tekst erwin van den brink en rudi den hertog

FOKKER F27 FRIENDSHIP IS HET MEEST SUCCESVOLLE TOESTEL ALLER TIJDEN Hollandse hoogvlieger

De F27 Friendship won de strijd om het beste Nederlandse ontwerp. H���et v�lie���g�t�u�i����������g is mooi, maar��������������������� dat was niet het uitgangspunt van de mensen die de Friendship ontwierpen. De doordachte aerodynamica, een moderne motor en een gelijmde constructie waren bepalend voor het meest succesvolle turboproptoestel aller tijden.

Lezers van NRC Handelsblad delen en ervaring. Ze waren zich ervan be- zogenoemde turboprop, als motor, terwijl dat kozen dit jaar de tot wust dat hun grootste kans lag in het ontwik- type motor net bestond en vrijwel iedereen het beste Nederlandse ontwerp ooit. Em.prof. kelen van een opvolger van de Douglas C-47 zwoer bij beproefde zuigermotoren. Het toe- Jaap Blom wil graag weten wat de considerans Dakota, civiel bekend als DC-3. De Dakota stel werd een hoogdekker met de vleugel bo- is geweest van de jury die het vliegtuig heeft was in de jaren vijftig het werkpaard van de venop de romp, terwijl iedereen laagdekkers gekozen. Een logische vraag van een ingeni- luchtvaart, maar had zijn beste tijd gehad. Tal- bouwde. Daarnaast werden grote delen van de eur, die immers primair is geïnteresseerd in rijke vliegtuigbouwers die meer ervaring had- constructie gelijmd in plaats van geklonken, hoe anderen het technisch vernuft waarderen den en beter uitgerust waren, aasden op deze en werden op grote schaal kunststofdelen toe- dat zich in een ontwerp openbaart. Blom is markt. gepast. De ontwerpers waren zich echter ter- verantwoordelijk voor het aerodynamisch ont- Fokker, dat in de Tweede Wereldoorlog gro- dege bewust van deze nieuwigheden en lieten werp van de F27, zeg maar de buitenkant. We tendeels was ontmanteld, had sinds 1945 wel niets aan het toeval over. Het ontwerpteam moeten hem te- wat toestellen ontwikkeld, militaire lesvlieg- onder leiding van ingenieur H.C. van Meer- De Friendship leurstellen. De tuigen, maar dat was geen daverend succes. ten discussieerde uitputtend over elk idee. Fokker Friendship, De Friendship was voor Fokker de technolo­ Veranderingen werden eindeloos doorgere- was voor Fokker die zijn eerste gische vlucht voorwaarts. Het vliegtuig moest kend in hun consequentie voor de prestaties de technologische vlucht maakte in niet alleen veel sneller, lichter, sterker, com- van het vliegtuig. 1955, is gekozen tot fortabeler, duurzamer en goedkoper in exploi- vlucht voorwaarts het mooiste blik- tatie zijn dan de DC-3, maar ook dan zijn ei- FRITS DIEPEN FOTO FOKK ER / C OLL EC T IE TH I JS POST M A vangende ding dat gentijdse concurrenten. Dat was, zonder de Dat het uiteindelijke resultaat in de verkie- de Nederlandse industrie heeft voortgebracht. kennis en ervaring op dit terrein, een stout- zing is gepresenteerd als de verdienste van Bij die verkiezing, die NRC Handelsblad sa- moedig en vermetel plan. Van Meerten vindt em.prof.ir. Theo van Bijle- men met de Premsela Stichting voor Vorm­ Zo op het eerste gezicht nam Fokker enor- veld niet terecht. ‘Het is niet te veel eer voor geving organiseerde, ging het vooral om de- me technische risico’s. De Friendship kreeg Van Meerten, maar wel te weinig voor Frits sign, om esthetiek. Er is geen considerans. een gasturbine die een aandrijft, de Diepen’, meent Van Bijleveld, die destijds ver- antwoordelijk was voor de productievoorberei- verd was een Fairchild F27 voor de Ameri- rende de veertig jaar dat het in productie was, Vraag een groep krantenlezers via het internet ding en gereedschapproductie. kaanse luchtvaartmaatschappij Piedmont. een aantal malen volgens de laatste inzichten wat een mooi Nederlands ontwerp is en de Frits Diepen was een selfmade zakenman Daarna volgden de Australiërs en vervolgens gemoderniseerd. Krachtigere motoren, extra Deltawerken hebben het nakijken, evenals het uit Brabant die na de oorlog een bedrijf was de Ieren alras.’ Het succes van de Fokker of grotere deuren, de romp verlengen: het is Dafje, de Philishave, de kantoormeubels van begonnen in luchtvaartactiviteiten als verhuur Friendship schuilt dus niet alleen in Neder- allemaal toegepast op nieuwe versies van de Gispen, het Nederlandse 50 guldenbiljet van en reparatie van vliegtuigen, en verkoop van lands ingenieursvernuft, maar evenzeer in F27 en later op de Fokker 50 en 60. Op die Ootje Oxenaar, het NS-logo, de ANWB-padde- onderdelen. Hij kwam bij Fokker als directeur Hollands koopmanschap. En door de samen- manier zijn bijna duizend toestellen gebouwd stoel en het koffiezetapparaat Senseo. Verkoop. Hij besefte dat een goed vliegtuig al- werking met Fairchild leerde Fokker ook pro- en is de Friendship vooralsnog het meest suc- leen geen succes garandeerde. De Ierse lucht- ductietempo maken, want die Amerikanen cesvolle turbopropvliegtuig aller tijden. MOOI vaartmaatschappij had evenals het hadden wel kaas gegeten van het in een korte De Fokker F27 Friendship is ook mooi. Zet Australische TAA wel belangstelling voor het tijd veel vliegtuigen produceren. STARTGEWICHT hem naast een ander vliegtuig uit de jaren toestel, maar volgens Van Bijleveld wachtten De Friendship heeft een tijdloos, open ont- Een paar technische uitgangspunten wa- vijftig en wat direct opvalt, is zijn strakke lij- de Ieren af wat de Australiërs zouden doen. werp dat veertig jaar lang – van 1956 tot 1996, ren cruciaal voor het succes. Om de Dakota de nenspel: de ranke vleugel, de sierlijke, slanke ‘We wisten dat het vertrouwen bij de Australi- waarvan de laatste tien jaar als Fokker 50 – in loef af te steken was een zo hoog mogelijk motorgondels en het moderne strakke staart- ërs zou groeien als het vliegtuig ook in de Ver- productie is geweest. Techniek en commercie laad- en dus startgewicht nodig. Er moest ui- vlak. Maar mooi was niet het oogmerk van de enigde Staten zou worden geaccepteerd’, geeft kwamen samen in de afdeling Product Sup- teraard wel worden voldaan aan de voorschrif- In de jaren zes- mensen die de Fokker Friendship ontwier- tig gebruikte de Van Bijleveld aan. ‘De grote verdienste van port. Dat was een grote club mensen die na- ten om na vermogensverlies op één motor pen. Die mensen wisten dat ze één kans zou- Nederlandse lucht- Frits Diepen is dat hij de Amerikaanse vlieg- zorg verleende en een blijvende luchtwaardig- een veilige vlucht te kunnen maken; de klim den krijgen om een volwaardig verkeersvlieg- vaartmaatschappij tuigbouwer Fairchild wist te interesseren voor heid voor alle afgeleverde vliegtuigen garan- onmiddellijk na de start is het meest risicovol Schreiner Airways tuig te ontwikkelen. En ze wisten dat ze dat de Friendship voor het in de VS bouwen van de F27 in licentie. deerde. Ook kwamen vliegtuigen terug bij de en daarbij het belangrijkste aandachtspunt. moesten doen met weinig geld, mensen, mid- vakantiecharters. De eerste F27 die aan een klant werd afgele- fabriek voor modificatie. Het ontwerp is gedu- Juist rond die tijd werd gewerkt aan nieuwe

