Speciaal nummer Open Monumentendagen September 2019 | Nr 031

Dossier EEN PLAATS VOOR KUNST BRUSSEL, GEFILMDE STAD DE STAD ALS

DOSSIER METROPOLITAAN FILMDECOR

PETER VAN GOETHEM REgiSSEuR EN AutEuR

Filmploeg in actie op de Kunstberg, mei 2019 (V.Orban © urban.).

032 Hoewel de gebroeders Lumière haar uitkozen voor hun allereerste buitenlandse filmvoorstelling is Brussel geen cinematografische stad geworden zoals Parijs, Rome, Tokyo en New York, zegt Peter Van Goethem. Hij bedoelt dat Brussel niet te vatten valt in één iconisch beeld dat behoort tot het universele filmgeheugen. Aan de hand van een hele reeks voorbeelden

NOOT DE VAN REDACTIE toont de auteur dat Brussel evenzeer in trek is bij regisseurs die een rauwe grootstedelijkheid willen verbeelden als bij hen die haar monumenten uitkiezen als een quasi toevallig decor. De meest uiteenlopende filmgenres passeren de revue. Dat Brussel in film hierdoor een caleidoscopisch en zelfs weerbarstig karakter heeft zal weinig Brusselaars verbazen.

Sinds de jaren 1990 is er onder DE DYNAMIEK VAN DE toeristische stad waar men op bezoek stadsonderzoekers een groeiend VERBEELDE STAD gaat, rondloopt en doorheen fietst, inzicht ontstaan dat de represen- als winkel- en dienstenstad. Het tatie van de stad in woord en beeld De stad zoals ze wordt voorgesteld beeld van de stad dat mensen voor niet enkel de ontwikkeling van een in film is een verbeelde stad. De de geest staat, kan sterk verwant zijn stad weerspiegelt, maar dat deze verbeelde stad onderscheidt zich van aan de verbeelde stad. representatie zelf ook een belang- het stadsbeeld of de voorstelling die rijke rol speelt in haar ontwikke- individuen of collectieven opbouwen In de misdaadfilm Le Fidèle (2017) van ling. Dit inzicht, en de verschuiving vanuit hun ervaring met een stad2. regisseur Michaël R. Roskam vindt Een plaats voor Kunst waarin cultuur een beïnvloedende Het is een voorstelling die uitgaat het eerste amoureuze rendez-vous en sturende factor kan zijn voor van de bestaande stad, die beelden van gangster Gino ‘Gigi’ Vanoirbeek de stedelijke identiteit, valt onder oproept en ervaren kan worden: als (Matthias Schoenaerts) en racepi- de noemer cultural turn. De toene- werkstad met haar kantoren waar lote Bénédicte ‘Bibi’ Delhany (Adèle mende belangstelling voor de repre- men dagelijks naartoe pendelt, als Exarchopoulos) plaats aan de balus- sentatie van een stad – en meer bepaald van de stad Brussel – uit zich onder andere in een groot aantal tentoonstellingen waarin de stad als object centraal staat1. Naast de vele installaties, foto’s en live shows die direct of indirect een portret van

de stad willen maken, eist ook het 2019 SEPTEMBER SPECIAAL- - NUMMER NR031 bewegend beeld zijn plaats op. De recente cyclus Brussel op het grote scherm in Flagey en CINEMATEK getuigt hoe fictiefilm, naast docu- mentaire, een dankbare en invloed- Le Fidèle (© Michaël Roskam, 2017). Producent: Bart Van Langendonck (Savage rijke bron is voor de voorstelling van Film). Brussel vervelt in dit misdaadverhaal als decor van een gangsterdrama in een liefdestragedie met een sleutelscène aan het Poelaertplein waar de regisseur het cliché

het Brusselse stadslandschap. niet uit de weggaat, maar ook de realiteit van het romantische panorama niet ontloopt. BRUSSEL ERFGOED

033 Brussel, gefilmde stad

onze blik vasthoudt wanneer we het gerechtsgebouw opmerken, er voor- bijrijden, wandelen of fietsen, en het toeristische beeld zoals het terug te vinden is op prentkaarten of in reis- gidsen. Beeld en filmische verbeel- ding overlappen en versterken elkaar en maken van het Justitiepaleis een vast herkenningspunt in Brussel.

