Luce Beeckmans 076 Tom Avermaete 077 elkaars belangen steunden. Het is in dat opzicht sche droom van een nette en monumentale projected on a variety of terrains. The trajec- betekenisvol dat Frankrijk een geprivilegieerde stad zoals belichaamd in de Franse en Belgische Framing the tory of Michel Ecochard will illustrate that partner van de Congolese overheid bleef, stadsplanning, meer dan ooit te leven onder these new urban experts not only developed a ook toen Mobutu begin jaren zeventig Congo’s de Kinois. Afropolis new toolbox of attitudes and approaches, but economie nationaliseerde in een poging om Vertaling: Johan Lagae moreover redefined the meaning of existing zich te ontdoen van het nog steeds grote aantal concepts and instruments against the back- buitenlandse handelaars en ondernemers, dat Michel Ecochard ground of their transnational development in het land actief was.29 Frankrijk was sterk practices. betrokken in het financieren en optrekken van and the African diverse gebouwcomplexen voor de president Developing a New Toolbox for en zijn entourage, ook al zou Mobutu zich niet City for the Urban Planning altijd een even betrouwbare partner tonen, Though Ecochard had already been interna- door bijvoorbeeld ook belangrijke bouwcontrac- Greatest Number tionally active since the beginning of the ten te gunnen aan China. De MFU van haar 1930s (among other places in Syria), the kant verloor in de loop van de tijd haar statuut main breakthrough in the development of his als een transparant instrument voor stadsplan- toolbox of instruments and approaches came ning en een actor in het opbouwen van lokale Michel Ecochard’s biography reads as a in the 1940s and 1950s within the context expertise. fascinating tale of events, people and places.1 of the French Protectorate of Morocco. From In de tijdspanne waarbinnen de MFU actief Ecochard was educated as an archaeologist, its establishment in 1912, the development was in Kinshasa, groeide de stedelijke bevolking architect and urban planner in France, prac- of the Protectorate was inextricably bound aan van 700.000 in 1965 tot 2.500.000 in 1977. ticed in such places as Morocco, Senegal, to the creation of ten villes nouvelles. The Deze verstedelijking voltrok zich nagenoeg Pakistan and Syria, played an important role planning of new cities such as Casablanca, volledig zonder aansturing via een effectieve in the formulation of ‘habitat’ policies for the Rabat, Fes and Marrakech was a key element stedenbouwkundige planning, maar werd in United Nations, and collaborated with well- in the ‘valorisation strategy’ that Resident realiteit aangedreven door een massale toe- known designers, among them Le Corbusier, General Lyautey devised for the Moroccan ëigening van de ruimte door de inwoners van Constantine Doxiadis, Maxwell Fry and Jane territory.2 This particular understanding of de stad. Toch betekent deze afwezigheid van Drew. Though at first glance this professional the role of the city within the larger colonial een planning van bovenaf en het achterwege trajectory appears quite exceptional, I argue political project continued to exist until the laten van een officieel beleid op het gebied van in this text that the figure of Ecochard is middle of the 1940s when the availability of landeigendom nog niet dat deze ontwikkeling representative of a new sort of urban expert 1.1 billion dollars under the Marshall Plan ‘informeel’ valt te noemen, of dat ze compleet that became active on the African continent in triggered Resident General Erik Labonne to chaotisch was. Het koloniale stadsgrid werd the period between 1950 and 1970. This new 1 vaak door lokale chefs uitgebreid, niet zelden in figure no longer plays the role of the local An introduction to the work of (master’s thesis, University Michel Ecochard can be found of Ghent, 2004); César Vabre, overleg met landopzichters en lokale besturen. designer working in the field of well-known in the articles by Eric Verdeil, Michel Ecochard : L’influence Op die manier werden grote gebieden aan cultural, social and political forces. Rather among others: ‘Michel du climat dans la démarche Ecochard in Lebanon and du projet architectural de rand van Kinshasa geparcelleerd. Tegelijk he is an international development expert Syria (1956-1968). The spread (Paris : Ecole d’architecture hielpen dergelijke chefs bij het optrekken van that operates in a variety of geographical and of Modernism, the Building of de Paris-Belleville, 2007); woningen en publieke voorzieningen zoals cultural contexts and engages relentlessly with the Independent States and the Marion Leclercq and 30 Rise of Local professionals of Marie-Jeanne Dumont, markten, scholen en kerken. In afwezigheid new fields of actors and energies. One of the planning’ (to be found on L’autre – Michel Ecochard, van een overkoepelende planning, versterkte most important characteristics of this novel Internet) and also in Joe Nasr 1905-1985 (Paris: Ecole deze verstedelijking ‘van onderuit’ opmerkelijk type of urban expert is that he – by necessity and Mercedes Volait (eds.), d’architecture de Paris- Urbanism: Imported or Belleville, 2007); Nathalie genoeg het belang van de koloniale infrastruc- – makes use of a set of specific concepts, Exported? Native Aspirations de Mazieres, ‘Homage’, tuur, alsook de ruimtelijke logica van de raciale methods and instruments that allow him to and Foreign Plans. Environmental Design: Journal (West Sussex, England: of the Islamic Environmental segregatie die langzamerhand werd vervangen 29 30 perform within these altering contexts. This Wiley-Academy, 2003) and Design Research Centre, no. 1 door een economische en sociale stratificatie. Over deze nationalisatie van Dit proces van verstedelijking not only encompasses approaches by which Eric Verdeil, ‘Une ville et ses (1985), 22-25 (to be found on Congo’s economie, die bekend in Kinshasa wordt besproken in: Vandaag, op een moment dat de rol van de knowledge can be established about a variety urbanistes : Beyrouth en the Internet). staat onder de term ‘zaïrianisa- Marc Pain, Kinshasa: La ville et reconstruction’, Strates, no. 11 2 officiële stadsplanning nagenoeg helemaal lijkt tion’, zie: Isidore Ndaywel è la cité (Parijs: Orstom, 1983) of conditions, but also planning methods that (2004). As well as in: Joos Van Other cities were Meknes, uitgehold en er een alomtegenwoordig gevoel Nziem, Histoire générale du en De Maximy, Kinshasa, Ville allow for the engagement of local decision Den Dool, Le rôle profession- Ouezanne, Port Lyautey Congo. De l’héritage ancien à la en suspens, op. cit. (noot 19). nel de Michel Ecochard en (now Kenatra), Sefrou, heerst van stedelijke crisis door een voortdurend République Démocratique makers, architects and constructors, as well architecture, archéologie et en Settat and Taza. falen van de stedelijke hardware, lijkt de utopi- (Parijs: Duculot, 1998), 729-730. as architectural types and models that can be urbanisme français à l’étranger Tom Avermaete 078 Een kader voor de Afropolis / Framing the Afropolis 079 aannemers èn om bouwkundige prototypes en appoint Michel Ecochard to develop a firm characteristics of the terrain and a critical Een kader voor de modellen die op allerlei locaties kunnen worden urban policy.3 positioning of these within a broader political, neergezet. De loopbaan van Michel Ecochard It was especially the perception of economical, social and cultural context. Afropolis illustreert dat deze nieuwe stedelijke experts niet Casablanca as a ‘potential center of nationalist Their important role in Ecochard’s planning alleen een nieuw instrumentarium aan opvattin- fervor’4 that drove Erik Labonne to support practice becomes clear from the large amount gen en methoden hebben ontwikkeld, maar dat Ecochard, name him the director of the Service of surveys that were performed by the Service Michel Ecochard en ze via hun transnationale ontwikkelingspraktij- de l’Urbanisme, and endow him with ‘virtually de l’Urbanisme. Examples can be found ken bovendien de betekenis van bestaande dictatorial powers and . . . a generous budget’.5 in the various articles of Ecochard, in the de Afrikaanse stad concepten en instrumenten opnieuw hebben Ecochard and an acclaimed team of architects book Casablanca. Roman d’une ville (1955) gedefinieerd. and planners from France were instructed to and in the large presentation given at the voor het grootste study the urban structure of Morocco and the 9th Congres Internationale d’Architecture Nieuw stedenbouwkundig problems with informal housing – the so-called Moderne (CIAM) in Aix-en-Provence in aantal instrumentarium bidonvilles – in ‘the heartland of the colonial 1953.13 At this CIAM meeting Ecochard, Hoewel Ecochard al sinds het begin van de jaren enterprise’,6 that is Casablanca. Between 1952 together with the architects of ATBAT- dertig van de twintigste eeuw internationaal and 1960, the population of Casablanca had Afrique, offered a detailed investigation of actief was, onder andere in Syrië, vond de grote grown by 41 per cent. By 1952, rural immi- the situation in some of the urban poles in De biografie van Michel Ecochard leest als een toepassing van zijn instrumentarium en metho- grants constituted 75 per cent of the city's Morocco and its underlying rationales. spannende roman van gebeurtenissen, mensen den plaats in de jaren veertig en vijftig van de population, creating a range of urban prob- It is typical for Ecochard that a variety en plaatsen.1 Ecochard studeerde archeologie, twintigste eeuw, tijdens het Franse protectoraat lems.7 Industrialization and the refusal of the of methods is used to come to terms with the architectuur en planologie in Frankrijk, oefende van Marokko. De ontwikkeling van het protecto- Protectorate government to improve rural urban condition. A first method that is applied zijn beroep uit in uiteenlopende streken als raat was, sinds zijn instelling in 1912, onlosmake- living conditions led to an increasing urban in the survey consists of a quantitative analysis Marokko, Senegal, Pakistan en Syrië, speelde lijk verbonden met de creatie van tien villes immigration.8 of urban phenomena like the distribution of een belangrijke rol bij de formulering van het nouvelles. De planning van nieuwe steden zoals As a result, the coastal Moroccan cities shantytowns on the territory (panel 201-iii), Habitat-beleid van de Verenigde Naties (VN) Casablanca, Rabat, Fes en Marrakesh stond continued to expand faster than the interior 3 en werkte samen met bekende ontwerpers als centraal in de ‘valorisatiestrategie’ die de towns. As a response to this situation the French North African countries allowed the French to have that were French colonies firm control previously, Le Corbusier, Constantine Doxiadis, Maxwell Fry resident, Lyautey, voor het Marokkaanse installed a political official as a ‘Delegate for were eligible for funds under however, was difficult to en Jane Drew. Hoewel dit op het eerste gezicht gebiedsdeel had ontworpen.2 Deze specifieke Urban Affairs’ in seven cities and endowed the Marshall Plan. For a translate into a new system discussion see A. Waterston, [administrative apparatus], een uitzonderlijke loopbaan lijkt, stel ik in deze opvatting van de rol die de stad speelde binnen these officials with ‘broad powers in all matters Planning in Morocco: especially since the formation tekst dat de figuur van Ecochard representatief het koloniale politieke project als geheel, bleef related to security’.9 In addition, planners and organization and implementa- of regional and local is voor een nieuw soort stedelijk expert dat in de bestaan tot het midden van de jaren veertig architects were called upon to devise solutions: tion (Baltimore: Johns representations implied more Hopkins Press, 1962), 7. power and authority for periode tussen 1950 en 1970 actief wordt op het van de twintigste eeuw, toen dankzij het ‘Many were excellent men, yet the central 4 Moroccans.’ E.C. Hagopian, Afrikaanse continent. Deze nieuwe figuur speelt Marshallplan 1,1 miljard dollar beschikbaar concern of this system, quite explicitly, was Planning and Development ‘Conceptual Stability, the kwam en resident Erik Labonne, Michel Ecochard security and the control of the population.’10 Collaborative International, Monarchy, and Modernization niet langer de rol van de lokale ontwerper die ‘Upgrading of Marginal in Morocco’, The Journal of actief is binnen een veld van vertrouwde cultu- 1 Neighborhoods in Morocco’ Developing Areas, no.1 (1967), rele, sociale and politieke krachten. Het gaat Zie voor een inleiding tot het (Gent: Universiteit van The Survey (Office of Housing and Urban 205. werk van Michel Ecochard o.a.: Gent, 2004); César Vabre, Programs, Agency forInterna- 9 eerder om een internationale ontwikkelingsex- Eric Verdeil, ‘Michel Ecochard in Michel Ecochard: L’influence It is against this background of political tional Development, USAID, Katherine Marshall Johnson, pert die zich beweegt binnen een verscheidenheid Lebanon and Syria (1956-1968). du climat dans la démarche attempts to control the Moroccan territory 1983), 5. Urbanization in Morocco aan geografische en culturele contexten; iemand The spread of Modernism, du projet architectural and its inhabitants that Ecochard starts to 5 (New York: Ford Foundation, the Building of the Independent (Parijs: École d’architecture de Janet L. Abu-Lughod, Rabat, 1972), 39. die zich voortdurend engageert met nieuwe States and the Rise of Local Paris-Belleville, 2007); Marion develop a first central urban planning tool: the urban apartheid in Morocco 10 groepen actoren en krachtvelden. Een van de Professionals of Planning’ Leclercq en Marie-Jeanne survey or enquête.11 The main purpose of this (Princeton: Princeton Ibid., 40. (beschikbaar via internet); Dumont, L’autre - Michel University Press, 1980), 225. 11 belangrijkste eigenschappen van dit nieuwe type Joe Nasr en Mercedes Volait Ecochard, 1905-1985 survey was defined as: ‘To analyse the problem 6 For a short introduction to stedelijk expert is dat hij – noodgedwongen (red.), Urbanism: Imported or (Parijs: École d’architecture de within a wider framework, to obtain detailed Ibid. some of the principles of the –gebruik maakt van een pakket specifieke Exported? Native Aspirations Paris-Belleville, 2007); Nathalie knowledge about the industrial and social 7 survey, see: Michel Ecochard, and Foreign Plans (Chichester: de Mazieres, ‘Homage’, H. Awad, ‘Morocco’s ‘Les quartiers industriels des 12 concepten, methoden en instrumenten, waarmee Wiley-Academy, 2003) en Environmental Design: Journal of questions.’ Indeed, getting in touch with the Expanding Towns’, The villes du Maroc’, Urbanisme, hij binnen deze veranderende contexten kan Eric Verdeil, ‘Une ville et ses the Islamic Environmental Design local and often unknown situation, understand- Geographical Journal, no. 130 no.11-12 (1951), 28. urbanistes : Beyrouth en Research Centre, nr. 1 (1985), (1967), 51. 12 opereren. Het gaat hierbij niet alleen om manie- reconstruction’, Strates, nr. 11 22-25 (beschikbaar via internet). ing its logics and rationales in order to estab- 8 Ibid. ren om kennis te vergaren over allerlei omstan- (2004). Zie ook Joos Van Den 2 lish a solid base for planning decisions, seems The government’s rejection of 13 digheden. Het gaat ook om stedenbouwkundige Dool, Le rôle professionnel de Andere steden waren Meknes, to have been an important first goal. Hence, rural development was driven Michel Ecochard, Casablanca: Michel Ecochard en architecture, Ouezanne, Port Lyautey by their fear of decentraliza- Roman d’une ville (Paris: methoden die ruimte laten voor de betrokken- archéologie et en urbanisme (het tegenwoordige Kenatra), Ecochard’s surveys are composed of a double tion of power: ‘The hodgep- Editions de Paris, 1955). heid van lokale beleidsmakers, architecten en français à l’étranger; dissertatie Sefrou, Settat en Taza. perspective: a close reading of the physical odge of administration which Tom Avermaete 080 Een kader voor de Afropolis / Framing the Afropolis 081

the urbanization degree (panel 301-i), the al, social and political context. The text population densities (panel 302-i), the logics underlines the imagery findings and locates of internal migration (panel 104-iii), the them firmly within the qualitative characteris- demographic growth of the urban population tics of the terrain: (panel 601-ii) and the size and fashions of occupation in a shack in the bidonville (panel It is sufficient to interpret these documents 205-i). The investigation of these quantitative carefully and confront the statistic data data is paired with the use of diagrams that with plans and photographs of different were often especially developed by Ecochard. dates. In that way, we . . . can get a rather Diagrams not only provide Ecochard with the exact idea of the development . . . it even possibility to visualize logics and rationales offers us an order of magnitude for future in comparative ways, but also offer the oppor- planning.15 tunity to articulate and understand at first glance some of the large issues that are at The survey that results from the combination stake, as well as to communicate these to a of quantitative and qualitative analysis offers larger audience of urban actors. For Ecochard a theoretical basis for planning decisions. this first survey method was simultaneously 14 15 geared at an inventory of the local situation In this domain Ecochard’s Ecochard, ‘Les quartiers approach strongly resonates industriels’, and at interaction with local actors (politi- simultaneous international op. cit. (note 11), 28. cians, planners, architects). studies as those of Erwin Anton Gutkind: Erwin Anton The second survey method has a more Gutkind, Our World from the qualitative character and consists of a fine and Air: An International Survey precise description of the actual terrain. In this of Man and His Enviornment (London: Chatto & Windus, qualitative investigation more ephemeral issues 1952). are addressed such as collective (panel 210-ii) and individual symbolism (panel 210-iii) in the built environment or expressions of anti-colo- nial sentiment (panel 211-i). For this purpose Ecochard relies on the techniques of photogra- Luchtfoto van Carrières Centrales in Casablanca, 1952. Een nieuwe woonwijk die volgens het Ecochard Grid werd gepland / phy. Photographic field research and documen- Aerial view of Carrières Centrales neighbourhood in Casablanca, 1952. New housing planned according to the Ecochard Grid tation were in a variety of ways an integral (Uit / Source: Photothèque, École Nationale d’Architecture de Rabat, Morocco) part of Ecochard’s survey approach. Hence, the presentation at the 9th CIAM congress shows a large number of photographs that are taken ‘from the ground’; offering simultane- ously a view on the urban environment and its everyday appropriation. This is complemented with aerial photography of urban areas.14 In Ecochard’s approach, aerial photography plays a fundamental role in detecting the patterns and contours of urbanization, often terra incognita within the context of colonial modernization. In addition to photog- raphy also texts figure prominently in the survey. The text does not play an autonomous role, but is articulated in close affinity to Survey van rurale woonwijken door de Services de l’Urbanisme en Detail van de Habitat du Plus Grand Nombre studie door the imagery (diagrams, photography) that Diagram van de bevolkingsgroei in Casablanca met onderscheid Michel Ecochard / Survey of rural dwelling settlements by Services Ecochard en de GAMMA architecten, voorgesteld op CIAM 9, is produced. Through short statements the tussen moslim en niet-moslim bewoners / Diagram of the de l’Urbanisme and Michel Ecochard (Uit / Source: Michel Aix-en-Provence, Frankrijk, 1953 / Detail of Habitat du Plus population growth in Casablanca that differentiates between Ecochard, Casablanca: Le roman d’une ville (Parijs / Paris: Ed. de Grand Nombre study by Ecochard and GAMMA architects, images are not only commented on, but muslim and non-muslim inhabitants (Uit / Source: Photothèque, Paris, 1955)) presented at CIAM 9, Aix-en-Provence, France, 1953 especially located within a meaningful cultur- École Nationale d’Architecture de Rabat, Morocco) (Uit / Source: Photothèque, École Nationale d’Architecture de Rabat, Morocco) Tom Avermaete 082 Een kader voor de Afropolis / Framing the Afropolis 083 in dienst kon nemen om een stabiel stedelijk om er de logica’s van in te schatten en zo een It acts as a semi-rational frame of reference survey into an instrument from which new beleid uit te werken.3 solide basis te leggen voor planningsbesluiten, for the international expert and his team upon ways of seeing and understanding everyday Het was vooral zijn perceptie van Casablanca lijkt inderdaad een belangrijk doel te zijn ge- which planning strategies, models and projects situations can occur. Defining such a fresh als een ‘potentieel centrum van verhit nationa- weest. De surveys van Ecochard bieden dan ook can be based. However, the survey is not perspective on urban situations – detached lisme’,4 die Erik Labonne ertoe bracht Ecochard een dubbel perspectief: ze zijn een nauwgezette exclusively aimed at the planner. It functions from local power fields and political considera- naar voor te schuiven, hem tot hoofd van de opname van de fysieke kenmerken van het also as a main element of communication with tions – was often one of the main tasks of the Service de l’Urbanisme te benoemen en hem te terrein èn een kritische analyse van deze ken- local experts and decision makers. Indeed, international planning expert. voorzien van ‘vrijwel dictatoriale bevoegdheden merken binnen een bredere politieke, economi- the survey defines – through drawings, photog- en (...) een royaal budget’.5 Ecochard en een sche, sociale en culturele context. Dat de survey raphy and text – the contours of an urban The Hierarchised Grid: A Design System Frans team van befaamde architecten en plano- een belangrijke rol speelde in de ontwerppraktijk problem. It articulates a shared planning issue for Acculturation logen kregen de opdracht de stedelijke structuur van Ecochard, blijkt duidelijk uit het grote aantal that is to be acted upon by the international In direct addition to the survey, the most van Marokko en de problematiek van de infor- surveys dat door de Service de l’Urbanisme werd expert in close collaboration with the local important instrument that Michel Ecochard mele huisvesting – de zogenaamde bidonvilles – uitgevoerd. Voorbeelden vindt men in de diverse actors. In addition, and most importantly, develops as international planning expert is in Casablanca, ‘het centrum van de koloniale artikelen van Ecochard, in het boek Casablanca. the survey establishes a joint conceptual basis a so-called grid of 8 x 8 m. This grid of onderneming’, te bestuderen.6 Tussen 1952 Roman d’une ville (1955) en in de grote presenta- – a lingua franca – that allows the different orthogonal axes at a regular distance of 8 m en 1960 was de bevolking van Casablanca tie die in 1953 werd gemaakt voor het negende actors to discuss urban problems in a common forms the basic structure for much of met 41 procent toegenomen. In 1952 vormden Congrès Internationaux d’Architecture Moderne language: ‘The results of this survey will Ecochard’s planning projects and came to be immigranten van het platteland 75 procent (CIAM) in Aix-en-Provence.13 Op deze CIAM- be used to improve the efforts of engineers, known in Morocco as La Trame Ecochard.18 van de stedelijke populatie, wat een scala van bijeenkomst presenteerde Ecochard samen met architects, constructors . . . in the domain of Why Ecochard chose these precise dimensions problemen veroorzaakte.7 De industrialisatie en de architecten van ATBAT-Afrique een uitgebreid housing.’16 is not very obvious. However, in contrast to het feit dat het protectoraatbestuur weigerde onderzoek naar de situatie van enkele van de Hence, from various planning documents many other contemporary planning approaches het leefklimaat op het platteland te verbeteren, stedelijke centra in Marokko en de onderlig- by Ecochard it becomes clear that the survey is that exclusively focused on parcelling and zorgden ervoor dat er steeds meer mensen naar gende grondgedachten daarvan: het Habitat used to delineate and rephrase the problem of infrastructure (the so-called sites-and-services de stad trokken.8 du Plus Grand Nombre Grid of GAMMA (Groupe the bidonville among the different profession- approach), it is clear that the 8 x 8 grid is the Hierdoor groeiden de Marokkaanse kustste- d'Architectes Modernes Marocains) Grid. als, political and technical, that were active result of an architectural approach to the city. den veel sneller dan de steden in het binnenland. 