Dutch Cello Sonatas Vol.1 :24/07 Muffat / La Stravaganza 12.08.2008 1

4008 Dutch Cello Sonatas Vol.1 :24/07 Muffat / La Stravaganza 12.08.2008 1

Dutch Cello Sonatas Pijper · Ponse Escher

Doris Hochscheid violoncello

VOL. 1 Frans van Ruth piano Dutch Sonatas for Violoncello and Piano Vol. 1 Doris Hochscheid, violoncello Production: Werner Dabringhaus, Niederländische Sonaten für Violoncello und Klavier Vol. 1 Frans van Ruth, piano Reimund Grimm Tonmeister: Friedrich Wilhelm Rödding Willem Pijper (1894-1947) Recording: January, 21-23, 2008, Ehem. Sonata for Violoncello and Piano (1919) 17’13 Ackerhaus der Abtei Marienmünster 1 Maestoso (Lento ma non troppo) 6’11 Piano Tuning: Eduard Unrau 2 Nocturne 5’00 © Text: Prof. Frans van Ruth 3 Finale. Maestoso (Andante moderato.) 6’01 Editor / Redaktion: Dr. Irmlind Capelle

Luctor Ponse (1914-1998) Dabringhaus und Grimm Audiovision Sonata for Violoncello and Piano (1943) 23’16 GmbH, Bachstr. 35, D-32756 Detmold 4 Allegro con moto 5’54 Tel.: +49-(0)5231-93890 5 Vivace 3’08 Fax: +49-(0)5231-26186 6 Lento 9’46 email: [email protected] 7 Allegro 4’26 Internet: http://www.mdg.de Willem Pijper (1894-1947) ©+® 2008, MDG, Made in Germany Sonata No. 2 12’10 for Violoncello and Piano (1924) Audiomax 903 1534-6 8 Larghetto grazioso 4’51 9 Allegro pesante, ma agitato 2’41 10 Molto lento 4’37 Diese CD wurde ermöglicht durch: Prins Bernhard Cultuurfonds, Rudolf Escher (1912-1980) G.H.G. von Brucken Fock Fonds, Sonata concertante 22’53 Nederlands Muziek Instituut, for Violoncello and Piano (1943, rev. 1955) Muziekcentrum Nederland, 11 Allegro agitato 7’20 Stichting Werk Luctor Ponse, 12 Largo 9’09 Willem Pijper Stichting. 13 Lento – Allegrissimo 6’22

Total Time: 75’56 is a trademark of 2+2+2 AG in 4452 Itingen Switzerland

2 3 The Belgian cellist Marix Loevensohn (1892-1981), and in 1930 he premiered the developments in France and especially for (1880-1943) was appointed the new solo sonata (1928) by Pijper’s very gifted pupil the music of Claude Debussy. MDG - cellist of the Amsterdam Concertgebouw Piet Ketting (1904-84) – on both occasions Debussy’s significance for innovators Our Sound Ideal Orchestra in 1915. Loevensohn was sin- again accompanied by the composer at the such as Matthijs Vermeulen (1888-1967) cerely devoted to the music of his time. piano. Finally, in 1936 Loevensohn bade and Willem Pijper as well as for the All MDG recordings are produced in When in 1919 he organized ten concerts on farewell to the Concertgebouw Orchestra generation following them can hardly be the natural acoustics of specially behalf of the »Independents,« a society of with Willem Pijper’s cello concerto (1936), overestimated and in part explains why chosen concert halls. It goes without artists presenting its thirteenth exhibition in a work dedicated to him, in a performance our general impression continues to be that saying that our audiophile label the City Museum, he asked Dutch compos- conducted by Willem Mengelberg. Dutch music then exchanged a German refrains from any sort of soundmodi ers to work along with him, »with ample Dutch music had worked its way out orientation for a French one. Debussy had fying manipulation with reverberation, room for the younger ones« and »without of its identity crisis after the 1840s through died on 27 March 1918, and the Concert- sound filters, or limiters. preference for any current or school.« It was a one-sided orientation to German music. gebouw Orchestra dedicated a memorial thus that within seven days, on 13 and 19 German musicians were invited to the Neth- concert to him already on 14 April. In May September, the premieres of two sonatas erlands as teachers or music directors; at 1918 Vermeulen began work on his First We aim at genuine reproduction with today belonging to the canon of Dutch the same time, many talented young Dutch Cello Sonata, an undertaking that in all precise depth gradation, original music for cello and piano were held: the musicians made their way to Germany and likelihood had been directly inspired by dynamics, and natural tone colors. It sonata by Henriëtte Bosmans (1895-1952) especially to Leipzig. Dutch critics holding a performance of Debussy’s cello sonata is thus that each work acquires its and the First Sonata by Willem Pijper (1894- their dogmatic red pencils watched very (1915) presented by Thomas Canivez and musically appropriate spatial dimen 1947). Both composers dedicated their closely to see if new Dutch compositions Evert Cornelis not too long before. »That sion and that the artistic interpretation sonatas to Loevensohn and accompanied were in line with the theories of the Leipzig everything that Debussy designed is fantas- attains to the greatest possible natural him at the piano. The Amsterdam music professor Jadassohn and his colleagues. tically new,« Vermeulen wrote, »is shown ness and vividness. shop Broekmans & van Poppel kindly pub- Although performances of music by even by the last works that he wrote shortly lished these works. Mahler and Strauss did occur in Amsterdam prior to his death. Just imagine how every Loevensohn remained true to his during the first decades of the twentieth composer in the world would conceive or composers and to his calling. He incorpo- century, with these performances still rank- has conceived a cello sonata, and compare rated all three concertante compositions ing with the best of all, and of Schönberg’s this with that by Debussy, where every by Bosmans and her complete chamber Gurre-Lieder, Verklärte Nacht, Pelleas und measure shows how a genial mind fashions Complete information about MDG music with cello (with the exception of Melisande, and Five Orchestral Pieces, many dreams and wonders, opens possibilities, productions - catalogue, booklets, the string quartet) into his repertoire. In composers born in the 1880s or 1890s in such an old-fashioned combination as table of contents - are available for 1924 Pijper also dedicated his Second Cello aimed at a much more radical innovation, piano and cello« (4 April 1918). consultation by the visually impaired Sonata to Loevensohn. At the end of the at a liberation. The key figure for them Pijper’s First Cello Sonata would also be in Braille and on databases. 1920s Loevensohn was one of the first was Alphonse Diepenbrock (1862-1921), difficult to understand without Debussy’s to perform the Sonata (1926) written for who was a close friend of Mahler but at music. In this respect it is more modern Thomas Canivez by Hendrik Andriessen the same time had an open ear for musical as well as more provocative than his First

