Ronald van Balen
Faculteit Aarde- en Levenswetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam
De Boelelaan 1085, 1081 HV Amsterdam
[email protected], www.geo.vu.nl/~balr
De ondergrond
van Schokland
Het eiland dat door het stand het het eiland dat Schokland, vroeger bijna water van grondwater op en van
de omringende polder. werd verzwolgen, wordt na inpoldering juist bedreigd
door een tekort aanwater. Door de verdroging klinkt Geologie van Schokland
het veen in en wordt het aan de lucht blootgesteld, Bij het maken van de sloten werd de ondiepeondergrond
Schokland waardoor het veen oxideert en vergaat. Hierdoor dreigt van op spectaculaire wijze ontsloten, een
ondergrond die een aantal belangrijke aspecten van de het veenreliëf van het voormalige eiland te verdwijnen. ontwikkeling van de Nederlandse kust illustreert. Het is Om de bodem natter te maken enzo het veen te redden, het verhaal van een stijgende zeespiegel die aanleiding
sloten waarin het is zijn er gegraven waterpeil hoger gaf tot moerasvorming. Dit verjoeg de oudste bewoners
deze De tenslotte dan in de het de van plek. moerasafzettingen zijn omringende polder. Bij graven van
ook weer ten prooi gevallen aan de verder landwaarts sloten werd de ondergrond van Schokland ontsloten oprukkende zee. Dit maakte het gebiedin eerste en kon men de geologische geschiedenis ervan bestu- instantie weer geschikt voor bewoning, maar uitein-
deren. Deze publicatie toont enige slootprofielen en delijk moest het weer verlaten worden. Delen van de
fraaie foto's de zien valt. slootprofielen zijn vastgelegd op en zijn verteld daarbij wat er op geologisch gebied te achterliggende reden van deze publicatie. Echter, om
de foto's goed te begrijpen is het nodig de geologie van
Verdroging van Schokland Schokland te kennen. Daarom geef ik eerst een over-
Schokland is een voormalig eiland in de Noordoost- zicht van de geologie.
polder (1939). Het is in 1859 ontruimd in verband met
de bewoners: het werd door De oude kern wordt door gevaar voor eiland afslag van Schokland gevormd
door de Zuiderzee steeds kleiner. In 1995 is Schokland keileem uit het Saalien, de een-na-laatste ijstijd.
door UNESCO opgenomen in de lijst van Werelderfgoed- Deze keileem ligt aan het oppervlak in het Schokkerbos
gebieden, als symbool van de Nederlandse strijd tegen (Afb. 1), aan de westkant van het eiland. In het hele
het water. Dankzij zijn bijzondere geschiedenis is de gebied komt zand voor dat is neergelegdtijdens de
Idekzand) bodem van Schokland een schatkamer voor archeolo- laatste ijstijd, door de wind of door de
Ze hebben resten uit de rivieren uit die Dit zand dicht onder het gen. er gevonden prehistorie tijd. ligt opper-
en uit de periode vanaf de Middeleeuwen tot aan de vlak aan de zuidpunt van Schokland, en iets ten noorden
ontruiming. Maar door de drooglegging en de bodem- van de noordpunt (Afb. 2). Hier bevinden zich namelijk
gesteldheid wordt dat archief bedreigd. De ondergrond rivierduinen langs takken van de toenmalige IJssel
van Schokland bestaat namelijk voor een belangrijk (zuid) en Vecht (noord). Op het zand ligt Holoceen veen.
deel uit veen, dat door ontwatering inklinkt en verdwijnt zowel in de ondergrond van het eiland als in de
door oxidatie. Daarom is in 2003 begonnen met het ondergrond van voormalige Zuiderzee. Op het eiland
de direct rondom is het intact. De is hier verhogen van grondwaterstand op en veenpakket vrijwel veenvorming
het Hiertoe sloten die gebied. zijn gegraven er voor namelijk doorgegaantot ongeveer 1200 jaar geleden.
dat is de Naast het eiland heeft de Zuiderzee het echter zorgen er een trapsgewijs verloop tussen veen
GRONDBOOR & HAMER NR 3/A - 2008 77 het afsmetten de Saaie is Afbeelding1. Tijdens van ijskap er een
breed |ca. 10 km) en (ca. 50 m), oost-west De liggingvan diep gericht
rivierdal ontstaan ten noorden Schokland. Schokland in de pal van
Door dit rivierdal heeft in elk water de Noordoostpolder. geval van Rijn en
smeltwater van de Saaie Maar I = Schokkerbos, ijskap gestroomd. waar-
moeten rivieren uit de Duitse ook II= LocatieAfb. 4, schijnlijk laagvlakte
hebben, zoals de Ems en de Weser, omdat III = Locatie bijgedragen
Afb. hun afvoer naar het noorden was door 5 en 6, nog geblokkeerd
het De stroomde IV = Locatie Afb. 7, landijs. Rijn van Nijmegen-Arnhem
via het IJsseldal het dal ten noorden van V= LocatieAfb. 8. huidige naar
Schokland.