3 in 1950s’ Morocco.17 While the bidonville was After all, each field in the grid corresponds De Fransen reageerden op deze situatie door in Noord-Afrikaanse voormalige ratjetoe dat de Fransen eerder regarded in different contemporary publica- to the figure of a low-rise patio dwelling that Franse koloniën kwamen in in staat stelde aan de macht te 2 zeven steden een politieke ambtenaar te instal- aanmerking voor Marshall-hulp. blijven, liet zich echter slecht tions as a ‘grave problem’, Ecochard manages has a total surface of 64 m . This architectural leren, de ‘afgevaardigde voor stedelijke aan- Zie voor een discussie: A. vertalen in een nieuw systeem in his survey to establish a more nuanced unit is completely defined by a perimeter wall Waterston, Planning in Morocco: (ambtelijk apparaat), vooral gelegenheden’ en deze te voorzien van ‘ruime Organization and Implementation omdat de structuur met perspective and language, which defines the with a height of 2.8 m, along which two or bevoegdheden inzake veiligheid in de breedste (Baltimore: John Hopkins Press, regionale en lokale vertegen- bidonville simultaneously as the locus of three rooms are located. Each of these rooms zin van het woord’.9 Daarnaast werden plano- 1962), 7. woordiging meer macht en problematic dwelling conditions and as the site has a maximum width of 3 m, which allows for 4 autoriteit voor de Marokkanen logen en architecten dringend aangezocht Planning and Development met zich meebracht.’ E. C. of interesting forms of acculturation of rural simple construction with a variety of materials om oplossingen te bieden voor: ‘het grootste Collaborative International, Hagopian, ‘Conceptual Stability, dwelling patterns to urban life. and methods. An open air patio of at least probleem van dit systeem, de openbare ‘Upgrading of Marginal the Monarchy, and Modernization The instrument of the survey also echoes 5 x 5 m occupies the remaining part of the Neighborhoods in Morocco’, in Morocco’, The Journal of veiligheid en het in de hand houden van de Office of Housing and Urban Developing Areas, nr. 1 (1967), 205. the particular position of the international unit and functions as a circulation and access bevolking’.10 Programs, Agency for International 9 planning and development expert. It represents zone for the different rooms, as well as an Development, USAID (1983), 5. Katherine Marshall Johnson, 5 Urbanization in Morocco (New the first and indispensable exploration of the important outdoor living room. De survey Janet L. Abu-Lughod, Rabat, York: Ford Foundation, 1972), 39. terrain – which is often a complete terrain 16 18 Tegen deze achtergrond van politieke inspan- Urban Apartheid in Morocco 10 vague for the ‘outsider expert’. Assembling Michel Ecochard, unpublished A first description of this grid (Princeton: Princeton University Ibid., 40. explanatory note to GAMMA can be found in Jean Louis ningen om het Marokkaanse grondgebied en Press, 1980), 225. 11 the basic information on the local situation, Grid, 2. Cohen and Monique Eleb, de bewoners ervan onder controle te krijgen, 6 Zie voor een korte inleiding mapping the specificities of the terrain and 17 Casablanca. Mythes et figures Ibid. op sommige van de principes A telling reference is the letter d’une aventure urbaine begint Ecochard aan de ontwikkeling van het 7 achter de survey: Michel uncovering the underlying rationales are some that Roger Maneville, head (Paris: Hazan, 1998) eerste, belangrijkste stedenbouwkundige H. Awad, ‘Morocco’s Expanding Ecochard, ‘Les quartiers of the main goals of the survey. Hence, the of the Delegation des affaires translated into English as: instrument: de survey of enquête.11 Het voor- Towns’, The Geographical industriels des villes du Maroc’, survey establishes the primary knowledge base urbaines a Casablanca, wrote Casablanca: Colonial Myths Journal, nr. 130 (1967), 51. Urbanisme, nr. 11-12 (1951), 28. to Ecochard telling that his and Architectural Ventures naamste doel van deze survey wordt omschre- 8 12 and a language that allows the international survey delineated the problems (New York: Monacelli Press, ven als: ‘analyser le problème dans son ensemble, Achter de weigering van de Ibid. planner to act upon the terrain and engage of the bidonville and offered 2003), as well as in Tom de connaître dans le détail les questions indus- regering om het platteland tot 13 with his various interlocutors. This combina- a starting point for future Avermaete, Another Modern: ontwikkeling te brengen, school Michel Ecochard, Casablanca: action. (Letter, dated The Post-War Architecture 12 trielles et les questions sociales’. Voeling angst voor decentralisatie Roman d’une ville (Parijs: Éditions tion of primal exploration of the site and 26 February 1951), Archives and Urbanism of Candilis- krijgen met de lokale en vaak onbekende situatie van de macht: ‘Het ambtelijke de Paris, 1955). articulation of a new vocabulary turns the Rabat. Josic-Woods (Rotterdam: Nai Publishers, 2005). Tom Avermaete 084 Een kader voor de Afropolis / Framing the Afropolis 085 Typisch voor Ecochard is dat hij verschillende modernisering. Naast fotografie nemen teksten methoden gebruikt om de stedelijke situatie te een prominente plaats in. De tekst staat niet op analyseren en te begrijpen. Een eerste methode zichzelf, maar ontstaat in nauw samenspel met die bij de survey wordt toegepast, bestaat uit een het vervaardigde beeldmateriaal (diagrammen, kwantitatieve analyse van stedelijke fenomenen fotografie). Aan de hand van korte notities zoals de verspreiding van sloppenwijken over het wordt niet alleen commentaar geleverd op grondgebied (paneel 201-III), de toenemende de afbeeldingen, maar worden deze vooral in verstedelijking (paneel 301-I), de bevolkings- een zinvol cultureel, sociaal en politiek kader dichtheid (paneel 302-I), de logica van interne geplaatst. De tekst onderstreept de bevindingen migratie (paneel 104-III), de demografische groei van het beeldmateriaal en plaatst die binnen een van de stedelijke bevolking (paneel 601-II) en de bredere culturele context: De verschillende woontypologieën in het 8 x 8 grid. Verschillende wijze waarop hutten in de sloppenwijken worden ruimtelijke configuraties van kamers met een maximum breedte van 3 meter rond een openlucht patio / Situation of different bewoond (paneel 205-I). Het onderzoek naar We moeten die documenten dus zorgvuldig dwelling typologies in the 8 x 8 grid. Different configurations of deze kwantitatieve gegevens wordt gekoppeld interpreteren en hun statistische gegevens rooms with a maximum width of 3 m around an open-air patio. (Uit / Source: Photothèque, École Nationale d’Architecture de aan het gebruik van diagrammen, die vaak confronteren met plannen of luchtfoto’s van Rabat, Morocco) speciaal door Ecochard zijn ontwikkeld. Met deze verschillende datum. Op die manier kunnen Maquette van de woontypologieën in het 8 x 8 grid. Een perimeter- diagrammen kan Ecochard niet alleen de logica’s we (…) een voldoende exact beeld krijgen Principe van het 8 x 8 grid en de relatie tot de publieke ruimten en wand met een hoogte van 2,8 meter vormt het startpunt voor de verschillende hiërarchieën van straten / Principle of the 8 x 8 elke woning / Model of the housing typologies in the 8 x 8 grid. en drijfveren van stedelijke fenomenen compara- van de voorbije ontwikkeling (…) Ze bieden grid and its relation to public spaces and different hierarchies of A perimeter wall with a height of 2.8 m forms the point of tief analyseren, maar ze stellen hem ook in staat ons zelfs een orde van grootte voor een streets (Uit / Source: Photothèque, École Nationale d’Architecture departure for each unit (Uit / Source: Photothèque, École om ze zó te formuleren en te interpreteren dat toekomstperspectief.15 de Rabat, Morocco) Nationale d’Architecture de Rabat, Morocco) ze in één oogopslag duidelijk zijn en zo kenbaar gemaakt kunnen worden aan een breder publiek De survey, die volgt uit de combinatie van van stedelijke participanten. Voor Ecochard was kwantitatieve en kwalitatieve analyses, biedt een deze eerste surveymethode gelijktijdig gericht op theoretische basis voor een stedelijke visie en een inventarisatie van de lokale situatie en op de fungeert als een semi-rationeel referentiekader, interactie met lokale participanten, zoals politici, waarop de internationale expert en zijn team planologen en architecten. stedenbouwkundige strategieën, modellen en De tweede surveymethode heeft een meer projecten kunnen baseren. De survey is echter kwalitatief karakter en bestaat uit een nauwkeu- niet uitsluitend bedoeld voor de planoloog, rige beschrijving van het eigenlijke gebied. In dit maar speelt ook een belangrijke rol bij de onderzoek komen meer efemere kwesties aan communicatie met lokale experts en beleidsma- bod, zoals collectieve (paneel 210-II) en individu- kers. De survey schetst, door middel van tekenin- ele symboliek (paneel 210-III) in de gebouwde gen, fotografie en tekst, de contouren van een omgeving en uitdrukkingen van antikolonialisti- stedelijk probleem. Hij articuleert een gedeeld sche sentimenten (paneel 211-I). Ecochard stedelijk vraagstuk, waarmee de internationale gebruikt hiervoor de techniek van de fotografie. expert in nauwe samenwerking met de lokale Fotografisch veldonderzoek en fotografische participanten aan de slag moet. Bovendien, en documentatie maakten op allerlei manieren dat is het belangrijkste, formuleert de survey een integraal deel uit van Ecochard’s surveymethode. gezamenlijke conceptuele basis, een lingua franca, Daarom werden bij de presentatie op het die de verschillende participanten in staat stelt negende CIAM-congres een groot aantal stedelijke problemen in een gemeenschappelijke foto’s getoond, ‘vanaf de grond’ genomen, die taal te bespreken: ‘Het resultaat van dit onder- gelijktijdig een overzicht gaven van de stedelijke zoek zal gebruikt worden om de inspanningen omgeving èn van de manier waarop die gewoon- 14 15 lijk werd gebruikt. Deze werden aangevuld Op dit gebied doet de methode Ecochard, Les quartiers industriels, van Ecochard sterk denken aan op. cit. (noot 11). 