Manifesto

LLYFRGELL GENEDLAETHOL CYMRU HYDREF THE NATIONAL LIBRARY OF WALES Cylchlythyr yr Archif Wleidyddol Gymreig 43 The Welsh Political Archive Newsletter

Archifau’r Ceidwadwyr 2012 Conservative Party Archives Archif Ymgyrch ‘Ie dros ‘Yes for Wales’ Archive 2011 Gymru’ 2011 Philip WeekEs’s Archive Archif Philip WeekEs Menna Richards’s Lecture Darlith Menna Richards Obituary to Siriol Colley Er cof am Siriol Colley Book Reviews Adolygiadau Llyfrau Maniffesto

www.llgc.org.uk

Eluned Morgan DERBYNIADAU DERBYNIADAU ACCESSIONS ACCESSIONS

Archifau’r Blaid Geidwadol yng Nghymru Welsh Conservative Party Archives

Roedd pawb sydd yn gysylltiedig â’r AWG wrth eu bodd All associated with the Welsh Political Archive were delighted to i dderbyn ym mis Medi 2011 archif sylweddol iawn o gofnodion receive in September 2011, through the good offices of Mr Matthew a gynhyrchwyd gan y Blaid Geidwadol yng Nghymru. Fe’u Lane, the party’s Welsh director and a highly valued member of the derbyniwyd trwy gydweithrediad parod Mr Matthew Lane, WPA advisory committee, a most substantial archive of records cyfarwyddwr y blaid yng Nghymru ac aelod uchel ei barch generated by the Welsh Conservative Party. They derive from the o bwyllgor ymgynghorol yr AWG. Maent yn dyddio o’r cyfnod period c. 1950-2010, but date mainly from the post-1990 years. Many c. 1950-2010, ond yn bennaf o’r blynyddoedd ar ôl 1990. Mae derive from parliamentary, local, European and National Assembly llawer yn ymdrin ag etholiadau seneddol, lleol, Ewrop a’r Cynulliad elections, and relate to candidate selection and the conduct and 1916 Davies, David Cenedlaethol, ac yn ymwneud â dewis ymgeiswyr a chynnal progress of the various election campaigns in the Welsh constituencies. a rheoli’r ymgyrchoedd etholiadol o fewn etholaethau Cymru. Papurau’r Arglwydd Dyddiadur Lord Davies of Philip Weekes diary Other records derive from the internal administration of the party Philip Weekes Llandinam Papers Mae cofnodion eraill yn tarddu o weinyddiaeth fewnol y blaid yng in Wales, its various committees and working parties (including Davies o Landinam Through the kindness of Mr Gareth Weekes, the Library has Nghymru, ei phwyllgorau a gweithgorau amrywiol (gan gynnwys agenda and minutes of meetings), its annual and ad hoc conferences, Drwy garedigrwydd Mr Gareth An additional group of papers of Derbyniwyd o law’r Arglwydd received the detailed diary kept agenda a chofnodion cyfarfodydd), cynadleddau blynyddol ac general correspondence, and events and functions in the Welsh Weekes, derbyniodd y Llyfrgell the Davies family of Llandinam Davies presennol grwˆp by his father Mr Philip Weekes achlysurol, yn eu plith gohebiaeth ac adroddiadau gan asiantau lleol. constituencies, including letters and reports from local agents. There y dyddiadur manwl a gadwodd and of Gregynog Hall, near ychwanegol o bapurau’r teulu (1920-2003) during the year Ceir hefyd gopïau o gyhoeddiadau niferus y blaid ynghyd â rhai are also copies of the party’s many publications and some financial ei dad Mr Philip Weekes (1920- Newtown, mainly of David Davies o Landinam a Neuadd 1980. It comprises informative, cofnodion ariannol, y rhain o dan embargo am nifer o flynyddoedd. records, the latter subjected to an embargo on access for some years. 2003) yn ystod y flwyddyn Davies, the first Baron Davies Gregynog, ger y Drenewydd. graphic entries reflecting Mae papurau eraill yn ymdrin â pherthynas a chydweithrediad Other papers relate to the relationship and inter-reaction with the 1980. Ceir ynddo gofnodion of Llandinam (1880-1944). Yn bennaf papurau’r Arglwydd British and Welsh political and y blaid yng Nghymru gyda’r Blaid Geidwadol yn genedlaethol. Conservative Party nationally. dadlennol a threiddgar sydd yn They include a fascinating Davies o Landinam (1880- industrial life during a crucial adlewyrchu bywyd gwleidyddol and detailed journal of his 1944) sydd yn eu plith. Ceir year. As south Wales area Cyflwynwyd yn ogystal nifer o lyfrau cofnodion a phapurau There is also a group of minute books and other records deriving a diwydiannol Prydain a extended tour of the Far East ynddynt ddyddiadur taith director of the National Coal amrywiol eraill yn tarddu o etholaethau dinas Caerdydd a rhai eraill from the Cardiff and neighbouring constituencies which complement Chymru drwy gydol blwyddyn in 1904, and an exercise book hynod ddiddorol a manwl o Board (NCB) from 1973 to cyfagos, cofnodion sydd yn gymar i archif sylweddol o ffynonellau a large group of similar records already in the custody of the Library. dyngedfennol. Fel cyfarwyddwr describing his visit to Bonn gyfnod ei daith estynedig yn y 1985, Mr Weekes was one of the tebyg sydd eisoes ym meddiant y Llyfrgell. Mae cofnodion y Blaid Earlier records deriving from the Welsh Conservative Party are in the rhanbarth de Cymru’r Bwrdd in 1910. They also include Dwyrain Pell ym 1904, a llyfr most significant and respected Geidwadol yng Nghymru o gyfnodau cynt yng ngofal Archif y Blaid custody of the Conservative Party archive at the Bodleian Library Glo Cenedlaethol (yr NCB) further records of the New ysgrifennu sydd yn disgrifio figures in the mining industry. Geidwadol yn Llyfrgell y Bodley, Rhydychen. Y gobaith yw y bydd in Oxford. It is anticipated that a catalogue of the whole archive rhwng 1973 a 1985, roedd Commonwealth Association, ei daith i Bonn ym 1910. Ceir The diary records the many modd llunio catalog cyfansawdd o’r archif gyfan yn LlGC yn ystod at the NLW will be prepared during 2013-14. Mr Weekes yn un o’r ffigyrau founded by Lord Davies in yn eu plith hefyd gofnodion problems within the Welsh coal y flwyddyn waith nesaf sef 2013-14. mwyaf canolog ac uchel ei 1932, including correspondence pellach y New Commonwealth industry, the threatened closure barch o fewn y diwydiant files, administrative records Association, cymdeithas a of coal pits in south Wales and glo. Cofnoda’r dyddiadur yr and publications, and some sefydlwyd gan yr Arglwydd the role of the NUM. It also anawsterau niferus o fewn further material deriving from Davies ym 1932, gan gynnwys includes several references to the diwydiant glo Cymru, y the Welsh National Memorial ffeiliau gohebiaeth, cofnodion work of the Welsh Development bygythiad i gau pyllau glo Association. This group also gweinyddol a chyhoeddiadau, Corporation, and there are some de Cymru, a swyddogaeth includes interesting diaries kept a deunydd pellach yn ymdrin personal and family allusions. Undeb Cenedlaethol y Glowyr separately by the two Davies â’r Gymdeithas Goffa A few other papers relating to (sef yr NCB). Ceir ynddo sisters, Gwendoline Elizabeth Genedlaethol Gymreig. Mr Weekes have also come to hefyd nifer o gyfeiriadau at Davies (1882-1951) and Cyflwynwyd hefyd dyddiaduron hand. The diary and the papers waith y Corfforaeth Datblygu Margaret Sidney Davies (1884- unigol difyr a gadwyd gan have been added to the Philip Gymreig ynghyd â nifer o 1963), during their visit to y ddwy chwaer Davies, sef Weekes Papers already in the hanesion personol a theuluol. Italy in April and May 1909. In Gwendoline Elizabeth Davies custody of the Library. (1882-1951) a Margaret Derbyniwyd hefyd ychydig addition, there are photographs Sidney Davies (1884-1963), o bapurau eraill Mr Weekes. of various members of the yn ystod eu hymweliad â’r Ychwanegwyd y dyddiadur Davies family, glass negatives, Eidal yn ystod misoedd Ebrill a’r papurau at Bapurau Philip and programmes of events such a Mai 1909. Yn ogystal, ceir Weekes sydd eisoes yng ngofal as of the Gregynog Festivals ffotograffau o nifer o aelodau y Llyfrgell. and musical concerts. They will teulu Davies, negyddion eventually be incorporated in gwydr, ynghyd â rhaglenni the extensive archive of the Lord digwyddiadau megis Gwyliau Davies of Llandinam already Gregynog a chyngherddau in the custody of the National cerddorol. Y bwriad yw eu Library. The preparation of hymgorffori o fewn yr archif a composite list of the entire helaeth o bapurau’r Arglwydd archive is now well advanced. Davies, Llandinam sydd eisoes ym meddiant y Llyfrgell. Mae’r gwaith o lunio rhestr cyfansawdd o’r archif gyfan bellach yn dirwyn i ben.

