Pa Ń Stwowy Instytut Geologiczny

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz WŁOCŁAWEK (442)

Warszawa 2007 Autor: Barbara Ptak*, Anna Bli źniuk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Krystyna Wojciechowska**, Stanisław Wołkowicz*

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Marta Sołamacha*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ......

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp – B. Ptak ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Ptak ...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Ptak ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. Ptak ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Ptak ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Ptak ...... 13 VII. Warunki wodne – B. Ptak ...... 13 1. Wody powierzchniowe...... 13 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby – A. Bli źniuk, P. Kwecko ...... 20 2. Osady – I. Bojakowska ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze – S. Wołkowicz ...... 25 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 28 X. Warunki podłoŜa budowlanego – B. Ptak ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Ptak ...... 36 XII. Zabytki kultury – B. Ptak ...... 45 XIII. Podsumowanie – B. Ptak ...... 47 XIV. Literatura ...... 49

I. Wst ęp

Arkusz Włocławek Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) został wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Włocławek Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2002 w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA w Warszawie (Bujakow- ska i in., 2002). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w pi ęciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedsta- wiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospo- darki odpadami. Materiały potrzebne do opracowania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geolo- gicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziale Środowiska i Rolnic- twa Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Bydgoszczy, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Krajowym O środku Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Warsza- wie, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadle śnictwie Włocławek, Zespole Parków Krajobrazowych Brudze ńskiego i Gostyni ńsko-Włocławskiego w Kowalu oraz Starostwie Powiatowym we Włocławku i w Lipnie. W celu uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono tak Ŝe zwiad terenowy. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ opracowanych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice obszaru arkusza Włocławek okre ślaj ą współrz ędne od 19°00’ do 19°15’ długo- ści geograficznej wschodniej i od 52°30’do 52°40’ szeroko ści geograficznej północnej. Obszar ten w szczegółowym podziale fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2001) poło Ŝony jest w obr ębie podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich. Najwi ększa cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obr ębie mezoregionu Kotlina Płocka. Północno-wschodnia cz ęść arkusza obejmuje fragment mezoregionu Pojezierze Dobrzy ńskie, a cz ęść południowo- zachodnia wchodzi w skład mezoregionu Pojezierze Kujawskie (fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Włocławek na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregion Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.14 – Pojezierze Dobrzy ńskie Mezoregiony Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.35 – Kotlina Toru ńska, 315.36 – Kotlina Płocka Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.55 – Równina Inowrocławska, 315.57 – Pojezierze Kujawskie Niziny Środkowopolskie Mezoregion Niziny Południowowielkopolskiej: 318.15 – Wysoczyzna Kłodawska Mezoregion Niziny Środkowomazowieckiej: 318.71 – Równina Kutnowska

4 W cz ęś ci nale Ŝą cej do Pojezierza Dobrzy ńskiego wyst ępuje płaska wysoczyzna zbudo- wana z gliny zwałowej, wznosz ąca si ę do 101 m n.p.m. w Zarzeczewie, rozci ęta dolinami rynnowymi. Najwi ększa z nich znajduje si ę pod Zarzeczewem Starym i ci ągnie si ę na północ do jeziora Chełmica (arkusz Fabianki). Wysoczyzn ę od pradoliny Wisły oddziela strome zbo- cze o wysoko ści około 50 m, na wielu odcinkach erodowane przez rzek ę. Na zboczach doliny znajduj ą si ę liczne osuwiska, głównie na obszarach wychodni iłów plioce ńskich (na zachód od Zarzeczewa Starego). W Kotlinie Płockiej znajduje si ę fragment pradoliny Wisły, w dnie której wyst ępuje piaszczysty taras z formami polodowcowymi (jeziora rynnowe, ozy i kemy) oraz formami eolicznymi (pola wydmowe, niecki deflacyjne i wydmy paraboliczne). Rze źba deflacyjna została uformowana u schyłku plejstocenu i w holocenie. Deniwelacje terenu s ą niewielkie i wahaj ą si ę od 55 m n.p.m. we Włocławku do 76 m n.p.m. w Warz ąchewce Polskiej. Południowo-zachodnia cz ęść arkusza mapy, mezoregion Pojezierze Kujawskie to obszar wy Ŝynny zbudowany z glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich, oddzielony od Kotliny Płockiej kraw ędzi ą erozyjn ą o wysoko ści od 18 do 15 m i kierunku północny zachód – południowy wschód. Pojezierze Kujawskie wyniesione jest do 120 m n.p.m. w rejonie Grabkowa. Sie ć cieków w obr ębie Pojezierza Kujawskiego jest słabo rozwini ęta, o zmiennych kierunkach spływu. Wyj ątek stanowi Lubie ńka, której dolina wykorzystuje rynn ę bie- gn ącą z południa na północ, rozcinaj ącą wysoczyzn ę i tworz ącą u jej wylotu sto Ŝki napływo- we. Obszar obj ęty arkuszem Włocławek ma charakter płaskiej wysoczyzny zbudowanej z plejstoce ńskich glin zwałowych. Na skutek działalno ści erozyjnej wód wodnolodowcowych i rzecznych wysoczyzna uległa rozci ęciu i utworzyła si ę pradolina Wisły, w dnie której wyst ępuje taras zbudowany z piasków rzecznych, zwi ązanych z akumulacj ą w stadiale głównym zlodowace ń północnopolskich oraz z piasków rzecznych, jeziornych i mułków ze schyłku zlodowace ń północnopolskich. Na powierzchni tarasów nadzalewowych znajduj ą si ę pola wydmowe i wydmy paraboliczne. Obszar arkusza znajduje si ę w obr ębie strefy klimatu umiarkowanego z cechami oce- anicznego. Średnia roczna temperatura wynosi 7–8oC, średnia temperatura stycznia wynosi 3,5°C, a lipca 17°C. Okres wegetacji ro ślin trwa około 220 dni. Wielko ść rocznych opadów jest niewielka – od 450 do 550 mm (Raport..., 2006). Administracyjnie omawiany obszar poło Ŝony jest w granicach województwa kujawsko- pomorskiego, w powiecie włocławskim i obejmuje fragmenty nast ępuj ących gmin: Brze ść Kujawski, Lubanie, Włocławek, Fabianki, Kowal, Baruchowo i Choce ń. Tylko północno-

5 wschodnia cz ęść arkusza znajduje si ę w obr ębie gminy Dobrzy ń nad Wisł ą (powiat lipnow- ski), a północna cz ęść w obr ębie miasta Włocławek (na prawach powiatu). Głównym o środkiem administracyjnym, usługowym i przemysłowym jest licz ące 123 tys. mieszka ńców miasto Włocławek, le Ŝą ce nad Wisł ą. Przemysłowy charakter nadaj ą miastu zakłady: celulozowo-papiernicze, azotowe, ceramiczne, spo Ŝywcze, fabryka farb i lakierów, włókiennicze, metalowe i precyzyjne oraz drzewne (m. in.: Kujawska Spółdzielnia Maleczarska, Kujawskie Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego, Kujawskie Zakłady Koncentratów Spo Ŝywczych „Delekta”, Spółdzielnia Pracy Produkcji Cukierniczej „Hanka”, Garbarnia „Master”, „Drumet SA”, Fabryka Porcelany, Kujawska Fabryka Farb i Lakierów „Nobiles”, „Stalprodukt SA”). Podstawow ą funkcj ą gospodarcz ą omawianego obszaru jest rolnictwo, oparte na glebach wysokich klas bonitacyjnych. Podrz ędn ą funkcj ą tego obszaru jest turystyka. Głównym zaj ęciem ludno ści powiatu włocławskiego jest rolnictwo. Cz ęść ludno ści jest zatrudniona w zakładach usługowych, handlu i agroturystyce. Najwi ększym zakła- dem przemysłu rolno-spo Ŝywczego s ą Zakłady Mi ęsne „MAT” Sp. z o.o. Czerniewice. Funk- cjonuj ą zakłady przetwórstwa rybnego PPH „MARLIN” Stanisław i Małgorzata Wili ńscy w Kowalu. Znajduj ą si ę w nim równie Ŝ tartak i fabryka mebli (Program..., 2003b). Do wi ęk- szych miejscowo ści nale Ŝą Michelin i Miel ęcin (osiedla administracyjnie nale Ŝą ce do Wło- cławka, ale usytuowane wewn ątrz kompleksów le śnych otaczaj ących miasto), Kowal, Czer- niewice i Rakutowo. W 1970 roku spi ętrzono wody Wisły i utworzono retencyjny Włocławski Zbiornik Wodny o pojemno ści całkowitej 408 mln m 3, u Ŝytkowej około 46 mln m 3 i wysoko ści wody 57 m n.p.m. Powierzchnia zbiornika wynosi 7 040 ha, długo ść 59 km, szeroko ść około 2,5 km, a maksymalna gł ęboko ść 8 m (cz ęść zbiornika poza arkuszem). Zbiornik jest wyko- rzystywany do celów energetycznych, Ŝeglugowych, ochrony przeciwpowodziowej oraz za- opatruje w wod ę zakłady przemysłowe. Znajduje si ę tu najwi ększa w Polsce elektrownia wodna o mocy 160 MW. Wody przeciekające przez obwałowania zbierane s ą przez kanał zbiorczy i odprowadzane do Wisły poni Ŝej tamy. Na omawianym terenie znajduj ą si ę cztery mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków, dwie we Włocławku i po jednej w Kowalu i Rakutowie. We Włocławku znajdują si ę dwa składowiska odpadów – na terenie Zakładów Azotowych s ą zbiorniki na odpady niebezpieczne, a na terenie Miejskiego Przedsi ębiorstwa Wodoci ągów i Kanalizacji przy oczyszczalni ścieków – zbiorniki lagunowe. Przy szpitalu powiatowym we Włocławku funkcjonuje spalarnia odpadów medycznych.

6 Sie ć komunikacyjna jest dobrze rozwini ęta. Najwa Ŝniejsze drogi to drogi krajowe: nr 1 relacji Cieszyn – Gda ńsk, obok niej planowana jest budowa autostrady A-1; nr 62 relacji Włocławek – Płock – Nowy Dwór Mazowiecki oraz drogi wojewódzkie: nr 557 relacji Wło- cławek – Lipno – Rypin, nr 265 ł ącz ąca Brze ść Kujawski z Kowalem i Gostyninem oraz nr 270 ł ącz ąca Włocławek z Kołem. Przez Włocławek przebiega linia kolejowa ł ącz ąca Toru ń z Kutnem. Gmina Włocławek mo Ŝe poszczyci ć si ę lotniskiem w Kruszynie.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą omawianego obszaru opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Włocławek (Mojski, 1970a, b). Obszar obj ęty arkuszem Włocławek le Ŝy na pograniczu dwóch jednostek geologicznych: niecki brze Ŝnej i wału pomorsko-kujawskiego. Najstarszymi rozpoznanymi utworami s ą tu biało-szare i ciemnoszare margle ilaste, nawiercone koło Czerniewic, bezpo średnio pod osadami miocenu. S ą to utwory jurajskie – gór- nego malmu. Utwory kredowe stwierdzono w licznych otworach wiertniczych (ale nigdzie ich nie przewiercono). Mi ąŜ szo ść tych utworów wzrasta ku północnemu wschodowi, maksymal- ną mi ąŜ szo ść stwierdzono w otworze Krzywe Błota – 30,0 m i w Słodowie koło Włocławka - 31,0 m. W pozostałych otworach mi ąŜ szo ść utworów kredy wynosi od 0,6 do 5,4 m. W otworze Krzywe Błota utwory kredy dolnej nawiercono na gł ęboko ści 52,1 m. Wykształcone s ą one jako ciemnobrunatne iły łupkowe, pylasto-piaszczyste, drobnowarstwowane, z mik ą i pi- rytem, zawieraj ące przewarstwienia syderytu, a w sp ągu detrytus roślinny. W pozostałych otworach utwory kredy dolnej wyst ępuj ą w postaci jasnoszarych piaskowców z mał Ŝoracz- kami, silnie wapnistych mułowców łyszczykowych z detrytusem muszlowym oraz w postaci „czarnych glin”. Utwory trzeciorz ędu reprezentowane s ą przez osady: oligocenu, miocenu i pliocenu. Utwory oligoce ńskie wykształcone s ą jako bezwapienne iły szarobrunatne z domieszk ą ziaren piasku, silnie łyszczykowe, przewarstwione Ŝwirem kwarcowym i drobnoziarnistym piaskiem kwarcowym. Osady miocenu wyst ępuj ą na prawie całym obszarze obj ętym arkuszem. W sp ą- gowych partiach wykształcone s ą przewa Ŝnie jako gruboziarniste piaski kwarcowe z domieszk ą Ŝwiru. Nad nimi wyst ępuje poziom piaszczysty lub mułkowo-piaszczysty z kilkoma pokładami w ęgla brunatnego przedzielonych piaskami, mułkami lub iłami z pyłem w ęglo- wym. W partii stropowej wyst ępuj ą iły z gipsem. Mi ąŜ szo ść osadów mioce ńskich jest zró Ŝni- cowana (w wyniku procesów erozji poplioce ńskiej) i waha si ę od 20 do 30 m. Wyst ępowanie utworów pliocenu stwierdzono na znacznej cz ęś ci omawianego obszaru. W północnej cz ęś ci

