YR ORSAF RHEILFFORDD WREIDDIOL Y DOCIAU / THE DOCKS Y MARINA /THE MARINA INCLEN PENSCOINS /PENSCOINS INCLINE LODJ HELA Y FAENOL /HUNTING LODGE, CEFN ‘TREF’ OESOEDD CANOL BODANDREG THE ORIGINAL RAILWAYSTATION MEDIEVAL TOWNSHIP TROEDIO LLWYBRAU Adeiladwyd y dociau yn wreiddiol ym 1 820 ond Y Lôn Las yw gwely’r hen rheilffordd o dociau 1 902 y gwelwn Borthaethwy ac fe'i agorwyd i ‘Port heddiw. Ar ei uchafbwynt Dinorwic’ ym 1 852. Lleolwyd yr orsaf roedd 400 o longau yn gwreiddiol (‘Yr Hen Orsaf’heddiw) drws cludo llechi oddi yma bob nesaf i hen dafarn y ‘Halfway’ yn fwri- blwyddyn mor bell a’g adol. Port Dinorwic America ac Awstralia. Wrth Lôn Las is on the trackbed ofthe old gerdded ger yr Afon Heilyn, passenger railway line from Menai down ar draws y Doc Mewnol yn gyntaf. Edrychwch i’r chwith a fe ‘Bodandreg’ oedd yr enw ar ‘tref’ oedd yn sefyll yma erbyn 1 296. Bridge, and opened to ‘Port Dinorwic’ in welwch adeilad brics coch lle roedd trydan y dociau yn cael ei Fe’i rhannwyd i sawl ‘gafeilion’ (ffermydd) yn perthyn i Cadell ap FOOTPATHS 1852 where the original station (now ‘Yr gynhyrchu. Gyferbyn a’r bont fe welwch y ‘Doc Restaurant’. Llywarch, Madog ap Llywarch a Iorwerth ap Llywarch (brodyr o Hen Orsaf’) was deliberately built Yn ystod y 1 9ed ganrif, roedd partion hela Coed Cefn y Faenol yn Swyddfa’r dociau roedd hwn a lleoli’r twnel yr Inclen oedd yn cario’r bosib) a thri arall. Adeiladau pren oeddynt i gyd, sef y rheswm pam behind the Halfway Inn. Mae’r allt i fyny at Bryn y Waun yn ein harwain heibio gweddillion enwog am ddenu gwesteion pwysig, yn cynnwys aelodau o’r teulu llechi i lawr o Penscoins (Gweler Taith 2) tu cefn i’r adeilad hwn. inclen Penscoins a oedd yn dod a’r llechi o derfyn rheilffordd brenhinol. Roedd arfer bod lodj iddynt gyferbyn a’r llwybr (gweler nad oes unrhyw beth ar ôl. Gwelwch yr ail-gread (uchod) fel yr The docks were originally built in 1820 but it is the 1902 docks we ABERPWLL chwarel Dinorwig i lawr i’r dociau (gweler Taith 1 ). O 1 840 hyd at y map) ar gyfer gwleddoedd swmpus. oedd 800 o flynyddoedd yn ôl. see today. At its height, over 400 ships left here to take as far afield 1 969, dwyster pwysau’r llechi oedd yn pweru’r inclen, gyda’r The Faenol’s famous hunting parties in Tan yr Wylfa Woods on our Bodandreg was the name ofa medieval township that stood here, as America and Australia. We first reach The Inner Dock where the red cerbydau gwag yn cael ei tynnu i fyny’r allt gan y rhai llawn. walk attracted some notable guests over the years, including visiting first mentioned in 1296. The land was divided into a number of Anodd yw credu heddiw bod yr holl ardal lle safai’r Marina wedi Mae ‘tref’ Aberpwll a’i bricked building to your left once supplied the docks with electricity. The ascent up to Bryn y Waun runs alongside what remains ofthe royalty. A wooden hunting lodge which once stood on our path near ‘gafaelion’ (holdings) belonging to Cadell ap Llywarch, Madog ap bod yn weithdai, tramffyrdd a ystordai’r dociau lle pentyrrwyd wreiddiau yn yr Oesoedd Penscoins Incline (see Walk 2) that brought the slate down to the dock- Incline. It brought the slate from the Dinorwic Slate Railway that Cefn Farm (see map) was used for feasts. Llywarch and Iorwerth ap Llywarch (presumably brothers) and three miloedd a filoedd o lechi yn barod i’w hallforio o amgylch y byd. Canol, ac fe dyfodd i s, emerged through a tunnel immediately behind the Dock Offices terminated on top of the hill above, down to the Docks (see Walk 1). other unnamed people. No buildings survive which is not a surprise as Dim ond simdde y Gweithdy Gwaith Coed sydd yn sefyll o hyd. wasanaethu y felin halen ar (now the ‘Doc Restaurant’by the bridge). (see photo). The incline ran from 1840 till 1969 and was powered by gravity – the everything in those days was built in wood, which