NAUKA S CIENCE

Marek Gosztyïa*, Bogdan Motyl

Badania nad budownictwem domów drewnianych Pac ïawia i bokolic (powiat przemyski) Research on timber house construction in Pac ïaw and its area (Przemy Ăl county)

Sïowa kluczowe: dom drewniany, Key words: wooden house, vertical-post log walls, Ăciany sumikowo-ïÈ tkowe, strop drewniany nagi, naked timber ceiling, spandrel beam, rygiel, dach krokwiowo-jÚtkowy, zabytek rafter-collar beam roof, historical monument

Wst Úp Introduction Wbzwi Èzku z burbanizacj È wsi przemyskiej i bjej przeobra- b Because of urbanisation of the countryside in the ĝeniami gospodarczymi nast Úpuje gwa ïtowna dewastacja Przemy Ăl area and its economic transformation, rapid dev- wiejskiego budownictwa drewnianego tradycyjnie zwi È- astation has been observed of the village timber buildings zanego z bosadami rolniczymi tego regionu. Budownictwo, so traditionally connected with agricultural settlements in to zwi Èzane z bpotrzebami i bfunkcjami ĝycia w bobr Úbie wsi, the region. This type of building, associated with the needs dokumentuje histori Ú sztuki budowlanej badanego obszaru. and functions of living within a bvillage, has documented the Od wieków do budowy budynków wiejskich, zarówno history of building craftsmanship of the area of research. mieszkalnych, jak i bgospodarczych, u ĝywano surowców For centuries, easily obtainable materials such as wood and ïatwo dost Úpnych, a bwi Úc drewna i bkamienia. ¿ywotno ĂÊ stone, have been used for rural constructions of both hous- uĝytkowa i btechniczna drewna bywa stosunkowo krótka ing and utility buildings. Utility and technical endurance ibdlatego te ĝ stare obiekty mieszkalne i bgospodarcze stopnio- of timber can be relatively short and therefore old dwelling wo znikaj È i bsÈ zast Úpowane przez nowe budynki z bbardziej and utility buildings have gradually disappeared and been trwa ïych materia ïów. Pomimo wypierania budownictwa replaced by new buildings from more long-lasting mate- charakterystycznego dla okresów minionych, te stare bu- rials. Despite supplanting constructions characteristic for dynki warte s È ocalenia, gdy ĝ reprezentuj È niejednokrotnie the past times, those old buildings are worth saving since znaczne warto Ăci zabytkowe, a bwi Úc warto Ăci architektonicz- they frequently represent signi Þ cant historic value, namely ne i bkonstrukcyjne, a bniekiedy wi ÈĝÈ si Ú z bnimi historyczne architectonic and construction values, and sometimes ibdramatyczne wydarzenia dziejowe. Nale ĝy te ĝ zaznaczy Ê, ĝe dramatic historic events are also associated with them. It zespo ïy budownictwa wiejskiego wytworzy ïy w bomawianym should be mentioned, that in the discussed region com- rejonie krajobrazy kulturowe o bwielorakich kompozycjach plexes of rural buildings created cultural landscapes with przestrzennych, które nie doczeka ïy si Ú do tej pory meryto- multiple spatial compositions, which have yet not been rycznych opracowa ñ o bcharakterze naukowym. described in any factual studies of scientiÞ c character. Prowadz Èc badania terenowe mo ĝna zauwa ĝyÊ, ĝe While carrying out Þ eld research, it can be noticed that wzglÚdnie dobrze chronione sÈ drewniane zabytki archi- wooden monuments of church architecture have been tektury sakralnej, gdyĝ s È wpisywane do rejestru zabytków relatively well preserved, since they are entered into the ibpoddawane pracom restauratorskim. Natomiast gorzej jest monument register and undergo restoration work. The sit- zbzabytkami kultury Ăwieckiej. Podlegaj È ochronie prawnej uation is much worse in the case of lay culture monuments. historyczne drewniane dwory, którymi opiekuj È si Ú lub Historic timber manors, which are frequently taken care of zabezpieczajÈ przed zniszczeniem najcz ÚĂ ciej nowi gospo- or are preserved from complete ruin by new owners, come darze. Nie dba si Ú natomiast o bstare, opuszczone drewniane under legal protection. But old abandoned timber dwelling

* dr hab. in ĝ. Marek Goszty ïa, prof. PRz, kierownik Katedry Kon- * dr hab. in ĝ. Marek Goszty ïa, prof. PRz, Chair of the Monument serwacji Zabytków, Wydzia ï Budownictwa i bIn ĝynierii ¥rodowiska Conservation Department, Faculty of Construction and Environ- Politechniki Rzeszowskiej, mgr in ĝ. Bogdan Witold Motyl. mental Engineering of the Rzeszow Polytechnic, mgr in ĝ. Bogdan Witold Motyl. Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

44 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 domy mieszkalne, stodo ïy i bspichlerze. Opuszczone, popa- houses, barns or granaries are neglected. Desolate, they dajÈ w bruinÚ i bsÈ rozbierane, wskutek czego ubo ĝeje ibtraci fall into ruin and are dismantled, thus impoverishing and na warto Ăciach kulturowych Ărodowisko naturalne. Na ich depleting the cultural values of the natural environment. miejscu powstajÈ nowe domy, ale ich kszta ïty jakĝe cz Ústo In their place new houses are built, though their shapes nie komponujÈ si Ú z bkrajobrazem ibchoÊ jako obiekty s È only too frequently do not go well with the surrounding poprawne architektonicznie, to cz Ústo przy uwzgl Údnieniu landscape since, even if they are architectonically appropri- gustu wïaĂciciela tworzÈ dysharmoni Ú z bkrajobrazem, nie ate as objects, taking into account the taste of the owner stanowiÈc zbnim spójnoĂci. they frequently create abdissonance with the landscape by Pomimo zmian zachodz Ècych wbĂ rodowisku kulturo- lacking coherence with it. Despite the changes occurring wym istniejÈ jeszcze enklawy wiejskie z bprzewagÈ budow- in the cultural environment, there still exist rural enclaves nictwa drewnianego, lecz ibone powoli ulegajÈ degradacji. where timber constructions are predominant, but they also Jedn È z btakich enklaw jest wie Ă Pac ïaw w bpowiecie przemy- slowly undergo the process of degradation. One of such skim. Wie Ă nieco zapomniana, ĝyj Èca powolnym rytmem enclaves is the village of Pac ïaw in the PrzemyĂl county. wbcieniu Kalwarii Pac ïawskiej, licznie odwiedzanej przez This slightly forgotten village, living its slow rhythm in pÈtników i bturystów, zw ïaszcza w bsierpniu, stanowi przyk ïad the shadow of Kalwaria Pac ïawska ß ooded with pilgrims wiejskiego budownictwa drewnianego z bdrugiej po ïowy and tourists in August, is an example of rural timber build- XIX wieku charakterystycznego dla tego regionu. ing in this region from the second half of the 19 th century.

Topogra Þ a wsi Topography of the village Pac ïaw le ĝy na wysoko Ăci 431 m n.p.m., w bodlegïoĂci Pac ïaw is situated at the altitude of 431 m AMSL ap- okoïo 24 km na po ïudnie od Przemy Ăla, na wzniesieniu, proximately 24 km to the south of Przemy Ăl on the elevation wb miejscu gdzie rzeka Wiar wyp ïywa z b gór na nizin Ú. where the River Wiar starts in the mountains and ß ows to- Po ïoĝone jest ono wbpa Ămie wzniesieñ ci Ègn Ècych si Ú ïa- wards the lowland. It is located in the range of hills stretch- godnie od Przemy Ăla w bkierunku po ïudniowo-wschodnim, ing gently from Przemy Ăla towards the south-east across poprzez granicÚ z bUkrainÈ, a ĝ do góry Radycz o bwysokoĂci the border with Ukraine to Mount Radycz, 519 m AMSL, 519bm n.p.m. le ĝÈ cej za Dobromilem. Wzniesienia te osiÈ- behind Dobromil. Those elevations reach their culmination gaj È sw È kulminacj Ú na górze Suchy Obycz (617 m n.p.m.) 1. on Mount Suchy Obycz 617 m AMSL 1. Morphologically, Teren ten pod wzgl Údem morfologicznym nale ĝy do Pogó- the area belongs to the Carpathian Uplands. The lie of the rza Karpackiego. Rze ěbÚ góry Pac ïaw uformowa ïy nale ĝÈ ce land of the Pac ïaw hill was formed by the River Wiar in the do dorzecza Wis ïy rzeka Wiar od pó ïnocy ibpotok Sopotnik north and the Sopotnik Brook in the south, which belong od po ïudnia 2. Grzbiet góry ci Ègnie si Ú z b po ïudniowego to the Vistula river basin 2. The mountain ridge stretches wschodu na pó ïnocny zachód. Wie Ă Pac ïaw po ïoĝona jest from the south-east towards the north-west. The village of pod szczytem po po ïudniowej stronie góry, a bod pó ïnocy Pac ïaw is located below the summit on the south slope of the rozciÈga si Ú Kalwaria Pac ïawska. Po pó ïnocno-zachodniej mountain, in the north there lies Kalwaria Pac ïawska, on the stronie znajduje si Ú osada Siemionów, na wschodzie Nowe north-west side there used to be Siemionów settlement, in Sady (Hujsko), na po ïudniu Paprotno, na po ïudniowym the east Nowe Sady (Hujsko), in the south Paprotno, in the zachodzie Sopotnik, na zachodzie Leszczyny. south-west Sopotnik, and in the west Leszczyny.

