GEMEENTE AALTEN OOST GELRE EN WINTERSWIJK

Erfgoednota Oost Achterhoek 2021 - 2024

Gemeente Aalten Inhoudsopgave

Inleiding 4 Erfgoednota 2021- 2024 5 Wi-j doet ’t samen! 6 Een korte blik terug en vooral vooruit… 6 Doel nota 6 Ambities 6 Onbegrensd erfgoed 7 Wat zeggen onze partners 9 Rijk: Erfgoed telt 10 Provincie Gelderland: Beleef het mee! 11 Beleid Regio Achterhoek: ‘Groeien, maar dan in kwaliteit’ 13 Vrijetijdsagenda achterhoek 2020-2030 14 Europese subsidieprogramma’s: Leader Achterhoek 15 Grensoverschrijdende samenwerking: Immer Besser 16 Vakberaad Cultuurhistorie Achterhoek: Ervaringen delen 17 Partners uit onze gemeenten: Krachten bundelen 18 Opnieuw D’r an 19 Energietransitie en erfgoed 20 Een toekomst voor historische interieurs 22 Kerkenvisie Oost Achterhoek 26 Een nieuwe tijd. Wederopbouw in de Achterhoek. 28 Cultuur- en Erfgoedpact 30 Erfgoed en Ruimtelijke ordening 31 Wat staat er in de Erfgoedwet? 33 Omgevingswet versus Erfgoedwet 33 Vrijkomende (agrarische) bebouwing 35 Erfgoed inzetten bij (ruimtelijke) opgaven: 36 Instandhouding Erfgoed 37 Immaterieel Erfgoed 38 Landschap 41 Gemeentelijke monumenten 42 Erfgoedloket 42 Vrijwilligers van groot belang 43 Oudheidkundige verenigingen 44 Erfgoed Gelderland: Het Verhaal van Nederland 44 Musea 44 Erfgoedklusbrigade 45 Boerderijstichting Achterhoek 46 Informatiebeheer en -ontsluiting 47 Ergoedcentrum Achterhoek en Liemers (ECAL) 48 Euregionaal Historisch Documentatiecentrum 48 Digitalisering 48 Lokale projecten 49 Aalten 50 Oost Gelre 52 Winterswijk 53 Communicatie 55 Uitvoeringsagenda 55 Bijlage 1 61

2 | Erfgoednota 3 Inleiding

Met de Erfgoedbeurs op 2 november 2015 startte de samenwerking van de drie gemeenten op het gebied van Erfgoed. De beurs en vele gesprekken met monumenteneigenaren, erfgoedcommissies, historische verenigingen en andere waardevolle partners, leidde tot de Erfgoednota Wi-j doet ’t samen 2017-2020. Erfgoednota De samenwerking heeft laten zien dat vele handen Tijdens de Erfgoeddag is de nodige input geleverd voor licht werk kunnen maken, maar ook dat gezamenlijke activiteiten in de nieuwe beleidsperiode. Een overzicht 2021 - 2024 krachten leidden tot grotere resultaten. van deze activiteiten vindt u in het uitvoeringsagenda 2021-2024. Naast de gezamenlijke projecten van Het onderzoek naar historische interieurs, de energie­ de drie gemeenten hebben we ook aandacht voor scans voor monumenteneigenaren en de start van lokale projecten. Elke gemeente legt hierin zijn eigen de kerkenvisie Oost Achterhoek, zijn voorbeelden accenten, die passen bij de identiteit van de specifieke van projecten die we als individuele gemeente niet plek. Ook kleinschalige projecten kunnen tot resultaten zo groots hadden kunnen oppakken. Maar daarover leiden om trots op te zijn. verder in deze nota meer. Dat er al veel in gang was gezet en ook het nodige gerealiseerd, bleek tijdens Wij gaan vol enthousiasme verder met onze samenwer­ onze eigen tussentijdse evaluatie eind 2018. Op de king. We geven een vervolg aan lopende projecten, Erfgoeddag in februari 2020 in het Koptisch Orthodox pakken nieuwe thema’s op, leggen verbindingen en Klooster in Lievelde bleek nog eens duidelijk hoe ons haken aan, daar waar zich kansen en ontwikkelingen Erfgoed leeft. Daar werd door de vele aanwezigen op voordoen. Dit doen we samen met onze partners en een mooie manier ons eigen gevoel, dat we samen onze burgers, zodat we nog meer betekenis kunnen goed bezig zijn, bevestigd. geven aan het erfgoed in de Oost Achterhoek.

Door projecten samen uit te voeren, kregen deze een bovenlokaal karakter en groter belang. Hierdoor konden we gebruik maken van provinciale en landelijke subsidies en regelingen. Met de beschikbare financiële middelen van de gemeenten kon zo meer worden bereikt. Ook voor externe partijen is het interessant gebleken om met drie samenwerkende gemeenten in zee te gaan. We werden bijvoorbeeld als klankbord gebruikt door organisaties, om hun beleidsvoornemens te bespreken en om te horen welke wensen en behoeften er bij de gemeenten leven.

4 | Erfgoednota 5 Wi-j doet ’t samen!

Ons cultureel erfgoed is van groot belang voor ons historisch besef en onze gezamenlijke identiteit. Het levert een belangrijke bijdrage aan de economie, de maatschappij en het toerisme. Ook draagt het bij aan een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor bedrijven en bewoners.

Erfgoed is te verdelen in materieel en immaterieel erf- 03_AMBITIES goed. Onder materieel erfgoed verstaan we historisch Vanuit de inbreng van vele samenwerkingspartners landschap, archeologie, geologie, historische (stede) zijn in 2017 vier ambities vastgesteld. Deze ambities bouw, musea en archieven. Bij immaterieel erfgoed blijken bij de evaluatie maar ook tijdens de Erfgoed- kunt u denken aan geschiedenis, verhalen, gewoonten dag 2020 goed aan te sluiten bij de wensen van vele en gebruiken. In deze beleidsnota besteden we aan- eigenaren, gebruikers en partners. Ze geven houvast dacht aan de verschillende vormen van erfgoed in onze en het merendeel van onze projecten geeft invulling gemeenten. Voor de onderdelen archeologie, geologie, aan verschillende van onze ambities. Daarom blijft onze musea en landschap zijn separate beleidsnota’s en uit- inzet gericht op: voeringsprogramma’s. De diverse nota’s samen vormen Tijdens deze beleidsperiode gedenken we dat een breder erfgoedbeleid. Bredevoort twee keer werd veroverd in de beginjaren Samen werken aan en Onbegrensd erfgoed met Erfgoed van de opstand. In 1572 kwam de Opstand pas echt op 01_EEN KORTE BLIK TERUG EN VOORAL Met deze nota bouwen we als drie Oost- gang en dus zou je 1572 ook wel het geboortejaar van VOORUIT… Duurzame instandhouding Achterhoekse gemeenten verder aan ons ons land kunnen noemen. We kijken hoe we samen Uit de evaluatie van de Erfgoednota 2017-2021 blijkt Erfgoed erfgoedbeleid. De samenwerking bevalt met onze bewoners en in samenwerking met andere dat de gezamenlijke erfgoednota ‘Wi-j doet ’t samen!’ goed, is succesvol. Alleen ga je misschien partijen, landelijk en provinciaal, hier aandacht aan ons allen veel brengt. We staan nog steeds achter Identiteit benutten voor sneller, maar samen kom je verder. Met kunnen geven. De geboorte ging niet zonder slag of de beleving van Erfgoed de door ons geformuleerde ambities. En, om het in hier en daar andere accenten en een aantal stoot, de weeën deden pijn. Vrijheid en tolerantie erfgoedtermen te houden, ‘hergebruik gaat voor ver- Kennis vergroten en delen, nieuwe thema’s werken we verder aan onze spraken niet voor zich en werden zwaar bevochten met nieuwen’. Daarom blijven we de aankomende periode inspiratie voor jong en oud ambities. wederzijdse wreedheden en vervolging. De Achterhoek verdere invulling aan onze ambities geven. Geen grote lag jarenlang in de frontlinie en leed enorm. koerswijzigingen, maar een stap verder in onze ingezet- Voor mijn foto heb ik een locatie gekozen die uitleg te ontwikkelingen en het bereiken van onze ambities. behoeft. Ik sta namelijk net over de grens in Duitsland, Daarnaast viert in 2022 Bocholt 800 jaar stadsrechten. bij de Wasserburg Anholt. Een prachtig kasteel met Op tal van manieren is onze geschiedenis met die van 02_DOEL NOTA een mooie kunstcollectie, zelfs een Rembrandt, en Bocholt verweven. We onderzoeken of en hoe we Doel van de nota is: een uitgebreid archief. Tot 1612 was deze burcht ook kunnen aanhaken bij de feestelijkheden bij de buren. Het vaststellen van ambities voor de instandhouding de plaats waar de Heer van Bredevoort zetelde. en ontwikkeling van het erfgoed, zodat dit: De Vrouwe van Bredevoort had tijdens Opstand Beide voorbeelden maken duidelijk dat onze ge­schie­ • op een goede wijze kan worden doorgegeven aan tegen de Spaanse overheersers geweigerd de kant denis en dus ons erfgoed niet los te zien was en is de volgende generatie; van Willem van Oranje te kiezen en dat kwam haar van onze Duitse buren. Ik hoop dus, ook als porte­ • een inspiratiebron en motor kan zijn voor nieuwe duur te staan. De Staten-Generaal ontnam haar haar feuillehouder grensoverschrijdende samenwerking, dat ontwikkelingen; rechten en gaf de Heerlijkheid aan Prins Maurits die we in deze periode een extra accent kunnen leggen bij • een verbinding vormt tussen diverse beleids­ in 1597 Bredevoort veroverd had. Ik wil maar zeggen, de samenwerking met onze buren over de grens. Die terreinen, organisaties en de drie gemeenten; de Heerlijkheid van Bredevoort, die nog steeds Aalten, Zusammenarbeit is gut aber kann noch viel besser! • de identiteit onderstreept en versterkt. Bredevoort, Dinxperlo en Winterswijk omvat, had zo maar aan de Duitse kant van de grens kunnen liggen. Anton Stapelkamp Die grens is ook pas in 1765 vastgelegd en was dus Burgemeester gemeente Aalten eeuwenlang onduidelijk en betwist. Portefeuillehouder cultuur en immaterieel erfgoed

6 | Erfgoednota 7 Wat zeggen onze partners?