7 pradoliny zostały one cz ęś ciowo zniszczone przez erozj ę. Utwory pliocenu s ą to w przewadze iły zwi ęzłe, szare, ciemnoszare lub niebieskawe z zielonymi i czarnymi smugami. Miejscami wyst ępuj ą serie mułkowato-piaszczyste, przechodz ące w mułki i piaski drobnoziarniste, zawieraj ące cienkie warstewki w ęgla brunatnego (w rejonie Włocławka). Mi ąŜ szo ść tych osa- dów w obr ębie wysoczyzny kujawskiej wynosi około 40 m i ku północy maleje. Utwory czwartorz ędowe, o średniej mi ąŜ szo ści około 40 m, pokrywaj ą prawie cały obszar arkusza Włocławek. Profil tych utworów odznacza si ę du Ŝą zmienno ści ą, a ich rozmiesz- czenie jest nieregularne (fig. 2). Osady plejstocenu – zlodowace ń środkowopolskich – stanowi ą piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirem i głazikami o średnicy do 5 cm. Najstarszym ogniwem jest glina zwałowa, bardzo wapnista i silnie piaszczysta, odsłaniaj ąca si ę w strefie kraw ędziowej wysoczyzny (na odcinku od Nakonowa do Kruszyna). Osady zlodowace ń północnopolskich to dwa poziomy glin morenowych rozdzielone piaskami i Ŝwirami oraz iłami warwowymi. Iły te s ą bardzo wa Ŝ- nym poziomem przewodnim na wysoczy źnie kujawskiej. Odsłaniaj ą si ę one w wielu miejscach w zboczach doliny Wisły i doliny Lubie ńki. Na młodszej glinie morenowej wyst ępuj ą piaski z domieszk ą Ŝwiru, które na stromych zboczach dolin zostały przemieszczone i osa- dzone w postaci piasków deluwialnych. W pradolinie Wisły znajduj ą si ę osady piaszczyste i piaszczysto-mułkowate. Na powierzchni tarasu nadzalewowego wyst ępuj ą wydmy paraboliczne osi ągaj ące znaczne wysoko ści, nawet do 20 m. Na tarasie erozyjnym Wisły wyst ępują z kolei niskie, spi ętrzone wały wydmowe. Osady holocenu składaj ą si ę z mad, piasków i Ŝwirów o mi ąŜ szo ści do 3,5 m, buduj ą- cych dwa tarasy zalewowe Wisły. Namuły gliniasto-piaszczyste i namuły torfiaste kilkume- trowej mi ąŜ szo ści wyst ępuj ą w dnach dolin Zgłowi ączki i Lubie ńki. W dnie obni Ŝenia Raku- tówki i w s ąsiedztwie Jeziora Rakutowskiego wyst ępuj ą namuły torfiaste podścielone gytiami i piaskami jeziornymi. Osady te, o mi ąŜ szo ści do 2 m, wypełniaj ą równie Ŝ cz ęść płytkich za- gł ębie ń na wysoczy źnie kujawskiej oraz rynny subglacjalne i zagł ębienia wytopiskowe w pradolinie. Gytie stwierdzono w okolicach Jeziora Rakutowskiego oraz w obni Ŝeniu na wysoczy źnie - na południe od Kowala. Deluwia przystokowe, wykształcone w postaci pylastych piasków z domieszk ą materiału drobnoziarnistego, rzadziej jako mułki piaszczyste i ilaste wyst ępuj ą w dolnej cz ęś ci stoku wysoczyzny kujawskiej. Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od jednego do kilku metrów.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Włocławek na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych; 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-delu- wialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwa- łowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe zlodowace ń północnopolskich; 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe zlodowace ń środkowopolskich. Zachowano oryginaln ą numeracj ę wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Włocławek znaczenie u Ŝytkowe maj ą jedynie osady czwartorz ę- dowe. Udokumentowano tu zło Ŝe torfów leczniczych (borowiny) – „Wieniec-A, B, C” (Prze- niosło, Malon, red., 2006). Dwa zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej – „Kowal” i „Falbanka” oraz zło Ŝe torfów leczniczych „Wieniec C” wykre ślono z bilansu zasobów. Ze-

9 stawienie złó Ŝ kopalin, ich charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Zło Ŝe torfów leczniczych (borowiny) „Wieniec-A, B, C” zostało udokumentowane w 1987 roku w trzech polach: A, B i C na powierzchni 9,94 ha (Sokołowski, Szymak, 1987).

Zasoby geologiczne bilansowe w kategorii C 2 wynosiły 109 tys. Mg. Kopalina w polu A (poza obszarem arkusza) została wyeksploatowana i zło Ŝe skre ślono z bilansu zasobów. W 1997 roku sporz ądzono dodatek do dokumentacji w kategorii B (Sokołowski, 1997). Powtórnie udokumentowane zasoby pola B wynosz ą 53,1 tys. Mg. Powierzchnia aktualnie eksploatowa- nego pola B wynosi 3,17 ha. W nadkładzie o grubo ści od 0,1 do 0,25 m wyst ępuj ą piaski, natomiast poni Ŝej sp ągu zło Ŝa wyst ępuje gytia detrytusowa. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej waha si ę od 1,5 do 3,9 m. W zło Ŝu wyst ępuje woda gruntowa o zwierciadle swobodnym na gł ębo- ko ści od 0,1 do 0,6 m p.p.t. Kopalina charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi średnimi parametrami jako ściowymi: stopie ń wilgotno ści 90,62%, popielno ść 9,58%, chłonno ść wody 17,12%, pH 5,8, stopie ń rozkładu 31,46%, a miano Coli jest wi ększe od jedno ści. Kopalina ma zastoso- wanie w balneologii. Ze wzgl ędu na ochron ę złó Ŝ zaliczono je do klasy 3 – złó Ŝ rzadkich tylko w regionie, w którym wyst ępuje dokumentowane zło Ŝe. Z uwagi na ochron ę środowiska zło Ŝe zaliczono do klasy B (konfliktowe) ze wzgl ędu na ochron ę lasów. Prócz udokumentowanego zło Ŝa „Wieniec-A, B, C” na omawianym obszarze nie stwierdzono nagromadze ń torfów o charakterze zło Ŝowym. Na map ę dokumentacyjn ą naniesiono lokalizacj ę złó Ŝ wykre ślonych z bilansu zasobów: „Falbanka”, „Kowal” i „Wieniec C” (Przeniosło, Malon, red., 2006). Zło Ŝe iłów i łupków ilastych ceramiki budowlanej „Kowal” udokumentowano w roku 3 1968 w kategorii C 1 na powierzchni 10,24 ha w ilo ści 1 925 tys. m (Zieniuk-Hoza, 1968). Zło Ŝe znajduje si ę w granicach miasta Kowal, a jego powierzchni ę zajmuj ą: oczyszczalnia ścieków, stadion miejski i ogródki działkowe. Zło Ŝe to nie było nigdy eksploatowane, a z po- wodu zagospodarowania powierzchni zło Ŝe zostało skre ślone z bilansu zasobów kopalin. Zło Ŝe iłów i łupków ilastych ceramiki budowlanej „Falbanka” zostało udokumentowane w kategorii B w roku 1974, na powierzchni 5,38 ha, w ilo ści 193 tys. m 3 iłów i 165 tys. m3 piasków (Hass, 1974).

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Numer Wiek Zastoso- geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu wanie Klasyfikacja złó Ŝ bilansowe rozpoznania rowania (tys. Mg) konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- kopaliny (tys. Mg) zło Ŝa zło Ŝa mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2005 r. (Przeniosło, Malon, red., 2006) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Wieniec-A, B, C t Q 53,1 B G 0,1 I 3 B L Falbanka i(ic) Q − − ZWB − − − − −

Kowal i(ic) Q − − ZWB − − − − −

Wieniec C t Q − − ZWB − − − − −

Rubryka 3 – i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej, t – torfy Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, ZWB – wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych)

11 11 Rubryka 9 – kopaliny inne – I (lecznicze) Rubryka 10 – zło Ŝa: 3 – rzadkie tylko w rejonie, w którym wyst ępuje dokumentowane zło Ŝe Rubryka 11 – zło Ŝa: B – konfliktowe Rubryka 12 – L – ochrona lasów

Zło Ŝe torfów leczniczych (borowiny) „Wieniec C” (pole C), usytuowane w gminie

Brze ść Kujawski, zostało udokumentowane w 1987 roku w kategorii C 2 na powierzchni 3,55 ha (dokumentacja zło Ŝa „Wieniec-A, B, C” dla pól: A, B i C). Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 0,8 do 2,8 m. Nad zło Ŝem zalega przeci ętnie 0,16 m nadkładu. Kopalina charakteryzuje si ę średnimi parametrami jako ściowymi: stopie ń wilgotno ści 85,51%, popielno ść 11,22%, chłonno ść wody 12,38% i pH 6,3. Zło Ŝe wykre ślono z bilansu zasobów (Przeniosło, Malon, red., 2006).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Włocławek eksploatowane jest tylko zło Ŝe torfów „Wieniec-A, B, C”. Zło Ŝa „Kowal” i „Wieniec C” do tej pory nie były zagospodarowane, natomiast eksploatacja zło Ŝa „Falbanka” została zaniechana. Wydobycie torfów ze zło Ŝa „Wieniec-A, B, C” prowadzone jest od 1925 roku, okresowo, systemem odkrywkowym. W 1997 roku zako ńczo- no eksploatacj ę pola A (poza obszarem arkusza) i podj ęto eksploatacj ę z pola B. Zło Ŝe eksploatowane jest na podstawie koncesji z dnia 09.05.1996 r. wa Ŝnej do 2016 roku. U Ŝytkowni- kiem i koncesjobiorc ą zło Ŝa jest „Uzdrowisko Wieniec” Sp. z o.o. w Wie ńcu Zdroju. Dla zło- Ŝa ustanowiono obszar górniczy „Wieniec I” o powierzchni 874 ha i teren górniczy o powierzchni 1895 ha. Eksploatacja zło Ŝa prowadzona jest systemem ścianowym, spod wody, koparko-ładowark ą „Cyklop”. Borowina wykorzystywana jest do celów leczniczych w sana- toriach w Wie ńcu Zdroju oraz w Ciechocinku. Roczne wydobycie w ostatnich latach znacznie si ę zmniejszyło – w 1998 roku wydobyto 550 Mg, w 2001 roku 142,29 Mg, a w 2005 roku 100 Mg. Nadzór nad prowadzonymi pracami górniczymi sprawuje uzdrowiskowy Zakład Górniczy „Uzdrowisko Wieniec” podlegaj ący Okr ęgowemu Urz ędowi Górniczemu w Pozna- niu. Zło Ŝe „Falbanka” było eksploatowane w latach 1978–1993 przez Cegielni ę „Falbanka” z siedzib ą we Włocławku. W 1993 r. eksploatacja została zaniechana ze wzgl ędów ekonomicznych. W 1995 roku wyrobisko zostało zrekultywowane poprzez zalesienie, a zło Ŝe skre- ślono z bilansu zasobów kopalin. W pobli Ŝu miejscowo ści: Włocławek, Modzerowo, Józefowo, Mursk, Łagiewniki, Go- łaszewo i D ębniaki, występuj ą odkrywki piasków, gdzie prowadzona była dora źna eksploatacja kopaliny przez miejscow ą ludno ść na cele lokalne. Obecnie praktycznie cały surowiec z tych miejsc został wyeksploatowany, a tereny wymagaj ą rekultywacji.