Rys historyczny wsi Pac ïaw An outline of the history of Pac ïaw village Pocz Ètek Pac ïawia, pierwotna nazwa Pacz ïaw, nie jest The origins of Pac ïaw, which was initially known as znany. Nie wiemy, czy by ïa to jaka Ă lokacja i bkto j È za ïoĝyï. Pacz ïaw, are not known. We do not know if it was a bfounda- Jeden z bnajstarszych zapisów dokumentuje prawos ïawn È tion or who founded it. One of the oldest records docu- cerkiew pod wezwaniem Ăw. Szymona S ïupnika, która ments an Orthodox church dedicated to St. Symeon the sta ïa ju ĝ w b1311 r., za czasów potomków ruskiego ksi Úcia Stylite, which already stood there in 1311 in the times of Lwa. Po trzystu latach, w bczasie których by ïa wielokrot- the descendants of the Prince Lev of Rus. After 300 years, nie modernizowana, w broku 1611 zosta ïa przebudowana during which it was repeatedly modernised, in 1611 it was ibpowi Úkszona, o bczym Ăwiadczy napis cyrylicÈ wykonany altered and enlarged, the evidence of which was an inscrip- na belce wbĂ wi Ètyni. NastÚpnie cerkiew poprawiano kilka tion made in Cyrillic alphabet on the beam in the temple. razy, a b wb roku 1921 zosta ïa rozebrana i b na jej miejscu Subsequently, the church was repaired several times, and in postawiono nowÈ, któr È uko ñczono wb1922 r. T Ú z bkolei 1921 it was dismantled and replaced with a bnew one com- rozebrano po II wojnie Ăwiatowej. Wbcerkwi znajdowaïa pleted in 1922. That church, in turn, was demolished after si Ú cudowna ikona Przeczystej Panny namalowana w b1409 World War II. In the church there existed a bmiraculous icon r. przez zakonnika Laurentego 3. Wie Ă w bswoich pocz Ètkach of the Immaculate Virgin painted in 1409 by monk Lau- na pewno zosta ïa zasiedlona przez Wo ïochów, st Èd do dzi Ă renty 3. At the beginning the village must have been settled wbmowie jej mieszka ñców wyst Úpuj È nazwy charaktery- by Wallachians, therefore even today the village inhabitants styczne dla j Úzyka wo ïoskiego, mi Údzy innymi ‘watra’ – co use in their speech names characteristic for the Wallachian oznacza piec chlebowy 4, ‘lessa’ – suszarnia na owoce 5. Do language, for instance “Watra” – which means a bbread oven 4, drugiej wojny Ăwiatowej istnia ïa instytucja wójta, tak cha- “Lessa” – a bdrying room for fruit 5. Until World War II there rakterystyczna dla prawa wo ïoskiego. Ostatnim wójtem existed here the function of ‘wójt’ so characteristic for the by ï Józef Szwerc 6. W b1367 r. osada wesz ïa w bsk ïad klucza Wallachian law. The last ‘wójt’ was Józef Szwerc 6. In 1367, the

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 45 rybotyckiego b ÚdÈcego od 1359 r. w ïasno Ăci È Stefana settlement became a bpart of the Rybotycze demesne which, WÚgrzyna herbu Sas, zwanego równie ĝ Szczepanem Wo- since 1359, belonged to Stefan W Úgrzyn of the Sas coat of ïoszynem Rybotyckim, rycerza wo ïoskiego 7, osadzonego arms, a bWallachian knight, also known as Szczepan the Wal- wbRybotyczach przez Króla Kazimierza Wielkiego. Pod lachian Rybotycki 7, settled in Rybotycze by King Casimir the dat È 1441 w b aktach wyst Úpuje Ivano Sloch de Paczslaw 8, Great (Kazimierz Wielki). Under the date 1441, the records abwbdokumencie z b1468 r. mieszka ñcy Pac ïawia r Úcz È przed mention “Ivano Sloch de Paczslaw” 8, and in a bdocument sÈdem wspólnie z b okolicznymi kniaziami 9 (wójtami). from 1468 the residents of Pac ïaw vouch in court together Osad È wtedy w ïada cnazo Iwaszko de Paclaw . W b drugiej with local warlords 9 (wójts). At that time the settlement is po ïowie XVI wieku wie Ă nale ĝaïa do Krzysztofa G ïowy 10 ruled by “cnazo Iwaszko de Paclaw”. In the second half of ibzapewne jemu zawdzi Úcza uk ïad przestrzenny przypo- the 16 th century, the village belonged to Krzysztof G ïowa 10 , minaj Ècy kszta ïtem trójramienn È gwiazd Ú z bdu ĝym trój- and to him Pac ïaw probably owned its spatial layout resem- kÈtnym rynkiem, który by Ê mo ĝe wytyczono w boparciu bling the shape of a bthree-pointed star with a blarge triangular obrenesansowe za ïoĝenia. W b1601 roku Pac ïaw mia ï wielu market place which may have been laid out on the basis of wïaĂcicieli, byli to mi Údzy innymi: Jan Tomasz Drohojow- Renaissance principles. In 1601, Pac ïaw had many owners ski, Andrzej Fredro z bPleszewic, Sienko Szczurkiewicz, and among them there were: Jan Tomasz Drohojowski, Steczko i bpop Szczurek. Andrzej Fredro from Pleszewice, Sienko Szczurkiewicz, Okoïo 1617 roku cz ÚĂÊ Pac ïawia naleĝÈ cÈ do Droho- Steczko and an Orthodox priest Szczurek. jowskich nabywa Mikoïaj Wolski 11 . W bdokumentach wie- Around 1617, a b section of Pac ïaw belonging to the lokrotnie do ko ñca XVI w. spotykamy Pac ïawskich ibst Èd Drohojowski family was purchased by Mikoïaj Wolski 11 . wiadomo, ĝe by ïo to ich miejsce rodzinne. Pac ïawscy byli Until the end of the 16 th century, the name of the Pac ïawski szlacht È za Ăciankow È herbu Ogo ñczyk 12 pochodzenia wo ïo- family reappears many times in documents, and therefore it skiego, osadzon È tam w bXV w., a bPac ïaw by ï wsi È prywatn È. is known that it was their family seat. The Pac ïawski fam- Zbdokumentu zbroku 1632 dowiadujemy si Ú o bStanisïawie ily were minor gentleman of the Ogoñczyk coat of arms12 , Pacz ïawskim zbRusi, który podpisuje elekcjÚ W ïadysïawa of Wallachian origin, settled there in the 15 th century, and IV, króla Polski 13 , a bwbroku 1782 SÈd Ziemski w bPrzemy Ălu Pac ïaw was abprivate village. In abdocument from 1632, we potwierdza szlachectwo Piotra i bBazylego Pac ïawskich z bPa- learn about Stanis ïaw Pacz ïawski from Rus who signed the cïawia14 . W bzwiÈzku zblicznymi wbXVII wiekubnajazdami election of W ïadysïaw IV, the king of Poland 13 , and in 1782 tatarskimi ówczesny wspóïwïaĂciciel Pac ïawia Aleksander the Provincial Court in Przemy Ăl con Þ rmed the nobility of Maksymilian Fredro 15 postanawia wybudowa Ê fortec Ú Piotr and Bazyli Pac ïawski from Pac ïaw 14 . Because of Tartar obronn È, która zapewni ïaby bezpiecze ñstwo ludno Ăci raids, so frequent in the 17 th century, the then co-owner of wbjego wsiach. Pac ïaw Aleksander Maksymilian Fredro 15 decided to have Co prawda obok Pac ïawia istnia ï niewielki zameczek abdefensive fortress erected, which would ensure safety for otoczony wa ïami 16 , ale nie móg ï on w brazie zagro ĝenia people in his villages. pomie Ăci Ê wszystkich mieszka ñców Pac ïawia i bsÈsied- Admittedly, beside Pac ïaw there existed absmall castle nich Nowosió ïek Dydy ñskich, oraz Hujska. By Ê mo ĝe surrounded with ramparts16 , but in case of danger it could Aleksander Maksymilian Fredro planowa ï budow Ú not have accommodated all the inhabitants of Pac ïaw, przysz ïej fortecy wraz z b sanktuarium m Úki Pa ñskiej neighbouring Nowosióïki Dydyñskie and Hujsko. wbPac ïawiu, lecz nie mog Èc doj ĂÊ do porozumienia ze Aleksander Maksymilian Fredro may have planned the wspó ïwïaĂcicielami wsi, fortec Ú i b sanktuarium osta- building of the future fortress together with the sanctuary of tecznie wybudowa ï na gruntach Pac ïawia bardziej na the Passion of Christ in Pac ïaw, but not being able to reach an pó ïnoc. W b1665 r. Fredro rozpoczyna budow Ú fortecy agreement with the co-owners of the village, he Þ nally built na wzgórzu dominuj Ècym nad dolin È Wiaru, otaczaj Èc the fortress and the sanctuary on the grounds of Pac ïaw but ko Ăció ï i bklasztor fortyfikacjami ziemnymi sprz Úĝ onymi more towards the north. In 1665, Fredro began construction zbnowo powsta ïÈ osad È17 zwan È wtedy „S ïoboda”. By ïa of the fortress on the hill dominating the valley of the Wiar, ona wsi È us ïugow È w bstosunku do klasztoru i bposiada- surrounding the church and monastery with earth forti Þ ca- ïa uk ïad miejski (obecnie wie Ă Kalwaria Pac ïawska), tions combined with the newly created settlement 17 then Pac ïaw natomiast pozosta ï wsi È dworsk È. Forteca ta, known as “S ïoboda”. It was an ancillary village in relation to oprócz zapewnienia bezpiecze ñstwa okolicznym wsiom the monastery and possessed an urban layout, nowadays it nara ĝonym na cz Úste w b tym okresie napady Tatarów, is the village of Kalwaria Pac ïawska, while Pac ïaw remained mia ïa równie ĝ przyczyni Ê si Ú do rozwoju gospodarczego abmanorial village. The fortress, besides ensuring safety for the regionu. Nale ĝy domniemywa Ê, ĝe fundator, finansuj Èc surrounding villages threatened by constant Tartar raids really wb1668 r. ko Ăció ï i bklasztor oraz modn È w btych czasach frequent in that period, was also to contribute to the economic Kalwari Ú, liczy ï na to, i ĝ Ăci Ègaj Ècy na liczne odpusty development of the region. It might be assumed, that the pielgrzymi i bkupcy jad Ècy na jarmarki w bRybotyczach, founder while Þ nancing the church and monastery in 1668 Fredropolu, Dobromilu czy te ĝ Birczy, których ter- as well as the then fashionable Kalwaria, hoped that pilgrims miny pokrywa ïy si Ú z b odpustami w b klasztorze, b ÚdÈ attracted by numerous church fairs and merchants heading for kupowa Ê produkty rolne i b rzemie Ălnicze wytwarzane fairs in Rybotycze, Fredropol, Dobromil or Bircza, the dates wb Pac ïawiu, Hujsku i b Nowosió ïkach Dydy ñskich 18 . of which coincided with the church fairs at the monastery, Zbczasem zacz Úï a wzrasta Ê rola osady przyklasztornej, would purchase agricultural produce and craft manufactured do której zakonnicy sprowadzali swoje rodziny, byli to in Pac ïaw, Hujsko and Nowosió ïki Dydy ñskie 18 . With time rzemie Ălnicy produkuj Ècy wyroby dla potrzeb klasztoru, the role of the settlement by the monastery increased; monks zw ïaszcza tkacze 19 . brought there their families, and they were craftsmen, par-

