Kontrowersje Wokół Napadu Sotni UPA „Burłaki”

Kontrowersje wokół napadu sotni UPA „Burłaki”

Artur Brożyniak

Kontrowersje wokół napadu sotni UPA „Burłaki” na milicjantów w Sólcy (28 czerwca 1946 r.)

asadzka w Sólcy z 28 czerwca 1946 r. na milicjantów posterunku Milicji Obywa- telskiej (MO) w Rybotyczach z tymczasową siedzibą w Kalwarii Pacławskiej1, była Zjedną z wielu akcji Ukraińskiej Powstańczej Armii (Ukrajinśka Powstanśka Armija – UPA). W jej wyniku zginęły cztery osoby, dwie zaś odniosły rany. Napad w Sólcy został wybrany jako przykład typowej zbrojnej akcji zaczepnej ukraińskiego podziemia. Inten- cją autora było odtworzenie przebiegu zasadzki w Sólcy i przedstawienie obrazu tej akcji zarówno w dokumentach źródłowych, jak i w literaturze historycznej. W ostatnich latach za sprawą otwarcia archiwów aparatu represji Polski Ludowej po- większyły się znacznie możliwości prowadzenia badań nad konfl iktem polsko-ukraińskim. Powstanie IPN umożliwiło zebranie w jednym miejscu dotychczas rozproszonego materiału źródłowego, dotyczącego wzajemnych polsko-ukraińskich relacji z lat 1944–1948. W południowo-wschodniej części powiatu przemyskiego, w ówczesnych gminach Ryboty- cze i Fredropol konfl ikt polsko-ukraiński miał stosunkowo łagodny przebieg. Większość jego ofi ar stanowili polegli w walce żołnierze Wojska Polskiego (WP), milicjanci i strzelcy UPA. W tej części powiatu przemyskiego nie było napadów na wsie, połączonych z masowym mordo- waniem mieszkańców. Spośród ludności cywilnej najwięcej ofi ar pochłonęła działalność Służ- by Bezpieczeństwa (SB) Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów2 – banderowców (OUN-B). Znaczny odsetek jej ofi ar stanowili sami Ukraińcy. Więzi pomiędzy dwoma społecznościa- mi były bliskie. Miejscowi milicjanci niejednokrotnie ratowali ukraińskich sąsiadów przed samowolą żołnierzy WP3. Należy jednak dodać, że szereg wsi w tym rejonie, po wysiedleniu

1 Posterunek MO w Rybotyczach został utworzony 1 IX 1944 r. przez Polaków, mieszkających na terenie gminy Rybotycze dla obrony przed terrorystycznymi napadami ukraińskiego podziemia. Początkowo jego siedziba znajdo- wała się w Rybotyczach, jednak z uwagi na zagrożenie ze strony UPA 3 I 1946 r. został on przeniesiony do Nowosió- łek Dydyńskich, zaś 20 III 1946 r. do Kalwarii Pacławskiej. Do Rybotycz powrócił dopiero podczas operacji „Wisła” w 1947 r. AIPN Rz, 04/369, Charakterystyka posterunku MO w Rybotyczach, 8 IX 1948 r., k. 125–126. 2 Zob. G. Motyka, Służba Bezpeky OUN-B (Służba Bezpieczeństwa OUN-B). Z warsztatów badawczych, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2006, nr 9, s. 255–264; A. Brożyniak, Uwagi o pracy Służby Bezpieczeństwa Orga-

nizacji Ukraińskich Nacjonalistów w świetle sprawozdania referenta I Okręgu OUN za maj – czerwiec 1945 VARIA roku, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2006, nr 9, s. 387–400. 3 Według raportu sytuacyjnego prowidnyka nadrejonu „Chołodnyj Jar” z 20 XII 1945 r. milicjant Wilgucki z posterunku MO w Rybotyczach i niezidentyﬁ kowany polski gospodarz z Posady Rybotyckiej za dwa litry wódki „wykupili” od żołnierzy WP bitego przez nich Michała Balićko. W ten sposób uratowali życie niewinne- mu 24-letniemu Ukraińcowi. Michał Balićko nie należał do ukraińskiego podziemia, kilka tygodni wcześniej

271 VARIA [w:] powiatu przemyskiegozamiesiąc czerwiec1946r., 29 VI 1946r., k.38; k. 2; VI 1946r.28 w zasadzceUPA wSólcy(AIPNRz,0096/721,Kartaewidencyjnafunkcjonariusza, 20II1946r., szkoły powszechnej.DoMOwstąpił7IX1944r. PełniłsłużbęnaposterunkuMOwRybotyczach. Poległ 00155/1285, DanedotyczącebyłegofunkcjonariuszaLudwika Machunika,b.d.,k.1). Pełnił służbęnaposterunkuMOwRybotyczach. Poległ28 VI 1946r. wzasadzceUPA wSólcy(AIPN Rz, powszechnej, zzawodurolnik.Przed1939r. otrzymałstopieńkpr. rezerwy WP. Do MO wstąpił1 VIII 1945r. wypadku, wjakimzostałuprowadzonyMichałRudawski, 20III1947r., k.7). (AIPN Rz,00155/1383,Kartaewidencyjnafunkcjonariusza, b.d.,k.1–2; 1944 r. Pełniłsłużbęnaposterunku MOwRybotyczach. UprowadzonyprzezUPA 28 VI 1946r. wSólcy szkoły powszechnej,zzawodukrawiec.Przed1939r. otrzymałstopieńkpr. rezerwy WP.IX DoMOwstąpił 7 dowódcą Józefa kpr. dowodził Rudawski Michał patrolu. Według relacji Hładio świadka MO przez nie zawierają był wytworzone kto informacji, Dokumenty zHuwnik. ryszczak Rudawskiemu odradzano powrót w tych warunkach. Komendant posterunku wKalwarii Komendant posterunku powrót wtychRudawskiemu warunkach. odradzano Jankowskiego Rybotycze ps. Arłamów, „Łastiwka” spaliła wgminie iLeszczyny Sopotnik 1946 „Łemko”. 7kwietnia Widtynok r. –TW) tycznyj „U-7” Na sotnia przykład Grzegorza Taktycznegoopuszczonych dowództwa Odcinka wsi (Tak- wspominają raporty poukraińskich Oakcji podziemie. tamtejszej ludności do ZSRS, palenia spalonych zostało ukraińskie przez t. 34: Toronto–Lwiw 2001,s.443). powrócił zrobótprzymusowychwNiemczech( i szer. Tadeusz Hładio większe straty WP. zdobyli iamunicji broni dużo większe straty Ukraińcy towego ofi itrzech MO o24 wspomina żołnierzach powia- komendanta Raport się klęską. okazał przygotowane doobrony pozycje przeciwnika na spowodowali wpolskichstanowiska, polskich szeregach, straty aatak żołnierzy duże nię „U-7” „Łastiwki”. podofi szkoły Doszło do walki. Strzelcy z9. aFredropolemszkoły się natknęli Krasiczynem nakursantów DP pomiędzy wlasach UPA, mający dobrzepowrót ukryte tego i samego umocnione dnia. Zagrożenie grożącego niebezpieczeństwa zestrony UPA, dowódca Michał Rudawski zdecydował się było na duże – 27 czerwcawiec. Tadeusz się spotkał Józefem, zbratem Hładio wówczas 1946 również milicjantem. Mimo r. elewi podofi prowiantem, amilicjanci siebie dla pobrali iswoich zaczer- pobory kolegów zposterunku milicjanci MO byli wPrzemyślu. przedpołudniowych wKP WózW godzinach załadowano patrolu wchodzili: Wskład zaopatrzenie. kpr. Michał Rudawski do Komendy Powiatowejskiej wyruszyło Milicji MO) Obywatelskiej (KP wPrzemyślu po zpolskich nie nocowała wsi we tygodniami cywilna własnych domach. przygnębiająco namiejscowych Polaków.działały Wielu obawiało się owłasne życie, ludność mordach dokonywanychwych, okrutnych UPA przez wysiedlonymi wsiami nad iwidok łun zapobiegnie zasiedleniu tych terenów Polaków przez –uchodźców zZSRS. Wieści omaso- ponieważDziało wPolsce kierownictwo OUN-B się tak, uważało, gospodarstw żezniszczenie 5 8 7 6 4 O potyczce tej 28 wPrzemyślu czerwca już zapewne wiedziano. Podobno Michałowi 9 W dniu 28 czerwcaW dniu 1946 MO Pacław- wKalwarii r. milicjantów trzech zposterunku AIPN Rz,0057/51,cz. A, Raportmiesięcznywsprawieznajdującychsięidziałających bandnaterenie RelacjaJózefaHładio,16XII 2006r., mpswzbiorachautora. Tadeusz Hładios.Stanisława, szer. MO,ur. 18I1922r. wKalwariiPacławskiej.Ukończyłsiedemklas LudwikMachuniks.Jana,kpr. MO,ur. 20 VIII 1908r. wRybotyczach. Ukończył siedemklasszkoły MichałRudawskis.Kazimierza,kpr. MO,ur. 29IX1912r. wKalwariiPacławskiej.Ukończyłsześćklas Litopys UPA Za misiaćkwiteń,30IV 1946r. ibidem, Dane dotyczącebyłegofunkcjonariusza Tadeusza Hładio,b.d.,k.11). cerskiej im. płk. „Konyka”, płk. cerskiej im. czotę (pluton) jedną (kompanii) „U-2” zsotni isot- ..., s.740–741. 7 . Milicjanci jechali wynajętą furmanką, woźnicą był Michał Ham- . Milicjanci furmanką, jechali wynajętą [w:] LitopysUPA Artur Brożyniak Wisti zterenu, Peremyszczyna, 31XII1945r. 272 ,