80 22 december 2006Ede ingenieurE22/23 22 december 2006Ede ingenieurE22/23 81 iLLuSTrATie FOKKer/cOLLecTie THiJS POSTmA

KENGETALLEN

NAAM Fokker F27 Friendship MK 200 EERSTE VLUCHT 1959 ROMPLENGTE 23,51 m SPANWIJDTE 29 m STAARTHOOGTE 8,50 m ASPECTRATIO 12 GEWICHT LEEG toilet 10 512 kg STARTGEWICHT 19 730 kg nooddeur MAX. LANDINGS- GEWICHT kabelgoot buiten airconditioning 18 150 kg de drukcabine TANKINHOUD internationale veiligheidsvoorschriften, wat ruimte voor 6500 kg kerosine handbagage CAPACITEIT het ontwerpproces nog eens extra ingewik- achterste 40-44 passagiers drukschot keld maakte. KRUISSNELHEID 500 km/h Het vliegtuig moet dus zo licht mogelijk klapstoeltje voor steward(ess) MAX. KRUISHOOGTE zijn, een maximaal motorvermogen hebben 8475 m en een minimale weerstand. De reden om de passagiersdeur BEREIK vleugel als een doorlopend geheel bovenop de 2066 km tank voor water- STARTBAANLENGTE romp te plaatsen was, volgens hoogleraar methanolmengsel Max. 1000 m (los na 570 m) Blom, de lagere luchtweerstand van deze con- (geeft extra motorvermogen) LANDINGSSNELHEID figuratie. Bij een laagdekker moet de motor 167 km/h buitenste vleugel- MOTOREN op de vleugel worden geplaatst, omdat de pro- spleetklep () 2x Rolls-Royce RB 53 Dart 7 peller voldoende vrijslag, ofwel afstand van de RDa 7 MK 532-7 grond, moet houden als het vliegtuig aan de geïntegreerde MOTORVERMOGEN brandstoftank 2x 1834pk/1360 kW grond staat. Bij een hoogdekker kunnen de (rood) UITLAATSTUWDRUK motorgondels echter onder de vleugel han- 2x 2157 N/224 kgf gen, zodat de luchtstroom over de vleugel niet LANDINGSGESTEL semi-zelfdragende romp Dowty-Rotol wordt verstoord. Het hoofdwielstel is dan in PNEUMATISCH de luwte achter de motor in de gondel op te aandrijving SYSTEEM Dunlop bergen. In een laagdekker is daarvoor meestal luchtdruk- en rolroer boordradio elektrische een gestroomlijnde kast onder de vleugel no- systemen Vierbladig verstelbare bladen Dowty-Rotol (Hamilton-Standard) dig, wat zorgt voor veel meer luchtweerstand. propellers vanwege het derzoek later Verder heeft een laagdekker bij de start ook schroefturbine risico van flutter. tijdens het testvliegen is Rolls-Royce Dart meer interferentie tussen de luchtstroom kunststofneuskegel Flutter is een onsta- vast te stellen of zich trillingen over de vleugels en die langs de romp. met weerrader botsbalken biele vleugeltrilling waarvan voordoen waarbij instabiliteit optreedt; de Een ander voordeel van een hoogdekker voor buiklanding de berekeningen pas in een laat sta- grotere vliegsnelheden zijn daarbij meestal eens is de lage laadvloer en instap, maar het hoofd- kombuis dium van de ontwikkeling de vereiste nauw- kritiek. Nauwkeurige berekeningen zijn pas naar beneden wielstel heeft wel zeer lange en zware poten vrachtdeur en een keurigheid bereiken. Vleugels met daaraan mogelijk nadat de trillingsvormen van het zijn te draaien voor nodig. Om die iets korter te maken is de on- vrachtruim grote span- bevestigde massa’s, zoals motoren en onder- complete vliegtuig voorafgaand aan de eerste extra draagkracht. De productie- derkant van de romp enigszins afgeplat, wat centrale van wijdte. In