46 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 Po ponownej fundacji Stefana Dwernickiego w blatach ticularly weavers, manufacturing products required by the 1775-1778 ibwzniesieniu barokowego zespoïu ko Ăcielno- monastery 19 . After a bnew Foundation by Stefan Dwernicki in -klasztornego20 wie Ă Pac ïaw by ïa ju ĝ tylko wsi È dworsk È the years 1775-1778 and building of a bBaroque church and zbrozwiniÚtÈ produkcj È p ïócien konopnych, uprawÈ lnu, monastery complex 20 , the village of Pac ïaw was only a bmano- konopi, gryki ibprosa. WbXIX ibXX w. powszechne by ïo tu rial village with well developed production of hemp cloth, równieĝ sadownictwo, uprawiano g ïównie Ăliwy, jab ïonie growing ß ax, hemp, buckwheat and millet. In the 19 th and iborzechy wïoskie, wytwarzano zbnich ĂliwowicÚ oraz wina 20 th century, orchards were also quite common here, plum, jabïkowe, ponadto susz Ăliwkowy ibjabïkowy, p Údzono te ĝ apple and walnut trees were mostly grown, plum vodka wódkÚ z bĝ yta. and apple wine was manufactured from the fruit, as well Wa ĝnym wydarzeniem dla osady wiejskiej by ïo przej- as dried plum and apple fruit, rye vodka was also distilled. Ăcie jej mieszka ñców z b obrz Èdku greckokatolickiego na An important event for the village was conversion of its obrz Èdek rzymskokatolicki. Jak wynika ze ěróde ï pisanych, inhabitants from the Greek Catholic faith to the Roman by ï to proces, który trwa ï od roku 1863 do1880, wtedy to Catholic religion. The written records indicate that it was prawie wszyscy mieszkañcy byli ju ĝ katolikami wyznania abprocess that lasted from 1863 till 1880, when almost all rzymskiego. Przyczyn zapewne by ïo wiele. Jedn È z bnich, inhabitants became Roman Catholics. There may have been jeszcze wspominanÈ we wsi w bpostaci przekazu ustnego, many reasons for that. One of them, still functioning in the by ïo to, ĝe na skutek rozpocz Úcia budowy oko ïo 1870 form of an oral tradition in the village, was that the villagers roku Kalwarii greckokatolickiej oraz konieczno Ăci budowy did not want to incur the costs of building a bnew Orthodox nowej murowanej cerkwi, którÈ uko ñczono wb1887 roku, church, because the construction of Greek Catholic Calvary mieszka ñcy wsi nie chcieli ponosi Ê zwi Èzanych z b tym commenced around 1870 and it was also deemed necessary to kosztów. Mimo to mieszka ñcy Pac ïawia go Ăcili pÈtników erect a bnew masonry Orthodox church which was completed greckokatolickich. Napïyw pielgrzymów przyczyniï si Ú do in 1887. Nevertheless, inhabitants of Pac ïaw hosted Greek rozwoju wsi, liczba nowo wybudowanych domów po roku Catholic pilgrims. An in ß ux of pilgrims contributed to the 1852 niemal siÚ podwoiïa21 . development of the village, the number of newly built houses Ostatnim dziedzicem Pac ïawia by ï hrabia Pawe ï Tysz- almost doubled after 1852 21 . kowski, ĝonaty zbHenrykÈ Fredro, wnuczk È Jacka Fredry, The last squire of Pac ïaw was count Pawe ï Tyszkowski, który umierajÈc w b1920 roku wbtestamencie przekazaï swe married to Henryka, the granddaughter of Jacek Fredro, dobra Polskiej Akademii UmiejÚtnoĂci 22 . who died in 1920 and in his last will donated his estate to Wb1935 r. na centralnym placu wybudowano z bini- the Polish Academy of Learning22 . cjatywy ówczesnego wójta Józefa Szwerca drewnian È In 1935, on the initiative of the then Wójt Józef Szwerc, remiz Ú stra ĝack È wraz ze Ăwietlic È, która pe ïni ïa istotn È abwooden Þ re station with a bleisure centre, which served rol Ú w bĝ yciu wsi. W bdobie wspó ïczesnej jest to zabytek absigni Þ cant function in the life of the village community, monumentalnej architektury drewnianej, wraz z bwypo- was built on the village green. Nowadays it is a brelic of monu- sa ĝeniem w b stary sprz Út stra ĝacki, podobnie jak wiele mental timber architecture, together with its old Þ re brigade jeszcze istniej Ècych drewnianych domów ze starym equipment, similarly to many other still existing wooden wyposa ĝeniem wn Útrz. Zespó ï ten tworzy swoisty ĝywy house with old equipment and interior furnishings. This skansen. Murowan È cerkiew i burz Èdzenia kalwarii roze- complex constitutes a blive open air museum. The masonry brano w blatach 50. XX w. Do ĂÊ powszechnym zjawiskiem Orthodox church and the elements of the calvary were dis- by ïa emigracja ludno Ăci w bko ñcu XIX w. do USA. Cz ÚĂÊ mantled in the 1950s. Towards the end of the 19 th century, zbmieszka ñców powróci ïa w blatach 20. XX w. Dzi Ă jest to emigration of people to the USA became a bfairly common wie Ă ludzi starych, t Úskni Ècych za minionymi czasami. phenomenon. Some of the former inhabitants returned dur- Wbspisie zabytków architektury z broku 1998 Þ guruje 19 ing the 1920s. Today it is a bvillage of old people longing for zabytkowych domów 23 , obecnie cz ÚĂÊ z bnich jest przebu- the bygone times. On the list of monuments of architecture dowana, a bniektóre stoj È puste. from 1998 there were 19 historical houses 23 , nowadays some of them have been rebuilt and some are left abandoned. Charakterystyka domów Domy drewniane zbrejonu Pac ïawia ibjego okolic zali- Description of houses czone zostaïy w bswoim czasie przez znanego badacza Ste- Wooden houses in Pac ïaw and its vicinity were once fana Lwa do przysïupowych domów grupy przemyskiej24 . counted among Lusatian half-timbered houses from the Interesuj Ècy dyskurs co do wykszta ïcenia si Ú tego typu Przemy Ăl group by a bwell known scientists, Stefan Lew24 . konstrukcji wbokolicach Pac ïawia nie zostaï zako ñczony. The interesting discussion concerning the formation of Konstrukcj È tych domów zajmowa ï si Ú Franciszek Kotula, this construction in the vicinity of Pac ïaw has not been który widziaï zwi Èzek wy ïÈ cznie zbkolonizacjÈ niemieck È, Þ nished. The construction of such house was the issue that abzw ïaszcza ze ĂlÈsko-ïuĝyckÈ25 . Stefan Lew na podstawie Franciszek Kotula was interested in, who saw their connec- swoich bada ñ twierdzi ï, ĝe jest to raczej wytwór my Ăli tion solely with German colonisation, and particularly with lokalnej. Po up ïywie kilkudziesi Úciu lat zagadnienie to the Silesian – Lusatian in ß uence 25 . On the basis of his own ponownie powraca, z buwagi na piln È potrzeb Ú prowadzenia research Stefan Lew claimed that it was rather the result badañ terenowych, w bobliczu zachodzÈcych przeksztaïce ñ of local thought. domów ibich rozbiórek. After several decades, the issue is raised again because of Genezy domu drewnianego zbPac ïawia naleĝy poszu- the urgent need to carry out Þ eld research in the face of the kiwa Ê w bokresie akcji osiedle ñczych, które trwa ïy tu od occurring transformations of houses or their demolition.

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 47 czasów Kazimierza Wielkiego, gdy na trwa ïe te ziemie The origins of the timber house from Pac ïaw should przeszïy pod jego panowanie, a bwi Úc od roku 1353 26 . O blo- be sought in the period of settlement activity which began kacji Pac ïawia nie wiemy nic, cho Ê zachowa ï si Ú dokument during the reign of Casimir the Great, when the lands per- zblokacji sÈsiedniej wsi Makowa. Lokacja ta odbyïa si Ú na manently passed under his rule, so after 1353 26 . We know prawie wo ïoskim zb1464 r. 27 Mo ĝna za ïoĝyÊ, ĝe i bona wp ïy- nothing about the foundation of Pac ïaw, although the docu- nÚï a na pobliski Pac ïaw, bowiem jak to wynika z binnych ment granting its rights to the nearby village of Makowa has zapisków o bkniaziu Iwaszko, zasiedlali go równie ĝ wo ïoscy been preserved. Location of the village was granted according osadnicy. W b roku 1582 kronikarz pisze 28 o b niemieckich to the Wallachian law from 1464 27 . It can be assumed that ch ïopach osadzonych pod Przeworskiem, Przemy Ălem, it may have in ß uenced nearby Pac ïaw since, as other writ- Sanokiem ibJarosïawiem. Wbczasach Jakuba Mikoïaja Fre- ten records concerning Prince Iwaszko indicated, it was dry pojawia si Ú wzmianka, ĝe „mleka tu i bpïócien lnianych also populated by Wallachian settlers. In 1582, a bchronicler wielka jest zwykle ob Þ to ĂÊ , poniewa ĝ wioski na ca ïym wrote 28 about German peasant settled near Przeworsk, tym obszarze zamieszkuj È potomkowie niemieckiego Przemy Ăl, Sanok and Jaros ïaw. In the times of Jakub Miko ïaj plemienia” 29 . Kolejne fazy kolonizacji mia ïy miejsce za Fredro, it was mentioned 29 “that milk and linen cloth are czasów Cesarstwa Austro-W Úgierskiego, kiedy to cesarz usually abundant here, since villages in the whole area are Józef II 17 wrzeĂnia 1781 r. podpisa ï patent cesarski dla inhabited by descendants of a bGerman tribe”. Subsequent osadnictwa rolnego oraz 11 listopada patent tolerancyjny dla phases of colonisation took place during the times of the protestantów. Akcja zako ñczy ïa si Ú w b1784 r., tak wi Úc w bci È- Austrian – Hungarian Empire, when the Emperor Joseph gu jednego stulecia powstaïo wiele (setki) nowych wsi30 . II on September 17, 1781, signed an imperial patent for Proces rozwoju osadnictwa niew Ètpliwie zwi Èzany agricultural settlement, and on November 11 – a btolerance by ï równie ĝ z bwymianÈ do Ăwiadczeñ pomi Údzy cechami patent for protestants. The campaign was completed in 1784, budowniczymi zbró ĝnych okolic. Naleĝy wspomnie Ê, ĝe thus during one century many (hundreds) of new villages ju ĝ od staro ĝytnoĂci budowa domu by ïa czym Ă wa ĝnym were established 30 . The process of developing settlement was ib zawsze stosowano si Ú do pewnych regu ï, mówi ï ju ĝ also undoubtedly connected with the Exchange of experience obtym Witruwiusz w bswym dziele, a bpowtórzy ï Palladio between building guilds from various regions. It should be wbokresie renesansu 31 . Tak wi Úc budowniczowie poczynaj Èc mentioned, that since the antiquity constructing a bhouse od architektów aĝ do murarzy i bcieĂli byli luděmi posiada- was an important activity and certain rules were always jÈcymi odpowiednie kwaliÞ kacje i btak by ïo w bprzypadku obeyed, as Vitruvius said in his work and Palladio repeated budowy domów wbPac ïawiu ibjego okolicach. Wbzaborze during the Renaissance period 31 . Therefore builders, from austriackim, zw ïaszcza wbdobie tzw. autonomii, instytucje architects to bricklayers and carpenters, were usually people spoïeczne ibkulturalne rozwijaïy si Ú swobodnie. Dzia ïaïy possessing suitable quali Þ cations, and so it must have been in szkoïy przemys ïowe ksztaïcÈce budowniczych, poczÈwszy the case of building houses in Pac ïaw and its vicinity. In the od Politechniki Lwowskiej, która jako jedyna w bdawnej Pol- annexed territory in Galicia, and especially during the time sce od 1872 r. posiada ïa Wydzia ï Budownictwa L Èdowego 32 . of the so called autonomy, social and cultural institutions Politechnika zapewne wp ïywa ïa na zawodowe szkolnictwo could develop freely. Vocational industrial schools educated stopnia podstawowego, które dziaïaïo na obszarze Lwowa builders, starting with the Polytechnic in Lviv which as the ibPrzemy Ăla, równieĝ i bpo Ibwojnie Ăwiatowej. Szkoïy te only one in old Poland had a bCivil Engineering Depart- ksztaïci ïy uczniów z bca ïej historycznie rozumianej Ma ïo- ment since 1872 32 . The Polytechnic must have in ß uenced polski, abuczniowie ci odbywali praktyki ubrzemieĂlników primary vocational schools which functioned in the area zrzeszonych w bcechach w bPrzemy Ălu i bDobromilu 33 . Cechy of Lviv and Przemy Ăl, also after World War I. The schools te po ustawach Cesarzowej Marii Teresy „O b porz Èdku educated students from the whole historically understood cechowym” z b 1778 r. skupia ïy rzemie Ălników z b ca ïego Lesser Poland, and students served their apprenticeship cyrku ïu, a bwydanie przez Franciszka Józefa I b wb 1859 r. with craftsmen who were members of Guilds in PrzemyĂl ustaw „o bwolnoĂci przemysïowej”, ze zmianami wb1883 r. or Dobromil 33 . After the Empress Maria Therese issued the ib1907br., wzmacnia ïo rol Ú cechów i bnakïadaïo na nie obo- laws “About the guild order” in 1778, those guilds gathered wi Èzek dbania obpodnoszenie kwaliÞ kacji przez rzemie Ăl- craftsmen from the whole district, and after the acts issued ników. Procesy te by ïy kontynuowane w bPolsce mi Údzy- by Franz Joseph I bin 1859, “about industrial liberty” with wojennej, zostaïy przerwane po II wojnie Ăwiatowej przez amendments in 1883 and 1907, they strengthened the role rozwiÈzanie wszystkich cechów ibtworzenie ich od nowa34 . of guilds and imposed on them the duty to take care about Nad budow È domów czuwa ïa lokalna administracja craftsmen improving their quali Þ cations. Those processes austro-w Úgierska, a bna budow Ú domu trzeba by ïo otrzy- were continued in Inter-war Poland, and were interrupted ma Ê konsensus (zezwolenie). Nowo budowane domy after World War II by means of dissolving all the guilds and musia ïy odpowiada Ê przepisom, a bnad tym czuwa ïa policja then recreating them anew 34 . The process of house building budowlana lub odpowiedni urz Èd. W bprzypadku Pac ïawia was supervised by local Austrian – Hungarian administration, by ï to nadzór z bDobromila. Pierwsze budowlane ustawy and a bspecial ‘consensus’ (permit) had to be obtained before józe Þ ñskie z b1786 r. dotyczy ïy tylko palenisk i bzabezpie- building a bhouse. Newly built houses had to meet certain czenia od ognia 35 . Natomiast ustawa z b1899 r. szczegó ïowo requirements, which was veri Þ ed by building police or an okre Ăla ïa sposób lokalizacji budynku, wielko ĂÊ pomiesz- appropriate of Þ ce. In the case of Pac ïaw it was a bsupervisor cze ñ, wielko ĂÊ otworów okiennych, sposób budowy dachu from Dobromil. The Þ rst Josephinian building laws from oraz pieca i bkomina. Zaleca ïa ponadto warunki zagospo- 1786 concerned only hearths and Þ re protection 35 . But the darowania wokó ï budynków drewnianych, np. zaleca ïa legal act from 1899 de Þ ned in detail the way of locating the sadzenie drzew li Ăciastych, ĝywop ïotów, sposób stawiania building, the size of rooms, the size of window openings,