12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Włocławek nie wyznaczono obszarów prognostycznych - znaczn ą cz ęść omawianego terenu zajmuje Włocławsko-Gostyni ński Park Krajobrazowy. Wyznaczono natomiast dwa obszary perspektywiczne kruszywa naturalnego drobnego, oba o lokalnym znaczeniu gospodarczym. Rejony te znajduj ą si ę w centralnej cz ęś ci terenu, w pobli Ŝu miejscowo ści Nakonowo i Gołaszewo. Wyst ępuj ą tu piaski ró Ŝnoziarniste, w stro- pie pylaste, o mi ąŜ szości od 0,5 do 4,0 m, pod nadkładem gleby o grubo ści 0,2 m. W pobli Ŝu miejscowo ści Grabkowo i Czerniewiczki poszukiwania kruszywa naturalnego dały wynik negatywny. Stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych z przewarstwieniami drobnego Ŝwirku ( śurak, Chomicka, 1996). W rejonie Wilkowiczek prace poszukiwawcze iłów i łupków ilastych ceramiki budowlanej dały wynik negatywny (nawiercono gliny). Nagromadzenia w ęgla brunatnego w okolicach Włocławka uznano za rejon negatywny dla tego surowca (zasoby pozabilansowe, zbyt du Ŝy nadkład, konflikt zagospodarowania terenu). Na map ę naniesiono punkty wyst ępowania piasków w rejonach: Kruszyn, D ębice, Go- łaszewo Piaski, Przyborowo, D ębniaki, Smolarka i Włocławek.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Włocławek poło Ŝony jest w zlewni Wisły, na której wybudowano zapo- rę i utworzono sztuczny zbiornik o powierzchni 70 km 2. Na omawianym obszarze zlokalizo- wana jest zachodnia cz ęść Zbiornika Włocławskiego. Jego lewy brzeg ukształtowany został przez zapory boczne i wały przeciwpowodziowe, natomiast prawy stanowi wysoczyzna Poje- zierza Dobrzy ńskiego. Wisła płyn ąca od wschodu na północny zachód tworzy główn ą arteri ę hydrograficzn ą na terenie arkusza. Przez obszar opracowania przebiega dział wodny II rz ędu, rozdzielaj ący wody znajduj ące si ę w bezpo średniej zlewni Wisły, od wód znajduj ących si ę w zlewniach Zuzanki, Zgłowi ączki z Lubie ńką i Rakutówk ą w cz ęś ci lewobrze Ŝnej doliny. W północnej cz ęś ci arkusza w Zarzeczewie znajduje si ę uj ściowy odcinek Chełmiczan- ki, b ędącej prawobrze Ŝnym dopływem Wisły. Rakutówka, prowadz ąca wody od Jeziora Ra- kutowskiego do Lubie ńki, płynie na północny zachód odwadniaj ąc znaczn ą cz ęść Gostyni ń- sko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego. Na tym odcinku rzeka jest uregulowana. Lubie ń- ka zbiera wody mniejszych cieków i prowadzi je na północny zachód do Zgłowi ączki (poza arkuszem), której tylko odcinek uj ściowy zlokalizowany jest na omawianym obszarze. We

13 Włocławku, poni Ŝej zapory, znajduje si ę uj ściowy odcinek Kanału A/Zuzanki odprowadzaj ą- cego wody z tarasu doliny Wisły: Zuzanki, Szerokiego Rowu i sieci rowów melioracyjnych i kanałów odwadniaj ących. W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza w rejonie Je- ziora Rakutowskiego i wzdłu Ŝ Rakutówki wyst ępuj ą liczne podmokło ści terenu (Kobyli ński i in., 2002). Monitoring wód powierzchniowych płyn ących w województwie kujawsko-pomorskim w latach 2005-2006 został zinterpretowany zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 roku w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyni- ków i prezentacji stanu wód. Wody Wisły badano w punkcie pomiarowo-kontrolnym poni Ŝej zapory we Włocławku (2006 r.) i zaliczono je do IV klasy – jako ść niezadowalaj ąca. Według informacji Wojewódz- kiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy na tym stanowisku utrzymywały si ę deficyty tlenowe (V klasa). Na poziomie IV klasy były: wska źniki okre ślaj ące obci ąŜ enie materi ą organiczn ą (ChZT – Mn, ChZT – Cr), azot Kjeldahla i liczba bakterii grupy coli. Wzdłu Ŝ Wisły zlokalizowane s ą najwi ększe miasta województwa, stanowi ące wraz z zakła- dami przemysłowymi najwi ększe źródła zanieczyszczenia. Wody Zgłowi ączki badano w dwóch punktach pomiarowo-kontrolnych (2006 r.) w monitoringu regionalnym: powy Ŝej Włocławka – Ruda i uj ście do Wisły – Włocławek. Na pierwszym stanowisku wody te sklasyfikowano w IV klasie – niezadowalaj ąca jako ść , a we Włocławku w III klasie – zadowalaj ąca jako ść (według informacji Wojewódzkiego Inspekto- ratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy). Powodem takiej oceny było bardzo wysokie st ęŜ e- nie fosforanów, zły stan sanitarny wód oraz wysokie wska źniki okre ślaj ące obci ąŜ enie materi ą organiczn ą, a na stanowisku w Rudzie dodatkowo fosfor ogólny. Główne punktowe źródła zanieczyszcze ń Zgłowi ączki to ścieki z oczyszczalni ścieków w Brze ściu Kujawskim – 630 m3/d i z Uzdrowiska Wieniec – 112 m 3/d ścieków oczyszczonych mechaniczno-biolo- gicznie. Wpływ na jako ść wód Zgłowi ączki wywieraj ą równie Ŝ spływy obszarowe z rolniczo wykorzystywanej zlewni (Raport..., 2006). W 2005 roku monitoringiem obj ęto dwa stanowiska Kanału A/Zuzanki w granicach administracyjnych Włocławka – poni Ŝej Modzerowa i przy uj ściu cieku do Wisły. W obu punktach stwierdzono IV klas ę – wody niezadowalaj ącej jako ści. Poni Ŝej Modzerowa na klasyfikacj ę wpływ miały niskie zawarto ści tlenu rozpuszczonego oraz wysokie st ęŜ enia fosforu ogólnego. Przy uj ściu do Wisły stwierdzono równie Ŝ wysokie st ęŜ enia materii organicznej (ChZT – Mn i ChZT – Cr) oraz zły stan sanitarny wód. Główne źródła zanieczyszcze ń Kanału

14 A/Zuzanki zlokalizowane s ą w granicach administracyjnych miasta. S ą to ścieki pochodz ące z Fabryki Porcelany oraz ścieki pochłodnicze z Przedsi ębiorstwa Produkcyjno-Handlowo- Usługowego „Bomilla” SC (Raport..., 2006). Omawiany obszar obfituje w jeziora pochodzenia lodowcowego – dwa ci ągi jezior ryn- nowych o przebiegu północny zachód – południowy wschód i wytopiskowego. Jezioro Raku- towskie o powierzchni 300,5 ha i gł ęboko ści 2,8 m jest najwi ększym jeziorem na terenie arkusza Włocławek (tabela 2). Sumaryczny wynik oceny stanu czysto ści jeziora plasuje wody zbiornika w II klasie. Równie Ŝ do tej klasy czysto ści zaliczono wody jezior: Ł ąki Radyszyn, Tel ąŜ na, Wikaryjskie (dwa punkty pomiarowe), Wójtowskie, Wójtowskie Du Ŝe i Wójtowskie Małe. Jeziora silnie zanieczyszczone – III klasa czysto ści, to: Jezioro Czarne usytuowane na obrze Ŝach miasta Włocławek, wykorzystywane jako k ąpielisko miejskie, Jezioro Lubiechow- skie i Jezioro Rybnica. Dotychczasowe badania wykazuj ą, i Ŝ na wypadkow ą klas ę czysto ści istotny wpływ wywiera wysokie obci ąŜ enie zbiorników biogenami, zwłaszcza fosforem. Wo- dy tych jezior charakteryzuj ą si ę wysok ą zawarto ści ą zwi ązków organicznych. Najbardziej niepokoj ące jest pogorszenie si ę stanu sanitarnego wód tych jezior (Raport..., 2004, 2005, 2006). Ocena ogólna jeziora Wido ń wskazuje na bardzo zł ą jako ść jego wód – poza klasami. Wzmo Ŝony rozwój glonów spowodował wzrost zawarto ści materii organicznej w wodzie do warto ści pozaklasowych. St ęŜ enie fosforu i azotu ogólnego równie Ŝ przekraczały dopuszczalne normy (Raport..., 2005). Tabela 2 Stan czysto ści jezior Gł ęboko ść Podatno ść na Powierzchnia Klasa czysto ści Lp. Nazwa jeziora maksymalna degradacj ę [ha] (w roku) [m] (kategoria) 1 2 3 4 5 6 1 punkt III III (2005) 1 Czarne 4,8 4,9 2 punkt III III (2005) 2 Lubiechowskie 16,6 3,2 poza kategori ą III (2001) 3 Łąki (Radyszy ńskie Małe) 5,8 6,0 poza kategori ą II (2004) Radyszyn (Radyszy ńskie 4 31,1 10,9 III II (2004) Du Ŝe) 5 Rakutowskie 300,5 2,8 poza kategori ą II (2001) 6 Rybnica 7,6 4,6 poza kategori ą III (2004) 7 Tel ąŜ na 23,8 2,0 poza kategori ą II (2006) 8 Wido ń (Widu ń) 13,8 3,6 poza kategori ą poza klas ą (2004) 1 punkt II II (2004) 9 Wikaryjskie 50,9 10,5 2 punkt II II (2004) 10 Wójtowskie 10,6 6,5 III II (2004) 11 Wójtowskie Du Ŝe 20,6 8,0 III II (2004) 12 Wójtowskie Małe 6,2 8,5 III II (2004)

Rubryki 5, 6 –według informacji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy

15 Wśród monitorowanych w latach 2001–2006 jezior przewaŜaj ą zbiorniki charakteryzu- jące si ę wysok ą podatno ści ą na degradacj ę, odpowiadaj ącą III kategorii (5 jezior – Czarne, Radyszyn, Wójtowskie, Wójtowskie Du Ŝe i Wójtowskie Małe) i wykraczaj ącą poza t ę kategori ę (6 jezior – Lubiechowskie, Ł ąki, Rakutowskie, Rybnica, Tel ąŜ na i Wido ń). Umiarko- wan ą odporno ść na degradacj ę – II kategori ę – posiadało tylko Jezioro Wikaryjskie.

2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalizacj ą hydrogeologiczn ą zwykłych wód podziemnych, obszar arkusza Włocławek zlokalizowany jest w peryferyjnych częś ciach regionów: I – mazowieckiego, VI – wielkopolskiego i VIII – kutnowskiego (Paczy ński, red., 1995). Północno-zachodnia cz ęść nale Ŝy do subregionu VI 3 – gnie źnie ńsko-kujawskiego, północna do rejonu I A – mazo- wiecko-podlaskiego, północno-wschodnia do rejonu I C chełmi ńsko-dobrzy ńskiego, a połu- dniowo-zachodnia do regionu kutnowskiego. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe, trzeciorz ędowe, kredowe i jurajskie. Czwartorz ędowy poziom wodono śny wyst ępuje w piaskach i Ŝwirach rzecznych i wodnolodowcowych tworz ących jedn ą warstw ę, lokalnie przewarstwian ą glinami i mułkami. Średnia mi ąŜ szość tych osadów w Kotlinie Płockiej wynosi 20-40 m. W gł ębokich dolinach kopalnych przekracza 100 m, natomiast wzdłu Ŝ Wisły i w rejonie Rakutowa zmniejsza si ę do 20 m. Zwierciadło wód podziemnych wyst ępuje na gł ęboko ści od 5 do 15 m p.p.t. Współ- czynnik filtracji zmienia si ę od 2 do 50 m/24 h, a przewodno ść poziomu od 100 do 1500 m2/24 h. Średnie wydajno ści eksploatacyjne mieszcz ą si ę w granicach 70-120 m 3/h. Osady czwartorz ędowe stanowi ą w Kotlinie Płockiej główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. W obr ębie tego poziomu wodono śnego wyst ępuje zachodnia cz ęść udokumentowanego zbiornika czwartorz ędowego o numerze 220 – Pradolina rzeki środkowa Wisła (Włocławek – Płock) (Dominko i in., 1998). Poło Ŝenie arkusza Włocławek na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce przedstawia figura 3 (Kleczkowski, red., 1990). Powierzch- nia całkowita zbiornika (Dominko i in., 1998) wynosi około 800 km 2, średnia gł ęboko ść uj ęć 60 m, a zasoby dyspozycyjne zbiornika oceniane s ą na 200 tys. m 3/24 h. Dla tego zbiornika ustanowiono stref ę ochronn ą o powierzchni 816 km 2, obejmuj ącą zachodni ą cz ęść doliny Wi- sły i Kotliny Płockiej (Dominko i in., 1998). Czwartorz ędowe uj ęcia komunalne zlokalizowane w miejscowo ściach: Miel ęcin, Kru- szyn, Ludwinowo, Łagiewniki, Grodztwo, Kowal i Włocławek maj ą wydajno ści eksploatacyjne w granicach 60–416 m 3/h. U Ŝytkownikami tych uj ęć s ą gospodarstwa rolne, o środki

16 wypoczynkowe, stadnina koni i wodoci ągi. Przemysłowe uj ęcia czwartorz ędowe zlokalizowane we Włocławku maj ą wydajno ści eksploatacyjne w granicach 52-68 m 3/h. U Ŝytkowni- kami tych uj ęć s ą: Elektrociepłownia „Wschód”, Fabryka Domów, Maszrol „Ursus”, chłodnia Zakładów Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego, Instalchem i Miejskie Przedsi ębiorstwo Komunikacyjne. We Włocławku dla dwóch uj ęć wód do celów komunalnych ustanowiono strefy ochrony po średniej: „Krzywe Błota” (15,2 km 2, południowa cz ęść miasta) i „Zazam- cze” (6,8 km 2). Stref ę ochrony po średniej na powierzchni 45,14 ha ustanowiono równie Ŝ dla uj ęcia w D ębicach oraz na powierzchni 21 ha dla uj ęcia w Smólniku.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Włocławek na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku poro- wym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 144 – Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorz ęd (Q); 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr); 220 – Pradolina rzeki środkowa Wisła (Włocławek – Płock), czwartorz ęd (Q); 225 – Zbiornik mi ędzymorenowy Chodcza – Łani ęta, czwartorz ęd (Q); 226 – Zbiornik Kro śniewice – Kut- no, jura górna (J)