4 5 Violin Sonata from the same year, which not necessarily maintaining its solo status more clearly bears traces of Mahler. Matt during this process. The primacy of the hijs Vermeulen wrote, »I have not heard in melody is nevertheless always upheld. In a long time music so surprising, gripping, 1929 he wrote, »Music arises exclusively and impressive as the beginning of the noc- from melodic elements; musical value is turne of his cello sonata, with that new and melodic value.« original cello voice of the sautillé combined During these years Pijper, as if in a with unarticulated glissandos. That is the state of creative transport, composed most expressive instrumentation of night almost all his important chamber works: noise blown away in gusts that I know.« the Septet for Piano, Wind Quintet, and Both quotations by Vermeulen show how Double Bass and Second String Quartet in important »innovation« was in that epoch 1920, the Second Piano Trio in 1921, the for the new generation of composers. Second Violin Sonata in 1922, the Sextet It is a remarkable fact that both sonatas for Piano and Wind Quintet and Third String by Pijper found their place in the programs of Quartet in 1923, the Second Cello Sonata the Verein für musikalische Privataufführun- in 1924, the Second Piano Sonatina, Third gen in Vienna in 1921. The violin sonata Piano Sonatina, and Flute Sonata in 1925, was performed a total of three times by the Fourth String Quartet in 1928, and the Rudolf Kolisch and Elly Lüttmann and the Piano Sonata in 1930. At the same time cello sonata by Wilhelm Winkler and Selma his international star increasingly rose. Stampfler on 7 November. By the way, Performances of his Second Violin Sonata Schönberg, the midpoint of the Vienna and Second Piano Trio in London in 1924 Verein, resided in Zandvoort, near Amster- motivated the Oxford University Press to dam, from October 1920 to March 1921. publish some of his works, including the Beginning in 1920 Pijper developed his Second Cello Sonata. His friendship with »germ-cell technique« on the basis of the Pierre Monteux, the French guest con- biological principle of the seed from which ductor of the Concertgebouw Orchestra, a whole plant grows. It was precisely the occasioned him to compose his Third employment of a little melodic cell that Symphony (1926). He also performed his Willem Pijper in den offered him countless opportunities to Piano Concerto (1927) under Monteux. 1920er Jahren develop his music organically, in continu- He was the founder and president of the (Archiv Nederlands ous transformations, and in a great many Dutch section of the International Society Muziek Instituut Den polytonal and polymetrical ramifications for Contemporary Music and served as the Haag) – with the traditional solo instrument first Dutch jury member during the 1929 6 7 festival in Geneva. During the same year he destroyed by fire. Rudolf Escher lost almost to say that I absolutely do not regard it as formulated as follows just how strongly his all his compositions, poems and paintings, inimical to the emotional sources of the feeling for innovation was geared toward and almost his whole library. work of art.« the creation of a genuinely Dutch music: Escher’s »war trilogy« is formed by Escher’s understanding of the »con- »Dutch musicality is not an emulsion of the Sonata Concertante together with the structive element« stands in immediate German profundity and French savoir orchestral work Musique pour l’esprit en connection to the manner in which he faire; Dutch music is the consequence of deuil (Music for the Grieving Spirit, 1941- understood and honored Debussy’s music. five centuries of cultural unity. [...] At this 43) and the piano composition Arcana In 1962 he wrote, »In general it can be moment we stand at the beginning of a musae dona (1944). In a preface to the determined that the nature and extent new national coming to consciousness; our Arcana, a work dedicated to Luctor Ponse, of the changes occasioned by Debussy in fellow countrymen will have to come to Escher wrote, »The alchemistic designation composing have not yet been completely the awareness that a new, powerful Dutch ARCANUM is employed here in the mean- understood even until the present day. music exists.« ing of ‘secret remedy.‘ [...] The title ‘secret The fact that the opinio communis of remedy granted by the Muse‘ is meant music history continues to proceed from In 1930 Pijper became the director symbolically and contains no program. It the assumption that Debussy was an of the recently founded Rotterdam Con- is the name of a music above all aiming impressionist proves this very clearly. [...] servatory. Rudolf Escher (1912-80), who at being the expression of a soulful spirit For music is the art of acoustic changes studied under him in Rotterdam during against degeneration and destruction.« In in time: the composer is a producer of 1934-37, is regarded as his most important another text Escher wrote, »My works from musical time structures. Debussy is no composition student. Escher wrote his this period have been endowed with a cer- impressionist because these time structures Rudolf Escher in den 1950er Jahren Sonata Concertante there in 1943. In 1947 tain heaviness, a grimness here and there, can not be fittingly described in a pictorial (Foto: Eva Besnyö) it was published by Donemus, the Dutch enabling us to recognize that they took or literary terminology.« He defined the music documentation center founded shape in the midst of catastrophes. [...] For structural principle dominating Debussy’s during the same year. A revised version was me personally this is precisely their ethical compositional thinking as »the additive, the published in 1955. significance: that they are constructions of principle of addition having old rights inside On 14 May 1940 the Rotterdam city the spirit during a time in which ‘spirit’ (if and outside Europe.« This principle is to be center was destroyed during a bombard- one can still use this word for such a thing) distinguished from the »divisive, from the ment by the National Socialist Luftwaffe. almost exclusively is used for completely dividing principle« that held sway in Europe Pijper was able to save himself with his old destructive purposes.« And in 1949 he still from the Renaissance to late Romanticism. automobile. Most of his manuscripts also could write of the Sonata Concertante, »[...] »Music composed on the basis of the survived because he had kept them in a the constructive element for me means divisive principle is fundamentally thought safe; but his home was burnt to the ground, everything but a purely formal matter: it out from the longer unity to be subdivided and his collection of exotic musical instru- is the essence and highest fulfillment of into shorter unities, whereas the essence of ments was lost. The conservatory also was the creative process itself. It is unnecessary the additive principle rests on the smallest