In het Franse misdaaddrama Mortelle randonnée (1982) van Claude Miller stort actrice Isabelle Adjani haar dood tegemoet door met haar rode Citroën GS van een verdieping van het parkeergebouw Parking 58 te rijden. Ook in Verboden te zuchten (2001) van regisseur Alex Stockman Verboden te zuchten (© Alex Stockman, Brussels by Night (© , 1983). vormt Parking 58 het decor voor een 2001). Producent: Kaat Camerlynck Producent: Erwin Provoost (Multimedia). sleutelscène. Gebukt onder verdriet (Corridor). De hoofdrolspeler Joris loopt Marc Didden doorbreekt het rijtje aan verloren in de stad en zichzelf. Niet de Vlaamse literatuurverfilmingen en uit het verleden, brengen de hoofd- toekomst dient er zich aan, maar het komedies en maakt met Brussels by personages Joris en Luzie in stilte de tijdelijke en onzekere. Brussel is de Night de stadsfilm van de jaren tachtig veruitwendiging van de impasse tussen waarin de stad de eenzaamheid en dag door op het dak van het gebouw. het loslaten van het verleden en het zwaarmoedigheid van het hoofpersonage In beide films komt het beeld van uitkijken naar morgen. Max verpersoonlijkt. de vaak verguisde en controversi- ële Parking 58 in conflict met het imaginaire beeld van de regisseur. trade op het Poelaertplein met pano- we even voordien ook de zuilengalerij De ‘betonnen steenpuist’ biedt in ramisch zicht op de Marollenwijk, van het gebouw gepasseerd waarin Verboden te zuchten een prachtig recht tegenover het Justitiepaleis. acteur Dirk Bogarde als kille advo- uitzicht over de stad waarin geliefden Wanneer Marc in de komedie Le caat de achtervolging inzet op zijn elkaar kunnen vinden. In Mortelle Départ (1967) van Jerzy Skolimowski broer in het drama Providence (1977) randonnée (her)ontdekt Miller de zijn ‘deux-chevaux’ inruilt voor een van Alain Resnais. De keuze van de esthetische kwaliteit van het beton- Porsche, scheurt hij niet alleen langs- regisseur voor het Justitiepaleis nen gebouw. Lelijkheid komt in heen het gerechtsgebouw waar Gigi als filmlocatie staat niet los van het spanningsverhouding te staan met en Bibi elkaar ontmoetten, maar zijn geografische beeld, het beeld dat schoonheid. Film kan de uitstraling

The Invader (© Nicolas Provost, 2011). Producent: Jacques-Henri & Olivier Bronckart (Versus Production). De maatschappelijke realiteit voor de migrant Amadou wordt geëvoceerd door het onherbergzame karakter van de stad gekenschetst door uitbuiting en ontbering, uitsluiting en vervreemding.

034 Hellhole (© Bas Devos, 2018). Producent: Tomas Leyers (Minds Meet). Kijken met de handen voor het gezicht. Visuele poëzie toont de stad in rouw aan de hand van drie Brusselaars na de terroristische aanslagen van 22 maart 2016.

Waste Land (© Pieter Van Hees, 2014). Producent: Eurydice Gysel (Czar). Brussel krijgt opnieuw een sombere rol toegewezen. Inspecteur Leo Woeste Amadou in, een haveloze migrant die van rivaliserende bendes en (seksu- (Jérémie Renier) verliest zich in de onderwereld van de metropool tijdens zijn aanspoelt in Europa en in Brussel eel) geweld voorkomen. Wanneer de onderzoek naar de moord op een jonge belandt. Flarden van Amadou verbeelde stad samensmelt met de Congolees. De grauwe stadsbeelden vormen het decor voor zijn aftakeling verschijnen in beeld naast recla- echte stad, ontsnapt deze fusie vaak tijdens zijn omzwerving door de stad. meschermen en verlichte etalages. niet aan de actualiteit en brengt dit, Brusselse verkeerstunnels vervormt net zoals in Brussel, een discussie Provost via een spiegeleffect tot een op gang over hedendaagse thema’s van een gebouw en zijn plaats in caleidoscopische kijkervaring3. Films zoals stedelijkheid en migratie, iden- het stedelijk landschap veranderen, zoals Brussels by Night en The Invader titeit en terrorisme. net zoals de stad zelf. In Verboden te attenderen de kijker op vergeten zuchten groeien troosteloze lanen en of verdoken plaatsen en situaties Ook voert in Jeanne met graffiti bekladde steegjes uit tot in Brussel, ze maken delen van de Dielman, 23, quai du commerce, 1080 een metafoor die de conditie van de stad en haar realiteit opnieuw of op Bruxelles (1975) een portret van de protagonisten weerspiegelt. een andere manier zichtbaar voor eenzame stedeling op. Een kleinbur- Een plaats voor Kunst de kijker. De verbeelde stad is decor, gerlijke weduwe woont alleen in een Ook in Brussels by Night (1982) van personage en thema tegelijk en kent bescheiden appartement met haar Marc Didden werpen de desolate aan de reële stad een nieuwe visie of schoolgaande zoon. Als gevangen straten, de doelloze tocht door de betekenis toe. in een kooi leidt ze een routineus stad en haar sombere silhouet een bestaan. Om de kost te verdienen blik op het grondgemoed van het In het rijtje van The Invader en Brussels ontvangt ze op regelmatige tijdstip- hoofdpersonage, rauw en nihilis- By Night, waarin de stad destructie pen mannelijke cliënten aan huis. tisch. Didden verbeeldt de stad als oproept, horen ook Wasteland (2014) In tegenstelling tot de hierboven een omgeving waarin mensen lege van Pieter Van Hees en Hellhole (2019) vermelde films, vermijdt Akerman levens leiden. De boulevards, de van Bas Devos thuis. Het zijn films die de stad en toont ze haar niet. De titel nachtelijke verlichting en het verkeer Brussel, onder meer de wijk Matonge duidt de exacte locatie aan, maar bij van de stad illustreren de desinte- en Sint-Jans-Molenbeek, als setting gebrek aan andere beeldreferen-