17 Wodono śne osady czwartorz ędowe, wyst ępuj ące na Pojezierzu Kujawskim, stanowi ą równie Ŝ główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Wyst ępuj ą pod przykryciem glin zwałowych na gł ęboko ści ok. 22 m. Tworz ą one nieci ągł ą warstw ę o mi ąŜ szo ści 10-20 m. Współczynnik filtracji wynosi średnio 0,3 m/24 h, wydajno ść eksploatacyjna 30-50 m 3/h, a przewodno ść poziomu mniej ni Ŝ 100 m 2/24 h. Zwierciadło wody jest napi ęte. Jako ść wód poziomu czwartorz ędowego dla uj ęcia „Zazamcze” zaliczono do III klasy – wody o zadawalaj ącej jako ści z uwagi na przekroczone st ęŜ enia Ŝelaza i manganu. Jedynie w bezpo średnim s ąsiedztwie złó Ŝ borowin, zaliczenie wód do klasy III spowodowane było przekroczeniem st ęŜ eń amoniaku (Raport..., 2006). Na uj ęciu „Krzywe Błota” dominuj ą wody III klasy (Raport..., 2006). W przypadku tego ujęcia zaliczenie wód do III lub IV klasy jako ści powoduj ą zwi ększone st ęŜ enia Ŝelaza i manganu oraz amoniaku. Przyczyny wyst ępo- wania zawy Ŝonych st ęŜ eń Fe i Mn nale Ŝy wi ąza ć bezpo średnio z wyst ępowaniem w profilu warstwy wodono śnej poziomów glin lub piasków za Ŝelazionych. Wysokie st ęŜ enia amoniaku w rejonie uj ęcia „Krzywe Błota” świadcz ą o wpływie działalno ści człowieka na jako ść wód podziemnych. Wody IV klasy spowodowane przekroczeniem tego parametru wyst ępuj ą rów- nie Ŝ w studniach gł ębinowych zlokalizowanych w południowo-zachodniej częś ci uj ęcia. W obr ębie pi ętra trzeciorz ędowego główne znaczenie maj ą trzy poziomy wodono śne w utworach: pliocenu, miocenu i oligocenu (Kobyli ński i in., 2002). Plioce ński poziom wodono śny tworz ą piaski o ró Ŝnej granulacji. Utwory te osi ągaj ą najwi ększ ą mi ąŜ szo ść 20 m w Czerniewicach. Poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści 15 m p.p.t. w Śmiłowicach i Rakutowie, do 50 m p.p.t. w Czerniewicach i Grabkowie. Utwo- ry te uj ęto do eksploatacji w Śmiłowicach, Grabkowie i Rakutowie uzyskuj ąc nast ępuj ące parametry: współczynnik filtracji 1-10 m/24 h, przewodno ść <100 m 2/24 h i wydajno ść eksploatacyjna 30-50 m 3/h. Zwierciadło wody jest napi ęte. Mioce ński poziom wodono śny tworz ą piaski o ró Ŝnej granulacji, cz ęsto zawieraj ące domieszki w ęgla brunatnego. Utwory te osi ągają mi ąŜ szo ść 9–27 m na południu, 20–30 m w Kotlinie Płockiej, a 20 m w rejonie Włocławka. Pełni on rol ę głównego poziomu wodono- śnego w południowej i północnej cz ęś ci obszaru. Współczynnik filtracji zmienia si ę od 0,4 do 15,5 m/24 h, a wydajno ść eksploatacyjna od 10 do 50 m 3/h. W rejonie Modzerowa oraz w gł ębokich rynnach kopalnych wody poziomu mioce ńskiego pozostaj ą w kontakcie hydrau- licznym z wodami pi ętra czwartorz ędowego. Oligoce ńskie piaski, Ŝwiry i piaski kwarcowe wyst ępuj ą jedynie w obni Ŝeniach powierzchni kredowej. Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od 12 do 30 m. Osady te maj ą znaczenie u Ŝyt-

18 kowe tylko we Włocławku. Współczynnik filtracji zmienia si ę od 0 do 33,7 m/24 h, a wydajno ść eksploatacyjna wynosi 8-90 m 3/h. Wodono śne osady trzeciorz ędowe wyst ępuj ą pod nadkładem słabo przepuszczalnych osadów pliocenu i osadów czwartorz ędowych. Zwierciadło wód pi ętra trzeciorz ędowego ma charakter napi ęty. Zasilane jest ono z południa, przez dopływ boczny oraz poprzez przes ącza- nie si ę wód z poziomu czwartorz ędowego.Baz ą drena Ŝu jest dolina Wisły. W północnej i pół- nocno-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru osady trzeciorz ędu i kredy dolnej tworz ą wspólny poziom wodono śny. Wody te zaliczone zostały do klasy jako ści IIb – wód wymaga- jących prostego uzdatniania. Na prawym brzegu Wisły, wody wyst ępujące w utworach kredy i trzeciorz ędu charakteryzuj ą si ę dobr ą jako ści ą – klasa IIa. Wymagaj ą one jedynie prostego uzdatniania (Kobyli ński i in., 2002). W obr ębie tego poziomu wodono śnego wyst ępuje nieudokumentowany jeszcze zbiornik trzeciorz ędowy o numerze 215 – Subniecka warszawska. Powierzchnia całkowita zbiornika 215 wynosi 51 tys. km 2, a szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika ocenione s ą na 250 tys. m 3/24 h. Kredowy poziom wodono śny wyst ępuje na północny wchód od linii Mostki, Wistka Królewska, Modzerowo i Zawi śle. Do eksploatacji uj ęto margle nawiercone na gł ęboko ści 104 m w Zarzeczewie i piaski o mi ąŜ szo ści 20-50 m nawiercone od 82 do 100 m we Wło- cławku. Zwierciadło wody jest napi ęte. Współczynnik filtracji wynosi średnio 5,3 m/24 h. Jurajski poziom wodono śny zwi ązany jest z wapieniami oolitowymi i marglistymi. Utwory te wyst ępuj ą w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza na gł ęboko ści 57,6 m p.p.t. w Michelinie do 62,5 m p.p.t. w D ębicach. Strefa wód u Ŝytkowych w utworach jury uzale Ŝniona jest od gł ęboko ści wyst ępowania dro Ŝnych szczelin oraz od gł ęboko ści po- jawiania si ę wód mineralnych chlorkowo-sodowych. Przewodno ść poziomu wynosi 70 m2/24 h, a współczynnik filtracji średnio 7 m/24 h. Zasilanie jurajskiego poziomu wodono śnego zachodzi w drodze infiltracji z wy Ŝej poło Ŝonych poziomów wodono śnych. Na omawianym obszarze wody pi ętra jurajskiego nie s ą eksploatowane (Kobyli ński i in., 2002). Północno-zachodnia cz ęść omawianego obszaru arkusza le Ŝy w zasi ęgu strefy „C” ochrony Uzdrowiska Wieniec Zdrój. ZłoŜe wód leczniczych w Wie ńcu udost ępnione zostało w roku 1900, trzema odwiertami o samoczynnym wypływie wody. Eksploatacj ę zło Ŝa rozpo- cz ęto w roku 1923 po uruchomieniu uzdrowiska Wieniec Zdrój. Do chwili obecnej wykorzystywane s ą wody tylko z najpłytszego odwiertu (130 m), zlokalizowanego w centrum uzdrowiska (poza obszarem arkusza). Eksploatowane wody lecznicze s ą wysoko zmineralizowa- nymi wodami siarczanowo-chlorkowo-wapniowo-sodowymi z du Ŝym udziałem siarczków.

19 Ogólna mineralizacja tych wód wynosi 3,47 g/dm 3 składników stałych. Udokumentowane zasoby eksploatacyjne wód leczniczych w Wie ńcu wynosz ą 27 m 3/h, a obszar i teren górniczy eksploatacji wód leczniczych cz ęś ciowo znajduje si ę w granicach arkusza Włocławek. Eks- ploatacj ę wód prowadzi Uzdrowisko Wieniec-Zdrój Sp. z o.o. na podstawie koncesji z 1999 roku.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 442 – Włocła- wek, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako-

20 ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie lub arkuszu 442- dian) w gle- glebach obszarów ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Środowi- Włocławek bach na arku- niezabudowanych ska z dnia 9 września 2002 r.) szu 442- Polski 4) Włocławek Metale N=19 N=19 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,3 0–2,0 As Arsen 20 20 60 <5–6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–123 22 25 Cr Chrom 50 150 500 <1–8 2 5 Zn Cynk 100 300 1000 8–99 20 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–12 2 3 Ni Nikiel 35 100 300 <2–8 2 3 Pb Ołów 50 100 600 <5–28 9 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,14 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 442-Włocławek 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 19 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 19 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 19 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 19 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 19 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 19 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- Cu Mied ź 19 jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 19 2) grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Pb Ołów 19 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod ęć Hg Rt 19 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zur- sza 442-Włocławek do poszczególnych grup u Ŝytkowa- banizowane z wył ączeniem terenów przemysło- nia (ilo ść próbek) wych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunika- cyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- 19 ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

21 Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z „Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w „Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści pierwiastków: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą war- to ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść ołowiu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowie człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą

22 potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 z dnia 14maja 2002 r., poz. 498). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązu- jące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas re- gulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz warto ści ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 z dnia 14 maja 2002 r., poz. 498. ** - MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

23 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś próbki osadów jeziornych pobierane s ą z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści: arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rtęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ń- stwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowane s ą dwa punkty obserwacyjne PM Ś, co trzy lata pobierane s ą osady z Wisły we Włocławku oraz z rzeki Zgłowi ączki w Wie ńcu. Spo śród jezior znajduj ą- cych si ę na arkuszu zbadane zostały osady siedmiu jezior: Rakutowskiego, Radyszyna, Ryb- nicy, Widonia, Wikaryjskiego, Wójtowskiego Du Ŝego i Wójtowskiego Małego (tabela 5). Osady nagromadzone w Wi śle we Włocławku charakteryzuj ą si ę niskimi st ęŜ eniami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, s ą one zbli Ŝone do warto ści ich tła geochemicznego. Osa- dy Zgłowi ączki charakteryzuj ą si ę bardzo nisk ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pier-

24 wiastków. Osady pobrane z jezior charakteryzuj ą si ę zawarto ściami oznaczanych pierwiast- ków zbli Ŝonymi do warto ści ich tła geochemicznego, jedynie zaobserwowano w nich niewielkie podwy Ŝszenie st ęŜ enia ołowiu. W Ŝadnym ze zbadanych osadów nie stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia Ministerstwa Środowiska, zawarto ści te s ą takŜe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe od- działywanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg)

Zgło- Wisła Rakutow- Wikaryj- Wójtow- Wójtow- wi ączka Włocła- Radyszyn Rybnica Wido ń Pierwiastek skie skie skie Du Ŝe skie Małe Wieniec wek 2004 r. 2004 r. 2004 r. 2001 r. 2004 r. 2004 r. 2004 r. 2005 r. 2005 r. Arsen (As) <5 <5 <5 <5 9 6 <5 <5 <5 Chrom (Cr) 4 5 3 2 6 3 3 3 2 Cynk (Zn) 20 30 23 41 57 52 38 41 42 Kadm (Cd) <0,5 <0,5 <0,5 0,5 <0,5 0,8 <0,5 0,7 0,7 Mied ź (Cu) 3 2 7 4 6 5 5 4 4 Nikiel (Ni) 2 6 3 3 4 4 3 3 2 Ołów (Pb) 3 6 10 23 30 32 17 27 24 Rt ęć (Hg) 0,024 0,016 0,035 0,045 0,086 0,072 0,041 0,066 0,055

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

25 Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy. (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝ- ne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzy- stywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza (fig. 4). Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wzdłu Ŝ profilu zachodniego warto ści dawki promieniowania gamma s ą silnie zró Ŝni- cowane i wahaj ą si ę od około 15 do ponad 40 nGy/h. Warto ść średnia na tym profilu wynosi niespełna 30 nGy/h i jest nieznacznie ni Ŝsza od średniej dla Polski, wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą ni Ŝsze i wahaj ą si ę od 10 do 25 nGy/h, punktowo si ęgaj ąc prawie 50 nGy/h. To zró Ŝnicowanie warto ści dawek promieniowania gamma na opisywanym arkuszu zwi ązane jest z budow ą geologiczn ą powierzchni terenu. Południowo- zachodni ą cz ęść arkusza oraz północno-wschodni kraniec buduj ą gliny zwałowe fazy pozna ń- sko-dobrzy ńskiej zlodowacenia północnopolskiego. Charakteryzują si ę one warto ściami dawki promieniowania gamma przekraczaj ącymi 30 nGy/h. Skały te zawieraj ą zwykle znaczne ilo ści minerałów ilastych, w których skoncentrowane s ą pierwiastki promieniotwórcze, b ędą- ce przyczyn ą podwy Ŝszonych warto ści dawki promieniowania gamma. Te dawki promieniowania nie stanowi ą Ŝadnego zagro Ŝenia zdrowotnego, mog ą natomiast wskazywa ć na mo Ŝli- wo ść wyst ępowania w powietrzu glebowym podwy Ŝszonych st ęŜ eń promieniotwórczego ga- zu – radonu. Cał ą pozostał ą cz ęść arkusza buduj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, osady rzeczne i piaski eoliczne. Wszystkie te utwory występuj ą w dolinie Wisły i charakteryzuj ą si ę niskimi warto ści dawki promieniowania gamma, wahaj ącymi si ę w granicach od 10 do 25 nGy/h. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od około 0,7 do ponad 2 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą podobnego rz ędu. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

26 442W PROFIL ZACHODNI 442E PROFIL WSCHODNI

27 27

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Włocławek (na osi rz ędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU Nr 62, poz. 628) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmo- dyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb,

• wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk.

Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej.

28 Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów,

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikaj ą- ce z wyst ępowania w obr ębie wyró Ŝnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich. Lokali- zowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz dokumentami plani- stycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜszo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wier-

29 ce ń, w których stwierdzono obecno ść warstwy izolacyjnej w strefie przypowierzchniowej (strop na gł ęboko ści 0-2,5 m). Na planszy głównej zamieszczono tylko te wiercenia, w których na gł ęboko ści do 10 m wyst ępuje warstwa izolacyjna odpowiednia dla składowisk typu komunalnych lub niebezpiecznych. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Włocławek Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kobyli ński i in., 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagroŜenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Włocławek bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: - zabudowa Włocławka i Kowala b ędących siedzibami Urz ędów Miast i Gmin oraz Czerniewic i Śmiłowic, - obszary w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 220 „Pradolina rzeki środkowa Wisła”, - strefa ochrony uj ęcia wód podziemnych dla Włocławka, - obszary obj ęte ochron ą prawn ą w systemie NATURA 2000 „Błota Rakutowskie”, „Do- lina dolnej Wisły” i „Nieszawska Dolina Wisły”, - lasy o powierzchni powy Ŝej 100 ha poło Ŝone w centralnej i północno-zachodniej cz ęści, - rezerwaty: „Kulin” i „D ębice”, „Wójtowski Gr ąd”, „Jezioro Rakutowskie”, „Olszyny Rakutowskie”, - obszary bagienne, podmokłe, źródliskowe oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, wraz ze stref ą do 250 m, - strefy (do 250 m) wokół akwenów i zbiorników powierzchniowych,

30 - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wisły, Zgłowi ączki, Szarego Rowu, Zuzanki, Rakutówki, Strugi, Lubie ńki oraz mniejszych cieków, - tereny o spadkach przekraczaj ących 10° (północne zbocza doliny Wisły, stoki wydm), - teren lotniska Aeroklubu Włocławek - Kruszyn, - zaburzony glacitektonicznie rejon prawego (północnego) zbocza doliny Wisły (o wysoko ści do 60 m i średnim nachyleniu około 25 o) zbudowany z ró Ŝnorodnych wiekowo i litologicznie osadów (mioce ńskie piaski gruboziarniste, plioce ńskie iły przechodz ące w pyły i piaski drobnoziarniste oraz plejstoce ńskie Ŝwiry, piaski drobnoziarniste oraz plejstoce ńskie Ŝwiry, piaski i gliny piaszczyste) o współcze śnie zachodz ących proce- sach geodynamicznych – osuwiskach i zsuwach. Obszary wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 70% analizowa- nego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w miejscach wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia wisły. Pokrywaj ą one powierzchni ę wysoczyzn morenowych płaskich i le Ŝą na osadach starszych ró Ŝnego wieku, głównie na iłach warwowych oraz piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych. Gliny s ą wykształcone w sposób typowy, maj ą zabarwienie br ązowe. W glinie wyst ę- puj ą soczewki piasku, miejscami glina jest wyra źnie piaszczysta. Charakteryzuje si ę mał ą ilo ści ą głazików o średnicach 10–15 cm. W cz ęści stropowej do gł ęboko ści 0,5–1,0 m jest na ogół odwapniona i bardziej zwi ęzła. Średnia mi ąŜ szo ść glin wynosi około 8 m. Miejscami, tam gdzie utwory te le Ŝą bezpo średnio na glinach starszych lub s ą pod ścielone iłami zasto- iskowymi, pakiety utworów izoluj ących osi ągaj ą mi ąŜszo ści przekraczaj ące 20 m.W pobli Ŝu Nakonowa pakiet osadów izoluj ących ma 23 m, w Ku źnicach 22 m, w Śmiłowicach 39 m, a w okolicach Zarzeczewa 22 m. Du Ŝe powierzchnie glin przykrywaj ą piaski peryglacjalne, z niejednolit ą domieszk ą Ŝwirów, cz ęsto ilastych i ze sporadycznymi głazikami. Materiał ten nie jest segregowany,

31 stopie ń obtoczenia wi ększych okruchów jest ró Ŝny, zarówno w dolnej jak i w górnej cz ęś ci spotyka si ę „graniaki”. Piaski maj ą Ŝółt ą, szaro-Ŝółt ą i rdzaw ą barw ę, ich mi ąŜ szo ść wynosi od 0,1 do 2,0 m. W tych obszarach własności izolacyjne okre ślono jako zmienne. Obszary dogodne dla lokalizacji składowisk oboj ętnych wyznaczono w cz ęś ci północno wschodniej na terenie gminy Dobrzy ń nad Wisł ą (Zarzeczewo–Glew–Bachorzewo) oraz na południowym zachodzie i południu w gminie Włocławek (Kruszyn–Kruszynek–Łagiewniki), Czerniewice (cały jej teren obj ęty arkuszem) i Kowal (Kanonowo–Przydatki Wolskie–Ksi ąŜ a Kępa–Kowal–Wi ęsławice). Wyznaczone obszary maj ą du Ŝe powierzchnie, umo Ŝliwiające lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej odległo ści od zabudowa ń i połoŜone s ą przy drogach dojazdowych. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w rejonach: Kowala, Lu- dwinowa, Podd ębic, Śmiłowic i Gołaszewa jest zabudowa; obszarów wyznaczonych w cz ęś ci południowo zachodniej s ąsiedztwo Aeroklubu Włocławskiego – Kruszyn.

Problem składowania odpadów komunalnych W strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t, na terenach predysponowanych do składowania odpadów nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniaj ą kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć bezpo średnie s ą- siedztwo otworów wiertniczych, w których pod glinami zwałowymi o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (10–20 m) wyst ępuj ą plioce ńskie iły. Tak ą sytuacj ę stwierdzono w rejonie Zarzeczewa w gminie Fabianki, Grabkowa i Nakonowa w gminie Kowal oraz Śmiłowic i Ku źnic w gminie Choce ń. Równie Ŝ w rejonie Czerniewic w gminie Choce ń w profilach wielu otworów hydrogeologicznych pod glinami nawiercono plioce ńskie iły o bardzo du Ŝej mi ąŜ szo ści. Iły plioce ńskie s ą bezstrukturalne, zwi ęzłe, siwe, szare, ciemnoszare lub niebieskawe ze smugami zielonymi i czerwonymi (Mojski, 1970a). W rejonie Grabkowa iły neoge ńskie o mi ąŜ szo ściach 18,0–20,5 m nawiercono pod nad- kładem osadów czwartorz ędowych o mi ąŜ szo ści 1,5–4,0 m. Równie Ŝ w dwóch otworach, zlokalizowanych na południe od zabudowa ń miejscowo ści Czerniewice, iły wyst ępuj ą bezpo- średnio pod warstw ą glin zwałowych. Po wykonaniu dodatkowych bada ń potwierdzaj ących rozprzestrzenienie, mi ąŜ szo ść i gł ęboko ść wyst ępowania warstw ilastych prawdopodobnie zaistnieje tu mo Ŝliwo ść lokalizacji składowiska odpadów komunalnych, a nawet niebezpiecznych.

32 Na terenie Zakładów Azotowych Anwil SA we Włocławku znajduje si ę składowisko odpadów nietoksycznych oraz zbiorniki na odpady niebezpieczne.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne w obr ębie wyznaczonych obszarów s ą ogólnie korzystne. Pokry- waj ące powierzchni ę wysoczyzn morenowych płaskich gliny zwałowe zlodowacenia wisły maj ą du Ŝe, potwierdzone otworami wiertniczymi mi ąŜ szo ści i jednolite wykształcenie litolo- giczne. Mniej korzystne warunki geologiczne maj ą obszary, na których gliny morenowe przykryte s ą peryglacjalnymi piaskami z domieszk ą Ŝwiru, ale dotyczy to jedynie przypowierzchniowej warstwy izolacyjnej (do gł ęboko ści 2-3 m). Mi ąŜ szo ść glin nawierconych w Zarzeczewie, Grabkowie i Śmiłowicach przekracza 20 m. Cz ęsto gliny zwałowe pod ścielaj ą iły neogenu, których mi ąŜ szo ści dochodz ą do 25– 30 m. Najbardziej korzystne warunki geologiczne panuj ą w rejonie Czerniewic w gminie Choce ń, gdzie neoge ńskie iły o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 30 m zalegaj ą pod 4 m warstw ą czwartorz ędowej gliny. Obszary wyznaczone pod ewentualne składowanie odpadów znajduj ą si ę na terenie o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia wód głównych u Ŝytkowych poziomów wodono- śnych, które wyst ępuj ą w osadach pliocenu i czwartorz ędu na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 15 m. W gminie Dobrzy ń nad Wisł ą wyznaczone obszary znajduj ą si ę w zasi ęgu głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego w osadach w ęglanowych kredy górnej. Warstwa wodono śna wyst ępuje na gł ęboko ści 100–150 m p.p.t. i jest bardzo dobrze izolowana od powierzchni. Stopie ń zagro Ŝenia wód tego poziomu jest bardzo niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenie obj ętym arkuszem, w obszarach na których mo Ŝliwa jest lokalizacja inwestycji uci ąŜ liwych dla środowiska nie ma wyrobisk, które mo Ŝna przeznaczy ć pod składowa- nie odpadów. Wyrobiska złó Ŝ i liczne punkty niekoncesjonowanej eksploatacji surowców na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania od- padów.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Włocławek warunki podło Ŝa budowlanego opracowane zostały na podstawie map w skali 1:50 000: geologicznej, hydrogeologicznej i topograficznej (Kobyli ń- ski i in., 2002; Mojski, 1970b).

33 Z analizy wył ączono: obszary gleb chronionych klasy I-IVa, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, kompleksy le śne, obszary zieleni urz ądzonej, przyrodnicze obszary chronione (park krajobrazowy i rezerwaty) oraz tereny zwartej zabudowy miejskiej. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą na terenach, gdzie pod- ło Ŝe jest zbudowane z: gruntów spoistych ilastych i gliniastych w stanie od zwartego do twar- doplastycznego i gruntów niespoistych: zag ęszczonych i średniozag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą czynne zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Spadki terenu s ą mniejsze ni Ŝ 12%. S ą to obszary: − tarasów pradolinnych (erozyjnych i akumulacyjnych) w okolicach miejscowo ści: Miel ę- cin – Michalin, Modzerowo (w cz ęś ci północnej obszaru arkusza). W rejonach tych wyst ępuj ą Ŝwiry, pospółki, piaski grube i średnie z domieszk ą otoczaków, zag ęszczone i średniozag ęszczone, a swobodne zwierciadło wody wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t., − wysoczyzny w okolicach miejscowo ści: Nowa Wie ś – Kruszyn, Przydatki Wolskie, Pustki Choce ńskie, Bogusławice, Świ ątkowice. Na tych obszarach występuj ą gliny ma- łoskonsolidowane, gliny piaszczyste z nieci ągł ą pokryw ą piasków peryglacjalnych śred- nich i drobnych z domieszk ą pyłów i Ŝwiru, a pierwszy poziom wód gruntowych znajduje si ę poni Ŝej gł ęboko ści 2 m p.p.t., − zboczy pradoliny (cz ęść południowa arkusza mapy) w okolicach: Ludwinowa – gliny piaszczyste, Przydatków – piaski drobne oraz na zachód od Świ ątkowic – piaski drobne i iły. Poziom wód gruntowych znajduje si ę tu poni Ŝej gł ęboko ści 5 m. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, wyst ępuj ą na terenach, gdzie podło Ŝe jest zbudowane z gruntów słabono śnych: gruntów spoistych (ilastych i gliniastych) o konsystencji plastycznej i mi ękkoplastycznej, gruntów niespoistych w stanie lu źnym, gruntów próchniczych i organicznych, obszary na których zwierciadło wody pierw- szego poziomu wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. oraz obszary podmokłe i zabagnione. Tereny o warunkach niekorzystnych dla budownictwa według przyj ętych kryteriów poło Ŝone s ą w obrębie: - tarasów pradolinnych w okolicach miejscowo ści: D ąbrówka, Nowa Warz ąchewka i Ła- giewniki (piaski średnie z domieszk ą Ŝwiru, a zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko- ści 0–2 m.), - równin pojeziornych w rejonie miejscowo ści D ębniaki (piaski: drobne i pylaste, niekie- dy próchnicze, poziom wód gruntowych płycej ni Ŝ 2 m),

