Taalboek Van De Eeuw, Geschreven Door Elf Taaikenners, Biedt in Tien Hoofdstukken Een Overzicht Van Honderd Jaar Nederlands
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Interviews met: Brigitte Kaandorp Wieteke van Dort Corry Brokken Henk Hofland Drs.P i ^vè^s* , ^VM^S >\ TAALB OEK van de E Peter Burger &]aap de Jong (redactie) TAALBOEK van de Sdu Uitgevers, Den Haag Standaard Uitgeverij, Antwerpen Vormgeving omslag: Mesika Design, Hilversum Vormgeving binnenwerk: Wim Zaat, Moerkapelle Zetwerk: Wil van Dam, Utrecht Druk en afwerking: Koninklijke Wöhrmann bv, Zutphen © De auteurs, 1999 De auteurs hebben getracht de rechthebbenden van de foto's te achterhalen. Indien iemand meent dat rechten niet zijn gehonoreerd, kan hij of zij zich wenden tot de uitgever. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. ISBN 90 5797 002 3 D/1999/0034/415 Inhoud Inleiding 7 1900-1909 Van luchtschipper tot mïllenniumbaby. Honderd jaar Nederland en Nederlands in oude en nieuwe woorden (Frank Jansen) 11 Interview met Theun de Vries (26 april 1907) 28 Taaikroniek 31 1910-1919 Het huiskamerexperiment. Taal en techniek in de twintigste eeuw (Mare van Oostendorp) 35 Interview met Drs. P (24 augustus 1919) 50 Taaikroniek 53 Esperanto, Novial en Spokaans. Honderd jaar kunsttalen (Rolandt Tweehuysen) 57 Interview met H.J.A. Hofland (20 juli 1927) 75 Taaikroniek 78 1930-1939 Vreemde woorden en de vreemde reacties hierop. Is taal maakbaar? (Nicoline van der Sijs) 81 Interview met Corry Brokken (3 december 1932) 95 Taaikroniek 97 1940-1949 Van bessensap tot bessesap... en weer terug. De problematische relatie tussen schrift en spraak (Harry Cohen) 101 Interview met Wieteke van Dort (16 mei 1943) 114 Taaikroniek 117 5 1950-1959 Honderd jaar revolutie. Taalwetenschap in de twintigste eeuw (Mare van Oostendorp) 121 Interview met Peter Smulders (5 april 1956) 136 Taaikroniek 139 1960-1969 Hi ha hondenlul! Hoe het Nederlands steeds informeler werd (Peter Burger en Jaap de Jong) 143 Interview met Brigitte Kaandorp (xo maart 1962) 158 Taaikroniek 160 1970-1979 'Juf, ik weet niks meer!' Van taalonderwijs naar taalvaardigheidsonderwijs (Jannemieke van de Gein) 16$ Interview met Abdelkader Benali (25 november 1975) 179 Taaikroniek 182 1980-1989 De Croma-constructie en andere verborgen veranderingen in de Nederlandse grammatica (Joop van der Horst) i8y Interview met Driek van Vugt (22 januari 1980) 199 Taaikroniek 201 1990-1999 'Het springt gewoon uit je tong.' Nederlands als tweede taal en andere talen in Nederland (René Appel) 205 Interview met Marcos, Hanan en Feoh van de De la Reyschool (1990) 220 Taaikroniek 223 2000-2099 Neew Neelans (Hugo Brandt Corstius) 227 Literatuur 233 Illustratieverantwoording 24; Trefwoordenregister 247 Namenregister 255 Over de auteurs 261 6 Inleiding In 1900 telde Nederland vijf miljoen inwoners. Onder hen waren slechts 53.000 buiten landers, die bijna allemaal Duits of Frans spraken. Wie nu - honderd jaar later, elf mil joen inwoners meer, inclusief 700.000 buitenlanders - over de Haagse Hobbemaplein- markt loopt, hoort er Turks, Marokkaans, Kashmiri, Zulu, of een van de 74 andere talen die in Den Haag gesproken worden. Waarover zouden onze overgrootouders van 1900 zich nog meer verbazen als ze het Nederlands van nu konden horen en lezen? Dat we nu onze taal doorspekken met Engelse woorden ('Het is summer