vak- stellen, vertonen altijd een groot aantal tril- vlucht zijn gemeten. toestellen kregen echter kleppen uit één pneumatisch eveneens de bij dit toestel loze ruimte onder systeem termen heet dat een lingsvormen. Door berekeningen en door on- Niettemin kon de vleugel van de Friendship stuk en conventionele rolroeren die niet voor de cabinevloer zo klein mogelijk houdt. Ei- vleugel met een grote aspec- FOTO FOKKer zeer slank blijven. extra lift konden zorgen. genlijk moet een romp bij voorkeur zuiver ci- hoofdvergrendeling tratio (het kwadraat van de span- Hoe effectief het ae- De hoogte-, rol- en richtingsroeren van de blokkeerrem lindrisch in doorsnede zijn, omdat de druk in wijdte gedeeld door de oppervlakte). rodynamische pro- Friendship zijn geheel onbekrachtigd. Dat is voorste drukschot de cabine dan het meest gelijkmatig is ver- van de drukcabine Dit verhoudingsgetal dat de slankheid van fiel van de vleugel bij een vliegtuig van deze afmeting nog net deeld. Toch was de knik in de romp voor het de vleugel uitdrukt, is in het geval van de was, bewijst het feit toelaatbaar, maar volgens hedendaagse nor- realiseren van de afgeplatte onderkant con- Friendship 12. De vleugel is vanwege de ver- dat Fokker aanvan- men soms wel oncomfortabel zwaar. Bij de structief niet onoverkomelijk. hoogd met een drukloze buitenhuid. On- eiste stevigheid relatief dik van boven- naar kelijk uitging van Fokker 50 is dat aanzienlijk verbeterd. Maar de Een tweede manier om de wielpoten niet al danks de gewichtsvermeerdering levert de onderkant. Een vleugel die een kleine koorde dubbele spleetklep- Friendship kan, en dat was toen qua veiligheid te lang te hoeven maken was het inkepen van weerstandsvermindering voldoende voordeel. heeft en dik is, heeft echter sneller de neiging pen aan de vleugel- heel up-to-date, op één motor starten en op- de drukcabine op de plaats waar de vleugel krachtige turbulentie te ontwikkelen die de achterkant, die wer- stijgen. vastzit aan de romp, wat de stahoogte in het KOORDE weerstand verhoogt. Het is knap dat Fokker in ken als een Als het vliegtuig bij uitval van een motor gangpad naar hedendaagse normen wel mini- De Fokkermensen zochten naar een vleu- de windtunnel een profiel heeft weten te vin- hulpvleugel en voor gaat gieren of slippen (min of meer dwars op maal maakt. Van buitenaf lijkt het alsof de gel die zo weinig mogelijk weerstand biedt en den dat hier weinig last van heeft. extra lift zorgen bij de vliegrichting zijn weg vervolgt), dan kan vleugel bijna helemaal in de romp zit in plaats zoveel mogelijk lift geeft. Dat is meestal een Er waren ingenieurs die naar een aspectra- de start en landing, het verticale staartvlak aan de lijzijde overtrok- De cockpit van de Fokker F27 van er bovenop ligt. Dat komt omdat de romp zweefvliegtuigachtige vleugel met een kleine tio van 14 wilden, maar Van Meerten had in Friendship. en bijbehorende ken raken. Daardoor slaat het richtingsroer vanaf de cockpit tot aan de vleugel is opge- koorde (de afstand van voor- naar achterrand) het voorontwerpstadium voorkeur voor 12 rolroeren, die even- uit naar de verkeerde kant, wat de slip niet