34 - sto Ŝków napływowych w obszarach na: północ od Nakonowa, północny zachód od Ra- kutowa i Świ ątkowic (piaski drobne, lokalnie średnie, woda gruntowa gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t.), - dolin rzek: Zgłowi ączki, Lubie ńki, Rakutówki oraz cieku okresowego (bez nazwy) – w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru (piaski drobne i próchnicze, gliny i pyły próchnicze, torfy i namuły, a zwierciadło wody na gł ęboko ści 0–2 m. p.p.t.), (mo Ŝliwa agresywno ść wód gruntowych wzgl ędem betonu i stali), - doliny Wisły – gdzie jej lewy brzeg buduj ą głównie piaski drobne lu źne, a woda gruntowa wyst ępuje na gł ęboko ści do 2 m, - prawego zbocza Wisły (o wysoko ści do 60 m i średnim nachyleniu około 46% zbudo- wanego z osadów ró Ŝnorodnych (co do wieku jak i wykształcenia litologicznego) – mioce ńskich piasków grubych, plioce ńskich iłów przechodz ących w pyły i piaski drobne oraz plejstoce ńskich Ŝwirów, piasków średnich z domieszk ą Ŝwiru oraz glin piasz- czystych. Rejon ten został zaburzony glacitektonicznie, a współcze śnie zachodz ą tu pro- cesy geodynamiczne takie, jak osuwiska czy te Ŝ zsuwy (Wysoki ński, 1980). Podnó Ŝe prawego brzegu doliny Wisły na terenie omawianego arkusza zbudowane jest z utworów plioce ńskich – iłów i piasków, odsłoni ętych na południe od zapory we Włocławku i dalej, przez Bachorzewo i Dobrzy ń a Ŝ do Uniejowa. Tworz ą one aktualnie wi ększo ść nisz osuwiskowych powstałych przez sukcesywne wymywanie osadów i, w rezultacie, podcinanie całego zbocza (Wysoki ński, 1980). Na osadach trzeciorz ędowych zalegaj ą utwory czwartorz ędowe – gliny zwałowe pod ścielone nawodnionymi piaskami interglacjalnymi i wodnolo- dowcowymi. Wskutek osuwisk w dolnych partiach zbocza tworzy si ę system szczelin umo Ŝ- liwiaj ących ł ączenie si ę poziomów wodono śnych oraz migracj ę wód opadowych. Prowadzi to do pogarszania si ę parametrów fizyczno-mechanicznych gruntów i, w rezultacie, do zachwia- nia stateczno ści zbocza. Najbardziej niebezpieczne s ą szczeliny powstaj ące w górnej cz ęś ci skarpy. Ich ko ńcowy efekt w formie obrywów i zsuwów najbardziej zaznacza si ę w morfolo- gii terenów przykraw ędziowych zbocza i stwarza bezpośrednie zagro Ŝenie dla wszelkiego rodzaju zagospodarowania terenu. Z tego wzgl ędu tereny poło Ŝone w strefie brzegowej doliny Wisły s ą niekorzystne dla budownictwa. Strefa brzegowa Zbiornika Włocławskiego podlega procesom geodynamicznym o ró Ŝnej intensywno ści. W miejscach gdzie stwierdzone s ą zabu- rzenia glacitektoniczne oraz zagro Ŝenia osuwiskowe niezb ędne jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej poprzedzaj ącej zagospodarowanie budowlane terenu.

35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Włocławek zaznaczono chronione elementy przyrody i krajobrazu. Stanowi ą one barier ę ograniczaj ącą wpływ niekorzystnej działalno ści człowieka na środowi- sko naturalne. S ą to: lasy, u Ŝytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, park krajobrazowy, rezerwaty, pomniki przyrody i u Ŝytki ekologiczne. Lasy obszaru obj ętego arkuszem Włocławek tworz ą bory świe Ŝe z przewag ą sosny po- spolitej. Znaczn ą cz ęść tych lasów obj ęto ochron ą prawn ą w 1979 roku, tworz ąc na powierzchni 38 524 ha Gostyni ńsko-Włocławski Park Krajobrazowy ze stref ą ochronn ą licz ącą 14 195 ha (tylko cz ęść w obr ębie arkusza Włocławek). Lasy Gostyni ńsko-Włocławskie zajmuj ą ponad 60% jego powierzchni i stanowi ą jeden z najwa Ŝniejszych ci ągów przyrodni- czych w dolinie Wisły. Teren parku wyró Ŝnia si ę zwartymi kompleksami le śnymi, unikaln ą rze źbą wydmowo-glacjaln ą, licznymi jeziorami i stawami. Wyst ępuj ą tu wszystkie typy sie- dliskowe lasów nizinnych Polski, przewa Ŝaj ą jednak bory z dominuj ącą sosn ą pospolit ą. Świat ro ślinny i zwierz ęcy cechuje du Ŝa ró Ŝnorodno ść . Zró Ŝnicowanie biocenoz wyst ępuje zwłaszcza w rynnach jeziornych. Szczególnie interesuj ąca jest ro ślinno ść nadwodna i torfowi- skowa zwi ązana z procesem zarastania jezior. Faun ę parku reprezentuj ą jele ń, sarna, dzik, ło ś, zaj ąc, królik, lis, borsuk, wydra i bóbr (przesiedlony z Suwalszczyzny) oraz ptaki – bocian czarny, czapla siwa, kruk, kania, kulik wielki i rycyk. Ptactwo wodne i błotne tworzy tu du Ŝe populacje, m.in. wyst ępuj ą kaczki, nury, perkozy, g ęsi i łab ędzie. Trzy rezerwaty przyrody: „Jezioro Rakutowskie”, „Olszyny Rakutowskie” i „Wójtow- ski Gr ąd” znajduj ą si ę na terenie parku krajobrazowego, co stwarza naturalne strefy ochronne. Rezerwat faunistyczny „Jezioro Rakutowskie” (cz ęść jego terenu poza arkuszem) po- wstał w 1982 roku na powierzchni 414,07 ha. Obejmuje cz ęść Jeziora Rakutowskiego oraz tereny przylegaj ące – podmokłe ł ąki i szuwary. Jest to ostoja licznych gatunków ptaków wodnych i błotnych, przelotnych i gniazduj ących, m.in.: bociana czarnego, łab ędzia niemego, kulika wielkiego i brod źca krzykliwego. Osobliwo ści ą s ą Ŝeremia bobrów. Rezerwat le śny „Olszyny Rakutowskie” (cz ęść rezerwatu poza arkuszem) utworzono w 1978 roku na powierzchni 174,62 ha. Obejmuje cz ęść zatorfionej niecki poro śni ętej olsem i łęgiem jesionowo-olszowym. W runie wyst ępuj ą: kulik pospolity, kosaciec Ŝółty, chmiel zwyczajny, kozłek lekarski i wawrzynek wilczełyko. Rezerwat le śny „Wójtowski Gr ąd” utworzono w 1987 roku na powierzchni 3,52 ha. Przedmiotem ochrony s ą rzadkie na wydmowych terenach Kujaw zespoły gr ądu z drzewosta-

36 nem lipy drobnolistnej 90–100 letniej i boru mieszanego porastaj ącego brzeg Jeziora Wój- towskiego Du Ŝego. W partiach le śnych zachowała si ę typowo wykształcona wilgotna d ąbrowa świetlista, która podlega ochronie jako rezerwat przyrody „D ębica”. Jest on utworzony w 1998 roku, a zlokalizowany w nadle śnictwie Włocławek. Poło Ŝony jest na południe od Michelina i zajmuje powierzchni ę 41,92 ha. Zespoły ro ślinne tworz ą: ł ęg jesionowo-olszowy, las mieszany i zbiorowiska ro ślinno ści zielnej na terenach podmokłych. W bogatym runie le śnym wyst ępu- ją m.in.: pi ęciornik biały, lilia złotogłów, kosaciec syberyjski i groszek błotny. W biocenozie rezerwatowej gniazduj ą myszołów, kowalik i muchołówka Ŝałobna. Na prawym brzegu Wisły na wschód od Szpetala Dolnego, powstał w 1967 roku rezerwat le śny „Kulin”, dla zachowania najwi ększego w Polsce stanowiska dyptamu jesionolistne- go wraz z bogatym zespołem ro ślinno ści pontyjskiej. Teren rezerwatu o powierzchni 51,16 ha ci ągnie si ę zboczem opadaj ącym ku Wi śle. Wyst ępuj ą tu rzadkie w tych rejonach zespoły ro ślinno ści stepowej. Flora reprezentowana jest przez: ostnic ę, szparag lekarski i marzank ę barwiersk ą, a fauna przez: jaszczurkę zwink ę, myszołowa, cierniówk ę i g ąsiorka. Na obszarze arkusza wyst ępuje 12 pomników przyrody (tabela 7). S ą to głównie d ęby szypułkowe i sosna pospolita odznaczaj ące si ę imponuj ącymi rozmiarami. Pod opiek ą kon- serwatora przyrody znajduje si ę równie Ŝ pomnik przyrody nieo Ŝywionej – głaz granitowy w Le śnictwie Szpetal. Na uwag ę zasługuj ą u Ŝytki ekologiczne, poło Ŝone w Nadle śnictwie Włocławek. S ą to bagna o powierzchni do 9,59 ha. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu zatwier- ochrony Miejscowo ść (powierzchnia w ha) na mapie Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 miasto Włocławek 1967, L – „Kulin”* 1 R Włocławek – Szpetal Dolny miasto Włocławek 2001, 2003 (51,16) Włocławek L – „D ębice” 2 R Dębice 1998 włocławski (41,92) Włocławek L – „Wójtowski Gr ąd” 3 R Wójtowskie 1987 włocławski (3,52) Kowal Fn – „Jezioro Rakutowskie”* 4 R Krzewent 1982 włocławski (414,07) Baruchowo L – „Olszyny Rakutowskie”* 5 R Rakutowo 1978 włocławski (174,62)

37 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Włocławek miasto Włocławek ę 6 P obr b Włocławek 1974 Pn – G – granit Le śnictwo Szpetal miasto Włocławek oddz. 48a Włocławek miasto Włocławek 7 P (Ogrody Działkowe im. 2002 PŜ – d ąb szypułkowy Wisełka) miasto Włocławek Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Jedwabna 8 P 1998 PŜ – sosna pospolita Le śnictwo Rybnica włocławski oddz. 25 (a) Włocławek 9 P Wistka Królewska 1981 PŜ – 5 d ębów szypułkowych włocławski Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Jedwabna 10 P 1998 PŜ – sosna pospolita Le śnictwo Wikaryjskie włocławski oddz. 190a Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Jedwabna 11 P 1998 PŜ – sosna pospolita Le śnictwo Wikaryjskie włocławski oddz. 185h Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Jedwabna 12 P 1998 PŜ – d ąb szypułkowy Le śnictwo Wikaryjskie włocławski oddz. 184 Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Jedwabna 13 P 1998 Pn – jesion wyniosły Le śnictwo Rybnica włocławski oddz. 153 Włocławek 14 P Wójtowskie 1988 PŜ – lipa drobnolistna włocławski Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Jedwabna 15 P 1981 PŜ – d ąb szypułkowy Le śnictwo Kukawy włocławski oddz. 137p Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Jedwabna 16 P 2002 PŜ – 3 sosny pospolite Le śnictwo Mursk włocławski oddz. 137b Kowal 17 P Rakutowo 2001 PŜ – d ąb szypułkowy włocławski Nadle śnictwo Włocławek Brze ść Kujawski obr ęb Włocławek bagno 18 U 1995 Le śnictwo Poraza włocławski (1,55) oddz. 195c Nadle śnictwo Włocławek Brze ść Kujawski obr ęb Włocławek bagno 19 U 2004 Le śnictwo Poraza włocławski (3,40) oddz. 195f Nadle śnictwo Włocławek Brze ść Kujawski bagno obr ęb Włocławek Le śnictwo Poraza 20 U oddz. 194k 2004 (0,74) oddz. 195j włocławski (0,48) oddz. 210c (0,26) oddz. 211c (4,92)

38 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Włocławek Brze ść Kujawski bagno obr ęb Włocławek ś 21 U Le nictwo Poraza 2004 oddz. 211g włocławski (3,04) oddz. 212b (2,48) oddz. 195k (0,66) Nadle śnictwo Włocławek Brze ść Kujawski obr ęb Włocławek bagno 22 U 2004 Le śnictwo Poraza włocławski (1,72) oddz. 223j Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Włocławek bagno 23 U 1998 Le śnictwo Brze ść Kujawski włocławski (0,49) oddz. 275d Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Włocławek bagno 24 U 1998 Le śnictwo Brze ść Kujawski włocławski (1,92) oddz. 251n Nadle śnictwo Włocławek miasto Włocławek obr ęb Włocławek bagno 25 U 1998 Le śnictwo D ębice miasto Włocławek (1,0) oddz. 243k Nadle śnictwo Włocławek miasto Włocławek obr ęb Jedwabna bagno 26 U 2004 Le śnictwo Rybnica miasto Włocławek (1,77) oddz. 49c

Nadle śnictwo Włocławek bagno obr ęb Jedwabna

Le śnictwo Rybnica 27 U 2004 (1,91) oddz. 28i miasto Włocławek (2,19) oddz. 28j miasto Włocławek (4,36) oddz. 47c Włocławek

włocławski Nadle śnictwo Włocławek miasto Włocławek obr ęb Jedwabna bagno 28 U 2004 Le śnictwo Rybnica miasto Włocławek (0,92) oddz. 27l Nadle śnictwo Włocławek Włocławek bagno obr ęb Jedwabna 29 U Le śnictwo Rybnica 2004 oddz. 47g włocławski (1,16) oddz. 47i (0,45) Nadle śnictwo Włocławek Włocławek bagno obr ęb Jedwabna włocławski Le śnictwo Rybnica miasto Włocławek (4,23) oddz. 26d (0,85) oddz. 45f 30 U 2004 (0,69) oddz. 45h (0,35) oddz. 45m miasto Włocławek (0,69) oddz. 44l (3,58) oddz. 46a (1,26) oddz. 27o Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Jedwabna bagno 31 U 2004 Le śnictwo Rybnica włocławski (4,35) oddz. 24f

