marketing van het programma als – wereldmuziekfestivals geheel . Daarnaast zorgden de omvang van het programma en het grote aantal partners •• Hieronymus Bosch ervoor dat het lastig werd iedereen van de juiste informatie te voorzien . De media was over het •• Thuis in Rotterdam . algemeen vrij positief over de activiteiten van R2001 . Resultaten (hardware/software) De outcome van Rotterdam Culturele hoofd- •• Bezoekers perspectief: 3 miljoen extra bezoekers stad 2001 wordt op een aantal vlakken geanaly- aan de stad Rotterdam . seerd: infrastructuur, financiering en financiën, economische impact, communicatie, promotie •• Sociaal perspectief: meer deelname van en media, bezoekers- en sociaal perspectief en jongeren, allochtonen en sociaal kwetsbare langetermijneffecten . groepen aan culturele activiteiten .

•• Infrastructuur: herinrichting en de restauratie •• Langetermijneffecten: verschillende van culturele voorzieningen - de ontwikkeling van instellingen en evenementen uit 2001 zijn de openbare ruimte - verlichting en tekens . De voortgezet, zoals Las Palmas centrum voor belangrijkste infrastructurele projecten waren: Las beeldende kunst en het Motel Mozaique festival . Palmas cultureel centrum, waterproject renovaties Nieuwe netwerken, meer samenwerking in en kunst rond de grachten, Luxor Theater de culturele sector, sociale cohesie, trots en renovaties (niet alleen een R2001-project), zelfvertrouwen op/over de stad en regio . Parasite - experimentele woningbouwproject, de Boompjes - tentoonstellingen en ontwerpen voor de waterkant . Brugge Culturele Hoofdstad 2002

•• Financiering en financiën: het totale budget Ambities was 34,1 miljoen euro, waarvan 10,4 miljoen Brugge had als belangrijkste ambitie om het imago en euro direct naar projectpartners is gegaan . Van het soort culturele activiteiten van de stad te verande- de 13,7 miljoen die de R2001 ontving werd 12,3 ren . De stad moest gepromoot worden als een actieve miljoen besteed aan het programma . Belangrijke en moderne culturele stad dat op gelijke voet moest publieke sponsoren waren: gemeente Rotterdam, komen te staan met andere internationale steden Europese Commissie, het Rijk, provincie Zuid- met een belangrijk cultureel programma: ‘transfor- Holland, regio Rotterdam Stad, gemeenten in de matie van oppervlakkige toerisme naar een modern regio Rotterdam en de stad Shanghai . Belangrijke cultureel toerisme ’. 1 private sponsoren: ING, Robeco Groep, ABN AMRO, Unilever, KPN, RET, VSB Fonds, Organisatie (orgware) Prins Bernhard Cultuurfonds , Gemeentelijk In 1999 is onder leiding van Hugo de Greef een Havenbedrijf Rotterdam, Koninklijke Vopak N .V ., projectteam gestart voor Brugge Culturele Hoofdstad De Maaskoepel, Stichting Gelden Bankmuseum, 2002 . Belangrijkste verantwoordelijkheden voor het Stad Rotterdam Verzekeringen . projectteam waren onder andere het initiëren en ont- wikkelen van projecten, coördinatie van het culturele •• Economische impact: de stijging/verbetering programma, communicatie, promotie en marketing van de toeristische sector wordt als belangrijkste en het beheer en de verdeling van het budget . Het economische impact beschouwd . projectteam coördineerde vier departementen: het programmadepartement, het productiedepartement •• Communicatie, promotie en media: de en het communicatiedepartement en het financiële marketingstrategie van R2001 was voornamelijk gericht op decentrale communicatie in plaats 1 Palmer 287. 124 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

departement . Op het hoogtepunt van de activi- tuur, financiering en financiën, economische impact, teiten waren er tachtig personeelsleden in dienst . communicatie, promotie en media, bezoekers- en De geringe competenties en ervaring van sommige sociaal perspectief en langetermijneffecten . personeelsleden zorgden voor een belemmering/ vertraging in de uitvoering van het programma . Het •• Infrastructuur: een nieuw concertgebouw, projectteam was wel zeer succesvol bij het overwin- toeristenplaats ‘Kanaaleiland met nen van politieke obstakels en behaalde een goede parkeergelegenheden, restauratieprogramma voor samenwerking met de burgemeester en wethouder het culturele erfgoed van Brugge . Cultuur . Na 2002 is de organisatiestructuur van het projectteam Brugge Culturele Hoofdstad in een •• Financiering en financiën: in totaal heeft het nieuwe organisatie ‘Brugge Plus’ veranderd . Brugge uitvoeringsprogramma van Brugge Culturele Plus organiseert momenteel in Brugge projecten die Hoofdstad 27,2 miljoen euro gekost en de kosten zich op het kruispunt van cultuur en toerisme bevin- voor externe (infrastructurele) projecten 68,8 den . Ze werkten hiervoor nauw samen met diverse miljoen euro gekost . Het projectteam heeft het partners uit de culturele en toeristische sector . budget niet overschreden .