82 22 december 2006Ede ingenieurE22/23 22 december 2006Ede ingenieurE22/23 83 I LL U ST R AT IE S C HWA ND T

Vanwege de hoge vleugels Bij landing komt de lucht schuin van boven. verlijmde vleugel (niet onder of naast, maar luchtstroom Als er op de vleugel ijsvorming optreedt,

IJSZORGEN OVER DE FRIENDSHIP op de romp) is er een aero- kan onder de stabilo turbulentie ontstaan, IN FO GR APH IC S dynamisch probleem. waardoor het vliegtuig naar voren kan Ten tijde van de ontwikkeling van de Fokker F27 Friendship verongelukten enkele ligheidsrisico’s met zich zou meebrengen. Em.prof. Jaap Blom, verantwoordelijk klappen. Door de voorkant van de stabilo vliegtuigen, omdat ze vlak voor de landing met hun neus voorover doken. De voor het aerodynamisch ontwerp, werd in die dagen nogal vaak uitgelachen om Achter de vleugels iets omhoog te krullen is dit te voorkomen. ontstaat turbulentie, oorzaak was ijsaangroei, dat ontstaat in wolken met onderkoelde waterdruppels zijn ijszorgen. Dat gelach verstomde echter geheel na een nog net goed afgelo- waardoor de zoge- die spontaan bevriezen bij het botsen tegen een vliegtuigoppervlak. Als ijsaan- pen vliegproef met gesimuleerd ijs. Pas twintig jaar later werd dit opgenomen in heten stabilo van de Luchtstroom normale stabilo groei op de staartvlakvoorranden de aerodynamische vorm bederft, dan kan dat de luchtwaardigheidsvoorschriften. De Dakota had een ontijzingssysteem met in staart niet goed werkt. aanstroomhoek zijaanzicht leiden tot loslating ofwel overtrekken aan de onderzijde. Dat maakt een vliegtuig de spanwijdte opblaasbare vleugelneuzen van rubber, bij de Friendship liepen de Om dit te voorkomen bij landing stabilo is de staart extra hoog onbestuurbaar, omdat het langsevenwicht dat de staart met een neerwaarts op te blazen kanalen in de vliegrichting. De aerodynamische verstoringen bij gemaakt en zit de gerichte kracht bewaart door het overtrekken wegvalt. gebruik zijn daardoor beduidend kleiner. stabilo boven de De F27 is tegen ijsaangroei beschermd met opblaasbare stroken van rubber over Fokker wist het overtrekprobleem op te lossen door de voorrand van de stabilo turbulente luchtstroom. normale de voorranden van de vleugel- en staartvlakken. De ontwikkelaars van het toestel enigszins omhoog te laten wijzen en door de uitslag van de landingskleppen aan aanstroomhoek wilden echter grotere zekerheid dat plotseling optredende ijsruwheid geen vei- de binnenvleugel te begrenzen tot dertig graden.