1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Jedwabna bagno 32 U 2004 Le śnictwo Rybnica włocławski (0,5) oddz. 24k Nadle śnictwo Włocławek Włocławek bagno obr ęb Jedwabna 33 U Le śnictwo Rybnica 2004 oddz. 41m włocławski (0,48) oddz. 68a (3,40) Nadle śnictwo Włocławek Włocławek bagno obr ęb Jedwabna

Le śnictwo Mursk 34 U 2004 (2,41) oddz. 6Ba włocławski (8,98) oddz. 6Bd (1,15) oddz. 6Bg Nadle śnictwo Włocławek Włocławek bagno obr ęb Jedwabna 35 U Le śnictwo Mursk 2004 oddz. 2j włocławski (1,61) oddz. 2k (5,76) Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Włocławek bagno 36 U 1998 Le śnictwo Brze ść Kujawski włocławski (0,54) oddz. 336c Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Włocławek bagno 37 U 2004 Le śnictwo Brze ść Kujawski włocławski (0,45) oddz. 336p Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Włocławek bagno 38 U 2004 Le śnictwo Brze ść Kujawski włocławski (0,36) oddz. 336m Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Włocławek bagno 39 U 2004 Le śnictwo D ębice włocławski (0,74) oddz. 335i Nadle śnictwo Włocławek Włocławek bagno obr ęb Jedwabna 40 U Le śnictwo Rybnica 2004 oddz. 130 l włocławski (3,25) oddz. 131d (4,46) Nadle śnictwo Włocławek Włocławek obr ęb Jedwabna bagno 41 U 2004 Le śnictwo Rybnica włocławski (0,94) oddz. 66a Nadle śnictwo Włocławek Włocławek bagno obr ęb Jedwabna Le śnictwo Rybnica oddz. 66j (3,13) 42 U 2004 oddz. 66h włocławski (0,48) oddz. 66i (0,52) oddz. 65h (3,12) Nadle śnictwo Włocławek Włocławek bagno 43 U obr ęb Jedwabna 2004 (1,37) Le śnictwo Mursk oddz. 92c włocławski

40 1 2 3 4 5 6

Nadle śnictwo Włocławek Włocławek bagno obr ęb Jedwabna Le śnictwo Mursk oddz. 62h włocławski (2,88) 44 U 2004 oddz. 90a (2,07) oddz. 61j Kowal (0,54) oddz. 89b (0,38) włocławski Nadle śnictwo Włocławek Kowal obr ęb Jedwabna bagno 45 U 2004 Le śnictwo Mursk włocławski (0,6) oddz. 116k Nadle śnictwo Włocławek Kowal obr ęb Jedwabna bagno 46 U 2004 Le śnictwo Mursk włocławski (1,27) oddz. 115a Nadle śnictwo Włocławek Kowal bagno obr ęb Jedwabna Le śnictwo Mursk oddz. 113g (0,83) oddz. 113h (0,76) 47 U oddz. 113i 2004 (1,64) oddz. 113 l włocławski (0,29) oddz. 114m (0,26) oddz. 114o (1,60) oddz. 144c (0,71) oddz. 143b (0,47) Nadle śnictwo Włocławek Kowal obr ęb Jedwabna bagno 48 U 2004 Le śnictwo Mursk włocławski (0,43) oddz. 112o Nadle śnictwo Włocławek Kowal obr ęb Jedwabna bagno 49 U 2004 Le śnictwo Mursk włocławski (0,41) oddz. 83a Nadle śnictwo Włocławek Kowal bagno obr ęb Jedwabna Le śnictwo Przyborowo 50 U oddz. 240j 2004 (2,24) oddz. 241m włocławski (0,57) oddz. 272d (1,96) oddz. 272g (2,03) Nadle śnictwo Włocławek Kowal bagno obr ęb Jedwabna Le śnictwo Kukawy 51 U oddz. 237h 2004 (0,90) oddz. 237i włocławski (1,20) oddz. 238i (3,20) oddz. 268b (2,50) Nadle śnictwo Włocławek Kowal bagno obr ęb Jedwabna Le śnictwo Kukawy 52 U 2004 oddz. 269i włocławski (0,43) oddz. 269f (2,62) oddz. 270j (2,30)

41 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Włocławek Kowal bagno obr ęb Jedwabna Le śnictwo Mursk oddz. 110j (0,86) 53 U oddz. 110l 2004 (0,50) oddz. 139a włocławski (9,59) oddz. 140a (2,36) oddz. 140b (2,86) oddz. 141b (2,40) Nadle śnictwo Włocławek Kowal obr ęb Jedwabna bagno 54 U 2004 Le śnictwo Kukawy włocławski (2,95) oddz. 170b Nadle śnictwo Włocławek Kowal obr ęb Jedwabna bagno 55 U 2005 Le śnictwo Kukawy włocławski (2,18) oddz. 267f

Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, L – le śny – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy – * - cz ęść rezerwatu poza obszarem arkusza

Wa Ŝnym elementem środowiska przyrodniczego s ą równie Ŝ gleby o wysokich klasach bonitacyjnych i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Gleby na obszarze obj ętym arkuszem Włocławek nale Ŝą do środkowoeuropejskiej strefy glebowej zwi ązanej z klimatem umiarkowanym, z do ść wyra źnie zaakcentowanymi wpływami morskimi. Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą gleby rdzawe (skrytobielicowe) wytworzone z pyłów lub piasków lu ź- nych ró Ŝnej genezy. Nie s ą one na tych terenach wykorzystywane rolniczo, gdy Ŝ pokryte s ą lasami wchodz ącymi w skład Gostyni ńsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego. Rolnictwo opiera si ę na glebach płowych (pseudobielicowych), wytworzonych na piaskach gliniastych i słabogliniastych kompleksu Ŝytnio-łubinowego. Podrz ędnie wyst ępuj ą gleby hydromorficz- ne (glejowe, murszowe, wytworzone z torfów wysokich i niskich), na których znajduj ą si ę uŜytki zielone bagienne i pobagienne. W dolinie Wisły, mi ędzy Włocławkiem a Dobrzyniem (poza granicami arkusza) w ąskim pasem wzdłu Ŝ lewego brzegu wyst ępuj ą mady. Gleby te rozwin ęły si ę na kolejnych seriach aluwiów. Przeznaczone s ą jako tereny u Ŝytków zielonych, a niektóre z nich u Ŝytkowane s ą jako grunty orne. Reprezentuj ą one kompleks Ŝytni dobry lub słaby. Na prawym brzegu Wisły wyst ępuj ą gleby brunatne, wła ściwe i wyługowane, wytworzone z pyłów ró Ŝnej genezy i, podrz ędnie, z piasków gliniastych i słabogliniastych. Tworz ą one kompleksy Ŝytnie bardzo dobre. W gminie Włocławek wyst ępuje du Ŝy procent gleb klas I i II, głównie kompleksy przydatno ści rolniczej: pszenny bardzo dobry, zbo Ŝowo-pastewny mocny, zbo Ŝowo-pastewny słaby oraz u Ŝytki zielone słabe i bardzo słabe. Mimo znacznej

42 powierzchni zaj ętej przez lasy i tereny prawnie chronione wska źnik rolniczego wykorzystania ziemi jest do ść wysoki. W koncepcji przyj ętej w Strategii wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, red., 1998) północno-zachodni ą cz ęść obszaru zajmuje mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny – Toru ński Dolnej Wisły, za wyj ątkiem południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru zajmuje krajowy obszar w ęzłowy Pojezierza Gostyni ńskiego i niewielk ą południowo-wschodni ą cz ęść krajowy korytarz ekologiczny Pojezierza Kujawskiego (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Włocławek na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) System ECONET 1 – mi ędzynarodowe korytarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 15m – Toru ński Dolnej Wisły. 2 – krajowe obszary węzłowe, ich numer i nazwa: 7K – Pojezierza Gostyni ńskiego. 3 – krajowe korytarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 19k – Skrwy, 30k – Pojezierza Kujawskiego.

Na omawianym obszarze wyst ępuj ą dwa obszary specjalnej ochrony ptaków systemu Natura 2000 (tabela 8) – w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza – Dolina Dolnej Wisły, a w południowo-wschodniej – Błota Rakutowskie.

43 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego punktu Po- Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ i obszaru wierzchnia (w granicach obszaru arkusza) Lp. obsza- Kod obszaru symbol oznaczenia na Długo ść geo- Szeroko ść obszaru Kod ru Województwo Powiat Gmina mapie gr. geogr. [ha] NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 kujawsko- 1 A PLB040003 Dolina Dolnej Wisły (P) E 18 11 37 N 53 10 26 34 909,2 PLO22 m. Włocławek m. Włocławek pomorskie kujawsko- Kowal, 2 A PLB040001 Błota Rakutowskie (P) E 19 13 35 N 52 31 35 3 006,2 PLO22 włocławski pomorskie Baruchowo

Rubryka 2: A – wydzielone OSO (obszary specjalnej ochrony) bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie P – obszar specjalnej ochrony ptaków

44 44

W pierwszym z nich wyst ępuje co najmniej 46 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrek- tywy Ptasiej i 4 gatunki z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK) m. in.: bielik, nurog ęś , ohar, rybi- twa białoczelna, zimorodek, ostrygojad, derkacz, mewa czarnogłowa i sieweczka rzeczna. Błota Rakutowskie obejmuj ą jezioro wraz z przybrze Ŝnym pasem zalewowych ł ąk turzyco- wych. Wyst ępuj ą tu co najmniej 24 gatunki ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej i 7 ga- tunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK) m. in. podró Ŝniczek i sieweczka obro Ŝna. Jest to miejsce l ęgowe wielu gatunków ptaków w ędrownych. Na terenie arkusza wyst ępuje równie Ŝ specjalny obszar ochrony siedlisk – Nieszawska Dolina Wisły (PLH040012), proponowany przez organizacje pozarz ądowe do ochrony w sieci Natura 2000.

XII. Zabytki kultury

Badania archeologiczne wykonane na obszarze obj ętym arkuszem Włocławek wskazuj ą na prawdopodobie ństwo osadnictwa ludzkiego na tych terenach sprzed około 12 tysi ęcy lat, bezpo średnio po ust ąpieniu ostatniego zlodowacenia (Kmieci ński, red., 1988). W Wistce Kró- lewskiej odkryto ślady osadnictwa z epoki mezolitu i ludów kultur neolitycznych: ceramiki wst ęgowej, pucharów lejkowych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Znaleziono równie Ŝ liczne ślady kultury prapolskiej i wczesnopolskiej oraz wczesno średniowiecznej, a tak Ŝe cmentarzyska z epoki br ązu i Ŝelaza. Do rejestru zabytków archeologicznych wpisano śre- dniowieczne grodzisko w Wi ęsławicach – relikt zało Ŝenia obronnego, osad ę w D ębicach – przykład organizacji przestrzeni okołodworskiej z poziomami kulturowymi od XVII do XIX wieku oraz grodzisko z XI-XIII wieku we Włocławku. Grodzisko obwiedzione jest wałem drewniano-ziemnym. Na prawym brzegu Wisły odkryto cmentarzysko szkieletowe z XI–XIII wieku i resztki fundamentów katedry roma ńskiej z XI–XII wieku. Dla omawianego obszaru zostało wykonane Archeologiczne Zdj ęcie Polski. śadne ze znalezisk z tego terenu nie zosta- ło uznane za przedstawiaj ące du Ŝą warto ść poznawcz ą, mimo Ŝe datowane s ą one od mezolitu po średniowiecze i stanowi ą dowód ci ągło ści osadniczej. Włocławek ju Ŝ w XI wieku był wa Ŝnym grodem piastowskim. Była tu osada targowa i przysta ń handlowa na Wi śle. Od XII do XVII wieku był siedzib ą biskupów włocławskich (prawa miejskie od 1261 roku). Włocławek kilkakrotnie zniszczyli Krzy Ŝacy, stanowił bo- wiem konkurencj ę handlow ą dla krzy Ŝackiego wówczas Torunia. Najwi ększy rozkwit miasta nast ąpił w XV wieku. W mie ście funkcjonowało 30 spichlerzy, a na Wi śle była główna ko- mora celna. Kres świetno ści miasta nast ąpił w czasie wojen szwedzkich, a jego ponowny rozkwit nast ąpił w XVIII i XIX wieku. We Włocławku od pocz ątków XIX wieku funkcjonował przemysł papierniczy, miasto było wa Ŝnym w ęzłem kolejowym na trasie Warszawa – Byd-