Samenwerking met onze partners op het gebied van het erfgoed is onontbeerlijk. We zijn afhankelijk van elkaar en komen alleen samen verder, wanneer we invulling willen geven aan onze ambities en onze doelen willen bereiken. Het beleid van onze partners vormt in belangrijke mate het kader voor onze beleidslijnen en ons uitvoerings-programma. Aansluiting bij hun prioriteiten en uitgangspunten biedt kansen voor onze gemeenten, organisaties en burgers. Daarom starten we onze nota met de context, waarbinnen ons beleid vorm krijgt.

8 | Erfgoednota 9 01_RIJK Erfgoed telt Het kabinet heeft oog voor de waarde van erfgoed en investeert er ook flink in. In de brief ‘Cultuur in een open samenleving’ heeft het kabinet de plannen uit het beschermen van erfgoed door betekenisgeving: 02_PROVINCIE GELDERLAND het regeerakkoord uitgewerkt. De beleidsbrief Erfgoed “Inzetten op het vertellen van verhalen van, voor en Beleef het mee! Telt uit 2018 gaat specifieker in op het erfgoedbeleid. door de samenleving beschouw ik als een aanvullend De provincie Gelderland zit in het laatste jaar van het De nadruk ligt hierbij op instandhouding en herbestem­ middel om erfgoed te beschermen. Wie de verhalen beleidsprogramma 2017 - 2020 ‘Cultuur en Erfgoed; ming, de leefomgeving en de verbindende kracht van achter het erfgoed kent, wil het graag doorgeven.” Beleef het mee! Het speerpunt in dit programma is dat erfgoed. Voor alle thema’s geldt dat de minister meer ruimte cultuur en erfgoed toegankelijk zijn voor de inwoners wil bieden voor het perspectief van vrijwilligers en van Gelderland. Zodat iedereen ervan kan genieten. betrokken burgers. Samenwerking binnen projecten De belangrijkste erfgoed accenten in dit programma: In de afgelopen periode hebben we in de volgende ERFGOED EN LEEFOMGEVING • We zoeken de balans tussen de economische, projecten de samenwerking gevonden met de Rijks- Het feit dat erfgoed voor een belangrijk deel het maatschappelijke en intrinsieke waarde van cultuur dienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en de provincie karakter en de kwaliteit van onze leefomgeving en erfgoed. Cultureel ondernemerschap is belangrijk Gelderland: bepaalt, is aanleiding om bij de belangrijke planolo­ en dat vinden we terug in de economische waarde. • Week Erfgoed en Ruimte (WEER) samen met 11 gische processen het erfgoed goed in beeld te houden. • We gaan uit van de maatschappelijke opgaven en Achterhoekse gemeenten. Tijdens deze week zijn Voor die gebiedsgerichte erfgoedzorg gaat het op dit leggen bewust verbindingen met andere sectoren en diverse workshops/symposiums/educatieprojecten moment onder andere om de nieuwe Omgevingswet, provinciale kerntaken. door de gehele Achterhoek gegeven; de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) en enkele andere • We kiezen voor een stevige Gelderse basis die • Als vervolg op de WEER is het project ‘Een nieuwe rijkstrajecten. Op het gebied van erfgoed en leef­omge­ continuïteit waarborgt. Daarnaast is er ruimte tijd, wederopbouw in de Achterhoek’ gestart. ving zoekt de RCE de samenwerking met gemeenten voor nieuwe initiatieven binnen de flexibele Dit wederom met 11 gemeente samen. Een nieuwe en provincies, zeker in het kader van de implementatie programmeerruimte. tijd is één van de eerste projecten, waarmee het rijk van de Omgevingswet. • Functioneel gebruik van ons erfgoed krijgt aandacht: een zogeheten ‘Erfgoeddeal’ gesloten heeft. Erfgoed dat goed gebruikt wordt, komt optimaal tot Een resultaat om trots op te zijn; KENNISONTWIKKELING EN SAMENWERKING zijn recht. • Historische interieurs; Uit de verkenningen wordt duidelijk, dat op een aantal • We werken aan nieuwe manieren van samenwerking, • Kerkenvisie Oost Achterhoek. vlakken verdere kennisontwikkeling nodig is. Vooral waardoor de uitvoeringskwaliteit van restauraties en naar het erfgoed uit de perioden die dicht bij ons staan: archeologie wordt vergroot. Aanvullend beleid Post 65 en de Koude Oorlog. Er komt een platform over • Museumbeleid krijgt aandacht en meer middelen. In april 2020 is door de RCE aanvullend beleid archeologisch onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog Musea zijn niet alleen belangrijk voor de identiteit gepresenteerd voor de erfgoedthema’s archeologie, en een kenniskader over conflictarcheologie. en leefbaarheid van de Gelderse regio’s maar ook als militair erfgoed, herinneringserfgoed en erfgoed van economische en toeristische factor. na 1965 (Post 65). Naast het gericht aanwijzen van Waar mogelijk zoeken we als (Oost) Achterhoek de • We stimuleren cultuureducatie en participatie, monumenten en de bescherming van erfgoed via samenwerking op met het Rijk. We onderhouden het waarbij we bijzondere aandacht geven aan educatie de ruimtelijke ordening, ligt de nadruk nu ook op netwerk dat is de afgelopen periode is opgebouwd. van basisschoolleerlingen.

10 | Erfgoednota 11 Nieuwe periode (2021-2024) Samenwerking Oost Achterhoek 03_BELEID REGIO ACHTERHOEK uitgebreide aanpak opgenomen om de leegstand In april 2020 hebben de Gedeputeerde Staten van met Provincie Gelderland De visie van de Regio Achterhoek luidt: “Onze ambitie aan te pakken. Behoud van erfgoed door een passende Gelderland met een brief aan Provinciale Staten De afgelopen beleidsperiode hebben we intensief is om te ‘groeien, maar dan in kwaliteit’. Daar hoort nieuwe bestemming sluit aan bij deze aanpak. aangegeven hoe zij restauratie, herbestemming en samengewerkt met de provincie Gelderland. Hierdoor een ander verdienmodel bij. We willen samen met Een eerste voorbeeld is kennisuitwisseling. Het verduurzaming van Gelders monumentaal erfgoed hebben we onze gezamenlijke beleidsdoelen om het Rijk en de provincie tot dit nieuwe verdienmodel Kennisplatform Trasformatie van vastgoed speelt in op vanaf nu willen gaan ondersteunen. Binnen de nieuwe kunnen zetten in concrete in uitvoeringsprojecten. komen. Smart living en Smart economy zijn hierbij thema’s die ook in deze erfgoednota benoemd zijn. werkwijze (2021-2024) is niet subsidie, maar de Projecten die we uitvoeren als drie gemeenten, maar onze leidende principes.” Binnen de Regio Deal is speciale aandacht voor het restauratie, herbestemming of verduurzaming van het ook die we samen uitvoeren met meer Achterhoekse Eén van de doelen die de Regio 8terhoek zich in de vitale buitengebied. monument het uitgangspunt. Naast subsidie wordt gemeenten. Er zijn ook individuele gemeentelijke Achterhoek Visie 2030 heeft gesteld is “De leefbaarheid een breed palet van instrumenten aangeboden, zoals projecten uitgevoerd in samenwerking met de blijft op peil door een integrale aanpak met aspecten Vitaal buitengebied inhoudelijke advisering over verduurzaming of een provincie. als cultuur, voorzieningen en sociale cohesie”. “Er dreigt verpaupering van het buitengebied en lening van het Nationaal Restauratiefonds. verrommeling van het landschap door leegstaande Regionale uitvoeringsprojecten die we samen met Een van de ‘Uitgangspunten voor wonen en vastgoed boerderijen, schuren en stallen. Hoe blijft de Achter­ Om het Gelderse erfgoed in stand te houden, de provincie hebben uitgevoerd zijn o.a.: in de Achterhoek’, binnen het onderdeel Smart Living hoekse landelijke omgeving vitaal en leefbaar?”, richt de provincie zich op drie aspecten. • Week Erfgoed en Ruimte in de Achterhoek; is: Leefbaarheid is meer dan wonen en daarom zo stelt de Regio Deal. • Restauratie. Een goede bouwkundige staat is • Cultuur- en Erfgoedpact Achterhoek; wordt gezocht naar verbindingen die de leefbaarheid de basis van een monument. Restauraties door • Een nieuwe tijd, wederopbouw in de Achterhoek; versterken (bijvoorbeeld cultuur, voorzieningen en Met een strak plan voor het buitengebied, wil men gekwalificeerde aannemers, zorgen ervoor dat de • Historische interieurs; initiatieven die de sociale cohesie versterken). het tij keren: gebouwen met behoud van historische waarden in • Energiescans voor monumenten; • de ontwikkeling van het buitengebied staat in het stand worden gehouden; • KaDEr project samen met de TU Delft. teken van gezond en veilig wonen: lege stallen • Herbestemming. Leegstand van monumenten DE REGIO DEAL krijgen een herbestemming of worden opgeruimd en komt steeds vaker voor. Dit geldt in belangrijke De samenwerking is zeer waardevol gebleken en De Regio Deal Achterhoek 2019-2022 is een over­ asbestdaken worden gesaneerd; mate voor kerken, maar ook voor erfgoed met een deze willen we de komende beleidsperiode graag een­­­­komst tussen het Rijk (zes ministeries) en de • er komen nieuwe economische activiteiten. maatschappelijke functie zoals scholen. Leegstand voortzetten. Achterhoek­ (provincie Gelderland en de Achterhoek Ondermijning heeft geen voedingsbodem meer; betekent verval: voor het monument zelf maar Board). Zij willen met een samenhangende aanpak • circulaire landbouw verbindt de agrarische sector ook voor de omgeving. Provincie wil (dreigende) de brede welvaart van inwoners en bedrijven in de sterker met de omgeving en zorgt voor meer leegstand van monumenten aanpakken door Achterhoek vergroten. De Regio Deal Achterhoek is biodiversiteit en behoud van natuur en landschap. gemeenten en eigenaren te helpen met het vinden een vierjarig investeringsprogramma (2019–2022) van een passende bestemming; “Wie de verhalen van minimaal € 40 miljoen en draagt bij aan diverse Behoud en herbestemming van erfgoed kan een • Energieaanpak. Het verduurzamen van de opgaven uit ­het Regeerakkoord “Vertrouwen in de bijdrage leveren aan deze opgave en een economische gebouwde omgeving is één van de belangrijkste achter het erfgoed toekomst” van het kabinet Rutte III en aan nationale bijdrage leveren aan het buitengebied. maatschappelijke opgaven van de komende tijd. De beleidsdoelstellingen. energieaanpak van monumenten vormt een extra kent, wil het graag uitdaging vanwege de complexiteit die de historische doorgeven.” gebouwen met zich meebrengen. Gelukkig beseffen Transitie leegstaand vastgoed steeds meer eigenaren dat er veel verschillende De Achterhoek Visie 2030 vormt de basis voor de duurzaamheidsmaatregelen mogelijk zijn. Regio Deal. Leegstaande bebouwing vormt een aandachtspunt binnen de Regiodeal. Er is een