HYDREF 2012 — RHIFYN 43 Cylchlythyr yr Archif Wleidyddol Gymreig AUTUMN 2012 — ISSUE 43 The Welsh Political Archive Newsletter DERBYNIADAU DERBYNIADAU ACCESSIONS ACCESSIONS

Papurau ymchwil Lloyd George: Dylan Phillips Lloyd George: Dylan Phillips drama un dyn research papers one-man play

Mae’r AWG wedi derbyn, drwy Roedd y Llyfrgell yn rhyfeddol The WPA has received, The Library was delighted to haelioni Dr Dylan Phillips, o falch i dderbyn oddi wrth through the generosity of Dr receive from its author, the grwˆp o ohebiaeth, papurau ei hawdur, sef y dramodydd Dylan Phillips, a group of highly distinguished playwright swyddogol a thorion papur o fri D. J. Britton o Abertawe, correspondence, official papers D. J. Britton of Swansea, the newydd, 1983-92, a gasglwyd testun ei ddrama un-dyn, sef and press cuttings, 1983-92, text of his one-man play entitled ynghyd gan Mr John Phillips, ‘The Wizard, the Goat and the accumulated by Mr John ‘The Wizard, the Goat and The cyn Gyfarwyddwr Addysg ac Man who won the War’, am Phillips, the former Director of Man Who Won the War’ about ar ôl hynny Prif Weithredwr y gwladweinydd mawr David Education and later the Chief the great statesman David Lloyd Cyngor Sir Dyfed. Mae hefyd Lloyd George. Richard Elfyn, Executive of the Dyfed County George. Starring BAFTA- yn gyn Is-lywydd Llyfrgell yr actor a enillodd BAFTA, Council. He is also a former winning actor Richard Elfyn, Genedlaethol Cymru. Maent oedd yn chwarae rhan Vice-president of the National the play completed its acclaimed yn ymdrin yn bennaf â pholisi Lloyd George yn y ddrama Library of Wales. They relate first theatre tour of Wales with Cyngor Sir Dyfed ar ddysgu’r a orffennodd ei thaith uchel mainly to the policy of the performances at the Richard iaith Gymraeg. Prif thema’r ei bri drwy Gymru gyda Dyfed County Council on the Burton Theatre, Cardiff, in papurau yw gweithgareddau’r pherfformiadau yn Theatr teaching of the Welsh language. March of this year. A further mudiad Addysg yn Gyntaf, Richard Burton, Caerdydd, ym Many papers focus on the season is planned for September carfan a enillodd gefnogaeth mis Mawrth eleni. Trefnir taith activities of the Education Fist 2012. The call number of the Mr Alan Williams, AS Llafur Sir bellach ar gyfer mis Medi eleni. movement, championed by play is NLW ex 2784. Gaerfyrddin, ac a arweiniodd Cyfeirnod testun y ddrama yw Mr Alan Williams, the Labour at achos cyfreithiol yn yr NLW ex 2784. MP for Carmarthenshire, and Mr Britton has also kindly Uchel Lys ym 1991, achos a a resultant legal case in the donated a DVD of the enillwyd gan y mudiad. Ymhlith Cyflwynodd Mr Briton hefyd High Court in 1991 which the performance which has been y pynciau eraill a drafodir yn yn garedig iawn DVD o’r movement won. Other subjects placed in the custody of the y papurau mae’r bygythiad perfformiad a osodwyd yng discussed in the papers include Screen and Sound Archive of i gau ysgolion yn ardaloedd ngofal Archif Sgrin a Sain the threatened closure of schools Wales. The play is set in 1938 in gwledig y sir a’r gwasanaeth Genedlaethol Cymru. Cefndir in the county’s rural areas and Antibes, in the south of France, trafnidiaeth a gynigwyd i blant y ddrama yw’r flwyddyn 1938 the transport service provided where Lloyd George is marking ysgol. Ychwanegwyd y cyfan yn yr Antibes yn ne Ffrainc, for pupils. They have been added his 50th wedding anniversary. at Bapurau Ymchwil Dylan pan roedd Lloyd George a’r to the Dylan Phillips Research From there, his imagination Phillips. Fonesig Margaret yn dathlu eu Papers. travels back through his life priodas aur. O’r fan honno, history, and forward to dreams – – teithia ei ddychymyg yn ôl of further personal and political drwy hanes ei fywyd, ac ymlaen conquests. Archifau’r Democratiaid at freuddwydion ynghylch Liberal Democrats – Rhyddfrydol llwyddiannau personol archives a gwleidyddol pellach. Yes for Wales Ym mis Tachwedd 2011 – In November 2011 Professor Russell Deacon, an active cyflwynodd yr Athro Russell Material deriving from the member of the WPA Deacon, aelod gweithgar ‘Yes for Wales’ campaign Ie dros Gymru Consultative Committee, o Bwyllgor Ymgynghorol preceding the further devolution donated to the Library a group yr AWG, grwˆp o bapurau, 1995- Derbyniwyd deunydd yn tarddu referendum of March 2011 of papers, 1995-2007, relating 2007, yn ymwneud â threfnu o’r ymgyrch ‘Ie dros Gymru’ has come to hand. The ‘Yes for to the activities of the Liberal cynadleddau Cymreig y blaid cyn y bleidlais ar gryfhau Wales’ website was archived Democrats in Wales. They a digwyddiadau eraill, cyfraniad datganoli ym mis Mawrth at the National Library at relate to the organisation of y blaid at ymgyrch ‘Ie dros 2011. Archifwyd safle we ‘Ie regular intervals at the Library the party’s Welsh conferences Gymru’ ym mis Medi 1997, dros Gymru’ o fewn y Llyfrgell throughout the referendum and other events, the party’s gan gynnwys cofnodion y Genedlaethol yn rheolaidd campaign. Through the support contribution to the ‘Yes for pwyllgor llywio. Ceir hefyd drwy gydol ymgyrch y bleidlais. of Mr Daran Hill, now a Wales’ campaign in September bapurau sydd yn tarddu o’r Drwy gefnogaeth Mr Daran member of the WPA consultative 1997, including the minutes of ymgyrch ar gyfer arweinyddiaeth Hill, sydd bellach yn aelod committee, campaign materials, its steering committee. There y blaid, pan safodd Kirsty o bwyllgor ymgynghorol yr strategy documents, and the are also papers deriving from Williams a Jenny Randerson, AWG, archifwyd defnyddiau’r minutes of campaign meetings the party’s leadership campaign, yn 2008, ynghyd â deunydd ymgyrch, dogfennau strategaeth have also been archived – as contested by Kirsty Williams yn trafod patrymau pleidleisio a chofnodion cyfarfodydd yr an electronic archive. These and Jenny Randerson, in 2008, posibl ar gyfer etholiadau ymgyrch – fel archif electroneg. include many posters, press and material discussing possible Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Ceir yn eu plith nifer o releases, newsletters, visit plans, voting patterns for the National Cyfeirnod y papurau erbyn hyn bosteri, datganiadau i’r wasg, questionnaires and statements. Assembly for Wales. The papers yw NLW ex 2754. Ein gobaith cylchlythyrau, cynlluniau Some paper items have also have been assigned the call yw y bydd archifau’r blaid yng ymweliadau, holiaduron been added to the Welsh number NLW ex 2754. It is Nghymru yn dod i law’n fuan. a datganiadau. Hefyd Political Ephemera Collection. to be hoped that the archives ychwanegwyd rhai eitemau of the Welsh party will also come papur at Gasgliad Effemera to hand shortly. Gwleidyddol Cymreig.

HYDREF 2012 — RHIFYN 43 Cylchlythyr yr Archif Wleidyddol Gymreig AUTUMN 2012 — ISSUE 43 The Welsh Political Archive Newsletter DERBYNIADAU Newyddion ACCESSIONS News

Ymhlith y derbyniadau eraill a ddaeth i law Other accessions which have come to hand yn ystod y flwyddyn mae: during the year include:

• Y diweddar Dr M. Siriol Colley, • The late Dr M. Siriol Colley, Nottingham: Nottingham: ‘In Search of News, gan ‘In Search of News, by Gareth Jones, a Gareth Jones, detholiad o erthyglau am selection of articles about Wales and Gymru a gyhoeddwyd gan y Western Mail published by the Western Mail’ (NLW ex (NLW ex 2717); ynghyd â ffrwyth ymchwil 2717); and Dr Colley’s own compilation Dr Colley ei hun ar ei thad-cu nodedig on her eminent grandfather ‘Edgar William ‘Edgar William Jones (1868-1953): Carwr Jones (1868-1953): a Lover of Peace’ (NLW Heddwch’ (NLW ex 2718). ex 2718).

