Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz JAWOR (760)

Warszawa 2004

Autorzy: Alicja Maćków*, Krzysztof Horbowy**, Elżbieta Gawlikowska**, Maciej Kłonowski**, Karolina Ordzik**, Józef Lis**, Anna Pasieczna**, Stanisław Wołkowicz**

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Jacek Koźma** we współpracy z Elżbietą Gawlikowską** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu „PROXIMA” S.A., ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp (K. Horbowy)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (K. Horbowy) ...... 4 III. Budowa geologiczna (K. Horbowy)...... 7 IV. Złoża kopalin (K. Horbowy) ...... 10 1. Baryt...... 10 2. Zwietrzeliny bazaltowe...... 11 3. Bazalty...... 14 4. Granity...... 17 5. Iły ceramiki budowlanej...... 18 6. Kruszywo naturalne...... 19 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (K. Horbowy) ...... 22 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (K. Horbowy) ...... 26 VII. Warunki wodne (M. Kłonowski)...... 27 1. Wody powierzchniowe...... 27 2. Wody podziemne...... 28 VIII. Geochemia środowiska...... 31 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna) ...... 31 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (S. Wołkowicz) ...... 35 3. Ryzyko radonowe (S. Wołkowicz)...... 37 IX. Składowanie odpadów (A. Maćków) ...... 38 X. Warunki podłoża budowlanego (A. Maćków)...... 47 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Gawlikowska) ...... 47 XII. Zabytki kultury (K. Ordzik) ...... 53 XIII. Podsumowanie (K. Horbowy) ...... 55 XIV. Literatura...... 56

I. Wstęp

Arkusz Jawor (760) Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Państwowym Instytucie Geologicznym w 2004 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Arkusz Jawor (760) Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanej w roku 2000 w Przedsiębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu „PROXIMA” S. A. (Maćków, 2000). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania i aktualizacji MGGP (In- strukcja..., 2002) oraz z niepublikowanym aneksem do Instrukcji dotyczącym wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w archiwach Państwowego Instytutu Geologicznego i Przedsiębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu PROXIMA S.A., w Instytu- cie Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwo- wych we Wrocławiu oraz w Dolnośląskim Urzędzie Wojewódzkim we Wrocławiu i jego zamiejscowych oddziałach w Legnicy i Jeleniej Górze. Wykorzystano też informacje uzyska- ne w starostwach powiatowych, urzędach gmin i od użytkowników złóż oraz pochodzą- ce z bazy danych Systemu Gospodarki i Ochrony Bogactw Mineralnych MIDAS. Zebrane informacje zostały zweryfikowane w czasie zwiadu geologicznego w terenie. Dane o poszczególnych złożach kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do ban- ku danych ściśle związanego z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Położenie arkusza Jawor wyznaczają współrzędne geograficzne: 16o00’-16o15’ długości geograficznej wschodniej i 51o00’-51o10’ szerokości geograficznej północnej. Obszar ten administracyjnie należy do województwa dolnośląskiego. Obejmuje połu- dniowe skrawki miasta Legnicy i powiatu legnickiego (południowe tereny gmin: Krotoszyce i Legnickie Pole) oraz częściowo powiaty: złotoryjski (niewielki wschodni obszar gminy Zło- toryja), jaworski (miasto Jawor oraz znaczne fragmenty gmin: Męcinka, Mściwojów i Paszo- wice.) i świdnicki (tereny gmin Dobromierz i Strzegom).

4 Według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego (Kondracki, 1998 ) teren arkusza położony jest w przewadze na obszarze prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego w podprowincji Nizin Sasko-Łużyckich, a tylko niewielkie jego wycinki należą do prowincji Ma- sywu Czeskiego i podprowincji Sudety. Niziny Sasko-Łużyckie są reprezentowane przez fragmenty makroregionu Niziny Śląsko-Łużyckiej i jej dwóch mezoregionów: Równiny Chojnowskiej i Równiny Legnickiej. Podprowincja Sudety reprezentowana jest przez makroregiony: Pogórze Zachodniosu- deckie i Przedgórze Sudeckie. Do Przedgórza Zachodniosudeckiego należy występująca na arkuszu część mezoregionu Pogórza Kaczawskiego, a do Przedgórza Sudeckiego – małe wycinki dwóch mezoregionów: Wzgórz Strzegomskich i Obniżenia Podsudeckiego (Fig. 1). Obszar arkusza posiada zróżnicowane ukształtowanie powierzchni. Wysokości terenu kształtują się w granicach 128,5-466,2 m n.p.m. Południowo-zachodnia część arkusza, obej- mująca Pogórze Kaczawskie, ma charakter wyżynno-górski i oddzielona jest krawędzią mor- fologiczną związaną z uskokiem sudeckim brzeżnym. Obszar północny, centralny i w dużej części wschodni zajmuje falista równina, będąca zdenudowaną wysoczyzną morenową, roz- ciętą dolinami rzek: Kaczawy, Nysy Szalonej, Wierzbiaka i ich dopływów. W morfologii tego terenu wyróżniają się wzniesienia o charakterze twardzieli bazaltowych (Góra Winnica, Góra Widoma). Tworzą one wzgórza lub pojedyncze wzniesienia bazaltowe, osiągające wysokości ponad 466 m n.p.m. Niewielkie, wschodnie wycinki powierzchni arkusza, zajmują wzniesienia Wzgórz Strzegomskich, o wysokości nieznacznie przekraczającej 320 m n.p.m. Teren arkusza położony jest w dolnośląskim zachodnim rejonie klimatycznym (Woś, 1996) wyróżniającym się największą liczbą dni z pogodą umiarkowanie ciepłą. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8oC, a okres wegetacyjny trwa tu przeciętnie od 28 do 31 tygodni. Roczna suma opadów atmosferycznych wynosi 550-770 mm. Wiatry mają prze- ważającą frekwencję zachodnią i południowo-zachodnią. Obszar objęty arkuszem posiada bardzo korzystne warunki glebowe. Zwarte kompleksy gleb chronionych dla rolniczego użytkowania (klas I-IVa) zajmują około 70% jego powierzchni. Większe obszary leśne występują tylko w południowo-zachodniej części terenu. Omawiany arkusz, pod względem gospodarczym ma charakter rolniczy. Przemysł kon- centruje się tylko w jego południowo-wschodniej części. Głównym ośrodkiem jest miasto Jawor gdzie znajdują się zakłady usługowe oraz przemysłu spożywczego, metalowego, che- micznego, kamieniarskiego, meblarskiego i papierniczego. W rejonie Jawora rozwinął się też przemysł wydobywczo-przetwórczy kopalin. W Paszowicach oraz w Czernicy i Zimniku

5 prowadzona jest eksploatacja i przeróbka granitów, a w miejscowościach Piotrowice i Męcin- ka – bazaltów i kruszywa naturalnego. Sieć dróg jest dobrze rozwinięta na całym obszarze arkusza. Na północy przebiega odcinek autostrady A-4 oraz fragment drogi i linii kolejowej Legnica-Bolesławiec. Głównymi węzłami komunikacyjnymi są Legnica i Jawor, gdzie zbiegają się drogi z ważniejszych ośrodków miejskich tego regionu. Z Legnicy przez Jawor i dalej w kierunku Jeleniej Góry prowadzi droga o znaczeniu krajowym. Istnieje też połączenie obu miast linią kolejową, która biegnie dalej w kierunku Strzegomia.

