Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Prof. Dr. Fuzuli Bayat --- Prof.· Dr. Fuzuli Bayat ANA HATLARIYLA TüRK ŞAMANLIGI l(.CrrOPHAN e-:s I Demirbaş No: J l{ 8 3 TasnifNo: · 28 ·,2 �--l.A YAYIN NU: 648 KÜLTÜR SERİSİ: 307 ISBN 975-437-571-2 . : . ' ' ...... .. :, ,� ·.. ' .' .. ' : ' : � ı · .. .:. · :>TUKEN NEŞRIYAT J � /\.Ş,-\ : .i • Iştiklal Cad. Anka,ra)1a9;�9/ 3, �QOpQ0Şe:Boğlu-lstanb).ıl 1'"''Tel:\0212)·251·03·50.Faks;.;.(oı,iı>-:1.ŞJ_Q.Q�H; · · ... � J._ . Ankara irtibat büromu��}l :;·;·;}:;.. ,,.q : ı YüKs'er·caaüeS't:•33f&-Yenişehiı<.-,Anfcira: :.. .',. : � .. ....._. .... ��.I<:U9?I2) ... 431 96 49 . ;-:i�ı,. :./i' İnternet: WWW.-ôiük'eit'côm:tr••"�"'"� ·: E-posta: [email protected] Kapak Tasarımı: grataNONgrata Dizgi - Tertip: Ötüken Kapak Baskısı: Birlik Ofset Baskı: Özener Matbaası Cilt: Yedigün Mücellithanesi İstanbul - 2006 PROF. DR. Fuzuli BAYAr, 1958'de Azerbaycan'da doğdu. 1984'te Azerbaycan Yabancı Diller Enstitüsü Fransız-İngiliz Dili Bölümünü üstün başarıyla ve yüksek lisans dere cesi alarak bitirdi. 1990 yılında Özbekistan Bilimler Akademisinin Dil ve Edebiyat Enstitüsünde doktora tezini savunarak "Doktor of Philosophie" unvanını aldı. 1990-1992 yılları arasında Azerbaycan Bilimler Akademisinin Edebiyat Enstitü sünde ilmi araştırmacı olarak çalıştı. 1993-1995 yıllarında drtak Türk Edebiyatı Bölüm başkanlığı görevini yaptı. 1993-1997 yıllarında baş ilmi işçi (doçent) unvanı ile çalıştı. 1995-1999 yılları ara sında ise Dede Korkut Ansiklopedisi hazırlama kurulunda başkan yardımcılığı ve ya zarlık görevlerini yaptı: Yapmış olduğu çalışmalardan dolayı 1995 yılında Azerbaycan Yazarlar Birliğinin üyesi seçildi ve halen de Yazarlar Birliğinin üyesidir. 1997 yılında üst aşama doktora tezini savunarak Filoloji İlimler Doktoru, "Doktor of Sciences" (Profesör) unvanını aldı. Bugüne kadar yurt içi ve yurt dışında yayınlanmış 12 kitabı: 1- Oğuz Epik Ananesi ve Oğuz Kağan Destanı, Sabah, Bakü, 1993 2- Şaman Efsaneleri ve Söylemeleri, Yazıcı, Bakü, 1993 (C. Memmedov'la birlikte) 3- Zaman.Zaman İçinde, Yazıcı, Bakü, 1993 4-Ali Şir Nev.ai Hakkında Rivayetler, Yazıcı, Bakü, 1994 5- Şah Abbasın Arvadı, Yazıcı, 1996 6- Hoca Ahmed Yesevi ve Halk Sufızminin Bazı Problemleri, Ağrıdağ, Bakü, 1997 7- Korkut Ata. Mitolojiden Gerçekliğe Dede Korkut, Karam, Ankara, 2003 8- Köroğlu. Şamandan Aşıka, Alptan Erene, Akçağ, Ankara, 2003 9- Türk Dili Tarihi. (Geçmişten Günümüze Türk Dili), Ankara, 2003 10- Türk Şaman Metinleri. Efsaneler ve Memoratlar, Piramit, Ankara, 2004 11- Mitolojiye Giriş, Karam, Çorum, 2005 12- Ay Kültünün Dini-Mitolojik Sisteminde Türk Boy Adları Etimolojisi, 3ok, Ankara, 2005 ve lOO'den fazla makalesi (kitaplarda, hakemli dergilerde, ansiklopedilerde) bu lunmaktadır. 1999 yılının sonlarından Gaziantep Üniversitesinde çalışmaktadır. Evli ve 3 çocuk babasıdır. IçiNDEKİLER Önsöz ....................................................................11 Giriş ..................: ............. .................,·: .......... .....15 BiRlNciKtrAP ŞAMAN STATÜSÜNE GEÇİŞiNYAPISAL İşı:.ııvsEL TARAFIARIVEYA ŞAMANUGIN İç YAPISI BiRlNci BôLOM TüRKŞAMANUK SisTEMi 1. 1. .........................................21 Türk Kültü.;ü Açısından Şamanlık 1. 