• Llyfr lloffion o bapurau amrywiol yn ymdrin • A scrapbook of miscellaneous papers â Syr Daniel Lleufer Thomas (1863-1940), relating to Sir Daniel Lleufer Thomas Dr M. Siriol Colley y bargyfreithiwr, barnwr cyflogedig a ffigwr (1863-1940), the distinguished barrister, gyhoeddus nodedig (NLW ex 2736). stipendiary magistrate and public figure TEYRNGED Gwnaeth Dr Colley bob Obituary Dr Colley made every effort (NLW ex 2736). ymdrech i feistroli’r Gymraeg, to learn Welsh, she was a • Dau lythyr diddorol, 1961-63, oddi wrth Dr M. Siriol Colley roedd yn un o hoelion wyth Dr M. Siriol Colley pillar of the Old Students’ Saunders Lewis at Mrs Eileen Beasley, Hen • Two interesting letters, 1961-63, from (1925-2011) Cymdeithas Cyn Fyfyrwyr (1925-2011) Association of Dyˆ Gwyn ar Daf, yn trafod ei ddarlith radio Saunders Lewis to Mrs Eileen Beasley of Prifysgol Aberystwyth, a University and made many enwog ‘Tynged yr Iaith’, 1962. (Llsg. NLW Whitland, discussing his famous 1962 BBC Gyda’r tristwch mwyaf mae’n bu’n ymweld yn rheolaidd It is with very deep regret that visits to Aberystwyth and to the 23,680). radio lecture ‘The Fate of the Language’. rhaid cofnodi marwolaeth o ag Aberystwyth a’r Llyfrgell we have to record the death National Library where she was (NLW MS 23,680). gancr yn ystod Tachwedd 2011, Genedlaethol lle amlygodd from cancer during November always unfailingly interested in • Archif sylweddol o gartwnau gan Dorrien y Dr Margaret Siriol Colley, ddiddordeb di-ffael mewn 2011, at the age of 86 years, developments and events. She Jones (1933-98), llawer o ddiddordeb • A large archive of cartoons by Dorrien Bramcote, Nottingham, a digwyddiadau a datblygiadau of Dr Margaret Siriol Colley will be much missed. We extend gwleidyddol. Cyflogwyd ef gan y Western Jones (1933-98), many of political interest. hithau’n 86 mlwydd oed. Roedd diweddar. Gwelir ei of Bramcote, Nottingham. Her our most sincere condolences Mail and South Wales Echo. Fe’u catalogir He was employed by the Western Mail and ei mam Mrs Eirian Lewis yn heisiau’n fawr. Estynnwn ein mother Mrs Eirian Lewis was to her four sons who continue ar hyn o bryd gan dim o wirfoddolwyr yn South Wales Echo. These are currently being un o ddwy chwaer Gareth cydymdeimlad mwyaf diffuant one of the two sisters of Gareth to perpetuate the interest in LlGC. catalogued by a group of volunteers at the Vaughan Jones (1905-35), yr i’w pedwar mab sydd yn parhau Vaughan Jones (1905-35), the their great-uncle’s life and fate. i gynnal diddordeb yn hanes N LW. ieithydd disglair, newyddiadurwr brilliant linguist, investigative – • Yr Athro John Tudno Williams: grwˆp mentrus a theithiwr di-ofn a a thynged eu gor-ewythr. journalist and intrepid traveller ychwanegol sylweddol o bapurau Syr David • Professor John Tudno Williams: a substantial lofruddiwyd gan ‘ladron’ ym – who tragically met his death at WPA Consultative Hughes Parry (1893-1973). additional group of the papers of Sir David Mongolia Mewnol ar 12 Awst the hands of ‘bandits’ in Inner Hughes Parry (1893-1973). 1935 ar drothwy ei ben-blwydd pwyllgor ymgynghorol Mongolia on 12 August 1935 Committee • Naw llun du a gwyn o drychineb Aberfan, yn ddeg ar hugain mlwydd oed. yr awg on the eve of his thirtieth Tachwedd 1966. • Nine black- and white photographs of the Treuliodd y Dr Colley y rhan birthday. Dr Colley spent The members of the committee Aberfan disaster, November 1966. fwyaf o’i bywyd yn gweithio fel Cyfarfu aelodau’r pwyllgor ar most of her working life as met for their annual meeting • Archif o’r mesurau a basiwyd gan meddyg teulu yn Nottingham. gyfer eu cyfarfod blynyddol ar a general practitioner based on the afternoon of Friday, 4 Lywodraeth Cynulliad Cenedlaethol Cymru • An archive of the measures passed by the brynhawn Gwener, 4 Tachwedd at Nottingham. November 2011. It was resolved yn ystod ei drydydd tymor, 2007-11, ac National Assembly for Wales during its Treuliodd Dr Siriol Colley 2011. Penderfynwyd gwahodd to invite five new members a dderbyniodd y Gydsyniad Frenhinol third term, 2007-11, which have received lawer o’i hamser yn ystod ei pum aelod newydd i ymuno She devoted much of her long to join the committee: Dr (National Assembly for Wales Papers). the Royal Assent (National Assembly for Wales hymddeoliad hir mewn ymgais â’r pwyllgor: Dr Gwenllian retirement to rescuing her Gwenllian Lansdowne Davies, Papers). i goffau bywyd hollol unigryw Lansdowne Davies, Mr Daran uncle’s wholly unique life and Mr Daran Hill, Professor Angela • Grwˆp ychwanegol o gofnodion, 2001-03, a chyfraniad ei hewythr. Hill, Yr Athro Angela John, contribution from oblivion. Her John, Professor Roger Scully Cymdeithas Cymru o Gynghorau Cymuned • An additional group of records, 2001-03, of Arweiniodd ei hymchwil manwl Yr Athro Roger Scully a Mr intensive researches led to the and Mr Darren Williams. It is a Threfol. the Wales Association of Community and a gofalus at gyhoeddi dwy gyfrol Darren Williams. Pleser oedd publication of two substantial gratifying that all five decided Town Councils. sylweddol a phwysig, sef Gareth penderfyniad y pump i dderbyn volumes, namely Gareth Jones: to accept the invitation, and • Mr Peter Hain AS: grwˆp bychan ychwanegol Jones: a Manchukuo Incident y gwahoddiad, ac edrychwn a Manchukuo Incident (2001) we much look forward to their o bapurau gwleidyddol y rhoddwr yn dyddio • Mr Peter Hain MP: a small additional (2001) a More than a Grain of ymlaen yn eiddgar at eu cwmni and More than a Grain of Truth: company and contribution at o’r blynyddoedd diweddar. group of the donor’s political papers deriving Truth: the Biography of Gareth a’u cyfraniad mewn cyfarfodydd the Biography of Gareth Richard future meetings. from recent years. Richard Vaughan Jones (2005). y dyfodol. Vaughan Jones (2005). She • Y Fonesig Livsey: grwˆp ychwanegol o Sicrhaodd hefyd y byddai also ensured that her uncle’s All those associated with the bapurau gwleidyddol Richard Livsey, yr • Lady Livsey: a supplementary group of the papurau helaeth ei hewythr, Mae pawb sydd yn gysylltiedig extensive papers, including Welsh Political Archive are Arglwydd Livsey o Dalgarth (1935-2010), political papers of Richard Livsey, Lord gan gynnwys ei ddyddiaduron â’r AWG yn hynod falch bod his fascinating diaries, were delighted that both the new gan gynnwys yn bennaf ffeiliau gohebiaeth Livsey of Talgarth (1935-2010), comprising arbennig o ddadlennol, yn mynd Llywydd ac Is-lywydd newydd placed in the safe-keeping of President and Vice-president a datganiadau i’r wasg, c. 1985-93, llawer o mainly correspondence files and press dan ofal Llyfrgell Genedlaethol y Llyfrgell Genedlaethol, Syr the National Library of Wales. of the National Library, Sir ddiddordeb lleol. releases, c. 1985-93, many of local interest. Cymru. Llwyddwyd i orffen Deian Hopkin a’r Athro Aled A composite list of the entire Deian Hopkin and Professor rhestr gyfansawdd o’r archif Gruffydd Jones ill dau yn archive was recently completed Aled Gruffydd Jones, are long- gyfan a bellach mae ar gael aelodau tymor hir o’r pwyllgor and is now available for serving members of the advisory i’r cyhoedd. Traddododd yn ymgynghorol. Mae’r ddau consultation. She also delivered committee. Both are also ogystal nifer fawr o ddarlithiau ohonynt yn haneswyr modern an array of public lectures distinguished modern historians cyhoeddus ar hanes ei hewythr, a blaenllaw a arbenigodd yn hanes on her uncle and she who have specialised in the chynorthwyodd i sefydlu safle we y Gymru fodern yn eu gwaith helped to set up a website history of modern Wales in their sydd yn coffau bywyd a gwaith cyhoeddedig. commemorating her uncle’s life published work. Gareth Jones ac sydd yn rhoi and work and giving publicity cyhoeddusrwydd eang i rai o’r to some of the key documents dogfennau pwysig a oroesodd. which have survived.