12 | Erfgoednota 13 04_VRIJETIJDSAGENDA ondersteund. Dit sluit naadloos aan op de ambitie ACHTERHOEK 2020-2030 ‘Identiteit benutten voor de beleving van erfgoed’ in In juli 2020 hebben 8 colleges van B&W in de Achter­ het erfgoedbeleid. hoek, waaronder de colleges van Aalten, Oost Gelre en Winterswijk, de Vrijetijdsagenda 2020-2030 Concreet hebben de volgende speerpunten en acties vastgesteld. Hierin worden ambitie, uitgangspunten in de Vrijetijdsagenda raakvlak met (cultureel) erfgoed: en speerpunten vastgesteld als basis voor verdere  investering in de vrijetijdssector. Aan de agenda wordt “Aanbod ontwikkelen; de beleefbaarheid van de een Uitvoeringsprogramma t/m 2023 gekoppeld, met Achterhoek vergroten”: daarin concrete acties per speerpunt. • onderzoek naar de vitaliteit van dagrecreatie; we gaan onderzoeken hoe vitaal de dagrecreatiesector Eén van de uitgangspunten is dat we de vrijetijdssector in de Achterhoek op dit moment is en waar ruimte is willen laten groeien, maar tegelijkertijd balans zoeken voor nieuwe- of een doorontwikkeling van bestaande tussen economisch rendement en een prettige leef­ initiatieven. omgeving met aandacht voor behoud van onze natuur, • stimuleren en ondersteunen van beeldbepalende identiteit, cultuur en erfgoed. Cultuur en erfgoed initiatieven; dit betreft gemeente- en bedrijfsover­ zijn daarnaast belangrijke pijlers aan de vraagkant, stijgende initiatieven maar ook lokale initiatieven de ‘reason-to-travel’. We willen zowel uitbreiding waar de hele Achterhoek van kan profiteren; de “Gastvrijheid in de regio bevorderen”: van aanbod als verbeterde ontsluiting / beleving van ‘reasons tot travel’, denk daarbij aan o.a. bezoekers­ • Storytelling; we gaan bijdragen aan ontsluiting verhalen (storytelling) stimuleren. In de agenda wordt centra, elk-weer-voorzieningen, waterbeleving, Silo van locaties en verhalen door middel van digitale dan ook de realisatie van cross sectorale initiatieven, art route. toepassingen (denk aan industrieverleden, waaronder met/vanuit het beleidsterrein erfgoed 80-jarige oorlog).

“Positie VE-sector binnen de Achterhoek versterken, kunnen zowel individueel als in groepsverband een verbinding met andere sectoren intensiveren” subsidieaanvraag indienen. • actie stimuleren en ondersteunen cross-sectorale “Identiteit benutten initiatieven (gedacht wordt aan elk jaar een thema, LEADER projecten moeten voldoen aan een of bijv. erfgoed). meerdere van de volgende doelstellingen: voor de beleving van • Het project versterkt de saamhorigheid, de sociale Bij de uitwerking van genoemde acties wordt actief cohesie. Het levert een bijdrage aan vitale dorpen en erfgoed” de samenwerking gezocht met partijen uit het cultuur/ kleine kernen op sociaal en economisch gebied; erfgoedveld. Daarnaast blijft de aandacht voor de • Het project geeft een impuls aan de circulaire promotie via thematische campagnes, bijvoorbeeld economie, het versterkt hergebruik van materialen de museumcampagne, van St. Achterhoek Toerisme en en grondstoffen; zetten we in op kennisontwikkeling en kennisdeling. • Het project verbetert de kwaliteit van de recreatie en het toerisme in de Achterhoek; 05_EUROPESE SUBSIDIE- • Het project heeft te maken met (h)eerlijke PROGRAMMA’S streekproducten en levert een bijdrage aan de De Achterhoek heeft sinds 2016 de LEADER-status. Heerlijckheid Achterhoek; LEADER Achterhoek heeft subsidie beschikbaar voor • Er samenwerking met andere projecten binnen de lokale initiatieven en goede ideeën die de leefbaarheid Achterhoek; op het platteland verbeteren. Voor de periode 2016- • Het is een grensoverschrijdend project waarbij er 2022 is een bedrag van 7 miljoen beschikbaar voor samenwerking is met LEADER gebieden over de cofinanciering van projecten. Hiervan is in de periode grens. 2016-2018 bijna 3 miljoen besteed. Met deze doelstellingen biedt LEADER kansen voor LEADER is voor iedereen. Inwoners, verenigingen, erfgoedprojecten in de Oost-Achterhoek. Een van de buurtbesturen, bedrijven en maatschappelijke erfgoedinitiatieven die gebruik maakt van LEADER is de organisaties uit de zeven deelnemende gemeenten, Boerderijenstichting Achterhoek.