would have rotted Now developed into a Marina, this entire area was once a hub of FFERM CEFN FARM aber yr Afon Heilyn. Agorwyd full load going downhill raising the empty carriages going up. away. The reconstruction (above) shows what the ‘township’ may yr hen ysgol sydd ar eich taith activity with tramways, workshops and warehouses where thousands have looked like around 800 years ago. ym 1 927, ond fe caewyd yn y Y FELIN GWREIDDIOL / THE ORIGINAL MILL upon thousands of worked slate was stockpiled, ready to be loaded Adeiladwyd Cefn fel un o 1 970au. onto the ships. All that remains is a distinctive slate chimney, once part PENSCOINS ffermydd Stad Y Faenol Aberpwlldates to themiddleages andgrewto servethefirst‘saltmill’ ofthe Woodworking Workshop. oddeutu 1 700 i deulu’r "LLYN BODDI BABIS” at the mouth ofthe river Heilyn. The old school you see on your walk was Agorwyd lein chwarel Owen, fu’n byw yma tan opened in 1927 but shut in the 1970s. Dinorwig ym 1 840 i adleoli’r ddiweddar iawn. Yn ystod GARDDFON dramffordd cynharach yr ail ryfel byd roedd Y TRAMFFORDD 1 820 / THE 1820 TRAMWAY (Gweler Taith 1 ). Er hynny, carcharorion Almaeneg yn Blynyddoedd maith yn ôl, yn ceffylau oedd yn tynnu’r gweithio ar y fferm ac yn ‘ardd Sir Fôn’ byddai’r cerbydau tan i drenau stêm byw yn y beudai a welwch porthmyn yn gadael eu gyrraedd yn 1 848. Gyferbyn ar eich taith gerdded. anifeiliaid pori cyn y croesiad i’r a’r hen ‘sied gerbydau’ ar ein Cefn Farm was built in around 1700 as a Faenol Estate Farm and Ynys Môn. Gyferbyn a’r dafarn taith fe welwch hen remained in the same family, the Owens, until very recently. During heddiw fe welwch adeilad ‘sleepers’ cerrig y the second world war German prisoners of war who worked on the carreg lle sefydlwyd cwmni cig dramffordd wedi eu dympio. farm were housed in the outbuildings. Safai’r Felin Heli wreiddiol (o ble ddaw enw’r dref) wrth gêg yr Afon adnabyddus ‘Roberts of Port Dymchwelwyd y ‘Drum House’ oedd yn tynnu’r cerbydau i fyny ac i HANESION O’R OES EFYDD I’R AIL RHYFEL BYD Heilyn yn yr Oesoedd Canol. Adeiladwyd y felin olaf ym 1 633, ond Dinorwic’ ym 1 924, sydd eisioes lawr yr Inclen i’r dociau pan adeiladwyd y lôn osgoi. Oddi yma YSBRYD GELLI GYFFWRDD A PHLANHIGION A BYWYD GWYLLT YR ARDAL I nid oes dim yn weddill ohoni heblaw plac sydd eisioes yng wedi ei ail-leoli yn agosach i roedd y chwarelwyr yn gadael am y chwarel 8 milltir i ffwrdd am 6 Dim ond pwll bach o ddŵr sydd yn weddill o’r ‘llyn’ yng nghornel nghyntedd gwesty Plas Dinorwic. Trwy gymharu hen fapiau o’r Gaernarfon ac yn allforio eu bob bore ar gerbydau awyr agored ym mhob tywydd. THE GREENWOOD GHOST cae cyfagos i'r Gelli Gyffwrdd heddiw (gweler y map). Bydd yn GERDDED A DARGANFOD ardal gyda mapiau cyfoes, rydym wedi ail-greu yr hen felin fel pe tai cynnyrch led led y byd. Os dewch ar draws dyn mewn tipyn o oed, wedi ei wisgo mewn Ym 1 820 agorwyd tramffordd 8 milltir o hyd o’r chwarel lechi yn The Dinorwic Slate Railway opened in 1840, replacing the earlier sychu i fyny yn y haf ond mae’n bosib fod yr enw a’i wreiddiau yn yn sefyll o hyd (gweler darlun, uchod). Many years ago, drovers hen gôt laes (hyd yn oed ar ddiwrnodiau poeth) tra’n cerdded y Dinorwic lawr i’r dociau yn y Felinheli. Yma ac acw fe welwch tramway (see Walk 1). However, steam trains did not arrive until later nyddiau Paganaidd pan oedd traddodiad ‘boddi babis’ i wared a The medieval tidal mill (from which Felin takes its name) once used to keep their cattle in the ffordd ger Bryn - mae mwy na thebyg iddo eich cyfarch yn STORIES FROM THE BRONZE AGE TO THE awgrym ohoni, a'r hen siediau yn 'Nant Adda' oedd stablau and this line too was horse drawn for the first 8 years. Next to the old phlant ‘demonig’ yn gyffredin drwy Ewrop. stood on the outlet of Afon Heilyn. Nothing remains of the last mill, ‘Garden ofAnglesey’ (Garddfon) before loading them on to the ferry to gyfeillgar. Ond gwnewch yn siwr ei fod yno o hyd ar ôl mynd ceffylau'r tramffordd (Gweler y map). carriage shed on our walk is a pile of discarded stone sleepers from Today, ‘Llyn Boddi Babis’ is no more than a pool of water in the SECOND WORLD WAR AND SOME OF THE AREA’S built in 1633, apart from a plaque located in the foyer of the Plas Anglesey. Today, the stone building you see opposite the ‘Garddfon’ heibio gan ei fod â’r tueddiad i ddiflannu o flaen eich llygaid. In 1820, an 8-mile long horse drawn tramway from the slate the earlier tramway. The Drum House that winched slate carriages corner of a field near the Greenwood Centre (see map). As the Dinorwic Hotel nearby. By matching an old plan of the mill with was where the renowned butchers ‘Roberts ofPort Dinorwic’ company If you should come across an old man, dressed in a long coat PLANTAND WILDLIFE TO WALKAND DISCOVER quarries in Dinorwic down to the docks in Felinheli was opened. Here down the incline to the harbour was demolished to make way for the translation of the name suggests, at one time it could well have been modern maps, we have re-created the mill as if it still stood today (see started life back in 1924, who now export their meat products all (even on the warmest of days) along the road near Bryn Pistyll who and there you will see evidence of it and and the sheds at ‘Nant Adda’ Felinheli bypass. The quarrymen would leave here for 8 a ‘lake where babies were drowned’. The name could have survived image above). round the world from a modern factory nearer . wishes you a nice day, make sure he is still there when you turn round were where the horses were kept (see map) miles away at 6 in the morning in open top carriages in all weathers. from Pagan times when infanticide was common in pre-Christian to look at him. He has a tendency to disappear into thin air. Europe and was carried out to get rid ofdemonic children.

CLOC Y PENTREF /THE VILLAGE CLOCK TOLLDY’R TYRNPEG / TURNPIKE TOLLHOUSE BRWYDR MOEL Y DON / THE MOEL YDON BATTLE YSBRYDION TAN Y MAES LLWYBR CERRIG YR AFON PATH GORESGYNIAD Y RHUFEINIAID THE GHOSTS OF TAN YMAES THE ROMAN INVASION OF ANGLESEY Yn dyddio o 1 926, fe welwch cloc y pen- Agorwyd Ffordd Caernarfon Ychydig cyn i Edward I Mae’r llwybr hwn yn linc berffaith tref (a’r cofeb) ar gychwyn eich taith. Yn pan ddaeth y rheilffordd yn yr oresgyn y Cymry ym 1 283, rhwng Taith 4 a’r Lôn Las ger Cerrig ystod yr ail rhyfel byd, i ‘Church House’ 1 850au. Safai tolldy cyfaethocaf mwynhaodd Llywelyn ap yr Afon. Mae sawl gwrthrych wedi (drws nesaf) ddaeth carcharorion rhyfel yng Ngogledd Cymru lle mae Gruffydd un buddugoliaeth ei ddarganfod ar hyd y llwybr yn Almaeneg y fro i wylio ffilmiau. mynedfa i Eglwys Sant Mair olaf yn erbyn y Saeson. Ar ôl awgrymu bod melin flawd yn sefyll The village clock and memorial we see heddiw. concro Ynys Môn, yma ar un pryd. Efallai i chi sylwi ar near the beginning of our walk was Caernarfon Road opened penderfynodd y Saeson olion lôn i,r felin y tu cefn i gartref unveiled in 1926 (image) and stands in the when the railway arrived in the groesi’r Fenai drwy clymu 50 hen bobl Cerrig yr Afon.. grounds of Church House where local 1850s and the most lucrative Tollhouse in North once stood by o longau at ei gilydd i ffurfio Tua canrif yn ôl roedd ffarmwr yn dod a’i gert i lawr lôn Tan y Maes This path is an excellent link German POWs came to watch films during the second world war. the entrance to St Mary's Church. bont a lanio yma yn y Felinheli. Ond roedd y Cymry yn aros pan ddychrynodd y ceffyl a tharo dwy o genod bach yma a’u lladd between Walk 4 and Lon Las and the amdanant a bu iddynt ddisodli’r ‘bont’…a boddwyd rhan fwyaf o’r yn y man ar lle. Mae sawl un yn dweud ei fod yn bosib i chi glywed concentration of finds along