Programma •• Economische impact: er is meer besef In februari 2002 is het programma voor Brugge Cul- gecreëerd voor de economische meerwaarde van turele Hoofdstad gestart en duurde tot eind novem- verschillende culturele bezoekers . Brugge heeft ber 2002 . In het programma waren de volgende door Culturele Hoofdstad een breder en diverser activiteiten/bezienswaardigheden geïncorporeerd: publiek aangetrokken . In totaal hebben toeristen theater, dans, opera, visuele kunst, literatuur, archi- in 2002 25% meer geld uitgegeven aan culturele tectuur, muziek, geschiedenis en cultureel erfgoed, activiteiten dan in 2001 (213 .000 .000,- euro) archieven, nieuwe media/technologie, straat para- des en openluchtfestivals . De nadruk kwam in het •• Communicatie, promotie en media: de programma voornamelijk te liggen op visuele kunst, meeste aandacht was gericht op de doelgroep muziek, architectuur en straatparades/openluchtfes- van politici en opiniemakers en daarna culturele tivals . Projecten die de meeste aandacht en bezoekers professionals . Kinderen en etnische minderheden aantrok waren: kregen relatief weinig aandacht . Opvallend is dat •• Jan van Eyk expositie men zich voornamelijk heeft gericht op de lokale, •• Sail 2002 regionale en nationale bevolking . •• Brugge jazz 2002 . •• Bezoekers perspectief: Brugge Culturele Het percentage van professionele projecten lag een Hoofdstad heeft voornamelijk toeristen uit de stuk hoger dan het aantal amateurprojecten (90%) . omliggende landen aantrokken en toeristen Daarnaast zijn er ook enkele commerciële projecten uit Italië, Spanje, Australië, VS en Japan . De georganiseerd die buiten het officiële programma van communicatie en relatie tussen/met de culturele Brugge Culturele Hoofdstad vielen . sector en toeristische sector zorgden voor enkele problemen . Ook was geen specifieke Er is een aantal kritische kanttekeningen geplaatst bezoekersinfrastructuur ontwikkeld . bij de uitvoering van het programma: problemen met betrekking tot tijdmanagement, minder lokale •• Sociaal perspectief: veel projecten waren gericht interesse dan men verwachtte, moeilijke relaties met op het vergroten van de sociale cohesie in Brugge . lokale artiesten en organisatie en een groot verschil Zo werden er initiatieven genomen banen te in de kwaliteit van projecten . creëren voor sociaal kwetsbare groepen uit Brugge (langdurig werklozen, asielzoekers, jongeren, Resultaten (hardware/software) laagopgeleiden, etc .) . In de praktijk bleek het lastig De outcome van Brugge Culturele hoofdstad 2002 te zijn om het sociale programma te integreren in wordt op een aantal vlakken geanalyseerd: infrastruc- het culturele programma . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 125