gratie van het hoofdpersonage en gebruiken voor een metropool waar ties en herkenningspunten blijft het 2019 SEPTEMBER SPECIAAL- - NUMMER NR031 het moderne leven. The Invader uit het aan moraliteit ontbreekt, waar stedelijk landschap van Brussel in 2012 van Nicolas Provost benadert dolende bewoners zich onbegrepen de film afwezig. Haar betrokkenheid de grootstedelijkheid van Brussel voelen. Naast Hellhole en Wasteland met de stad speelt zich af tussen op een heel andere manier. De film zijn Matonge en Molenbeek ook het de muren van het appartement en is een visueel en auditief dreigende stadsdecor voor Black (2015), onder illustreert de eenzaamheid van de trip door de stad en luidt de morele regie van Adil El Arbi en Bilall Fallah, weduwe, net als een ander grootste-

ondergang van het hoofdpersonage waarin de grootstedelijke realiteit delijk kenmerk: anonimiteit. BRUSSEL ERFGOED

035 Brussel, gefilmde stad

Bruxelles transit (© Samy Szlingerbaum, 1980). Producent: Marilyn Watelet (Paradise Films). De Zuidwijk als wachtzaal. Szlingerbaums vond hier inspiratie om de herinnering aan zijn moeder en de Holocaust levend te houden. De film vertelt het relaas van een joods-Poolse familie na hun aankomst in het Zuidstation in Brussel na WOII.

De eigenzinnigheid van deze films “When Brussels conjures up a parti- antwoord op de nachtelijke leegte in Brussel ligt niet verscholen in de cular image, it immediately evokes the en verstilling uit Brussels by Night stedelijke complexiteit, maar in de opposite image as well.”4 Brussel als of Verboden te zuchten. Tijdens een blik van de regisseur, die gericht is verbeelde stad is niet alleen het decor warme zomernacht in Brussel op de ervaring van het alledaagse. voor de hardheid en ruwheid van het kunnen tientallen mensen de slaap Fictie schuurt tegen de alledaagse grootstedelijke leven. Van de filmische niet vatten. Ze gaan naar buiten, werkelijkheid aan en voltrekt zich in stad Brussel met een identiteitscrisis, de straat op, en begeven zich rich- transitzones zoals het treinstation een stad die ongezellig is, een stad met ting het pleintje Oud Korenhuis Brussel-Zuid in Bruxelles-Transit (te) veel verkeer, geweld en criminali- of de Marollen, op zoek naar het van Samy Szlingerbaum uit 1980 teit, lijkt er steeds een contrasterend café, de bar of de dancing voor een of Verboden te zuchten, perifere beeld te bestaan dat wezenlijk afwijkt ontmoeting en contact. Het mini- zones en wijken zoals Matonge van het dominante beeld van een stad malisme in Jeanne Dielman, 23, quai of Molenbeek of de modelwijk in met grootstedelijke problemen. Deze du commerce, 1080 Bruxelles maakt Etangs Noirs (2018) van Timeau contrasterende tegenpool toont aan plaats voor een mozaïek aan kleine De Keyser en Pieter Dumoulin. dat een zuiver Brussels stadsportret stadsdrama’s die op elkaar inspe- De identiteit van een stad is niet in film niet bestaat. Het komediegenre len, elkaar aanvullen en becommen- eenduidig en werkt door in film is voor Brussel het middel om groot- tariëren. Muziek en geluid bouwen door haar gelaagdheid een filmisch stedelijke stereotypen te doorbreken de spanning op en zetten het feest gezicht te geven. De identiteit van of via humor bespreekbaar te maken. luister bij. Brussel bruist in al zijn een stad is allesbehalve eendui- Net als in de hierboven vermelde film facetten. In de zwarte komedie C’est dig. In films kan deze gelaagdheid Black, doorbreekt Nabil Ben Yadir arrivé près de chez vous (1992) van een duidelijk gezicht krijgen.De allerhande taboes door in de komedie Benoît Poelvoorde, Rémy Belvaux en toeschouwer kijkt over de schouder Les Barons (2009) een groepje hang- André Bonzel doorkruist het hoofd- van de regisseur naar de stad in al jongeren op te voeren die een humo- personage, de seriemoordenaar Ben, haar maatschappelijke facetten. ristische kijk bieden op deze thema’s. onder meer de gemeente Elsene op Toute une nuit (1982) is Akermans zijn dodelijke tocht. Humor wordt