it Mae’n wir o bosib fod archwiliad archaeolegol ger Fferm Bryn yn YR AIL ORSAF / THE SECOND RAILWAYSTATION ADEILADU LLONGAU YN DINAS / SHIPBUILDING Saeson. sŵn y plant yn chwarae ar hyd y lôn hyd at heddiw. suggests that a corn mill once stood ddiweddar wedi darganfod caer Rhufeinig ‘dros dro’ (gweler y A few months before Edward I conquered Wales in 1283, Llywelyn About a century ago, a farmer was driving his cart down Tan y here in Medieval times. If you look map). Efallai bod hyn yn rhoi ateb i'r hen bôs o ble yn union y ap Gruffydd enjoyed one last victory against the English. After Maes when the horse bolted, killing two girls who were playing in the hard enough you may well note the Nid oedd yr orsaf wreiddiol (gweler Taith Roedd Dinas yn fogel croesodd Y Rhufeinaid yr Afon Fenai yn ystod eu goresgyniad yn conquering Anglesey, the English army decided to cross the Menai road. Some say that you can still hear the girls’ disembodied voices remains of what is possibly a 1 ) ddigon mawr ac agorwyd yr ail un sydd adeiladu llongau yn niwedd y 60OC? Pryd hynny, gyda lefel y môr yn îs, mae’n bosib bod darn Straits by tethering 50 ships together to land here in Y Felinheli. But the still playing in the road to this day. medieval track to the mill just to the rear of Cerrig yr Afon Nursing yn eich gwynebu ar ben yr allt o’r cloc ym 1 8ed ganrif ac fe adeiladwyd o dir yn ymestyn allan i’r Fenai gyferbyn lle safai Plas Menai Welsh were waiting for them and destabilised the bridge. The English Home. 1 872. Caewyd canrif yn ddiweddarach a dros 1 00 o longau yma. Y heddiw ac yn ei wneud yn hawdd i’r Rhufeiniaid groesi. army fell into the waters and most were drowned. fflatiau sydd yno heddiw. mwyaf oedd y sgwner CELC RHUFEINIG BONC ROMAN HOARD Dychmygwch yr olygfa tra’n cerdded ar hyd y Lôn Lâs. Gyda’i dociau a’i rheilffyrdd, cysylltir Y Felinheli The original railway station (See Walk 1) ‘Ordovic’ a lanswyd ym 1 875. PLAS LLANFAIR A’R BEUDY / LLANFAIR HALL AND THE BARN Recent excavations near Bryn Farm (see map) may well have gyda’r diwydiant llechi. Ond mae’r stori yn mynd yn answered an age old conundrum – where exactly did the Romans was too small and the larger second one, facing you uphill from the Yn anffodus fe’i dryllwyd ger FFERI MOEL Y DON FERRY Darganfyddwyd celc o geiniogau cross the Straits during the first invasion of Anglesey in 60AD? In ôl llawer pellach….o angladdau yn yr Oes Efydd, clock was opened in 1872. It closed a century later and has been lately Mobile, Alabama, Unol Rhufeinig yn y caeau ger Tyddyn Roman times the sea levels were lower and it is possible that a spit of goresgyniad y Rhufeiniad, concwest y Saeson, Y converted to apartments. Daleithiau ar 8 Hydref 1 894. Sefydlwyd y fferi yn y 1 6ed Bach. Mwy na thebyg cafodd yr land extending well out into the Straits existed beyond where Plas Rhyfel Cartref, adeiladu llongau i ymarferion Suddwyd dwy long arall ganrif i gario bobl ac arian eu cuddio oddi wrth y dyn Menai is today, making the crossing much easier. Just imagine the Paganaidd a hyd yn oed ambell i ysbryd. gafodd eu hadeiladu yma yr anifeiliaid o’r lanfa y gwelwch trethi Rhufeini. Efallai gwnaed FFORDD BRYNFFYNNON ROAD scene as you walk Lôn Lâs. …A ble yn union safai’r ‘Felin’ ei hyn? Mae dros 30 un pryd, y ‘Dinorwic’ a’r Minnie Coles, gan ‘torpedoes’ U-boats yr o flaen y Garddfon i Sir Fôn. hyn gan rhywun bu farw cyn Almaenwyr yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Daeth i’w ben yn y 1 960au. milltir o lwybrau yn Felinheli, ac mae gan bob un Ffordd Brynffynnon oedd y lôn dweud wrth neb lle yn union iddo Dinas became a hub for shipbuilding from the 1770s. Over 100 The ferry that once took EGLWYS LLANFAIRISGAER CHURCH eu rhyfeddodau o fyd natur ac o’r gorffennol i’w wreiddiol trwy’r Felinheli. guddio’r trysor. ships were built here