HYDREF 2012 — RHIFYN 43 Cylchlythyr yr Archif Wleidyddol Gymreig AUTUMN 2012 — ISSUE 43 The Welsh Political Archive Newsletter DERBYNIADAU ACCESSIONS

Dadorchuddio Portread Dafydd Wigley Unveiling Portrait of Lord Wigley

Dadorchuddiwyd portread o gyn-Lywydd Llyfrgell Genedlaethol A portrait of the former President of the National Library of Wales, Cymru, Yr Arglwydd Dafydd Wigley, ar ddydd Gwener 2 Rhagfyr Lord (Dafydd) Wigley of Caernarfon, was unveiled on Friday 2 2011. Cynrychiolodd Dafydd Wigley sedd sir Gaernarfon am bron December 2011 at Aberystwyth. Lord Wigley, who represented i ddeng mlynedd ar hugain yn San Steffan ac yna’r Cynulliad Caernarfonshire for nearly 30 years at Westminster and later at the Cenedlaethol. Ymddeolodd fel Llywydd y Llyfrgell wedi cwblhau ei newly formed National Assembly of Wales officially retired from his dymor o bedair blynedd yn y swydd (2007-11). post as President of the Library after four years in the post (2007- 11). Paentiwyd ei bortread gan yr artist Cymreig enwog, David Griffiths. Mae David wedi portreadu rhai o wynebau mwyaf amlwg Prydain His portrait was painted by renowned Welsh portrait artist David dros ei yrfa deugain mlynedd gan gynnwys tri cyn-Lywydd o’r Griffiths, who has depicted many of the UK’s public figures during Llyfrgell Genedlaethol. Dadorchuddiwyd y portread mewn seremoni his 40-year career, including the previous three Presidents of the arbennig yn y Llyfrgell pan gyflwynwyd y Siarter Frenhinol i olynydd National Library of Wales. He unveiled the portrait at a farewell Dafydd Wigley, Syr Deian Hopkin. event when he also handed over the Royal Charter of the Library to his successor. Peintiwyd y portread mewn olew ar gynfas 40 x 30 modfedd. Mae’n dangos yr Arglwydd Wigley mewn eisteddiad ymlaciol yn dal The painting, which is painted in oils on a 40 x 30 inch-canvas, trydedd gyfrol ei hunangofiant,Maen i’r Wal. Peintiwyd y llun dros shows Lord Wigley in relaxed pose holding the third volume of his gyfnod o chwe mis. Ymysg portreadau eraill David Griffiths sydd yng autobiography, Maen i’r Wal. The sittings took place over a six-month nghasgliad y Llyfrgell mae’r cerddorion enwog, Bryn Terfel ac Osian period during 2011. The portrait will join several other portraits Ellis, y diweddar Syr Geraint Evans, a chyn Brif Weinidog Cymru by David Griffiths of eminent Welsh musicians Osian Ellis and Rhodri Morgan. Bryn Terfel, the late Sir Geraint Evans, and the fromer Welsh First Minister Rhodri Morgan, in the National Library collection. Magwyd David Griffiths ym Mhwllheli ac fe’i hyfforddwyd yn ysgol gelf Slade yn Llundain. Daeth yn amlwg am ei bortread o David Griffiths, who was brought up at Pwllheli and trained at the Dywysog Cymru yn derbyn rhyddid dinas Caerdydd ym mlwyddyn Slade School of Fine Art in London, became famous for his painting ei arwisgiad yn 1969. Ers hynny mae wedi darlunio gwleidyddion, of the Prince of Wales receiving the freedom of the city of Cardiff clerigwyr a mabolgampwyr amlwg gan gynnwys Enoch Powell, in the year of the Investiture 1969. He has since depicted many Archesgob Cymru Barry Morgan a’r chwaraewr rygbi, Barry John. famous politicians, clerics and sportsmen including Enoch Powell, Dadorchuddiwyd dau bortread pwysig arall o’i waith yn gynharach the Archbishop of Wales Barry Morgan, and Barry John. Earlier this eleni; portreadau o gyn Brif Weinidog Cymru, Rhodri Morgan. year, his two portraits of former First Minister Rhodri Morgan were Cedwir un yn adeilad y Pierhead yng Nghaerdydd a’r llall yn unveiled and are now housed at the Pierhead Building in Cardiff y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth. Mae David bellach Bay as well as the National Library. David lives in the Roath area of yn byw yn ardal y Rhâth yng Nghaerdydd. Dywedodd David, Cardiff. He said: ‘Dafydd was a fascinating subject. I have known ‘Bu Dafydd Wigley yn wrthrych hynod ddiddorol i mi erioed. him since the 1960s and have followed his political career with great Rwy wedi ei adnabod ers yr 1960au ac wedi dilyn ei yrfa wleidyddol interest.’ â diddordeb mawr.’ Lord Wigley was MP and then AM for Caernarfonshire from 1974 Bu’r Arglwydd Wigley yn AS ac yna AC dros sir Gaernarfon o 1974 until 2003. He was leader of Plaid Cymru from 1991 to 2000. In hyd at 2003. Bu’n arweinydd Plaid Cymru o 1991 hyd at 2000. 2010 it was announced that he had been granted a peerage by the Cyhoeddwyd yn 2010 y byddai’n cael ei ddyrchafu’n farchog gan Queen and he took his seat in the House of Lords as Baron Wigley y Frenhines a chymerodd ei sedd yn Nhyˆ’r Arglwyddi o dan yr enw of Caernarfon in January 2011. He has a long record of campaigning Barwn Wigley o Gaernarfon ym mis Ionawr 2011. Mae ganddo on disability issues, including lobbying to ensure that access to yrfa hir o ymgyrchu ar faterion yn ymwneud ag anabledd, gan lobïo polling stations were included in the Disability Discrimination i sicrhau fod mynediad rhwydd i bobl anabl i fannau pleidleisio Bill, the Welsh Language Act of 1993 and with fellow Plaid MPs, yn cael ei chynnwys yn y Mesur Anabledd. Gyda’i gyd aelodau securing a compensation settlement for miners with lung disease. ym Mhlaid Cymru bu hefyd yn ymgyrchu dros setliad iawndal i lowyr oedd yn dioddef o afiechyd yr ysgyfaint a dros Ddeddf Iaith He was replaced as President of the NLW in December by Sir Deian Gymraeg 1993. Hopkin, a historian and former lecturer at and the former vice-chancellor of London South Bank University. Olynir Dafydd Wigley fel Llywydd gan Syr Deian Hopkin, hanesydd a chyn darlithydd yn y Brifysgol yn Aberystwyth The portrait will hang in the Library’s Council Chamber, alongside a fu, tan ei ymddeoliad, yn Ddirprwy Ganghellor Prifysgol the other presidential portraits. South Bank Llundain.

Dangosir y portread yn Ystafell Cyngor y Llyfrgell yn Aberystwyth lle bydd yn dilyn portreadau o gyn Lywyddion eraill y Llyfrgell Genedlaethol.

HYDREF 2012 — RHIFYN 43 Cylchlythyr yr Archif Wleidyddol Gymreig AUTUMN 2012 — ISSUE 43 The Welsh Political Archive Newsletter LLYFRAU LLYFRAU BOOKS BOOKS