48 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 pïotów itp. 36 Widoczne Ălady tych norm budowlanych the way of building the roof, oven and the chimney. It also zachowa ïy si Ú wyra ěnie w bprzypadku Pac ïawia, który jest recommended the conditions of land development around opisywany jako wie Ă z bdomami znajduj Ècymi si Ú w bsadach timber buildings e.g. it prescribed planting deciduous trees, ibzieleni 37 . Zwraca uwag Ú równie ĝ du ĝa liczba ĝywop ïotów hedgerows, a bway of putting up fences etc. 36 Visible traces of mi Údzy domami. Ponadto nad budow È domów czuwa ïa those building standards were clearly preserved in Pac ïaw, administracja lokalna za czasów austro-w Úgierskich, which was described as a bvillage with houses surrounded by nadzór mia ï przedstawiciel z bRybotycz, a bwbpó ěniejszym orchards and greenery 37 . A bfairly large number of hedgerows czasie nadzór budowlany z bpowiatu dobromilskiego, który between houses also draws attention. Moreover, house build- mi Údzy innymi nakazywa ï wykonywanie podcieni. Tak ing was supervised local administration during the Austrian wi Úc w boparciu o bzmieniaj Èce si Ú prawo administracyjne – Hungarian period, watched over by a brepresentative from mog ïo dochodzi Ê do stopniowej wymiany jednych ele- Rybotycze, and at a blater time Building Supervision from mentów konstrukcyjnych na inne. Proces ten przebiega ï the Dobromil county who, among other things, insisted wb ró ĝnych ramach czasowych 38 . W b czasie osadnictwa on making arcaded porches. Thus, because of the changing józe Þ ñskiego, gdy wokó ï Dobromila ulokowano 9 kolonii administrative law, gradually some construction elements osadników niemieckich i bprzekazywano osadnikom goto- could have been supplanted by other. The process occurred we domy, stawiane wed ïug planów zatwierdzonych przez within various time periods 38 . During Josephinian settle- austriackie urz Údy gospodarcze, zabudowa tych osad mia ïa ment, when 9 colonies of German settlers were located by Ê wzorcowa dla innych pod ka ĝdym wzgl Údem, tak ĝe around Dobromil and the settlers were given Þ nished houses ibwbsztuce budowy domów, gdy ĝ w bmiejscowych wsiach built according to the plans approved by Austrian economic dominowa ïy kurne chaty 39 . Ponadto w bka ĝdej kolonii by ï of Þ ces, the settlements were supposed to serve as models dozorca budowlany prowadz Ècy dziennik zaj ÚÊ w b tym for others in every respect, including the house building rejonie, dokumentuj Ècy sposoby budowania, które by ïy craft, bsince chimneyless cabins were predominant in local ró ĝne. Zale ĝaïy zapewne od in ĝyniera nadzoru, b Èdě te ĝ villages 39 . Moreover, in each colony there was building budowano domy wed ïug indywidualnych projektów. supervisor who kept a bregister of tasks in a bgiven region, Zagadnienie to pozostaje do wyja Ănienia i bwymaga dal- documenting ways of building which may have differed. szych bada ñ. Nale ĝy wspomnie Ê, ĝe w bomawianym czasie They must have depended on the supervising engineer, wbPrusach, na których w bakcji kolonizacyjnej wzorowa ï or were constructed according to individual projects. The si Ú cesarz Józef II, obowi Èzywa ïy pa ñstwowe projekty dla issue remains to be clari Þ ed and requires further research. budynków wiejskich 40 . W bokresie tym w brejonie Dobro- It needs to be mentioned that at the discussed time in Prus- mila budowano na trzy sposoby, mi Údzy innymi sposobem sia, on which Emperor Joseph II modelled his colonisation pruskim, a bwi Úc ramowym. Drewniane ramy wype ïniano campaign, state projects were obligatory for rural buildings 40 . wa ïkami gliniano-s ïomianymi b Èdě elementami drew- During that period three ways of building were used in the nianymi. Budowniczymi byli zawodowi cie Ăle kszta ïceni Dobromil region, including the Prussian way i.e. timber- wb szko ïach zawodowych we Lwowie i b wb Dobromilu, frame houses. Timber frames were Þ lled in with rolls of którzy mogli si Ú równie ĝ uczy Ê budowania wed ïug przy- clay mixed with straw or wooden elements. Builders were jÚtych i bstosowanych wzorców. W blatach 1783-1784 naj- professional carpenters educated in vocational schools in bli ĝej Pac ïawia utworzono niemieckie kolonie w bNowych Lviv and Dobromil, who could have also learnt building Sadach i bMakowej. Przybywaj Ècy tam osadnicy przynosili according to the approved and applied patterns. In the years ze sob È swoj È kultur Ú, a bwi Úc i bwïasne techniki budowy 1783-1784, in the vicinity of Pac ïaw German colonies were domów, z b miejsc dotychczasowego zamieszkania. Naj- established in Nowe Sady and Makowa. The newly arrived starsze zachowane domy drewniane Pac ïawia pochodz È settlers brought with them their culture, including their zbpierwszej po ïowy XIX w., a bwi Úc mog ïy powsta Ê wed ïug own techniques of house construction from the places of wzorców konstrukcji przyniesionych przez niemieckich they had formerly inhabited. The oldest preserved timber osadników z bich dotychczasowych miejsc zamieszkania. houses in Pac ïaw date back to the Þ rst half of the 19 th century, Zaadaptowano je i bdostosowano do lokalnych uwarun- so they could have been modelled on construction patterns kowa ñ i b potrzeb. Tak wi Úc trudno dzi Ă stwierdzi Ê, czy transferred by German settlers from their previous places of konstrukcje domów s È wy ïÈ cznie tworem miejscowym, residence. They were modi Þ ed and adapted to suit the local czy te ĝ nale ĝy si Ú sk ïania Ê do hipotezy, ĝe najstarsze domy conditions and needs. Therefore, it is dif Þ cult nowadays to Pac ïawia s È wzorowane na lokalnym budownictwie nie- decide whether constructions of houses are solely ablocal mieckim, o bczym Ăwiadcz È konstrukcje ramowe, dachy invention, or to accept the hypothesis saying that the oldest pó ïszczytowe, uk ïad wn Útrz, rozmiary oraz po ïÈ czenie houses in Pac ïaw were modelled on local German building cz ÚĂ ci mieszkalnej z bgospodarcz È w bjeden korpus. Dopiero patterns, the evidence of which are timber-frame construc- budynki budowane w b okresie pó ěniejszym maj È dachy tions, gablet roofs, interior layout, the size and combining zmody Þ kowane przez wysuni Úcie po ïaci dachowej poza the dwelling and utility sections into one body. Only the Ăcian Ú frontow È i butworzenie podcienia podpartego mie- buildings erected at a blater time had modi Þ ed roofs by the czami, a bnie s ïupami, jak to jest w bprzypadku klasycznych eaves oversailing the front wall and creating an arcade sup- podcieni, chroni Ècych wej Ăcia do domów przed opadami ported on brackets instead of posts, as is the case in classic atmosferycznymi 41 . Konstrukcje te s È charakterystyczne arcades, protecting the house entrance from precipitation 41 . dla tego regionu i bmo ĝna rozwi Èzania te uzna Ê za mody- Such construction are characteristic for that region and such Þ kacj Ú miejscow È, ale obejmuj ÈcÈ swym zasi Úgiem obszar solutions could be regarded as local modi Þ cations, bthough dawnego osadnictwa Józe Þ ñskiego wokó ï Dobromila, gdzie within its range of occurrence the old Josephinian settlement istniaïo dziewi ÚÊ kolonii. Autorzy podejmuj Èc si Ú bada ñ, around Dobromil, where nine colonies once existed. When przyj Úli obszar badawczy wyst Úpowania tych domów commencing the research, the authors assumed the research