t. 33: Toronto–Lwiw 2001,s.324. cerach poległych. Meldunek UPA podaje 9 . Operatywnyj zwit,7VII1946 r. ibidem, 5 , kpr. Machunik Ludwik Protokół zokoliczności [w:] Litopys UPA cerskiej cerskiej 8 4 6 . . ,

Kontrowersje wokół napadu sotni UPA „Burłaki”

Pacławskiej – Jan Hawryś – miał telefonować do Komendy Powiatowej, aby milicjanci zostali na noc w Przemyślu. Michał Rudawski zdecydował się jednak na powrót. Według relacji Józefa Hładio, tego dnia miały się odbyć zaręczyny Rudawskiego. W południe grupa ruszyła w powrotną drogę. Milicjanci wybrali trasę przez Sólcę, która biegła w pobliżu granicy z ZSRS, z uwagi na mniejsze zagrożenie jej przez UPA. Drogę uważano za stosunkowo bezpieczną ze względu na to, że Sowieci pilnowali granicy i niejednokrotnie organizowali zasadzki na banderowców na terenie Polski. Tego dnia również Wojska Ochrony Pogranicza (WOP) i MO z Darowic w okolicach Sólcy miały zorganizować akcję przeciw podziemiu ukraińskiemu, rzekomo zraniono trzech banderowców, których zabrali koledzy10. Dnia 28 czerwca 1946 r. jeden z rojów (drużyna) z sotni „Udarnyk 4” Włodzimierza Szczyhelskiego ps. „Burłaka”11 zorganizował zasadzkę w pobliżu Sólcy. W UPA oddzia- ły miały przydzielony rejon działania. Sotnia „Burłaki” operowała w północno-wschodniej części pow. przemyskiego i Sólca należała do rejonu jej działania. Wzmiankowa- ny rój należał do czoty 510. Niestety, nie udało się ustalić, który to był rój. Wiadomo, że w lecie 1946 r. pododdział 510 „Wańki”12 składał się z 4 rojów13: I rojem dowodził „Step”14;

10 AIPN Rz, 0057/51, cz. A, Raport miesięczny w sprawie znajdujących się i działających band na terenie powiatu przemyskiego za miesiąc czerwiec 1946 r., 29 VI 1946 r., k. 39. Informacja ta nie ma potwierdzenia w źródłach ukraińskich. 11 Włodzimierz Szczyhelski (Szczygielski) ps. „Burłaka”, chorąży (ppor.) UPA, ur. 8 VIII 1921 r. we Lwo- wie. Ukończył siedem klas gimnazjum. W 1938 r. przeszedł nielegalnie przez granicę na teren Czechosłowacji, brał udział w ukraińskim powstaniu na Rusi Zakarpackiej. Po jego klęsce został internowany przez władze węgierskie. Następnie wyjechał do Niemiec. Wstąpił do Legionu Ukraińskiego, we wrześniu 1939 r. owa jed- nostka wspólnie z Niemcami maszerowała w kierunku Lwowa, lecz do walki z WP nie doszło. W listopadzie tegoż roku w Zakopanem wstąpił do pomocniczej policji ukraińskiej, współpracującej z okupantem niemieckim. Pełnił służbę na terenie Bieszczad i Pogórza Przemyskiego. W 1941 r. ukończył szkołę policyjną dla Ukraińców w Przemyślu. Od stycznia 1944 r. był komendantem posterunku w Medyce. W czerwcu tegoż roku wraz z ukra- ińską obsadą tego posterunku zdezerterował, aby przyłączyć się do UPA. Z początkiem sierpnia w Karpatach została sformowana sotnia pod jego dowództwem. 6 VIII 1944 r., na podstawie imiennej listy dostarczonej przez miejscowe kierownictwo OUN-B, kureń (batalion) złożony z trzech sotni pod dowództwem Szczyhelskiego w Baligrodzie zamordował 41 Polaków. Od wiosny 1945 r. sotnia „Burłaki” działała w powiecie przemyskim. „Burłaka” zasłynął jako uzdolniony dowódca. Jego sotnia brała udział w atakach na miejscowości: Bircza, Dynów, Krzywcza, Wojtkowa, Pikulice. Latem 1947 r. z resztkami przemyskiego kurenia próbował przebić się do amerykańskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Otoczony poddał się wojsku czechosłowackiemu. W niewoli podpisał ulotkę, wzywającą swoich byłych podwładnych do poddawania się władzom czechosłowackim. 28 VII 1948 r. został wydany Polakom. W śledztwie winą za zbrodnie na jeńcach i ludności cywilnej obarczył przełożonych, podwładnych oraz SB-OUN. Wojskowy Sąd Rejonowy (WSR) w Rzeszowie 4 I 1949 r. skazał go na karę śmierci. Wyrok wykonano przez rozstrzelanie 7 IV 1949 r. w więzieniu w Rzeszowie (AIPN Rz, 122/226, Akta w sprawie przeciwko Szczygielskiemu Włodzimierzowi; Z. Nawrocki, Włodzimierz Szczygielski w świetle archiwów rzeszowskich, „Studia Rzeszowskie” 1996, t. 3, s. 155–163; W. Wiatrowycz, Sotennyj „Bur- łaka” [w:] Sotennyj „Burłaka”, Heroij UPA, red. W. Wiatrowycz, Lwiw 2000, s. 12–70). 12 NN ps. „Wańka”, st. buławnyj (st. sierż.) UPA, ur. 13 II 1914 r., ukończył siedem klas szkoły powszechnej i jedną klasę szkoły rzemieślniczej. W latach 1936–1937 odbył służbę wojskową w WP, otrzymał stopień kpr. piechoty. W UPA od maja 1944 r. W 1945 r. wraz z sotnią „Burłaki” przybył na teren powiatu przemyskiego. Na początku 1946 r. dowodził czotą 511, a w kwietniu 1946 r. otrzymał dowództwo I czoty (510) z sotni „Burłaki”. „Wańka” został zabity 16 III 1947 r. w czasie ataku WP na Berendowice (obecnie przysiółek wsi Aksmanice). AIPN Rz, 072/1, t. 102, Ewidencja członków sotni „Burłaki”, b.d., k. 66; AIPN Rz, 122/226,

Własnoręczne zeznania Włodzimierza Szczygielskiego, 1 XI 1948 r., k. 74; Spys wybyłych za zwitowyj czas VARIA „Łemko” 94a, 31 III 1947 r. [w:] Litopys UPA..., s. 508. 13 Stan widdiłu 94a, 5 VII 1946 r. [w:] Litopys UPA, t. 13: Toronto 1986, s. 251–252. 14 NN ps. „Step”, st. wistun (plut.) UPA, ur. 26 VII 1922 r., ukończył pięć klas szkoły powszechnej. W latach 1941–1944 służył w stopniu wistuna (kpr.) w policji ukraińskiej kolaborującej z Niemcami. W UPA od maja 1944 r. Dowodził rojem w czocie 510. 15 III 1947 r. został ciężko rany w brzuch i obie nogi w zasadzce zorga-