8 9 unit as a point of departure, with this unit was not the case: A number of important 1946 is legendary. His recording of Bartók’s developing into a larger unity by the addi- composers who distinguished themselves Sonata for Two Pianos and Percussion with tion of other unities.« did not follow the modernistic thinking of Géza Frid and members of the London Sym- The employment of the adjective Pijper and his pupils. They included Luctor phony Orchestra under Antál Dorati in 1960 »concertante« already points to the fact Ponse (1914-98). In his case this is not very has been re-released on compact disc. that Escher in his cello sonata surely did surprising because, as the son of a Dutch While Ponse shared with Escher Latin not intend a composition in which the two father and a French mother, he was born clarity in the design of form, his manner instruments are joined together in the inti- in Geneva and did not take up residence in of composing stands out above all for its macy of chamber music. Rather, they often the Netherlands until 1936. After the early flawless structural intuition and the absence seem to compete for primacy. The contrasts death of his father he moved to his mother’s of any sort of systematic thinking. These between the three movements are of a birthplace near the northern French town characteristics continued to be the principal sharpness quite uncommon in chamber of Valenciennes in 1917. He was perform- features of his music even when he turned music. The second movement, for exam- ing accompaniment music for silent films to twelve-tone technique 1949, following ple, withdraws into a deep contemplation in the cinema there already at the age of an encounter with the Schönberg pupil that might remind us of Debussy’s »moon ten. Beginning in 1933 he studied piano Max Deutsch, and later ventured into the compositions.« At the end of the sonata under Johnny Aubert (1888-1954) and field of electronic music. the cello then playfully romps through the under the rhythmist Émile Jaques-Dalcroze During his »first period« Ponse com- triumphant bell chords of the piano before (1865-1950) at the Geneva Conservatory, posed chamber compositions to the exclu- Escher rounds off the sonata with a philo- obtaining the Prix de Virtuosité under sion of other genres: the Sonata for Two sophical conclusion. Aubert. He also had the benefit of instruc- Violins in 1940, the Trio for Flute, Clarinet, Escher dedicated his sonata to Vilmos tion in improvisation from Frank Martin and Bassoon and First String Quartet in Palotai, the cellist of the Hungarian String (1890-1974), with whom he shared a love 1941, the First Cello Sonata and Deux Quartet. The quartet’s first violinist, Zoltán for jazz. After he had won the Prix Henri Luctor Ponse in 1938 pièces for Wind Quintet in 1943, the Duo Székély, had premiered Bartók’s Second Lebœuf in Brussels in 1936 for his first (Privatsammlung) for Violin and Cello in 1946, the Second Violin Concerto in Amsterdam in 1939 composition, he studied composition under String Quartet in 1947, the Violin Sonata in with the Concertgebouw Orchestra under Henk Badings (1907-87), who himself had 1948, and the Third String Quartet in 1949. Mengelberg. The members of the quartet studied under Pijper for a short time but Donemus published the First Cello Sonata spent the whole of World War II in the then had gone his own way. in 1948. The earliest known performance Netherlands. Ponse was a brilliant and enthralling of this work occurred in 1947 with the pianist who did not shy away from the most Belgian cellist Jean Aerts with the pianist One might easily get the impres- difficult music of his time: Prokofiev, Bartók, Marthe Devos in Brussels; a performance sion that Pijper and his pupils completely Escher. His performance of Bartók’s Second in Antwerp with Luctor Ponse himself fol- dominated the Dutch music world during Piano Concerto with the Concertgebouw lowed shortly thereafter. the decades after World War I. But such Orchestra under Eduard van Beinum in The sonata is quite classical and, in 10 11 Escher’s terminology, conceived according version of Martinu’s First Cello Concerto, Amadeus Hartmann’s Second Piano Sonata the Poznán Music Spring 2008 they pre- to the principle of division. The first move- Britten’s Cello Symphony. She has been in connection with these concerts. (www. sented a program featuring new music from ment is planned in a simple and transparent a member of the Asko Ensemble since fransvanruth.nl) Poland and the Netherlands. sonata form, the second movement as a her study years. With this ensemble she Both musicians teach at the Conser- Together with the violinist Jacobien scherzo with a contrasting trio, and the performed Ligeti’s Cello Concerto and vatorium van Amsterdam (Amsterdam Rozemond and the violist Elisabeth Smalt fourth movement as a rondo. As in Escher’s premiered Dimitris Andrikopoulos’ Cello School of Arts). they form the Amsterdam Bridge Ensemble sonata the slow movement is pervaded by a Concerto during the first Amsterdam Cello Over the years Doris Hochscheid and praised in the German press for its »virtuos- profound interiority, but here this produces Biennale in 2006. She was also a member Frans van Ruth have mastered a common ity of the passions.« The ensemble above more of a tragic effect than a contemplative of the Leo Smit Ensemble for many years repertoire of almost a hundred composi- all would like to build bridges between the one and perhaps is closer to Bartók’s »night and appeared with this ensemble in its tions ranging from the gamba sonatas of romantic and modern eras but in no way music« pieces. The sonata as a whole is regular concerts in Amsterdam as well as Johann Sebastian Bach to a steadily increas- neglects the classical period or contem- distinguished by ebullient virtuosity in the in Paris and London. She plays a Bernardel ing number of works composed especially porary music. Its compact disc featuring design of the individual parts as well as in cello made available to her by an admirer. for them. works by René Samson – including his the coordinated playing effort. It embodies (www.dorishochscheid.nl) They have been praised for their Cello Sonata – was awarded the high- joy in music – and in performance. remarkable program design bringing est score (ten points) in the Dutch music Frans van Ruth Frans van Ruth together Mendelssohn’s Second Cello journal Luister. Translated by Susan Marie Praeder began his education under the pianist and composer Hans Sonata and Grützmacher’s arrangement Doris Hochscheid and Frans van Ruth Second Violin Sonata performed Matthijs Vermeulen’s Second Willem Pijper, De Quintencirkel (1929). Osieck. He studied linguistics and literature of Schumann’s , for Willem Pijper, De Stemvork (1930). at the Universities of Utrecht and Paris while their ebullient presentation of the youthful Cello Sonata in 2003 on the occasion of Rudolf Escher, Debussy. Actueel verleden (ed. 1985). Sonata the presentation of a new edition of his Ton Braas, Door het gewald van zijn verlangen. Een continuing his study of music under Herman by Richard Strauss, for their colorful biografie van Matthijs Vermeulen (1997). Uhlhorn (piano) and Eli Goren (chamber interpretation of Debussy’s Sonata and for chamber music and his First Cello Sonata Leo Samama, Nederlandse muziek in de 20-ste eeuw their illuminating understanding of the late- in 2006 on the occasion of the unveiling (2006). music) at the Utrecht College of Music. A jury including Elisabeth Schwarzkopf, Mit- romantic Sonata by the Franck pupil Louis of a bust in his honor in Helmond, his suko Shirai, and Harmut Höll awarded him Vierne. They also respond with complete birthplace. A compact disc released in 2003 Doris Hochscheid studied under commitment to the challenge posed by with works by Henriëtte Bosmans and Lex Dmitri Ferschtman in Amsterdam, Melissa the prize as the best song accompanist at the Hugo Wolf Competition in 1987. Since contemporary music. Cordes invisibles by van Delden was termed »passionate« and Phelps in London, and Philippe Muller Roderik de Man, a composition awarded »of an extraordinary level« in the Dutch in Paris. She was awarded the Prize for the 1980s he has occupied himself inten- sively with the seriously neglected musical a first prize in the competition for electro- press. All of this led to the founding of the an Outstanding Cellist on two occasions acoustic music in Bourges in 2005, numbers Dutch Cello Sonata Foundation in 2007. during the Tanglewood Festival in the past in his own country. He co-founded the Leo Smit Foundation in 1995 and until among the compositions written for them. One of the activities of the foundation United States. She has performed not They have also premiered Two Vocalises – in cooperation with MDG – will be an only the standard solo concertos but also 2004 served as the artistic director of the concert series organized by the foundation, by Mark Anthony Turnage (Amsterdam, extensive CD project documenting Dutch works such as Henriëtte Bosmans’s Poème, 2001), and the Second Sonata of Krzysztof music for violoncello and piano. (www. Prokofiev’s Cello Concerto, the original performing demanding solo works such as Erwin Schulhoff’s Jazz Études and Karl Meyer (Kiev Music Festival, 2006). During cellosonate.nl) 12 13 In 1915 werd de Belgische cellist Marix eind van de jaren twintig voerde hij als een Orchesterstücke werden uitgevoerd, wilden Loevensohn (1880–1943) aangesteld als van de eersten de voor Thomas Canivez veel componisten die in de jaren ’80 en solocellist van het Amsterdamse Con- geschreven Sonate (1926) van Hendrik ’90 geboren waren een veel radicalere MDG - certgebouworkest. Loevensohn droeg de Andriessen (1892–1981) uit en in 1930 vernieuwing. Een bevrijding. Sleutelfiguur ons klankideaal eigentijdse muziek een warm hart toe. Toen gaf hij de eerste uitvoering van de Sonate was voor hen Alphonse Diepenbrock (1862- hij in 1919 tien concerten organiseerde (1928) van Pijpers zeer getalenteerde leer- 1921), bevriend met Mahler maar met een Alle opnamen van MDG vinden ten bate van »De Onafhankelijken«, een ling Piet Ketting (1904–1984), in beide open oor voor de muzikale ontwikkelingen plaats in ruimtes met een natuurlijke vereniging van beeldende kunstenaars die gevallen weer met de componist aan de in Frankrijk en met name voor de muziek akoestiek. Dat hierbij afgezien wordt in het Stedelijk Museum haar dertiende piano. In 1936 tenslotte nam hij afscheid van Debussy. van iedere vorm van manipulatie van tentoonstelling hield, vroeg hij daarvoor de van het Concertgebouworkest met een De betekenis van Debussy voor vernieu- de klank, door kunstmatige nagalm, medewerking van Nederlandse componis- door Willem Mengelberg gedirigeerde wers als Matthijs Vermeulen (1888-1967) klankfilters of begrenzers, spreekt ten, »met een ruime plaats voor jongeren« uitvoering van het aan hem opgedragen en Willem Pijper, maar ook voor de gene- voor zich. en »zonder voorkeur voor een of andere Celloconcert (1936) van Willem Pijper. raties na hen, is nauwelijks te overschatten richting of school«. De Nederlandse muziek was vanaf de en verklaart mede waarom nog steeds het Binnen zeven dagen vonden zo de jaren ’40 van de negentiende eeuw uit zijn beeld bestaat dat de Nederlandse muziek Ons doel is een getrouwe weergave wereldpremières plaats van twee sonates identiteitscrisis opgekrabbeld door een in die tijd een Duitse oriëntatie voor een met een precieze diepte-definitie, die sindsdien tot de canon van de Neder- eenzijdige oriëntatie op het Duitse muzie- Franse ingeruild zou hebben. oorspronkelijke dynamiek en natuur- landse muziek voor cello en piano zijn gaan kleven. Duitse musici werden als leraar of Debussy overleed op 27 maart 1918 lijke klankkleur. Op die manier krijgt behoren: op 13 september 1919 die van de muziekdirecteur naar Nederland gehaald, en al op 14 april wijdde het Concertge- ieder werk de passende ruimtelijk Sonate van Henriëtte Bosmans (1895–1952) tegelijk vertrokken veel getalenteerde bouworkest een herdenkingsconcert aan heid, terwijl de artistieke interpretatie en op 19 september die van de Eerste jonge Nederlandse musici naar Duitsland, hem. In mei 1918 begint Vermeulen aan aan natuurlijkheid en levendigheid Sonate van Willem Pijper (1894-1947). met name naar het Conservatorium van zijn Eerste Cellosonate, een onderneming wint. Beide componisten droegen hun sonate Leipzig, en Nederlandse critici beoordeel- die ongetwijfeld direct is ingegeven door aan Loevensohn op en secondeerden hem den nieuwe Nederlandse composities op een uitvoering van Debussy’s Cellosonate als pianist op het podium. De Amsterdamse hun conformiteit aan de theorieën van de (1915) kort tevoren door Thomas Canivez Alle informatie over producten van muziekwinkel Broekmans & Van Poppel gaf Leipziger professor Jadassohn en de zijnen en Evert Cornelis. »Dat alles fantastisch MDG - de catalogus, booklets, in de werken korte tijd later uit. met een dogmatisch rood potlood in de nieuw is, wat Debussy ontwierp«, schrijft houdsopgaven - is ook in brailleschrift Loevensohn bleef zijn componisten hand. Ondanks het feit dat in Amsterdam Vermeulen, »tonen nog de laatste werken, of in electronische vorm verkrijgbaar. en zijn roeping trouw. Van Bosmans had aan het begin van de twintigste eeuw welke hij kort voor zijn dood schreef. Want hij alle drie concertante werken en alle uitvoeringen van Mahler en Strauss te stel u slechts voor, hoe ieder componist ter kamermuziekwerken met cello (met uit- horen waren die nog steeds tot de aller- wereld, wie ook, een violoncel-sonate zou zondering van het strijkkwartet) op het beste gerekend mogen worden en dat concipiëren, of concipieerde, en vergelijk repertoire. Pijper droeg in 1924 ook zijn van Schönberg de Gurre-lieder, Verklärte ze met die van Debussy, waar elke maat Tweede Cellosonate aan hem op. Aan het Nacht, Pelleas und Melisande en de Fünf aanwijst, hoe een geniale geest bij een zo