over the years; the largest being the ‘Ordovic’ in people and animals from the slipway you see near the Garddfon dated darganfod. Mwynhewch! Edrychwch yn ofalus a fe A hoard ofRoman coins was once found in the fields near Tyddyn 1875, which was wrecked near Mobile, Alabama, USA on 8 October from the 16th century, but sadly came to an end in the 1960s. welwch fod nifer o siopau Bach. Such hoards may have been deliberately ‘hidden’ to avoid 1894. Two other ships built here around the same time, the ‘Dinorwic’ prysur a chapeli yma ar un adeg Roman Tax Collectors getting their hands on the money. The owner Felinheli, with its’ docks and railways, is generally and ‘Minnie Coles’ were torpedoed by German u-boats during the First . CAER 'DINAS' FORT ofthe coins would then probably have died taking the location ofthe associated with the slate industry. However, the story World War. hoard to his grave. goes back thousands of years, from Bronze Age Ffordd Brynffynnon was the original road through Y Felinheli. Look carefully and you will notice GLAN Y MÔR / BEACH ROAD burials, the Roman invasion of Anglesey, the English Dyddir Plas Llanfair i ddechrau’r 1 6ed ganrif ac ar un adeg roedd yn that there were numerous shops and chapels here at one time. CROESFAN BRYN PISTYLL SLATE RAILWAY CROSSING conquest of Wales, the Civil War, shipbuilding… .to Roedd arfer bod nifer o weithdai gartref i Richard Griffiths, bu’n flaengar yn amddiffyniad dinas Caer Pagan rituals and even the occasional ghost. cynhyrchu ac adnewyddu ar ran y brenin ym 1 645 yn ystod y Rhyfel Cartref. Os edrychwch EGLWYS SANT MAIR / ST. MARY’S CHURCH Sied rheolwr groesfan rheilffordd Dyddir rhai o waliau’r eglwys I’r 1 3ed ganrif. Ar un adeg cafwyd … ..And where exactly was the ‘Felin’ (mill) situated? hwyliau yma yn cynnwys y ‘Sail tuag at Beudy Plas Llanfair (o'r Lon Las), fe sylwch ar ffenest chwarel lechi Dinorwig y gwelwch ym niwed mawr i’r adeilad mewnol – o bosib yn ystod y Rhyfel Cartref Loft’ – lle mae ‘Menai Bakery’. ardduniedig iawn. Mae’r adeilad hwn yn dyddio o’r 1 7ed ganrif ond There are 30 miles of footpaths and trails in Felinheli Mryn Pistyll. Am dros deugain yn y 1 640au. Mae tystiolaeth mai nid hon oedd yr eglwys gyntaf Adeiladwyd Sant Mair yn Eglwys Edrychwch yn ofalus ar ffenest o’r 1 4ed ganrif yw hwn a gafodd ei ailgylchu o Eglwys alone, each with its’ own histories to tell and wonders mlynedd ar ôl y Rhyfel Mawr, dyma lle yn Llanfairisger a bod un gynharach yn sefyll ar lain o dir oedd yn Filwrol ym 1 864. Cynllunwyd gan ‘Arafadon’ ac ‘Awel y Môr’ a fe Llanfairisgaer. ofnature to discover. Enjoy… !!! weithiodd dyn a ddaeth gartref or arfer estyn allan i’r Fenai cyn i lefel y moroedd godi (gweler J G Weightman oedd yn welwch cwpl o ffenestri wedi eu 2000 o flynyddoedd yn ôl, safai caer Oes Haearn ym Mhenrhyn The original Hall dates back at least 500 years and was at one time ormes honno yn dioddef o ‘Goresgyniad y Rhufeiniaid, uchod). adnabyddus am gynllunio llenwi mewn i osgoi talu’r ‘Treth Dinas. Tu mewn roedd nifer o gytiau crwn tô gwellt ac o amgylch y the home of Richard Griffith, a noteable Royalist during the Civil War ‘shellshock’. O ganlyniad, ni siaradodd Being over 800 years old, this is one of the oldest surviving ffatrioedd y Chwyldro Ffenestri’ oedd yn ddyledus yma tan 1 851 . ‘pentref’ roedd palis enfawr o bren i amddiffyn y trigolion……rhag who played his part in defending Chester during the siege of 1645. gair â neb yr holl amser. churches in north-west Wales. At some stage much of the church’s Diwydiannol yn Lloegr. Once a bustling street, some houses, such as Menai Bakery, started bleiddiau yn fwy na dim byd arall. Look carefully towards the 17th century barn you see in the field on Situated on the interior was severely damaged, most probably during the Civil War of St Mary’s Church