Fig. 1 Położenie arkusza Jawor na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3 – granica makroregionu, 4 – granica mezoregionu Mezoregiony Niziny Śląsko-Łużyckiej: 317.76 – Wysoczyzna Lubińska, 317.77 – Równina Legnicka, 317.78 – Równina Chojnowska. Mezoregiony Wału Trzebnickiego: 318.43 – Obniżenie Ścinawskie. Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.51 – Wysoczyzna Rościsławicka, 318.52 – Pradolina Wrocławska, 318.531 - Wysoczyzna Średzka. Mezoregiony Przedgórza Sudeckiego: 332.11 – Wzgórza Strzegomskie, 332.12 – Równina Świdnicka, 332.15 – Ob- niżenie Podsudeckie. Mezoregiony Pogórza Zachodniosudeckiego: 332.27 – Pogórze Kaczawskie; 332.28 – Pogórze Wałbrzyskie (Bol- kowsko-Wałbrzyskie). Mezoregiony Sudetów Zachodnich: 332.35 – Góry Kaczawskie, 332.36 – Kotlina Jeleniogórska, 332.38 – Rudawy Janowickie. Mezoregiony Sudetów Środkowych: 332.41 – Brama Lubawska, 332.42 – Góry Wałbrzyskie

6 III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Jawor opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, arkusze: Krotoszyce (Jerzmański, Walczak- Augustyniak, 1993; Jerzmański, Walczak-Augustyniak, 1994), Żarek (Gawroński, 1966; Jerzmański, 1968), Chełmiec (Jerzmański, 1955; Jerzmański, 1969) i Jawor (Jerzmański, Ku- ral, 1956; Kural, Jerzmański, 1968) wraz z objaśnieniami oraz Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Wałbrzych wraz z objaśnieniami (Szałamacha, Szałamacha, 1996 a; Szałamacha, Szałamacha, 1996 b). Omawiany teren położony jest na granicy dwóch dużych jednostek geologicznych: Su- detów i bloku przedsudeckiego, oddzielonych uskokiem sudeckim brzeżnym, o przebiegu północny zachód – południowy wschód. Południowo-zachodnia część arkusza należy do Su- detów, a pozostały obszar wchodzi w skład bloku przedsudeckiego. Część sudecka zbudowana jest ze skał metamorfiku kaczawskiego, podzielonego na dwa piętra strukturalne. Piętro dolne, staropaleozoiczne, stanowią epimetamorficzne utwory kambru, ordowiku, syluru i dewonu, a do piętra górnego, młodopaleozoicznego, należą skały osadowe dolnego karbonu i dolnego permu. Na obszarze metamorfiku kaczawskiego najstarszymi utworami są górnokambryjsko- ordowickie zieleńce, łupki i brekcje wulkaniczne zieleńcowe oraz metadiabazy. Należą one do kompleksu law spilitowych, uznawanego za produkt podmorskiego wulkanizmu. Skały te osiągają znaczne miąższości dochodzące w części południowej do ponad 1000 m. Powyżej zalega ordowicka seria fyllitowa, składająca się ze zróżnicowanych skał epimetamorficznych, głównie: łupków kwarcytowo-serycytowych z wkładkami kwarcytów, łupków serycytowo- chlorytowych, fyllitów serycytowo-kwarcytowych oraz podrzędnie łupków chlorytowych i ilastych. Wśród skał ordowickich spotykane są lokalnie lawy kwaśne reprezentowane przez kera- tofiry. Utwory kolejnego okresu – syluru, wykształcone są w postaci łupków krzemionkowych, kwarcytów szarych i czarnych, łupków ilastych (graptolitowych) z wkładkami lidytów oraz diabazów. Do dewonu górnego należą łupki kwarcowo-serycytowe z soczewkami kwarcytów, którym towarzyszą fyllity. Karbon dolny stanowią łupki szarogłazowo-ilaste o miąższości do kilkaset metrów. Utwory permu dolnego (czerwonego spągowca) występują tylko na niewiel- kiej powierzchni (na zachód od Stanisławowa) i reprezentowane są przez piaskowce czerwone i białe, częściowo zlepieńcowate o miąższości nieprzekraczającej kilkunastu metrów. Podłoże krystaliczne bloku przedsudeckiego w przewadze zbudowane jest z utworów zbliżonych do staropaleozoicznych serii skalnych metamorfiku kaczawskiego. W podłożu

7 krystalicznym północnej i centralnej części bloku przedsudeckiego stwierdzono występowa- nie formacji zieleńcowej, łupków szarogłazowych, kwarcytowo-ilastych oraz łupków krzemionkowych i chlorytowych, fyllitów i dolomitów wapnistych. W jego południowo- wschodniej części występują skały magmowe intruzji granitoidowej, odsłaniające się na powierzchni w obrębie Wzgórz Strzegomskich. Ich wiek określa się na karbon górny – perm dolny. W rejonie Czernicy i Paszowic są to jasnoszare, średniokrystaliczne granity biotytowe, w okolicy Zimnika – drobnokrystaliczne. Na utworach metamorficznych i magmowych leży pokrywa osadów kenozoiku należą- cych do trzeciorzędu i czwartorzędu. Trzeciorzęd reprezentowany jest przez skały osadowe i wulkanity. Najstarszymi utworami z tego okresu są zwietrzeliny (regolity) rozwinięte na podłożu krystalicznym bloku przedsudeckiego. Skaolinizowane pokrywy zwietrzelinowe występują na skałach typu kaczawskiego (łupki fyllitowe) oraz na granitach strzegomskich. W obu jednostkach zaznaczył się trzecio- rzędowy wulkanizm, reprezentowany przez bazalty i utwory piroklastyczne (Fig. 2). Skały formacji bazaltowej są datowane na oligocen-miocen środkowy. Należą do nich bazalty, tufy bazaltowe i brekcje wulkaniczne. Bazalty występują w formie pokryw lawowych i lawowo-piroklastycznych oraz kominów wulkanicznych (nekków). Pokrywy bazaltowe największą miąższość (około 130 m) osiągają w rejonie między Męcinką a Piotrowicami. Wystąpienia bazaltów z okolic Sichowa, Góry Owczarek, Góry Bazaltowej i Czartowskiej Skały mają formę kominów wulkanicznych. Sedymentację młodszego trzeciorzędu (neogenu) rozpoczynają iły i zlepieńce kwarco- we ilaste miocenu dolnego, zalegające na regolitach łupków fyllitowych w północno-zachodniej części bloku przedsudeckiego. W tym rejonie oraz w strefie przysudeckiej w miocenie dolnym i środkowym powstały zwietrzeliny ilaste bazaltów i tufów bazaltowych. W zależno- ści od składu mineralnego wyróżnione zostały zwietrzeliny kaolinitowe (haloizytowe), kaoli- nitowo-smektytowe i smektytowe. Odsłaniają się one koło Dunina oraz występują między pokrywami bazaltów w rejonie złoża „Jawor-Męcinka”. W miocenie środkowym i górnym na zwietrzelinach bazaltowych, bazaltach i tufach bazaltowych lub bezpośrednio na skałach pod- łoża osadziły się iły, mułki, piaski i żwiry z okruchami lignitu lub wkładkami węgla brunat- nego zaliczane do serii poznańskiej. Osady te osiągają maksymalną miąższość 50-70 m. Iły tego okresu odsłaniają się na powierzchni głównie w północno-wschodniej części arkusza w rejonie Złotnik, Małuszowa, Warmątowic i Legnickiego Pola. Lokalnie zalegają na nich plioceńskie piaski i żwiry kwarcowo-skaleniowe serii Gozdnicy.