14 met luchtfoto’s van stedelijke gebieden. In gelijktijdig internationaal Ecochard’s methode speelt de luchtfotografie onderzoek, zoals dat van Erwin Anton Gutkind: Erwin Anton De patio werkt als een circulatie- en toegangszone voor de verschillende kamers en als een belangrijke leefkamer in de open lucht, 1952 / een belangrijke rol bij de ontdekking van Gutkind, Our World from the Air: View of the patio that functions as a circulation and access zone for the different rooms, as well as an important outdoor living patronen en contouren van de verstedelijking, An International Survey of Man and room, 1952 (Uit / Source: Photothèque, École Nationale d’Architecture de Rabat, Morocco) vaak terra incognita in de context van koloniale His Enviornment (Londen: Chatto & Windus, 1952). Tom Avermaete 086 Een kader voor de Afropolis / Framing the Afropolis 087 van ingenieurs, architecten, constructeurs te hoekige assen vormt de basisstructuur van veel In various drawings and collages Ecochard (market and fondouks), cult (mosque and verbeteren (…) op het gebied van het wonen van Ecochard’s stedenbouwkundige projecten en illustrates that the grid was not only a way of Koran school), administration and social (habitat).’16 staat in Marokko bekend als La Trame Ecochard.18 combining different housing units, but also a services (police and health centre), recreation De documenten van Ecochard illustreren hoe Het is niet duidelijk waarom Ecochard precies method of installing the basic infrastructure (hammams and theatre) and education (schools de survey werd gebruikt om samen met politici voor juist déze afmetingen koos. Het is echter of sewers, water wells and roads. As such, the and kindergartens). en ingenieurs het probleem van de bidonville af wel helder dat het grid van 8 x 8, in tegenstelling grid composed what Ecochard called a ‘ground The hierarchy of the neighbourhood is te bakenen en te herformuleren.17 Terwijl de tot veel andere stedenbouwkundige methoden storey frame’ which assembles and structures physically articulated through the various bidonville in verschillende contemporaine publica- uit die tijd, die uitsluitend gericht waren op dwellings and infrastructure in a rational and public spaces that are projected on the ties als een ‘ernstig probleem’ werd aangemerkt, verkaveling en infrastructuur (de zogenaamde economical figure.19 In addition, the 8 x 8 grid Ecochard Grid. Alleys are located at the slaagt Ecochard er met zijn surveys in een sites-and services-methode), voortvloeit uit een also formed a simple basis for construction. level of the neighbourhood unit, just as little genuanceerder perspectief en taalgebruik te architecturale benadering van de stad. Elk vak Several images of the construction of squares. These placettes with a minimum initiëren. Hiermee wordt de bidonville gelijktijdig in het grid is immers gedacht als een laagbouw Moroccan neighbourhoods according to the dimension of 24 x 16 m are planted with trees beschreven als een plaats, waar de woonomstan- patiowoning met een totale oppervlakte van 64 Ecochard Grid illustrate how the grid was and were designed for collective life with the digheden problematisch zijn èn als een plek waar vierkante meter. Deze architecturale eenheid almost literally materialized in the foundations immediate neighbours. On the scale level of interessante vormen van acculturatie van wordt volledig afgebakend door een wand of the different dwelling units. The grid was the entire neighbourhood, streets and avenues landelijke woonpatronen aan het stadsleven met een hoogte van 2,8 meter, waar twee of traced on the site and subsequently built as are located, as well as a larger commercial plaatsvinden. drie kamers aan liggen. Elk van deze kamers is simple concrete foundations. From there the squares with the collective oven, hammam and De survey is een instrument, waarin ook de maximaal 3 meter breed, wat een eenvoudige building and rebuilding of the neighbourhood main shops. As such a intricate network of positie van de internationale expert op het constructie met behulp van allerlei materialen could take place. The 8 x 8 grid functions as public spaces introduces a particular hierarchy gebied van planologie en ontwikkeling weer- mogelijk maakt. Een onoverdekte patio van the hardware for new urban development that of collectivity in Ecochard’s Grid. klinkt. De survey vertegenwoordigt de eerste minimaal 5 x 5 meter, die als circulatie- en complies to standards of hygiene, economy and en noodzakelijke verkenning van het gebied, toegangszone voor de verschillende kamers en transport. On this hardware basis a series of Engaging with Change and Evolution dat voor een ‘buitenstaander-expert’ vaak een als belangrijke openlucht(woon)kamer fungeert, different elements can be grafted. Another conceptual layer that Ecochard volkomen terrain vague is. Het verzamelen van neemt het resterende deel van de eenheid in projects on his 8 x 8 grid encompasses an basisgegevens over de lokale situatie, het in beslag. Layering the Grid evolutionary thinking. This particular atten- kaart brengen van speciale kenmerken van een Ecochard illustreert met verschillende The most remarkable characteristic of tion for spatial evolution was not an isolated gebied en het blootleggen van onderliggende tekeningen en collages dat het grid niet alleen Ecochard Grid is that it is superimposed on interest of Ecochard’s. On the contrary, it ideeën zijn enkele van de belangrijkste doelen een manier was om verschillende wooneenheden several other conceptual layers that are not was also an important theme in contemporary van de survey. Zo constitueert de survey zowel te combineren, maar ook een methode om de universal, but rather specific to the situation. projects by other transnational planning de primaire kennisbron, als een taal die de basisinfrastructuur (rioolbuizen, waterbronnen An important conceptual layer that Ecochard experts such as Otto Koenigsberger, internationale planoloog in staat stelt in het en wegen) te installeren. Het grid was, in de projects on the basic grid is his thinking on Constantine Doxiadis, Max Fry and Jane gebied in te grijpen en een verbintenis met zijn woorden van Ecochard, een ‘gelijkvloers kader’ habitat and more specifically on the notion of Drew. In fact, the interest in spatial evolution diverse gesprekspartners aan te gaan. Deze dat woningen en infrastructuur bijeenbracht en the neighbourhood. Relying on theories from that is common to all these practices can be combinatie van primaire verkenning van de structureerde tot een rationele en economische the English-speaking world such as Clarence looked upon as an attempt to deal with the locatie en de articulatie van een nieuw vocabu- figuur.19 Daarnaast vormde het ook een eenvou- Perry’s notion of the neighbourhood unit and field of tension between the transnational laire maakt van de survey een instrument, dige constructieve basis. Op verscheidene Clarence Stein’s concept of the neighbourhood practice of the urban planner and the dyna- waaruit nieuwe manieren om alledaagse situa- afbeeldingen van de aanleg van Marokkaanse centre, Michel Ecochard defines his own mism of local dwelling conditions. After all, ties te bekijken en te begrijpen kunnen voortko- 16 18 version of the neighbourhood.20 In a circular the success of the planning strategies of men. Het afbakenen van zo’n nieuw perspectief Michel Ecochard, ongepubli- Een eerste omschrijving van dit scheme that strongly resembles those of his the international expert depended largely ceerde toelichting bij GAMMA grid staat in: Jean Louis Cohen op stedelijke situaties, los van lokale krachten- (Groupe d’Architectes Modernes en Monique Eleb, Casablanca. Anglo-Sakson predecessors, he depicts the 19 21 velden en politieke overwegingen, was vaak een Marocains) Grid, 2. Mythes et figures d’une aventure neighbourhood as being composed of five See GAMMA Grid, panel Ecochard base this number of 17 urbaine (Parijs: Hazan, 1998), 503-iii. 1,800 inhabitants on a study of van de hoofdtaken van de internationale steden- De brief waarin Roger vertaald in het Engels als: ‘neighbourhood units’. Ecochard envisages the 20 market settlements and towns bouwkundige expert. Maneville, hoofd van de Casablanca. Colonial Myths and neighbourhood as a hierarchical composition Clarence Stein (1882-1975) in North-Africa. Délégation des affaires urbaines à Architectural Ventures (New with at the lowest level the ‘vicinal unity’ for and Clarence Perry (1872- Casablanca, aan Ecochard York: Monacelli Press, 2003) 1944) were American urban Het hiërarchische grid: een geaccultureerd schrijft dat zijn survey de en in: Tom Avermaete, Another 1800 inhabitants and with everyday collective planners who offered ontwerpsysteem problemen van de bidonville Modern: The Postwar Architecture services such as an a mill, an oven, shops and important contributions to architectural thinking on schetst en een uitgangspunt and Urbanism of Candilis-Josic- a playground for children.21 Five of these Naast de survey ontwikkelt Michel Ecochard als voor toekomstige actie biedt, is Woods (Rotterdam: NAi garden cities and neighbour- internationaal stedenbouwkundig expert ook een veelzeggende referentie Uitgevers, 2005). vicinal or neighbourhood units compose a full hood units. For an introduction een tweede belangrijk instrument: het zoge- (brief gedateerd 26 februari 19 neighbourhood of 9,000 people that is larded to their work see: Peter Hall, 1951), archief Rabat. Zie GAMMA Grid, paneel Urban and Regional Planning naamd grid van 8 x 8 meter. Dit grid van recht- 503-III. with public functions in the fields of commerce (London: Routledge, 2002). Tom Avermaete 088 Een kader voor de Afropolis / Framing the Afropolis 089 wijken volgens de Trame Ecochard is te zien hoe het ‘wijkcentrum’ van Clarence Stein.20 In een het grid haast letterlijk wordt gematerialiseerd cirkelvormig diagram, dat sterk lijkt op die van in de funderingen van de verschillende wooneen- zijn Angelsaksische voorgangers, schetst hij een heden. Het grid werd uitgezet op de site en wijk die is samengesteld uit vijf ‘buurteenheden’. vervolgens als een eenvoudige betonnen funde- Ecochard beschouwt de wijk als een hiërarchi- ring gerealiseerd. Op deze basis kon vervolgens sche compositie: de ‘buurteenheid’ voor 1.800 de bouw en herbouw van de wijk plaatsvinden. inwoners, met alledaagse gemeenschappelijke Het 8 x 8 grid fungeert als de hardware voor voor-zieningen, zoals een molen, een oven, nieuwe stadsontwikkeling, die voldoet aan winkels en een kinderspeelplaats, bevindt zich op normen voor hygiëne, efficiëntie en transport. het laagste niveau.21 Vijf van deze buurteenheden Op deze basis hardware worden een reeks vormen samen een complete wijk met 9.000 verschillende elementen geënt. inwoners, die is gelardeerd met openbare voorzieningen op het gebied van handel (markt Het gelaagde grid en fondouks), cultuur (moskee en koranschool), De opmerkelijkste eigenschap van La Trame bestuur en welzijn (politie en gezondheidscen- Ecochard is dat het wordt bedekt met verschei- trum), ontspanning (hammam’s en theater) en dene conceptuele lagen die niet universeel, maar onderwijs (scholen en kleuterscholen). eerder specifiek zijn. Een belangrijke conceptuele De hiërarchie van de wijk komt fysiek tot laag die Ecochard op het basisgrid projecteert, uitdrukking in de verschillende openbare ruimten omvat zijn ideeën over habitat en de wijk. die op het grid van Ecochard worden geprojec- Ecochard definieert zijn eigen versie van de teerd. Steegjes en pleintjes bevinden zich op wijkgedachte en valt daarbij terug op theorieën het niveau van de buurteenheid. Deze placettes, uit de Angelsaksische wereld, zoals het concept met een afmeting van minimaal 24 x 16 meter, van de ‘wijkeenheid’ van Clarence Perry en van zijn beplant met bomen en bedoeld voor sociale contacten met naaste buren. Straten, brede lanen en grotere commerciële pleinen, waarop de gezamenlijke oven, de hammam en de belangrijkste winkels zijn gevestigd, worden op het schaalniveau van de wijk als geheel geplaatst. Zo ontstaat een gediversificeerd netwerk van openbare ruimten, die een specifieke hiërarchie van de collectiviteit toevoegt aan het grid van Ecochard.