Eemien
In de Schokland komen ondergrond van geen afzettin-
Eemien gen uit het warme, interglaciale voor (130.000
- 120.000 jaar voor heden). Maar uit het grote dal ten
noorden van Schokland zijn wel mariene afzettingen van
Eemien ouderdom bekend, waar zij in afwisseling
voorkomen met afzettingen van de Rijn. Veen uit
het Eemien komt in de ondergrond van de oostelijke
Noordoostpoldervoor en is Afbeelding2. waarschijnlijk afgezet op
de riviervlakte. Digitaal hoogte-
model van Schokland
het Eemien de 5 © AHN(www.ahn.nl). Tijdens was zeespiegel ongeveer meter
dan werd de Dekleuren laten het hoger nu en een groot deel van Schokker
Saaie keileem door mariene erosie (abrasiel. hoogteverloopop en opgeruimd Het rondom Schokland bewijs voor deze erosie vindt je in de gesteentetuin
zien. op Urk, het Pieten van der Lijn reservaat. Sommige van Het laagste punt
de zwerfstenen daar laten heeft een wdtte kleur, namelijk vorstverwerings-
zien uit de laatste bevindt zich in de verschijnselen ijstijd. Dit betekent dat
deze stenen dus al in de laatste ijstijd uit de keileem linker bovenhoek, en
waren en aan het ligt op ongeveer 4,5 vrijgemaakt oppervlak lagen.
m beneden zeeniveau Weichselien (-NAP). Het hoogste
Van het overgrote deel van deze is punt heeft een periode weinig
bekend uit de de donkerbruine kleur, ondergrond van Schokland en wijde
Uit Schokland omgeving. gegevens verzameld elders in Nederland ligt op en
weten we dat de Rijn ca. 80.000 haar is ongeveer 0,0 meter jaar geleden loop Vanaf dat wil verlegde naar Midden-Nederland. moment NAP, dat zeggen
waren alleen de Vecht, en de Ussel (toen op zeeniveau. Het riviertjes
zonder verbinding met de Tjonger en Kuinder kleurverloop laat het Rijn),
in dit In de van het Weichselien hoogteverloopzien. aanwezig gebied. loop
waardoor weggeërodeerd, daar het bovenste deel van verslechterde het klimaat, waardoor de vegetatiedicht-
het ontbreekt. veenpakket heid sterk afnam en de wind een grote invloed kreeg
op het landschap.
De het eiland kwel- jongste afzettingen op zijn een soort
derafzettingen die uit compacte vette kleien bestaan. Uit het Laat-Pleniglaciaal 130,000 - 14.500 jaar geleden)
Naast het eiland liggen zandige tot siltige, schelprijke kennen we in de nabijheid van Schokland dekzandafzet-
zavelafzettingen die door de Zuiderzee zijn neergelegd. tingen. Dit zijn poolwoestijnzanden afgezet onder vrijwel
vegetatieloze omstandigheden, met invloeden van
Hieronder volgt een meer gedetailleerdebeschrijving sneeuw en smeltwater. De herkomst van het zand was
van de geologische ontwikkeling. De vermelde ouder- lokaal. De dekzanden zijn afgezet met lichte welvingen
dommee bij de geologische perioden zijn bij benadering ['dekzandruggen').
Saalien Uit het Laat-Glaciaal (14.500 - 11.500 jaar geleden) zijn
De oudste afzetting aan het oppervlak van Schokland is slecht gesorteerde rivierzanden bekend in de onder-
keileem uit de voorlaatste ijstijd, de Saaie glaciatie. grond van noordoost Schokland. De zanden worden
De in het Schokkerbos is gesteentetuin er op aangelegd afgedekt door een grijze leemlaag (de Wijchen laag),
Deze grijze keileem is zandig en rijk aan vuursteen. die afgezet is door de Vecht en waarschijnlijk gevormd
De ouderdom is 150.000 De keileem is is deze rivier. De Vecht ongeveer jaar. op een overstromingsvlakte van
met een restant van een met keileem bedekte stuwwal, vormde samen de IJssel een vertakt stelsel van
waartoe ook de keileemvoorkomens van Urk, Tollebeek geulen, grofweg oost-west gëorienteerd, waarbij de (allen en de Voorst in de Noordoostpolder) behoren. Vecht langs de noordkant van Schokland stroomde,
'stuwwallinie' Deze stuwwal maakt deel uit van de en de IJssel langs de zuidkant (Afb. 3).