Fig. 2 Położenie arkusza Jawor na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd, holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy; plejsto- cen: 2 – piaski akumulacji eolicznej; 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej; 4 – lessy; 5 – piaski i żwi- ry akumulacji rzecznolodowcowej; 6 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej; 7 – utwory akumulacji lodowcowej i rzecznolodowcowej Sudetów. Trzeciorzęd, pliocen: 8 – iły, iłowce, piaski, lokalnie z wkładkami węgli brunatnych; miocen: 9 – iły, iłowce, mułki i piaski z pokładami węgli brunatnych; 10 – skały wylewne zasadowe i tufy. Kreda górna: 11 – opoki, wapienie, margle, piaskowce i lokalnie piaski glauko- nitowe. Trias: 12 – iły, mułowce, piaskowce, zlepieńce, margle, wapienie, dolomity oraz wapienie oolitowe i oolitowe pstre, lokalnie z anhydrytami. Perm górny i dolny: 13 – ewaporyty cyklotemów: verra, stassfurt, leine, aller - wapienie, dolomity, anhydryty, sole kamienne i potasowo-magnezowe, zubry; zlepieńce, piaskowce arkozowe, mułowce i iłowce pstre; 14 – skały wylewne kwaśne i tufy; 15 – skały wylewne zasadowe. Karbon-perm: 16 – granitoidy. Kar- bon, karbon górny: 17 – arkozy, zlepieńce, iłowce, mułowce; karbon dolny: 18 – zlepieńce, szarogłazy, piaskowce, mułowce, iłowce i wapienie. Dewon, dewon górny: 19 – szarogłazy i zlepieńce. Dewon środkowy-ordowik: 20 – łupki ilaste i piaszczyste oraz kwarcyty. Sylur: 21 – zmetamorfizowane skały zasadowe i kwaśne oraz ich piroklastyty. Sylur i ordowik: 22 – łupki krystaliczne, zieleńce, metaszarogłazy i kwarcyty. Kambrosylur: 23 – zmetamorfizowane skały wylewne kwaśne; 24 – zmetamorfizowane skały wylewne zasadowe i kwaśne oraz ich piroklastyty. Kambr środkowy i dolny: 25 – zieleńce i marmury. Kambrosylur i proterozoik: 26 – gnejsy, 27- łupki krystaliczne. Paleozoik-proterozoik: 28 zmetamorfizowane skały zasadowe w ogólności (amfibolity). Proterozoik: 29 – fyllity, kwarcyty i szarogłazy. 30 – dyslokacje w utworach starszych od czwartorzędu

Utwory czwartorzędowe pokrywają w przewadze obszar bloku przedsudeckiego, a w części sudeckiej wypełniają doliny cieków lub tworzą izolowane pokrywy (rejon Mu-

9 chowa). Pochodzą one z okresu plejstoceńskich zlodowaceń południowopolskich, środkowo- polskich i północnopolskich oraz holocenu. Okres najstarszych zlodowaceń reprezentują żwiry i piaski rzeczno-wodnolodowcowe, gliny zwałowe i mułki z wkładkami namułów organicznych występujące w północno- zachodniej części arkusza. Największe rozprzestrzenienie mają osady zlodowaceń środkowo- polskich - gliny zwałowe, piaski i żwiry lodowcowe z głazami, piaski i żwiry kemów, piaski wodnolodowcowe i rzeczne oraz mułki wstęgowe (rejon Jawora). Z okresu najmłodszych zlodowaceń pochodzą żwiry rzeczne tarasów 4-6 m n.p. rzeki, osady stożków napływowych oraz gliny deluwialne, pylasto-piaszczyste i pyły lessopodobne. W wyniku procesów erozyjno-denudacyjnych na przełomie plejstocenu i holocenu po- wstały gliny deluwialne z rumoszem skalnym. Utwory najmłodsze – holoceńskie stanowią żwiry rzeczne, osady stożków napływowych, namuły piaszczyste den dolinnych, mułki miejscami z domieszką piasków (mady) oraz namuły torfiaste.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Jawor występują dwadzieścia cztery złoża (tabela 1). Do kopalin podstawowych należą złoża: barytu „Stanisławów” oraz zwietrzelin bazaltowych typu kaolinitowego „Dunino”. Kopaliny pospolite reprezentowane są przez złoża bazaltów: „Lubień”, „Sichów”, „Mszana-Obłoga”, Jawor-Męcinka”, „Winna Góra” „Owczarek” i „Paszowice”, granitów: „Pokutnik”, „Czernica”, „Czernica Wieś” i „Zimnik I”, iłów ceramiki budowlanej: „Złocieniec” oraz kruszywa naturalnego: „Gniewomierz, „Nowa Wieś Legnicka”, „Dunino”, ”Rzymówka-Zbiornik”, „Słup”, „Męcinka”, „Piotrowice”, „Piotrowice I”, „Piotrowice II” i „Siekierzyce”.

1. Baryt Złoże barytu „Stanisławów” położone jest na południe od miejscowości o tej samej nazwie. Rozciąga się w kierunku północny zachód – południowy wschód na długości 1250 m.

Zostało udokumentowane w kategorii A+B+C1+C2 (Borek, 1993, Gałwa, 1999). Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 5 156 tys. ton (Przeniosło, 2003). Powierzchnia zło- ża (na płaszczyźnie pionowej) wynosi 30,9 ha, a jego miąższość waha się w granicach 0,33- 8,98 m (średnio 4,76 m). Złoże stanowi sześć żył hydrotermalnych o grubości 0,19-9,34 m, występujących w szczelinie uskokowej wśród ordowicko-sylurskich utworów metamorfiku kaczawskiego i wulkanitów trzeciorzędowych. Z powodu skomplikowanej budowy geologicznej złoże zaliczono do III grupy zmienności złóż. Kopaliną główną jest baryt, z którym

10 współwystępuje baryto-fluoryt i fluoryt. Baryt zawiera średnio: 71,96% BaSO4, 6,92% CaF2,

7,52% SiO2, 2,97% Fe2O3, 0,49% CaCO3 i 0,53%Al2O3. Jego gęstość pozorna wynosi 3,91 Mg/m3. Miąższość baryto-fluorytu ma wartość średnią – 1,54 m. W składzie chemicznym występuje średnio 47,68% CaF2 i 31,85% BaSO4, oraz podrzędnie: SiO2, Fe2O3, CaCO3, i Al2O3. Fluoryt ma miąższość 0,42-4,25 m (średnio 1,54 m). Zawiera on średnio: 52,2% CaF2 i 31,22% SiO2, 6,92% BaSO4, oraz niewielkie ilości CaCO3, Al2O3 i Fe2O3. Baryt jest przy- datny w wiertnictwie oraz w przemysłach: chemicznym, hutniczym, szklarsko-ceramicznym, gumowym i papierniczym. Baryto-fluoryt po wzbogaceniu flotacyjnym ma podobne zastosowanie. Fluoryt może być używany w hutnictwie i przemyśle chemicznym. Złoże położone jest na obszarze Parku Krajobrazowego „Chełmy” i zostało zakwalifikowane do konfliktowych.