273 VARIA stwierdzają, że banderowcy byli ukryci za zabudowaniami tej wsi tej zabudowaniami za ukryci byli banderowcy że stwierdzają, gromady Sólca” powiatu przemyskiegozamiesiącczerwiec1946r., 29 VI 1946r., k. 38. UPA czy oddnia27 VI 1946r. do8 VII 1946r., 9 VII 1946r., k.68; Polski radiowywiadpodczaswojnyzbolszewickąRosją1918–1920 ce, coutrudniadekryptaż.Natematzastosowaniatakiegoszyfruzob.G.Nowik, kę” kolejnąliterętekstuszyfrowanowedługinnegoklucza.Zapewnezastosowanotakże litery nicnieznaczą- odpowiedniej kombinacji. W starożytnościużywałgoJuliuszCezar. W odmianiezastosowanejprzez„Burła- 1946 r. dotyczącyzabitychirannych3X1946r. wwalce z WP wprzysiółkuBorsukowce,b.d.,k.73). po 11 X1945r., 12X1945r., k.104; AIPN Rz,051/309, Wyciąg zesprawozdaniasotni „Burłaki”zapaździernik (AIPN Rz,072/1,t.102,Ewidencjaczłonkówsotni„Burłaki”,b.d.,k.71; sotni „Burłaki”ibyłposzukiwanyjakodezerter. Zginąłwwalcez WP 3X1946r. wprzysiółkuBorsukowce W UPA odwrześnia1945r., dowódcarojuwczocie510. W październiku1945r. odłączyłsięprzypadkowood średnią idwasemestrystudiówmedycznych. W latach1943–1944jakowistunsłużyłwwojsku niemieckim. 051/309, Projektdoodznaczeń,b.d.,k.75; do punktusanitarnego(AIPNRz,072/1,t.102,Ewidencjaczłonkówsotni„Burłaki”,b.d.,k.80; AIPN Rz, ny wklatkępiersiowąwalcez WP wlesienieopodalwsiJamnaGórna.Zmarłnastępnegodniadrodze w mleczarni. W UPA odlipca1944r. Dowódcarojuwczocie510.„Pereć”4III1947r. został ciężkoran- „Burłaky” k. 71; AIPN Rz,051/309,Sotnia„Burłaki”,wykazczłonków, b.d.,k.10; z sotnią„Burłaki”,dalszylosniejestznany(AIPNRz,072/1,t.102,Ewidencjaczłonkówsotnib.d., rojem wczocie510,apojejrozwiązaniuIczoty512.Conajmniejdo13 VI 1947r. przebywałrazem 1939 r. Odsierpnia1944r. dokwietnia1945r. służyłwUPA. PonowniewUPA odlistopada1945r. Dowodził otrzymał stopieńkpr. rezerwy. Prawdopodobniejakożołnierzpolskibrałudziałwkampaniiwrześniowej szkoły powszechnejitrzyklasyrzemieślniczej. W latach 1936–1938odbyłsłużbęwojskowąw WP, k. 6; k. AIPN Rz,00155/1383,Protokółzokolicznościwypadku, wjakimzostałuprowadzonyRudawskiMichał, (AIPN Rz,0096/721,Protokół zokolicznościwypadku,wjakimpoległszer. Hładio Tadeusz, 20III1947r., Raport sytuacyjnyzaczasod1 VI do1 VII 1946r., 4 VII 1946r., k.29; AIPN 072/1, t.19,Bojowidijiwiddiliw Widtynkiw „Łemko”i„Danyliw”,b.d.,k.106; AIPN Rz,0057/81,cz.C, band natereniepowiatuprzemyskiegozaczasoddnia29 VI do8 VII 1946r., 8 VII 1946r., k.47; AIPN Rz, Odpis meldunku,29 VII 1946r., s.895; AIPN Rz,0057/51,cz. A, Raportdekadowywsprawiedziałających Cezara” zapisane wudoskonalonej ichska zostały imiejsca wersji stałego zamieszkania „szyfru „Burłaki”. sotni kiem Wprawdzie dysponujemy strzelców lecz rejestrem tejże nazwi- sotni, niemieckiej okupacji. Autorowi był się człon- rzeczywiście nie udało Hołubec ustalić, czy byłego –Hołubca, napadu jednego policjantanazwisko domniemanego uczestnika zokresu II –„Ruta”II III 1947r. t. 102,Ewidencjaczłonkówsotni„Burłaki”,b.d.,k.66; nizowanej przez WP wMakowej.Zmarł16III1947r. wczasieprzeprawyprzezrzekę Wiar (AIPNRz,072/1, jąc się na relacji Józefa Hładio, że zasadzka miała miejsce na południowy wschódjąc się odSólcy, relacji na miejsce miała południowy na Józefa żezasadzka Hładio, sja „we wsi Sólca” 22 21 20 19 18 17 16 15 23 Miejsce zasadzki jest w źródłach różnie określane. Najczęściej różnie jest wźródłach Miejsce występuje lakoniczna wer- zasadzki , t.33,s.374. JarosławMryhłodps.„Chwyla”,wistun(kpr.) UPA, ur. 27 VIII 1921r. wStanisławowie.Ukończyłszkołę AIPN Rz,072/1,t.77,Informatywnyjzwitzamisiaćczerweń 1946r., 17 VII 1946r., k.156. AIPN Rz,0096/721,Opiswypadku, 21XI1946r., k.4. AIPN Rz,0057/51,cz. A, Raportmiesięcznywsprawieznajdującychsięidziałającychbandnaterenie AP wPrzemyślu,SP Przemyskie1944–1950,82,Odpismeldunku,38/295,29 VI 1946r., s.865; AIPN Rz,072/1,t.102,Ewidencjaczłonkówsotni„Burłaki”,b.d., k.1–100.„SzyfrCezara”polegałna NNps.„Pereć”,st.wistun,(plut.)UPA, ur. 18 VI 1922r., ukończyłtrzyklasygimnazjum.Pracował Komarowskips.„Ruta”(imięnieznane),st.wistun(plut.)UPA, ur. 14III1914r., ukończyłsiedemklas Akta osobowetrzechpoległychmilicjantówzawierajądokumenty tejsamejtreścizinnymnagłówkiem 18 [w:] [w:] . 15 ; III –„Pereć”; III Litopys UPA Litopys UPA 21 , „przy granicy państwowej” granicy , „przy 19 , pojedynczo występują wersje; „w Sólca” gromady pobliżu ,

, t. 33,s.503.).

t. 13,s.53inn.) 16 , IV –„Chwyla”, IV Chronika widdiłu94a Artur Brożyniak 17 274 . Świadek Józef podaje wswojej Hładio relacji Chronika widdiłu94a,„Łemko”1III1947r. –31 22 . Tylko okoliczności protokoły wypadku Za misiaćczerweń,30VI1946r. ..., s.501). , Warszawa 2004,s.58inn. ibidem, Dennyk widdiłuUPA pidkomandoju

Rz, 23 t. 67, Zwit sotni „B” wid 21 IX t. 67,Zwitsotni„B”wid21IX . Należy przyjąć, opiera- przyjąć, . Należy