Verandering en evolutie Een andere laag die Ecochard op zijn grid projecteert, omvat een idee van evolutie. Ecochard was niet de enige die een uitgesproken belangstelling had voor ruimtelijke ontwikkeling Diagram van een wijk door Michel Ecochard, 1952. Vijf buurteen- en verandering. Integendeel, het was ook een heden vormen een complete wijk met openbare voorzieningen op belangrijk thema in projecten van andere het gebied van handel (markt en fondouks), cultuur (moskee en koranschool), bestuur en welzijn (politie en gezondheidscentrum), 20 21 ontspanning (hammam’s en theater) en onderwijs (scholen en Clarence Stein (1882-1975) en Ecochard baseert dit getal kleuterscholen) / Diagram of neighbourhood by Michel Ecochard, Clarence Perry (1872-1944) van 1.800 inwoners op een 1952. Five vicinal units compose a full neighbourhood that is waren Amerikaanse steden- onderzoek naar Noord- larded with public functions in the fields of commerce (market bouwkundigen, die belangrijke Afrikaanse marktnederzettin- bijdragen hebben geleverd aan gen en steden. and fondouks), cult (mosque and Koran school), administration Luchtfoto van een buurteenheid met verschillende publieke ruimten zoals een boulevard (onderaan), straat, plein (placettes) en het architectonische denken and social services (police and health center), recreation een steeg / Aerial view of a neighbourhood unit with different public spaces such as boulevards (bottom), streets, squares (placettes) over tuinsteden en neighborhood (hammams and theatre) and education (schools and kindergar- and alleys (Uit / Source: Photothèque, École Nationale d’Architecture de Rabat, Morocco) tens) (Uit / Source: Photothèque, École Nationale d’Architecture units. Voor een introductie op de Rabat, Morocco) hun werk zie bijv.: Peter Hall, Urban and Regional Planning, (London: Routledge, 2002). Tom Avermaete 090 Een kader voor de Afropolis / Framing the Afropolis 091 on their ability to take into account variable Alia Ecochard shows this wide-ranging role of and varying social, cultural and economical the grid in the urban transformation process. conditions. From this viewpoint Ecochard Here the urban infrastructure of allotments, makes a clear distinction between the tempo- sewers, public fountains and roads and trees ralities of architecture and urbanism; the first were realised, but because of economical standing for the short-term and the latter for reasons the houses remained the traditional the long-term parts of the built environment: nouallas. The same approach is illustrated for ‘Put the factors into order: Urbanism the rehousing of the Debagh Douar in Rabat. (permanent) in the first place, Construction Here not only the urban infrastructure, but (transitory) afterwards.’ Construction or also modern public buildings were realised architecture is considered as a matter that is (baths, collective ovens, and so forth) while part of a process of continuous change, hence: the housing within the mazes of the grid are ‘Moroccan Habitation, like any object of mass the vernacular nouallas and huts, which were consumption, follows the cycle: conception, transported from their original rural location production, distribution, utilization, elimina- to zones in the vicinity of the city. tion. One must take this fact into considera- Ecochard coined this principle of the grid tion and one must be far-seeing.’22 for ‘horizontal concentration’ and regarded In Ecochard’s opinion, the built environment it as the best possible way to act within the is subject to constant redefinition as a result of urgent urban situation in Morocco. In order to changing economical conditions and moderni- secure the qualities of horizontal concentration sation, but also of altering dwelling aspira- Ecochard called for a new legislation (dahir) tions, needs and forms. Therefore he parallels composed of rules that secured: an evolutionary vision on social dwelling Een placette van 24 x 16 meter die is beplant met bomen en bedoeld voor sociale contacten met naaste buren, Carrières Centrales wijk, patterns with an evolutionary perspective on 1 Green space or little squares, directly 1952 / View of a placette of 24 x 16 m, planted with trees and designed for collective life with the immediate neighbours, Carrières the physical characteristics of the built envi- connected with the lodgings. Centrales neighbourhood, 1952 (Uit / Source: Photothèque, École Nationale d’Architecture de Rabat, Morocco) ronment. He describes the inhabitants of his 2 The minimum area of each bit of ground, projects as evolués that are somewhere in- that is to say 64 m2 representing a vital between a rural and urban way of living. The minimum for each family with regard to built environment in which the evolué lives is housing. thought in an analogous intermediate fashion: 3 The minimum area of the patio of 25 m2, as something that starts from a rural formation giving sunning and airing. and gradually acculturates more urban pat- 4 The limitation of the ground floor, terns. This double perspective is illuminated in according to a height of 2 m 80. the evolutionary sketches that Ecochard makes 5 The minimum area of the units and for a non-specified bidonville. The different openings.23 drawings illustrate how the bidonville will move in a few steps from an ‘improved shantytown’ Together, grid and rules offered a firm (more structured and more hygienic) to a frame for changing dwelling needs, patterns low-rise district and subsequently to a high-rise and forms. Ecochard believed that this would neighbourhood – which would comply to a fully offer an excellent base for future urban urban model of living. development. Within this entire urban transformation process the grid acts as a stable basis. It The Perenniality of the Grid belongs to the perennial realm of urbanism. The Ecochard Grid has in the past decades The Ecochard Grid offers the spatial frame- proven to be one of these hard interventions work within which the different physical and that have marked the development of the social transformations can occur, but also act metropolis of Casablanca in a determinate as an infrastructural foundation that enables 22 23 different spatial configurations throughout Habitat for the Greatest GAMMA Grid, Panel 608-ii. Number Grid, Panel series: Een straat in de Carrières Centrales wijk, 1952 / View of a street in the Carrières Centrales neighbourhood, 1952 time and location. In his project for Fedala El ‘The Problem.’ (Uit / Source: Photothèque, École Nationale d’Architecture de Rabat, Morocco) Tom Avermaete 092 Een kader voor de Afropolis / Framing the Afropolis 093 leefomgeving volgt een cyclus, net als ieder ander massaconsumptieproduct: conceptie, productie, distributie, utilisatie, eliminatie. Men moet hier rekening mee houden en over een vooruitziende blik beschikken’.22 Ecochard gelooft dat de gebouwde omgeving voortdurend opnieuw wordt gedefinieerd als gevolg van veranderende economische omstan- digheden en modernisering, maar ook door veranderende woonwensen, behoeften en leefpatronen. Daarom koppelt hij een evolutio- naire visie op sociale woonpatronen aan een evolutionair perspectief op de gebouwde omgeving. Hij beschrijft de bewoners van zijn projecten als evolués, die zich ergens tussen een landelijke en een stedelijke manier van wonen Schetsen van de evolutie van een niet-gespecificeerde bidonville bevinden. De gebouwde omgeving waarin de door Michel Ecochard, 1952 / Evolutionary sketches for a evolué woont, wordt op een analoge bemidde- non-specified bidonville by Michel Ecochard, 1952 (Uit / Source: Michel Ecochard, Casablanca: Le roman d’une ville lende manier gedacht: bij aanvang refereert (Parijs / Paris: Ed. de Paris, 1955)) zij aan landelijke woonvormen en geleidelijk zal ze meer stedelijke patronen accultureren. Dit dubbele perspectief wordt geïllustreerd in de schetsen die Ecochard voor een niet nader gespecificeerde bidonville maakt. De verschil- Traditionele nouallas geplaatst in het Ecochard Grid, Fedala El Alia, 1952 / Traditional nouallas placed in the Ecochard Grid, lende tekeningen tonen hoe de bidonville Fedala El Alia, 1952 (Uit / Source: Photothèque, École Nationale d’Architecture de Rabat, Morocco) in enkele stappen zal veranderen van een transnationale stedenbouwkundig experts als ‘veredelde sloppenwijk’ (beter gestructureerd Otto Koenigsberger, Constantine Doxiadis, en hygiënischer) naar een laagbouwwijk en Max Fry en Jane Drew. De belangstelling voor vervolgens naar een hoogbouwwijk – wat ruimtelijke evolutie, die al deze praktijken het toonbeeld van stedelijk leven zou ver- gemeen hebben, kan worden begrepen als een tegenwoordigen. poging, om te gaan met het spanningsveld tussen Het grid fungeert in dit hele proces van de transnationale praktijk van de expert en de stedelijke transformatie als een stabiele basis. dynamiek van de lokale omstandigheden. Het Het behoort tot het langdurige domein van de succes van de stedenbouwkundige benadering stedenbouw. La Trame Ecochard verschaft het van de internationale experts was immers ruimtelijke kader, waarbinnen de verschillende grotendeels afhankelijk van hun vermogen om fysieke en sociale transformaties kunnen plaats- rekening te houden met veranderende sociale, vinden, maar fungeert ook als een infrastructu- culturele en economische factoren. Vanuit dit rele basis die op verschillende tijden en plaatsen standpunt maakt Ecochard een scherp onder- een verscheidenheid aan ruimtelijke configura- scheid tussen de temporaliteit van de architec- ties mogelijk maakt. In zijn project voor Fedala tuur en die van de stedenbouw, waarbij de eerste El Alia laat Ecochard zien welke omvangrijke de korte termijn van de gebouwde omgeving rol het grid in het proces van stedelijke transfor- vertegenwoordigt en de tweede de lange matie speelt. De stedelijke infrastructuur van termijn: ‘Zet de factoren in de goede volgorde: percelen, rioleringen, openbare fonteinen stedenbouw (permanent) komt op de eerste en wegen werd hier volgens het gridpatroon plaats, architectuur (vergankelijk) komt daarna’. gerealiseerd, maar de woningen werden om Bouwkunde of architectuur wordt beschouwd economische redenen als traditionele noualla’s als iets dat deel uitmaakt van een continu 22 Transport van een traditionele hut van haar rurale locatie naar het Ecochard Grid in de buurt van de stad / Transportation of a veranderingsproces, dus: ‘De Marokkaanse GAMMA Grid, paneelserie traditional hut from its rural location to the Ecochard Grid in the vicinity of the city (Uit / Source: Photothèque, École Nationale ‘Het probleem’. d’Architecture de Rabat, Morocco) Tom Avermaete 094 Een kader voor de Afropolis / Framing the Afropolis 095 gebouwd. De woningbouw in de Debagh Douar stabiele factor in de Marokkaanse stedenbouw- way. A first illustration of this perenniality bordered buildings of four storeys and more, in Rabat is illustratief voor dezelfde methode. kundige praktijk. In