was built life as sail-makers’ and repairers’ workshops (hence ‘The Sail Loft’). Dinas was a very different place 2000 years ago, for here stood an Iron your walk and you will notice an ornate 14th century window that was Railway, the man who worked the level the 1640s. There is a local tradition that an earlier church may have as a ‘military church’ in 1864 Look carefully at ‘Arafadon’ and ‘Awel y Môr’ and you will notice a Age Promontory Fort. Inside, a collection of round huts would have recycled from Llanfairisgaer Church. crossing at Bryn Pistyll for 40 years after stood on a spit ofland that once stood protruding out into the Straits and designed by J G Weightman, an architect noted for the couple ofblocked up windows, victims ofthe Window Tax that was not been surrounded by a wooden palisade for protection, from wolves as The Great War had returned with ‘shellshock’ and sadly never spoke a beyond when sea levels were lower (see Roman Invasion of factories he built in England during the Industrial Revolution. repealed here until 1851. much as anything else. single word to anybody. Anglesey). Y GWANWYN / SPRING YR HAF / SUMMER

Byddwch yn barod i’ch synhwyrau gael eu deffro gan Ar y lôn lâs edrychwch am y gweirlöyn brych, sy’n olygfa ac arogl craf y geifr, briwydd bêr a chlychau’r hedfan yn y cysgod a’r fantell goch a’r fantell garpiog a gôg, ynghyd a blodau’r gwynt bychan gwyn a blodau fydd yn bwydo ar bennau gwyn llysiau’r angel, yr efwr melyn llygad Ebrill, y briallu a charn yr ebol. Hefyd a’r coed mêl peraroglys. Bydd yml y llwybr yn llawn o edrychwch am betalau bychain glas y rhwyddlwyni, lygad-llo mawr a blodau piws cribau San Ffraid, y rhai gwyrdd bresych y cŵn a’r eglyn melynwyrdd. Craf y geifr Briwydd bêr Rhwyddlwyn Bresych y cŵn Mantell paun Trilliw bach Efwr Coed mêl Meillion coch Phys y ceirw Bydd y dail rhedyn fel torch neu ‘goil’ yn barod i bengaled a’r ytbys. Mae’r rhain ynghyd a’r meillion Wild garlic Sweet woodruff Speedwell Dog’s mercury Peacock Small tortoiseshell Hogweed Buddleia Red clover Bird’s foot trefoil ddadgrychu. Efallai cewch gip ar löyn byw cynnar fel y coch a phys y ceirw yn cynnig neithdar i fwy o löynnod gwyn blaen oren, y gwyn gwythien werdd a’r glesyn – y gwibiwr bach, glesyn cyffredin a gweirlöynnod y celyn, hefyd bydd y mentyll paun a’r trilliw bach yn perthi fydd yn dawnsio yn yr heulwen, tra bydd deffro o’u gaeafgwsg pan fydd yr haul yn tywynnu. gweirlöyn y cloddiau yn gorffwys ar yr ochrau.

Be prepared for your senses to be assaulted by the sight On Lôn Lâs look for speckled wood butterflies flying in the and smells of wild garlic, sweet woodruff and bluebells, shade, and red admiral and comma butterflies feeding on along with the pretty white flowers of wood anemone the white heads ofangelica and hogweed, and the and the yellow lesser celandine, primrose and coltsfoot. Clychau’r gôg Blodau’r gwynt Eglyn Gwyn blaen oren Gweirloyn brych Mantell goch Llygad-llo mawr Cribau San Ffraid Gwibiwr bach Glesyn cyffredin Look for the tiny blue flowered speedwells, the green Bluebells Wood Anemone Golden saxifrage Orange tip Speckled wood Red admiral Ox-eye Daisy Betony Small skipper Common blue perfumed buddleia. The sunny verge is full ofox-eye flowered dog’s mercury, and yellow-green golden daisies and the purple flowers ofbetony, knapweed and saxifrage. The new fern fronds will be coiled springs about vetches. These, plus red clover and bird’s foot trefoil, to uncurl. If you are lucky you may see an early butterfly like the orange tip, the green-veined white or holly blue. provide nectar for the small skipper, common blue and Also the peacock and small tortoiseshell butterflies will be the gatekeeper butterflies which dance in the sunshine emerging from hibernation to fly in the sun. whilst the wall brown butterfly rests on the banks.