04/231, Raportsprawozdaw- Zanim złamano„Enigmę”. 20 [w:] , „w lesie ibidem, Litopys AIPN Rz VARIA bę obrony, spowodowała która UPA przez otworzenie ognia żemilicjanci podjęliwozdanie otym, „Łemko” zawiera dowództwa TW pró- wzmiankę 29 VIII 2006r., mpswzbiorachautora). Informatywnyj zwitzamisiaćczerweń1946r., 17 VII 1946r., k.156;RelacjaStefaniiSzwerczd.Jabłońskiej, chłopską podwodąbezeskortyiowafurmankarównieżzostała ostrzelanaprzezUPA (AIPNRz,072/1, t. 77, ziemiem. Według relacjiStefaniiJabłońskiej,wdniuzasadzkiprowiantdla WOP wKalwariibyłdostarczany sukces akcji. Wspomniana strażnicawykazałasięstosunkowodużąaktywnościąwwalcezukraińskimpod- tego cywilajakożołnierza WOP zKalwariimiałowykazaćwoczachdowództwaprzynajmniejpołowiczny łan”. W dwóchźródłachwytworzonych przezUPA niepodanocelówakcji. Zapewnezakwaliﬁ Jan Rudawski zKal- zabity cywil został zwozu. Wczasie ispadł strzelaniny ciężko ranny ręczne. karabiny trzy maszynowejnęli zbroni odognia ręcznych. Meldunek komendantajeden lub dwa pistolety posterunku maszynowe. Dotego doliczyć należy osiem karabinów –dziewięć MO w Kalwarii informuje,silny. Rój że (rkm) UPA uzbrojeniu maszynowy jeden posiadał ręczny karabin oraz wswym milicjanci zgi- ostrzeżenia MO wDarowicach bez sugeruje, zaatakowani żemilicjanci zostali komendanta posterunku ogień otworzyli się idopiero Ukraińcy poddania nich oporu przez postawieniu bojowychdziałań i„Danyliw”, Odcinków oddziałów „Łemko” Polacy do wezwani zostali kroniki Według wąski. dość jest potoczek, mały płynie którego środkiem wąwóz, ponieważ Ukraińcy byliz niezidentyﬁ prawdopodobniew piątek 28 banderowców czerwca 1946 r. około ukrytych 17 przez godziny ostrzelani zostali ukryci doNowosiółek góry gę, grzbiet potok przez biegnącą przez Wczasie Dydyńskich. przeprawy w zaroślach,Rudawskiego zabudowania dro- wpolną ostatnie wsi Następnie minęli zKalwarii. iskręcili w bliskiej odległości od milicjantów, dopodobnie Pacławskiej zKalwarii zabudowań Sólcy państwowej WOP, byli zZSRS. igranicy żołnierze Celem zasadzki praw- biegła do droga Nowosiółek. który przez potoku, przy Miejsce blisko toleżało lasu, naskraju Ludwik, 20III1947r., k.7). 20 III1947r., k.7; AIPN Rz,00155/1285,Protokółzokolicznościwypadkuwjakimpoległkpr. Machunik przez UPAprzez inikomu nic złego się nie stało czach, z czasową wówczas siedzibą wNowosiółkach był raz rozbrojony już Dydyńskich, na przeżycie było się. poddanie wRyboty- skorzystaliby zniej, Zapewne gdyż posterunek cel. cjanci wozem Wobec szansą jedyną jadący łatwy stanowili Ukraińców ognia przewagi usiłowanie jednego ucieczki zmilicjantów lub Mili- ogień też otworzono bezostrzeżenia. propagandowej rozmowie puszczono wolno wKopyśnie. WP Polacy po się, brońimundury,30 anastępnie im poddali żołnierzy zabrano własnych. 1946 wczerwcu strat rozbroiła Na r. przykład „Burłaki” w celu sotnia uniknięcia „Chołodnego nie Jaru” zawiera tych informacji Od pierwszych strzałów zginął kpr. Ludwik Machunik, aszer. kpr. Machunik, TadeuszOd pierwszych zginął Ludwik strzałów został Hładio Przebieg wydarzeń byłPrzebieg następujący: wydarzeń milicjanci wSólcy idącego zabrali pieszo Jana 28 27 26 25 24 31 30 29 AP wPrzemyślu,SP Przemyskie1944–1950,82,Odpismeldunku38/295, 29 VI 1946r., s.865. AIPN Rz,072/1,t.77,Informatywnyj zwitzamisiaćczerweń1946r., 17 VII 1946r., k.156. AIPN Rz,072/1,t.19,Bojowi dijiwiddiliw Widtynkiw „Łemko”i„Danyliw”,b.d.,k.106. Taka wersjazostała podanawraporcieprowidnykanadrejonu„ChołodnyjJar”PiotraKawułyps.„Rus- AP wPrzemyślu,SP Przemyskie1944–1950,82,Odpismeldunku,29 VII 1946r., s.895. G.Motyka, Za misiaćczerweń Za misiaćlutyj,28II1946r. 28 . Należy zaznaczyć, że UPA niekiedy wzywała przeciwnika do poddania się. Należy do żeUPA zaznaczyć, poddania przeciwnika niekiedy wzywała kowanego roju 510. czoty Rój UPA się zokoło składał 11 strzelców idowódcy. Tak byłowBieszczadach.Walki polsko-ukraińskie1943–1948, ..., s.374. [w:] Litopys UPA 31 24 . Zaatakowani mogli przeciwstawić napastnikom tylko tylko mogli przeciwstawić. Zaatakowani napastnikom . Artur Brożyniak ,

276 29 30 t. 33,s.280–281. . Być może za próbę obrony Ukraińcy uznali . Być uznali może zapróbę obrony Ukraińcy . Ogień, jaki otworzyli Ukraińcy, był bardzo był Ukraińcy, otworzyli bardzo jaki . Ogień, 27 . Natomiast spisany 29 czerwca meldunek 26 . Raport szefa siatki cywilnej szefa cywilnej siatki . Raport Warszawa 1999,s.333. kowaniezabi- 25 . Spra- Kontrowersje wokół napadu sotni UPA „Burłaki”

warii, lekko zraniono furmana Michała Hamryszczaka z Huwnik. Michał Rudawski próbo- wał uciekać, ale został zraniony i złapany. Nigdy nie powrócił, a jego ciała nie odnaleziono. Raport siatki cywilnej OUN-B wspomina o dwóch zabitych; jednym ciężko rannym mili- cjancie z Kalwarii, który zmarł po akcji32. W cytowanym dokumencie pominięto jedną oso- bę. Niestety nie wiemy, czy wspominany ranny to Michał Rudawski, czy Tadeusz Hładio. Gdyby śmierć kpr. Michała Rudawskiego nastąpiła bezpośrednio po strzelaninie, to czwarte ciało powinno znajdować się w pobliżu Sólcy i na pewno zostałoby odnalezione. Natomiast raport dowództwa TW „Łemko” mówi o trzech zabitych milicjantach z Przemyśla i jednym żołnierzu WOP z Kalwarii33. Identyczne polskie straty podaje kronika działań bojowych oddziałów Odcinków „Łemko” i „Danyliw”34. Według relacji Józefa Hładio, Bazyli Hnat tego samego dnia widział Michała Rudawskigo w Huwnikach. Następnie uprowadzony milicjant był widziany w Makowej. Obydwie wioski są oddalone o kilka kilometrów od miejsca zamachu. Ponoć miejscowa ludność ukraińska prosiła banderowców, aby go uwolnili, ręcząc za niego. Upowcy nie spełnili tej prośby. Postępowanie z jeńcami w UPA regulowały instrukcje, wziętych do niewoli przesłuchiwano, następnie rozważano, czy osoba zaszkodzi- ła „sprawie ukraińskiej”. Część po propagandowej pogadance była zwalniana, pozostałych przekazywano Służbie Bezpieczeństwa OUN-B, która po krótkim śledztwie karała z reguły śmiercią35. Fakt przekazania jeńców do SB był skrupulatnie odnotowywany w raportach. Również SB w swoich meldunkach odnotowywała nazwiska osób w sprawach, w których prowadzono śledztwa. Tylko w wyjątkowych przypadkach likwidacji jeńców dokonywała żandarmeria polowa danej sotni. W sprawie ewentualnego przekazania Michała Rudawskie- go dokumenty ukraińskiego podziemia jednak milczą. Można przyjąć dwie hipotezy. Po pierwsze, Michał Rudawski mógł umrzeć wskutek nieudzielenia pomocy lekarskiej. Należy nadmienić, że podoﬁ cerowie UPA byli przeszkoleni w udzielaniu pomocy medycznej, zaś w rejonie działał punkt sanitarny OUN-UPA. Dlatego najbardziej prawdopodobna wydaje się hipoteza, że Michał Rudawski został zamordowany w lesie turnickim, skoro Bazyli Hnat z Huwnik twierdził, że był on w dobrej kondycji ﬁ zycznej po zranieniu i przejściu pieszo kilku kilometrów. Stałoby się to z inicjatywy samych strzelców, być może była to zemsta za próbę ucieczki lub chęć ukrycia rabunku pieniędzy (fakt ten został celowo zatajony przez dowódcę roju w meldunku). Rój, który dokonał zasadzki, prawdopodobnie wystawił ubezpieczenie od strony Sólcy. Czujka ostrzelała drugą furmankę z prowiantem dla WOP w Kalwarii. Jechała ona bez eskor- ty. W wyniku ostrzału jedna osoba cywilna – Stefania Jabłońska – została ranna w rękę. Nie można wykluczyć ewentualności, że zranienie Jabłońskiej nastąpiło przypadkowo, od kuli wystrzelonej do milicjantów. Powyższy fakt nie został odnotowany w dokumentach i znany jest na podstawie jedynie relacji świadków36. Według raportu dowództwa TW „Łemko” UPA zdobyła: trzy karabiny, 22 konserwy mięsne, sześć puszek margaryny i 600 papierosów. W cytowanym dokumencie nie wspo- mniano o mundurach, obuwiu i bieliźnie, które ściągnięto z poległych37. Przedmioty te,

32 AIPN Rz, 072/1, t. 77, Informatywnyj zwit za misiać czerweń 1946 r., 17 VII 1946 r., k. 156. 33 Za misiać czerweń..., s. 374. 34

AIPN Rz, 072/1, t. 19, Bojowi diji widdiliw Widtynkiw „Łemko” i „Danyliw”, b.d., k. 106. VARIA 35 AIPN Rz, 122/226, Dalszy ciąg protokołu przesłuchania Włodzimierza Szczygielskiego, 24 XI 1948 r., k. 116. 36 Relacja Józefa Hładio, 16 XII 2006 r., mps w zbiorach autora; Relacja Stefanii Szwerc z d. Jabłońskiej, 29 VIII 2006 r., mps w zbiorach autora. 37 Za misiać czerweń..., s. 374.