036 Les Barons (© Nabil Ben Yadir, 2009). Jeanne Dielman, 23, quai du Commerce, Darling Lili (© Blake Edwards, 1970). Producent: Diana Elbaum & Sébastien 1080 Bruxelles (© Chantal Akerman, Producent: Blake Edwards (Geoffrey Delloye (Entre Chien et Loup). De 1976). Producent: Corinne Jenart & Evelyn productions). Tijdens WO I staat de debuutfilm van Yadir biedt een lichtvoetige Paul. Een weduwe ontvangt ‘cliënten’ succesvolle musicalartieste en Duitse en frisse blik op migratie en integratie. op haar kleine appartement in Brussel spionne Lili (Julie Andrews), garant voor In deze sociale komedie over vier om in haar levensonderhoud te kunnen uitverkochte zalen in Londen. De film Marokkaanse jongeren te Sint-Jans- voorzien. De stad blijft buiten beeld en opent met een performance van Andrews Molenbeek doorprikt de regisseur het zet de anonimiteit en mistroostigheid van in de Koninklijke Muntschouwburg mistroostige beeld van Brussel. het routineus kleinburgerlijk leven van de te Brussel nadat de filmcrew weduwe kracht bij. noodgedwongen moest verhuizen van Parijs naar Brussel in het kielzog van mei ’68.

ingezet als tegengif voor de noncha- met Urbanus op de Grote Markt film Au risque de se perdre (1959). lance en het cynisme waarmee plaatsvond. In Les Anges gardiens De opnames vonden plaats in de geweld doorgaans expliciet in beeld (1995) duikt Gérard Depardieu Clayslaan te Schaarbeek. Andere wordt gebracht of verheerlijkt. op in het restaurant La Chaloupe Hollywoodlegendes volgden haar d’Or op de Grote Markt, het hotel voetspoor. De openingsscène van Métropole aan het Brouckèreplein Darling Lili (1970), met Julie Andrews, Een plaats voor Kunst VOORBIJ HET BEELD en het café Falstaff aan de Beurs. toont de Muntschouwburg aangezien VAN DE STAD Hotel Métropole deed ook dienst het in Parijs door de opstanden van als decor in Mortelle randonnée, in mei ‘68 te onrustig was geworden In bovenstaande films kijkt de L’Etoile du nord (1982), met Philippe om daar de film op te nemen. Een verbeelde stad naar de reële stad Noiret als George Simenon, en de jaar nadat Jodie Foster in de huid van Brussel met een morele bril. Het dramafilm Le sang des autres (1984), de met liefdesperikelen geplaagde imaginaire vergroot de alledaagse met actrice Jodie Foster, van Claude Hélène kruipt, betrekt Meryl Streep realiteit van uitgaan en werken, Chabrol. De nouvelle vague regis- een herenhuis in de nabije omge- spanning en conflict, door ze op de seur maakte daarmee opnieuw zijn ving van de Congreskolom aan de spits te drijven en in vraag te stel- entrée in Brussel na La rupture (1970). Koningsstraat in Plenty (1985). Het len. Fictiefilms waarin Brussel wordt Generatiegenoot Alain Resnais schoot Brussels Parlement doet dienst als weerspiegeld vervolledigen het moza- in de stad zijn science-fiction film Je decor in Grace of Monaco (2014), met

ïek van beelden. In deze films is het t’aime, je t’aime (1968) en het drama Nicole Kidman als Grace Kelly, net 2019 SEPTEMBER SPECIAAL- - NUMMER NR031 imaginaire eerder een vlucht uit de Providence (1977), met scènes aan de als in de komedie Protéger et servir realiteit dan een manier om er in zuilengalerij van het Justitiepaleis en (2009). Misdaadfilms zoals La bande à contact mee te treden. Speelfilms op de trappen van het gemeentehuis Bonnot (1968) van Philippe Fourastié, waar de stad wordt ingezet als fictief van Sint-Gillis. Le voyou (1970) van Claude Lelouch, decor vinden we onder andere terug bij de actiesatire JCVD (2008), het drama komedies zoals Koko Flanel (1990) van Audrey Hepburn keerde terug naar Belle (1973), Eline Vere (1991) van

Stijn Coninx, waar een sleutelscene haar geboortestad voor de drama- Harry Kümel of meer recent nog de BRUSSEL ERFGOED

037 Brussel, gefilmde stad

Subite, het Hortamuseum en de Sint- Hubertusgalerij, of minder bekende locaties zoals het grote marmeren reliëf van de Antwerpse beeldhou- wer Jef Lambeaux (1852-1908) in het Paviljoen der Menselijke Driften (Eline Vere).