Luchtstroom stabilo F27 corrigeert maar juist verergert en het vliegtuig maar dan onder lage druk. Het systeem in de een hydraulisch systeem. Het vermogensver- Neus van de stabilo onbestuurbaar maakt. Dit probleem is in de F27 bestaat uit een voorraad perslucht in sta- lies tijdens het intrekken van het onderstel wijst iets omhoog zodat de lucht langs windtunnel empirisch opgelost door voor het len cilinders onder 255 bar, die met viertraps­ werd bij de F50 wel geaccepteerd, omdat de onderstel verticale staartvlak een rugvin te plaatsen. Die compressoren in twintig minuten zijn te vul- Pratt & Whitney-motor een vermogen had de onderzijde stroomt, onder de ook als er ijs op zit. veroorzaakt een grote wervel die abrupt in- len, en uit vloeistofdempers in de van 2500-2750 pk. Dat van de motor in de vleugel storten van de stroming op het kielvlak voor- bedieningscilinders van de onderstellen (sili- Friendship bedroeg 1670-2140 pk. onderstel komt, aldus Blom. cone olie) en in de neuswielbesturing (mine- De luchtvaart was na de Tweede Wereld- voor rale olie). De gebruiksdruk bedraagt 68 bar. oorlog flink op gang gekomen, en binnen de PERSLUCHT Al met al bleek de keuze voor pneumatiek civiele luchtvaart was het veiligheidsniveau Om te voorkomen dat het intrekken van de toch minder optimaal, want een energievoor- een groot aandachtspunt. Om die reden werd, lange wielpoten na het opstijgen te veel mo- raadsysteem met langzame oplading is gevoe- parallel aan de ontwikkeling van de Friend- De neerwaartse kracht torvermogen kost, gebeurt dit bij de Friend- lig voor kleine lekken. Voor lucht zijn betere ship, aan nieuwe certificatievoorschriften ge- die de stabilo opwekt, ship pneumatisch. In de voorafgaande vlucht afdichtingen nodig dan voor vloeistof, omdat werkt. Een Dakota kon na een motorstoring houdt het vliegtuig in is perslucht opgeslagen die voldoende energie de afmeting van gasmoleculen kleiner is. Ook bij een hoge temperatuur en een hoog vlieg- evenwicht. bevat om de wielen binnen 5 s in te trekken. ontbreekt een smerend medium. Hogedruk- tuiggewicht niet meer rechtuit vliegen en zou Het volledige motorvermogen is dan beschik- compressoren in miniatuur hebben nooit een dus crashen. Voor de F27 zouden nieuwe en De lijmconstructie van de vleugels, het inklappen van baar voor het klimmen en bovendien is de lange levensduur bereikt, de onderhouds­ zwaardere regels gelden. Het toestel zou on- het landingsgestel en de aerodynamica van de F27. weerstand tijdens het opstijgen minimaal. kosten waren hoog ten gevolge van regel­ der alle omstandigheden veilig moeten kun- Bijgevolg is ook de besturing van het neus- matige vervanging van het droogmiddel en de nen opereren op één motor. Ook werden ei- centrifugaalcompressoren. Het probleem zat onderdelen in plaats van klinken heeft drie schone omgeving van vuil en corrosie werden wiel pneumatisch en dus nogal zwalkend. ­waterafscheiders, en in het systeem kwamen sen aan de minimumklim gesteld, zodat een in de vorm van het luchtkanaal dat van de voordelen. Het vliegtuig kreeg een gladdere ontdaan en vervolgens geanodiseerd in een Perslucht is en blijft immers elastisch, wat de sporen smeerolie van de compressoren te- vliegtuig niet tegen bergen, heuvels en andere voorste naar de achterste compressortrap buitenkant door afwezigheid van uitstekende chroomzuurbad. Daardoor kreeg het opper- besturing minder exact maakt dan een sys- recht. obstakels zou botsen. loopt. Toen dat wat opgelost was de motor vol- klinknagelkoppen, de huid had zonder die op- vlak een microscopische ruwheid die de teem dat werkt op hydraulische olie. Omdat gasturbines toen nog zo nieuw wa- komen betrouwbaar. De hoge plaatsing van de staande nagelkoppen 30 % minder