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 49 wbgranicach dzisiejszego powiatu przemyskiego. Nale ĝa- area where such houses occurred bto encompass the present- ïoby równie ĝ jak najszybciej przeprowadzi Ê takie badania day Przemy Ăl county. As soon as possibly similar research po stronie ukrai ñskiej. should also be carried out in the relevant area in Ukraine. b

Konstrukcja przebadanych Construction of the examined domów drewnianych timber houses Dom, a bwbzasadzie zagroda wyst Úpuj Èca w bPac ïawiu The house or actually a bhomestead occurring in Pac ïaw jest jednobudynkowa, charakterystyczna dla zabudowy consists of one building and is characteristic for buildings zaliczanej dotychczas do obszaru grupy przemyskiej bu- considered so far to belong to the Przemy Ăl group of half- downictwa przys ïupowego. Autorzy w boparciu o bbadania timbered constructions. On the basis of conducted Þ eld re- terenowe konstrukcji tych domów bardziej dopatruj È si Ú search of the construction in question, the authors have found dominacji konstrukcji ramowej, gdy ĝ domy te nie posia- the timber frame construction more predominant, since the daj È charakterystycznego przys ïupu wyst Úpuj Ècego w bsÈ- houses do not possess the characteristic by-post occurring in siedniej Kalwarii Pac ïawskiej. W bprzebadanych obiektach the neighbouring Kalwaria Pac ïawska. In the examined objects wszystkie s ïupy konstrukcyjne spoczywaj È na wspólnej all construction posts rest on a bcommon ground beam, and podwalinie i bnie ma tu, tak charakterystycznych dla kon- there are no external posts carrying the roof construction, so strukcji przys ïupowych, s ïupów zewn Útrznych d ěwigaj È- characteristic for half-timbered constructions. By-posts in cych konstrukcj Ú dachu. Przys ïup w bformie szcz Ètkowej the form of a bvestigial frame in the house gable, as described ramy w bszczycie domów, jak opisuje to F. Lew, wyst Úpuje by F. Lew, occurred only in some houses. In those objects tylko w bniektórych domach. Tam gdzie na Ăcianie szczyto- where there are windows it does not occur. However, traces, wej s È okna, obecnie nie wyst Úpuje. Zachowa ïy si Ú jednak fragments of former joints of elements of by-posts, have been Ălady – fragmenty by ïych ïÈ cze ñ elementów po s ïupach. preserved. The frame has been moved deeper into the main Rama jest przesuni Úta w bgïÈ b korpusu domu i bwyst Úpuje body of the house and occurs in partition walls. Therefore, it na Ăcianach dzia ïowych. Nale ĝy wi Úc za ïoĝyÊ, ĝe jest ona should be assumed that it has been derived from the spandrel pochodn È konstrukcji ryglowej o bwype ïnieniu Ăcian su- beam construction after Þ lling the walls in with horizontal mikami i bprawdopodobnie taka konstrukcja powsta ïa pod beams (sumiki), and such a bconstruction may have been cre- wp ïywem wzorców kolonizacyjnych. Przyk ïadem tego jest ated under the in ß uence of colonization patterns. An example dom Pac ïaw nr 18 . here is the house in Pac ïaw no 18. Dom drewniany wybudowany zostaï ok. 150 lat temu The timber house was built app. 150 years ago by the przez rodzinÚ Hawrysiów. Konstrukcja zachowa ïa si Ú jako HawryĂ family. It has been preserved as a bvertical-post log sumikowo-ïÈ tkowa, na podwalinach drewnianych. construction, on timber ground sill. ¥ciany zewn Útrzne domu wykonane z b obustronnie External walls of the house, made from beams hewn ciosanych belek, pokryte zosta ïy tynkiem i b pobielone. on both sides, were covered in plaster and whitewashed. Tynk wykonany z bzaprawy glinianej zmieszanej zbgruzem The plaster, made from clay plaster mixed brick rubble, ceglanym wzmacniano siatkÈ listew uko Ănie przybitych do was strengthened by means of a bgrid of wooden slats nailed belek. Konstrukcj Ú Ăcian wieñczy oczep, poniĝej którego diagonally to the beams. The wall construction was topped przebiegajÈ belki stropowe, wspierajÈc siÚ na sumikach. with top plate, below which there were ceiling beams rest- ¥ciany wzmocnione zosta ïy przez konstrukcje uko- ing on horizontal beams (sumiki). Ănych mieczy przebiegaj Ècych w b licu Ăcian. S ïupy ze The walls were reinforced by constructions of slanting wspornikami zosta ïy po ïÈ czone prostym po ïÈ czeniem braces running in wall faces. Post were joined with trusses ciesielskim. by means of simple carpenter’s joints. ¥ciany pierwotnie malowane by ïy wapnem o bodcie- Originally the walls were whitewashed with lime a bshade niu b ïÚ kitnym. Dom pokryto dachem pó ïszczytowym, of blue. The house was covered with a bgablet roof, with ar- konstruuj Èc od Ăciany szczytowej podcienie. Taka forma cades constructed from the gable wall. Such a bform of roo Þ ng zadaszenia umo ĝliwi ïa wyprowadzenie komunikacji ze- allowed for communicating with the loft by means of ladder- wn Útrznej na poddasze domu za pomoc È schodów drabi- like stairs located outside 42 . Sockets in which posts supporting niastych jednobiegowych 42 . W bbelce wie ñcz Ècej podcie ñ the eaves of the roof were located have been preserved in the zachowane zosta ïy gniazda, z b których wyprowadzone beam topping the arcade. In the middle section, between the by ïy s ïupy podtrzymuj Èce okap dachu. W b cz ÚĂ ci Ărod- stable and the living rooms, the construction of the house was kowej mi Údzy stajni È a bpomieszczeniami mieszkalnymi reinforced with an additional spandrel beam running between konstrukcja domu wzmocniona jest dodatkowym ryglem posts across the house creating a bframe. A bsimilar spandrel biegn Ècym mi Údzy s ïupami w b poprzek domu, tworz Èc beam occurs in the wall separating the stable from the barn. ram Ú. Taki sam rygiel wyst Úpuje w bĂ cianie oddzielaj Ècej The functional layout of the house encompassed: the stajni Ú od stodo ïy. main entrance leading to the entrance hall communicating Rozk ïad funkcjonalny domu obejmowa ï: wej Ăcie in a bstraight line with the kitchen, to the left of the entrance gïówne, z bktórego wchodzi ïo si Ú do sieni skomunikowanej hall was the living room and on the right a bstorage room. In wblinii prostej zbkuchniÈ, po lewej stronie sieni by ïa izba, the house there was abbread oven with a bhood, and a bstove ab po prawej komora. W b domu pozosta ï piec chlebowy located centrally in the wall between the rooms which ad- zbokapem oraz drugi piec umieszczony centralnie w bĂ cianie ditionally heated the adjacent room. pomi Údzy pomieszczeniami, który dodatkowo ogrzewa ï The main entrance was situated in the east, and so was sÈsiedniÈ izbÚ. the entrance to the stables; the living room was located

50 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 Ryc. 1. Rzut przyziemia domu drewnianego nr 18 Ryc. 2. Dom drewniany nr 18 Fig. 1. Plan of the basement of timber house no 18 Fig. 2. Timber house no 18

Ryc. 3. Dom drewniany Pac áaw 20 Fig. 3. Wooden house Pac áaw 20 Ryc. 4. Dom drewniany Pac áaw 20 Fig. 4. Wooden house Pac áaw 20

Ryc. 5. Dom drewniany Pac áaw 20 Ryc. 6. Rzut przyziemia domu drewnianego nr 13 Fig. 5. Wooden house Pac áaw 20 Fig.6. Plan of the basement of the wooden house no 13

Ryc. 7. Dom drewniany nr 13 Ryc. 8. Dom drewniany nr 13 Fig.7. Wooden house no 13 Fig.8. Wooden house no 13