DE DUURZAAM- HEID VAN FILMISCHE REPRESENTATIES

Het filmisch beeld van de stad, het The Danish Girl (© Tom Hooper, 2015). Producent: Tim Bevan & Sarah Radclyffe (Working Title Films) Lili Elbe onderging als een van de eerste transgenders een geslachtsoperatie. beeld dat de regisseur voor zichzelf Als achtergronddecor voor Lili’s ontluiken suggereerde Lana Wachowski (The Matrix- opbouwt in film, is een versmel- trilogie) een art nouveausetting. Hooper neemt het idee in dank af en filmt in de Koningsgalerij, hotel Hannon, het Hortamuseum en de Falstaff. ting van de verbeelde stad met het geografische en het toeristische beeld. Naast de representatie van de stad gecombineerd met de kenmer- ken van het vertrouwde zicht, het stedelijke alledaagse, vormt de duur- zaamheid van filmische represen- taties een tweede belangrijke factor die zijn stempel kan drukken op de perceptie en identiteit van de stad. Manneken Pis is veruit het treffend- ste voorbeeld van de manier waarop het gefilmde beeld een plaats krijgt in het collectieve geheugen. De afbeel- ding van Manneken Pis wordt gedrukt en keer op keer herdrukt in toeristi- sche brochures, op T-shirts, stickers, in beeldjes gegoten en verkocht in elke souvenirwinkel. Voorgesteld als de oudste en bekendste burger van Brussel leidt het standbeeld ook Eline Vere (© Harry Kümel, 1991). Producent: Matthijs van Heijningen. Deze verfilming van de gelijknamige roman van Louis Couperus speelt zich af in Den Haag tijdens het fin- een eigen leven in film. Het is uitge- de-siècle. Een scène wordt gedraaid in het Pavilioen van de Menselijke Driften met het groeid tot een cultureel symbool en bas-reliëf De Menselijke Driften van de beeldhouwer Jef Lambeaux als antidotum tegen de Haagse strakke zeden en normen. dat is mede te danken aan een reeks Belgische films waarin Manneken Pis de hoofdrol opeist. Het illustreert hoe cultuur een stuwende rol kan romantische film Mister Morgan’s de stad als metafoor of personage. spelen in onze perceptie van de stad Last Love (2013), met Michael Caine In de narratieve constructie speelt en waarmee we de stad associëren. – de lijst van films die in Brussel de stad een ondergeschikte rol. In Saïda heeft Manneken Pis ontvoerd werden geschoten is lang en illus- Het maakt deze films daarom niet (1913) van Alfred Machin wordt het treert de verscheidenheid aan genres minder relevant. Het verbeeldings- luipaard Saïda in een komische scène en stijlen waarin de stad figureert. werk in deze films is een krachtig voorgesteld aan kermisgangers als De films brengen de kijker dich- middel om zichtbaarheid te geven trofee van de beroemde ontdekkings- ter bij de illusie van een stad, dan aan de stedelijke publieke ruimte, reiziger Machinskoff. Maar Saida het Brussel zelf dichterbij brengt. zoals The Danish Girl (2015) recent weet te ontsnappen en belandt in Het beeld brengt geen verhaal van nog deed met het café La Mort hartje Brussel, waar ze Manneken

038 Pis van zijn sokkel haalt en met het beeldje aan de haal gaat. Manneken Pis (1995) van verwijst niet naar het standbeeld, maar naar de tramhalte Manneke Pis in Brussel, waar de introverte Harry een appartement bewoont en slechts oog heeft voor één persoon: Jeanne, de levendige bestuurster van de tramlijn aan zijn halte. De titel van de film zorgt voor een onmiddellijke associatie met Brussel. Ook Anne Lévy-Morelle koos voor Manneken Pis in haar poëtische documen- taire Manneken Pis, l’enfant qui pleut (2008), waar het beeld samen met de regisseuse de tram neemt door de stad en haar verleden.