Briallu Carn yr ebol Gwyn gwythien werdd Glesyn celyn Mantell Garpiog Llysiau’r angel Y bengaled Ytbys Gweirlöyn y perthi Gweirlöyn y cloddiau Delweddau / Images © Debbie Evans Primroses Colts-foot Green veined white Holly blue Comma Angelica Knapweed Vetches Gatekeeper Wall brown

TAITH / WALK1 TAITH / WALK 3 PEN Y BRYN, LÔN LÂS A/AND LÔN LÂS, ROWEN A/AND AFON HEILYN, 2 milltir/miles (3.2 kms) Diolch yn arbennig i nifer o drigolion y pentref a roddodd mor hael BEACH ROAD 2.5 milltir/miles (4 kms) Mae’r daith yn cychwyn o waelod Allt Pen y Bryn a o'i hamser i wneud y prosiect hwn yn bosib. Trowch i'r chwith allan o'r 'Felin Sgwrsio' ac i'r dde wrth dilyn y Lôn Lâs heibio cefn yr ‘Half Way’ i bentref A special thanks to many ofthe inhabitants ofthe village who gave so gloc y pentref. Dilynwch y Lôn Lâs i'r dde. Yna trowch Aberpwll. Yno, i’r chwith, mae llwybr sydd yn eich generously oftheir time to make this project possible. i’r chwith ar lwybr sydd yn eich arwain i fynu at Fferm arwain yn ôl i gyfeiriad y pentref, nes cyrraedd y Penrallt. Trowch i’r dde ar hyd trac y fferm i ymuno a grisiau am ‘Four Crosses’. Trowch i’r dde ar hyd pafin Diolch hefyd i / Thanks to: Thomas Benson (DigiArt), Lôn Llwyn. Cerddwch i lawr Lôn Llwyn ac ymlaen i fyny y lôn fawr am oddeutu canllath. Croeswch y lôn yn Gareth Wyn Roberts a/and Owain Parry. Brynffynnon am 1 50m. Fforchiwch i'r dde i lawr allt ofalus i ymuno a’r llwybr cyhoeddus gyferbyn sydd serth ger Eglwys St. Fair. Croeswch Ffordd Gaernarfon yn eich arwain i lawr at Afon Heilyn a’r dociau. i ymuno a Lôn Rowen i lawr i Glan y Môr. Wrth y Croeswch y bont yno a ewch i’r dde nes cyrraedd y Garddfon, trowch ar y llwybr trwy'r Hen Gei Llechi ac Garddfon. Trowch i fyny Penceunant i fynd yn ôl i yn ôl i Stryd Bangor. Troi i'r dde at Y Felin Sgwrsio. Stryd Bangor. Turn left out ofthe 'Felin Sgwrsio'. Turn right at the vil- This footpath starts at the foot of Pen y Bryn Hill lage clock and right again along Lôn Lâs. Turn left up Pen and follows Lôn Lâs cycle path as far as Aberpwll. Once y Bryn and onto a path almost immediately left up to- there, a path to the left takes you back in the direction wards Penrallt Farm. Turn right along the farm track. of the village until you reach steps that lead you up to Turn right down Bush Road and ahead on to Brynffynnon the 'Four Crosses’. Turn right and keep to the pavement Road for 150m. Fork right down a short steep hill near St. on the main road for around 100 yards. Cross the road Mary’s Church. Cross Caernarfon Road, joining Rowen Rd carefully to join the public footpath opposite that and Beach Road. At the Garddfon Inn follow the path and leads down to the Heilyn River and the docks where road through the Old Slate Quay, eventually rejoining you cross the bridge and turn right to go as far as the Bangor Street. Felin Sgwrsio is to the right. Garddfon Inn. There, turn left up Snowdon Street re- turning to Bangor Street.