luchtweer- hechtkracht van de lijm enorm vergrootte. De keuze voor een pneumatische systeem MOTOR ren, golden ze als onbetrouwbaar. In feite zijn motor had nog een voordeel: er is een propel- stand, en gelijmde constructies waren bij de- ­Belangrijk was dat de lijm geen epoxyhars voor de bediening van de onderstellen was Doordat pneumatische systemen geen in- zuigermotoren echter storingsgevoeliger, om- ler met een grotere diameter mogelijk dan bij zelfde belastingscriteria lichter en dunner uit mocht zijn, want epoxy is hygroscopisch met gedurfd. De verwaarloosbare afname van het gang vonden bij andere vliegtuigmodellen dat die mechanisch veel complexer zijn. Aan- een laaggeplaatste motor. Een grotere propel- te voeren dan geklonken constructies omdat alle corrosierisico’s van dien. Fokker gebruikte motorvermogen bij het intrekken van het on- stopte ook de technologische ontwikkeling. vankelijk leverde de voor de Friendship geko- ler kan langzamer draaien en toch meer voort- de belasting beter wordt gespreid. Dat gelijm- daarom een fenolhars dat juist vochtwerend derstel tijdens een start met één motor, was Hoewel het systeem in de F27 niet gek werk- zen Rolls-Royce Dart te weinig vermogen. stuwing leveren. Fokker wist Rolls-Royce te de constructies dus relatief sterker zijn, was werkt. Ook ontwikkelde de vliegtuigbouwer slechts een van de argumenten. De pneuma- te, is het op de Fokker 50 toch vervangen door Deze motor heeft twee achter elkaar geplaatste overreden hiervoor een aangepaste vertra- het belangrijkste criterium. Een onverwacht een testmethode: de Fokker-bondtester. Die tische besturing is ook lichter dan gingskast te ontwikkelen die het hoge toeren- neveneffect was dat het vliegtuig veel beter be- kon met behulp van trillingsmetingen plek- een hydraulisch systeem. In tegen- tal van de turbine omzet naar het lage toeren- stand bleek tegen metaalmoeheid. Als platen ken opsporen waar geen hechting was opge- stelling tot de agressieve, corrosieve tal van de schroef. ‘Technisch is dat bijna net op elkaar zitten geklonken, dan concentreert treden. hydraulische olie is perslucht zo ingewikkeld als het ontwikkelen van de mo- spanning zich als gevolg van buigbelasting op schoon bij onderhoud, tast het gas- tor zelf’, stelt Blom, ‘want er gaat een enorm de plek waar de platen met de nagel aan el- GEREEDSCHAP mengsel de verf niet aan bij lekka- vermogen door die tandwielkast heen.’ Het kaar zitten. Bij verlijmen wordt deze span- Metaal lijmen was overigens geen Neder- ges en vormt het geen brandgevaar. grote voordeel van de gasturbine is dat hij ning verdeeld over het gehele gelijmde opper- landse uitvinding. Bij de bouw van de Britse Extra veiligheidsvoorzieningen zijn compacter en lichter was en dus verhoudings- vlak. Verder stopt een scheur bij gelijmd Havilland Comet werden de langsverstijvers dus niet nodig. gewijs meer vermogen leverde dan een zuiger- gelaagd materiaal altijd op de lijmlaag, terwijl op de romp- en vleugelpanelen gelijmd, weet De ervaring met pneumatische motor. De Rolls-Royce Dart groeide tijdens de die bij een paneel uit één stuk ongehinderd hoogleraar Van Bijleveld. De methode was systemen onder hoge druk in vlieg- productiejaren van de Friendship van onge- verder kan lopen. Fokker liet de lijm ook als daar ontwikkeld door iemand van Nederland- tuigen was echter beperkt. Alleen de veer 1600 pk naar een vermogen van 2140 pk. een coating uitvloeien in de kleine holtes van se komaf, prof.dr. Norman A. de Bruyne. Fok- Havilland Dove en de Fokker S-24 de verstijvers, wat een uitstekende corrosie­ keringenieur Rob Schliekelman bracht de trainer werkten met zo’n systeem, LIJMEN bescherming is gebleken. methode naar Nederland. Om de verstijvers