Filmische stadsbeelden veranke- Saïda a enlevé Manneken Pis (© Alfred Machin, 1913). Dit is de eerste Belgische film waarin Mimir (Saïda), Machins lievelingsdier waarmee hij graag voor de foto poseerde, ren niet alleen stadsmonumen- voor de camera verschijnt. Het luipaard wordt in een komische scène voorgesteld aan ten, gebouwen, straten, pleinen en kermisgangers als trofee van de beroemde ontdekkingsreiziger Machinskoff. Maar Saïda weet te ontsnappen en belandt in hartje Brussel, waar ze Manneken Pis van zijn sokkel parken, maar ook de tijdsgeest in haalt en met het beeldje aan de haal gaat. Het Brussels dialect krijgt een prominente het geheugen. In de reeds aange- plaats in de tussentitels. haalde komedie Le départ van Jerzy Skolimowski uit 1967 droomt de jonge eigenzinnige kapper Marc van snelle wagens en zijn debuut sche beeld van Brussel. De stad als Ook al heb je nog nooit een cine- als rallypiloot met een Porsche. De product van fictie resulteert in een matografische stad bezocht, dank- auto, die fysieke en symbolische duurzame presentatie van de stad zij haar filmisch geheugen voelen breuklijnen door de ruimtelijke orde- doorheen de tijd. De beelden zijn een de straten en straatmeubilair zoals ning trekt, symboliseert de stede- constante in een stad die voortdurend verkeerslichten en brandkranen, lijke dynamiek. Functionaliteit staat verandert. huisgevels en uitzichten vertrouwd Een plaats voor Kunst voorop en verdringt het belang van aan. Gele taxi’s, rechte boulevards, een stadsvriendelijke omgeving nog het Empire State Building, Brooklyn niet. De Brusselaar merkt niet dat HET BRUSSELS Bridge brengen ons meteen in New zijn publieke ruimte begint af te brok- FILMISCH STADSBEELD: York. Wanneer een helder, eenvou- kelen. De auto, de snelheid wordt ONEIGEN EN FLUÏDE dig en algemeen herkenbaar beeld verheerlijkt wanneer Marc door het voorhanden is, neemt de illusie van Ter Kamerenbos scheurt, net als het “The capital of does not evoke de stad het over van de realiteit en verkeer en de brede boulevards een any immediate associations, let alone kan dat onze ervaring ten opzichte sfeer scheppen van bedrijvigheid in that the city can be captured with a few van deze stad bepalen. Dat de repre- overeenstemming met het moderne images or some one-liner.”5 Brussel sentatie van een stad doorheen de leven en de dynamiek van grootstede- laat zich niet in een paar iconische tijd een rol speelt bij het ontstaan van lijkheid. Le départ neemt je opnieuw filmbeelden verpakken, in tegenstel- een bepaald stedelijk imago, is voor

mee naar de jaren ’60, zoals Brussels ling tot cinematografische steden citymarketeers een uitzonderlijke 2019 SEPTEMBER SPECIAAL- - NUMMER NR031 by Night dit doet voor de jaren ’80, een zoals Berlijn, London, Parijs of New troef om toeristen, bezoekers, instel- periode waarin het vooruitgangsopti- York. Door hun status en versprei- lingen en bedrijven aan te trekken misme verdwenen is. Het beluisteren ding horen filmische representaties en aan zich te binden uit economi- van het nummer Brussels by Night van deze steden niet enkel meer bij sche overwegingen. Of een gekozen van Raymond van het Groenewoud uit hun eigen bewoners, maar maken ze stadsbeeld al dan niet met de fysieke de gelijknamige film, roept onmid- deel uit van het wereldwijde collec- stad en haar werkelijkheid te maken

dellijk de associatie op met het filmi- tieve geheugen van filmliefhebbers. heeft, is van ondergeschikt belang. BRUSSEL ERFGOED

039 Brussel, gefilmde stad

Le Départ (© Jerzy Skolimowski, 1967). Producent: Bronka Ricquier (Elisabeth Films). Le Départ is voor de Poolse regisseur Skolimowski zijn eerste uitstap naar het westen. De leerling-kapper Marc jaagt in Brussel zijn droom als racecoureur na. Ontredderd en in een wanhoopspoging gaat hij op de sporen in de Regentschapsstraat liggen met de toenmalige tram 4 in aantocht.