2. Zwietrzeliny bazaltowe Zwietrzeliny bazaltowe rozpoznane zostały w złożu „Dunino” oraz jako kopalina towa- rzysząca bazaltom złoża „Jawor-Męcinka”. Złoże zwietrzeliny bazaltowej typu kaolinitowego „Dunino” znajduje się na południe od miejscowości o tej samej nazwie. Złoże udokumentowano w kategorii C1 w 1996 r. (Przysłup i in., 1996). Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 480 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże zajmuje powierzchnię 1,99 ha. Ma formę pokładu i zaliczono je do II grupy zmienności złóż. Kopalinę stanowią trzeciorzędowe zwietrzeliny kaolinitowe (haloizytowe) odsłaniające w skarpie zbocza doliny Nysy Szalonej. Miąższość złoża waha się od 3,5 do 18,8 m (średnio12,2 m). W nadkładzie występują: gleba, utwory gliniasto-piaszczyste oraz zwietrzeliny bazaltowa zanieczyszczona piaskiem. Grubość nadkładu wynosi 1,6-7,0 m, śred- nio 4,0 m. W spągu występują piaski ilaste i zwietrzeliny bazaltowe. Stosunek nadkładu złoża do jego miąższości (N/Z) ma wartość 0,33. Kopalina zwiera średnio: 34,01% SiO2, 25,64%

Al2O3, 24,25% Fe2O3, 3,84% TiO2. Jej podatność na działanie H2SO4 jest w granicach 38,1- 68,0%, a adsorpcja pary wodnej wynosi średnio 15,3%. Zdolności odbarwiające w stosunku do oleju mineralnego określono średnio na 36%, a do oleju rzepakowego – 27,9%. Zwietrze- liny bazaltowe po przeróbce mechanicznej i chemicznej są przydatne do produkcji koagulan- tów, sorbentów i ziem odbarwiających. Złoże „Dunino” położone jest na terenie lasów i zo- stało zaliczone do konfliktowych.

11 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Wiek Wydoby- Numer Zasoby geologiczne Kategoria Stan kompleksu cie Zastosowanie Przyczyny złoża Rodzaj bilansowe rozpozna- zagospodarowa- Klasyfikacja złóż Nazwa złoża litologiczno- (tys. ton, kopaliny konfliktowości na kopaliny (tys. ton, tys. m3*) nia nia złoża surowcowe- tys. m3*) złoża mapie go wg stanu na rok 2002 (Przeniosło, 2003) Klasy 1 - 4 Klasy A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Gniewomierz* pż Q 5 576 C2 N - Skb 4 B Gl

2 Dunino** pż Q 27 906 C2 N - Skb 4 B Gl, W

3 Nowa Wieś Legnicka pż Q 178 C1* Z - Sd 4 A -

4 Złotniki i(ic) Tr 548* C1 Z - Scb 4 A -

5 Dunino ka Tr 480 C1 G 0 I, Scs 1 B L

6 Rzymówka-Zbiornik* ż Q 45 690 C1 G 0 Skd 4 B Gl

7 Lubień β Tr 4 446 C1 G 0 Sd 2 B Gl

12 8 Słup** ż Q 12 825 C2 N - Skb, Sd 4 C Z β 121 051 C , C G 420 Sd 9 Jawor-Męcinka Tr 1 2 2 B Gl, L be 871 C1, C2 G 0 I

10 Sichów β Tr 11 193 C2 N - Sd 2 C K, Gl, L

11 Męcinka p Q 5 C1* Z - Skb 4 A -

12 Piotrowice II pż Q 565 C1 G 10 Skb, Sd 4 A -

14 Piotrowice I pż Q 132 C1 G 0 Skb, Sd 4 A -

15 Stanisławów Ba T-Cr 5 156 A,B, C1, C2 Z - Ch 2 B K

16 Winna Góra β Tr 18 882 C1 G 147 Sb 2 B L

17 Siekierzyce pż Q 10 889 C2 N - Skb, Sd 4 B Gl

18 Owczarek β Tr 2 700 C1, C2 N - Sd 2 C K, L

19 Mszana-Obłoga β Tr 67 822 B, C1 N - Sd 2 C K, L 20 Paszowice β Tr 8 500 B N - Sd 2 C K, L

21 Pokutnik γ C-P 2 144 C1 G 15 Sbb 2 A - 22 Czernica γ C-P 15 216 B G 71 Sbb 2 B Gl

23 Zimnik I γ C-P 39 750 C1 G 33 Sbb 2 B Gl

24 Czernica-Wieś γ C-P 14 191 B, C1, C2 G 3 Sbb 2 B Gl

Wiek Wydoby- Numer Zasoby geologiczne Kategoria Stan kompleksu cie Zastosowanie Przyczyny złoża Rodzaj bilansowe rozpozna- zagospodarowa- Klasyfikacja złóż Nazwa złoża litologiczno- (tys. ton, kopaliny konfliktowości na kopaliny (tys. ton, tys. m3*) nia nia złoża surowcowe- tys. m3*) złoża mapie go wg stanu na rok 2002 (Przeniosło, 2003) Klasy 1 - 4 Klasy A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

25 Nowa Wieś Legnicka I pż Q 221 C1 G 0 Skb 4 A - Piotrowice pż ZWB

Rubryka 2 - * – złoże położone częściowo poza obszarem arkusza, ** – w Bilansie zasobów złoże figuruje pod nazwą „Dunino (zbiornik)”, *** – w Bilansie zasobów złoże figuruje pod nazwą „Słup (zbiornik)”, Rubryka 3 - β – bazalty, γ − granity, be – bentonity, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, Ba – baryt, ż – żwiry, pż – piaski i żwiry, p – piaski, ka – surowce kaolinowe Rubryka 4 - Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd, Cr – kreda, T – trias, P – perm, C – karbon Rubryka 6 - kategorie rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – B, C1, C2, złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) - C*1; Rubryka 7 - złoża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykreślone z Bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w mate- riałach archiwalnych) Rubryka 9 - kopaliny: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych, Sbb – budowlane bloczne, Ch – chemiczne, Scb – ceramiki budowlanej, Scs – ceramika szlachetna, I – inne („Dunino” – do produkcji koagulantów, sorbentów i ziem odbarwiających, „Jawor-Męcinka” – lepiszcze do mas formierskich na płuczkę wiertniczą i do ochrony środowiska) Rubryka 10 - złoża: 2 - złoże rzadkie w skali całego kraju lub złoże skoncentrowane w określonym regionie, 3 – złoże rzadkie tylko w regionie, w którym występuje dokumentowane złoże, 4 – 13 powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 - złoża: A - niekonfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12 - Gl – ochrona gleb, L – ochrona lasów, K – ochrona krajobrazu, Z – konflikt zagospodarowania terenu, W – ochrona wód powierzchniowych