sale; ga je mee funshoppen met de kidsl') in plaats van Franse of Duitse? Dat schuttingwoorden in degelijke kranten te lezen zijn en dat schut tingen nu gesierd worden door kleurige en onleesbare handtekeningen van graffiti spuiters? Dat persoonlijke en zakelijke contacten niet alleen meer worden onderhouden met brieven met postzegels erop, maar steeds vaker met telefoon en e-mail? Dat de spel ling twee keer is veranderd (van bessensap naar bessesap en weer terug)? Dat bijna nie mand meer met twee woorden spreekt ('Ja, doei!')? Zou het ze verbazen hoeveel woor den er zijn verdwenen (bakvis, commensaal, mutsenpijpster), van betekenis veranderd (hit, vrijen) en bijgekomen (mobieltje, muisarm)? En dat op school het opstel is afgeschaft en aap, noot, mies is vervangen door maan, roos, vis? Dit is een boek voor lezers die zich graag verbazen over hun eigen taal. Het Taalboek van de eeuw, geschreven door elf taaikenners, biedt in tien hoofdstukken een overzicht van honderd jaar Nederlands. In het elfde hoofdstuk blikt Hugo Brandt Corstius alvast terug op het Nederlands van de volgende eeuw, waarin onze taal op het punt staat de wereld taal te worden. De hoofdstukken van het Taalboek van de eeuw zijn elk verbonden met een decennium. In ieder hoofdstuk vindt de lezer drie bestanddelen: een historisch essay, een interview en een kroniek van grote en kleine taaigebeurtenissen. In zijn essay zoekt Frank Jansen verdwenen en nieuw verschenen woorden, van lucht- schipper via bermtoerist tot spookrijder. Mare van Oostendorp schreef twee essays. In het eerste laat hij zien hoe radio, telefoon, auto, computer en andere technische uitvindin gen sprekers en luisteraars - niet tot ieders genoegen - steeds dichter bij elkaar hebben gebracht. In het tweede geeft hij een beeld van de revolutionaire ontwikkelingen binnen 7 TAALBOEK VAN DE EEUW de taalkunde, in het bijzonder van de eervolle Nederlandse rol daarin. Rolandt Twee- huysen, zelf schepper van de fantasietaai Spokaans, gaat kritisch na hoe bruikbaar kunsttalen als het Esperanto, Volapük en Novial zijn. Nicoline van der Sijs beschrijft de vreemde reacties van Nederlanders op de vreemde woorden die onze taal adopteert. Harry Cohen volgt de moeizame, vergeefse zoektocht naar de ideale spelling. Peter Bur ger en Jaap de Jong laten zien hoe het stijveboorden-Nederlands van rond 1900 steeds informeler is geworden. Jannemieke van de Gein verbaast zich erover hoe het lees- en schrijfonderwijs zich deze eeuw hebben vernieuwd. Joop van der Horst onthult de Croma-constructie en tweeëntwintig andere verborgen veranderingen in de Neder landse grammatica. En René Appel maakt duidelijk wat er met het Nederlands gebeurt in een meertalig Nederland ('Check die bakra'). In de interviews halen bekende gebruikers van het Nederlands - uit elk decennium één - herinneringen op aan veranderingen in de taal tijdens hun leven: schrijver Theun de Vries (1907), dichter/zanger Drs. P (1919), journalist Henk Hofland (1927), zange res/rechter Corry Brokken (1932), actrice/zangeres Wieteke van Dort (1943), Onze Taai directeur Peter Smulders (1956), cabaretière Brigitte Kaandorp (1962), schrijver Abdel- kader Benali (1975), sp-senator Driek van Vugt (1980) en basisschoolleerlingen Marcos, Feoh en Hanan (1990). Wie hun antwoorden op dezelfde twintig vragen achter elkaar leest, kan een eigen onderzoekje doen naar