Het filmbeeld van een stad is niet geschoven, zoals het de stad Brussel aan beelden. Wat niet wil zeggen dat enkel een decor, maar wordt ingezet zelf typeert. Brussel in film heeft iets het filmmedium zijn stempel niet om burgers en bezoekers te overtui- weerbarstigs. Het streven naar het drukt op de identiteit van een stad. gen van de kwaliteiten van de stad. ene zuivere stadsbeeld levert alleen De films waarin Brussel niet enkel Het beeld is bedoeld om de percep- maar meer beeldfragmenten op. decor is, onderscheiden zich van tie te beïnvloeden. Een uitgesproken En misschien is dat wel de grootste andere stadsfilms doordat haar eigen stadsbeeld maakt het mogelijk om kwaliteit van de stad. Het lijkt wel geschiedenis, traditie en cultuur een zich als stad karakteristieke eigen- alsof Brussel geen imago wil opge- filmische stempel opgedrukt krijgen. schappen toe te eigenen. speld krijgen. Het stadsbeeld van De heterogeniteit of fragmentatie Brussel in film bestaat niet, het wordt die mensen ervaren in de stad door Het eigene van de stad Brussel in film vastgelegd op de meest verscheiden de verscheidenheid aan stadsbeel- berust niet op iconische associaties manieren. Steeds opnieuw wordt den vormt het wezenlijke bestand- die zijn geput uit haar audio­visueel het geportretteerd als een veran- deel van het stedelijk landschap. geheugen, Brussel heeft niet één derend gezicht, verbeeld en gepre- Het stadsbeeld van Brussel in film is helder stadsbeeld. In plaats van een senteerd op een specifiek tijdstip in daardoor niet eenduidig maar calei- allesomvattend harmonisch stads- een welbepaalde stedelijke ruimte. doscopisch van aard, net zoals het beeld, zijn de beelden van Brussel Niet één visueel homogeen beeld of reële Brusselse landschap. Als een eerder ongrijpbaar en fluïde: ze zijn bepaalde stijl neemt het hierbij over, gefragmenteerde spiegel waarin de als een mozaïek naast of in elkaar het gaat eerder om een amalgaam stedelijke identiteit zich weerspiegelt.

040 NOTEN Brussels on film: The city as a cinematic 1. In Brussel zijn er naast de perma- backdrop nente expositieruimtes die aan de stad gewijd zijn, zoals het BIP aan het Koningsplein, in recente jaren meer- Brussels has served as a setting dere tijdelijke exposities opgedoken for countless films, both home- zoals Silver Bliss: Portrait of a City in Argos (14 september - 26 oktober grown and foreign. This article 2014), BXL Universel (20 oktober 2016 looks at two aspects of this - 26 maart 2017) en Bruxelles à l’infini cinematic career: the way the city (26 juni - 28 september 2014) in de CENTRALE en Brussel is een Plaizier has been portrayed—whether (16 juni - 17 september 2017) in BOZAR. as backdrop or key player—in a Minder expliciet stond Brussel ook in whole range of films of different andere exposities centraal, zoals Het afwezige museum in Wiels (20 april - 13 genres, and the influence these augustus 2017). Zie https://rabbko.be/ filmic portrayals have had on our nl/documentatie/brussels-studies-n- own view of the city. 132-exposer-une-ville-bruxelles-et- ses-portraits-subjectifs Drawing on a wide variety of 2. Zie ook Nancy Stieber die in haar arti- kel ‘The City of the Mind’’ een verhel- examples, the author traces the derende analyse over beelden en de relationship between ‘silver screen’ stad maakt. The City of the Mind, in De representations of Brussels and Stad, ed. Mieke Dings, 010 Uitgevers, 2006 the image of the city formed by 3. MARTENS, E., De werkelijkheid als voet- different groups and individuals. noot bij de beeldculutur. Een eerste lange We see how the real Brussels speelfilm voor Nicolas Provost. Ons and its fictional counterpart may Erfdeel, nr 2, pp. 120-122, 2012. overlap and reinforce each other— 4. STERKEN, S., Brussels, City in Plural: Some Thoughts Concerning the Image or be completely at odds. We of the Belgian Capital. Catalogue Argos see, too, how the city can feature Festival 2004, pp. 92-102. "Wanneer as more than just a backdrop, Brussel een bepaald beeld oproept, evoceert het onmiddellijk ook het becoming a player in its own right tegengestelde beeld" and thus taking on a metaphorical 5. STERKEN, S. Brussels, City in Plural: or thematic character that can Some Thoughts Concerning the Image gradually confer new meaning on of the Belgian Capital. Catalogue Argos the actual place. Conversely, we Een plaats voor Kunst Festival 2004, pp. 92-102. "De stad evoceert geen directe associaties, laat learn that Brussels may serve staan dat ze kan vastgelegd worden in simply as a fictitious backdrop, enkele beelden of een slagzin" portraying not itself but some other city, named or unnamed.