Zwietrzeliny bazaltowe (typu smektytowego) udokumentowane zostały w kategorii

C1+C2 w 1995 r. (Dyjor, Kościówko, 1995) na powierzchni 7,3 ha jako kopalina towarzyszą- ca w złożu bazaltów „Jawor-Męcinka”. Kompleks zwietrzelin odsłania się częściowo w wyrobisku w południowej części kopalni bazaltu. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 871 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże zalega między dwiema pokrywami bazaltów. Na powstanie pokładu surowca bentonitowego (smektytowego) wpływ miały procesy po- magmowe związane z gorącymi roztworami krążącymi w tufach po przykryciu ich przez gór- ną pokrywę lawową. Złoże ma formę pokładową, zaburzoną przez potoki law bazaltowych. Zaliczono je do II grupy zmienności złóż. Miąższość złoża wynosi 4,0-26,0 m (średnio 10,6 m). Nadkład o średniej grubości 4,1 m stanowią bazalty oraz zwietrzeliny tufów i tufobrekcji bazaltowych. Stosunek N/Z jest równy 1,0. Zawartość smektytu w złożu wynosi 60-87%, średnio 70,9%. Kopalina po przeróbce (mielenie, rozsiew, aktywacja) jest przydatna jako lepiszcze do mas formierskich, na płuczkę wiertniczą i do produkcji sorbentów. Złoże położone jest w otulinie Parku Krajobrazowego „Chełmy”. W klasyfikacji sozologicznej zaliczone zo- stało do konfliktowych. 3. Bazalty Na obszarze arkusza Jawor udokumentowano 7 złóż bazaltów. Powstały one w wyniku trzeciorzędowego wulkanizmu. Trzy złoża występują na obszarze bloku przedsudeckiego, a cztery w obrębie metamorfiku kaczawskiego. Wybrane parametry jakościowe kopaliny w złożach bazaltów zestawiono w tabeli 2. Tabela 2 Wybrane parametry jakościowe złóż bazaltów Wytrzymałość na Ścieralność w Mrozoodporność Nasiąkliwość Nazwa ściskanie na sucho bębnie Devala (%) % ubytku masy cykle złoża (MPa) (%) od – do; średnia 1 2 3 4 5 6 Lubień 89,0-190,0; 135,0 1,4-10,0; 3,7 0,2-2,5; 0,9 0,0-11,4; 1,18 15-25 Jawor-Męcinka 40,0-359,0; 206,2 0,2-11,2; 3,3 0,1-4,0; 0,94 0,0-15,0; 2,06 - Sichów 100,0-230,0; 164,5 2,2-9,2; 5,4 0,1-1,6; 0,5 - 21-25 Winna Góra 61,6-385,0; 197,2 12,6-34,8; 17,9* 0,1-5,1; 0,7 0,0-5,2; 0,8 - Owczarek 142,0-230,0; 174,0 1,2-3,8; 2,5 0,0-1,1; 0,3 - 25 Mszana-Obłoga 101,0-361,0; 179,0 0,6-10,0; 2,7 0,1-1,6; 0,4 0,0-2,5; 1,0 25 Paszowice 157,0-416,0; 295,4 0,6-7,0; 3,0 0,1-2,3; 0,4 - 25 Rubryka 3: * - ścieralność w bębnie Los Angeles Złoże bazaltu „Lubień” znajduje się na północ od miejscowości o tej samej nazwie. Zo- stało udokumentowane w kategorii C1 z jakością kopaliny w kategorii B (Majkowska, 1983).

14 Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 4 446 tys. ton (Przeniosło, 2003). Jego powierzchnia wynosi 7,1 ha. Zbudowane jest z bazaltów tworzących pokrywę lawową. Złoże zaliczono do II grupy zmienności złóż. Miąższość zmienia się w granicach od 16,6 do 29,0 m (średnio 23,4 m). W nadkładzie o średniej grubości 4,7 m występuje gleba, gliny zwietrzelinowe i bazalty zwietrzałe. W spągu występują gliny zwietrzelinowe i bazalty. Stosunek N/Z wynosi 0,2. Część bazaltów dotknięta jest procesem zgorzeli o różnym stopniu zaawansowa- nia, co spowodowało pogorszenie parametrów jakościowych złoża. Kopalina jest przydatna do produkcji kruszyw łamanych drogowych i kolejowych. W obrębie złoża występują gleby chronione. W klasyfikacji sozologicznej zaliczone zostało do konfliktowych. Złoże bazaltu „Jawor-Męcinka” znajduje się na północ od miejscowości Męcinka. Udo- kumentowane zostało w kategorii C1 i C2 (Przysłup, Dziedzic, 1992). Kopaliną towarzyszącą są zwietrzeliny smektytowe (Dyjor, Kościówko, 1995). Geologiczne zasoby bilansowe bazal- tów w roku 2002 wynosiły 121 051 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże o powierzchni 98,4 ha obejmuje fragment pokrywy lawowej. Zaliczono je do II grupy zmienności złóż. Miąższość złoża wynosi 4,7-102,4 m, średnio 48,3 m. W nadkładzie o średniej grubości 3,1 m występuje gleba, glina i rumosz bazaltów. Stosunek N/Z ma wartość 0,03. W spągu występują gliny i rumosz bazaltów. Bazalty są przydatne do produkcji kruszywa łamanego do nawierzchni kolejowych i drogowych. Złoże leży w otulinie Parku Krajobrazowego „Chełmy”. Na jego obszarze występuje las i gleby chronione co było powodem zaliczenia go do konfliktowych. Złoże bazaltu „Sichów” znajduje się na południe od miejscowości o tej samej nazwie.

Zostało udokumentowane w kategorii C2 w 1974 r. (Borek, Kwapiński, 1974). Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 11 193 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę pokrywy lawowej o powierzchni 18,8 ha i miąższości 9,8-39,5 m, średnio 23,6 m. Zaliczono je do II grupy zmienności złóż. Przykryte jest nadkładem złożonym z gleby, gliny, tufów i rumoszu bazaltów. Jego grubość wynosi 0,6-17,7 m, średnio 7,4 m. Stosunek N/Z ma wartość 0,37. Kopalina może być przydatna do produkcji kruszywa łamanego do nawierzchni drogowych i kolejowych. Złoże położone jest na obszarze gleb chronionych i lasów w Parku Krajo- brazowym „Chełmy” i zakwalifikowane zostało do bardzo konfliktowych. Złoże bazaltu „Winna Góra” położone jest między miejscowościami Męcinka i Cheł- miec. Zostało udokumentowane w kategorii C1 (Majkowska, 1991). Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 18 882 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże posiada powierzch- nię 8,3 ha i miąższość w granicach 68,0-99,0 m, średnio 86,6 m. Jest fragmentem komina i pokrywy lawowej, zalegającej na tufach. Z powodu skomplikowanej budowy geologicznej zaliczono je do II grupy zmienności złóż. Grubość nadkładu jest zróżnicowana i sięga 28,0 m,

15 średnio 3,9 m. Jest on wykształcony w postaci: gleby, glin zwietrzelinowych, tufów, rumoszu bazaltowego i bazaltów zwietrzałych. Stosunek N/Z stanowi 0,28. Kopalina jest przydatna do produkcji kamienia i kruszyw łamanych dla budownictwa i drogownictwa oraz do produkcji leizny bazaltowej. Złoże jest położone w otulinie Parku Krajobrazowego „Chełmy” i czę- ściowo porośnięte lasem. W klasyfikacji sozologicznej zaliczone zostało do konfliktowych. Złoże bazaltu „Owczarek” znajduje się na północny-wschód od miejscowości Muchów.