Andrew Edwards, Labour’s disappointing results in much of Lord Morris of Aberavon, Fifty account of the development of Crisis: Plaid Cymru, the Wales in June 1970) had clearly Years in Politics and the Law. the Welsh devolution campaign Conservatives and the become ‘a serious political party ( Press, following the setting up of Decline of the Labour Party in … a party that could provide Cardiff). 261 pp. ISBN= 978-0- the Welsh Office in 1964. North-West Wales, 1960-74 an alternative and that was 7083-2418-9. The book contains sensitive, Andrew Edwards, Labour’s Erbyn yr adeg honno, eglura Dr Lord Morris of Aberavon, Fifty gollodd ei blaid nifer fawr o (University of Wales Press, interested in more than culture purposive comments on the Crisis: Plaid Cymru, the Edwards, daeth Plaid Cymru Years in Politics and the Law. seddau. Cardiff). Studies in Welsh and the [Welsh] Language’ With his eightieth birthday process of developing the Conservatives and the Decline (er iddi brofi canlyniadau (Gwasg Prifysgol Cymru, History no. 32. 300 pp. ISBN= (p. 152). The book contains a imminent, it was a cause of party’s devolution proposals (in of the Labour Party in North- siomedig mewn aml ran o Caerdydd). 261 pp. ISBN= 978- Ceir o fewn y gyfrol disgrifiadau 978-0-7083-2425-7. vigorous analysis of the nature celebration that Lord Morris which the author was intimately West Wales, 1960-74 (Gwasg Gymru ym Mehefin 1970) yn 0-7083-2418-9. gwerthfawr o nifer o gyfoeswyr of Welsh nationalism and the had published an absorbing involved), the disastrous Prifysgol Cymru, Caerdydd). ‘blaid wleidyddol o ddifrif … gwleidyddol yr awdur. A vast amount of fascinating many complicated reasons for volume of autobiography, devolution campaign of the Studies in Welsh History rhif. yn blaid a allai gynnig dewis Ac yntau ar fin dathlu ei Ysgrifenna gyda balchder a information is distilled into a its (far from inevitable) electoral combining his public life with spring of 1979, the long effort 32. 300 pp. ISBN= 978-0- arall ac a amlygai diddordeb ben-blwydd yn 80 mlwydd brwdfrydedd am ei brofiadau concise and highly readable, success in north-west Wales in many personal allusions, and to establish S4C as the channel 7083-2425-7. mewn pynciau ar wahân i oed, testun llawenydd oedd cynnar yn San Steffan. Cawn compelling monograph, sure the 1970s. The advance of the written in a readable, compelling for Welsh language television ddiwylliant a’r iaith Gymraeg’ penderfyniad yr Arglwydd hanes ei brofiadau cynnar fel to retain its worth for many Tories meanwhile was focussed style. Fascinating are his programmes in 1982, and the Cynhwysir llawer o wybodaeth (t. 152). Ceir o fewn y gyfrol Morris i gyhoeddi hunangofiant gweinidog iau, manylion pwysig decades. A vibrant survey of mainly in the Conway division, reminiscences of his upbringing development of the channel ddiddorol mewn cyfrol ddadansoddiad grymus o natur hynod o ddifyr. Mae’r llyfr yn am ddatblygiad yr ymgyrch the dominance of the Labour but a foundation was laid for an in the village of Capel Bangor during subsequent years. gynhwysfawr, ddarllenadwy cenedlaetholdeb a’r rhwydwaith croniclo ei fywyd cyhoeddus a dros ddatganoli yng Nghymru, Party in north-west Wales after electoral breakthrough in much near Aberystwyth. Lord Morris ac awdurdodol, llyfr a fydd yn o resymau cymhleth dros ei hefyd yn cynnwys cyfeiriadau at a hanes sefydlu’r Swyddfa 1945 highlights the importance of Wales from 1979 onwards. tells us of his schooldays at The narrative later focuses on sicr yn parhau’n werthfawr llwyddiant etholiadol o fewn ei fywyd personol. Fe’i lluniwyd Gymreig ym 1964. Ceir o fewn of the social and economic Aberystwyth, and later his the period after 1997, where am ddegawdau. Mae’r arolwg gogledd-orllewin Cymru yn mewn arddull darllenadwy a y gyfrol sylwadau sensitif a background, notably local decay The next chapter analyses how student days at the University the author reflects on his role bywiog o ddominyddiaeth y y 1970au, llwyddiant a oedd gafaelgar. Arbennig o apelgar phwrpasol ar y broses o lunio and economic stagnation, and economic difficulties led to the College of Wales, Aberystwyth, as the Attorney-General – Blaid Lafur yng ngogledd- ymhell o fod yn anochel. Yn yw atgofion yr awdur am ei polisïau ei blaid ar ddatganoli the mounting challenge of break-through of Plaid Cymru where he took a law degree, and following a long stint as shadow orllewin Cymru ar ôl 1945 y cyfamser o fewn etholaeth fagwraeth ym mhentref Capel (trafodaethau y bu’r awdur yn Welsh nationalism. Growing in the two general elections held Caius College, Cambridge. His Attorney-General under the yn pwysleisio’r cefndir Conwy yn bennaf y gwelwyd Bangor ger Aberystwyth, ei ganolog iddynt), yr ymgyrch concerns over the fate of the in 1974. An ultimate section interest in politics, especially the Labour Party leaders Michael cymdeithasol ac economaidd, cynnydd ar ran y Ceidwadwyr, ddyddiau ysgol yn Aberystwyth, hunllefus dros ddatganoli yng Welsh language, exacerbated surveys the crucial period after politics of devolution, developed Foot and Neil Kinnock. There yn fwyaf arbennig y dirywiad ond gosodwyd sylfaen ar gyfer a’i gyfnod fel myfyriwr yng ngwanwyn 1979, yr ymgyrch hir by increasing inward migration, 1974 which led to the outcome early on in his life. is an absorbing, brief account lleol a’r crebachu economaidd, symudiad etholiadol syfrdanol Ngholeg Prifysgol Cymru, i sefydlu S4C fel sianel ar gyfer and the continuing depopulation of the devolution referendum of the ten-week war in Kosovo, ynghyd â her gynyddol mewn llawer ran o Gymru o Aberystwyth, lle graddiodd rhaglenni Cymreag eu hiaith added to the difficulties facing held on 1 March 1979 and the The decision of Billy Cove, which dominated his period as cenedlaetholdeb Cymreig. 1979 ymlaen. yn y gyfraith, ac yna yng ym 1982, ynghyd â datblygiad y the Labour Party in a region subsequent triumph of right- the veteran Labour MP for Attorney General, followed by a Ychwanegwyd at broblemau’r Ngholeg Caius, Caergrawnt. sianel ar ôl hynny. which had now become one of wing, monetarist Conservatism Aberavon, to retire from concise section on the author’s Blaid Lafur gan bryderon O fewn y bennod nesaf Datblygodd ei ddiddordeb the poorest in Wales and indeed personified by Margaret parliament in 1959 gave Morris experiences in the Upper House. cynyddol ynghylch tynged yr ceir dadansoddiad o sut mewn gwleidyddiaeth, yn Mae’r cynnwys yna’n in Britain. Thatcher. the opportunity he sought, Throughout the text, there are iaith Gymraeg, ymfudo i mewn yr arweiniodd anawsterau fwyaf arbennig gwleidyddiaeth canolbwyntio ar y cyfnod ar ôl and thereafter to represent also revealing glimpses of John – i Gymru a’r diboblogi parhaol, a economaidd at dorri trwodd datganoli, yn gynnar iawn yn ei 1997, lle mae’r awdur yn rhannu Although the Labour Party won the division in parliament for Morris’s constituency work at hynny mewn ardal oedd bellach ar ran Plaid Cymru adeg dau fywyd. atgofion am ei waith fel Twrne- a record thirty-two Welsh seats forty-two years and to fight Aberavon. ymhlith y tlotaf yng Nghymru ac etholiad cyffredinol 1974. O Cyffredinol, - yn dilyn cyfnod in the general election of March eleven general elections. With yn wir ym Mhrydain. fewn yr adran olaf edrychir ar y Fel canlyniad i benderfyniad hir fel Twrne-Cyffredinol yr 1966, there were distinct tell-tale the single exception of the cyfnod tyngedfennol ar ôl 1974 Billy Cove, yr AS Llafur Wrthblaid o dan Michael Foot signs by 1970 that the party was Labour Party débâcle of 1983, Er i’r Blaid Lafur gipio tri deg a arweiniodd at ganlyniad y dros etholaeth Aberafan ers a Neil Kinnock fel arweinwyr conspicuously losing ground his majority there consistently dwy o seddau Cymreig yn bleidlais ar ddatganoli 1 Mawrth blynyddoedd meithion, i ei blaid. Ceir arolwg difyr a especially in this part of Wales. exceeded 20,000 votes. etholiad cyffredinol Mawrth 1979 a llwyddiant Ceidwadaeth ymddeol o’r senedd ym 1959, chryno o’r rhyfel deg wythnos The author then proceeds to 1966, roedd arwyddion amlwg asgell-dde, monetaraidd ym rhoddwyd i Morris ei gyfle i yn Kosovo, achlysur a hawliodd analyse the twin challenges The volume contains erbyn 1970 ei bod yn colli tir mherson Margaret Thatcher ar fynd i San Steffan. Ar ôl hynny, lawer iawn o amser yr awdur of Plaid Cymru, primarily in valuable pen-portraits of yn arbennig o fewn y rhan hon ôl hynny. cynrychiolodd yr un etholaeth fel Twrne-Cyffredinol, ac yna the personages of the youthful some of the author’s political o Gymru. Ai’r awdur ymlaen yn y senedd am ddim llai na 42 darllenwn am brofiadau’r awdur Dafydd Elis Thomas and contemporaries, while his early i ddadansoddi bygythiadau o flynyddoedd, gan ymladd un- fel aelod o Dyˆ’r Arglwyddi. Dafydd Wigley, and of the experiences at Westminster are Plaid Cymru, yn enwedig gan ar-ddeg o etholiadau seneddol. Drwy gydol y drafodaeth, cawn Conservative Party. By this related with gusto and pride. wleidyddion ifanc fel Dafydd Roedd ei fwyafrif yno’n ddi-ffael gipolwg dadlennol ar waith John time, explains Dr Edwards, His experiences as a young Elis Thomas a Dafydd Wigley, dros ugain mil o bleidleisiau - Morris fel aelod etholaethol yn Plaid Cymru (in spite of minister precede a significant a’r Blaid Geidwadol fel ei gilydd. ar wahân i etholiad 1983, pan Aberafan.