14 | Erfgoednota 15 06_GRENSOVERSCHRIJDENDE SAMENWERKING De aandacht voor de samenwerking met Duitsland is de afgelopen jaren fors gegroeid. Al in 1958 werd de EUREGIO opgericht, als eerste Europese grensoverschrijdende organisatie waarin lokale en regionale overheden met elkaar samenwerken. Sinds 2016 is het zelfs een formele Duits-Nederlandse gemeenschappelijke regeling, met haar kantoor in Gronau. De EUREGIO zet zich in voor het wegnemen Immer besser van grens gerelateerde barrières en ondersteunt De gemeenten in de Oost Achterhoek willen een gemeenten, “grensburgers”, bedrijven en organisaties bijdrage leveren aan grensoverschrijdende lokale om te profiteren van de kansen die de grenssituatie en regionale projecten. Binnen het beleidsterrein biedt. toerisme wordt veel aandacht geschonken aan de samenwerking met Duitsland en aan initiatieven om Interreg de Duitse gast met een aansprekend cultuurhistorisch De EUREGIO heeft tevens het management van het aanbod naar onze grensstreek te trekken. Er zijn INTERREG IV A-programma ‘Deutschland-Nederland’ initiatieven om het onderwijs verbinden met het op zich genomen. Het programmamanagement grensoverschrijdend culturele aanbod, bijvoorbeeld Die in den Museen vorgefundenen Exponate und adviseert gemeenten, overheidsinstellingen en door modules aan te bieden. We willen de leefbaarheid deren Aufbereitung lassen sich im schulischen Zus- organisaties over de subsidiemogelijkheden voor en toekomstbestendigheid van de (kleine) kernen ammenhang gut unterschiedlichen Fächern wie Ge- de grensoverschrijdende samenwerking. Er zijn aan de grens bevorderen door grensoverschrijdende schichte, Erdkunde, Kunst oder auch Musik zuordnen. bijvoorbeeld subsidiemogelijkheden tot € 1.000 samenwerking tussen verenigingen, vrijwilligers Ein Blick in die jeweiligen Lehrpläne der verschiede- voor grensoverschrijdende ontmoetingen en voor en belanghebbenden aan te jagen en waar nodig/ nen Schulformen und Schulstufen legt nahe, unter- intensievere en langdurige grensoverschrijdende mogelijk te faciliteren via onze beleidsadviseurs richtliche Auseinandersetzungen auf unter-schied- projecten zijn subsidies tot € 25.000,-- beschikbaar. grensoverschrijdende samenwerking. lichen Niveaus und Schulstufen zu ermöglichen.” Meer info via euregio.eu/nl/subsidie “Uitbouwen van de Meer informatie over de modules: Een mooi voorbeeld van grensoverschrijdende bezreg-muenster.de/de/schule_und_bildung/ Samenwerking grensoverschrijdende samenwerking, waarbij onderwijs wordt verbonden begegnung-nl/museumsmodule/index.html De Stichting Culturele Grenscontacten Achterhoek- met het grensoverschrijdend culturele aanbod, West Münsterland bestaat inmiddels 58 jaar en zij samenwerking op het vormen de onlangs ontwikkelde modules - Museen organiseert culturele activiteiten aan beide kanten gebied van cultuur” im Grenzraum erleben. 07_VAKBERAAD CULTUURHISTORIE van de grens, waarbij de deelnemers ook altijd van ACHTERHOEK beide kanten van de grens komen. De gemeenten Ulrike Schwarz, van de Bezirksregierung Münster, Vier keer per jaar komen de vakspecialisten op het in de Oost Achterhoek zijn alle drie direct gelegen uitvoering van uiteenlopende grensoverschrijdende zegt het volgende over dit initiatief: gebied van erfgoed van de gemeenten in de regio aan de grens en er wordt groot belang gehecht aan projecten en activiteiten. Er zijn periodieke “Entlang der deutsch-niederländischen Gren- Achterhoek bij elkaar. De gemeenten Lochem, Zutphen de grensoverschrijdende samenwerking. Ook op thematische werkgroepen en grootschalige jaarlijkse ze befinden sich eine Reihe von Museen, die sich en Doesburg sluiten nu al enige jaren aan. Ook de Achterhoeks niveau wordt er samengewerkt met de netwerkevenementen. Hierbij wordt intensief Themen widmen, die häufig relevant sind für die Provincie Gelderland is een vaste partner in het gemeenten over de grens, bijvoorbeeld binnen het samengewerkt met zowel lokale als regionale partners. Bevölkerung diesseits und jenseits der Grenze. Diese project 75 jaar vrijheid. Themen werden aus unterschiedlichen Perspektiven Memorandum wahrgenommen und bearbeitet. Die verschiedenen Belangrijk voor het grensoverschrijdende netwerk van Voor de samenwerking tussen Oost Nederland en Deutungsmuster machen dann auch die kulturellen onze regio zijn de Grenzhoppers. Munsterland is een memorandum opgesteld. Het is Unterschiede aus, die durch die andere Sozialisation een convenant waarin een aantal thema’s is vastgelegd, erworben wurden und handlungsleitend sind. Grenzhoppers waar partijen zich de komende periode op willen Grenzhoppers is een vrijwillig samenwerkingsverband focussen. Het memorandum is mede ondertekend In diesem Sinne haben wir uns auseinandergesetzt van Nederlandse en Duitse gemeenten, bedrijven door de Provincie Gelderland en Regio Achterhoek. mit dem Nationaal Onderduikmuseum in Aalten, en sociaal-culturele organisaties in de grensregio Een van de zaken die men op grond van het convenant mit dem Leben an der Grenze in Dinxperlo (NL) und Achterhoek-Borken. Begin 2020 kende het netwerk verder wil uitbouwen, is de grensoverschrijdende Suderwick (D), mit dem Museum Villa Mondriaan in 400 deelnemers. Het biedt een regionaal platform samenwerking op het gebied van cultuurtoerisme. Winterswijk und mit dem Rijksmuseum Twenthe in voor kennisdeling. Daarnaast faciliteert het de Enschede. Weitere Museen werden folgen.

16 | Erfgoednota 17 vakberaad. Bij twee van de vakberaden schuiven naast 08_PARTNERS UIT ONZE GEMEENTEN de gemeenten en Provincie ook andere partners uit Tijdens de Erfgoeddag op 13 februari 2020 zijn we in het veld aan. Dit zijn bijvoorbeeld de Rijksdienst voor gesprek gegaan met de vele samenwerkingspartners Opnieuw het Cultureel Erfgoed, de Monumentenwacht en het (eigenaren monumenten, historische verenigingen, Gelders Genootschap. Deze twee vakberaden worden uitvoerende bedrijven etc.) uit onze gemeente. door het samenwerkingsverband Cultuurhistorie In bijlage 2 is een overzicht van de wensen en Gelderland georganiseerd. aandachtspunten komende beleidsperiode. d’r an Tijdens het vakberaad speelt uitwisseling van kennis In het kort is de vraag gericht op de volgende Thema’s: een grote rol en leren we van elkaars ervaringen. • Communicatie, zichtbaarheid, participatie Aan de hand van verschillende projecten en activiteiten blikken Het vakberaad krijgt steeds meer een vastere Meer promotie en kennisdeling over bijvoorbeeld we terug op de periode 2017-2020. Wat hebben we van deze vorm, waardoor er nu op vakberaad-niveau ook bestaande regelingen en technische kennis, maar ook projecten geleerd en hoe ontwikkelen we dit verder door in gemeenschappelijke doelen worden uitgewerkt tot over erfgoedwaarden en verhalen. Waarbij marketing de periode 2021-2024. projecten. Het project ‘Een Nieuwe tijd, wederopbouw van erfgoed ook als duidelijke kans wordt gezien. in de Achterhoek’, is daar een voorbeeld van. De • Aandacht voor specifieke vormen van erfgoed komende jaren willen we deze samenwerking blijven Denk aan streektaal maar ook aan ambachten en ondersteunen. Door samenwerking kunnen we funerair erfgoed. bijzondere projecten realiseren, waarin we willen • Erfgoed en Ruimtelijke Ordening investeren. Eigenaren wensen een pro-actieve houding en den- ken in mogelijkheden als het gaat om (her)bestem- mingen van monumenten. Ruimte in beleid voor economische dragers in erfgoed. • Kennis en educatie Kennis uit onderzoeken, database informatie delen maar ook kennis van verhalen en ambachten. • Duurzaamheid Verduurzamen van monumenten (energie), vormen van collectieven maar ook toekomstbestendigheid van erfgoed. • Subsidies Wens voor behoud bestaande subsidieregelingen voor monumenteneigenaren. • Digitalisering Gedrukte stukken uit het recente verleden (± de laatste 150 jaar) digitaliseren zodat ook de mobiel – generatie die er aan zit te komen ook snel (en op hun manier) historische informatie kan vinden.

De wensen en aandachtspunten sluiten aan bij onze ambities en zijn vertaald in dit uitvoeringsprogramma.

18 | Erfgoednota 19 “Energiescans zijn nuttig en geven flink 01_ENERGIETRANSITIE EN ERFGOED wat inzicht” Wat hebben we de afgelopen periode gedaan: Eén van de speerpunten in onze eerste beleidsperiode is het thema duurzaamheid en energietransitie. “Een meer duurzame omgang met energie is een belangrijk maatschappelijk speerpunt en dat staat hoog op de politieke agenda van rijk, provincie en gemeente. Dit zal voor een toename van het aantal zonnepanelen, windturbines en andere vormen van duurzame energieopwekking zorgen. Veel historische gebouwen hebben specifieke aanpassingen nodig voor het besparen en opwekken van energie en het verbeteren van comfort. Maar waar ligt de balans tussen energiemaatregelen en het behoud van cultuurhistorische waarde? Met het stimuleren van moeten in ieder geval zo vroeg en goed mogelijk bij duurzaamheidsscans willen we tijdig kennis aan het proces betrokken worden. Zo worden plannen monumenteigenaren bieden.” rijker aan inhoud en kwaliteit en is er meer draagvlak. Bron: Erfgoednota Wij- doet ’t samen! 2017-2020 De gemeente Winterswijk stelt een goede ruimtelijke

inpassing als voorwaarde bij realisatie van een

Doel van het onderzoek monumenten onderverdeeld in Onderzochte onderdelen 77 zonnepark. Het cultuurhistorisch landschap is daarbij

• Eigenaren op weg helpen bij de 19 boerderijen • Monumentale waarden • Huidige verbruik en labels Erfgoed verduurzaming van hun monument. 3 Maatschappelijke gebouwen leidend; het zonnepark schikt zich naar het landschap • Energielekken met infraroodfotografie • Onderzoeken energiebesparende 7 horeca- en recreatiegebouwen • Noodzaak maatregelen Het woord zegt het al. Zaken en/of goederen die maatregelen mogelijk zijn met • Meest efficiënte maatregelen en en niet andersom. 7 kerken behoud van monumentale waarden. bijpassende labels 1 onderwijsinstelling • Mogelijkheid voor gasloos we ‘erven’ uit achter ons gelegen decennia. Niet • De gemeente Aalten en Oost Gelre kunnen de hand­ Kennis verkrijgen over verduurzaming • Collectieve maatregelen woningen van erfgoed 40 altijd gezien en begrepen, maar vaak zeer de moeite leiding, die voor Winterswijk is ontwikkeld, naar wens waard om te bewaren en te koesteren. Maar je moet “Om ons erfgoed door te geven aan volgende generaties, is verduurzaming noodzakelijk.” betrekken bij de verdere beleidsontwikkeling van het wel even zien! In de praktijk betekent dat vaak zonneparken en velden. dat we er op moeten worden gewezen. Hoe vaak Bekijk het document op onze website >

lopen we niet langs een gebouw zonder te beseffen 14 monumenten Erfgoed is er in een participatievorm een handreiking