14 15 ouderwetse combinatie als piano en cello, biologische verschijnsel van het zaadje (1926). Ook speelt hij onder diens leiding bardement van de nationaal-socialistische dromen en wonderen dicht, mogelijkheden waaruit een hele plant groeit. Juist het zijn Pianoconcert (1927). Hij is oprichter en Luftwaffe. Pijper had zich in zijn oude auto opent« (4 april 1918). gebruik van een kleine melodische cel biedt voorzitter van de Nederlandse afdeling van in veiligheid kunnen brengen. Het meren- Ook Pijpers Eerste Cellosonate uit 1919 hem tal van mogelijkheden zijn muziek de International Society for Comtemporary deel van zijn manuscripten bleef bewaard, kan men zich moeilijk voorstellen zonder organisch, in voortdurende transformaties Music en tijdens het Festival in 1929 in omdat hij ze in een kluis had opgeborgen. de muziek van Debussy. In dit opzicht is en vol polytonale en polymetrische ver- Genève als eerste Nederlander jurylid. Maar zijn huis brandde af en een verzame- zij moderner, provocerender ook dan zijn takkingen – waarbinnen het traditionele In datzelfde jaar brengt hij onder ling exotische muziekinstrumenten ging Eerste Vioolsonate uit hetzelfde jaar, die soloinstrument niet per se zijn solostatus woorden hoe sterk zijn gevoel voor vernieu- verloren. Ook het Conservatorium ging nog duidelijk Mahleriaanse sporen draagt. behoudt - te ontwikkelen. Het primaat van wing gericht is op het scheppen van echt in vlammen op. Rudolf Escher verloor Matthijs Vermeulen schrijft: »Ik hoorde de melodie blijft hierbij altijd gehandhaafd. Nederlandse muziek: »De Nederlandsche nagenoeg al zijn composities, gedichten sinds lange tijd geen muziek zo verras- »Muziek ontstaat uitsluitend uit melodische muzikaliteit is niet een emulsie van Duitsche en schilderijen en vrijwel zijn volledige send, boeiend en indrukwekkend als het gegevens«, schrijft hij in 1929. »Muzikale diepzinnigheid en Fransch savoir faire, de bibliotheek. begin der nocturne zijner violoncel-sonate, waarde is melodische waarde«. Nederlandse muzikaliteit is de consequentie De Sonate Concertante vormt samen met die nieuwe en originele cellopartij In deze jaren componeert hij als in van vijf eeuwen cultureele eenheid. … Wij met het orkestwerk Musique pour l’esprit van springstok gecombineerd met onge- een roes bijna al zijn belangrijke kamer- staan op dit oogenblik aan het begin van en deuil (1941-1943) en het pianowerk articuleerde glissando’s. Dat is de meest- muziekwerken: het Septet voor piano, een nieuwe nationale bewustwording; Arcana musae dona (1944) Eschers ‘oor- expressieve instrumentatie van wègvlagend blaaskwintet en contrabas en het Tweede onze landgenoten zullen moeten inzien, logstriptiek’. nachtgeluid, die ik ken«. Beide citaten van Strijkkwartet in 1920, het Tweede Pianotrio dat een nieuwe, krachtige Nederlandsche In een voorwoord tot zijn ‘Arcana’, Vermeulen geven wel aan hoe belangrijk in 1921, de Tweede Vioolsonate in 1922, muziek bestaat«. opgedragen aan Luctor Ponse, zegt Escher: ‘vernieuwing’ op dat ogenblik voor de het Sextet voor piano en blaaskwintet en In 1930 werd Pijper benoemd tot »De alchemistenterm ARCANUM is hier nieuwe generatie van componisten was. het Derde Strijkkwartet in 1923, de Tweede directeur van het nieuw opgerichte Con- gebruikt in de betekenis van »geheim Het is opmerkelijk dat beide sonates Cellosonate in 1924, de Tweede en Derde servatorium van Rotterdam. Als Pijpers geneesmiddel. … De titel »geheime van Pijper al in 1921 in de programma’s van Pianosonatine in 1925, de Fluitsonate even- belangrijkste compositieleerling mag wel geneesmiddelen door de Muze geschon- de Verein für musikalische Privataufführun- eens in 1925, het Vierde Strijkkwartet in Rudolf Escher (1912-1980) beschouwd ken« is symbolisch bedoeld en houdt geen gen in Wenen voorkomen. De Vioolsonate 1928 en de Pianosonate in 1930. worden, die van 1934 tot 1937 in Rot- program in. Hij is de naam van een muziek wordt er op 23 mei, 30 mei en 10 oktober Tegelijk stijgt zijn internationale ster. terdam bij hem studeerde. Zijn Sonate die vóór alles uiting wil zijn van bezielde uitgevoerd door Rudolf Kolisch en Elly Uitvoeringen van zijn Tweede Vioolsonate Concertante voor cello en piano schreef geest contra ontaarding en destructie«. Lüttmann, de Cellosonate op 7 november en zijn Tweede Pianotrio in 1924 in Londen Escher daar in 1943. De sonate werd in »Mijn werk uit deze periode«, schrijft door Wilhelm Winkler en Selma Stampfler. leiden ertoe dat Oxford University Press 1947 uitgegeven door het in datzelfde Escher elders, »heeft een soort zwaarte Overigens woonde Schönberg, de spilfi- een aantal van zijn werken, waaronder de jaar opgerichte Documentatiecentrum gekregen, een verbetenheid hier en daar, guur van de Weense Verein, van oktober Tweede Cellosonate, uitgeeft. Zijn vriend- Nederlandse Muziek (Donemus). In 1955 die het duidelijk doen beseffen als gegroeid 1920 tot maart 1921 in Zandvoort. schap met Pierre Monteux, de Franse gast- verscheen een gereviseerde versie. temidden van rampen. … Dat is er voor Vanaf 1920 ontwikkelt Pijper zijn dirigent van het Concertgebouworkest, Op 14 mei 1940 was de binnenstad mij persoonlijk juist de ethische betekenis ‘kiemceltechniek’, geïnspireerd op het leidt onder meer tot zijn Derde Simfonie van Rotterdam verwoest door een bom- van: dat het constructies zijn van de geest,

16 17 in een tijd dat »geest« (als je zoiets nog in en buiten Europa oude rechten heeft«. gelberg in Amsterdam de première van het zo noemen kunt) haast uitsluitend voor Dit beginsel onderscheidt zich van het Tweede Vioolconcert van Bartòk gespeeld. volkomen destructieve doeleinden wordt »divisieve, het delingsprincipe«, dat van Noodgedwongen verbleef het kwartet de aangewend«. En in 1949 zegt hij over de de renaissance tot aan de late romantiek in hele oorlogsperiode in Nederland. Sonate concertante: »Want het construc- Europa de toon heeft aangegeven. »De vol- Men heeft soms de indruk dat in de tieve element betekent voor mij, verre van gens het delingsbeginsel gecomponeerde decennia na de eerste wereldoorlog het een louter formele aangelegenheid de muziek is in wezen gedacht van de langere Nederlandse muziekleven volledig beheerst essentie en de opperste vervulling van het eenheid uit, die in kortere eenheden wordt wordt door Pijper en zijn leerlingen. Maar creatieve proces zelf. Onnodig te zeggen onderverdeeld, terwijl de essentie van het dat is niet zo: er is een aantal belangrijke dat ik het dus volstrekt niet als vijandig toevoegingsbeginsel berust op de kleinste componisten dat zich manifesteert naast het beschouw tegenover de emotionele bron- eenheid als uitgangspunt, welke door toe- modernistische denken van de Pijperianen. nen van het kunstwerk«. voeging van andere eenheden zich tot een Een van hen is Luctor Ponse (1914- Eschers opvatting van het ‘construc- grotere eenheid ontwikkelt«.. 1998). In zijn geval is dat ook niet zo tieve element’ heeft direct te maken met de De volledige titel, Sonate concertante, verwonderlijk omdat hij, als zoon van een manier waarop hij de muziek van Debussy geeft aan dat Escher er zeker niet naar Nederlandse vader en een Franse moeder, begrijpt en waardeert. »In het algemeen gestreefd heeft de twee instrumenten in in Genève was geboren en zich pas in 1936 kan worden vastgesteld«, schrijft hij in een kamermuzikale intimiteit te verenigen. in Nederland vestigde. Na de vroegtijdige 1962, »dat de aard en de draagwijdte van Vaak lijkt het erop dat zij om de voorrang dood van zijn vader was hij in 1917 naar de veranderingen, door Debussy in het strijden. Ook de contrasten tussen de drie de geboorteplaats van zijn moeder, vlakbij componeren teweeggebracht, tot op de delen zijn van een haast onkamermuzikale het Noordfranse Valenciennes, verhuisd. huidige dag niet ten volle zijn begrepen. Uit scherpte. Zo ademt het tweede deel een Daar speelde hij al als tienjarig jongetje het feit dat de muziekhistorische commu- diepe contemplatieve sfeer, misschien in de plaatselijke bioscoop begeleidings- nis opinio nog altijd luidt dat Debussy een niet zonder verwantschap met Debussy’s muziek bij de stomme film. Vanaf 1933 impressionist zou zijn geweest, blijkt dit wel ‘maan-muzieken’. Aan het einde van de studeerde hij aan het Conservatorium van overduidelijk. … Muziek immers is de kunst sonate buitelt de cello virtuoos door de Marix Loevensohn um 1925 Genève piano bij Johnny Aubert (1888- van de akoestische veranderingen in Tijd: triomfale klokkenaccoorden van de piano (Archiv Nederlands Muziek Instituut 1954), onder wiens leiding hij de Prix de de componist is verwekker van klinkende op en neer, totdat Escher op het allerlaatst Den Haag) Virtuosité behaalde, en bij de ritmicus tijdstructuren. Debussy is geen impressio- aan de sonate nog een filosofische wen- Emile Jaques-Dalcroze (1865-1950). Ook nist, omdat die tijdstructuren niet adequaat ding geeft. kreeg hij improvisatieles van Frank Martin beschreven kunnen worden in een picturale Escher heeft zijn sonate opgedragen aan (1890-1974), met wie hij zijn liefde voor of literaire terminologie«. Hij beschrijft het Vilmos Palotai, de cellist van het Hongaars de jazz deelde. Nadat hij in 1936 met zijn structuurprincipe dat het compositorische Strijkkwartet. De primarius daarvan, Zoltán eerste compositie in Brussel de Prix Henri denken van Debussy beheerst als »het Székély, had in 1939 met het Concertge- Lebœuf gewonnen had, studeerde hij in additieve, het toevoegingsbeginsel, dat bouworkest onder leiding van Willem Men- Nederland nog een tijdje bij Henk Badings