HYDREF 2012 — RHIFYN 43 Cylchlythyr yr Archif Wleidyddol Gymreig AUTUMN 2011 — ISSUE 42 The Welsh Political Archve Newsletter Newyddion Darlithoedd News LECTURES

CYNHADLEDD CONFERENCE Yr Arglwydd Morris o Aberafan Lord Morris of Aberavon

Celfyddyd y Posibl The Art of the Possible Ar brynhawn Sadwrn, 8 Hydref 2011, roedd y Drwm o fewn On Saturday, 8 October 2011, the Drwm at the Library saw a

y Llyfrgell Genedlaethol dan ei sang ar gyfer darlith gyhoeddus capacity audience for a public lecture to the Friends of the National Ar 9 a 10 Chwefror 2012 bu Dr J. Graham Jones, Pennaeth yr Archif On 9 and 10 February 2012 Dr J. Graham Jones, Head of the Welsh i Gyfeillion y Llyfrgell gan yr Arglwydd (John) Morris o Aberafan. Library delivered by Lord (John) Morris of Aberavon. Lord Morris Wleidyddol Gymreig, yn bresennol mewn cynhadledd ddiddorol ym Political Archive, attended an impressive and stimulating conference Mae’r Arglwydd Morris yn frodor o Gapel Bangor, ger Aberystwyth, is a native of Capel Bangor, near Aberystwyth, and studied at Mhrifysgol Bangor, ‘Celfyddyd y Posibl: Gwleidyddiaeth a Llywodraeth at Bangor University entitled ‘The Art of the Possible: Politics and a bu’n astudio o fewn Adran nodedig y Gyfraith, Coleg Prifysgol the eminent law department at the University College of Wales, o fewn Hanes Modern Prydain, 1885-1997’. Diben y gynhadledd oedd Governance in Modern British History, 1885-1997’. The purpose Cymru, Aberystwyth. Roedd ei dad-cu, yntau hefyd yn John Morris, Aberystwyth. His grandfather, also named John Morris, was a coffáu bywyd a gwaith y diweddar Athro Duncan Tanner (1958-2010), of the conference was to commemorate the life and work of the late yn aelod o’r Cyngor Sir Aberteifi cyntaf erioed a etholwyd ym 1889. Liberal member of the first ever Cardiganshire County Council yr hanesydd Llafur nodedig a wasanaethodd ar bwyllgor ymgynghorol Professor Duncan Tanner (1958-2010), the distinguished Labour Roedd llawer yn y gynulleidfa yn aelodau o’r fainc leol ac elected in 1889. Many in the audience were members of the local yr AWG am nifer o flynyddoedd gan wneud cyfraniad pwysig at historian who served on the WPA advisory committee for several yn cynrychioli’r proffesiwn cyfreithiol. Yr achlysur ar gyfer y ddarlith magistracy and representatives of the legal profession. The occasion ddatblygiad yr archif. years and made a major contribution to its development. oedd nodi 650 mlynedd ers sefydlu’r ynadaeth ganoloesol ym 1361. for the lecture was the passage of 650 years since the establishment Mr Peter Loxdale o ystad Castle Hill ger Llanilar oedd yn y gadair. of the magistracy in 1361. The chair was taken by Mr Peter Loxdale Ffocws y naw papur yn y gynhadledd oedd hanes gwleidyddol yr The nine conference papers focussed on the political history of the of the Castle Hill estate near Llanilar. ugeinfed ganrif, ac ymhlith y siaradwyr roedd Peter Clarke, Pat twentieth century, and the distinguished speakers included Peter Drwy gydol darlith ryfeddol o afaelgar bu’r Arglwydd Morris yn trafod Thane, David Howell, Steve Fielding ac Andrew Thorpe. Ymhlith Clarke, Pat Thane, David Howell, Steve Fielding and Andrew gydag arddeliad ei yrfa gynnar fel bargyfreithiwr ifanc yn Llundain During an enthralling lecture Lord Morris reflected eagerly on his y cyflwyniadau disgleiriaf roedd Peter Clarke ar bolisi economaidd Thorpe. Among the most impressive contributions were Peter a thrafododd nifer o achosion cyfreithiol nodedig, rhai ohonynt early career as a young, London-based barrister and discussed several Prydain, Steve Fielding ar adlewyrchiadau o’r Blaid Lafur yn ffuglen Clarke on British economic policy, Steve Fielding on representations yn Aberystwyth a Thalybont. Cyfeiriodd at gymeriadau lleol fel yr legal cases, some at Aberystwyth and Talybont, which had made the y cyfnod rhwng y rhyfeloedd, ac Andrew Thorpe ar ddatblygiadau of the Labour Party in inter-war fiction, and Andrew Thorpe on the Henadur R. J. Ellis, Aberystwyth, a wasanaethodd fel ynadon lleol. headlines. He referred to local characters, like Alderman R. J. Ellis gwleidyddol blynyddoedd yr Ail Ryfel Byd. Roedd dwy ddarlith yn political developments of the period of World War Two. Two papers Amlwg iawn oedd hoffter yr Arglwydd Morris o’i sir enedigol. of Aberystwyth, who had sat on the local magistrates bench. Lord ymdrin â Chymru - Chris Williams ar gartwnau gwleidyddol, llawer were of Welsh interest – Chris Williams on political cartoons, many Morris’s attachment to his native county was very much apparent. ohonynt o’r Western Mail, ac Andrew Edwards, yntau bellach yn aelod taken from the Western Mail, and Andrew Edwards, now a member Mewn sesiwn cwestiwn-ac-ateb fywiog gyda Mr Andrew Green, o bwyllgor ymgynghorol yr AWG, ar ddylanwad pleidlais datganoli of the WPA consultative committee, on the influence of the 1979 Llyfrgellydd LlGC, yn y gadair, atebodd yr Arglwydd Morris nifer In a spirited question-and–answer session chaired by NLW Librarian 1979 ar gwrs bywyd gwleidyddol Cymru. Gwnaeth Andrew nifer devolution referendum on the subsequent course of Welsh political o gwestiynau ar ei yrfa fel bargyfreithiwr ac fel gwleidydd. Talodd Mr Andrew Green which followed, Lord Morris fielded a large o sylwadau dadlennol ar sgil-effeithiau Thatcheriaeth ar Gymru. life. Andrew made some most revealing comments on the effects deyrnged gynnes i James Griffiths AS am ei gyfraniad at achos datganoli number of questions on his legal and political career. He paid tribute Y bwriad yw cyhoeddi, fel cyfrol deyrnged i’r Athro Tanner, y darlithiau of Thatcherism on Wales. yng Nghymru, ac i Aneurin Bevan AS am ei waith yn sefydlu’r to James Griffiths MP for his contribution to advancing the cause a draddodwyd yn y gynhadledd. Y golygyddion yw Chris Williams Gwasanaeth Iechyd Genedlaethol ym 1948. Cadarnhaodd y siaradwr of Welsh devolution, and to Aneurin Bevan MP for his role in the ac Andrew Edwards, a Gwasg Prifysgol Cymru fydd yn cyhoeddi The intention is to publish, as a memorial volume to Professor ei gred fod gwersi amlwg i’w dysgu oddi wrth y terfysgoedd diweddar establishment of the National Health Service in 1948. The speaker yn ystod 2013. Tanner, the papers delivered at the conference. Edited by Chris yn Llundain a dinasoedd eraill yn Lloegr. affirmed his belief that there were lessons to be learned from the – Williams and Andrew Edwards, it will be published by the recent riots at London and other English cities. – University of Wales Press during 2013. – RHAGLEN DDOGFEN – Darlith Goffa Patrick Hannan Hitler, Stalin a Mr Jones Patrick Hannan Memorial Lecture DOCUMENTARY Ar nos Iau, 20 Hydref 2011, yn y Drwm, Llyfrgell Genedlaethol Ar nos Iau, 6 Gorffennaf 2012, bu BBC4 yn darlledu rhaglen ddogfen Cymru, bu Eluned Morgan, y Farwnes Morgan o Elai erbyn hyn, On the evening of Thursday, 20 October 2011, at the Drwm at the hir a nodedig sef ‘Hitler, Stalin and Mr Jones’, rhaglen a wnaeth Hitler, Stalin and Mr Jones yn traddodi darlith goffa gyntaf Patrick Hannan. Roedd yn achlysur National Library of Wales, Eluned Morgan, recently ennobled as ddefnydd helaeth o ddyddiaduron, ffeiliau gohebiaeth a ffotograffau arbennig gyda Menna Richards, sef gweddw Patrick Hannan, yn the Baroness Morgan of Ely, delivered the first Patrick Hannan On the evening of Thursday, 6 July 2012, BBC4 broadcast a long Gareth Vaughan Jones (1905-35) sydd yng ngofal y Llyfrgell bresennol. Ymhlith y gynulleidfa roedd nifer fawr o fyd y cyfryngau Memorial Lecture, a prestigious occasion which was attended and impressive television documentary entitled ‘Hitler, Stalin and Genedlaethol. Llofruddiwyd Gareth Jones gan ‘ladron’ ym Mongolia yng Nghymru. by Hannan’s widow Menna Richards. A large audience included Mr Jones’ which made extensive use of his diaries, correspondence Mewnol ar 12 Awst 1935, sef y diwrnod cyn ei ben-blwydd yn drideg many from the world of the Welsh media. files and photographs in the custody of the National Library of Wales mlwydd oed. Mewn rhagarweiniad penigamp, cyflwynodd Trevor Fishlock arolwg to re-examine the life and contribution of the Barry-born journalist manwl a threiddgar o yrfa Hannan, gan gynnwys bywgraffiad byr. In an admirable introduction, Trevor Fishlock presented an incisive Gareth Vaughan Jones (1905-35) who cruelly met his death at the Ar y rhaglen caed cyfraniadau helaeth gan y Dr J. Graham Jones, Yna dangoswyd ffilm a oedd yn cynnwys darnau amrywiol o’r 1960au and concise review of Patrick Hannan’s career and gave a short hands of ‘bandits’ in Inner Mongolia on 12 August 1935 on the eve Pennaeth yr Archif Wleidyddol Gymreig, a chan nifer o haneswyr hyd at y 1990au, darnau a adlewyrchai’n gampus fywyd gwleidyddol biographical survey. There followed a film comprising extracts of his thirtieth birthday. amlwg, yn eu plith dau aelod o bwyllgor ymgynghorol yr AWG sef a diwydiannol Cymru. Roedd yn cynnwys rhannau o gyfweliadau a taken from the late 1960’s to the 1990’s, reflecting the political and yr Arglwydd (Kenneth) Morgan a’r Athro Aled G. Jones, Aberystwyth. wnaeth Patrick Hannan gyda nifer fawr o unigolion. Mae’n amlwg industrial life of Wales. This included several snatches of interviews The programme included extensive contributions from Dr J. Gwnaed cyfraniadau hefyd gan ddau o or-neiaint Gareth Jones sef ei fod yn newyddiadurwr a feddai ar ddawn arbennig i ymchwilio, which Patrick Hannan conducted with many individuals. They Graham Jones, Head of the Welsh Political Archive at the NLW, Nigel a Philip Colley. brwdfrydedd heintus ynghylch ei waith, a gallu arbennig i dreiddio revealed him as an investigative journalist with an infectious zest as well as from several distinguished historians including two o dan yr wyneb, ynghyd â hiwmor a doniolwch cynhenid. Treuliodd for his work and a marked capacity to probe beneath the surface, members of the WPA consultative committee Lord (Kenneth) Cynhyrchiad cwmni Storyville ydoedd, y cyfarwyddwr oedd George Hannan, a fu farw’n ddisyfyd ym mis Hydref 2009, mwy na deugain combined with an underlying humour and wit. Hannan, who died in Morgan and Professor Aled G. Jones of Aberystwyth. Two of Gareth Carey a’r cynhyrchydd oedd Teresa Cherfas. Prif thema’r rhaglen oedd mlynedd yn sylwebu ar fywyd Cymru, yn gyntaf ar gyfer y Western October 2009, spent more than 40 years reporting on Welsh life, first Jones’s great nephews, Nigel and Philip Colley, also made a major ymchwiliad i union amgylchiadau llofruddiaeth y newyddiadurwr Mail, ac yna ar gyfer y BBC a HTV Cymru. at the Western Mail, before working for the BBC and HTV Wales. contribution to the eye-opening documentary. Cymreig Gareth Jones. Cyfraniad mwyaf nodedig Jones oedd datgelu’r newyn a laddodd filiynau o fewn yr Wcráin yn y 1930au, fel canlyniad Testun darlith y Farwnes Morgan oedd ‘What has the Labour The subject of Baroness Morgan’s lecture was ‘What has the Labour A Storyville production, directed by George Carey and produced i bolisiau Joseph Stalin. Cafwyd portread o ddyn ifanc anghyffredin Party done for devolution and what has devolution done to the Party done for devolution and what has devolution done to the by Teresa Cherfas, the main theme of the programme was an o ddisglair a deallus a ddewisodd fywyd y newyddiadurwr llawn Labour Party?: from Kinnock to Carwyn’. Mewn darlith dreiddgar, Labour Party? From Kinnock to Carwyn’. In an incisive lecture, investigation into who killed Welsh journalist Gareth Jones. Jones’s dewrder a pherygl, bywyd a aeth ag ef o dref fechan yn ne Cymru bu Eluned Morgan yn olrhain agwedd swyddogol y Blaid Lafur Baroness Morgan traced the official attitude of the Labour Party greatest scoop was to reveal the starvation to death of millions i deithio yn awyren breifat Hitler. Fodd bynnag, ym myd y 1930au a rhai o’i wleidyddion amlycaf at ddatganoli o’r 1970au diweddar and some of its leading politicians towards devolution from the late in 1930s Ukraine, caused by Stalin’s policies. A portrait emerges pan roedd syniadau’n cystadlu â’i gilydd, tenau dros ben oedd y ffin ymlaen. Bu’n trafod pleidleisiau datganoli 1979 a 1997, sefydlu’r 1970’s onwards. She discussed the devolution referenda of 1979 of a fiercely bright young man who preferred a journalist’s life of rhwng newyddiaduraeth a sbio. Bu’r rhaglen yn dadansoddi i ba raddau Cynulliad Cenedlaethol ym 1999, a’i ddylanwad ar y Blaid Lafur and 1997, the establishment of the National Assembly in 1999, courage and danger which took him from smalltown Wales to even y bu’r swyddogaeth ddeublyg hon, a’i barodrwydd i herio Stalin, a’i gydberthynas gyda’r pleidiau gwleidyddol eraill yng Nghymru adeg and its impact on the Labour Party, and its working relationship hitching a lift in Hitler’s private plane. However, in a 1930s world yn gyfrifol am ei farwolaeth annhymig ym Mongolia ac yntau’n dal cyfnod o lywodraeth leiafrifol. Edrychodd y siaradwr ar y cydbwysedd with the other political parties in Wales during a period of minority of competing ideologies, there existed a fine line between journalism yn anterth ei bwerau a’i botensial. llywodraethol o San Steffan a Bae Caerdydd yng Nghymru, gan gyfeirio government. The speaker looked at the balance of government from and spying. This film explores to what extent this dual role, and at nifer o wleidyddion amlwg y Blaid Lafur yng Nghymru. Yna bu Westminster and from Cardiff Bay upon Wales, and referred to many taking on Stalin, may have contributed to his early death on the Jaimie Owen yn cadeirio sesiwn cwestiwn-ac-ateb sydyn. Darlledwyd prominent Welsh Labour politicians. A brisk question and answer plains of Mongolia when still at the height of his powers y ddarlith ar BBC Radio Cymru ar ddydd Sul, 23 Hydref 2011. Gellir session was then chaired by Jaimie Owen.The lecture was then and potential. gweld darn o’r ddarlith ar You Tube. broadcast on BBC Radio Wales on Sunday, 23 October 2011. A snatch of the lecture is still available for viewing on You Tube.