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 51 Wej Ăcie g ïówne usytuowane by ïo od wschodu podobnie on the south and the stables on the north side of the main jak wej Ăcie do stajni, izba mieszkalna lokowana by ïa po body of the building, to which abbarn with abcoach house stronie po ïudniowej, a bstajnia po stronie pó ïnocnej, we was later added on the north side. The barn is much wider wspólnym korpusie, do którego pó ěniej od strony pó ïnoc- than the outline of the house from the south side. nej dostawiono stodoïÚ z bwozowniÈ. Stodo ïa jest znacznie On the west side, in the section where the stable was lo- szersza od narysu domu od strony poïudniowej. cated, there was an opening used for throwing out manure. Od strony zachodniej wbcz ÚĂ ci, gdzie mieĂci si Ú stajnia, In the house there was abnaked timber ceiling, and the ulokowany byï otwór sïuĝÈ cy do wyrzucania obornika. roof was resting on the rafter and collar beam construction Wbdomu wyst Úpuje strop drewniany nagi, a bdach oparto made from wooden poles, and covered with steel sheets. na konstrukcji krokwiowo-j Útkowej wykonanej z bĝ erdzi Elements of the roof construction were joined by means of drewnianych i bpokryty jest blach È. Elementy konstrukcji da- lap joints. It should be noticed, that wooden elements have chowej po ïÈ czono na nak ïadki. Nale ĝy zauwa ĝyÊ, ĝe elemen- been preserved in good technical condition. ty drewniane zachowa ïy si Ú w bdobrym stanie technicznym. There were wooden ß oorboards in the residential part Wb cz ÚĂ ci mieszkalnej wyst Úpuj È pod ïogi drewniane, of the house, and clay mixed with straw in the entrance hall. abwbsieni glinobitka. Wooden house Pac ïaw no 20 Dom drewniany Pac ïaw nr 20 The house had originally been built in Paprotno, and Dom pierwotnie wybudowany by ï w bPaprotnie, potem later moved to Pac ïaw. The object with the vertical-post przeniesiono go do Pac ïawia. Obiekt o bkonstrukcji sumiko- log construction is founded on timber ground sill, and wo-ïÈ tkowej osadzony jest na podwalinach drewnianych, posts are joined with angle braces and top plates by means absïupy ïÈ cz È si Ú z bzastrzaïami iboczepami za pomocÈ pro- of simple carpenter’s joints. Wooden dowels with traces stych po ïÈ czeñ ciesielskich. Jako ïÈ czników uĝyto ko ïków of whittling were used as connectors. The body of the drewnianych ze Ăladami r Úcznego strugania. Korpus domu house was strengthened with spandrel beams in two walls: wzmocniono ryglami w bdwóch Ăcianach: pomi Údzy cz ÚĂ ci È between the living quarters and the stable, and between the mieszkalnÈ i bstajniÈ oraz stajniÈ i bstodoïÈ . stable and the barn. Dom od strony Ăciany frontowej poprzedzony jest The house is preceded by an arcade on the side of the front podcieniem, który wsparty jest na wspornikach wypro- wall, which rests on supports running from the main posts in wadzonych ze sïupów gïównych Ăciany. Posiada dach pó ï- the wall. It has a bgablet roof, originally covered with shingle szczytowy, pierwotnie pokryty gontem i bstrzech È, a bobecnie or thatched, and currently with corrugated eternit. The rafter eternitem falistym. Krokwiowo-j Útkow È konstrukcj Ú dachu and tie beam roof construction was made from wooden poles. wykonano zbĝ erdzi drewnianych. On the side of the south gable wall and of the east front Od strony szczytowej – po ïudniowej i b frontowej – living quarters, two pairs of windows framed with vertical wschodniej w bcz ÚĂ ci mieszkalnej wstawiono po dwa okna posts were Þ tted in. The door leading to the living inte- obj Úte ïÈ tkami. Drzwi prowadz Èce do wn Útrza mieszkalne- rior, also framed with vertical posts, on the east side have go obj Úte równie ĝ ïÈ tkami, od strony wschodniej s È dwu- abfanlight and is abdouble door in which the panels were skrzyd ïowe z b nad Ăwietlem, których p ïyciny wykonano made from planks put vertically in the herring-bone pattern zbdesek u ïoĝonych w bjode ïkÚ i bpionowo(drzwi wykonane (the door contemporary, probably abcopy of the original). wspó ïcze Ănie prawdopodobnie na wzór pierwotnych). The bread oven located cant rally in the living section Zachowa ï si Ú piec chlebowy po ïoĝony centralnie and heating the room has been preserved. In the living wb cz ÚĂ ci mieszkalnej, ogrzewaj Ècy wn Útrze. Cz ÚĂÊ quarters the doors between the room and the kitchen, the mieszkaln È skomunikowano drzwiami wyst Úpuj Ècymi kitchen and the storage room, and one between the storage pomi Údzy izb È a b kuchni È, kuchni È i b komor È, komor È room and the entrance hall allowed for communication. oraz sieni È. Sie ñ ïÈ czy ïa si Ú ze stajni È i bstodo ïÈ drzwiami The entrance hall joined the stable and the barn by means wewn Útrznymi. W bsieni schody drabiniaste prowadzi ïy na of an inner door. The ladder-like stairs in the entrance hall poddasze domu. Na wschodniej Ăcianie cz ÚĂ ci pó ïnocnej led to the loft. On the east side of the north part of the house domu znajduj È si Ú drzwi do stajni, natomiast do stodo ïy there was the door to the stable, while the double door to prowadz È podwójne wrota od strony zachodniej. W bcz ÚĂ ci the barn was located on the west side. In the living quarters mieszkalnej domu wyst Úpuje du ĝy stopie ñ zawilgocenia the wooden ß oors were very damp. In the entrance hall the pod ïóg drewnianych. W b sieni pozosta ïa na posadzce ß oor was made from clay mixed with straw. glinobitka. Wooden house Pac ïaw no 13 Dom drewniany Pac ïaw 13 The house is located with its gable walls facing in the east Dom ulokowany jest Ăcianami szczytowymi w bkierunku – west direction, and the west gable wall overlooks the coun- wschód-zachód, przy czym Ăciana szczytowa zachodnia try road. The front wall is situated towards the north. The sÈsiaduje zbdrogÈ wiejsk È. Natomiast Ăciana frontowa usy- house was built before 1852, and maintained its vertical-post tuowana jest od strony pó ïnocnej. Dom powsta ï przed 1852 and log construction on the timber ground sill. It is covered rokiem i bzachowa ï konstrukcj Ú sumikowo- ïÈ tkow È na pod- with a bgablet roof with rafter and tie beam construction made walinie drewnianej. Przekryty jest dachem pó ïszczytowym from poles. Currently the roof is covered with steel sheets. obkonstrukcji krokwiowo-j Útkowej wykonanej z bĝ erdzi. Na The gable walls of the house and the partition wall separating pïaszczyznach dachowych obecnie po ïoĝona jest blacha. the cowshed from the living quarters were reinforced with ¥ciany szczytowe domu i bĂ ciana oddzielaj Èca obor Ú od cz Ú- abspandrel beam. Vertical posts are joined with the top plate Ăci mieszkalnej wzmocnione zostaïy ryglem. ’È tki ïÈ czone by angle braces. Angle braces are joined with vertical posts

52 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 sÈ z boczepem zastrza ïami. Wyst Úpuje po ïÈ czenie zastrza ïów by means of the so called half-dovetail joints. In the front zbïÈ tkami na tzw. pó ïjaskó ïczy ogon. W bĂ cianie frontowej od wall on the east side there is a bdoor leading to the storage strony wschodniej drzwi prowadzÈ do komory, nast Úpnie room, then there are two windows of the room, the door wystÚpujÈ dwa okna izby, drzwi do sieni, drzwi wej Ăcio- to the entrance hall, the entrance door to the storehouse in we do sk ïadu, w bktórym znajduj È si Ú stopnie schodowe which there are stairs leading to the loft. On the west side prowadz Èce na poddasze. Od strony zachodniej wej Ăcie the entrance leads to the stable, by the door jamb here there prowadzi do stajni, przy oĂcieĝach tych drzwi zachowaïy are Þ ttings which indicate that originally the door here was si Ú okucia ĂwiadczÈce obtym, ĝe pierwotnie by ïy tu drzwi swinging on tenons. In the west gable wall a bsmall opening na biegunach. W bĂ cianie szczytowej od zachodu wykonano was made for removing manure. ma ïe okienko do usuwania obornika. The house is not very tall, since vertically from the Wysoko ĂÊ tego domu jest stosunkowo niewielka, ground beam to the sofÞ t the house measures 2.20 bm, and gdy ĝ wymiar pionowy domu od belki podwalinowej do the door to the stable is 1.58 bm high, the door to the store- podsi Úbitki wynosi 2,20 m, a bwysoko ĂÊ drzwi do stajni room is 1.72 bm high, the entrance door is 1.72 bm high. The 1,58 b m, drzwi do magazynku 1,72 m, drzwi wej Ăcio- total length of the building equals approximately 18.2bm. wych 1,72 b m. Ca ïkowita d ïugo ĂÊ zabudowania wynosi Cross-sections of some elements are as follows: a bvertical oko ïo 18,2 b m. Przekroje elementów przedstawiaj È si Ú post is 0.25bm high, ground sill is from 0.21 bm to 0.19 bm nast Úpuj Èco: wysoko ĂÊ ïÈ tki 0,25 m, podwaliny od 0,21 high, transverse ground beams are from 0.21 m to 0.22 bm m do 0,19 m, belek poprzecznych podwalinowych od high. Angle braces as reinforcing elements have the fol- 0,21 m do 0,22 bm. Zastrza ïy jako elementy wzmacniaj Èce lowing size in cross-section: height 0.14 bm and thickness maj È przekrój o bwymiarach: wysoko ĂÊ 0,14 m i bgrubo ĂÊ 0.07 bm. The carried out measuring of elements offers an in- 0,07 bm. Wykonany pomiar elementów daje pogl Èd na sto- sight into the applied construction solutions in the wooden sowane rozwi Èzania konstrukcyjne domów drewnianych house in Pac ïaw, which were built using intuition or own wbPac ïawiu, które wykonywano kieruj Èc si Ú intuicj È lub experience and knowledge acquired from older generations. wboparciu o bwïasne do Ăwiadczenia i bwiedz Ú przekazywan È zbpokolenia na pokolenie. Wooden house Pac ïaw 27 The house was built on the basis of the vertical-post log Dom drewniany Pac ïaw 27 construction before 1852. The front wall of the house faces Dom wybudowano wboparciu obkonstrukcjÚ sumiko- towards the north-east. The walls rest on timber ground sill wo- ïÈ tkow È przed rokiem 1852. ¥ciana frontowa domu and topped with a btop plate. Ceiling beams run below the zwrócona jest wbkierunku pó ïnocno-wschodnim. ¥ciany top plate of the house. Vertical posts are fastened to the top oparto na podwalinach drewnianych ibzwieñczono ocze- plate by means of angle braces. The vertical posts are 0.25 – pem. Belki stropowe poprowadzono pod oczepem domu. 0.26 m wide, and angle brace measures 0.14 × 0.07 m. The ’È tki po ïÈ czono zastrza ïami z boczepem. Szeroko ĂÊ ïÈ tek house was covered with a brafter and tie beam construction wynosi 0,25–0,26 m, abwymiary zastrzaïu 0,14 × 0,07 m. roof made from poles. Rafters and tie beams are joined by Dom pokryto dachem obkonstrukcji krokwiowo-jÚtkowej means of lap joints, fastened with nails which are square in wykonanej zbĝ erdzi. Krokwie ibjÚtki po ïÈ czone sÈ na na- cross-section. The roof is of the gablet shape, and in its back kïadkÚ, przybit È gwo ědziami obprzekroju kwadratowym. section it was additionally pro Þ led with the so called cripple- Kszta ït dachu jest pó ïszczytowy, a bwbcz ÚĂ ci tylnej dodatko- timbers. Originally it was covered with shingle along the wo wyproÞ lowany zosta ï tzw. kulawkami. Pierwotnie by ï ridge, the remaining part of the roof was covered with straw. kryty gontem w bpasie kalenicy, pozosta ïa po ïaÊ dachu kryta Currently the roof is covered with steel sheets. The house by ïa s ïom È. Obecnie pokryty jest blach È. Konstrukcja domu construction was reinforced with spandrel beams on gable wzmocniona zosta ïa ryglami na Ăcianach szczytowych. Z ïÈ - walls. The joints between those elements were strengthened cza tych elementów wzmocniono drewnianymi ko ïkami. with wooden dowels. Window and door openings were Otwory okienne i bdrzwiowe obj Úte zosta ïy ïÈ tkami. Sumiki framed with vertical posts ( ïÈ tki). Horizontal beams were pokryto tynkiem glinianym zmieszanym zbgruzem cegla- covered with clay plaster mixed with brick rubble, which was

Ryc. 9. Rzut przyziemia domu drewnianego nr 27 Ryc. 10. Rzut przyziemia domu Pac áaw 25 Fig. 9. Plan of the basement of wooden house no 27 Fig. 10. Plan of the basement of the house Pac áaw 25

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 53 nym, który umocniono uko Ănie przybitymi listwami do fastened to the horizontal beams by diagonally nailed slats. sumików. Zachowa ïy si Ú pierwotne okna typu o Ăcieĝnico- The original windows of the frame type have been preserved. wego. Wej Ăcie do domu prowadzi przez drewniany stopie ñ The entrance to the house leads over a bwooden step into do sieni, wbktórej znajdujÈ si Ú schody drabiniaste biegn Èce the entrance hall in which there are ladder-like stairs to the na poddasze oraz na prawo wej Ăcie do izby mieszkalnej loft, with a bdoor on the right leading to the living quarters zbalkierzem, abna wprost do komory. W bdomu zachowaï with a bcorner annexe, and the door ahead leading to the si Ú piec chlebowy z bokapem ibkuchniÈ w bizbie mieszkalnej. storeroom. A bbread oven with a bhood and a bkitchen stove in We wszystkich pomieszczeniach posadzka wykonana jest the main room have been preserved in the house. In all the zbglinianej polepy. interiors the ß oor is made from clay pugging.