•• Langetermijneffecten: Brugge Plus, evenementen Programma die sinds 2002 jaarlijks terugkeren zoals Jazz Het officiële programma van Lille Culturele Hoofd- festival . stad 2004 is gestart in december 2003 en geëindigd in november 2004 . Het programma legde de nadruk op levende kunst (art vivre) . Er is bewust gekozen Lille Culturele Hoofdstad 2004 voor deze brede definitie . Hierbij kan gedacht worden aan beeldende kunst, maar ook aan koken, sport en Ambitie industrieel ontwerpen . Het thema ‘metamorfose’ Lille heeft geprobeerd met de titel ‘Culturele hoofd- uitte zich in projecten die de stad in een nieuw per- stad’ van haar traditionele zwart-witte imago af te spectief moesten brengen . Een voorbeeld hiervan is komen . Het woord ‘metamorfose’ werd gebruikt om het treinstation van Lille dat roze verlicht werd . Het creativiteit te promoten en de inwoners van de stad project ‘Maisons Folie’ wordt als het belangrijkste en regio bij het proces te betrekken . Belangrijkste project van Lille 2004 beschouwd: 12 oude fabrieken doestellingen waren: de bevordering van de sociale en erfgoedlocaties in de stad en regio werden getrans- cohesie, het vergroten van trots op en zelfverzekerd- formeerd naar ruimten voor exposities, tentoonstel- heid van de stad en regio . Er werd gekozen voor een lingen, workshops, multimedia, etc . strategie die in het bijzonder de nadruk legde op kunst in de straat, het organiseren van veel straatfes- Resultaten (hardware/software) tivals en het aanmoedigen van ontmoetingen tussen De outcome van Lille Culturele Hoofdstad 2004 het publiek en artiesten . wordt op een aantal vlakken geanalyseerd: infrastruc- tuur, financiering en financiën, economische impact, Organisatie (orgware) communicatie, promotie en media, bezoekers- en In 1999 is door de stad Lille het projectteam ‘Lille sociaal perspectief en langetermijneffecten . 2004’ opgericht, bestaande uit 42 personen verdeeld over drie verschillende departementen: het institu- •• Infrastructuur: er zijn door de Franse overheid tionele departement (22 leden), het economische en lokale autoriteiten verschillende programma’s departement (10 leden) en het cultuurdepartement geïmplementeerd met betrekking tot stedelijke (10 leden) . In het institutionele college zaten leden vernieuwing, publieke voorzieningen en uit de stad Lille, Lille metropool, Calais regio, de restauratie van cultureel erfgoed . De opera van steden Roubaix, Tourcoing, Villeneuve d’Asq en Lille is bijvoorbeeld volledig gerenoveerd en er zijn de steden Tourne, Mouscron uit Wallonië . In het nieuwe parkeerplaatsen aangelegd . economische college zaten voornamelijk leden uit de private sector en in het cultuurcollege leden uit •• Financiering en financiën: in totaal is er de culturele en educatieve sectoren . In 2000 heeft de door de Europese Unie, de Franse overheid stad Lille Didier Fusillier aangewezen als intendant en lokale autoriteiten 70 miljoen besteed en Laurent Dreano als algemeen coördinator van het aan infrastructurele projecten . Meer dan projectteam Lille 2004 . Op het hoogtepunt van de zeventig bedrijven waren financieel partner activiteiten waren er 100 personeelsleden in dienst . van Lille 2004 . De officiële sponsoren waren: Daarnaast werd er door het projectteam een ‘ambas- SNCF, EDF (electricity), Carrefour, SFR sadeurssysteem’ gecreëerd . Dit hield in dat iedereen (telecommunications), Accor (hotels), Air France, zich kon aanmelden als vrijwilliger voor informa- JC Decaux, Renault, Transpole, ABX Logistics, Café tievoorziening over Lille Culturele Hoofdstad, om Meo, Coca Cola, Saint Amand, Interbrew, Meert, te assisteren tijdens culturele evenementen en voor Universal Music France, France 3, Radio France deelname aan bepaalde activiteiten . In totaal waren and Arte . Daarnaast waren er 42 sponsoren van er 16 .000 ambassadeurs actief in de regio . Om de individuele projecten . De samenwerking werd samenwerking met lokale bedrijven te bevorderen, door de meeste bedrijven als zeer positief ervaren . werd het ‘Commenrcant Lille 2004’ opgericht . Onge- veer 100 hotels, restaurants en winkels waren hierbij •• Economische impact: de stad Lille heeft aangesloten . geprobeerd om met Lille 2004 een impuls te 126 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