18 19 (1907-1987), die zelf weliswaar korte tijd 1947, de Vioolsonate in 1948 en het Derde Doris Hochscheid studeerde bij Noske deed hij veel onderzoek naar het bij Pijper had gestudeerd maar al snel zijn Strijkkwartet in 1949. De Eerste Cellosonate Dmitrij Ferschtman in Amsterdam, bij Nederlandse muziekleven in de negen- eigen weg was gegaan. werd in 1948 door Donemus uitgegeven, Melissa Phelps in Londen en bij Philippe tiende en de vroege twintigste eeuw. In Ponse was een briljant en meeslepend de eerstbekende uitvoeringen werden in Muller in Parijs. Zij werd tot tweemaal toe 1995 was hij mede-oprichter van de Leo pianist die de moeilijkste nieuwe muziek 1947 verzorgd door de Belgische cellist onderscheiden met de Prize for an Out- Smit Stichting en tot 2004 programmeur van die tijd niet schuwde: Prokofiev, Bartók, Jean Aerts met de pianiste Marthe Devos standing Cellist tijdens het Tanglewood van de door die stichting georganiseerde Escher. Legendarisch is zijn uitvoering in in Brussel en kort daarna met Luctor Ponse Festival in de Verenigde Staten. Naast de concerten, waarin hij o.a. veeleisende 1946 van het Tweede Pianoconcert van aan de piano in Antwerpen. ‘gangbare’ soloconcerten voerde zij o.a. solostukken als de Études de Jazz van Ervin Bartók met het Concertgebouworkest De sonate is overwegend klassiek het Poème van Henriëtte Bosmans, het Schulhoff en de Tweede Pianosonate van onder leiding van Eduard van Beinum. Zijn en, in Eschers terminologie, volgens het Celloconcert van Prokofiev, de eerste versie Karl Amadeus Hartmann uitvoerde (www. opname uit 1960 van Bartóks Sonate voor delingsprincipe geconcipieerd. Het eerste van het Eerste Celloconcert van Martinů fransvanruth.nl). twee piano’s en percussie met Géza Frid en deel is in een eenvoudige en transparante en de Cello-Symphony van Britten uit. Al Beide musici zijn als leraar verbonden leden van het London Symphony Orchestra sonatevorm gedacht, het tweede deel als sinds haar studietijd is zij lid van het ASKO aan het Conservatorium van Amsterdam. onder leiding van Antál Dorati is op cd scherzo met een contrasterend trio en het Ensemble, waarbij zij soleerde in het Cel- heruitgebracht. vierde deel als rondo. Evenals in Eschers loconcert van Ligeti en waarmee zij tijdens Geprezen voor hun opmerkelijke pro- Waar Ponse met Escher een Latijnse hel- sonate is het langzame deel van een grote de eerste Cellobiënnale van Amsterdam grammering van Mendelssohns Tweede derheid van vormgeving deelt, onderscheidt verstilling, al klinkt die hier eerder tragisch in 2006 de wereldpremière verzorgde van Cellosonate in combinatie met Grützma- zijn componeertrant zich vooral door »een dan contemplatief en staat die wellicht het Celloconcert van Dimitris Andriko- chers transcriptie van Schumanns Tweede feilloze structurele intuïtie« (Leo Samama) dichter bij Bartòks ‘nacht-muzieken’. De poulos. Ook was zij vele jaren lid van het Vioolsonate en voor hun uitdagende visie en een afwezigheid van enig systeemden- sonate in zijn geheel kenmerkt zich door Leo Smit Ensemble, waarmee zij, behalve op de jeugdige Sonate van Richard Strauss, ken. Ook toen Ponse vanaf 1949, na een een sprankelende virtuositeit, zowel in de in de reguliere concerten in Amsterdam, voor hun kleurrijke weergave van de Sonate ontmoeting met de Schönbergdiscipel Max individuele partijen als in het samenspel. Zij ook in Parijs en in Londen optrad (www. van Debussy en voor hun inleving in de Deutsch, de twaalftoonstechniek ging toe- belichaamt zo het genot aan de muziek. En dorishochscheid.nl). laatromantische taal van de Sonate van passen en zich nog later op het gebied van aan het musiceren. Frans van Ruth was aanvankelijk leer- Louis Vierne, gaan Doris Hochscheid en de elektronische muziek begaf, bleven deze Frans van Ruth ling van pianist-componist Hans Osieck. Na Frans van Ruth vol overtuiging ook de uit- hoofdkenmerken van zijn muziek intact. Willem Pijper, De Quintencirkel (1929) zijn literatuurstudies aan de Universiteiten daging aan om hedendaagse composities In zijn ‘eerste periode’ componeerde Willem Pijper, De Stemvork (1930) van Utrecht en Parijs studeerde hij piano uit te voeren. Ponse uitsluitend kamermuziekwerken. Rudolf Escher, Debussy. Actueel verleden en kamermuziek bij Herman Uhlhorn en Tot de Nederlandse en andere in Neder- Daaronder een Sonate voor twee violen (ed. 1985) Eli Goren aan het Utrechts Conservato- land wonende componisten die opdracht- in 1940, een Trio voor fluit, klarinet en Ton Braas, Door het geweld van zijn rium. Tijdens de Hugo Wolf Wettbewerb werken voor hen geschreven hebben fagot en zijn Eerste Strijkkwartet in 1941, verlangen. Een biografie van Matthijs in Stuttgart in 1987 ontving hij, naast de behoort Roderik de Man, wiens compositie de Eerste Cellosonate en Deux pièces voor Vermeulen (1997) persoonlijke complimenten van Elisabeth Cordes invisibles voor cello, piano en tape blaaskwintet in 1943, het Duo voor viool en Leo Samama, Nederlandse muziek in de Schwarzkopf, van de jury een speciale bekroond werd met een eerste prijs tijdens cello in 1946, het Tweede strijkkwartet in 20-ste eeuw (2006) liedbegeleidersprijs. Samen met Willem het Concours voor elektro-akoestische