Dom drewniany Pac ïaw 25 Wooden house Pac ïaw 25 Dom wybudowany w b latach 30. ubieg ïego wieku, The house was built during the 1930s, it has the obkonstrukcji sumikowo-ïÈ tkowej. Posadowiony Ăcianami vertical-post log construction. It is situated with its gable szczytowymi w bkierunku wschód-zachód. G ïówna izba walls in the east – west direction. The main living room mieszkalna ulokowana zosta ïa od wschodu, a bstajnia od was located in the east, and the stable in the west part of zachodu. ¥ciana od pó ïnocy jest ĂcianÈ frontow È, w bktórej the building. The was facing the north is the front wall, in znajdujÈ si Ú dwa okna i bdrzwi prowadzÈce do sieni oraz which there are two windows and the door leading to the drzwi do stajni. ¥ciany poprzeczne wzmocniono ryglami, entrance hall, and a bdoor to the stable. The transverse walls które wbudowano wbĂ cianÚ szczytow È oraz w bĂ cianÚ od- were reinforced with spandrel beams which were built dzielaj ÈcÈ stajnie od cz ÚĂ ci mieszkalnej. Dach o bformie pó ï- into the gable wall and the wall separating the stable from szczytowej wykonano wbkonstrukcji krokwiowo-jÚtkowej the living quarters. The gablet form roof was made using zbĝ erdzi. Poddasze skomunikowane jest z bsieniÈ stopniami the rafter and tie beam construction from poles. The loft schodowymi. Dach z b podcieniem na Ăcianie frontowej communicates with the entrance hall by means of stairs. wsparty zostaï zestrza ïami zwanymi lokalnie „b Úkartami”. The roof with an arcade on the front wall is supported on Na Ăcianie po ïudniowej kraw Údě dachu wypro Þ lowana jest angle braces, locally known as “bastards”. On the south wall kulawkami. Do Ăciany zachodniej przylega stodo ïa wraz the edge of the roof is proÞ led with cripple-timbers. The zbwozowniÈ, znacznie rozszerzona w bstosunku do obrysu barn with abcoach-shed, much wider in comparison to the domu wbkierunku pó ïnocnym. Dom stoi na podwalinach outline of the house facing northwards, adjoins the west drewnianych. Belki podcienia s È po ïoĝone na oczepie, wall. The house stands on the timber ground sill. Beams of natomiast belki su Þ tu izby pod oczepem i bspoczywajÈ na the arcade rest on the top plate, while beams of the room Ăcianach. ceiling are below the top plate and rest on the walls. b b Zakoñczenie Conclusion Rozpocz Úte badania domów drewnianych Pac ïawia The commenced research on timber house in Pac ïaw ibokolic pozwol È udokumentowa Ê zanikaj ÈcÈ architektur Ú and its vicinity will allow for documenting the vanishing drewnian È tych rejonów. Umo ĝliwi È okre Ălenie progra- wooden architecture of the region. It will allow for deter- mów funkcjonalnych, konstrukcji i btechniki budowania mining functional programs, construction and technique domów drewnianych pochodz Ècych z b prze ïomu XIX of building timber houses dated back to the turn of the ib XX wieku. Pozwol È nakre Ăli Ê zmiany zachodz Èce 19 th and 20 th century. It will help to outline the changes wb ustrojach architektonicznych i b powstawanie tego occurring in architectonic systems and the creation of typu domów na badanym obszarze. Dadz È mo ĝliwo ĂÊ such house in the area of research. And Þ nally, it will allow umiejscowienia tego typu domu w bobszarze drewnianej for locating the house of this type within the area of local architektury lokalnej. timber architecture.

LITERATURA [1] Bogus ïaw Knotz, Opracowanie Fizjogra Þ czne Szczegó ïowe [5] Grzegorz Jawor, Osady prawa wo ïoskiego i bich mieszka ñcy do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Miejscowo Ăci na Rusi Czerwonej wbpó ěnym Ăredniowieczu, Wydaw- Kalwaria Pac ïawska , Geoprojekt Rzeszów 1977, ma- nictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk ïodowskiej, szynopis, w bzbiorach Podkarpackiego Wojewódzkiego Lublin 2000. Urz Údu Ochrony Zabytków z bsiedzib È w bPrzemy Ălu. [6] Jan hr. Drohojowski, Kronika Drohojowskich , Kraków [2] o. J. Marianowicz, o. W. Czarnecki, o. L. Sembrato- 1904. wic, Pac ïawska Kalwaria , Wydawnictwo Bazylianów, [7] Sïownik Geogra Þ czny Królestwa Polskiego i binnych Krajów ¿óïkiew 1929. Sïowia ñskich , pod redakcj È Bronis ïawa Chlebowskie- [3] Krzysztof Wolski, Osadnictwo dorzecza Wiaru w bXV w. , go, Warszawa 1895. Uniwersytet Marii Curie-Sk ïodowskiej, Lublin 1956. [8] Kasper Lisiecki, Herbarz Polski, Lipsk 1839-1845. [4] Akta Grodzkie ibZiemskie zbczasów Rzeczypospolitej Pol- [9] Jerzy Sewer hr. Dunin-Borkowski, Spis nazwisk skiej, Lwów 1888. Szlachty Polskiej, Lwów 1887.

54 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 [10] Mieczys ïaw Or ïowicz, Ilustrowany przewodnik po [26] August Fenczak, Inwentarz Zespo ïu Akt Cechu Rzemie Ăl- Przemy Ălu ibokolicy, Lwów 1917. ników wbPrzemy Ălu – grupa zespo ïów zblat 1884-1951, [11] Kazimierz KuĂnierz, Sieniawa, Rzeszów 1984. wstÚp, Archiwum Pañstwowe wbPrzemy Ălu. [12] o. Józef Symeon Barcik, Kalwaria Pac ïawska , Warszawa [27] Ustawa budownicza – ogniowa dla gmin wiejskich 1985. zb28 lipca 1786 r., w bzbiorze ustaw ibrozporzÈdzeñ [13] Olgierd ’otoczko, Zabytkowa zabudowa drewniana administracyjnych pod redakcj È J. Piwockiego, Kalwarii Pac ïawskiej. Dokumentacja naukowo histo- Lwów 1910, w bzasobach Archiwum Pa ñstwowego ryczna , 1975, w b zbiorach Podkarpackiego Woje- wbPrzemy Ălu. wódzkiego Urz Údu Ochrony Zabytków z bsiedzib È [28] Ustawa budownicza dla wsi i bpomniejszych miast wbPrzemy Ălu. ibmiasteczek z b13 pa ědziernika w bzbiorze ustaw i brozpo- [14] Marek Gosztyïa, Jan Szpyt, Sanktuarium MÚki Pa ñ- rz Èdze ñ administracyjnych pod redakcj È J. Piwockiego, skiej i bMatki Bo ĝej w bKalwarii Pac ïawskiej , Kalwaria Lwów 1910, w bzasobach Archiwum Pa ñstwowego Pac ïawska 1999. wbPrzemy Ălu. [15] Stanisïaw Grodziñski, Sejm Krajowy Galicyjski 1861- [29] Studium planu szczegó ïowego zagospodarowania prze- 1914, Warszawa 1993. strzennego Kalwarii Pac ïawskiej i bPac ïawia , Monika Tro- [16] Zabytki Architektury i bBudownictwa w bPolsce, Wojewódz- chym-Cynko ibKo ïo Naukowe Studentów Wydzia ïu two Przemyskie, nr 33, Warszawa 1998. Architektury, Instytut Urbanistyki i bPlanowania Prze- [17] Stefan Lew, Budownictwo ludowe dorzecza Sanu, Rze- strzennego Politechniki Warszawskiej, w b zbiorach szów 2003. Podkarpackiego Wojewódzkiego Urz Údu Ochrony [18] Franciszek Kotula, Pochodzenie domów przys ïupowych , Zabytków zbsiedzibÈ w bPrzemy Ălu. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1957, nr 3/4. [30] Marek Goszty ïa, Beata Jagie ïa, Reprezentatywne zabytki [19] Fryderyk Papee, Historia miasta Lwowa wbzarysie, wy- kultury materialnej Podkarpacia, Jarosïaw 2004. danie drugie, Lwów – Warszawa 1924. [31] Badania z b dziejów spo ïecznych i b gospodarczych , pod [20] Rocznik Przemyski, Tom III, TPN 1913-1922. redakcjÈ Franciszka Bujaka, nr 29, Henryk Lepucki, [21] ks. Szymon Starowolski, Polska albo opisanie po ïoĝenia Dzia ïalno ĂÊ kolonizacyjna Marii Teresy i bJózefa II w bGalicji Królestwa Polskiego. Przewodnik po Kraju , w bprzek ïadzie 1772-1790, Lwów 1928. A. Piskadïy, Kraków 1976. [32] Józef Burszta, Dawne budownictwo „na sochy” w bWielkopol- [22] Maciej Stryjkowski, Kronika Polska, Litewska, ¿mudz- sce i bjego zanik , „Ochrona Zabytków” VI, nr 4217, 1953. ka ibWszystkiej Rusi , Królewiec 1582. [33] Jerzy Czajkowski, Wiejskie budownictwo mieszkalne [23] Franciszek Bujak, Studia nad osadnictwem Ma ïopolskim , wbBeskidzie Niskim ibna przylegïym Pogórzu , „Rocznik Pozna ñ 2001. Muzeów Województwa Rzeszowskiego”, Tom 2, [24] Andrea Palladio, Cztery ksiÚgi obarchitekturze, w bprze- Rzeszów 1969. kïadzie Marii Rzepiñskiej, Warszawa 1955. [34] Stanis ïaw Jerzy Olczak, W ïadys ïaw J Údrejek, Wac ïaw [25] Adam Mi ïob Údzki, Zarys dziejów architektury wbPolsce , Wiater, Roboty ciesielskie, stolarskie ibdekarskie, Wydaw- wydanie drugie, Warszawa 1968. nictwo Arkady, Warszawa 1961.