33 monumenten dat het een tijdsbeeld neerzet uit een bepaalde opgesteld voor zonneparken en zonnevelden. In deze VERVOLG NIEUWE PERIODE: Links vóór en rechts na verbetering. Bijna 90% van de onderzochte monumenten kan label A of B krijgen. periode. En als je dan de moeite neemt om het 30 monumenten Conclusie handreiking wordt duidelijk aan welke voorwaarden Verrassende resultaten! Bijna 90% van de onderzochte panden kan label A of B te eens goed te bekijken, en de historie, het verhaal krijgen, mét behoud van de monumentale waarden mét realistische voldaan moet worden om een goede ruimtelijke Stimulering energietransitie terugverdientijden. Monumenten verduurzamen is dus heel goed mogelijk! erachter hoort het opeens je interesse wekt. En en sociale inpassing te krijgen. De handreiking is monumenten Uitgevoerd in opdracht van: Hoe nu verder dat dat verhaal absoluut de moeite waard is om te Eigenaren motiveren om vervolgstappen te zetten door: specifiek gericht op het uitwerken van de onderdelen Om vanuit erfgoed ook ons steentje bij te dragen aan • Eigenaren informeren over regelingen en innovaties worden (door)vertelt! Ons cultureel en immaterieel • Periodiek uitbrengen van een nieuwsbrief inspiratie en participatie. Initiatieven moeten een de ambitie Achterhoek energieneutraal 2030 willen de • Eigenaren uitnodigen voor een monumentenspreekuur In samenwerking met erfgoed is van groot belang voor ons historisch besef • Monitoring van verduurzamingmaatregelen ‘maatschappelijke meerwaarde’ hebben. Hoe kunnen in de volgende beleidsperiode richten op de volgende • Keukentafelgesprekken en huisbezoeken aanbieden en onze gezamenlijke identiteit. Uit verschillende • Beleid actualiseren op de nieuwste visies en ontwikkelingen we bij het ontwerpen van zonneparken goed rekening punten: Onderzoek is uitgevoerd door: onderzoeken blijkt dat cultuur en erfgoed een • Voorbeeldprojecten lanceren houden met de landschappelijke kwaliteiten? Hoe • Workshops organiseren

ENERGIEONDERZOEK belangrijke bijdrage leveren aan de economie en MONUMENTEN kunnen we omwonenden optimaal betrekken in het Subsidie energiescans en gekoppelde de maatschappij. Erfgoed is van belang voor het proces: meedenken en meedoen? maatregelen toerisme en voor een aantrekkelijk vestigingsklimaat Energiescans bij monumenten Als gemeenten hebben we een subsidieregeling voor voor bedrijven en bewoners. Dat verhaal wil ik graag De afgelopen periode hebben we in samenwerking Het buitengebied van Winterswijk bestaat uit waarde­ de instandhouding van gemeentelijke monumenten. vertellen. En dat alles maakt het nog belangrijker met de provincie Gelderland meer dan 75 energiescans vol cultuurhistorisch landschap en is benoemd als Aan deze regeling willen we het opstellen van een zuinig om te springen met Erfgoed. Want als het weg uitgevoerd bij monumenten. De kennis die is opgedaan Nationaal Landschap. Ook delen van Aalten en Oost energiescan monumenten toevoegen. Net als energie- is komt het nooit meer terug en is het verhaal niet met het uitvoeren van de scans is op de Erfgoeddag van Gelre liggen in dit Nationaal Landschap. Nieuwe besparende maatregelen wanneer deze gekoppeld meer te vertellen. 13 februari 2020 gepresenteerd. ruimtelijke ontwikkelingen zoals zonneparken zijn aan de geplande onderhoudswerkzaamheden. moeten dan ook op een goede manier zorgvuldig De toepassing van de energiescans gaan we monitoren Henk Jan Tannemaat HANDREIKING ZONNEPARKEN EN ZONNEVELDEN ingepast worden en waar mogelijk het landschap en evalueren. We kijken hierbij naar het effect Wethouder Erfgoed Winterswijk In samenwerking met de Rijksdienst voor Cultureel zelfs versterken. Bewoners en belanghebbenden van genomen maatregelen op energieverbruik en

20 | Erfgoednota 21 tevredenheid van bewoners. Op de Erfgoeddag gaven eigenaren van monumenten aan: “Energiescans zijn nuttig en geven flink wat inzicht. Geef er meer bekend- heid aan richting de inwoners en geef extra uitleg over het rapport.”

Eén loket waar eigenaren terecht kunnen. Bij het opstellen van de energiescans bij monumenten hebben we veel geleerd. Eigenaren leven met veel vragen over duurzaamheid bij monumenten. Tijdens de terugkoppeling op de Erfgoeddag in 2020 blijkt naast behoefte aan een technisch rapport ook veel behoefte aan uitleg over het proces, behoefte aan technische voorbeelden en uitleg over stimuleringsregelingen.

Eigenaren kunnen deze informatie nu bij verschillende loketten halen, wat niet algemeen bekend is. In de volgende beleidsperiode gaan we onderzoeken hoe we specifieke erfgoed/monumenten kennis kunnen implementeren in bestaande energieloketten. Zodat eigenaren bij één loket terecht kunnen voor uitleg over de rapportage (denk aan spreekuren, bezoek op locatie, informatiefolders, een adviesloket digitaal en Beleidslijn energietransitie ruimte werd gebruikt en wat voor vloer-, wand- en fysiek). Maar ook over de financieringsvragen die zich monumenten plafondafwerkingen werden toegepast om de functie hierbij kunnen voordoen. Dus: energieneutraal maken van monumenten met van het vertrek tot zijn recht te laten komen. Een behoud van cultuurhistorische waarde. interieur vertelt ons daarom veel over hoe onze Collectieven Hoe doen we dat? voorouders woonden, werkten en leefden. Met Om ook voor monumenten de stap naar energie­ • Optimaal isoleren van monumenten, zonder de het project vragen wij aandacht voor de schat aan neutraal te zetten is er het vraagstuk van het opwekken cultuurhistorische waarde aan te tasten. Kennis interieurs, die zich nog in de regio bevinden en de van energie. Hoe en waar kan dit bij monumenten? delen met eigenaren door o.a. maatwerk energiescan verhalen die zij vertellen. Er is veel belangstelling voor pv panelen. Uit onderzoek monumenten en een loket (fysiek/digitaal) waar men blijkt dat voor monumenten in bebouwd gebied het terecht kan voor vragen. Verbinding door herinnering aansluiten bij een collectief meer rendabel is dan • Toepassen van duurzame opwek waarin het beeld en herkenning panelen plaatsen op eigen dak. Het aanbod om deel van het monument niet wordt verstoord. Voor het Het interieurproject in de Oost Achterhoek heeft te nemen in zonnevelden of zonnedaken in de oost toepassen van PV-panelen betekent dit uit het zicht ons geleerd dat historische interieurs mensen op Achterhoek is aanwezig alleen weet niet iedereen dit vanaf de openbare ruimte of via een collectief. verschillende manieren met elkaar verbindt. Enerzijds te vinden. Of is er onduidelijkheid over voorwaarden, • Eigenaren stimuleren om deel te nemen aan gaat het om delen van verhalen, van ervaringen en kosten, processen etc. De drempel om mee te doen collectieven. herinneringen aan interieurs. We herinneren ons bijvoorbeeld door gemeenschappelijke vraagstukken aan een collectief is nog te hoog. vaak het interieur van een lagere school bijvoorbeeld omtrent onderhoud of de context waarin het interieur 02_EEN TOEKOMST VOOR nog goed of van een kroeg, of de pronkkamer waar is ontstaan (bijvoorbeeld doordat het door eenzelfde In de komende periode willen we de drempel verlagen HISTORISCHE INTERIEURS IN we eigenlijk nooit zaten in het huis van opa en oma. ambachtsman of architect is gebouwd of ontworpen). door monumenteigenaren te informeren over de DE OOST ACHTERHOEK Het zijn verhalen die het waard zijn om te koesteren aspecten van collectieven in zonnevelden/zonnedaken. Wat hebben we gedaan: en door te vertellen aan volgende generaties. VERVOLG NIEUWE PERIODE: Naast collectieven in zonne-energie willen we ook Er is een onderzoek gestart naar historische Eigenaren weten vaak veel over de verhalen die onderzoeken wat de mogelijkheden zijn in andere interieurs binnen onze gemeenten. Op grote schaal zich hebben afgespeeld in hun huis; zij hebben Het interieur als onderdeel collectieven (denk aan gezamenlijke inkoop voor worden interieurs bezocht en in beeld gebracht. Het veelal een bouwdossier aangelegd met rekeningen, van de regionale identiteit isoleren). Een anders voorbeeld is het luikenproject, interieur gaat niet alleen om meubels, maar ook bouwtekeningen en andere documenten en hebbende Het is onze ambitie om in fase 2 van het interieur­ initiatief van de Achterhoekse boerderijstichting. om plattegronden en structuren; de manier waarop bouwgeschiedenis nagezocht. Anderzijds kunnen de project nog meer verhalen op te halen over de woon-, mensen zich door een pand heen bewegen; hoe een interieurelementen zelf ook voor verbinding zorgen, leef- en werkcultuur in de Achterhoek, bij­voorbeeld