20 21 muziek 2005 in Bourges. Ook verzorgden 2007 de Stichting Cellosonate Nederland 1915 wurde der belgische Cellist Marix zij wereldpremières van werken van voor- opgericht. Een van de activiteiten van de Loevensohn (1880-1943) zum neuen aanstaande buitenlandse componisten als stichting is een – in samenwerking met MDG - Solocellisten des Amsterdammer Concert- Mark Anthony Turnage (Two Vocalises, MDG – opgezet langjarig cd-projekt, das Klangkonzept gebouw-Orchesters berufen. Die zeitge- Amsterdam 2001) en Krzysztof Meyer (Cel- gewijd aan de Nederlandse muziek voor nössische Musik lag ihm sehr am Herzen. losonate no.2, Muziekfestival Kiev 2006). cello en piano (www.cellosonate.nl). Alle Einspielungen von MDG werden Als er 1919 zehn Konzerte zugunsten Tijdens de Muzieklente van Poznan in 2008 in der natürlichen Akustik speziell aus- der ‘Unabhängigen’ organisierte, einem stelden zij een programma met nieuwe gesuchter Konzerträume aufgezeich- Künstlerverein, der im Städtischen Museum muziek uit Nederland en Polen voor. net. Daß hierbei auf jede klangverän- seine dreizehnte Ausstellung präsentierte, Met violiste Jacobien Rozemond en dernde Manipulation mit künstlichem bat er die niederländischen Komponisten altvioliste Elisabeth Smalt vormen zij het Hall, Klangfiltern, Begrenzern usw. um ihre Mitarbeit, »mit reichlich Platz für Amsterdam Bridge Ensemble, dat zowel verzichtet wird, versteht sich für ein die jüngeren« und »ohne Bevorzugung in pianokwartet- als in strijktrio- of piano- audiophiles Label von selbst. jeglicher Richtung oder Schule«. Innerhalb trioformatie optreedt. Het ensemble wil von sieben Tagen, am 13. und am 19. vooral bruggen slaan tussen romantiek en September, fanden so die Uraufführungen modernisme, maar zonder de klassieke of Das Ziel ist die unverfälschte Wie von zwei Sonaten statt, die heutzutage hedendaagse muziek te verwaarlozen. Zo dergabe mit genauer Tiefenstaffe- zum Kanon der niederländischen Musik für werd een cd met werken van René Samson lung, originaler Dynamik und natür- Cello und Klavier gehören: die Sonate von – waaronder diens Cellosonate – in Luister lichen Klangfarben. So erhält jedes Henriette Bosmans (1895-1952) und die bekroond met een 10. Werk die musikalisch sinnvolle Räum- Erste Sonate von Willem Pijper (1894-1947). In 2003 voerden Doris Hochscheid en lichkeit, und die künstlerische Inter- Beide Komponisten widmeten Loevensohn Frans van Ruth de Tweede Cellosonate van pretation gewinnt größte Natürlichkeit ihre Sonate und begleiteten ihn am Klavier. Matthijs Vermeulen uit tijdens de presenta- und Lebendigkeit. Der Amsterdamer Musikladen Broekmans tie in Amsterdam van een nieuwe uitgave & van Poppel gab die Werke kurze Zeit van diens kamermuziek en in 2006 zijn später heraus. Eerste Cellosonate bij gelegenheid van de Loevensohn hat seinen Komponisten onthulling van een borstbeeld in Vermeu- und seiner Berufung die Treue gehalten. lens geboorteplaats Helmond. Eveneens in Von Bosmans nahm er alle drei kon- 2003 brachten zij een cd uit met werken Sämtliche Informationen über MDG- zertanten Werke und die vollständige van Henriëtte Bosmans en Lex van Delden, Produktionen - Katalog, Booklets, Kammermusik mit Cello (mit Ausnahme waarvan de uitvoering in de pers werd Inhaltsangaben - sind für Sehbehin- des Streichquartetts) ins Repertoire. Pijper omschreven als »hartstochtelijk« en »van derte in Blindenschrift oder auf Daten widmete ihm 1924 auch seine Zweite Cello- uitzonderlijk hoog niveau«. Mede op grond trägern erhältlich. sonate. Ende der zwanziger Jahren führte er van het succes van deze cd hebben zij in als einer der Ersten die für Thomas Canivez

22 23 geschriebene Sonate (1926) von Hendrik Fünf Orchesterstücke aufgeführt wurden, eine Cellosonate konzipieren würde oder von Wilhelm Winkler und Selma Stampfler Andriessen (1892-1981) auf und 1930 strebten viele Komponisten die in den konzipiert hat, und vergleichen Sie diese aufgeführt. Übrigens wohnte Schönberg, brachte er die Sonate (1928) von Pijpers achtziger und neunziger Jahren geboren mit jener von Debussy, wo jeder Takt zeigt, Mittelpunkt des Wiener Vereins, von Okto- sehr begabtem Schüler Piet Ketting (1904- waren, eine viel radikalere Erneuerung an. wie ein genialer Geist bei einer so altmodi- ber 1920 bis März 1921 in Zandvoort bei 1984) zur Uraufführung, beide Male wieder Eine Befreiung. Schlüsselfigur für sie war schen Kombination wie Klavier und Cello, Amsterdam. begleitet von den Komponisten am Klavier. Alphonse Diepenbrock (1862-1921), der Träume und Wunder dichtet, Möglichkeiten Ab 1920 entwickelt Pijper seine ‘Keim- 1936 schließlich verabschiedete er sich vom zwar eng mit Mahler befreundet war, zu eröffnet« (4. April 1918). zellentechnik’, ausgehend vom biologischen Concertgebouw-Orchester mit einer von gleicher Zeit aber ein offenes Ohr für die Prinzip eines Samens, aus dem eine ganze Willem Mengelberg geleiteten Aufführung musikalischen Entwicklungen in Frankreich Auch Pijpers Erste Cellosonate kann Pflanze wächst. Gerade die Benutzung des ihm gewidmeten Cellokonzertes (1936) und besonders für die Musik von Claude man sich ohne die Musik von Debussy einer kleinen melodischen Zelle bietet ihm von Willem Pijper. Debussy hatte. schwer vorstellen. In dieser Hinsicht ist sie zahllose Möglichkeiten seine Musik orga- Die Bedeutung von Debussy für moderner und auch provozierender als nisch, in fortwährenden Transformationen Die niederländische Musik hatte sich Erneuerer wie Matthijs Vermeulen (1888- seine Erste Violinsonate aus demselben und in einer Vielzahl von polytonalen und seit den vierziger Jahren des neunzehnten 1967) und Willem Pijper, aber auch für Jahr, die deutlicher die Spuren Mahlers polymetrischen Verzweigungen – worin das Jahrhunderts aus ihrer Identitätskrise durch die Generation nach ihnen, ist kaum zu trägt. Matthijs Vermeulen schreibt: »Ich traditionelle Soloinstrument nicht unbe- eine einseitige Orientierung am deutschen überschätzen und erklärt zum Teil, warum hörte seit langer Zeit keine Musik so über- dingt seinen solistischen Status behält – zu Musikleben aufgerafft. Deutsche Musiker noch immer der Eindruck besteht, daß die raschend, packend und beeindruckend entwickeln. Das Primat der Melodie bleibt wurden als Lehrer oder Musikdirektor in niederländische Musik damals eine deut- als den Anfang der Nocturne seiner Cel- aber immer aufrechterhalten: »Musik ent- die Niederlande eingeladen, gleichzeitig sche Orientierung gegen eine französische losonate, mit jener neuen und originellen steht ausschließlich aus melodischen Ele- fuhren viele talentierte junge niederländi- eingetauscht habe. Debussy war am 27. Cellostimme von Springbogen kombiniert menten«, schreibt er 1929, »musikalischer sche Musiker nach Deutschland, besonders März 1918 gestorben und bereits am mit unartikulierten Glissandos. Das ist Wert ist melodischer Wert«. nach Leipzig. Die niederländischen Kritiker 14. April widmete das Concertgebouw- die expressivste Instrumentation von in In diesen Jahren komponiert Pijper wie kontrollierten mit dem dogmatischen roten Orchester ihm ein Gedächtniskonzert. Im Böen wegwehendem Nachtgeräusch, die in einem Rausch fast alle seine wichtigen Bleistift in der Hand, ob die neuen nieder- Mai 1918 begann Vermeulen die Arbeit an ich kenne«. Beide Zitate von Vermeulen Kammermusikwerke: 1920 das Septett für ländischen Kompositionen sich in die Theo- seiner Ersten Cellosonate, ein Unterneh- zeigen wohl wie wichtig ‘Erneuerung’ in Klavier, Bläserquintett und Kontrabass und rien des Leipziger Professors Jadassohn und men, das wohl direkt von einer kurz zuvor jener Epoche für die neue Generation von das Zweite Streichquartett, 1921 das Zweite seiner Kollegen fügten. von Thomas Canivez und Evert Cornelis Komponisten war. Klaviertrio, 1922 die Zweite Violinsonate, Obwohl in den ersten Jahrzehnten des veranstalteten Aufführung der Cellosonate Es ist bemerkenswert, daß beide 1923 das Sextett für Klavier und Bläserquin- zwanzigsten Jahrhunderts in Amsterdam (1915) von Debussy inspiriert worden war. Sonaten von Pijper 1921 ihren Platz in tett und das Dritte Streichquartett, 1924 die Aufführungen von Mahler und Strauss »Daß alles fantastisch neu ist, was Debussy den Programmen des Wiener »Vereins Zweite Cellosonate, 1925 die Zweite und zu hören waren, die noch immer zu den entwarf«, schreibt Vermeulen, »zeigen für musikalische Privataufführungen« Dritte Klaviersonatine und die Flötensonate, allerbesten gerechnet werden dürfen, und noch die letzten Werke, welche er kurz vor bekommen haben. Die Violinsonate wurde 1928 das Vierte Streichquartett und 1930 von Schönberg die Gurre-Lieder, Verklärte seinem Tode schrieb. Denn stellen Sie sich gleich dreimal von Rudolf Kolisch und Elly die Klaviersonate. Zu gleicher Zeit geht sein Nacht, Pelleas und Melisande und die nur vor, wie jeder Komponist in der Welt Lüttmann, die Cellosonate am 7. November internationaler Stern immer mehr auf. Auf-