277 VARIA 1947 r., k.6. rzy. Prócz tego był Hładio wklatkę piersiową ranny –1947, „Ostap”, „Hruszka”, „Romko”, „Bajda”, „Moroz” osoby onastępującychposiadały „Wańka”, pseudonimach: 94a (stanłu z31 lipca 1946 r.), wczocie 510 brońkrótką iamunicji oddzia- dodać, broni żezgodnie zrejestrem ży wystrzałem wgłowę wystrzałem Tadeusz Hładio został ciężko ranny, następnie dobito go prostowgłowę.letu osobowych, Według zakt protokołu z upowców do niego zbliskiej strzelił odległości zpisto- wczasiebrat zdejmowania butów się, jeden poruszył wtedy skich dokumentów. Wedle relacji Józefa Hładio, jego ranny u poległych wSólcy większość cytowanych wspomina pol- wykonującego mundurów iobuwia Orabunku zasadzkę. zwyczajówwedług panujących wUPA, się własnością stały mieć przy sobiemieć przy około 10 zł. Oﬁ tys. gdyż tylu milicjantów Zatem wKalwarii. zabici liczyła powinni ówczesna posterunku obsada 1171za miesiąc otrzymał czerwiec kwotę pomnożyć należy dziewięć, wspomnianą zł, przez sobie Tadeusz dowódca kpr. Rudawski. przy Michał patrolu, Hładio prawdopodobnie miał 1946czerwiec milicjantów wszystkich r. Józefa Według świadka zwypłaty Hładio, pieniądze do Przemyśla nie były za częste, zatem była żeby okazja, tojedyna wynagrodzenie odebrać relacja z1948 Michała Bardzińskiego także r. milicjantów dla Pacławskiej, zKalwarii grodzenia jako celudo Przemyśla, wspomina wyjazdu gdzie stacjonowała sotnia „Burłaki”. stacjonowała sotnia gdzie UPA zdobyczy pozabraniu iMakową wycofał się wokolicę Huwniki przez turnickiego, lasu WOP lecz we zKalwarii, patrol Rój wspomnianych ów udziału wydarzeniach. nie wziął nikogo zbanderowców. namiejscuOsoby już zasadzki przejeżdżające później nie spotkały się nadejścia WOP lub WP. zPrzemyśla. wielu Piątek wracało był ludzi targowym, dniem obawiając zasadzki, miejsce opuścili szybko dość Banderowcy Hamryszczaka. własnością sobą ciała poległych, lecz mu na to nie pozwolono. UPA nie zabrała wozu ani koni, które były wano, wkwocie on żeodebrał pobory 1171 zamiesiąc 1946 zł czerwiec r. bu w1946 zł 6400 r. aż wynosił pogrze- koszt Sam wysokie. było nie milicjantów ówczesnych uposażenie że nadmienić, Warto jegobyły śmierci? przyczyną Prawdopodobnie nigdy pytania. nieodpowiedzi nate poznamy zabitych. los Rudawskiego dalszy Czy i mundury zpieniędzmi? Może związek miał toone Dlaczego? gotówkę Ową upowcy, znaleźli napewno zwozu wiezione zabrali rzeczy którzy 42 41 40 39 38 44 43 Według Józefa Sólcy Hładio, wpobliżu wrejonie granicy znajdowało się żołnierzy trzech ze zabrać chciał Woźnica Hamryszczakowi. Michałowi odjechać kazali akcji Upowcy po odnoto- Hładio Tadeusza milicjanta osobowych aktach W AIPN Rz,04/369,CharakterystykaposterunkuMOwRybotyczach, 8IX1948r., k.126. AIPN Rz,0096/721,Pismo, 21XI1946r., k.5. RelacjaJózefaHładio,16XII2006r., mpswzbiorachautora. AIPN Rz,0096/721,Protokółzokoliczności wypadku,wjakimpoległszer. Hładio Tadeusz, 20III Z.Ziembolewski, Rejestr zbroij iamuniciijwiddiłu94 A, 31VII1946r. Za misiaćczerweń „RocznikPrzemyski”1978, t. 19/20,s.291. Powstanie idziałalnośćMilicji Obywatelskiejwpowiecieprzemyskimlatach1944– ..., s.374. 38 . Zwłoki nie lewej miały części twa- 44 . cjalny UPA raport otych nie wspomina pieniądzach Artur Brożyniak 278 42 Zpowodu UPA przez zagrożenia wyjazdy [w:] 40 . 39 . Nale- Litopys UPA , t.13,s.264–266. Michał Rudawski 41

O pobraniu wyna- Opobraniu Fot. AIPN Rz AIPN Fot. 43 . Kontrowersje wokół napadu sotni UPA „Burłaki”

Według raportu komendanta powiatowego MO w Przemyślu, jeszcze tego samego dnia została podjęta akcja WOP i MO z Kalwarii w celu odbicia zwłok, lecz z powodu przewagi przeciwnika celu nie osiągnięto45. Należy wątpić w podjęcie tej akcji. Sólca od Kalwarii jest oddalona o 10 km. Zatem potrzeba było prawie dwóch godzin na dotarcie wiadomości o zasadzce do Kalwarii, do tego należy doliczyć czas na przygotowanie się do wymarszu. Wyjście z Kalwarii musiałoby nastąpić tuż przed zapadnięciem zmierzchu. Powrót w nocy był ryzykowny i mógł się skończyć równie tragicznie. Zapewne dość szybko zaniechano tego pomysłu. Natomiast rodzice Stefanii Jabłońskiej udali się niezwłocznie na miejsce napadu. Ona sama twierdziła, że ocknęła się na brzegu Wiaru, gdzie była jej matka i leżały tam zwłoki zabitych. Wspomniana rzeka jest oddalona około 5 km od miejsca zasadzki. Praw- dopodobnie więc świadek pomylił Wiar z potokiem pod Sólcą. Stefania Jabłońska wskutek odniesionej rany straciła przytomność i doznała ciężkiego szoku. Nie można wykluczyć ewentualności, że ciała zabitych zostały przez kogoś przewiezione w kierunku Kalwarii, lecz nad Wiarem porzucono je z obawy przed UPA. Dopiero następnego dnia rodziny zabra- ły zwłoki zabitych i na własny koszt je pochowały46. Sekcji zwłok nie przeprowadzono. Następnego dnia po napadzie, 29 czerwca 1946 r. komendant posterunku MO w Darowi- cach – Szymon Basiak – sporządził meldunek. Wieś Sólca znajdowała się na terenie ówczes- nej gminy Fredropol, podlegała posterunkowi MO w Darowicach. W meldunku były podane nazwiska poległych milicjantów, cywila i rannego woźnicy. Liczbę banderowców Basiak ocenił na około 30047. Również 29 czerwca 1946 r. meldunek sporządził Jan Hawryś – komendant posterunku w Rybotyczach (Kalwarii Pacławskiej), w którym służyli zabici milicjanci. Zachował się tylko odpis tego dokumentu. Zawiera on nazwiska milicjantów i osób cywilnych, które ucier- piały w wyniku akcji. Na podstawie zeznań świadków zrekonstruowano przebieg zdarzenia. Liczba banderowców została oceniona na około 1548. Wspomniane meldunki z Kalwarii i Darowic zostały przekazane jeszcze tego samego dnia telefonicznie do KP MO w Przemyślu. Na podstawie obydwu meldunków komendant MO w Prze- myślu ppor. Adam Hnat już 29 czerwca 1946 r. sporządził krótką notatkę, która została włączona do raportu miesięcznego za czerwiec 1946 r. Podano w niej nazwiska osób zabitych, przy czym przekręcono nazwisko Jana Rudawskiego na Jan Radwański. Raport zawierał także informacje o akcji przeciw UPA, zorganizowanej w celu zabrania zwłok poległych. Źródła pochodzenia tej informacji nie udało się ustalić49. Z kolei datę 4 lipca nosi raport sytuacyjny służby zewnętrznej KP MO w Przemyślu sporządzony przez Danielę Paprocką. Rekonstrukcja przebiegu wydarzeń w Sólcy została w nim oparta na meldunku komendanta posterunku MO w Kalwarii50. Wzmian- ka o zasadzce w Sólcy pojawiła się też w raporcie dekadowym komendanta KP MO w Przemyślu ppor. Adama Hnata z 8 lipca 1946 r. W dokumencie podano tylko liczbę oﬁ ar bez nazwisk51.