22 | Erfgoednota 23 door een rondreizende tentoonstelling (o.a. in ver­ van de cultuurhistorische waarden van een interieur zorgings­ ­tehuizen) en/of speciale themabijeenkomsten en de behoefte van de eigenaar om het interieur te organiseren. De verhalen dragen bij aan de zicht­ aan te passen aan de wensen van de huidige tijd? baarheid van erfgoed in de regio en kunnen worden Hiervoor is een goede samenwerking nodig tussen gebruikt voor allerlei uitingen, zoals wandel- en eigenaren, gemeenten en professionals. Goede zorg fietsroutes en een publicatie. voor een historische interieur raakt namelijk niet alleen eigenaren, maar ook gemeenten en professionals. We Lokale ambachten maken een belangrijk onderdeel uit hebben elkaar nodig. De gemeente speelt hierin een van de regionale en lokale identiteit. In fase 1 van het belangrijke rol bij het faciliteren van voorlichting en het interieurproject zijn workshops georganiseerd waarin optreden als vraagbaak. deze lokale ambachten een belangrijke plek krijgen. Denk hierbij aan schildertechnieken zoals hout-, Fase 1 van het project heeft veel kennis opgeleverd marmer en behangimitatie; de zorg voor keitjesvloeren over de interieurs en interieurelementen die in de en terrazzovloeren. De traditionele ambachten komen drie gemeenten bewaard zijn gebleven. De gemeen- ook terug in fase 2 en gaan nadrukkelijk onderdeel ten spreken de ambitie uit om de opgedane kennis uitmaken van de verhalen die worden opgetekend. te borgen en in het vervolg hierop eigenaren te Op deze manier brengen wij het thema historische ondersteunen in behoud en ontwikkeling van histo- interieurs – en de ambachten die hierbij horen - bij rische interieurs door middel van een ‘interieurlo- een breed publiek onder de aandacht. Door aandacht ket’. Eigenaren kunnen met vragen bij de gemeen- aan het thema en de ambachten te besteden zal de ten terecht; zij kunnen deze zelf beantwoorden of kwaliteiten van monumenten omhoog gaan; groeit het de vragen doorspelen naar kundige partijen zoals gevoel van trots onder eigenaren en daarmee ook de het Gelders Genootschap of Monumentenwacht verantwoordelijkheid om zorgvuldig met een interieur Gelderland. Daarnaast zullen de verhalen, maar ook om te gaan. de technische kant van behoud en ontwikkeling van historische interieurs, regelmatig terugkomen in Ondersteuning bij beheer, voorlichtingsbijeenkomsten. behoud en ontwikkeling De uitdaging voor de komende tijd ligt vooral in het toekomstbestendig maken van een historisch interieur. Hoe vindt je de balans tussen het behoud

24 | Erfgoednota 25 03_KERKENVISIE OOST Financiering Vervolg op de kerkenvisie ACHTERHOEK De gemeenten Aalten, Oost Gelre en Winterswijk Naar verwachting komen uit de Kerkenvisie ook verdie­ De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap hebben na het openstellen van de rijksregeling direct pingsvragen naar voren, die in een vervolg­stadium (OCW) stelt middelen beschikbaar voor het opstel- een decentralisatie-uitkering aangevraagd voor het opgepakt kunnen worden. Bijvoorbeeld in de vorm len van kerkenvisies. Het primaire doel van OCW is opstellen van een Kerkenvisie. De uitkering is gebaseerd van een haalbaarheidsonderzoek, waarvoor bij het rijk het behoud van (rijks)monumentale kerkgebouwen. op het aantal kerken per gemeente en bedraagt voor jaarlijks van 1 oktober tot en met 30 november subsi­die Om dat doel te bereiken is het noodzakelijk om álle de drie gemeenten elk € 25.000,--. In totaal is daarmee kan worden aangevraagd. kerkgebouwen in samenhang te bezien: van alle € 75.000,-- beschikbaar voor de uitvoering van de tijden, van alle geloven, monumentaal en niet-mo- Kerkenvisie Oost Achterhoek. De visie bestaat uit Kennis en ervaringen numentaal. De belangen van alle betrokken partijen verschillende onderdelen, namelijk cultuurhistorisch Oost Achterhoek delen met anderen (eigenaren, kerkgenootschappen, gemeenten, bur- onderzoek, gesprekken met de kerkeigenaren en een Het Plan van Aanpak zoals dat met partijen is opgesteld gers en erfgoedorganisaties) worden daarbij onder- kansenkaart voor de kerken. voor de Oost Achterhoek, blijkt een voorbeeld te zijn ling gehoord en gewogen. In gezamenlijkheid wordt voor andere gemeenten. Erfgoedvereniging Heemschut zo een duurzaam toekomstperspectief ontwikkeld Cultuurhistorisch onderzoek heeft ons uitgebreid geïnterviewd over onze aanpak, voor de kerkgebouwen: de Kerkenvisie. Het cultuurhistorisch onderzoek is bestaat uit: met name voor wat betreft de participatie binnen • inventarisatie, zowel op basis van bronnenonderzoek ons project. Participatie blijkt voor veel gemeenten als locatiebezoek; een onderdeel binnen het proces van de Kerkenvisie, • cultuurhistorische quickscan per gebouw; waarbij zij advies kunnen gebruiken. • waardering van de religieuze gebouwen. Het Gelders Genootschap voert namens de Rijksdienst Per kerkgebouw wordt een kerkenpaspoort opgesteld. Cultureel Erfgoed een onderzoek uit naar het proces De kerkenpaspoorten vormen te samen een catalogus van waardering en transformatie van kerkgebouwen. van het religieus erfgoed in de Oost Achterhoek. De Rijksdienst is benieuwd naar hoe in de praktijk de waarde van kerkgebouwen wordt bepaald en Gesprekken hoe aan de hand daarvan de transformatieruimte In eerste instantie worden er gesprekken gevoerd (voor herbestemming of nevenfuncties) wordt met de eigenaren van de kerkgebouwen. Zij bepalen gedefinieerd. Om meer inzicht te krijgen in dit proces, uiteindelijk wat er gebeurd met hun gebouw. De zijn er verschillende deelvragen geformuleerd, zoals: bedoeling was om een bustocht te organiseren langs Welke uitgangspunten hanteert men in dit proces? inspirerende voorbeelden in Gelderland. In verband Hoe is de samenwerking tussen de verschillende met de coronamaatregelen moet bekeken worden of betrokken partijen en welke rollen vervullen zij? dit haalbaar is, of dat er voor een alternatief wordt Hoe worden cultuurhistorische waardenstellingen gekozen. geïnterpreteerd bij de zoektocht naar ruimte voor nieuwe mogelijkheden voor het gebouw? Wat zijn Kansenkaart voor de kerken voorbeelden waar het goed ging en wat waren daarbij We werken samen met de TU Delft. De TU stelt een de succesfactoren? Waar ging het minder goed en wat Kansenkaart voor de kerken op. De methodiek kan valt daarvan te leren? gezien worden als een stappenplan, dat doorlopen Met deze vragen als leidraad zijn wij geïnterviewd over wordt om meer inzicht te geven in of een kerk nog de keuzes die in de Oost Achterhoek op dit gebied zijn als kerk gebruikt kan worden, of (tijdelijk) getrans­­ gemaakt. formeerd kan worden, of in het uiterste geval kan worden gesloopt. De samenwerking met de TU Op verzoek van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed Delft wordt mogelijk gemaakt dankzij ondersteuning hebben wij een webinar verzorgd over de aanpak in de van de provincie Gelderland via het KaDEr project Oost Achterhoek. Dit heeft tot mailtjes en telefoontjes (Karakteristiek Duurzaam Erfgoed). geleid uit het hele land, met het verzoek om onze kennis en ervaringen tot nu toe te delen.

26 | Erfgoednota 27 “Samen anpakken”