TAITH / WALK 4 TAITH / WALK 2 BONC I/TO BETHEL A/AND CEFN A/AND BODANDREG, BUSH ROAD 3.2 milltir/miles (5.1kms) 4.6 milltir/miles (7.4 kms) Wrth giat yr ysgol, ewch i'r dde ac yna i'r chwith at O Stryd Bangor, cerddwch am Penrallt. Ar ôl mynd o Lôn Tan y Maes. Cariwch ymlaen ac o dan y ffordd os- dan bont y ffordd osgoi, trowch ar y llwybr i’r goi. Heibio fferm Bonc, ewch trwy giat mochyn a syth chwith. Trowch i'r dde ar ôl cyrraedd y ffordd osgoi ar draws y cae. Ewch trwy giat mochyn arall. Cadwc ac yna ymlaen am 1 00m. Trowch i'r dde cyn wrth y clawdd at trydydd giat mochyn. Trowch i'r dde cyrraedd y tŷ. Dilynnwch y ffordd lle bu yr hen ac yn syth i'r chwith cyn cyrraedd Tre Gôf , Bethel. rheilffordd chwarel a phasio bythynod Penscoins. Trowch i’r chwith i Bryn Pistyll. Trowch i'r chwith ac Croeswch y lôn a dilyn llwybr at Fferm Cefn. Cyn ymlaen heibio Gelli Gyffwrdd. Cadwch i'r chwith eto ar cyrraedd y tŷ, dringwch y gamfa sydd ar y dde. Cad- hyd y lôn sydd yn eich arwain i Ffordd Llwyn, ymlaen i wch i'r chwith wrth gyrraedd y goedwig ac yna ym- Ffordd Helen yn ôl i'r Ysgol. laen cyn cyrraedd gamfa arall. Anelwch ar draws y At Felinheli School turn right and then left to join Tan cae at Tan-yr-Wylfa. Gan basio o flaen y tŷ, trowch i’r y Maes Road. Carry on and then under the bypass to Bonc dde ar hyd y trac. Yn y lôn bost, trowch i’r chwith at Farm. Past Bonc Farm go througha kissing gate and groesfan rheilffordd Bryn Pistyll ac yno i’r dde i straight across the field to another kissing gate. Keep with gyfeiriad Bethel am hanner milltir. Trowch i'r dde at a stone wall to a third gate. Turn right and immediately Fferm Y Wern. Dilynwch y llwybr ar draws y caeau i left reaching Tre Gôf, Bethel. Turn left to Bryn Pistyll and Bodandreg. Yn y ffordd bost, trowch i'r dde ac yn left again past the Greenwood Centre. Follow the road syth i'r chwith, heibio Llyn Boddi Babis. Dilynnwch y that bears left and leads you to Bush Road, ahead up ffordd a troi i'r chwith ar ôl cyrraedd Bryn y Waen. Brynffynnon and uphill back to the school. Dilynnwch y ffordd yn ôl i Ffordd Bangor. From Bangor Street, walk up Penrallt. After going under the by-pass, turn immediately left. When you reach the by-pass, turn right and walk for about 100m. Turn right before getting to the house. Follow the track TAITH / WALK 5 (where the slate railway once ran) and pass Penscoins LÔN LÂS I /TO Cottage. Cross the road and follow the track to Cefn Mae map ychwanegol (dde) o EGLWYS LLANFAIRISGAER CHURCH Farm. Before reaching the farmhouse, go over a stile to hanes STRYD BANGOR ar gael yn 1 .4 milltir/miles (2.2 kms) unffordd / one way your right. Veer left on entering the woods. Climb an- y ‘FELIN SGWRSIO’. other stile and head across the fields towards Tan yr An additional map (right) of Dechrau yn y Meddygfa, dyma daith hawdd ar hyd Wylfa. Passing in front of the house, turn right. Turn BANGOR STREET is available at the Lôn Lâs at Eglwys Llanfairisgaer. Yn addas i bobl sydd left at the public road and then right at Bryn Pistyll to- ‘FELIN SGWRSIO’. Cymerwyd bob gofal wrth gasglu’r holl wybodaeth yn y daflen hon ond rhaid cofio angen cerdded ar dir gwastad neu defnyddio goets wards Bethel for half a mile. Turn right to Wern Farm. bod gwirionedd un person yn gallu bod yn gelwydd i rywun arall. Gobeithiwn cewch neu gadair olwyn. Mae modd dal bws y ôl i'r Felinheli Follow the fields to Bodandreg, where you turn right. bleser darganfod y teithiau ar y map ac hwyl dyfeisio rhai eraill eich hunain. ger y mynedfa i Blas Llanfair. At the public road, turn right and immediately left past Whilst great care has been taken to collate all the information in this map, it can often be Starting at the Medical Centre, this is an easy walk 'Llyn Boddi Babis'. Follow the road, turn left at Bryn y Cerwch i ‘www.felinheli.org’ am rhagor o the case that one person,s fact can be another’s myth. We hope you enjoy discovering along Lôn Lâs as far as Llanfairisgaer Church. Suitable for Waen. Follow the road down to Bangor Street. hanesion ar hyd y llwybrau hyn. these walks and fun devising your own routes. those who need to walk on the flat or to use a pram or a There are more stories to be discovered at wheelchair. There is an option of getting a bus back to ‘www.felinheli.org’. Felinheli near the entrance to Llanfair Hall.