45 AIPN Rz, 0057/51, cz. A, Raport miesięczny w sprawie znajdujących się i działających band na terenie powiatu przemyskiego za miesiąc czerwiec 1946 r., 29 VI 1946 r., k. 38. 46 Z. Ziembolewski, op. cit., s. 291. 47 AP w Przemyślu, SP Przemyskie 1944–1950, 82, Odpis meldunku 38/295, 29 VI 1946 r., s. 865. 48 Ibidem, Odpis meldunku, 29 VII 1946 r., s. 895. Na dokumencie występuje data wytworzenia 29 lipca, lecz zapewne nastąpiła tutaj pomyłka, ponieważ zawarte w nim informacje pojawiły się w dokumentach KP

MO w Przemyślu, sporządzonych przed tym dniem. Należy przyjąć, że został on opracowany 29 czerwca. VARIA 49 AIPN Rz, 0057/51, cz. A, Raport miesięczny w sprawie znajdujących się i działających band na terenie powiatu przemyskiego za miesiąc czerwiec 1946 r., 29 VI 1946 r., k. 38. 50 AIPN Rz, 0057/81, cz. C, Raport sytuacyjny za czas od dnia 1 VI do 1 VII 1946 r., 4 VII 1946 r., k. 29. 51 AIPN Rz, 0057/51, cz. A, Raport dekadowy w sprawie działających band na terenie powiatu przemyskiego za czas od dnia 29 VI do 8 VII 1946 r., 8 VII 1946 r., k. 47.

279 VARIA w 1946za czerwiec r., oprzebiegu zawierające akcji wzmiankę wSólcy, opublikowane zostało poszczególnychłania oddziałów. Sprawozdanie dowódcy Taktycznego Odcinka „Łemko” dzia- wymienił którym w zestawienie, miesięczne 1946„Łemko”, 30 r. czerwca sporządził skopiowane przy pomocy kalki z dopisanym innym nagłówkiemskopiowane zdopisanym innym pomocy kalki przy osobowychkach poległych trzech milicjantów zachowały tej się samej treści, dokumenty młodszegoprzez referenta MO personalnego wPrzemyślu, KP Wtecz- plut. Jana Łanika. 1947 20 marca zawierają sporządzone protokoły okolicznościprzebiegu zasadzki r. wypadku wie meldunków dowódców sotni, Martyn ( wie meldunków dowódców Martyn sotni, wzmianki oakcji bojowych wSólcy, działań wzmianki wkronice oddzia- umieszczona została która zdobytych przedmiotów.wykaz Ten do zredagowania meldunek posłużył sam „Burłaki” obejmującego: własne schematu oraz według przebieg istraty wroga akcji, krótki straty datę, tów zPrzemyśla WOP ijednego żołnierza Sprawozdania zKalwarii. zakcji były pisane napadu w Sólcy pochodziły odorganów wSólcynapadu MO pochodziły podano datę akcji, przesuwającślu, gdyż podano tu ją bezkrytycznie na 29 liczbę czerwca. 300 popłoch wPUBP wRzeszowie. wPrzemy- wywołał napad Zapewne WUBP banderowców.Wydziału III Informacje W cytowanym zawarte źródle błędnie 9lipcaw Przemyślu 1946 w zdnia r. przygotował ten raporcie Raport por. Gawron dla Stanisław na temat wraporcieumieszczona szefa Powiatowego Urzędu Publicznego Bezpieczeństwa (PUBP) wane były w dzienniku oddziału dzienniku w były wane odnaleziono Taktycznego Odcinka do przesyłano dowództwa (niestety nie który miesięcznego raportu, sprawozdania dowódcy „Burłace”.o tym sotni dowódca Każdy był sotni zobowiązany do sporządzania „Burłaki” dowódca roju meldunek złożył ustny oprzebiegu akcji dowódcy zasadzki czoty, zameldował następnie zaś ten dokonaniu Po UPA. wojskowych kręgów z i OUN-B za cywilnych czerwiecstruktur 1946 r.). Oprócz odnotowanylub został przebiegu wkarcie uprowadzenia służby. tego akcje odnotowy- „po krótkiej a bohaterskiej obronie” bohaterskiej a krótkiej „po 1946 wlistopadzie r. lakoniczny sporządzone imówią mają ośmierci charakter wypadku ne iDarowicach. wcześniej MO komendantów Opisy wKalwarii meldunki posterunków milicjantów. cytowa- niż Część źródła, wnich zinnego informacji pochodzi zawartych operacyjnego TW „Łemko” za czerwiec 1946 r., podaje 28 czerwca 1946 r. jako datę zasadz- datę jako r. 1946 czerwca 28 wSólcy podaje „Burłaki” „U-4” sotni r., oddziału ki 1946 czerwiec za „Łemko” TW operacyjnego w dokumentu 23 wersji drukowanej dopiero przygotowywaniu czerwca 1946 przy r. wystąpił błąd Ów k. 120. Machunik Ludwik,20III1947r., k.7. ski Michał,20III1947r., k. 7; AIPN Rz,00155/1285,Protokółzokolicznościwypadku,wjakimpoległkpr. 1947 r., k.5; AIPN Rz,00155/1383,Protokółzokolicznościwypadku,wjakimzostałuprowadzonyRudaw- 1946 r., k.5. Litopysie UPA Litopysie Informacja o napadzie namilicjantów onapadzie wSólcy,Informacja szczegółów zpodaniem akcji, została 57 56 55 54 53 52 Ze strony ukraińskiej dysponujemy dwoma niezależnymi relacjami pochodzącymi ze ze pochodzącymi relacjami dysponujemy dwoma niezależnymi ukraińskiej strony Ze Interesujące dokumenty o przebiegu zasadzki wSólcy osobowe zawierają oprzebiegu zasadzki Interesujące dokumenty akta poległych AIPN Rz,122/226,Dalszyciągprotokołuprzesłuchania Włodzimierza Szczygielskiego,25XI1948r., AIPN Rz,0096/721,Protokółzokoliczności wypadku,wjakimpoległszer. Hładio Tadeusz, 20III AIPN Rz,0096/721,Opiswypadku, 21XI1946r., k.4; AIPN Rz,00155/1383,Opiswypadku,29XI AIPN G.Motyka, Za misiaćczerweń

Rz,

04/231, Raportsprawozdawczyoddnia27 VI do8 VII 1946r., 9 VII 1946r., k.68. Litopysie UPA Litopysie Tak byłowBieszczadach 56 . Akcja przeciw milicjantom datą wSólcy ujęta podbłędną tam została ..., s.374. . Grzegorz Motyka, powołując sprawozdania się natłumaczenie 55 ..., s.333(tamteżźródła). , którego także nie odnaleziono., którego Natomiast także napodsta- 53 . Więcej personalnych informacji waktach natemat Artur Brożyniak 57 280 . Według sprawozdania zabito trzech milicjan- 52 vel . Wasyl) ps. „Ren”, Mizerny dowódca TW 54 . Oprócz tego,. Oprócz śmierci fakt Kontrowersje wokół napadu sotni UPA „Burłaki” AIPN Rz VARIA

Fragment raportu za czerwiec 1946 r. Piotra Kawuły ps. „Rusłan”, prowidnyka nadrejonu OUN „Chołodny Jar”, w sprawie zasadzki na milicjantów w Sólcy