24 25 führungen seiner Zweiten Violinsonate und bei ihm studierte. Die Sonate Concertante von beseeltem Geist gegen Entartung und Denn Musik ist die Kunst der akustischen seines Zweiten Klaviertrios 1924 in London schrieb Escher dort 1943. Sie wurde 1947 Destruktion sein will«. »Meine Werke aus Änderungen in Zeit: der Komponist ist führen dazu, daß Oxford University Press von Donemus, das in dem Jahre gegründete dieser Periode«, schreibt Escher an ande- Erzeuger von tönenden Zeitstrukturen. einige seiner Werke, darunter die Zweite Dokumentationszentrum niederländischer rer Stelle, »haben eine gewisse Schwere Debussy ist kein Impressionist, weil jene Cellosonate, herausgibt. Seine Freundschaft Musik, herausgegeben. 1955 erschien dann bekommen, eine Verbissenheit hie und da, Zeitstrukturen nicht angemessen in einer mit Pierre Monteux, dem französischen eine revidierte Fassung. welche erkennen lassen, daß sie inmitten piktoralen oder literarischen Terminologie Gastdirigenten des Concertgebouw- Am 14. Mai 1940 war die Rotterdamer von Katastrophen gewachsen sind. … Das beschrieben werden können«. Er definiert Orchesters, veranlasst ihn zu seiner Dritten Innenstadt von einem Bombardement der ist für mich persönlich gerade ihre ethische das Strukturprinzip welches das komposito- Symfonie (1926). Auch spielt er unter nationalsozialistischen Luftwaffe zerstört Bedeutung: daß sie Konstruktionen des rische Denken von Debussy beherrscht als dessen Leitung sein Klavierkonzert (1927). worden. Pijper hatte sich mit seinem alten Geistes sind, in einer Zeit in der »Geist« »das additive, das Hinzufügungsprinzip, das Er ist Begründer und Vorsitzender der nie- Auto retten können. Die Mehrzahl seiner (wenn man so etwas noch so nennen kann) innerhalb und außerhalb von Europa alte derländischen Abteilung der International Manuskripten blieb erhalten, weil er sie fast ausschließlich für völlig destruktive Rechte hat«. Dieses Prinzip underscheidet Society for Contemporary Music und wäh- in einem Tresor aufgehoben hatte. Seine Zwecke angewendet wird«. Und 1949 sagt sich vom »divisiven, vom Teilungsprinzip«, rend des Festivals 1929 in Genf als erster Wohnung aber brannte aus und eine er noch über die Sonate Concertante: »... das von der Renaissance bis zur späten Niederländer Jurymitglied. Im gleichen Jahr Sammlung exotischer Musikinstrumente das konstruktive Element bedeutet für mich Romantik in Europa den Ton angegeben formuliert er, wie stark sein Gefühl für ging verloren. Auch das Konservatorium fiel alles andere als eine rein formelle Angele- hat. »Die nach dem Teilungsprinzip kompo- Erneuerung auf die Schöpfung einer wahr- dem Feuer zum Opfer. Rudolf Escher verlor genheit: es ist das Wesen und die höchste nierte Musik ist im Grunde von der längeren haften niederländischen Musik ausgerichtet fast alle seine Kompositionen, Gedichte Erfüllung des schöpferischen Prozesses Einheit aus gedacht, die in kürzere Einheiten ist: »Die niederländische Musikalität ist und Gemälde und nahezu seine vollstän- selbst. Unnötig zu sagen, daß ich es absolut unterteilt wird, wohingegen das Wesen des nicht eine Emulsion von deutschem Tiefsinn dige Bibliothek. nicht als feindlich den emotionalen Quellen Hinzufügungsprinzip auf der kleinsten Ein- und französischem savoir faire, die nieder- Die Sonate Concertante bildet zusam- des Kunstwerkes gegenüber betrachte«. heit als Ausgangspunkt beruht, welche sich ländische Musikalität ist die Konsequenz men mit dem Orchesterwerk Musique Eschers Auffassung vom ‘konstruktiven durch Hinzufügung von anderen Einheiten von fünf Jahrhunderten kultureller Einheit. pour l’esprit en deuil (Musik für den Element’ steht in direkter Verbindung mit zu einer größeren Einheit entwickelt«. … Wir stehen in diesem Augenblick am trauernden Geist, 1941-1943) und dem der Weise, in der er die Musik von Debussy Die Beiordnung des Adjektivs ‘concer- Anfang einer neuen nationalen Bewußt- Klavierwerk Arcana musae dona (1944) versteht und würdigt. »Im allgemeinen tante’ deutet schon darauf hin, daß Escher werdung; unsere Landgenossen werden Eschers ‘Kriegstriptik’. In einem Vorwort kann festgestellt werden«, schreibt er 1962, mit seiner Cellosonate sicherlich nicht eine einsehen müssen, daß eine neue, kräftige zu Arcana, das Luctor Ponse gewidmet ist, »daß die Art und Tragweite der Änderun- Komposition beabsichtigt hat, in der die niederländische Musik besteht«. sagt Escher: »Die alchemistische Bezeich- gen, die von Debussy im Komponieren beiden Instrumente sich in kammermusi- nung ARCANUM ist hier angewendet in herbeigeführt wurden, bis auf den heu- kalischer Intimität vereinen. Oft scheinen 1930 wurde Pijper zum Direktor des der Bedeutung von ‘geheimes Heilmittel’. tigen Tag nicht völlig verstanden worden sie eher um den Vorrang zu streiten. Auch neu gegründeten Rotterdamer Konser- … Der Titel ‘geheime Heilmittel von der sind. Die Tatsache, daß die musikhistorische die Kontraste zwischen den drei Sätzen vatoriums ernannt. Als sein wichtigster Muse geschenkt’ ist symbolisch gemeint opinio communis noch immer davon aus- sind von einer fast unkammermusikalischen Kompositionsschüler gilt Rudolf Escher und enthält kein Programm. Er ist der geht, daß Debussy ein Impressionist gewe- Schärfe. So zieht der zweite Satz sich in (1912-1980), der 1934-1937 in Rotterdam Name einer Musik, die vor allem Ausdruck sen ist, weist solches überdeutlich nach. … eine tiefe Kontemplation zurück, die an