geven aan het investeringsklimaat, toerisme, Essen Culturele Hoofdstad 2010 de uitbreiding van de markt voor culturele evenementen en de lokale bedrijven meer Ambitie zelfvertrouwen te geven . De daadwerkelijk De ontwikkeling van het programma voor economische impact is echter nog niet bekend . ruhr .2010 is momenteel in volle gang . Het Cultu- reel hoofdstadjaar wordt gezien als de gelegenheid om •• Communicatie, promotie en media: de focus het gehele Ruhrgebied te presenteren als één metro- lag bij communicatie en promotie voornamelijk pool . En wel een nieuw type metropool, waarvan de op de bekendmaking van het culturele identiteit niet alleen bepaald is door het verleden van programma Lille 2004 . Het eerder genoemde mijnbouw en zware industrie, maar ook door cultuur . ambassadeursnetwerk van 16 000. leden heeft De basis hiervoor ligt in de Internationale Bau-Aus- ervoor gezorgd dat alle informatie snel werd stellung Emscher Park (1989-1999) een langdurig, verspreid en het projectteam veel feedback kreeg groots stedenbouwkundig evenement dat voor de van het publiek . Andere communicatietools waren regio een belangrijke impuls betekende voor de ver- het nieuwe logo ‘Lille 2004’, nieuwskranten en andering van industrie- naar cultuurlandschap . Het maandelijkse uitgave van programma’s . In totaal culturele programma van ruhr .2010 zal in het teken hebben meer dan 100 internationale kranten over staan van voortzetting van dit transformatieproces . Lille 2004 geschreven . Organisatie (orgware) •• Bezoekers perspectief: de stad greep Lille Het projectteam van ruhr .2010 GmbH is verant- 2004 aan om af te komen van haar imago als woordelijk voor de organisatie van de hoofdprojecten doorsteekstad . Belangrijke doelstelling was en de coördinatie van de regionale projecten . Naast dan ook om het aantal bezoekers aan de regio de hoofdorganisatie zijn er in de Ruhrsteden ook te verhogen . Een van de middelen die werd culturele-hoofdstadbureaus actief . Deze bureaus ingezet om bezoekers te trekken waren de gratis coördineren in hoofdzaak de activiteiten die lokale openluchtconcerten . Over het algemeen waren instellingen organiseren . De belangrijkste doelstel- er veel meer bezoekers van de activiteiten dan lingen van ruhr .2010 GmbH zijn het realiseren gepland . Tijdens de opening in december 2003 van het culturele-hoofdstadprogramma en daarmee werden er 150 .000 bezoekers verwacht, terwijl er samenhangende marketing- en toeristische activi- 650 .000 kwamen . teiten en de ontwikkeling van duurzame effectieve structuren voor de culturele metropool Ruhr . Taken •• Sociaal perspectief: de achterliggende van het projectteam zijn onder andere: deelname aan gedachte van de programma’s en projecten die de coördinatie van de lopende projecten en samen- zijn uitgevoerd, was om de sociale cohesie te werkingen, de voorbereiding van en deelname aan bevorderen, de nadruk te leggen op insluiten in de follow-up van de lokale, regionale, nationale en plaats van uitsluiten, democratische participatie, internationale evenementen, coördinatie van de NGO-ontwikkeling en het vieren van culturele afspraken en correspondentie met de verschillende diversiteit en migratie . partners, steun voor de algemene dispositie datum, coördinatie van de programma’s . •• Langetermijneffecten: het projectteam van Lille 2004 had het voordeel dat er veel politieke steun Programma was voor de ambitie om Culturele Hoofdstad Het programma van ruhr 2010. is tweeledig; de te worden . Maison de Folie wordt gezien als hoofdprojecten van de hoofdorganisatie ruhr .2010 belangrijkste erfstuk van Lille 2004 . Ook heeft de GmbH en de activiteiten die gemeenten en/of indi- trots en zelfverzekerdheid over de stad en regio op viduele instellingen initiëren . In 2008 zijn de eerste langer termijn een impuls gekregen . grote projecten bekend gemaakt en in 2009 heeft de eindpresentatie plaatsgevonden . De hoofdprojecten vinden plaats in vijf door de organisatie aangewezen gebieden: Essen, Duisburg, Oberhausen, Bochum en Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 127

Dortmund, met daarin gaststad Essen als centrum . den . De coördinatie hiervan ligt bij de culturele- Inhoudelijk legt ruhr .2010 het accent op duurzaam- hoofdstadbureaus . hieronder staan de projecten heid, Europese samenwerking en diversiteit . Dit komt waaraan meerdere Ruhrsteden deelnemen . De hoofd- tot uiting in de vier programmalijnen, elk met een projecten zijn hier buiten gelaten . Enkele activiteiten eigen programmadirecteur en team: die plaatsvinden in de afzonderlijke steden zijn: •• Architectuur, stedenbouw en beeldende kunsten (Prof . Karl-Heinz Petzinka) . •• Agora – Beeldende Kunst, Dans •• Podiumkunsten (Steven Sloane) . •• Cybercity Ruhr (Twins–project) – Steden •• Creatieve industrie (Prof . Dieter Gorny) . •• Der Gahlenscher Kohlenweg – Moderne kunst •• Migratie, literatuur en historische cultuur (Asli langs historische transportroute Sevindim) . •• Engel der Geschichte – Cultuur •• Europäische Jugendkunstausstellung 2010 – Hoofdprojecten Jongeren, Kunst De hoofdprojecten die op dit moment bekend zijn, •• Favoriten – Theaterfestival zijn onderverdeeld in vier ruimtelijke passages en •• KlangDrang (Twins–project) – Muziek zeven inhoudelijke thema’s, waarbij de projecten bin- •• KulturKanal .2010 – Kunst langs kanaal nen de passagen hoofdzakelijk betrekking hebben op •• Mapping the Region – Beeldende Kunst architectuur en stedenbouw . Per thema is aangegeven •• Open Systems 2008/2010 – Podiumkunsten festival welke programmalijnen het meest vertegenwoordigd •• Pixelprojekt-Ruhrgebiet – Fotografie zijn . •• Pottfiction – Jeugd, Podiumkunsten •• Pottporus – Urban Street Art Festival Passages •• Ruhrtriennale – Festival •• Ruhrdal •• Ruhrbiennale 2010 – Festival •• A40/Hellweg •• Twilights - Ruhrlights – Internationaal festival voor •• Emscherdal Lichtkunst . •• Lippe