Zostało udokumentowane w kategorii C1+C2 w 1973 r. (Herman, 1973). Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 2 700 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże posiada powierzch- nię 3,1 ha i obejmuje część centralną komina wulkanicznego. Zaliczono je do II grupy zmien- ności złóż. Miąższość bazaltów wynosi 5,8-44,1 m, średnio 28,3 m. Nadkład o średniej gru- bości 0,8 m stanowi gleba i glina zwietrzelinowa z blokami bazaltów. Stosunek N/Z ma war- tość 0,03. Kopalina jest przydatna dla budownictwa i drogownictwa do produkcji kruszywa i kamienia łamanego. Złoże położone jest na obszarze Parku Krajobrazowego „Chełmy”, w pobliżu projektowanego rezerwatu „Mszana i Obłoga”. Jego powierzchnię pokrywa las. Z tych powodów zakwalifikowane zostało do bardzo konfliktowych. Złoże bazaltu „Mszana-Obłoga” znajduje się na zachód od miejscowości „Muchów”.

Zostało udokumentowane w kategorii B+C1 na powierzchni 73,5 ha (Stachowiak, 1977). Geo- logiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 67 822 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę pokrywy lawowej. Z powodu stosunkowo prostej budowy geologicznej zaliczono je do I grupy zmienności złóż. Średnia miąższość złoża udokumentowanego w kategorii B wynosi 22,3 m, a w kategorii C1 – 24,0 m. Nadkład o średniej grubości 2,5 m stanowi gleba, glina oraz piaski i żwiry. W spągu występują gliny i zieleńce. Stosunek N/Z ma wartość 0,03. Bazalty są przydatne do produkcji kruszyw łamanych drogowych i kolejowych. Złoże poło- żone jest w lesie, na obszarze Parku Krajobrazowego „Chełmy” oraz w granicach projektowanego rezerwatu przyrody „Mszana i Obłoga”. Z punktu widzenia sozologicznego zakwalifikowane zostało do bardzo konfliktowych. Złoże bazaltu „Paszowice” znajduje się na zachód od miejscowości o tej samej nazwie. Zostało rozpoznane w kategorii B (Hutnik, 1974) na powierzchni 7,3 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 8 500 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę pokry- wową. Zaliczono je do II grupy zmienności złóż. Miąższość zmienia się w granicach 5,0- 71,0 m i ma średnią wartość 38,8 m. W nadkładzie o średniej grubości 3,7 m występuje gleba i glina z rumoszem bazaltu, a w spągu gliny, tufy, brekcje bazaltowe i zieleńce. Stosunek N/Z jest równy 0,1. Kopalina jest przydatna do produkcji kruszyw do nawierzchni drogowych i kolejowych. Złoże położone jest na obszarze Parku Krajobrazowego „Chełmy” w granicach

16 lasu. Na jego obszarze znajduje się zabytkowy obiekt architektoniczny (wieża widokowa). W klasyfikacji sozologicznej złoże zaliczone zostało do bardzo konfliktowych. 4. Granity Złoża: „Pokutnik”, „Czernica”, „Czernica Wieś” i „Zimnik I” stanowią fragmenty mło- dopaleozoicznego (górny karbon – dolny perm) masywu granitoidowego Strzegom-Sobótka. Złoże granitu „Pokutnik” znajduje się na wschód od miejscowości Paszowice. Zostało udokumentowane w kategorii C1 (Bałchanowski, Ulatowski, 2000) na powierzchni 0,62 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 2 144 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę masywu i z powodu stosunkowo prostej budowy geologicznej zaliczono je do I grupy zmienności złóż. Jego średnia miąższość wynosi średnio 49,1 m. Na obszarze złoża nad- kład został zdjęty. Granity posiadają wytrzymałość na ściskanie (na sucho) 97,0-149,0 MPa, średnio 120,1 MPa. Ścieralność na tarczy Boehmego wynosi 0,17-0,21 cm, średnio 0,19 cm, a w bębnie Devala – średnio 4,2%. Kopalina ma małą nasiąkliwość (średnio 0,53%) i całko- witą mrozoodporność. Złoże należy do blocznych. Wskaźnik bloczności (dla bloków >1 m3) wynosi 60%. Granity są przydatne dla drogownictwa i budownictwa. Złoże nie jest konfliktowe. Złoże „Czernica” znajduje się na wschód od miejscowości o tej samej nazwie. Zostało udokumentowane w kategorii B (Majkowska, Bałchanowski, 1997) na powierzchni 12,4 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 15 216 tys. ton (Przeniosło, 2003). Zło- że ma formę masywu i zaliczono je do II grupy zmienności złóż. Posiada miąższość 10,0- 60,9 m, średnio 48,2 m. W nadkładzie o średniej grubości 5,2 m występuje gleba, zwietrzelina granitowa i granit zwietrzały, a w spągu granit. Stosunek N/Z wynosi 0,5. Kopalina ma wy- trzymałość na ściskanie w stanie suchym 80,0-210,0 MPa (średnio 184,0 MPa) i ścieralność na tarczy Boehmego – średnio 0,27 cm. Jej nasiąkliwość jest zróżnicowana w przedziale 0,30- 2,38%. Złoże należy do blocznych. Wskaźnik bloczności (dla bloków >1 m3) wynosi 21%. Granity są przydatne dla budownictwa i drogownictwa. Złoże jest konfliktowe, ponieważ w jego granicach występują gleby chronione. Złoże „Czernica-Wieś” znajduje się na wschód od miejscowości o tej samej nazwie. Udokumentowane zostało w trzech polach złożowych (Majkowska, 1998): północne – w kategorii B, południowo-zachodnie – w kategorii C2, a południowo-wschodnie – w kategorii C1. Jego całkowita powierzchnia wynosi 11,3 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 14 191 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę masywu i zaliczono je do II grupy zmienności złóż. Złoże ma średnie miąższości: w polu północnym - 49,5 m, w polu połu- dniowo–wschodnim 57,9 m, w polu południowo-zachodnim – 57,7 m i odpowiednio średnią