HYDREF 2012 — RHIFYN 43 Cylchlythyr yr Archif Wleidyddol Gymreig AUTUMN 2012 — ISSUE 43 The Welsh Political Archive Newsletter Darlithoedd Darlithoedd LECTURES LECTURES

Darlith i’r Powysland Club Lecture to Powysland Club

Ar brynhawn Sadwrn, 12 Mai 2012, bu Dr J. Graham Jones, Pennaeth On the afternoon of Saturday, 12 May 2012, Dr J. Graham Jones, yr Archif Wleidyddol Gymreig, yn traddodi Darlith Goffa J. D. K. Lloyd Head of the Welsh Political Archive, delivered the J. D. K. Lloyd i aelodaeth y Powysland Club yn Neuadd y Dref, y Trallwng, yn dilyn Memorial Lecture to the membership of the Powysland Club at the cyfarfod cyffredinol blynyddol y gymdeithas. Testun y ddarlith oedd ‘Y Guildhall, Welshpool, following on from the society’s annual general Cymodwr: David Davies, y barwn Davies cyntaf o Landinam (1880- meeting. The theme of the lecture was ‘The Peacemaker: David 1944)’. Roedd cynulleidfa o ryw wyth deg yn bresennol. Davies, the first Baron Davies of Llandinam (1880-1944)’. There was an audience exceeding eighty individuals. Gan ddefnyddio’r archif anferthol, casgliad y mae’n ei restru ar hyn o bryd, ynghyd â ffynonellau amrywiol eraill, cyflwynodd Dr Jones Using the vast archive of Lord Davies’s papers, which he is currently grynodeb cynhwysfawr o fywyd a gyrfa hynod ddiddorol yr Arglwydd listing, and other disparate source materials, Dr Jones provided Davies, gwˆr y mae haneswyr a dadansoddwyr gwleidyddol wedi tueddu a comprehensive account of Lord Davies’s fascinating life and career ei anwybyddu i raddau helaeth. Edrychodd y darlithydd ar ei gefndir which has tended to be rather neglected by historians and political teuluol, ei rôl fel gwleidydd Rhyddfrydol ac AS dros sir Drefaldwyn, analysts. He looked at his family background, his role as a Liberal 1906-29 (gan gynnwys ei berthynas anesmwyth gyda David Lloyd politician and MP for Montgomeryshire, 1906-29 (including his