281 VARIA przypadkowo wczasie akcjiprzypadkowo zabitego jedentowany ciężko Pominięto cywila później zmarł. zaś ranny, jest także który Pacławskiej, odno- wKalwarii wtym jako zposterunku pochodzący cjanci sąwymienieni „Rusłana”. do relacji Wdokumencie, wprzeciwieństwie zkręgów wojskowych, mili- trzej cy zamieszczona wraporcie prowidnyka nadrejonu „Chołodnyj OUN-B Kawuły Piotra Jar” 2004, nr1,s.328. w powiecieprzemyskimod28 czerwcado7lipca1947r. Zakerzonnja, w którymukrytebyłoarchiwum SBnadrejonu„ChołodnyjJar”(D.Hryćko-Ciapka, k. 113j zapis nazwiska jest tak zniekształcony, że w literaturze historycznej postać zaczyna „żyć „żyć zaczyna postać historycznej zniekształcony, jest tak zapis żewliteraturze nazwiska czonego Wpolskich się Niekiedy zdarzają historyka. źródłach błędy wpisowni nazwisk. występu- nazewnictwo OUN-UPA, spisywanych polską przez stronę. Okoliczność nawet może ta zwieść doświad- Ukraińskie itp. Wihop to Wiar członków dokumentów iwprotokołach je podziemia przesłuchań również wtłumaczeniach rzeka Limna, to Łomna Wusnyky, lub polskiej wsi Sólca nazwie Sileć lub odpowiadają toWuhnyky Silcza, ukraińskie Huwniki zaś Na przykład odmianach. miejscowości, topierwsze może wkilku występować czym przy mentach OUN-UPA, opodwójnym ipolskim) pamiętać należy nazewnictwie (ukraińskim część znajduje się warchiwach wWarszawie, IPN Rzeszowie iLublinie. Pracując nadoku- ziemia zachowały się zdekompletowanym wstanie ich irozproszonym. Obecnie znaczna rzeczowe pod- sądowych operacyjnych do lub akt ukraińskiego do akt bezpieki. Dokumenty wcelach operacyjno-śledczych. Część włączona znich została jako dowodyukraińskimi ła wydana przez członków konspiracji swoje lecz archiwa, poakcji „Wisła” ukrywali zacyjnego. ich Ukraińcy część zosta- znaczna organi- archiwum do przekazywano podziemie ukraińskie przez wytworzone Dokumenty kopiidokumentów. różnych dla jednego kilka meldunku komórek. Dośćczęsto sporządzano UPA TaktycznegoOkręgu VI lub Odcinka łów Odcinków i„Danyliw”, „Łemko” naszczeblu tojuż uczyniono zapewne dowództwa ginału kroniki działań bojowych działań oddziałów Odcinków i„Danyliw” „Łemko” kroniki ginału ory- napodstawie ukraińskiego sporządzono tów we przestępczy wsi naczyn Sólca. Kartę 28 onapadzie czerwca umieszczono 1946 przestępczych informację czynów r. namilicjan- ludowej”. władzy ozbrojnym zczasówwała informacje „utrwalania podziemiu Wkartotece Solec. na Sólcy nazwę zniekształcił macz OUN-B nadrejonuOUN-B „Chołodnyj 1946 Jar” zaczerwiec r. Bezpieczeństwa referenta wSólcy Służby onapadzie informacji wraporcie sytuacyjnym zSólcyOUN-B prowidnyka ipoprzez Irejonu traﬁ wojskowa. cywilnej odsiatki pochodzą zawarte Należy wnim domniemywać, żeinformacje Bezpieczeństwawykonanym przez polską wlatach Służbę osiemdziesiątych w. XX tego pseudonimuautora. też dokumentu, Dysponujemy tłumaczeniem polskim ani także Od przytoczonych wcześniej ukraińskich dokumentów różni się notatka o napadzie wSól- się onapadzie dokumentów różni notatka Od przytoczonych wcześniej ukraińskich 63 62 61 60 59 58 wiele OUN-UPA wytworzyły było podziemie zbiurokratyzowane. Struktury Ukraińskie Na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia Służba Bezpieczeństwa opracowy- NaprzykładDymitrHryćkops.„Ciapka”,członekbojówki SB,zgłosiłsiędoMO. Wskazał m.in.miejsce, AIPN Rz,072/1,t.77,Informatywnyj zwitzamisiaćczerweń1946r., 17 VII 1946r., k.156. AIPN Rz,051/219,Kartana czynyprzestępcze,3II1982,k.208. AIPN Rz,072/1,t.19,Bojowi dijiwiddiliw Widtynkiw „Łemko”i„Danyliw”,b.d.,k.106. Ibidem, Wisti zterenu zamisiaćczerweń1946r., 5VII1946r. . Lwiw2000,s.227–229;R. Witalec, Działania bojowenaterenieOdcinków„Łemko”i„Danyliw” (tłumaczeniezukraińskiego),b.d., 61 . Wspomniany zawiera raport więcej szczegółów wersja niż 63 Artur Brożyniak . Urząd Bezpieczeństwa posługiwał się materiałami się posługiwał materiałami Bezpieczeństwa . Urząd 58 Sprawozdanie zakcjiczoty„Czumaka” przeprowadzonej 282 . Rękopis ukraiński nie posiada daty powstania powstania nie daty posiada . Rękopis ukraiński , „AparatRepresjiwPolsce Ludowej 1944–1989” [w:] ły one do „Rusłana”. Niestety brak jest Litopys UPA 62 , t.34,s.779–790. Partyzanśkymy steżkamy 60 . 59 Tłu- Kontrowersje wokół napadu sotni UPA „Burłaki”

drugim życiem” i tworzy się ﬁ kcyjna osoba, jak np. wspomniany wcześniej Jan Radwański. W aktach osobowych Ludwika Machunika brak jest dokumentów podpisanych przez niego, a jego nazwisko było pisane z błędem jako Mahunik. Dopiero w piśmie matki z późniejszych lat występuje prawidłowa pisownia64. Z kolei we wpisie do repertorium Wojskowej Prokura- tury Rejonowej (WPR) w Rzeszowie z 1946 r. poważnie przekręcono nazwiska dwóch mili- cjantów65. W przypadku nazwisk ukraińskich w dokumentach polskich występuje tendencja do nieprawidłowego ich spolszczania np. Hryćko na Grecko, Mryhłod na Mrzygłód itp. Dokumenty wytworzone bezpośrednio po napadzie w Sólcy uzupełniają relacje dwóch świadków, Stefanii Szwerc66, uczestniczki końcowego etapu zdarzenia, oraz Józefa Hła- dio67, brata poległego milicjanta. Szczególnie cenna jest relacja Józefa Hładio, wówczas również funkcjonariusza MO. Świadek dostarczył informacji nieznanych i nie występują- cych w innych źródłach. Między innymi, kto był dowódcą patrolu MO, szczegóły dotyczące miejsca akcji i jej przebiegu oraz trasy odwrotu UPA. Świadek podał jednak błędną datę zasadzki w Sólcy (napad miałby się wydarzyć 26 czerwca). Prawidłowo zostały podane przybliżona godzina zasadzki i dzień tygodnia. W pamięci ludzkiej przez dziesięciolecia zatarły się cyfry, lecz pozostały inne istotne szczegóły. Nazwiska zabitych w Sólcy milicjantów występują w Księdze pamięci poległych funkcjonariuszy SB, MO, ORMO. Przy nazwiskach Tadeusza Hładio i Michała Rudawskiego występuje informacja, że zginęli 28 czerwca 1946 r. w Sólcy. Zaś Ludwik Machunik, mylnie przedstawiony jako komendant posterunku, miał polec 28 czerwca w Rybotyczach68. Zbigniew Ziembolewski w artykule Powstanie i działalność Milicji Obywatelskiej w powiecie przemyskim w latach 1944–1947 jako pierwszy opisał zasadzkę na milicjantów z posterunku MO w Rybotyczach (Kalwarii Pacławskiej). Informował, że zostali oni napad- nięci w czasie transportu żywności z Przemyśla do Kalwarii. Milicjanci, którzy zginęli, są też wymienieni w indeksie poległych funkcjonariuszy MO z datą 28 czerwca 1946 r. w Sól- cy. Na uwagę zasługują przedstawione przez autora dokumenty źródłowe, w tym raport miesięczny komendanta KP MO w Przemyślu za czerwiec 1946 r. Wspomniany dokument nie jest przedstawiony w całości, gdyż brakuje w nim tabeli „zwiady i operacje”. Drugim dokumentem, w którym pojawia się informacja o zasadzce w Sólcy, jest meldunek o śmier- ci trzech milicjantów z posterunku w Rybotyczach. Meldunek ten Zbigniew Ziembolew- ski cytuje bez daty i miejsca powstania. Podpisał go komendant posterunku Radwański (brak imienia). Należy jednak sprostować, że Karol Radwański w czerwcu 1946 r. nie był komendantem posterunku MO w Rybotyczach, a był nim Jan Hawryś. Obydwa opublikowane dokumenty pochodzą z archiwum ówczesnej Komendy Miejskiej i Powiatowej MO w Przemyślu, lecz Zbigniew Ziembolewski nie podał ich sygnatur69. Napad w Sólcy został przedstawiony w albumie wspomnieniowym Żyją w dziele swoim i dzisiejszym obliczu ojczyzny. Książka jest pracą zbiorową oﬁ cerów MO: Józefa Granatow- skiego, Stanisława Kasperskiego, Jerzego Lizaka i Stanisława Warzyboka. Album poświęco- no poległym funkcjonariuszom MO i UB „w walce o utrwalenie władzy ludowej” na obsza- rze późniejszego województwa przemyskiego. W pracy podano, że Tadeusz Hładio poległ

64 AIPN Rz, 00155/1285 (Akta osobowe funkcjonariusza Ludwika Machunika). 65

AIPN Rz, 65/2, Repertorium za 1946 r., k. 288. VARIA 66 Relacja Stefanii Szwerc z d. Jabłońskiej, 29 VIII 2006 r., mps w zbiorach autora. 67 Relacja Józefa Hładio, 16 XII 2006 r., mps w zbiorach autora. 68 Księga pamięci poległych funkcjonariuszy SB, MO, ORMO, red. K. Chociszewski, Warszawa 1971, s. 403– –424. 69 Z. Ziembolewski, op. cit., s. 281–323.