2.Geçiş Ritleri Bağlamında Şaman Fenomenolojisi ..............................3 1 _ İKiNci BöLOM! 33 ŞAMANUKGöREviNDE ÇAGRI Konu ÜçONcO Bôİ.OM KOLTÜREL-ETNOGRAFIKAÇIDAN ŞAMAN HAsrAUGI (SINAMA) 3.1 . Ruhi Hastalık Yaklaşımından Özgü Bir Hastalık Anlayışına Doğru ............... .40 3. 2.Adayın Kenarlaştırılması ve Sınav Süreci ............·, ...................... .46 DöRDONCO BÖLÜM ÔLOP DİRİLME OLGUSU 4. 1. Ritüel Ölüm (Transformasyon)= Yeniden Oluşum (Topluma Dönüş) .............50 4. 2.Adayın Ruhların Sütünü İçmesi ve Onlarla Cinsi İlişkiye Girmesi .................54 4.3. Ritüel Parçalanma ve Yenilme Sürecinde Demircinin Rolü ve İşlevi ................5 7 4. 4. Zihinsel Açılma ...................................................: ....7 2 4. 5. Şamanın Kendini Göçürme Te kniği - Esrime ........... ......................7 5 8 ---------------------- ANA HATlARIYLATORK ŞAMANLIÔI BEŞINcl BÖLÜM TiiRK ŞAMANUCINDA VERGİNİNYAPISI 5. 1.Pasif ve Aktif Şamanlık Olgusu ... ... ... .... ....... .... ..... .... .. .79 5.2. Şamanlık Görevinden Kurtulma veya Şamanlık Yeteneğinin Geri Alınması . .... .. ...81 ALTINCI BÖLÜM ŞAMANIN ECİTİM SOREsl VE ŞAMANACAcı 6.1. Esrime ve Gelenekler Düzeyinde Eğitim .......... ... ... .. ... ........ ....84 6. 2. Eğitim Zamanı Şamanın Yemin Etmesi .. .......... ............... ... ... ..97 YEDINcl BöLüM/ 99 ŞAMANRUHUNUN GôRÜNÜŞÜ VEYA HAYVANANA SEKİZİNCİ BÖLÜM/ 106 CiNSİYET DECişriRME VEYA TRAVESTİZM • İKINcl KtrAP Türuc ŞAMANUCININ Dış ETKENLERİ DOKUZUNCU BÖLÜM TARİHi SÜREÇ İÇİNDE Türuc ŞAMANUCı/115 9. 1. Şamanlığın Oluşum Tarihi Bağlamında Bazı İşlevsel Özellikleri . ... .. .......115 9. 2. Şamanlığın Kökeni Meselesi ....... ... .... ... .. ... .. ... ... ... ........ .. .120 ONUNCU BÖLÜM DiKOTOMİK ŞAMANDÜNYASI / 131 10.1. Şaman Adı Üzerine .. ... .. .. ... .... ... ... ... .. ..... ... ... .. .131 10. 2. Yapısal-İşlevsel Açıdan Şaman Tipleri ...... .. ... ... .. .. ... ..... .. ... .. ..135 ON BIRiNcl BöLÜM REENKARNASYON BACIAMINDA RUHİNANCI 11. 1. Şamanlıkta Ruh İnancı ve Reenkarnasyon (Reincarnation) Meselesi . ... .. .... .143 11. 2. Şamanın Koruyucu ve Yardımcı Ruhları .... ... .... .. .... ... ... .. .14 7 ON İKINciBöLOM ŞAMANFOLKLORU 12. 1. Sözlü Kültür Bağlamında Şaman Dünya Görüşü ve Şaman Mitolojisi ..... ... .. .. 151 12. 2. Şaman Efsaneleri ve Memoratları . ... .. ... ... ... ........ ..... .... .... ...161 12. 3 •. Sosyo-Kültürel fl.çıdanŞaman Kerametleri ...... .... ...... .. ... ............162 ANA HATLARIYLATÜRK ŞAMANLIGI ---------------------- 9 12. 4.Şaman Bir Savaşçıdır ..................................................164 12. 5. Şamanın Dua-Alkışı ...................................................169 ON ÜÇÜNCÜ BôLÜM ŞAMAN BİLİNCİNİN DIŞA VURMASI BAGLAMINDA ŞAMAN SİMGELERİ 13.1. Kısa Giriş ........ ...................................................173 13. 2. Şaman Dünya Görüşü Açısından Kostüm ............................. .....174 13. 2.1. Yapısal Semantik Açıdan Şamanın Manyakı ......... ...................174 13. 2.2. Şamanın Kuşanmasını Tamamlayıcı Unsur Olarak Başlık ve Maske ..... .....183 13. 3. Kehanet Aracı - Ayna ..................................................190 13.4. Şamanın Esrime Tekniği, Semavi Eşi ve Biniği - Davul ................. .......194 13. 