17 grubość nadkładu: 5,7 m, 6,9 m i 5,4 m. Stosunek N/Z wynosi odpowiednio: 0,8, 0,11 i 0,09. Kopalina posiada wytrzymałość na ściskanie (w stanie suchym) 69,4-222,0 MPa, średnio 134,6 MPa. Ścieralność na tarczy Boehmego wynosi 0,15-0,37 cm, średnio 0,26 cm, a w bęb- nie Los Angeles – średnio 23%. Charakteryzuje ją niska nasiąkliwość (średnio 0,4%) i całko- wita mrozoodporność. Złoże jest bloczne i istnieje możliwość pozyskiwania bloków różnych rozmiarów. Granity są przydatne do budownictwa i drogownictwa. Na obszarze złoża wystę- pują gleby chronione klas I-IVa, co było przyczyną zaliczenia go do konfliktowych. Złoże „Zimnik I” położone jest na wschód od miejscowości Czernica. Zostało udokumentowane w 1970 roku w kategorii C1 (Kancler, 1997) na powierzchni 20,6 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 39 750 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę masywu i z powodu stosunkowo prostej budowy zaliczono je do I grupy zmienności złóż. Jego miąższość wynosi 5,8-85,0 m, średnio 75,0 m. W nadkładzie o średniej grubości 6,2 m występują: gleba, glina pylasta i piaszczysta, żwiry i zwietrzelina granitu. Stosunek N/Z jest równy 0,09. Granity mają wytrzymałość na ściskanie (na sucho) 88,4-156,4 MPa, średnio 120,7 MPa. Ścieralność na tarczy Boehmego wynosi 0,13-0,18 cm, średnio 0,15 cm, a w bęb- nie Devala: 3,2-6,0% (średnio 4,6%). Kopalina posiada niską nasiąkliwość (średnio 0,4%) i całkowitą mrozoodporność. Złoże ma wysoki wskaźnik bloczności, który wynosi 61,6%. Granity są przydatne głównie dla budownictwa. Na obszarze złoża występują gleby chronione klas I-IVa i z tego powodu zaliczone zostało do konfliktowych. 5. Iły ceramiki budowlanej Na obszarze arkusza udokumentowano jedno złoże trzeciorzędowych (mioceńskich) iłów ceramiki budowlanej. Złoże „Złotniki” znajduje się na zachód od miejscowości o tej samej nazwie. Zostało udokumentowane w kategorii C1 z jakością kopaliny w kategorii B (Sikorska, 1978). Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 548 tys. m3 (Przenio- sło, 2003). Zajmuje ono powierzchnię 4,2 ha. Złoże ma formę pokładową i zaliczono je do II grupy zmienności złóż. W iłach występują kilkudziesięciocentymetrowe wkładki i soczewki piasków drobnoziarnistych i ilastych zaliczone do serii złożowej oraz przerost piasków i żwirów o grubości 1,9 m. Miąższość złoża wynosi 4,8-22,5 m (średnio 13,26 m). W nadkła- dzie występuje gleba, glina zwałowa oraz piaski i żwiry, a w spągu mułki, piaski, gliny, iły. Grubość nadkładu wynosi 0,5-2,3 m (średnio 0,77 m). Stosunek N/Z jest równy 0,06. Parame- try jakościowe przedstawiają się następująco: zawartość ziarn margla o średnicy powyżej 0,5 cm wynosi 0,33%, skurczliwość wysychania wynosi 6,8-9,8% (średnio 8,6%), Optymalna temperatura wypalania wynosi 950oC, wytrzymałość na ściskanie po wypaleniu wynosi 14,5- 39,9 MPa (średnio 22,8 MPa), nasiąkliwość 10,5-21,1% (średnio 10,9%). Iły są przydatne do

18 produkcji cegły pełnej. Złoże nie jest konfliktowe w stosunku do chronionych elementów środowiska. 6. Kruszywo naturalne Na obszarze arkusza występuje dziesięć złóż kruszywa naturalnego, w obrębie utworów plejstoceńskich, przeważnie pochodzących z okresu zlodowaceń środkowopolskich, Wybrane parametry jakościowe złóż kruszywa naturalnego zestawiono w tabeli 3. Złoże piasków i żwirów „Gniewomierz” znajduje się na północ od miejscowości o tej samej nazwie. Złoże zostało udokumentowane w kategorii C2 (Bocheńska, 1968) na powierzchni 49,9 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 5 576 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę pokładu złożonego z piasków i żwirów rzecznych doliny Wierzbiaka. Złoże jest zawodnione. Zwierciadło wody występuje na głębokości 0,3-4,0 m. Średnia miąższość złoża wynosi 6,4 m. Nadkład składający się z gleby, gliny i piasków, osią- ga średnią grubość 1,5 m. Stosunek N/Z wynosi 0,05-0,6. Kopalina jest przydatna dla budownictwa i drogownictwa. Złoże zaliczono do konfliktowych. Na jego obszarze występują w przewadze gleby chronione dla rolniczego użytkowania. Tabela 3 Wybrane parametry jakościowe złóż kruszywa naturalnego Zawartość ziarn Zawartość ziarn Zawartość pyłów o średnicy do 2 słabych Nasiąkliwość Nazwa Rodzaj mineralnych mm i zwietrzałych (%) złoża kopaliny (%) (%) (%) od – do; średnia 1 2 3 4 5 6 Gniewomierz piaski i żwiry 34,5-63,0; 49,9 0,5-5,1; 1,7 - 0,9-1,7; 1,3 Dunino piaski i żwiry 14,3-68,1; 32,8 0,0-6,0; 0,8 0,0-18,7; 10,4 1,0-2,0; 1,4 piaski i żwiry -; 44,3 - - - Nowa Wieś Legnicka piaski -; 90,7 - - - piaski i żwiry -; 44 1 10 1,3 Nowa Wieś Legnicka I piaski -; 90 1 - - Rzymówka-Zbiornik żwiry 13,5-48,8; 29,6 0,2-5,0; 1,4 4,5-19,1; 8,8 1,0-3,0; 2,0 Słup żwiry 17,7-46,4; 28,9 0,1-3,6; 0,9 1,7-14,5; 8,4 1,58-2,02; 1,3 Męcinka piaski 84,9-89,4; 87,6 3,5-6,2; 4,6 - - piaski i żwiry 39,6-58,4; 54,9 2,9-10,8; 5,8 1,6-9,2; 5,3 1,2-3,8; 2,0 Piotrowice I piaski 88,2-99,0; 96,3 2,9-7,8; 5,5 - - piaski i żwiry 53,4-70,4; 59,0 4,0-5,0; 4,6 - - Piotrowice II piaski 83,8-100; 96,7 2,0-8,0; 4,0 - - Siekierzyce piaski i żwiry 23,9-48,1; 37,2 0,4-5,0; 3,0 3,4-22,4; 13,2 0,8-2,3; 1,6 Złoże piasków i żwirów „Dunino” położone jest w dolinie Kaczawy. Zostało udokumentowane w kategorii C2 w 1970 r. (Bocheńska, 1970; Przysłup 2000). Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 27 906 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże zajmuje po- wierzchnię 145,77 ha. Złoże ma formę pokładową i ze względu na prostą budowę geologiczną