Open Monumentendagen De Open Monumentendagen 2019 hebben voor veel zichtbaarheid van het project gezorgd. In heel de Achterhoek stond naast het landelijke thema ook wederopbouw in de schijnwerpers. Panden uit de Wederopbouwperiode werden opgesteld en er werden speciale activiteiten rond het thema georganiseerd, b.v. exposities, rondleidingen en korte films. In iedere lokale editie van het Achterhoek Nieuws stond een spread over de wederopbouwactiviteiten. Met deze activiteiten werd ook een eerste aanzet gegeven tot de Ruwe diamanten van de Achterhoek. Niet alleen met de comités OMD is samengewerkt, wijkaanpak komen hier bij elkaar. De SRV-wagen is Lessen van de wederopbouw ook met het Erfgoedcentrum Achterhoek en de plaats waar de kennisdeling en dialoog tussen Er verschijnt een uitgave over het verleden en de Liemers (ECAL) en het Cultuur- en erfgoedpact zijn gemeente, partijen en bewoners ook daadwerkelijk kan toekomst van wederopbouwwijk. Hoe kwamen ze wederopbouwactiviteiten ontwikkeld. plaatsvinden. tot stand en wat kunnen we er nu nog mee? Wat 04_EEN NIEUWE TIJD. WEDER- kunnen we leren van de gedachten en plannen achter OPBOUW IN DE ACHTERHOEK. Canon van de Wederopbouw deze wijken? Aan de hand van het verleden en goede In het voorjaar van 2019 is het project Een nieuwe Schrijfster Annegreet van Bergen heeft zich als voorbeelden van nu wordt er een toekomstbeeld tijd! Wederopbouw in de Achterhoek gestart met de ambassadeur aan het project Een nieuwe tijd “Er wordt een voor deze wijken verbeeld. Diverse corporaties en uitvoering. De provincie Gelderland kende een subsidie verbonden. Als bestseller auteur van boeken over andere partijen krijgen hierin ruimte om hun kennis en toe van € 100.000 euro. Tegelijkertijd kwam het project de wederopbouwjaren, is Annegreet van Bergen staalkaart gemaakt ervaringen te delen. Deze verzameling vormt het begin ook in Den Haag onder de aandacht. Een nieuwe de aangewezen persoon om de Canon van de van excursies waarin ruimte is voor de dialoog over tijd! mocht pitchen tijdens de ondertekening van de wederopbouw te schrijven. De input voor deze canon van de Achterhoekse wederopbouw en grote transformatieopgaven. Erfgoeddeal, in aanwezigheid van de minister van komt van verhalen die door verhalenvangers in de Ruwe Diamanten uit Engelshoven. Achterhoek zijn opgehaald. In de canon komten deze Erfgoeddeal verhalen samen onder verschillende thema’s die de Wederopbouw” Een nieuwe tijd! Wederopbouw in de Achterhoekis een Verbinden samen het verhaal en daarmee een bijzonder stuk van de zeven projecten die is gegund in de eerste ronde Belangrijk in het project was ‘samen anpakken’. geschiedenis van de Achterhoek vertellen. van de Erfgoeddeal. Vanuit dit nieuwe programma Daarom werd er zoveel mogelijk verbinding gezocht in De canon verschijnt in de vorm van een speciale van de rijksoverheid is in 2020 een bijdrage toegezegd de regio. Door het voeren van gesprekken verbonden uitgave en krijgt ook een plek in de SRV-Wagen. Ruwe diamanten van € 230.000,-- voor het project. De provincie steeds meer partijen zich aan Een nieuwe tijd! Inwoners van de Achterhoek hebben zelf de Ruwe heeft een nieuwe subsidie van € 57.000,- toegezegd Stakeholders van de 8erhoek ambassadeurs, AGEM en SRV-wagen Diamanten uit de Wederopbouw in hun eigen vanuit de subsidie Middelgrote- en Grote musea. De corporaties zijn hier voorbeelden van. De gesprekken In de SRV-wagen komen de verschillende deelprojecten woonplaats gekozen. De Ruwe diamanten zijn Achterhoekse gemeenten (Doesburg, Zutphen en met deze relevante partijen moesten duidelijk maken samen. De wagen gaat in de vorm van een rijdende bijzondere panden uit de wederopbouwperiode die Lochem doen ook mee) hebben voor de komende waar de uitdagingen bij voornamelijk woonhuizen ontmoetingsplek door de Achterhoek toeren. representatief zijn voor dit jonge soort erfgoed. De fase € 1.000,-- per gemeente bijgedragen, om de uit de wederopbouwjaren liggen en waar verbinding Kennisdeling en dialoog zullen hierbij centraal staan. diamanten krijgen aandacht via diverse kanalen: de cofinanciering van provincie en vanuit de Erfgoeddeal kon worden gemaakt. De eerste gesprekken met In de SRV-wagen zal aan de hand van de Canon, Ruwe krant, vlogs, in de canon en in de SRV-Wagen. Door de te kunnen realiseren. stakeholders in de regio, bieden een goede input voor diamanten en Lessen uit de wederopbouw het verhaal verhalen en de achtergrond van de Ruwe diamanten het deelproject Lessen uit de wederopbouw dat in de van de wederopbouw verteld en ingezet worden te delen geven deze aanleiding tot dialoog over de komende periode een vervolg zal krijgen. voor huidige opgaven. Draagvlak, duurzaamheid en toekomst van dit jonge erfgoed.

28 | Erfgoednota 29 Kunst, onroerend erfgoed en toerisme • Voor wat betreft de kunst staat, in navolging van het Stilleven-project (2019-2020) van kunstenaar Louise te Poele, en Raken met Smaken (2019-2020) van fooddesigner Katja Gruijters, voor 2021 de Silo-Art- Erfgoed en Tour Achterhoek op de planning. • In de nieuwe pactperiode gaan we nadrukkelijk en meer aandacht geven aan onroerend erfgoed, specifiek gebouwen, binnen alle themalijnen. Dat ruimtelijke kunnen leegstaande kerken, silo’s, boerderijen of fabriekspanden zijn, maar ook kasteeltuinen of 05_CULTUUR- EN ERFGOEDPACT bruggen. Voor de periode 2021-2024 heeft de Cultuurcoalitie • Vanuit Toerisme worden de Cultuuragenda ordening Achterhoek, samen met de Achterhoekse gemeenten, Achterhoek en de campagne Cultuur en Erfgoed een nieuw programma samengesteld. Het pact heeft Achterhoek vormgegeven. Het hele jaar rond worden als hoofddoel: Het versterken en zichtbaar maken de culturele pareltjes in de Achterhoek in de etalage In de aankomende beleidsperiode gaat er nogal wat veranderen. van de culturele identiteit en leefbaarheid van de gezet en wordt de culturele component van de Op dit moment is het in de Wet ruimtelijke ordening (Wro) Achterhoek, met als dragers cultuur, erfgoed en verschillende evenementen extra belicht. geregeld dat overheden in hun ruimtelijk beleid de relevante amateurkunst. De Cultuurcoalitie Achterhoek wil de • De themalijn participatie is onderdeel van het belangen moeten meewegen. Ook de zorg voor ons cultuurhisto­ komende pactperiode de gemeenschappelijkheid bredere programma Lang Leve Kunst & Naoberschap risch erfgoed hoort daarbij. Het Besluit ruimtelijke ordening binnen de Achterhoek meer nadruk geven met waar ook zorgpartners, fondsen en gemeenten vanuit (Bro) verplicht gemeenten sinds 2012 om bij het actualiseren of grootse projecten in alle gemeenten, maar ook door het sociaal domein aan bijdragen. Daardoor is het het opstellen van een nieuw bestemmingsplan cultuurhistorische kleine parels die de kracht van de intimiteit en ons programma flexibel en kan ingespeeld worden op waarden en de in de grond aanwezige of te verwachten naoberschap laten zien. vragen die in de verschillende gemeenten leven. archeologische monumenten op te nemen. Daarnaast hebben we de Erfgoedwet. Hierin zijn sinds 2016 verschillende wetten Wat doet het pact in op het gebied van Cultuurhistorie, zoals bijvoorbeeld de de periode 2021-2024? Monumentenwet 1988, Wet op behoud van cultuurbezit en • Jaarlijks wordt er een bovenlokaal en aansprekend “Meer nadruk op de Regeling materieel beheer museale voorwerpen, samengevoegd. kunstproject georganiseerd en in de markt gezet, om daarmee de verbinding tussen de gemeenten te gemeenschappelijkheid laten zien. • Vrijetijdseconomie en toerisme worden verbonden binnen de Achterhoek” met cultureel erfgoed; activiteiten en events die in de regio georganiseerd worden zichtbaar gemaakt. • Jaarlijks worden kleinschalige ontmoetingen én grootschalige events georganiseerd gericht op cultuureducatie, cultuurparticipatie en intergenerationele verbinding. • Lokale culturele partijen in de Achterhoek worden bij elkaar gebracht, zodat zij elkaar (beter) leren kennen en verbindingen kunnen leggen, om zo de Achterhoekse culturele infrastructuur te helpen versterken.

30 | Erfgoednota 31 gesprek te gaan, willen wij hen ondersteunen bij de instandhouding van deze bakens in onze dorpen en stadjes. Met een religieuze functie, multifunctioneel gebruik of juist een geheel nieuwe functie. Ik ben blij dat de T.U. Delft zich aan onze Kerkenvisie heeft verbonden en haar kennis wil inzetten voor de Oost Achterhoek.

“Van een ruïne naar een plek met betekenis voor het dorp”