4.1. İnanç Bağlamında Davul ........................... .... ............194 13.4. 2. Esrimenin Tamamlayıcı Teknik Unsuru Olarak Tokmak ................211 ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KAMuGIN SOSYO-KÜLTÜREL DOKUSU 14. 1. Kam, Kamlık ve Kam Siparişçi İlişkisi . ..................................215 14. 2.Oyun Felsefesi Düzeyinde Kamlık ........... ................ ....... ....218 14. 3.Oyunda Ritim Felsefesi .................................. ..............223 14. 4. Kamlığın Sentagması ..................................... .............225 ON BEŞiNCİ BÖLÜM ŞAMANINVİ l'EDA SİSTEMİ 15. 1. Şaman Dünya Görüşü Açısından İnsanın Fizyolojik Özellikleri ve Enerji Kaynakları 241 15. 2. Te şhis Koymada Uygulanan Yöntemler ....................................248 15. 3.Şamanın Uyguladığı Geleneksel Te davi Metotları ............................252 15. 4.Astı ..........................................................•....269 ON ALTINCI BÖLÜM ŞAMAN DEFİNLERİNiN SOSYAL-ETNOGRAFİKBAGLAMI/ 271 ON YEDiNCi BÖLÜM ŞAMANLIGIN ETKİLEŞİMİ VE Posr ŞAMANLIK/ 276 17. 1. Şamanlığın Diğer Dini ve Felsefi-PratikSistemlere Etkisi ................. ....276 17.2. Post Şamanlık Meselesi . .................................... ......... 280 Sonuç ...................................................................287 Bibliyografya ............................·� ...............................289 Dizin .... ................................................... ............297 ÖNSÖZ Papazlar Tanrı ile, Tanrı ise Şaman· larla konuşur. (Amerika'daki bir mağarada anonim bir ressamın bir zamanlar almış olduğu ka· yıtlardan) SON dönemin antropologları, etnologları, din tarihçileri, kültür tarih çileri, sosyologları vb. Şamanizm terimini çok geniş bir sahada kullan makta, sihir, büyü, tabiplik vb. gibi ilkel kültür unsurlarını ve mistisizmi Şamanizm ve Şaman öğesi olarak öğrenmekte ve bununla da Şamanlık kavramına gereğinden fazla yük yüklemekte, kavramın dışına çıkmakta dırlar. Bütün bunların oluşmasına sebep, Şaman metinlerine ve Şaman ilahilerine yeterince dikkat edilmemesidir. Şamanlığın genel bir çerçeve içinde değerlendirilmesinin başlıca se beplerinden biri Şamanlığı ikinci elden öğrenmektir. Oysa mürekkep ol duğu kadar da senkretik bir inanç olan, pratik yapılı bu sistemi popülist bir biçimde öğrenmek mümkün değildir. Şamanlık bütün ana hatlarıyla beraber coğrafive etnik yapılanma bağlamında özel bir olgu sergilemek tedir. O halde doğru ve düzgün bilgiye ulaşmanın tek yolu, Şamanlığın iç yapısını ortaya koyabilecek Şaman metinlerine ve etnografik verilere bi rinci dereceden önem vermektir. Yanlışı ve doğrusu, bilimselliği ve popülizmi ile var olan mevcut lite ratürden yola çıkarak Şamanlık olgusunu ayn' bir bilim dalı gibi değer lendirmek mümkündür. Nitekim Şaman ve Şamanlık hakkında yazılan lar belli bir disiplin izlemese de en azından bu olgunun varlığını ve tar tışılabilirliğini ortaya koymuştur. Son dönemde Şamanlığı öğrenen mer- 12 --------------------ANA HATLARIYLATÜRK ŞAMANLl<'.ıl kezlerin Amerika'da, Avrupa'da, Altay'da ve Sibirya'da ortaya çıkması da Şamanlık öğesinin bir disiplin arayışında olduğunu onaylamaktadır. Post Şamanizmin oluştuğu