Texel-Wie ringen-Gaasterland-U rk-Vollenhove-Steen-
wijk-Emmen-ltterbeck-Uetsen. Deze linie behoort Tijdens de koudere Jonge-Dryas periode (12.500
tot - de Rehburgerfase van de Saaie glaciatie, een 11.500 jaar geleden) zijn langs de rivierarmen duinen
iets oudere stuwwal-fase dan die van de Midden- gevormd, die 3 a 4 meter hoger waren dan de geulen.
Nederlandse stuwwallen. Deze komen de de duinen aan oppervlakte op zuidpunt
78 GRONDBOOR & HAMER NR 3/4 - 2008 werd door veenmos (Sphagnum) en boven het niveau
van het grondwateruit kon groeien. Deze complete
verlandingssequentie wordt teruggevonden in buurt
van de Vecht- en IJsselgeulen, de diepste plekken in
het moeraslandschap. Op de hogere delen begint de
opeenvolging meteen met bosveen.
De verlandingssequentiewerd onderbroken door één
of meerdere vernattingsfasen, die in verband gebracht
worden met de 'klassieke' Galais transgressiefasen uit
de kustzone. Een vernatting in het veen komt waar-
schijnlijk overeen met een fase van mariene kleiafzet-
ting in de geulenvan de Vecht en de IJssel (de 'Unio-'
'Cardiumkleien'l. en Dankzij de vernattingsfasen kan
rietveen dat bijvoorbeeld op zeggeveen zijn afgezet,
vervolgens weer over gaat (verland) naar zeggeveen.
Naast de vier hoofdveensoorten komen ook venen voor
die uit waterplanten (bijvoorbeeld waterdrieblad)
bestaan of uit herafgezette veenresten (veendetritus). Afbeelding3.
de bovenkant het Pleistoceen in Diepte van van meters Door slechte ontwatering werden de zoetwatermeren onder zeeniveau (-NAP). De gestreepte lijnenzijn de lopen steeds groter en ontstond de Almere lagune. Het van de rivieren. Rivierduinen zijn met een dikke zwarte
werd door het water Plinius kleur veenlandschap afgebroken. aangegeven. (Gaius Plinius Secundus maior) beschreef in de eerste
eeuw na Christus griezelige, drijvende eilanden van los-
geslagen stukken veen. In die tijd kreeg de IJssel weer
ten (door van Schokland en iets noorden van de noordpunt een mensen gemaakte?) verbinding met de Rijn.
(Affa. 3). De rivierzanden verstoven had dat in het Schok- zijn waarschijnlijk wat tot gevolg er nog meer water dankzij een slecht ontwikkelde vegetatie en sterke zuid- kergebied terecht kwam. Rondom het eiland Schokland westenwinden, op de zelfde wijze als de rivierduinen in werden silten (sloeflagenl afgezet. Schokland zelf werd
Midden-Nederland langs takken van de Rijn en Maas. alsmaar kleiner en raakte gescheiden van Urk. Vanaf de
De rivierduinen later door Neo- achtste werd Schokland kalkloze kwelderklei zijn Mesolithische en eeuw op
(net lithische bewoners gebruikt als natuurlijk terpen afgezet, wat daar het einde van de veengroei betekende. als de keileemopduikingl. Dit waren namelijk de hoge Het lijkt tegenstrijdig, maar dankzij de oprukkende
locaties in het Holocene kon het de en droge landschap. lagune veengebied op plek van Schokland
beter Het werd ontwateren. moeras op natuurlijk wijze
Holoceen drooggelegden het gebiedwerd daardoor geschikt
Uit het bekend. ook de Vroeg-Holoceen zijn geen afzettingen voor ontginning en bewoning. Tegelijkertijd ging
Vanaf 5800 werd ongeveer jaar geleden veen afgezet. afbraak van het veenlandschap door en werd Schokland
Dit vond als reactie het worden het plaats op natter van steeds kleiner. De Almere-lagune kreeg tussen de elfde
landschap door de stijgende zeespiegel en de daaruit en de dertiende eeuw via het tegenwoordigewadden- voortvloeiende stijging van de grondwaterstand. Boven- gebied een goedeverbinding met de Noordzee. Vanaf
Imet dien werd het natter doordat de verbindingvan de Vecht 1600 werden rondom Schokland zoutwaterkleien
en IJssel met de Noordzee door Noord-Holland min Cardiumschelpen) neergelegd. Dit is de Zuiderzee-fase.