45 goszcz. W 1897 roku we Włocławku urodził si ę Tadeusz Reichstein, biochemik, nagrodzony w 1950 roku nagrod ą Nobla. Tragiczne dzieje miasto prze Ŝyło w czasie okupacji, Niemcy wymordowali 19 tysi ęcy jego mieszka ńców. Do rejestru zabytków wpisano zespół architek- toniczny Starego Miasta z zachowanym układem urbanistycznym z XIII wieku. Znajduje si ę tu gotycka katedra Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Marii Panny z lat 1340-1365, gotycki ko ściół św. Witalisa z 1330 roku z przepi ęknym XV wiecznym tryptykiem, pó źnogotycki ko ściół św. Jana Chrzciciela z 1538 roku i barokowy ko ściół i klasztor reformatów z lat 1639–1744 z wie Ŝą z 1764 roku. Zachowały si ę XVI–XIX-wieczne domy i XIX-wieczne obiekty fa- bryczne. Na wzniesieniu przy uj ściu Zgłowi ączki do Wisły znajduje si ę pałac biskupów. W mie ście znajduj ą si ę liczne muzea prezentuj ące zbiory: archeologiczne, historyczne i arty- styczne. Włocławek stanowi wa Ŝny o środek sztuki ludowej i folkloru – rze źba drewniana i ceramiczna, hafciarstwo. Zabytkowe obiekty techniczne znajduj ą si ę głównie we Włocławku. S ą to: fabryka fa- jansu – piecownia i formownia, budynki fabryki maszyn – budynek odlewni, hala pras i bla- charnia, młyn parowy, zespół browaru i cegielnia Boja ńczyka. Ponadto w Kowalu znajduje si ę młyn gospodarczy. Do rejestru zabytków wpisano równie Ŝ kilka obiektów znajduj ących si ę w mie ście Ko- wal: XIV-wieczny ko ściół św. Urszuli, XIX-wieczne spichlerz i młyn gospodarczy. We wczesnym średniowieczu był tu gród obronny. W 1185 roku ksi ąŜę mazowiecki oddał wie ś Kowal kanonikom włocławskim. Prawa miejskie otrzymał w 1519 roku. Od XVI do XVIII wieku mie ściła si ę tu siedziba starostwa grodzkiego. Jest to równie Ŝ rodzinna wie ś króla Ka- zimierza Wielkiego. Miasto zachowało XIV-wieczny układ urbanistyczny. Znajduj ą si ę tu domy drewniane i obiekty budownictwa gospodarczego z ko ńca XIX wieku. Cennym zabyt- kiem sakralnym jest kaplica grobowa rodziny Kretkowskich z 1857 roku. W Grabkowie ochron ą konserwatorsk ą obj ęto ko ściół św. Marii Magdaleny z 1889 roku. Przy budowie ko ścioła wykorzystano du Ŝo fragmentów murów i zachowanych zdobie ń z ko ścioła istniej ącego tu od XV wieku. Gmina Kowal moŜe poszczyci ć si ę zespołem pałacowym z lat 1880–1890 otoczonym parkiem w Wi ęsławicach. W Śmiłowicach do rejestru zabytków wpisano XIX-wieczny park krajobrazowy z cennym starodrzewem, równie Ŝ egzotycznym. W miejscowo ści znajduje si ę równie Ŝ drewniany młyn wodny z 1895 roku zachowany w dobrym stanie. Śmiłowice s ą o środkiem r ękodzieła artystycznego: haftu, wyrobów kwiatów z bibuły i pierza, malowanek kwiatowych i wyrobu instrumentów – dudów wielkopolskich.

46 W Nakonowie zachował si ę drewniany ko ściół św. Marka Ewangelisty z 1765 roku. Znajduje si ę on w cz ęś ci wsi zwanej Diabełek. Zabytki budownictwa wyst ępuj ące w gminie Choce ń i Włocławek to przede wszystkim zespoły dworskie i folwarczne pochodz ące z XVIII–XIX wieku w: Jarantowicach, Ku źnicach, Wilkowicach, D ębicach i Wistce Królewskiej. W granicach arkusza Włocławek znajduj ą si ę parki zabytkowe w miejscowo ściach: D ę- bice, Wistka Królewska, Włocławek, Jarantowice, Ku źnice, Śmiłowice, Zarzeczewo, Bogu- sławice, Wilkowice i Wi ęsławice. Najstarszy park znajduje si ę w Bogusławicach – pochodzi z XVII wieku. Na omawianym terenie znajduje si ę kilka do ść cennych obiektów, które nie s ą wpisane do rejestru zabytków. W Czerniewicach jest to zespół dworski z ko ńca XIX wieku otoczony równowiecznym parkiem oraz zespół dworca kolejowego z 1883 roku. W Wilkowiczkach zachował si ę zespół dworski z ko ńca XIX wieku z pozostało ści ą parku krajobrazowego. W Rakutowie zachowały si ę liczne drewniane domy, spichlerze, stodoły i budynki gospodar- cze z połowy i ko ńca XIX wieku. We wsi Warz ąchewka Polska do zabytków nale Ŝy szkoła murowana z 1930 roku, zespół dworca kolejowego z 1920 roku i drewniany dom datowany na 1850 rok. Na omawianym terenie znajduj ą si ę liczne miejsca upami ętniaj ące zabitych i pomordo- wanych w czasie działa ń wojennych w latach 1939–1945. Zbiorowe mogiły Ŝołnierzy Wrze- śnia 1939 roku znajduj ą si ę w: Kowalu, Grabkowie, Śmiłowicach, Kruszynie i we Włocław- ku.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Włocławek udokumentowano trzy zło Ŝa – dwa surowców ilastych ceramiki budowanej i jedno torfów leczniczych. Zło Ŝe surowców ceramiki budowlanej „Ko- wal” zostało skre ślone z bilansu zasobów kopalin z uwagi na zagospodarowanie powierzchni, a zło Ŝe „Falbanka” eksploatowane było w latach 1978-1994, ale ze wzgl ędów ekonomicznych eksploatacji zaniechano. Wyrobisko zrekultywowano, a zło Ŝe wykre ślono z bilansu zasobów kopalin. Trzecie udokumentowane zło Ŝe, torfów leczniczych „Wieniec-A, B, C” eksploatowane jest od 1925 roku. Pole A zostało wyeksploatowane, pole C zostało wykre ślone z bilansu zasobów kopalin i obecnie eksploatowane jest pole B. U Ŝytkownikiem i koncesjobiorc ą jest „Uzdrowisko Wieniec”, a borowina wykorzystywana jest do celów leczniczych. Pomimo licznych, w wi ększo ści nieczynnych ju Ŝ, punktów eksploatacji kruszywa naturalnego nie ma na tym obszarze perspektyw lub prognoz do udokumentowania nowych złó Ŝ.

47 Jedn ą z przyczyn małej ilo ści prac poszukiwawczych jest obecno ść rozległych le śnych obsza- rów prawnie chronionych oraz wyst ępowanie gleb wysokich klas bonitacyjnych wykorzysty- wanych rolniczo. Wyznaczono jedynie dwa małe obszary perspektywiczne dla kruszywa naturalnego drobnego w pobli Ŝu miejscowo ści Nakonowo i Gołaszewo. Omawiany obszar poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły. Południow ą cz ęść terenu odwadnia Lubie ńka i jej prawobrze Ŝny dopływ Rakutówka, oddzielone od Wisły wododziałem drugiego rz ędu. Najwiekszymi jeziorami s ą Rakutowskie i Wikaryjskie charakteryzuj ące si ę II klas ą czysto ści. Wody podziemne reprezentowane s ą przez pi ętra: czwartorz ędowe, trzeciorz ędowe, kredowe i jurajskie. Znaczenie u Ŝytkowe ma czwartorz ędowy poziom wodono śny – wydajno- ści studzien wahaj ą si ę od kilkunastu do 120 m 3/h. Znaczna cz ęść obszaru wchodzi w skład udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych numer 220. Zaopatrzenie ludno- ści w wod ę odbywa si ę poprzez wodoci ągi grupowe oraz indywidualne studnie wiercone i ko- pane. Na terenie obj ętym arkuszem Włocławek , na terenach wysoczyznowych, gdzie warstw ę przypowierzchniow ą stanowi ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych. Znajduj ą si ę w cz ęś ci północno wschodniej (mi ędzy Zarzeczewem i Glewem) oraz w cz ęś ci południowo zachodniej i południowej (Kruszyn–Kruszynek–Łagiewniki, Czerniewi- ce, Nakonowo–Przydatki ,Wolskie–Ksi ąŜ a K ępa–Kowal–Wi ęsławice. Wyst ępuj ące tu gliny zwałowe maj ą du Ŝe mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienie, a stopie ń zagro Ŝenia wód poziomów wodono śnych jest bardzo niski. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć bezpo średnie s ą- siedztwo otworów wiertniczych wykonanych w rejonach: Zarzeczewa, Grabkowa, Nakono- wa, Śmiłowic, Ku źnic i Czerniewic, gdzie pod glinami zwałowymi o du Ŝych mi ąŜ szo ściach wyst ępuj ą plioce ńskie iły. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą w północno-zachodniej cz ęś ci rejonu, w pobli Ŝu miejscowo ści Miel ęcin - Michalin, Modzerowo, w cz ęś ci południowej i zachodniej terenu – koło miejscowo ści Nowa Wie ś – Kruszyn, Przydatki Wolskie, Pustki Choci ńskie, Bogusławice i Świ ątkowice.

48 Znaczna powierzchnia omawianego terenu zaj ęta jest przez lasy i tereny prawnie chronione. W 1979 roku utworzono tu Gostyni ńsko-Włocławski Park Krajobrazowy. Teren parku wyró Ŝnia si ę zwartymi kompleksami le śnymi, unikaln ą rze źbą wydmowo-glacjaln ą oraz licznymi jeziorami i stawami. W obr ębie parku utworzono trzy rezerwaty: „Jezioro Rakutowskie” – faunistyczny, i dwa le śne – „Olszyny Rakutowskie” i „Wójtowski Gr ąd”. Ponadto poza te- renem parku w gminie Włocławek istnieje rezerwat „Kulin” – le śny i „D ębice” – leśny. Na obszarze arkusza Włocławek wyst ępuj ą dwa specjalne obszary ptaków wchodz ące w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza – Dolina Dolnej Wisły, a w południowo-wschodniej – Błota Rakutowskie. Organizacje pozarz ądowe zgłosiły specjalny obszar ochrony siedlisk – Nieszawska Dolina Wisły do ochrony sieci Natura 2000. Omawiany teren jest miejscem cennych znalezisk archeologicznych. Du Ŝą warto ść poznawcz ą maj ą: grodzisko w Wi ęsławicach i grodzisko poło Ŝone w widłach uj ścia Zgłowi ącz- ki do Wisły, osada w D ębicach i cmentarzysko odkryte na prawym brzegu Wisły. Podstawow ą funkcj ą terenów obj ętych arkuszem jest i pozostanie rolnictwo. Omawiane tereny, ze wzgl ędu na niezaprzeczalne walory przyrodniczo-krajobrazowe i architektoniczne, powinny by ć wykorzystywane w kierunku turystyczno-rekreacyjnym. Umo Ŝliwi ą to równie Ŝ szlaki turystyczne przebiegaj ące przez obszar Gostyni ńsko-Włocławskiego Parku Krajobra- zowego.

XIV. Literatura

BUJAKOWSKA K., ZIOMEK D., HRYBOWICZ G., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Włocławek (442). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DOMINKO L., KOBYLI ŃSKI A., KALI ŃSKI I., BRODECKI A., 1998 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód podziemnych Pradoliny środkowej Wisły (GZWP – 220). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. HASS T., 1974 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ceramiki budowlanej Falbanka. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków. KMIECI ŃSKI J. (red.), 1988 – Pradzieje Ziem Polskich. PWN. Warszawa – Łód ź.

49 KOBYLI ŃSKI A., DOMINKO L., JENDRASIAK A., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Włocławek (442). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET–POLSKA. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MOJSKI J. E., 1970a – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Włocławek (442). Inst. Geol. Warszawa. MOJSKI J. E., 1970b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Wło- cławek (442). Inst. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski, Cz ęść II – Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PROGRAM ochrony środowiska powiatu lipnowskiego. 2003a. Starostwo Powiatowe w Lip- nie. Lipno. PROGRAM ochrony środowiska powiatu włocławskiego. 2003b. Starostwo Powiatowe we Włocławku. Włocławek. PRZENIOSŁO S., MALON A. (red.), 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2005 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. RAPORT o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2003 roku. 2004. In- spekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Byd- goszczy. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Bydgoszcz. RAPORT o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2004 roku. 2005. In- spekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Byd- goszczy. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Bydgoszcz. RAPORT o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku. 2006. In- spekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Byd- goszczy. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Bydgoszcz. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r.

50 SOKOŁOWSKI A, SZYMAK M., 1987 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 złó Ŝ torfu leczniczego (borowiny) „Wieniec – A, B, C”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SOKOŁOWSKI A., 1997 – Dodatek do Dokumentacji geologicznej w kat. „B” złó Ŝ torfu leczniczego (borowiny) „Wieniec – A, B, C”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. WYSOKI ŃSKI L., 1980 – Kryterium dynamiki zboczy na przykładzie bada ń zbiornika „Włocławek”. Biuletyn IG nr 324. Warszawa. ZIENIUK-HOZA A., 1968 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa niezupełnego surowca ceramiki budowlanej Kowal. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. śURAK J., CHOMICKA G., 1996 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ęd- nieniem elementów ochrony środowiska na terenie województwa włocławskiego. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.