Marokko bleef het systeem is the enduring use of the concept of the grid. they stand – as variants of the system of the Hier werden niet alleen de stedelijke infrastruc- om stadswijken door middel van een ‘gelaagd Indeed, while Ecochard himself already left medina – as a qualitative system of urban tuur, maar ook de moderne openbare gebouwen grid’ te ontwerpen tot aan de jaren tachtig Morocco in 1953 for other challenges and spaces. Ecochard’s horizontal grid, originally gerealiseerd (baden, gemeenschappelijke ovens van de twintigste eeuw een van de belangrijkste tasks, the grid system that he introduced designed to respond to the so-called unhygienic en dergelijke), terwijl de woningen binnen de planningstrategieën, hoewel de afmetingen remained a stable factor in Moroccan urban conditions of bidonville and medina, returned mazen van het grid lokale noualla’s en hutten van het grid soms enigszins werden aangepast. planning practice. Though its dimensions were after several decades of urban development to zijn, van hun oorspronkelijke landelijke locatie Gedurende 30 jaar en door het hele land werden sometimes slightly adapted, the system to plan a condition that is very similar to its counter overgebracht naar zones in de buurt van de stad. nieuwe woonwijken – zowel intramuros als urban neighbourhoods via a ‘layered grid’ model. The resulting system with its high Ecochard was de bedenker van dit principe extramuros van verschillende steden – ontwor- system was continued as a main planning narrow streets, punctuated by more open van het grid voor ‘horizontale concentratie’ pen volgens La Trame Ecochard. strategy until the 1980s in Morocco. For 30 squares that are surrounded by collective en beschouwde het, gezien de zorgelijke situatie Niet alleen het concept, maar ook de fysieke years, and all over the country, new housing functions such as shops and ovens seems to waarin de Marokkaanse steden verkeerden, aanwezigheid van het grid van Ecochard heeft neighbourhoods – both in- and outside of comply to contemporary ways of dwelling als de best mogelijke manier om daar te werk bewezen buitengewoon bestendig te zijn. various cities – were planned according to in Casablanca. te gaan. Om de kwaliteiten van de horizontale Het belang dat Ecochard hechtte aan de ver- the Ecochard Grid. The same can be said of the vertical exten- concentratie te verankeren, was volgens schillende temporele aspecten van architectuur Not only on a conceptual level, but also sions of the grid. Here also, the initial aims Ecochard nieuwe wetgeving (dahir) vereist, en urbanisme schijnt profetisch te zijn geweest. the physical presence of the Ecochard Grid has of bringing sun and light into every room of samengesteld uit regels die het volgende Het stedelijke grid van Ecochard is overal in proven to possess a remarkable perenniality. the dwelling are completely discarded by the vastlegden: Casablanca aanwezig, maar de architectuur The particular importance that Ecochard contemporary typology of terraced houses. van het door Ecochard ontworpen patiohuis is accorded to the different temporalities of Nevertheless, the figure of the vertically 1 Er zijn groenstroken of pleintjes die direct bijna volledig verdwenen. In plaats daarvan is het architecture and urbanism seems to have been extendable terraced house seems to live up aansluiten op de woonvoorzieningen. grid gaan fungeren als een basis voor hypertrofi- prophetic. Ecochard’s urban grid is omnipresent to the contemporary needs, aspirations and 2 De minimale oppervlakte van ieder stukje sche verticale stadsuitbreiding, gevoed door in Casablanca, but the architecture of the realities. Indeed, many of the dwellings have land is 64 vierkante meter, die een essentieel veranderingen in gezinssamenstelling, gewijzigde courtyard houses designed by Ecochard has been vertically enlarged because of changing minimum voor de huisvesting van een gezin woonwensen en speculatie. De patiowoningen almost entirely disappeared. Instead, the grid family compositions or altering dwelling needs vertegenwoordigt. fungeren vandaag als de basis voor een rijtjes- has started to function as basis for hypertro- and expectations. It is not abnormal that with 3 De minimale oppervlakte van de patio is huis van drie tot vijf verdiepingen. Overal in phied vertical urban growth – fuelled by chang- each new adult generation in a family, a floor 25 vierkante meter, om in zon en frisse lucht de wijken van Casablanca hebben de inwoners ing family compositions, altering dwelling needs is added. Moreover, additional floors have also te voorzien. betonnen constructies, die herinneren aan or aspirations, as well as speculation. Indeed, offered the opportunity for rental activities, 4 De begane grond heeft een maximale hoogte een Corbusiaans ‘dominosysteem’, aan hun nowadays the single-level courtyard functions securing a financial basis for many of the van 2,80 meter. patio-woningen toegevoegd en zo de mogelijk- as the base for a three- to five-level terraced extended families. 5 De minimale oppervlakte van eenheden en heid gecreëerd om hun woningen drastisch in house. All over the gridded neighbourhoods of open plekken.23 verticale richting te verdichten en uit te breiden. Casablanca, people have been adding concrete Exporting the Grid Binnen dit bouwsysteem zijn allerlei invullingen constructions that recall the Corbusian ‘domino The urban design approach developed in Het grid en de regels boden een solide kader ontstaan, die niet alleen de indeling van het system’ to their courtyard dwellings, thereby Casablanca was not only geared to the specific voor veranderende woonbehoeften, leefpatro- interieur van de huizen bepalen, maar ook de creating the opportunity to drastically intensify local context, but should be considered as an nen en woonvormen. Ecochard meende dat ze gevels. Hieruit is een zeer divers en levendig and extend their houses in a vertical mode. important methodological step in Ecochard’s een voortreffelijke basis boden voor toekom- stedelijk weefsel ontstaan, dat voortdurend Within this common constructive system a career as a transnational development and stige stadsontwikkeling. onderhevig is aan veranderingen en aanpas- variety of infills have not only come to deter- planning expert. Indeed, in the years after his singen, aan een onophoudelijk bouwen en mine the interior composition of the houses, resignation as director of the Service de Het bestendige grid herbouwen. but also the façades. This has resulted in a l’Urbanisme in Casablanca, Ecochard would In de afgelopen decennia heeft La Trame Ecochard Verrassend genoeg heeft Ecochard’s very diverse and vivid urban fabric, which is illustrate that his urban design approach could zich bewezen als een van die harde ingrepen, die stedelijke systeem, binnen deze hypertrofische subject to continous change and adaptation, be applied in radically different geographical de ontwikkeling van de metropool Casablanca toestand van verandering en verdichting, een to incessant building and rebuilding. and political contexts. hebben bepaald. Deze bestendigheid wordt in zekere kwaliteit van openbare ruimte weten Surprisingly, Ecochard’s urban system A first occasion in which Ecochard could de eerste plaats geïllustreerd door het duurzame te behouden. Terwijl straten en steegjes die has – within this hypertrophied condition of bring into action his urban design approach gebruik van het gridconcept. Terwijl Ecochard oorspronkelijk in verhouding stonden tot change and densification – maintained a was in 1953, when he took a position as a zelf Marokko al in 1953 verliet om zich met woningen van één bouwlaag, tegenwoordig certain quality of public space. While streets consultant with the United Nations to design, andere taken en uitdagingen bezig te houden, 23 and alleys that were originally proportioned together with Constantine Doxiadis, refugee bleef het gridsysteem dat hij introduceerde een GAMMA Grid, paneel 608-II. to be aligned with singe-level houses are now housing near Karachi – the first federal capital Tom Avermaete 96 Een kader voor de Afropolis / Framing the Afropolis 97 grenzen aan gebouwen van vier of meer ver- wensen en realiteiten. Zo is het niet ongebruike- of the newly established government of identified rural-urban migration as the central diepingen, houden ze als alternatieven voor de lijk dat er voor elke nieuwe volwassen generatie Pakistan in 1947. This project was funded by point along which new urban development had medina een adequaat systeem van stedelijke binnen de familie een nieuwe verdieping wordt both the Pakistani government and a host of to be considered. Ecochard’s project suggests ruimten in stand. Het horizontale grid van toegevoegd. Bovendien bieden de extra verdie- international development agencies, including the renovation of the old city and existing Ecochard, dat oorspronkelijk werd ontworpen pingen ook de gelegenheid tot de verhuuractivi- the UN, the Ford Foundation and the Inter- neighbourhoods (Reubeus, Médina, Grand als een reactie op de zogenaamd onhygiënische teiten, waarmee veel van de ‘extended families’ national Cooperation Agency – all concerned Dakar, Pikine), but also encompasses the toestanden in de bidonville en de medina, keerde zich een financiële basis verzekeren. with promoting stable allied government in design of new districts that could house the na verscheidene decennia van stadsontwikkeling a critical region of the Cold War.24 In this continuous stream of immigrants. terug naar een toestand die vergelijkbaar was Het grid exporteren context, the figure of the refugee, because In Senegal Ecochard remains faithful to met medina en bidonville. Het resulterende De stedenbouwkundige methode die Ecochard in of his undetermined status in the national the earlier established planning instruments. systeem, met zijn hoge, smalle straten, onder- Casablanca ontwikkelde, was niet alleen gericht context, appeared as a source of anxiety – a The starting point is an encompassing survey, broken door meer open pleinen die worden op de lokale context, maar was eerder een potential agent of uprising. Yet, as an immi- pursued during a period of three years, which omsloten door collectieve voorzieningen zoals belangrijke methodologische stap in Ecochard’s nent threat, he also presented an opportunity maps the different rationales and plans of winkels en een oven, lijkt zich te voegen naar loopbaan als transnationaal plannings-ontwik- to suspend political debate and claim a path urban development in Dakar. On this basis hedendaagse manieren van wonen in kelingsexpert. In de jaren na zijn aftreden als of social change and ‘development’ outside Ecochard develops a regular grid that func- Casablanca. directeur van de Service de l’Urbanisme van of political theatres. tions as an underlying basis for the planning Hetzelfde kan worden gezegd over de Casablanca zou Ecochard inderdaad laten In his