of meer verstopt raakte en zo de waterafvoer belem- Op Schokland werd vanaf dat moment door overslaand
zeewater merd werd. In het moerassige zoetwater-getijdegebied kalkrijke, zware klei afgezet (hiervóór was de
ontwikkelden zich verschillende veenpakketten en in klei kalkarm). In 1939 stopten de natuurlijke geologische
de de Vecht de IJssel die door het geulen van en gebied processen.
heen liepen werden mariene kleien afgezet [de 'Unio-'
'Cardiumkleien’l. de en Door de verdere afsluiting van de Toelichting op afbeeldingen
Hollandse zeegaten verslechterde de waterafvoer van
het ontstonden zoet- van Schokland gebied nog meer en er uiteindelijk Hoogtemodel
watermeren. Ongeveer 3500 jaar geledenverslechter- Afbeelding 2 toont een hoogtemodelvan Schokland.
den de omstandigheden zo dat het Schokker gebied niet Dit model is verkregen door laser-altimetrie en heeft
De resolutie 1 5 meer voor bewoning geschikt was. prehistorische een van hoogtepunt per oppervlakte van x
bewoners moesten het gebiedverlaten, omdat het was 5 meter. Naast de recente verkaveling, de boerderijen
veranderd in een groot veenmoeras. en sloten in de polder, is het hogere reliëf van Schok-
land duidelijk zichtbaar. Dit reliëf wordt gevormd door
In de ondergrond komen voor vier soorten veen voor: de harde, uitstekende keileembult in het Schokkerbos,
bosveen de de de havenwerken het oude rietveen, zeggeveen, (vnl. els) en veenmosveen. terpen, dijkjes, en van
Emmeloord het eiland. De opeenvolging van deze verschillende veentypes op de noordpunt van Ten zuiden
vormt een verlandingssequentie. Riet kan in het diepste van Schokland zie je dat de rivierduinen aanleiding
omdat het water groeien en kan ook tegen brakwater. De accu- geven tot een hogerreliëf, waarschijnlijk
mulatie van rietmateriaal maakte het water ter plekke duinzand minder inklinkt dan de omliggendeveen- en
waardoor moment De duinen vormen lichte in het ondieper, er op een gegeven zegge kleipakketten. welvingen
kon Toen door de het vlakke Aan de oost- en zuid- groeien. vorming van zeggeveen huidige polderlandschap.
verder kon elsen- oostkant Schokland zie de moeras nog verlandde, er uiteindetijk van je topografie langzaam
bos ontstaan. Op een aantal plaatsen is het laagveen van oplopen richting de Post-Romeinse IJsseldelta. Dit is
het elzenbos in dat het resultaat sediment door de IJssel overgegaan hoogveen gedomineerd van aangevoerd
GRONDBOOR & HAMER NR 3M - 2008 79 Afbeelding 4.
Doorsnede door
eenrivierduin aan
de zuidpuntvan
Schokland.
de bodem de Zuiderzee. Schokland en afgezet op van
barrière vormde kennelijk een voor de verspreiding van
dat sediment.
Rivierduin bedekt met veen en klei (Afb. 4)
Afbeelding U toont een doorsnede door een rivierduin
aan de zuidpunt van Schokland. Het duinzand heeft een
geelbruine kleur. Het bovenste stuk van de duin is wit
gekleurd door bodemvorming (podzolbodeml. Het is
door bodemzuren uitgeloogd zand. In de podzolbodem
zijn bewerkte stukjes vuursteen gevonden. Op het zand
ligt een donkerbruin veenpakket. Dichtbij de duin lopen
de tijdslijnen in dit veenpakket ongeveer horizontaal,
zodat het dat de delen het duin veen op hogere van ligt Afbeelding5. is dan het de delen. In het jonger veen op lagere veen Geulen door het veenpakketlangs dezuidpuntvan komen concentraties witte die daarin van schelpen voor onder Schokland, kijkend in oostelijke richting. Van naar
het door de werd zijn terechtgekomen toen veen zee boven zien deze foto donkerbruin we op een veenpak- Ze dus stuk dan het afgebroken. zijn een jonger veen. lichtbruine ket, fijngelaagde, afzettingen,en daarop
Een grijs, schelprijk kleipakket (verploegd voor de omgeploegde,grijze, schelprijke Zuiderzeeafzettingen.
landbouw) dekt zowel het veen als de rivierduin af. De fijngelaagdeafzettingenbevinden zich in geulvormige
Dit is een De relaties kleipakket Zuiderzeeafzetting. het structuren tussen, en gedeeltelijkop veen.
tussen veen. zand en klei laten zien dat in een belang-
rijke fase van erosie zowel de top van het duin - waar
de podzolbodem ontbreekt - als het veen zijn afgeëro-
deerd, voordat de Zuiderzee de klei afzette. gaan drijven. Ze zien er dan uit als drijvende eilanden.