Thema’s Do’s and don’ts •• Panorama’s – architectuur en stedenbouw Op basis van de ervaringen in andere steden heb- •• Veranderende perspectieven – beeldende kunsten ben we hier een aantal do’s en don’ts op een rij gezet . •• Nachtbeelden – lichtkunst, literatuur Deze zijn ook in de rapportage zelf verwerkt . •• Stedelijke kwartieren – creatieve industrie •• Creatieve werkplaatsen – podiumkunsten Do’s •• Bruggen bouwen (o .a . TWINs .2010 en •• Het is van belang dat het projectteam enerzijds de Theaterquatier Ruhr) – culturen, internationaal, bevoegdheid krijgt om zelf beslissingen te nemen, diversiteit maar anderzijds dat het projectteam ervoor zorgt •• Speelplaatsen – jeugdcultuur dat men binnen de context van de stad blijft . •• Vergezichten – podiumkunsten, culturen . Dat wil zeggen dat er een goede communicatie en afstemming moet zijn tussen de stad en het Een project dat zich al in en ver stadium bevindt is projectteam . TWINs 2010. . In het kader van TWINs .2010 hebben de Ruhrsteden in heel Europa, zo ook in Nederland, •• De aard van de tentoonstelling in Brugge partnersteden gevonden om daarmee samen cultu- bijvoorbeeld was zeer internationaal georiënteerd . rele activiteiten op te zetten . Men heeft daar ook internationale artiesten aangetrokken . Toch is geprobeerd het algemene Regionale projecten thema min of meer lokaal te houden . Naast de hoofdprojecten van de ruhr .2010 GmbH, bestaat het programma uit activiteiten die door de •• Het is van essentieel belang om samen te werken lokale organisaties en instellingen geïnitieerd wor- met de bestaande culturele sector . 128 Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

•• Het projectteam moet zich constant zichtbaar Don’ts maken aan de culturele sector . Open •• Niet van te voren een publieke oproep doen communicatie is essentieel . waar mensen zich konden inschrijven voor projecten . Op deze manier is te voorkomen dat •• Open communicatie is erg belangrijk, met name het publiek bepaalde verwachtingen krijgt die niet over geld . Dit is nodig om algemene steun voor het gehonoreerd kunnen worden . project te verwerven . •• Te laat beginnen: 3 jaar is de minimale •• Een belangrijk element is structuur in het voorbereidingstijd . programma . Het programma zo zijn ingedeeld dat er elke dag aanbod is op hoog niveau, met name •• Te snel voor een internationale benadering kiezen, als men toeristen wil trekken . terwijl het lokale meer ook aandacht moet krijgen .

•• Een belangrijk sleutel tot het succes kan zijn als •• Te weinig geld reserveren voor marketing . In het niet zozeer een institutie is die het initiatief Essen bijvoorbeeld is nu zo’n 16% aan marketing neemt, maar een paar mensen dat samen is besteed, maar dit had minstens 25% moeten zijn . gekomen en iets met elkaar wilden veranderen: Goed contact onderhouden met de pers is ook een bottum-up benadering dus . Het belangrijkste essentieel . is om te zorgen voor een gezamenlijk idee/opgave . ‘We doen dit samen ’. •• Mooi weer spelen: benadruk eerder je problemen dan dat je slechts de nadruk legt op wat er •• Richt je op het verwerven van steun van de allemaal zo goed gaat . Wees kritisch op jezelf en bevolking, deze is cruciaal . bouw samen iets rond een thema waar iedereen achterstaat: pers, politici, organisaties et cetera . •• Houdt belangrijke randvoorwaardelijke trajecten buiten het cultuurbudget . In Essen bijvoorbeeld is er gezorgd dat er een nieuw gezamenlijke ov-systeem werd ontwikkeld, omdat de systemen onderling overal verschilden . Dit ging uiteraard niet vanzelf en heeft veel tijd nodig gehad: men is er drie tot vier jaar eerder mee begonnen . De financiering voor het nieuwe ov- systeem stond los van het culturele budget .

•• Stel maandelijks overleg in met contactpersonen van alle betrokken instituties . Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio 129