I LL U ST R AT IE Naast de doordachte aerodynamica en de Het grote probleem was het valideren van op de huidpanelen aan te drukken moesten De schroefturbine Rolls-Royce Dart. In moderne motor was het lijmen van de con- de betrouwbaarheid van gelijmde construc- de Britten duur gereedschap maken. Vooral het midden van de tekening zijn de twee R OLLS- OY CE ­achter elkaar geplaatste centrifugaal­ structie bepalend voor het succes van de Fok- ties. Fokker ontwikkelde een heel kritisch pro- voor het neus- en staartstuk, waar panelen compressoren zichtbaar. ker Friendship. Lijmen van metalen vliegtuig- cédé waarbij aluminiumplaten in een zeer dubbelgekromd zijn, was voor elke verstijver

84 22 december 2006Ede ingenieurE22/23 22 december 2006Ede ingenieurE22/23 85 FOTO FOKK ER / C OLL EC T IE TH E O V A N

BI JL EVE L D Promotietoer met het prototype van de Friendship. Om lange afstanden te kunnen vliegen is dit toestel voor- zien van extra brandstoftanks onder de vleugel.

daarop voor de Koninklijke Luchtmacht een aantal aangepaste Friendships, de Troopships, te bestellen. Begin jaren zestig trok de markt aan en ontdekten steeds meer luchtvaartmaat- schappijen de unieke kwaliteiten van de Friendship. Het vliegtuig bleef onder die naam tot 1986 in productie. Fokker en Fair- child bouwden er 787. Met het vervolgproject Fokker 50/Fokker 60 erbij opgeteld werden duizend toestellen gebouwd. Vandaag worden in Nederland geen vlieg- tuigen meer ontwikkeld en gebouwd. Veel windtunnelonderzoek voor buitenlandse Er vliegen nog vliegtuigbouwers vindt hier nog wel steeds honderden plaats. Ook besteden rond die bedrijven ontwerp- werk graag aan ons land uit. Stork gebruikt de lijmtechniek bij het maken van romppanelen van het zogenoemde Glare, een aluminiumlaminaat met tussen­ lagen van glasvezel, voor de Airbus A380. een apart op maat gemaakt aandrukgereed- sievastheid, want de anodiseerlaag en de lijm Er vliegen nog honderden Fokkers rond en schap nodig. Door het gereedschap liep stoom zelf zijn corrosieongevoelig. Bovendien is het dat zal voorlopig wel zo blijven, want ze zijn ter verwarming en vervolgens water om de ook een excellente ondergrond om de verf momenteel waardevaste beleggingsobjecten. zaak af te koelen. goed te laten hechten. In Nederland zijn nog steeds alle technische Voor het lijmen van de delen voor de F27 Dat Fokker dus veel verder ging dan de competenties voor vliegtuigbouw aanwezig en koos Fokker een geheel andere methode. Er Britten met het op elkaar lijmen van grote menigeen meent dat de kans om opnieuw te werd namelijk gelijmd in een autoclaaf, een plaatoppervlakken voor met name de vleugel- beginnen nog niet is verkeken. tank waarin werkstukken onder hoge druk en huid, had als oorzaak dat de Nederlandse temperatuur kunnen uitharden. De te lijmen vliegtuigbouwer zich geen grote freesbanken Rudi den Hertog is hoofdingenieur bij Fokker delen worden op elkaar gestapeld, twee com- kon veroorloven die een vleugelpaneel uit één Services, onderdeel van Stork. Hij was bij het ponentenlijm bestaande uit poeder en vloei- stuk kunnen frezen. De vleugelhuid moet voormalige Fokker laatstelijk hoofd­ stof wordt aangebracht, en het geheel wordt vanaf de romp naar de vleugeltip verlopen van constructeur van de en de . gefixeerd met hechtnagels. Daarop liggen dan dik naar dun, van enkele centimeters naar drukstukken, alles tezamen ingepakt in een millimeters. Fokker werkte met een dunne aluminiumfolie met daarover een laag alumi- standaardplaat die vanaf de vleugeltip naar de Bronnen niumgrind. De verpakking wordt vervolgens romp steeds dikker werd gemaakt door er ver- ‘Ontwerp en produktie f27’, lezingencyclus gehouden in hotel krasna- vacuüm gezogen en onder hoge druk van bui- dubbelingplaten op te lijmen. Het onder druk polsky te amsterdam, maart-april 1957. Heruitgegeven door de friend- tenaf (16 atmosfeer) en hoge temperatuur en hitte laten uitharden van zulke grote werk- ship association in 1992. (150 °C) hardt de lijm uit. Een nauwkeurige stukken kon alleen in de autoclaaf. Syllabus van het symposium ‘succes through friendship’, 15 mei 1992. voorbehandeling van de te lijmen delen is es- ‘The friendship story’ in focus, relatieperiodiek van fokker, 1 april sentieel. Dit omvat schoonmaken en etsen, ORDERS 1979. met chroomzuur anodiseren en primer voor Na de orders van TAA, Aer Lingus en het Interview door erwin van den brink met hoofdconstructeur j. Cornelis de lijm aanbrengen. Een belangrijk bijproduct Noorse Braathens SAFE bleef het opeens ang- voor het haarlems dagblad naar aanleiding van het 75-jarig jubileum van deze handelingen is de uitstekende corro- stig stil. De Nederlandse regering besloot van anthony fokkers’ vlucht boven haarlem, 1986.

22 december 2006Ede ingenieurE22/23 87