Ook belangrijk is dat dankzij doorworteling veen behoor-
5 - Stormgeulen in het veen (Afb. 7) lijk sterk is. Als veenwordt weggeslagen door beukende
Op afbeeldingen 5 en 6 kan je de geulen zien die door golven en hoog water, dan scheurt het af, zowel aan
de stormen de Zuiderzee in de de bovenkant als de Als zo'n scheur op zijn gemaakt venige aan zijkant. maar
ondergrond. De geulopvullingen hebben een lichtbruine gedeeltelijk lukt, wordt hij opgevuld met klei of schelp-
kleur Wanneer de Dit is zien 6. dankzij brokjes verslagen veen. je grijs. te op afbeelding
grijze Zuiderzeeafzettingen en de geulopvullingen
wegdenkt, kun je je het veenlandschap voorstellen zoals De geulen in het veen werden geleidelijk opgevuld met
dat er uitzag na een hevige storm, waarbij de Zuiderzee een pakket gelaagde silt, klei en schelpen, maar ook
hoekige geulen in het veenpakket had geslagen. met de kapotgeslagen fijnere resten van het veen.
restant Een opvallendevondst was een schedeldak: Het
storm De geulen in het veen zien er enigszins vreemd uit om- van een in de omgekomen drenkeling? De laagjes
dat recht Dit komt de manier ze zo begrensd zijn. door van de geulopvullingenzijn bol naaronderen, omdat
waarop de zee tijdens een storm het veen afbreekt. ze zwaarder zijn dan het veenen na sedimentatie door
dit is dat lichter is dan hun het in elkaar drukten. Bij proces van belang veen gewicht onderliggende veen
water, waardoor de afgebroken stukken veen meteen Ze zijn dus vervormd na afzetting. De inklinking van het
80 GRONDBOOR & HAMER NR 3/A - 2008 Afbeelding6.
Detail van de rand
van een geul in het
veen. Rechts van het
midden zien we een
horizontale scheur
in het veen, opgevuld
met schelpgruis en
klei. De bovenkant
van het veen is
opvallend donker.
Dit is een gevolg
van oxidatie van het
veen.De met klei
opgevulde onregel-
matigebarsten aan
de rechterkant zijn
waarschijnlijk
ontstaandoor uit-
het drogingvan veen.
De oxidatie en de
uitdrogingmoeten
beide plaats hebben
dit gevonden toen
deel van het veen
nog droog lag, en
mogelijk ingebruik
was als akkerland.
sediment is groter daar waar de geulen dieper waren.
De zetting (de mate van 'samendrukking'l van de jongere
Laagjes is minder dan die van de oudere laagjes.
Dit geeft aan dat de zetting al plaatsvond tijdens het
de wat dus opvullen van geulen, een geleidelijk proces
moet zijn geweest.
Fossiel veendijkje (Afb. 8)
Op afbeelding 8 zie je een fossiel veendijkje. In hun strijd
tegen het water hebben de Schokkers dijkjes gebouwd
van plaggen en bouwafval. Dit dijkje in het midden van
de foto heeft niet baten. Het is door de Zuiderzee mogen
uiteindelijk overspeeld en bedekt met Zuiderzeeafzet-
tingen. Het ligt nu een honderdtal meters oostelijk Afbeelding7.
de laatste De zwarte veenballen naast Gezicht het van kustlijn. en op kerkje van Schokland. De kijkrichting
onder het dijkje getuigen van de vernietigende kracht is naarhet noorden. In het slootprofiel zien we het
van het Zuiderzeewater. veenpakket dat wordt afgedekt door schelprijkeklei.
Links het midden de foto is van van een geul bijna DANKWOORD overlangs aangesneden.
Met dank aan Kees Kasse en Gerand Aalbersberg voor
stimulerende discussies in het veld. De revisie van
redactielid Rieks van der Straaten heeft de leesbaarheid
van dit artikel sterk verbeterd.
Afbeelding8.
Gefossiliseerd veendijkje.
GRONDBOOR & HAMER NR 3M - 2008 81