veranderende, en soms verrassend gelijk blijvende, opvattingen over spelling, radiostemmen, taboewoorden en lelijke taal, en de eigen ervaringen met de Nederlandse les vergelijken met die van hen. Over de toekomst van het Nederlands zijn sommige geïnterviewden hoopvol, anderen beschouwen de taal als op sterven na dood. Immers, het Engels is de omgangstaal geworden binnen de internationale politiek, de handel, de wetenschap, op het Internet - en het Nederlands lijkt alleen maar terrein te verliezen. Wij als samenstellers van dit boek horen bij de optimisten. De aandacht voor dialec ten en Nederlandstalige popliedjes groeit. Nog nooit werden er zoveel boeken over het Nederlands gepubliceerd. Buiten Nederland en België geven 600 docenten aan zo'n 225 universiteiten in 244 landen les in Nederlandse taal. De afgelopen drie jaar is niet alleen de grootste grammatica van het Nederlands verschenen (de Algemene Nederlandse Spraakkunst), maar ook het grootste woordenboek van de wereld (het Woordenboek der Nederlandsche Taal). Door de eenwording van Europa neemt van de weeromstuit ook de trots op de eigen cultuur en taal weer toe. En nog nooit hebben er zoveel mensen Neder lands gesproken en geschreven als aan het eind van de twintigste eeuw. Maar ook als wij (en Hugo Brandt Corstius) het mis hebben en als dit de laatste eeuw was van het Nederlands, dan was het wel een grandioze eeuw. Het was de eeuw waar in Han Hollander voor de radio het eerste live-verslag verzorgde van een voetbalwed strijd, Nederlanders zich steeds vrijmoediger gingen uiten tegen gezagsdragers, Vla mingen en Friezen recht kregen op hun eigen taal en het ABN zich vestigde én zijn auto- 8 INLEIDING riteit verloor. Waarin Marten Toonder, Kees van Kooten, Wim de Bie en Johan Cruijff de taal hebben verrijkt en waarin soms zomaar mooie nieuwe woorden opdoken als karao- ke, valreepmoeder en levensnevel. Waarin Nederlanders elkaar in de haren vlogen over de spelling van odeklonje, ginekoloog en pannenkoek én bij honderdduizenden aan de buis gekluisterd zaten toen Philip Freriks voorlas over przewalskipaarden en tseetseevliegen. Dit is de taal.van onze eeuw, die begon met Zeppelin en eindigt met millenniumbaby. Leiden, 26 september 1999 Peter Burger en Jaap de Jong I 901)-1909 De Bredase suikerfabrikant S.C.j. Heerma van Voss zit in de tweedekker van de Franse aviateur graaf De Lambert. Om het veertigjarig bestaan van zijn fabriek te vieren, organiseert hij de eerste vliegdemonstratie boven Nederlands grondgebied. ld 1900-1909 Van luchtschipper tot millenniumbaby Honderd jaar Nederland en Nederlands in oude en nieuwe woorden FRANK JANSEN EUR,27juni 1909-Om 20.23 stijgt de Franse vieren, hoopt hij zijn 'werklieden iets te laten L aviateur graaf De Lambert met zijn twee- zien wat in Nederland nog niet gezien was': de dekker op van de Kloppenbergsche Heide bij eerste vliegdemonstratie boven Nederlands Leur. Zijn vliegtuig is gebouwd naar het model grondgebied. van de Amerikaanse gebroeders Wright, van wie Drie en een halve minuut later al is de vlucht ten De Lambert de vliegkunst heeft geleerd. De twee einde, maar het is een onvergetelijk schouwspel, propellers worden aangedreven via fietskettin- Een ooggetuige: 'Wij allen gevoelden hier iets gen. Initiatiefnemer voor deze vlucht is de Bre- bijzonders te zien en alom steeg uit de rijen der dase fabrikant S.C.J.