presentation for the United Nations of large parts of the city. In Dakar the grid is verticale uitbreiding van de patiowoningen. zien dat zijn stedenbouwkundige methode kon and the government of Pakistan, Ecochard used to integrate new urban neighbourhoods Ook hier is het oorspronkelijke doel, elke kamer worden toegepast in fundamenteel andere used the Moroccan projects – especially his into the context of different earlier urban van het huis van zon en licht te voorzien, volledig geografische en politieke omstandigheden. grid approach – as major credentials. For interventions based on Hausmanian ideals. terzijde geschoven door de typologie van het De eerste keer dat Ecochard zijn steden- Ecochard the problem of refugee housing in The grid is use to complement and bind these rijtjeshuis. Niettemin lijkt de figuur van het bouwkundige methode buiten Marokko in kon Karachi strongly resembled that of the rural- interventions and create as such a new urban verticaal uit te breiden rijtjeshuis goed tegemoet zetten, was in 1953, toen hij als consultant in urban migration that he had dealt with in project for Dakar. Just as in Morocco the grid te komen aan hedendaagse woonbehoeften, dienst trad bij de VN om samen met Constantine Casablanca. Once again an encompassing functions as a continuous basis that absorbs Doxiadis vluchtelingenhuisvesting te ontwerpen survey of the city of Karachi was considered the evolving exigencies of the terrain and the in de buurt van Karachi, de eerste federale as a starting point. In this survey Ecochard situation. The Dakar project is designed to hoofdstad van de in 1947 nieuw geïnstalleerde illustrated that the refugee problem had to be accommodate an urban growth of 1.2 million regering van Pakistan. Dit project werd gefinan- considered within the framework of increasing inhabitants by 1980. Just as in Morocco this cierd door zowel de Pakistaanse regering als een density and mobility propelled by the moderni- enormous urban growth is structured along an massa internationale ontwikkelingsorganisaties, zation of the Pakistani territory. As a result idea of ‘neighbourhoods’ that are character- inclusief de VN, de Ford Foundation en de the design of the new refugee housing did not ized by a particular hierarchy of public spaces. International Cooperation Agency, die allemaal een only encompass the immediate provision of However, while in the Protectorate of stabiele geallieerde regering in deze in de Koude shelters. It also provided an evolving ‘frame- Morocco the grid was perceived as a way to oorlog kritieke regio wilden steunen.24 In deze work’ that would allow for changing densities deal with the bad housing conditions of new context werden vluchtelingen omwille van hun that complied with different degrees of mod- urban immigrants, in Senegal it becomes the onzekere nationale status als problematisch ernization and different ‘standards of living’. foundation for a modernization project that ervaren, als potentiële elementen voor een Much as for the bidonvilles in Casablanca, encompasses the development of industry revolte. Maar hoewel de vluchteling een drei- Ecochard looked upon the refugee and his and tourist facilities as well as educational gend gevaar was, vertegenwoordigde hij ook habitat as a figure that epitomized the national facilities, an Olympic stadium and a mosque. een kans om na te denken over sociale verande- transition between tradition and modernity. 24 25 ring en ‘ontwikkeling’ buiten het gechargeerde As such Ecochard’s planning approach and its A description of this project For an introduction to can be found, amongsother Ecochard’s projects in politieke debat. international support acted as custodians of a places, in M. Iljal Muzaffar, Senegal: Michel Ecochard, Tijdens zijn presentatie voor de VN en de process of gradual, coordinated transformation The Periphery Within: ‘Le problème des plans Modern Architecture and the directeurs d’urbanisme au regering van Pakistan gebruikte Ecochard de of the nation itself. Making of the Third World Sénégal : documents présentés 24 A second occasion on which Ecochard (unpublished PhD thesis, au Conseil national de Een omschrijving van dit project deployed its specific method is when he was Cambridge, MA: MIT, 2007). l’urbanisme’, report (Dakar, staat o.a. in: M. Iljal Muzaffar, 7 October 1963) and Marème The Periphery Within: Modern invited in 1963 to design the master plan for Dion, ‘Dakar au fil des plans’, Masterplan Dakar, Cité des Castors, 1963 / Dakar master plan, Architecture and the Making of the the city of Dakar, the newly established in : Maurice Culot and Cité des Castors 1963 (Uit / Source: Archiefcollectie Michel Third World; ongepubliceerd capital of Senegal after its independence from Jean-Marie Thiveaud (eds.), Ecochard, Centre d’Archives, Ifa, Parijs / Archival collection proefschrift (Cambridge, MA: Architectures françaises 25 Michel Ecochard, Centre d’Archives, Ifa, Paris) MIT Press, 2007). France in 1960. In Dakar, too, Ecochard Outre-mer (Liege: Mardaga, 1992), 221-235. Tom Avermaete 98 Een kader voor de Afropolis / Framing the Afropolis 99 Marokkaanse projecten, vooral zijn gridmetho- betrekking tot stadsontwikkeling in Dakar in The Ecochard Grid binds these elements of process of decolonization. One of his main tasks de, als zijn belangrijkste referentie. Volgens kaart worden gebracht. Op basis hiervan economic and everyday life, of profane and is to engage with the spatial results of coloni- Ecochard leek de problematiek van de vluchte- ontwikkelt hij een regelmatig grid dat fungeert religious spheres, into a figure for a modern zation – to which some of these experts, like lingenhuisvesting in Karachi sterk op die van de als basis voor de planning van grote delen van African city for the greatest number. Ecochard, had ironically contributed actively. migratie van het platteland naar de stad, waar- de stad. In Dakar wordt het grid gebruikt om One of the most important characteristics aan hij in Casablanca had gewerkt. Opnieuw nieuwe stadswijken te integreren in de context A New Transnational Expert of the new transnational expert is that he not was een complete survey van de stad Karachi het van verschillende vroegere stedelijke ingrepen, Ecochard’s trajectory on the African continent only uses the traditional idiom of architectural uitgangspunt voor zijn stedenbouwkundige visie. gebaseerd op Hausmanniaanse principes; om illuminates the emergence of a new figure of form, but also speaks the language of finance, In zijn survey toonde Ecochard hoe het vluchte- deze ingrepen aan te vullen en te verbinden en post-war architecture culture: the transnation- demographics, community development . . . lingenprobleem moest worden gesitueerd binnen zo een nieuw stedelijk project voor Dakar te al development and planning expert. Indeed in Indeed, the development and planning expert het kader van de toenemende verdichting en creëren. Net als in Marokko fungeert het grid the 1950s and ’60s – and in close relation to fuses the idioms of a variety of urban actors mobiliteit die werden aangedreven door de als een doorlopende basis, die de noden van het the logics of decolonization – there appears in his planning instruments. The central role modernisering van het Pakistaanse grondgebied. gebied en van de situatie absorbeert. Het project on the African continent a newfangled expert of the survey in Ecochard’s work is a prime Dientengevolge ging het, in het ontwerp van de in Dakar is ontworpen om een aanwas van de that specializes in providing urban and archi- example: it not only attempts to chart the nieuwe vluchtelingenhuisvesting, om meer dan stedelijke bevolking van 1,2 miljoen in 1980 te tectural plans for cities and regions that are complexity of the local terrain, but above all alleen het onmiddellijk verschaffen van onder- kunnen huisvesten. Net als in Marokko wordt facing development problems as a result of introduces a common language in which geo- dak. Het voorzag ook in een ‘kader’ dat zich kon deze enorme groei van de stad gestructureerd swift modernization. Figures like Charles graphic, economic, social and spatial considera- ontwikkelen, dat ruimte kon bieden aan veran- volgens het concept van ‘wijken’, die worden Abrams, Otto Koenigsberger, Constantine tions are brought together in one overarching deringen in de bevolkingsdichtheid en dat zich gekarakteriseerd door een bepaalde hiërarchie Doxiadis, Max Fry and Jane Drew operated vocabulary. In its turn this vocabulary offers kon voegen naar verschillende gradaties van van openbare ruimten. in this fashion. They were experts that had no the opportunity to articulate planning projects modernisering en verschillen in ‘levenstandaard’. Maar terwijl het grid in het protectoraat local base, but rather developed a transnation- that could resonate in various domains and Ecochard beschouwde de vluchtelingen en hun Marokko werd opgevat als een manier om de al practice – moving swiftly from one region to with a variety of urban actors. leefomgeving als personages die de nationale slechte woonomstandigheden van nieuwe another and often attempting to balance local The work of Michel Ecochard illustrates transitie van traditie naar moderniteit beli- stedelijke migranten aan te pakken, wordt het in realities with international interests. that in the 1950s and ’60s African cities increas- chaamden, net zoals de bidonvillois in Casablanca. Senegal de basis van een moderniseringsproject The transnational development expert is ingly became the field of practice of transna- Als zodanig fungeerde de stedenbouwkundige dat de ontwikkeling van industriële en toeristi- no longer confined to a single colonial regime tional development and planning experts, who benadering van Ecochard en de internationale sche faciliteiten, onderwijsvoorzieningen, een as was the case with many of his predecessors, used urban models that were no longer entirely steun daarvoor, als de beheerders van een Olympisch stadion en een moskee omvat. Het but rather engages with a variety of contexts rooted in local conditions. Instead, urban proces van geleidelijke, gecoördineerde trans- grid van Ecochard bindt deze elementen van het in the process of decolonization. Hence, for approaches and instruments were developed formatie van de natie zelf. economische en het dagelijkse leven, van profane Ecochard one of the main tasks of the develop- that could be acculturated to a variety of Een tweede gelegenheid, waarbij Ecochard en religieuze sferen samen tot de gestalte van ment expert was to engage with the heritage terrains, contexts and social realities under deze specifieke methode inzette, was toen hij in een moderne Afrikaanse stad van de grote of colonialism: evolution. This particular attitude vis-à-vis the 1963 werd gevraagd het masterplan te ontwer- aantallen. urban problem was in the first place the result pen voor de stad Dakar, de nieuwe hoofdstad It is important to