01_WAT STAAT ER IN Voor een goede integratie in de ruimtelijke Wanneer een historisch pand, kerkgebouw, een DE ERFGOEDWET? belangenafweging is het noodzakelijk de erfgoedzorg agrarisch of industrieel complex voor langere tijd In de Erfgoedwet staat, wat cultureel erfgoed is, hoe zo vroeg mogelijk op te nemen in het (ruimtelijk) leeg komt te staan dreigt er verval. Ik ben blij dat we Nederland omgaat met roerend cultureel erfgoed beleid. Naast Bestemming-/Omgevings-plannen is in de afgelopen jaren voor verschillende locaties een (zoals schilderijen), wie welke verantwoordelijkheden deze erfgoednota een instrument om het beleid te nieuwe passende bestemming hebben kunnen vinden. heeft en hoe Nederland daar toezicht op houdt. verankeren. Om aan de juridische eisen te voldoen Dit varieert van een supermarkt met patiowoningen De Erfgoedwet gaat over de bescherming van ons van de omgevingswet is gedegen cultuurhistorisch in de voormalige knopenfabriek DBW, een vrijplaats cultureel erfgoed. onderzoek noodzakelijk. Daarmee brengen we alle Duurzame instandhouding voor kunst en cultuur in de Koppelkerk en hotel erfgoedwaarden in kaart. Vanaf 2012 is dit deels van erfgoed met horeca in het voormalig verzorgingshuis in St. Op 1 januari 2022 treedt de Omgevingswet in werking. al uitgevoerd. Zo zijn er in de gemeente Aalten en Voor onze monumenten en karakteristieke panden Bernardus, allen in Bredevoort. In Dinxperlo hebben In de Omgevingswet worden onder meer de volgende Winterswijk voor diverse bestemmingsplannen de is het belangrijk dat ze goed worden bewaard en twee gebouwen van de Tretford-tapijtfabriek een zaken ondergebracht: karakteristieke panden en landschapselementen onderhouden. Niet alleen van buiten, maar ook maatschappelijke en ontvangstfunctie gekregen • vergunning (archeologische) rijksmonumenten geïnventariseerd en gewaardeerd. Voor Oost Gelre van binnen. Met het project Historische interieurs en in het oude gemeentehuis Dinxperlo wordt een • (aanwijzen) stads- en dorpsgezichten; ligt er een cultuurhistorische gebiedsbeschrijving ondersteunen we eigenaren met kennis over hun gezondheidscentrum gerealiseerd. Ik heb er alle • aanstellen van een monumentencommissie; met een inventarisatie van gebieden maar mist de interieur en hulp bij het onderhoud ervan. Met dank vertrouwen in dat de nieuwe eigenaren van boerderij • opnemen van cultureel erfgoed bij een objectgerichte inventarisatie. aan het Gelders Genootschap en de studenten van de De Welsker in De Heurne het complex zijn oude glorie omgevingsplan; Randboud Universiteit Nijmegen zijn er al vele pareltjes gaan teruggeven. Het meest trots ben ik zelf op de • het aanwijzen van provinciale en gemeentelijke Het omgevingsplan in beeld gebracht. Deze brengen we in de komende herbestemming van de textielfabriek aan de Hofstraat monumenten. Uiterlijk 2029 moet elke gemeente een omgevingsplan periode verder voor het voetlicht, ook richting het in Aalten. Dit complex is van een ruïne weer een plek hebben en moeten we onze kennis over de erfgoed­ grote publiek. met betekenis geworden voor de inwoners van het 02_OMGEVINGSWET VERSUS waarden op peil hebben. Bij het beschermen van dorp. Ik hoop dat er ook in de komende periode weer ERFGOEDWET cultureel erfgoed in het omgevingsplan moet Met de pilot voor energiescans voor monumenten bijzondere nieuwe functies in erfgoed gerealiseerd Naast de Erfgoedwet regelt ook de Omgevingswet de gemeente rekening houden met bepaalde hebben we eigenaren van advies voorzien over hoe zij kunnen worden, waardoor we het karakter van onze bescherming van ons cultureel erfgoed. De vuistregel uitgangspunten. Er moet rekening worden gehouden hun monument kunnen verduurzamen. Uit de scans streek kunnen behouden. voor de verdeling tussen de Erfgoedwet en de nieuwe met het behoud van cultureel erfgoed en wereld­ komt duidelijk naar voren dat er ook bij monumenten Omgevingswet is: erfgoed. Ook stelt de gemeente in het belang van veel winst te behalen valt op het gebied van energie­ Ted Kok • de omgang met het cultureel erfgoed in de fysieke archeologische monumentenzorg regels over besparing. De moeite van het investeren waard! Wethouder monumentenzorg en archeologie Aalten leefomgeving is geregeld in de Omgevingswet; archeologisch onderzoek. De duurzame instandhouding van onze historische • de duiding van cultureel erfgoed en de zorg voor kerkgebouwen is een behoorlijke uitdaging. Door met cultuurgoederen in overheidsbezit staat in de de kerkeigenaren en andere betrokken partijen in Erfgoedwet.

32 | Erfgoednota 33 Beschermen cultureel erfgoed veel gebieden zijn inmiddels inventarisaties gemaakt De gemeente moet een toereikend beschermings­ van bijvoorbeeld karakteristieke panden en land­schaps­ regime opnemen in het omgevingsplan. Bij het be­ waarden. Deze zijn opgenomen in bestemmingsplan- scher­men van cultureel erfgoed in het omgevingsplan nen. Nog niet alle bestemmingsplannen zijn herzien moet de gemeente rekening houden met bepaalde en er zijn nog gebieden die nader geïnventariseerd uitgangspunten. moeten worden. Hier gaan we de komende periode Deze gaan onder andere over: mee verder. • ontsiering, beschadiging of sloop van beschermde monumenten of archeologische monumenten; Archeologie • verplaatsing van beschermde monumenten; De gemeenten Winters­ • gebruik van monumenten ter voorkoming van wijk en Oost Gelre hebben leegstand; de archeologische be- • aantasting van de omgeving van een beschermd leidskaders geëvalueerd, monument; aangepast en door de raad “Hét moment om de Een commissie ruimtelijke kwaliteit • aantasting van karakteristieke panden, stads- en laten vaststellen. Ook zijn Voor 1 januari 2022 moet er een monumentencommis­ dorpsgezichten en in stand houden archeologische daarbij de vrijstellings- erfgoedspecialist sie zijn ingesteld, die ten minste de beoordeling doet monumenten; grenzen per verwach- op plannen met betrekking tot beschermde rijksmonu­ • conserveren en in stand houden van archeologische tingsgebied opgenomen.­ eerder en breder menten. Deze commissie wordt benoemd door de monumenten; Daarmee is het archeolo- in te zetten” des­betreffende gemeenteraad. Voor overige erfgoed­ giebeleid actueel en kan gerelateerde zaken zoals verbouw aan gemeentelijke Wanneer monumentale panden langere tijd leegstaan, input zijn voor nieuwe be- monumenten gaan we bezien hoe we de toetsing gaan of niet onderhouden worden, ligt verval op de loer. stemmingsplannen of het omgevingsplan. Voor de ge- borgen. De gemeenten gaan in dat geval in gesprek met de meente Aalten volstaat het huidige archeologiebeleid, Erfgoed­verordening eigenaar. In verschillende gevallen is ondersteuning waarbij maatregelen en vrijstellingsgrenzen gekoppeld Gezamenlijk wordt er een nieuwe basis voor de erf­ 03_VRIJKOMENDE (AGRARISCHE) geboden middels een haalbaarheidsonderzoek, naar zijn aan de archeo­logische verwachtingen per gebied. goed­­verordening opgesteld. De erfgoedverordening BEBOUWING een passende herbestemming voor het betreffende Het Aaltens archeo­logiebeleid is inmiddels ook veran- moet worden overgezet naar het Omgevingsplan, voor Er is een groot aantal trends en ontwikkelingen, dat pand. Vaak zet een dergelijk onderzoek, veelal gesubsi­ kerd in het bestemmingsplan voor het landelijk gebied, zover het de artikelen over gemeentelijke monumenten zorgt voor verandering in onze gemeenten. Trends dieerd door rijk of provincie, een ontwikkeling in gang. dat een groot oppervlakte van de gemeente betreft. betreft, dus aanwijzing en bescherming. Bij Koninklijk en ontwikkelingen zijn drijvende krachten achter Wanneer gesprekken niet (meer) helpen wordt er in De drie gemeenten huren specialistische archeologi- Besluit wordt hiervoor nog een deadline vastgesteld. verandering en zijn daarom zeer relevant. het uiterste geval op incidentele basis een hand­having­ sche kennis in bij de Omgevingsdienst Achterhoek. De Als de verordening niet voor die datum is overgezet We noemen er een paar: straject gestart, om het pand tenminste wind- en ODA heeft namens de Achterhoekse gemeenten op in het Omgevingsplan, vervalt de verordening. Voor • De bevolking verandert (vergrijzing, ontgroening en waterdicht te houden. 8 november 2019 voor het eerst een Achterhoekse archeologie geldt dat niet, voor zover dit beleid nu al is op termijn wordt krimp voorspeld); Archeologiedag georganiseerd in Lievelde. Met lezin- verwerkt in de bestemmingsplannen. • De wensen van bewoners en bezoekers veranderen Uitgevoerde activiteiten gen over verschillende archeologische onderzoeken (beleving, luxe, afwisseling, korte vakanties etc.); Bij herzieningen van bestemmingsplannen is de wet­ en opgravingen in de regio en workshops. De dag was Werkprocessen • De economie en de landbouw veranderen telijke verplichting erfgoedwaarden op te nemen. Voor goed bezocht en is voor herhaling vatbaar. De omgevingswet dwingt gemeenten hun werkproces­ (grootschaliger, maar ook nieuwe niches in landbouw sen opnieuw in te richten. Dit is het moment om en maakindustrie, dienstensector, werk op afstand); ervoor te zorgen dat de erfgoedspecialist niet alleen • Er komen grote opgaven op ons af, die om een aan tafel zit bij wijzigen van een monument, maar transitie vragen (energietransitie, mobiliteit, ook bij bijvoorbeeld stedenbouwkundige ingrepen en internetrevolutie); herinrichting van de openbare ruimte. • Nieuwe technologie maakt nieuwe ontwikkelingen mogelijk en dat leidt tot nieuwe wensen; De omgeving van een monument • Klimaatverandering (droogte, kortere hevige buien, De omgevingswet introduceert het beschermen van maar ook langere perioden van droogte, hogere de omgeving van het monument: een soort monu­ temperaturen, hittestress) vraagt om een aanpassing mentbiotoop artikel 5.72, lid 2 Besluit Kwaliteit van het grondgebruik. Leefomgeving. Dit instrument kan uiteraard op heel veel verschillende manieren worden ingevuld, Het buitengebied afhankelijk van plaats en aard van het monument. Zo Sinds de Tweede Wereldoorlog is ruim de helft van alle zal een Scholtenboerderij een heel andere biotoop boerderijen in Nederland verdwenen. De komende kunnen hebben dan een rijtjeswoning. We gaan samen vijftien jaar zullen nog eens zo’n 20.000 boerderijen met het ‘veld en partners’ bepalen wat we willen en hun agrarische functie verliezen. Zonder zinvolle wat haalbaar en uitvoerbaar is. herbestemming dreigt voor historische, monumentale

34 | Erfgoednota 35 04_ERFGOED INZETTEN BIJ (RUIMTELIJKE) OPGAVEN DOEN WE DOOR:

Als uithangbord kan erfgoed toeristische bezoekers en soms zelfs nieuwe bewoners trekken. Oude fabrieken, boerderijen, historische dorpen