26 27 die ‘Mond-Kompositionen’ von Debussy gen. Dort spielte er bereits mit zehn Jahren ab 1949, nach einer Begegnung mit dem in der Gestaltung der individuellen Partien erinnern kann. Am Ende der Sonate purzelt im Kino Begleitmusik zum Stummfilm. Ab Schönbergschüler Max Deutsch, der Zwölf- als im Zusammenspiel ausgezeichnet. Sie dann das Cello spielfreudig zwischen den 1933 studierte er dann am Genfer Konser- tontechnik zuwandte und sich später auf verkörpert damit die Lust an der Musik. triumphalen Glockenakkorden des Klaviers vatorium Klavier bei Johnny Aubert (1888- das Gebiet der elektronischen Musik begab, Und am Musizieren. hin und her, bevor Escher der Sonate einen 1954), unter dessen Leitung er den Prix de blieben diese Hauptmerkmale seiner Musik Frans van Ruth philosophischen Schlusspunkt setzt. Virtuosité bekam, und bei dem Rhythmiker erhalten. Escher hat seine Sonate Vilmos Palotai Emile Jaques-Dalcroze (1865-1950). Auch In seiner ‘ersten Periode’ komponierte Willem Pijper, De Quintencirkel (1929). gewidmet, dem Cellisten des Ungari- genoß er Improvisationsunterricht bei Frank Ponse ausschließlich Kammermusikwerke: Willem Pijper, de Stemvork (1930). schen Streichquartetts. Dessen Primarius, Martin (1890-1974), mit dem er die Liebe 1940 die Sonate für Zwei Violinen, 1941 Rudolf Escher, Debussy. Actueel verleden Zoltán Székély, hatte 1939 das Zweite zum Jazz teilte. Nachdem er 1936 mit seiner das Trio für Flöte, Klarinette und Fagott (Hrsg. 1985). Violinkonzert von Bartók in Amsterdam ersten Komposition in Brüssel den Prix und das Erste Streichquartett, 1943 die Ton Braas, Door het geweld van zijn mit dem Concertgebouw-Orchester unter Henri Lebœuf gewonnen hatte, studierte er Erste Cellosonate und Deux pièces für verlangen. Een biografie van Matthijs Mengelberg uraufgeführt. Das Quartett in den Niederlanden noch Komposition bei Bläserquintett, 1946 das Duo für Violine Vermeulen (1997). verbrachte die ganze Kriegsperiode in den Henk Badings (1907-1987), der selber zwar und Cello, 1947 das Zweite Streichquar- Leo Samama, Nederlandse muziek in de Niederlanden. kurzfristig bei Pijper studiert hatte, dann tett, 1948 die Violinsonate und 1949 das 20-ste eeuw (2006). aber seinen eigenen Weg gegangen war. Dritte Streichquartett. Die Erste Cellosonate Man könnte leicht den Eindruck erhal- Ponse war ein brillanter und mitrei- wurde 1948 von Donemus herausgegeben. ten, daß in den Jahrzehnten nach dem ßender Pianist, der die schwierigste Musik Die früheste bekannte Aufführung erfolgte ersten Weltkrieg das niederländische seiner Zeit - Prokofiev, Bartók, Escher - nicht 1947 mit dem belgischen Cellisten Jean Musikleben völlig von Pijper und seinen scheute. Legendär ist seine Aufführung des Aerts zuerst mit der Pianistin Marthe Devos Schülern beherrscht worden sei. Das ist Zweiten Klavierkonzertes von Bartók 1946 in Brüssel und kurz danach mit Luctor Ponse aber nicht so: es gibt eine Zahl von wich- mit dem Concertgebouw-Orchester unter in Antwerpen. tigen Komponisten, die sich abseits des der Leitung von Eduard van Beinum. Seine Die Sonate ist recht klassisch und - in modernistischen Denkens der Pijperianer Aufnahme von Bartóks Sonate für zwei Kla- Eschers Terminologie - nach dem Teilungs- profiliert haben. Zu ihnen gehört Luctor viere und Schlagzeug aus dem Jahre 1960 prinzip konzipiert. Der erste Satz ist in einer Ponse (1914-1998). In seinem Fall ist das mit Géza Frid und Mitgliedern des London einfachen und transparenten Sonatenform nicht sehr verwunderlich, weil er als Sohn Symphony Orchestra unter Antál Dorati ist gedacht, der zweite Satz als Scherzo mit eines niederländischen Vaters und einer auf CD neu herausgebracht worden. kontrastierendem Trio und der vierte Satz französischen Mutter in Genf geboren Wenn Ponse auch mit Escher die klas- als Rondo. Wie in Eschers Sonate atmet wurde und sich erst 1936 in den Nieder- sische Klarheit in der Formgestaltung teilt, der langsame Satz eine tiefe Innerlichkeit, landen niederließ. Nach dem frühzeitigen so unterscheidet sich seine Art des Kom- die hier aber eher tragisch als kontemplativ Tode seines Vaters war er 1917 in den ponierens vor allem durch eine tadellose wirkt und vielleicht Bartóks ‘Nachtmusiken’ Geburtsort seiner Mutter in der Nähe des strukturelle Intuition und die Abwesenheit näher ist. Die Sonate als Ganzes ist durch nordfranzösischen Valenciennes umgezo- jeglichen Systemdenkens. Auch als er sich eine überschäumende Virtuosität sowohl

28 29 Doris Hochscheid studierte bei Dmitrij Während des Hugo-Wolf-Wettbewerbs Gestaltung der Sonate von Debussy und Präsentation einer neuen Ausgabe seiner Ferschtman in Amsterdam, Melissa Phelps 1987 wurde ihm von der Jury (u. a. Elisa- für ihr einleuchtendes Verständnis der spät- Kammermusik auf und 2006 seine Erste in London und Philippe Muller in Paris. beth Schwarzkopf, Mitsuko Shirai, Hartmut romantischen Sonate vom Franck-Schüler Cellosonate anlässlich der Enthüllung eines Gleich zweimal wurde sie während des Höll) der Preis als bester Liedbegleiter ver- Louis Vierne, übernehmen sie mit voller Brustbildes in Vermeulen’s Geburtsort Tanglewood Festivals in der USA mit dem liehen. Seit den 1980er Jahren beschäftigt Überzeugung auch die Herausforderung Helmond. Eine 2003 erschienene CD mit Prize for an outstanding cellist ausgezeich- er sich intensiv mit der im eigenen Lande der zeitgenössischen Musik. Zu den für Werken von Henriëtte Bosmans und Lex net. Neben den ‘üblichen’ Solokonzerten, ernsthaft vernachlässigten musikalischen sie geschriebenen Kompositionen gehört van Delden wurde in der niederländischen führte sie u. a. das Poème von Henriette Vergangenheit. 1995 war er Mitbegrün- Cordes invisibles von Roderik de Man, Presse als »leidenschaftlich« und »von Bosmans, das Cellokonzert von Prokofiev, der der Leo-Smit-Stiftung und bis 2004 das 2005 im Wettbewerb für elektro- außergewöhnlichem Niveau« bezeichnet. die Originalfassung des Ersten Cellokon- künstlerischer Leiter der von der Stiftung akustische Musik in Bourges mit einem Das alles führte 2007 zur Gründung der zertes von Martinů, die Cello- Symphonie organisierten Konzertreihen, in denen er ersten Preis ausgezeichnet wurde. Auch Stiftung Cellosonate Nederland. Eine der von Britten und das Cellokonzert von Ligeti u. a. anspruchsvolle Solowerke wie die Jazz- besorgten sie die Uraufführungen von Aktivitäten der Stiftung ist - in Zusam- auf, letzteres mit dem Asko Ensemble, in Etüden von Erwin Schulhoff und die Zweite Two Vocalises von Mark Anthony Turnage menarbeit mit MDG - ein umfangreiches dem sie seit ihrer Studienzeit Mitglied ist Klaviersonate von Karl Amadeus Hartmann (Amsterdam 2001) und der Zweiten Sonate CD-Projekt, das die niederländische Musik und mit dem sie 2006, im Rahmen der aufführte (www.fransvanruth.nl). von Krzysztof Meyer (Musikfest Kiev 2006). für Violoncello und Klavier dokumentieren ersten Amsterdamer Cellobiennale, das Beide Musiker unterrichten an der Während des Posener Musikfrühlings 2008 soll (www.cellosonate.nl). Cellokonzert von Dmitris Andrikopoulos Musikfakultät der Amsterdamer Hoch- stellten sie ein Programm mit neuer Musik uraufführte. Auch war sie über viele Jahre schule der Künste (Conservatorium van aus Polen und den Niederlanden vor. Mitglied des Leo-Smit-Ensembles, mit dem Amsterdam). Mit der Geigerin Jacobien Rozemond sie, außer in den regulären Konzerten in und der Bratschistin Elisabeth Smalt bilden Amsterdam, auch in Paris und London auf- Doris Hochscheid und Frans van sie das Amsterdam Bridge Ensemble, das in trat. Doris Hochscheid spielt ein Bernardel- Ruth haben sich im Laufe der Zeit ein der deutschen Presse auf Grund seiner »Vir- Cello, das ihr von einem Bewunderer zur gemeinsames Repertoire von fast hundert tuosität der Leidenschaften« gelobt wurde. Verfügung gestellt wurde. Kompositionen erarbeitet, das von den Das Ensemble möchte vor allem Brücken (www.dorishochscheid.nl). Gambensonaten von J. S. Bach zu einer schlagen zwischen der Romantik und der immer wachsenden Zahl von eigens für sie Moderne, vernachlässigt aber keineswegs Frans van Ruth begann seine Ausbil- komponierten Stücken reicht. die Klassik oder die zeitgenössische Musik. dung bei dem Pianisten und Komponisten Gelobt für ihre bemerkenswerte Pro- So wurde eine CD mit Werken von René Hans Osieck. Er studierte Sprach- und grammgestaltung von Mendelssohns Zwei- Samson – darunter seine Cellosonate – in Literaturwissenschaft an den Universitäten ter Cellosonate zusammen mit Grützma- der niederländischen Musikzeitschrift Lui- von Utrecht und Paris, setzte aber gleich- chers Bearbeitung von Schumanns Zweiter ster mit der Höchstnote 10 bewertet. Further Information: zeitig sein Musikstudium an der Utrechter Violinsonate und für ihre überschwängliche 2003 führten Doris Hochscheid und www.mdg.de; www.222sound.ch Musikhochschule bei Herman Uhlhorn Wiedergabe der jugendlichen Sonate Frans van Ruth die Zweite Cellosonate Weitere Informationen unter (Klavier) und Eli Goren (Kammermusik) fort. von Richard Strauss, für ihre farbenreiche von Matthijs Vermeulen anläßlich der www.mdg.de; www.222sound.ch 30 31 Doris Hochscheid & Frans van Ruth (Foto: Camilla van Zuylen)

32 Audiomax 903 1534-6