1 Mapa satelitarna zamieszczona w binternecie, satelita.mapa.info.pl, 12 Sïownik Geograficzny Królestwa Polskiego i binnych Krajów S ïowia ñ- 2011. skich , pod redakcj È B. Chlebowskiego, Warszawa 1895, s. 716 2 B. Knotz, Opracowanie Fizjogra Þ czne Szczegó ïowe do Planu Zagospo- ib810. darowania Przestrzennego Miejscowo Ăci Kalwaria Pac ïawska , Geoprojekt 13 K. Lisiecki, Herbarz Polski, Lipsk 1839-1845, tom 7, s. 234. Rzeszów 1977, maszynopis, Archiwum Podkarpackiego Wojewódz- 14 Jerzy Sewer Hr. Dunin-Borkowski, Spis nazwisk Szlachty Polskiej , kiego Urz Údu Ochrony Zabytków z bsiedzib È w bPrzemy Ălu, s. 1. Lwów 1887, s. 191. 3 o. J. Marianowicz, o. W. Czarnecki, o. L. Sembratowicz, Pac ïawska 15 Andrzej Maksymilian Fredro z bPleszowic, herbu Bo ñcza, kasztelan Kalwaria , Wydawnictwo Bazylianów, ¿óïkiew 1929, s. 20. lwowski od 1654, starosta kro Ănie ñski, wojewoda podolski od 4 Relacja Stanis ïawy Buïat, 2011, wbposiadaniu autorów. 1676, senator, pose ï i bmarsza ïek sejmu, pl. wikipedia.org, Andrzej 5 Relacja Wies ïawa Droĝdziak, 2011, wbposiadaniu autorów. Maksymilian Fredro, 12.10.2011. 6 Relacja Zenona Osoba, 2011, w bposiadaniu autorów. 16 M. Or ïowicz, Ilustrowany przewodnik po Przemy Ălu i bOkolicy , Lwów 7 K. Wolski, Osadnictwo dorzecza Wiaru w bXV w. , Uniwersytet Marii 1917, s. 125. Curie-Sk ïodowskiej, Lublin 1956, s. 22. 17 K. Ku Ănierz, Sieniawa, KAW, Rzeszów 1984, s. 160-161. 8 Akta Grodzkie ibZiemskie zbczasów Rzeczypospolitej Polskiej , Lwów 18 o. J.S. Barcik, Kalwaria Pac ïawska, ATK, Warszawa 1985, s. 12. 1888, Tom XIII, poz. 1535, s. 107; Tom XVII, poz. 387, s. 34. 19 O. ’otoczko, Zabytkowa zabudowa drewniana Kalwarii Pac ïawskiej. 9 G. Jawor, Osady prawa wo ïoskiego ibich mieszkañcy na Rusi Czerwonej Dokumentacja naukowo historyczna , 1975, Archiwum Podkarpac- wbpó ěnym Ăredniowieczu , Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- kiego Wojewódzkiego Urz Údu Ochrony Zabytków z b siedzib È -Sk ïodowskiej, Lublin 2000, s. 110. wbPrzemy Ălu, maszynopis, s. 7. 10 Krzysztof G ïowa zbNowosielec herbu „Jelita”. Za m ïodu podró- 20 M. Goszty ïa, J. Szpyt, Sanktuarium M Úki Pa ñskiej i bMatki Bo ĝej ĝowaï po renesansowej Europie, by ï architektem i btwórcÈ miasta wbKalwarii Pac ïawskiej, Kalwaria Pac ïawska 1999, s. 9. renesansowego G ïowów (obecnie G ïogów Ma ïopolski); w b1569 r. 21 Porównanie mapy z b1852 r. ze zbiorów Archiwum Pa ñstwowego zosta ï lustratorem dóbr królewskich w bwojewództwie kijowskim, wbPrzemy Ălu z bmap È planu zagospodarowania przestrzennego abwblatach by ï 1572-1574 sekretarzem królewskim; www.glogow- zb1977 r. ze zbiorów Podkarpackiego Wojewódzkiego UrzÚdu -mlp.pl, charakterystyka gminy, 06.04.2011; St. Kryci ñski, Pogórze Ochrony Zabytków zbsiedzibÈ w bPrzemy Ălu. Przemyskie. Przewodnik , Pruszków 2007, s. 308. 22 S. Grodzi ñski, Sejm Krajowy Galicyjski 1861-1914 , Warszawa 1993, 11 J. Drohojowski, Kronika Drohojowskich , Kraków 1904, poz. 313, s.41. s. 15.

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 55 23 Zabytki Architektury i bBudownictwa w bPolsce. Województwo Przemy- 35 Ustawa budownicza – ogniowa dla gmin wiejskich z b28 lipca skie , t. 33, O Ărodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1998, 1786 r., w bzbiorze ustaw ibrozporzÈdzeñ administracyjnych pod s. 60. redakcj È J. Piwockiego, wyd. 2, Lwów 1909, w bzasobach Archiwum 24 S. Lew, Budownictwo ludowe dorzecza Sanu, Rzeszów 2003, s. 27. Pa ñstwowego wbPrzemy Ălu, sygnatura 1446, t. III, s. 667. 25 F. Kotula, Pochodzenie domów przys ïupowych, „Kwartalnik Historii 36 Ustawa budownicza dla wsi i bpomniejszych miast ibmiasteczek Kultury Materialnej” 1957, nr 3/4, s. 551. zb13 pa ědziernika, Lwów 1899, wbzbiorze ustaw ibrozporzÈdzeñ 26 F. Papee, Historia miasta Lwowa wbzarysie, wydanie drugie, Lwów administracyjnych pod redakcj È J. Piwockiego, Lwów 1909, w bza- – Warszawa 1924, tom I, rozdziaï 4, s. 14. sobach Archiwum Pa ñstwowego wbPrzemy Ălu, sygnatura 1446, 27 Rocznik Towarzystwa Przyjació ï Nauk w bPrzemy Ălu za rok 1913-1922 , t. bIII, s. 558. pod red. J. Smoïki, PrzemyĂl 1923, Tom III , poz. 8, s. 17. 37 Studium planu szczegó ïowego zagospodarowania przestrzennego Kalwarii 28 ks. S. Starowolski, Polska albo opisanie po ïoĝenia Królestwa Polskiego Pac ïawskiej ibPac ïawia, Monika Trochym-Cynko i bKo ïo Naukowe – przewodnik po kraju , w bprzekïadzie A. Piskadïy, Kraków 1976, Studentów Wydzia ïu Architektury, Instytut Urbanistyki i bPla- s. b92-93. nowania Przestrzennego Politechniki Warszawskiej, w bzbiorach 29 M. Stryjkowski, Kronika Polska, Litewska, ¿mudzka i bWszystkiej Rusi , Podkarpackiego Wojewódzkiego Urz Údu Ochrony Zabytków Królewiec 1582, wydanie trzecie 1846, s. 31. zbsiedzibÈ w bPrzemy Ălu, s. 15. 30 F. Bujak, Studia nad osadnictwem Maïopolskim, Poznañ 2001, s. 53. 38 M. Goszty ïa, B. Jagieïa, Reprezentatywne zabytki kultury materialnej 31 A. Palladio, Cztery ksiÚgi obarchitekturze, w bprzekïadzie Marii Rze- Podkarpacia , Jarosïaw 2004, s. 23. pi ñskiej, Warszawa 1955, s. 11. 39 Badania z bdziejów spo ïecznych i bgospodarczych , pod redakcj È Franciszka 32 A. Mi ïob Údzki, Zarys dziejów architektury wbPolsce , wydanie drugie, Bujaka, nr 29, Henryk Lepucki, Dzia ïalno ĂÊ kolonizacyjna Marii Warszawa 1968, s. 293. Teresy i bJózefa II wbGalicji 1772-1790, Lwów 1928, s. 27. 33 Metryka wypisowa na rok szkolny 1933/34 Szko ïy Zawodowej 40 J. Burszta, Dawne budownictwo „na sochy” w bWielkopolsce i bjego zanik , DoksztaïcajÈcej im. Ăw. Jana Kantego w bPrzemy Ălu klasa III, spis „Ochrona Zabytków” 1953, VI, nr 4217, s. 530. uczni stolarskich Zakïadu Braci Albertów wbPrzemy Ălu 1927 r. 41 J. Czajkowski, Wiejskie budownictwo mieszkalne w bBeskidzie Niskim ibinne, wbzbiorach Archiwum Pañstwowego wbPrzemy Ălu. ibna przyleg ïym Pogórzu , „Rocznik Muzeów Województwa Rze- 34 A. Fenczak, Inwentarz Zespo ïu Akt Cechu Rzemie Ălników w bPrzemy Ălu szowskiego”, Tom 2, Rzeszów 1969, s. 124. – grupa zespo ïów 489,490,492,494,495,498, zblat 1884-1951, wst Úp, 42 S.J. Olczak, W. J Údrejek, W. Wiater, Roboty ciesielskie stolarskie ibde- Archiwum Pañstwowe wbPrzemy Ălu, s. 1. karskie, Arkady, Warszawa 1961, s. 160.

Streszczenie Abstract Artyku ï zawiera kontynuacj Ú, rozpocz Útych przez The article describes the continuation of research on znanych badaczy w blatach 50. XX wieku bada ñ domów timber house in Pac ïaw, Podkarpackie Voivodeship, initi- drewnianych Pac ïawia w b województwie podkarpackim. ated by well-known scientists during the 1950s. The issue Problematyka budownictwa drewnianego o ĝyïa na nowo of timber building was revived when faced with the danger wbobliczu pojawiaj Ècych si Ú zagro ĝeñ stopniowej likwidacji of the house being gradually demolished. The presented tych domostw. Przedstawiona koncepcja rodowodu domów concept of the timber house origin oscillating between drewnianych oscyluj Èca pomi Údzy warsztatem niemieckim the German and Polish workshop requires further re- abpolskim wymaga dalszych archiwalnych bada ñ. Nato- search. On the other hand, the examined architectonic miast przebadane ustroje architektoniczne i bkonstrukcyjne and construction systems of representative house display reprezentatywnych domów wykazujÈ zwi Èzki zbsystemem connections with the vertical-post log system joined by sumikowo- ïÈ tkowym po ïÈ czonym konstrukcj È ryglow È. abspandrel beam construction. Ceilings in rooms, hallway Stropy wbizbach, sieni ibstajni wykonywano jako drewnia- and stables were made as bare wood. Roofs with the so ne nagie. Dachy obtzw. mi Úkkiej linii, pierwotnie pokryte called ‘soft line’, originally covered with shingle or straw, gontami albo sïom È, budowano w boparciu obkonstrukcjÚ were built on the basis of the rafter – collar beam con- krokwiowo-j Útkow È. Cz ÚĂÊ mieszkalna poprzez sie ñ ïÈ - struction. The dwelling section was connected with the czy ïa si Ú ze stajni È i bstodo ïÈ . Nale ĝy zauwa ĝyÊ, ĝe elementy stable and the barn by means of the hallway. It should drewniane wykazujÈ starann È obróbk Ú ciesielsk È. Fakt ten be noticed that wooden elements show traces of careful mo ĝe wskazywa Ê na dzia ïanie na tym terenie warsztatów carpenter’s treatment. The fact could indicate that build- budowlanych zatrudniajÈcych ludzio wysokich kwaliÞ ka- ing workshops with very high professional quali Þ cations cjach zawodowych. operated in the area.

56 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012