reflect upon the heritage of the position of the transnational planner, die Senegal had gesticht, nadat het in 1960 De transnationale expert that the ex-colonial countries have left in who needed instruments and models that could onafhankelijk was verklaard van Frankrijk.25 Ook Ecochard’s loopbaan op het Afrikaanse conti- developing countries all over the world: easily adapt to changing terrains and actors. in Dakar wees Ecochard de migratie van het nent werpt licht op de opkomst van een nieuw India, Africa, South-America and the However, in retrospect this ‘acculturating platteland naar de stad aan als het middelpunt personage in de naoorlogse architectuur: de Orient. This heritage that comprises both character’ of the urban projects has often van het denken over nieuwe stadsontwikkeling. transnationale stedenbouwkundige en ontwik- the good and the bad has been the point secured their perennial quality – leaving a large Het project van Ecochard is een voorstel om kelingsexpert. In de jaren vijftig en zestig, en of departure for urban development after impact on urban development that continues de oude stad en de bestaande wijken (Reubeus, vaak tijdens dekoloniseringsprocessen, ver- independence. . . . Today all these countries into the present. To cities like Casablanca, Médina, Grand Dakar, Pikine) te renoveren, schijnt er een nieuwe expert op het Afrikaanse are autonomous. And even if the heritage of for instance, it has offered a frame from which maar bevat ook het ontwerp van nieuwe wijken continent, gespecialiseerd in het leveren van the past has not always made things easier, a proper African urbanity for the greatest om de ononderbroken stroom van immigranten stedenbouwkundige en architectonische plannen they have the possibility of decision in their number – a true Afropolis – could develop. te kunnen huisvesten. 25 hands. But this possibility of decision is Ook in Senegal blijft Ecochard trouw aan de Zie voor een inleiding over de rapport Dakar (1963) en extremely limited because the means for 26 projecten van Ecochard in Marème Dion, ‘Dakar au fil des stedenbouwkundige instrumenten die hij eerder 26 Michel Ecochard, ‘L’Urbaisme Senegal: Michel Ecochard, ‘Le plans’, in: Maurice Culot en study and realization does not exist. dans les pays en voie de heeft gemaakt. Het uitgangspunt is een drie problème des plans directeurs Jean-Marie Thiveaud (red.), development et la cooperation jaar durende, alomvattende survey, waarin de d’urbanisme au Sénégal: Architectures françaises Outre-mer The urban planner is defined as a development vue en sens le plus large’, documents présentés au Conseil (Luik: Mardaga, 1992), 221-235. l’Architecture d’Aujourd’hui, verschillende grondgedachten en plannen met national de l’urbanisme’, expert that provides aid to countries in the no.132 (1967), 104. Tom Avermaete 100 voor steden en regio’s die zich geconfronteerd bouwkundige expert verenigt de jargons van zien met ontwikkelingsproblemen als gevolg verschillende stedelijke actoren in zijn instru- van snelle modernisering. Mensen als Charles mentarium. De centrale rol die de survey speelt Abrams, Otto Koenigsberger, Constantine in het werk van Ecochard is een uitstekend Doxiadis, Max Fry en Jane Drew zijn hiervan voorbeeld: niet alleen bedoeld om de complexi- voorbeelden. Het waren experts die geen lokale teit van het lokale terrein in kaart te brengen,

basis hadden, maar eerder een transnationale maar bovenal om een gemeenschappelijke taal

praktijk ontwikkelden. Ze trokken snel van de te introduceren, waarin geografische, economi- and University Mondlane photographer Mozambican first was It Pinto. Mauro French- the at presented Centre Cultural Mozambican 2007. March in Maputo of ene regio naar de andere en probeerden in veel sche, sociale en ruimtelijke factoren worden gevallen te bemiddelen tussen een lokale realiteit samengebracht in een overkoepelend vocabu- en internationale geopolitieke belangen. laire. Met dit vocabulaire kunnen vervolgens De nieuwe figuur van de transnationale stedenbouwkundige projecten worden gearticu- ontwikkelingsexpert is niet langer verbonden leerd, die in uiteenlopende domeinen en met een aan één enkel politiek regime, wat bij veel van verscheidenheid aan stedelijke actoren zouden zijn voorgangers wel het geval was, maar is kunnen resoneren. Strolling the Avenida Lenine, then, shows shows then, Lenine, Avenida the Strolling eerder in allerlei contexten betrokken bij het Het werk van Michel Ecochard illustreert (*) the outskirts of today’s city, in an urban area area urban an in city, today’s of outskirts the precarious. are amenities and facilities where its both with Maputo, of faces many the us ‘clandestine’ its and townscape up-market that reality urban this is It counterside. of mapping photographic Baloji’s Sammy poignantly.(*) so displays axis urban this that buildings of views with us Confronting of appropriation the capture simultaneously his inhabitants, city’s the by structures this infrastruc - static the both reflect photographs motion and chaos dynamic the and ture a providing thus avenue, this along occurring Maputo’s through section cross penetrating emotional and economic social, physical, spaces. urban dekolonisatieproces. Volgens Ecochard was het hoe Afrikaanse steden in de jaren vijftig en zestig his produced Baloji Sammy the of mapping photographic Maputo, in Lenine Avenida collaboration in Mozambique vice-director Lage, Luis with of Department the of Eduardo of Architecture

een van de belangrijkste taken van de ontwikke- in toenemende mate het speelveld werden van

lingsexpert, om te gaan met de erfenis van het stedenbouwkundigen met een transnationale kolonialisme: praktijk. Deze nieuwe stedenbouwkundige professional maakte geen gebruik van stedelijke Het is belangrijk om na te denken over de erfenis modellen, die specifiek waren toegesneden die de voormalige koloniale mogendheden op lokale omstandigheden, maar ontwikkelde hebben nagelaten aan ontwikkelingslanden veeleer methoden en instrumenten die zich overal ter wereld: India, Afrika, Zuid-Amerika konden accultureren in veranderende locaties, en het Oosten. Deze erfenis, die zowel goede als contexten en sociale realiteiten. Deze specifieke slechte kanten heeft, is na de onafhankelijkheid benadering van de stedelijke problematiek was het uitgangspunt geweest voor stedelijke vooral het resultaat van de praxis van de ontwikkeling (…). Tegenwoordig zijn al deze transnationale stedenbouwkundige, die instru- landen autonoom. En hoewel de erfenis uit menten en modellen nodig had, die zich gemak- het verleden de zaken voor hen niet altijd kelijk lieten aanpassen aan de verschillende eenvoudiger heeft gemaakt, hebben zij de gebieden en actoren, waarmee hij werkte. Dit beslissingsbevoegdheid in handen. Deze beslis- vermogen tot ‘acculturatie’ heeft de stedelijke urban onwards, 1920s mid the From masonry buildings started to replace the the replace to started buildings masonry Decorative wood. in constructions earlier balustrades iron cast of form the in elements the on applied were features other and language architectural the while façades, the in tendencies stylistic echo to started deco art the for preference A metropole. landscape urban later Maputo’s of typical office. post city’s the in appeared first and for advocated architects and planners city, the of development further the geared and the first ‘native residential areas’ ap - areas’ residential ‘native first the and the population, growing a to Due peared. direction, northern in especially expanded city neighbourhoods dense extremely some with this time, of course the In off. well less the for diversified highly a in resulted development Avenida extending ever The landscape. urban 1983 in Lenine Avenida renamed Castilho, independent, become had Mozambique after fabric, urban heterogeneous this across cut singsbevoegdheid is echter uitermate beperkt, projecten in veel gevallen verzekerd van hun an from route the along changing status its dirt a to city European the in axis important territory, urban the of periphery the at road impor - an crossed it where point the beyond the such, As city. the of road ring tant architec - the of all displays Lenine Avenida shaped have that styles and typologies tural colonial early from landscape, Maputo’s residen - modernist large-scale, to architecture and 1960s the of complexes high-rise tial ‘informal’ so-called modest, the to 1970s, on erected be to continue that constructions daar de middelen voor onderzoek en realisatie duurzame karakter; tot op de dag van vandaag

ontbreken.26 heeft het grote invloed op de ontwikkeling van

steden. Aan Casablanca heeft het bijvoorbeeld De stedenbouwkundige wordt zo een ontwik- een kader geboden om zich te ontwikkelen tot kelingsprofessional die landen helpt bij hun een echte Afrikaanse stad van het grootste dekolonisatieproces. Een van zijn belangrijkste aantal – een ware Afropolis. opdrachten is, om te gaan met de ruimtelijke Vertaling: InOtherWords, Maria van Tol resultaten van kolonisatie, waaraan sommige van deze experts, zoals Ecochard, ironisch genoeg zelf actief hadden bijgedragen. Een van de belangrijkste kenmerken van de nieuwe transnationale expert is dat hij niet alleen 26 gebruik maakt van het traditionele jargon van de Michel Ecochard, ‘L’Urbanisme dans les pays en voie de architecturale vorm, maar ook de taal spreekt développement et la coopéra- van de economie, de demografie, de sociale tion vue en sens le plus large’, ontwikkeling, enz. De transnationale steden- l’Architecture d’Aujourd’hui, nr. Lage Luis Text: Baloji Sammy Photographs: sea, the on back its turning Gradually the city extended towards the marshy areas areas marshy the towards extended city the ascend to started Avenida the and inland, re - was It north. the to slopes the towards again before – Garcia Elias Avenue named – 1959 in Castilho name first its given being emerged buildings temporary first the and decades, following the In edges. its along telegraph, water, as such infrastructure and followed, service tram a and lighting Strolling through Time on the Avenida the on Time through Strolling 132 (1967), 104. (Mozambique) Maputo Lenine, the when 1544, to back goes history Maputo’s Lourenço explorer and navigator Portuguese Espírito the on village a founded Marques it but Ocean, Indian the on Estuary Santo only city coastal a as form its take to started the time, that At onwards. 1800s the from formed Lenine Avenida current the of location a as serving boundary, and limit eastern its city. the of bastions the of one to gateway a only of consisted city the when 1841, In ‘huts’, wooden hundred some and houses few future, city’s the plan to began engineers trajectory avenida’s the drawing by starting Avenida the it naming ground, the on an as developed rapidly Maputo Castilho. urban an with trade, of centre important wide with grid orthogonal an by defined figure avenues.