A city’s cinematic image can thus have a lasting impact not only on the way the city is perceived but also, ultimately, on its actual identity. Think of the iconic portrayals which film offers us of metropolises such

as New York or . In contrast 2019 SEPTEMBER SPECIAAL- - NUMMER NR031 to these locations, Brussels is less amenable to capture in a handful of emblematic images: representations of it take many forms and its depiction on film is as kaleidoscopic as its ever-

changing landscape. BRUSSEL ERFGOED

041 COLOFON

REDACTIECOMITÉ VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Stéphane Demeter, Paula Dumont, Bety Waknine, directeur-generaal, Murielle Lesecque, Griet Meyfroots, Urban.brussels (Gewestelijke Valérie Orban, Cecilia Paredes, Overheidsdienst Brussel Brigitte Vander Brugghen Stedenbouw en Erfgoed) Kunstberg 10-13, Brussel EINDREDACTIE NEDERLANDS Paula Dumont en Griet Meyfroots De artikelen zijn gepubliceerd EINDREDACTIE FRANS onder de verantwoordelijkheid Stéphane Demeter van de auteurs. Alle rechten voor het reproduceren, vertalen of REDACTIESECRETARIAAT herwerken zijn voorbehouden. Murielle Lesecque CONTACT COÖRDINATIE DOSSIER Urban.brussels Paula Dumont Kunstberg 10-13, 1000 Brussel www.erfgoed.brussels COÖRDINATIE ICONOGRAFIE [email protected] Julie Coppens HERKOMST VAN DE FOTO’S AUTEURS/ REDACTIONELE Mochten er ondanks onze inspanningen MEDEWERKING om alle reproductierechten te Werner Adriaenssens, Anne-Lise betalen toch nog gerechtigden zijn Alleaume, Jean-Marc Basyn, Amandine die niet gecontacteerd werden, dan Berry, Guy Conde-Reis, Françoise worden zij verzocht zich kenbaar Cordier, Thomas Deprez, Paula Dumont, te maken bij Urban.brussels Jacqueline Guisset, Pascale Ingelaere, Christophe Loir, Irène Amanti Lund, LIJST MET AFKORTINGEN Cristina Marchi, Marc Meganck, Griet CIDEP – Centre d’information, de Meyfroots, Eric Min, Valérie Montens, documentation et d’étude du patrimoine Marie Nobels, Valérie Orban, Cecilia KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor Paredes, Christian Spapens, Septembre het Kunstpatrimonium / Institut Tiberghien, Véronique Van Bunnen, royal du Patrimoine artistique Brigitte Vander Brugghen, Peter Van KMKG Koninklijk Musea voor Goethem Kunst en Geschiedenis KMSKB Koninklijke Musea voor NALEZING Schone Kunsten van België Koenraad Raeymaekers, Coralie Smets, MSB - Museum van de Stad Brussel Tom Verhofstadt en de leden van het PSK – Paleis voor Schone Kunsten redactiecomité SAB – Stadsarchief Brussel VERTALING STIB/MIVB Société des Transports Gitracom, Hilde Pauwels, Erik Tack, Intercommunaux de Bruxelles/ Ubiqus Belgium NV/SA Maatschappij voor Intercommunaal Vervoer te Brussel VORMGEVING WHI – War Heritage Institute Polygraph’ ISSN ONTWERPER VAN DE MAQUETTE 2034-5771 The Crew communication nv WETTELIJK DEPOT DRUK D/2019/6860/014 Graphius Brussels Cette revue paraît également VERSPREIDING EN en Français sous le titre ABONNEMENTENBEHEER Bruxelles Patrimoines. Cindy De Brandt, Brigitte Vander Brugghen [email protected]

BEDANKINGEN De families Sergysels en Spanoghe, Manon Brotcorne, Virginie Luel, Thierry Mondelaers, Sandrine Tielemans, Stéphane Vanreppelen Erfgoed Brussel Reeds verschenen

001 - November 2011 010 - April 2014 021 - December 2016 Terug naar school Jean-Baptiste Dewin Victor Besme

002 - Juni 2012 011-012- September 2014 022 - April 2017 De Hallepoort Geschiedenis en herinnering Art nouveau

003-004 - September 2012 013- December 2014 023-024 - September 2017 De kunst van het bouwen Cultusgebouwen Natuur in de stad

005 - December 2012 014- April 2015 025 - December 2017 Hôtel Dewez Zoniënwoud Conservatie op de steigers

Extra nummer 2013 015-016 - September 2015 026-027 - April 2018 Het erfgoed schrijft onze geschiedenis Ateliers, fabrieken en kantoren Kunstenaarsateliers

006-007 - September 2013 017 - December 2015 028 - September 2018 Brussel, m’as-tu vu ? Stadsarcheologie Het Erfgoed, dat zijn wij!

008 - November 2013 018 - April 2016 Industriële architectuur De Gemeentehuizen

009 - December 2013 019-020 - September 2016 Parken en tuinen Stijlen gerecycleerd

Laatste nummers

Extra nummer - 2018 029 - December 2018 030 – April 2019 De restauratie van Historische Interieurs Beton een uitzonderlijk decor

15 €

ISBN 978-2-87584-182-7