283 VARIA ne przeznacjonalistówukraińskich, red. Z.Konieczny, Przemyśl2001,s.203. 18 zginąć miał tegoż sierpnia wRybotyczach Machunik roku Ludwik miast i Tadeusz mają Hładio śmierci 28 datę zapisaną czerwca poprawną 1946 r. wSólcy, nato- występują windeksie poległych milicjantów,funkcjonariuszy Michał Rudawski czym przy poległych Nazwiska jako Jan Radwański. drugi aporaz pod swoim własnym nazwiskiem, jako namilicjantów napad wSólcy.drugi raz Również Jan Rudawski występuje dwukrotnie, jako naRybotycze, raz napad tej samej poraz powtórzenie akcji, datą, samą krotne podtą obecnej ziemiach Polski na wlatach 1918–1947 polsko-ukraińskie Stosunki 1944–1947 wlatach rzeszowskiego województwa UPA poległych ORMO wwalce MO, zbandami SB,iczłonków terenie na funkcjonariuszy 2006, s.370inn. liczy ofi nacjonalistów ukraińskich przez 1939–1947. wlatach lwowskiej ziemi na ludności polskiej Martyrologia dokonane Zbrodnie w Rybotyczach wpracy jako akcje. funkcjonuje już dwie Jastrzębski odrębne Stanisław wSólcyo zasadzce miesięcznegonego raportu komendanta PK MO wPrzemyślu 1946 zaczerwiec r., mówiący Michała Rudawskiego, oryginal- kolegę ifragment wykonany przez Droździaka Stanisława ikonografi materiały Na jednak uwagę zasługują MO wRybotyczach wtej miejscowości. nie było.na posterunek okresie posterunku Wtym sięWspomniana do wersji powstania pomyłka UPA przyczyniła onapadzie latem 1946 r. 1946 r. wwalce UPA, zbandą MO wRybotyczach. dokonała która naposterunek napadu zamordowany tego we samego 28 wsi czerwca dnia zginąć miał Sólca, Machunik aLudwik 28 czerwca 1946dnia r. UPA zbandą podczas walki we wsi Sólca, Michał Rudawski został tów. Jako zamordowanych Michała Rudawskiego, wymieniono: Machunika, Ludwika Tade- popołudniowychNatomiast wpowiecie 28 przemyskim czerwca 1946 r. wrejonie wsi Sólca, wgodzinach bojówka –miejscowyzamordowani milicjanci upowców rolnik. przez iJan Radwański nieznani trzej UPA zorganizowałaWedług nich, 28 czerwca 1946 r. wrejonie wsi Rybotycze wpowiecie zostali dobromilskim autorów Zamierzeniem tach. było policzenie zasadzkę śmiertelnych ofi naw latach 1939–1947 jadących lwowskim wwojewództwie Polakach na nacjonalistów ukraińskich przez dokonane furmankąstwo milicjan- tą samą datą dwóch zabito, Jan sąpod Rudawski. Oba jednego cywil zdarzenia uprowadzono zginął oraz jako namilicjantów napad wSólcy, drugi poraz Janmilicjantów Radwański; icywil gdzie jako UPA napad raz trzech zginęło jest naRybotycze, przedstawiony dwukrotnie: wktórym Polsce (1942–1947) wpołudniowo-wschodniej cywilnej ludności na IIwojny światowej po wybuchu w Rybotyczach 73 72 71 70 74 Bulzackiego, Komańskiego Szczepana Siekierki,Praca iKrzysztofa Henryka Natomiast według ks. Władysława Piętowskiego (autor pracy S.Jastrzębski, W.Piętowski, Z.Konieczny, Zbrodnie nacjonalistówukraińskichnaludnościcywilnejwpołudniowo-wschodniejPolsce(1942–1947), Żyją wdzieleswoimidzisiejszymobliczuojczyzny, ary podwójnie ary 72 . Wpóźniejszych MO wSólcy napad pracach namilicjantów zposterunku 71 Stosunki polsko-ukraińskiepowybuchuIIwojnyświatowej, . Zkolei zbiorowym wopracowaniu Martyrologia polskiejludnościnaziemilwowskiejwlatach1939–1947. Zbrodnie dokona- Stosunki polsko-ukraińskiena ziemiachobecnejPolskiwlatach1918–1947 70 przedstawia zbrodnie ukraińskie popełnione wposzczególnych popełnione zbrodnie ukraińskie przedstawia powia- . 73 . Nazwiska poległych. Nazwiska milicjantów występują również w b.m.w. 2005, ) milicjanci i cywil Jan Radwański zginęli 28 czerwca 1946 Jan Radwański ) milicjanci r. icywil wymienia dwie akcje –wRybotyczach wymienia iwSólcy. Autor Artur Brożyniak

s. 118 inn. 284 oprac.zbiorowe,Przemyśl1979,s.150inn. . Aneks do pracy Zdzisława Koniecznego Zdzisława do pracy . Aneks czne zamieszczone walbumie –portret Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich nacjonalistówZbrodnie ukraińskich ar nacjonalistów ukraińskich. Stosunki polsko-ukraińskie polsko-ukraińskie Stosunki t.1:Czarna1980,s.182. napad na milicjantów 74 zawiera dwu- . Ludobój- , Wrocław Wykazie Wykazie Kontrowersje wokół napadu sotni UPA „Burłaki”

usza Hładio, dwóch niezidentyfi kowanych milicjantów i furmana Jana Rudawskiego. Nie wiadomo, skąd zaczerpnięto informację o dwóch dodatkowo poległych funkcjonariuszach w Sólcy. W literaturze, na którą powołują się autorzy, brak jest danych o pięciu zabitych milicjantach w Sólcy. Prócz tego autorzy, opierając się na źródłach kościelnych, wspominają o pięciu Polakach i jednym Ukraińcu z Kalwarii Pacławskiej, którzy zginęli z rąk ukraiń- skiego podziemia75. Wypada w tym przypadku podkreślić, że mieszkańcami z terenu parafi i Kalwaria Pacławska byli milicjanci Michał Rudawski i Tadeusz Hładio, a także cywil Jan Rudawski. Należy więc sądzić, że i oni zostali wliczeni do tych sześciu niewymienionych z nazwiska zabitych. Wskutek tych zapewne nieświadomych poczynań liczba ofi ar śmiertel- nych w zasadzce w Sólcy została zwiększona z czterech rzeczywistych do trzynastu. Grzegorz Motyka w pracy Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943–1948 wspomina o akcji oddziału „U-4” (sotnia „Burłaki”) w okolicy wsi Sielec, w której zlikwi- dowano trzech milicjantów i jednego „wopistę”. Autor powołuje się na tłumaczenie sprawozdania operacyjnego TW „Łemko” za czerwiec 1946 r.76 (Sielec to zniekształcona wersja ukraińskiej nazwy Sólcy). Większość wspomnianych wyżej autorów nie próbowała dociekać, kto bezpośrednio był odpowiedzialny za zasadzkę w Sólcy. Na marginesie należy zauważyć, że słabością części polskiej literatury historycznej, poświęconej konfl iktowi polsko-ukraińskiemu jest nieznajo- mość źródeł wytworzonych przez OUN-UPA. Brak jest także krytycznego podejścia do polskich dokumentów źródłowych i dotychczasowej literatury. Dlatego problem ofi ar konfl iktu polsko-ukraińskiego wymaga rzetelnych i żmudnych studiów. Na zakończenie można przypomnieć, że sotnia „Burłaki” operowała w rejonie Przemyśla do czerwcu 1947 r. Działania WP podczas operacji „Wisła” spowodowały, że Włodzimierz Szczyhelski postanowił przebić się do amerykańskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Spo- rą grupę banderowców, w tym i „Burłakę”, ujęły wówczas wojska czechosłowackie i więk- szość z nich wydano polskim władzom. W styczniu 1948 r. został przeprowadzony proces Szczyhelskiego. Wśród 66 zarzucanych mu przestępstw zabrakło zamachu na trzech mili- cjantów i cywila w Sólcy77. Proces Szczyhelskiego był przygotowywany pośpiesznie. Akt oskarżenia został w większości oparty na jego własnych zeznaniach oraz na kilku raportach organizacyjnych z początku 1947 r. Materiał dowodowy uznano za wystarczający do orze- czenia kary śmierci. Dalsze poszerzanie zarzutów pracownikom bezpieczeństwa wydało się bezcelowe. Nikogo spośród ujętych członków sotni „Burłaki” nie osądzono za udział w napadzie w Sólcy. Zapewne większość bezpośrednich sprawców nie przeżyła lata 1947 r. VARIA

75 S. Siekierka, H. Komański, K. Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław 2006, s. 130 i nn. 76 G. Motyka, Tak było w Bieszczadach..., s. 333. 77 AIPN Rz, 122/226, Akt oskarżenia, 30 XI 1948 r., k. 208–228.

285 VARIA Protokół okolicznościwypadku,wktórympoległszer. Tadeusz Hładioz20III1947r. Fragment kroniki działańbojowychoddziałówOdcinków„Łemko”i„Danyliw”, w sprawiezasadzkinamilicjantówSólcy Artur Brożyniak

286

AIPN Rz AIPN Rz AIPN