Menna Richards Menna George), ei gyfraniad nodedig at ddatblygiadau addysgol ac ym myd uneasy relationship with David Lloyd George), his contribution iechyd yng Nghymru, ei waith aruthrol yn hybu mudiadau heddwch, to educational and health initiatives in Wales, his massive role in ei waith cyhoeddedig, a’i gyfraniad i fywyd cyhoeddus yn ystod yr fostering peace initiatives, his writings, and his contribution to Darlith Menna Richards Menna Richards lecture Ail Ryfel Byd. Ar ddiwedd y ddarlith gofynnwyd nifer o gwestiynau public life during World War Two. Several questions were asked and pwrpasol a gwnaed nifer o sylwadau. comments made at the end of the lecture. Ar nos Wener, 4 Tachwedd 2011, ymgasglodd cynulleidfa niferus yn y On the evening of Friday, 4 November 2011, a large audience Drwm, y Llyfrgell Genedlaethol, i glywed y bumed ddarlith flynyddol gathered in the Drwm at the National Library to hear the twenty- Bwriedir cyhoeddi fersiwn llawnach o’r ddarlith yn rhifyn 101 A much expanded and revised version of the lecture will ar hugain a gynhaliwyd dan nawdd yr Archif Wleidyddol Gymreig. Y fifth annual lecture delivered under the auspices of the Welsh o’r Montgomeryshire Collections/Casgliadau Maldwyn, a fydd be published in issue no. 101 of the Montgomeryshire Collections, darlithydd y tro hwn oedd Menna Richards, sef y drydedd ferch yn unig Political Archive. The lecturer on this occasion was Menna Richards, yn ymddangos ym mis Awst 2013. due to appear in August 2013. i draddodi’r ddarlith yn y gyfres nodedig. Roedd Menna Richards OBE who was only the third woman to deliver the lecture in this yn Rheolwr ar BBC Cymru o Chwefror 2000 hyd at Chwefror 2011. prestigious series. Menna Richards OBE was the Controller of BBC Wales from February 2000 to February 2011. Cychwynnodd ar ei gyrfa yn y byd darlledu fel newyddiadurwr a chynhyrchydd i HTV Cymru yn yr adran materion cyfoes. Dyrchafwyd Her start in broadcasting was as a reporter and producer for HTV hi yn gyfarwyddwr-reolwr HTV Cymru cyn i United News and Media Wales in the current affairs department. She rose to become the ddod yn berchen ar y cwmni. Roedd yn briod â’r cyflwynydd teledu managing director of HTV Wales, before the company was taken Patrick Hannan a fu farw’n ddisyfyd ym 2009. Hi oedd y ferch gyntaf over by United News and Media. She was married to the TV DARLITH FLYNYDDOL YR ARCHIF WLEIDYDDOL GYMREIG 2012 i ddal y swydd o Reolwr Cenedlaethol y BBC. O ystyried ei chefndir, presenter Patrick Hannan, who died suddenly in 2009. She was WELSH POLITICAL ARCHIVE ANNUAL LECTURE 2012 nid oedd yn syndod mai pwnc ei darlith oedd ‘‘“I settled Wales last the first woman to hold the post of a BBC National Controller. Thursday” – a view from the frontier of Broadcasting’. Not surprisingly given her background, her lecture was under the tantalising title of ‘“I settled Wales last Thursday” – a view from the Thema ganolog y ddarlith oedd ‘rôl darlledu yn helpu i ddeall ein frontier of Broadcasting’. hanes a dadansoddi ein gwleidyddiaeth’ - ‘Byddaf yn gofyn, deuddeg ‘ BETH NESAF I GYMRU?’ mlynedd ar ôl datganoli, a yw’n hen amser i wleidyddion Cymreig The over-arching theme of the lecture was ‘the role of broadcasting gymryd diddordeb mwy brwd mewn darlledu, ei reolaeth a’i in helping to interpret our history and analyse our politics’ – ‘I BARWNES ELUNED MORGAN O ELAI photensial i greu swyddi ac i wneud cyfraniad arwyddocaol at dwf yr shall be asking, twelve years on from devolution, whether it’s time economi’. Edrychodd y darlithydd ar y gydberthynas agos iawn rhwng for Welsh politicians to take a keener interest in broadcasting, its BARONESS ELUNED MORGAN OF ELY gwleidyddiaeth, darlledu a hanes. Amlinellodd ei phrofiadau personol governance and its potential to create jobs, and to make a significant yng nghyd-destun patrymau cenedlaethol, yn arbennig ‘y tyndra rhwng contribution to the creative economy and economic growth’. The DRWM, LLYFRGELL GENEDLAETHOL CYMRU Cymru a Llundain’ ym myd darlledu, a thwf aruthrol BBC Cymru speaker examined the very close inter-relationship between politics, GWENER, 2 TACHWEDD, 5.30PM mewn awdurdod, enw a dylanwad. broadcasting and history. Her personal experiences were delineated against national trends, especially ‘the tensions between Wales and DRWM, THE NATIONAL LIBRARY OF WALES Ond pwynt sylfaenol Menna Richards oedd mai’r diffyg cyfrifoldeb London’ in the sphere of broadcasting, and the very marked growth datganoledig amlwg ym myd darlledu oedd yn bennaf gyfrifol am of BBC Wales in stature, reputation and influence. FRIDAY, 2 NOVEMBER, 5.30PM adael i wleidyddion Cymru osgoi eu dyletswydd. Petaent yn gyfrifol, Y Farwnes Morgan o Elai, Baroness Morgan of Ely, byddai’n fwy o stori i’r cyfryngau. Gwnaeth hefyd ein hatgoffa y bu’r But Menna Richards’s fundamental point was that it is the lack cyn Aelod Llafur dros Gymru the former Labour MEP for penderfyniad i drosglwyddo cyllid S4C o adran ddiwylliant y Deyrnas of clear devolved responsibility in the broadcasting field that is yn Senedd Ewrop, fydd yn Wales, 1994-2009, delivers Unedig i ffi’r drwydded yn gyfrifol am ddiddymu rhwystr ariannol mainly responsible for letting Welsh politicians off the hook. If they traddodi’r ddarlith eleni, this year’s lecture, the sylweddol i ddatganoli rhai pwerau darlledu. were responsible, it would also be more of a media story. She also y diweddaraf yn y gyfres latest in this popular and reminded us that switching S4C’s funding from the UK Culture flynyddol bwysig hon. prestigious series. The subject Daw’r pwnc yn ystyriaeth bwysig i Gomisiwn Silk sydd yn archwilio i department to the licence fee, removes a significant financial will be ‘What next for Wakes?’ drefniant datganoli yng Nghymru ac ni fydd modd osgoi’r mater - fel obstacle to the devolution of some broadcasting powers. Traddodir yn y Gymraeg; ceir y gwnaeth Comisiwn Calam yn yr Alban rhai blynyddoedd yn ôl. Ceir cyfieithiad ar y pryd i’r Saesneg Lecture in Welsh, with addewid am Fesur Cyfathrebu yn ystod y blynyddoedd nesaf hyn. Mae This issue is going to become a major issue for the Silk Commission simultaneous translation angen i Weinidogion Cymru wneud eu gwaith cartref ar y mater hwn that is investigating the devolution settlement in Wales and it will Mynediad am ddim drwy docyn. yn fuan. not be able to dodge it, as did the Calman Commission in Scotland Free admission by ticket. some years ago. A Communications Bill is also promised in the next Gellir darllen testun llawn y ddarlith ddifyr hon ar safle we’r Llyfrgell few years. Welsh Ministers need to start doing their homework on Genedlaethol ar http://www.llgc.org.uk/fileadmin/documents/pdf/ this issue quickly. Political_Archive_Lecture_MR-1.pdf Tocynnau/Tickets The full text of this absorbing lecture may be consulted via the National Library’s website at http://www.llgc.org.uk/fileadmin/ 01970 632 548 – www.llgc.org.uk/drwm documents/pdf/Political_Archive_Lecture_MR-1.pdf

HYDREF 2012 — RHIFYN 43 Cylchlythyr yr Archif Wleidyddol Gymreig AUTUMN 2012 — ISSUE 43 The Welsh Political Archive Newsletter LLYFRGELL GENEDLAETHOL CYMRU THE NATIONAL LIBRARY OF WALES

Aberystwyth Oriau Agor Cyffredinol / General Opening Hours SY23 3BU Dydd Llun – Dydd Gwener/ t: 01970 632 800 Monday – Friday f: 01970 615 709 9:30am – 6:00pm [email protected] Dydd Sadwrn/Saturday 9:30am – 5:00pm

www.llgc.org.uk

dylunio/design elfen.co.uk

ISSN 1365-9170