19 zaliczono je do I grupy zmienności złóż. Złoże jest zawodnione. Zwierciadło wody występuje na głębokości 0,9-6,0 m. Miąższość złoża waha się od 2,5 do 16,5 m (średnio 8,2 m). Nadkład o średniej grubości 2,0 m stanowią gleba, piaski i gliny, a w spągu występują gliny piaski i żwiry. Stosunek N/Z wynosi 0,3. Kopalina jest przydatna dla budownictwa. Na udokumento- wanym obszarze występują gleby chronione klas I-IVa. W klasyfikacji sozologicznej złoże zaliczono do konfliktowych. Złoże piasków i żwirów wodnolodowcowych „Nowa Wieś Legnicka” znajduje się na wschód od miejscowości o tej samej nazwie. Zostało udokumentowane kartą rejestracyjną (Marszałek, Noworyta, 1979) z późniejszym dodatkiem (Lis, 2000). Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 178 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma powierzchnię 4,2 ha. Ma ono formę soczewki i ze względu na prostą budowę geologiczną zaliczono je do I grupy zmienności złóż. Miąższość złoża wynosi 1,1-9,3 m (średnio 4,1 m). Nadkład w cało- ści został zdjęty, a zasoby w większości są wyeksploatowane. Kopalina jest przydatna dla drogownictwa. Złoże nie jest konfliktowe. Złoże piasków i żwirów „Nowa Wieś Legnicka I” znajduje się w bezpośrednim sąsiedz- twie złoża „Nowa Wieś Legnicka”. Udokumentowane zostało w kat. C1 w roku 2003 (Tylka, 2003). Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 221 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże zajmuje powierzchnię 1,8 ha. Ma formę soczewki i ze względu na prostą budowę geo- logiczną zaliczono je do I grupy zmienności złóż. Średnia miąższość złoża wynosi 7 m. Nad- kład w całości został zdjęty. W spągu występują iły i piaski zailone. Kopalina może być wy- korzystywana na podsypki w drogownictwie. Złoże nie jest konfliktowe. Złoże żwirów „Rzymówka-Zbiornik” znajduje się na obszarze projektowanego zbiornika wodnego na rzece Kaczawie. Zostało udokumentowane w kategorii C1 (Turczyn, 1986) na powierzchni 255,1 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 45 690 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę pokładową. W serii złożowej sporadycznie spotykane są przerosty mułków o grubości 0,3-0,4 m. Złoże jest zawodnione. Zwierciadło wody występuje na głębokości 0,5-6,0 m. Miąższość złoża waha się od 2,7 do 13,3 m (średnio 8,6 m). W nad- kładzie o grubości 0,3-4,5 m (średnio 1,8 m) występuje gleba, glina oraz podrzędnie piaski gliniaste i mułki. Stosunek N/Z wynosi 0,2. Kopalina może być wykorzystana w budownic- twie do produkcji żwirów jedno- i wielofrakcyjnych, piasków klasyfikowanych, mieszanki i pospółki. Na obszarze złoża w przewadze występują gleby chronione klas I-IVa. W klasyfikacji sozologicznej zaliczone zostało do konfliktowych. Złoże żwirów „Słup” znajduje się na obszarze zbiornika wody pitnej „Słup” na rzece Nysie

Szalonej. Złoże zostało udokumentowane w 1970 r. w kategorii C2 (Bocheńska, 1970) na po-

20 wierzchni 109,1 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 12 825 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę pokładową i zaliczono je do I grupy zmienności złóż. Jego miąższość wynosi 2,5-13,9 m (średnio 6,4 m). W nadkładzie występuje: gleba, gliny, piaski gliniaste i mułki o łącznej grubości 0,3-3,7 m (średnio 1,8 m). Stosunek N/Z ma wartość 0,4. Kopalina jest przydatna dla budownictwa i drogownictwa. Nad złożem istnieje zbiornik wody pitnej „Słup” i dlatego jego eksploatacja jest niemożliwa. Złoże zaliczono do bardzo konfliktowych. Złoże piasków wodnolodowcowych „Męcinka” znajduje się na zachód od miejscowości Piotrowice. Zostało udokumentowane kartą rejestracyjną (Turczyn, Chruszcz, 1979) na powierzchni 0,3 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 5 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę pokładową i zaliczono je do II grupy zmienności złóż. Jego miąższość wynosi 4,0-9,6 m (średnio 6,8 m). Występuje pod nadkładem gleby i gliny piaszczystej o średniej grubości 1,1 m. Stosunek N/Z ma wartość 0,1. Kopalina przydatna jest dla budownictwa. Złoże nie jest konfliktowe. Złoże piasków i żwirów „Piotrowice I” znajduje się na zachód od miejscowości o tej samej nazwie. Zostało udokumentowane w kategorii C1 (Łukasiewicz, 1996) na powierzchni 0,95 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 132 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę pokładową i ze względu na prostą budowę geologiczną zaliczono je do I grupy zmienności złóż. Złoże posiada łączną miąższość 5,6-10,4 (średnio 7,8 m). W nad- kładzie występuje gleba o średniej grubości 0,46 m. Stosunek N/Z wynosi 0,06. Kruszywo jest przydatne dla budownictwa i drogownictwa. Złoże nie jest konfliktowe. Złoże wodnolodowcowych piasków i żwirów „Piotrowice II” znajduje się w bezpośred- nim sąsiedztwie złoża „Piotrowice I”. Zostało udokumentowane w kategorii C1 (Łukasiewicz, 1999) na powierzchni 4,8 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 565 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże ma formę pokładową i ze względu na prostą budowę geolo- giczną zaliczono je do I grupy zmienności złóż. Łączna miąższość złoża wynosi 2,7-13,6 m (średnio 7,2 m). Nadkład składający się z gleby, gliny, piasków gliniastych i pylastych ma średnią grubość 1,4 m. Stosunek N/Z jest równy 0,28. Kruszywo jest przydatne dla budownictwa i drogownictwa. Złoże nie jest konfliktowe. Złoże piasków i żwirów wodnolodowcowych i rzecznych „Siekierzyce” znajduje się pomiędzy miejscowościami Jawor i Siekierzyce. Zostało udokumentowane w kategorii C2 (Bocheńska, 1968) w dwóch polach zasobowych o łącznej powierzchni 144,0 ha. Geologicz- ne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 10 889 tys. ton. Złoże ma formę pokładową i ze względu na prostą budowę geologiczną zaliczono je do I grupy zmienności złóż. Złoże jest

21 częściowo zawodnione. Zwierciadło wody występuje na głębokości 1,0-5,6 m. Łączna miąż- szość złoża wynosi 2,9-8,7 m (średnio 4,5 m). Złoże przykryte jest nadkładem gleby i gliny o grubości 0,5-3,5 m (średnio 1,5 m). Stosunek N/Z wynosi 0,32. Kopalina jest przydatna dla budownictwa i drogownictwa. Na całym obszarze złoża występują gleby chronione dla rolniczego użytkowania i z tego powodu jest ono konfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Jawor w 2002 roku znajdowało się dwanaście zagospodarowanych złóż: trzy złoża bazaltów („Jawor-Męcinka”, „Winna Góra”, „Lubień”), cztery złoża granitów („Pokutnik”, „Czernica”, „Zimnik I”, „Czernica Wieś”), cztery złoża kruszywa naturalnego („Nowa Wieś Legnicka I”, „Piotrowice I”, „Piotrowice II”, „Rzymówka – zbiornik”), oraz jedno złoże zwietrzeliny bazaltowej typu kaolinitowego („Dunino”). Złoże bazaltów „Lubień” użytkowane jest przez Kopalnie Bazaltów „Lubień” Sp. z o.o. na podstawie koncesji ważnej do końca 2016 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 8,3 ha, a terenu górniczego – 75,8 ha. W 2002 roku prowadzono prace przygotowawcze do rozpoczęcia eksploatacji kopaliny. Urabianie kopaliny prowadzone będzie robotami strzało- wymi. Przeróbka kopaliny prowadzona będzie w zakładzie zlokalizowanym przy południowej granicy obszaru górniczego i polegać będzie na kruszeniu i mieleniu w celu otrzymania kruszywa łamanego. Użytkownikiem złoża „Jawor-Męcinka” są Kopalnie Surowców Skalnych w Złotoryi. Koncesja na eksploatację kopaliny głównej – bazaltów i kopaliny towarzyszącej – bentonitów jest ważna do 2029 r. Obszar górniczy „Jawor-Męcinka I” ma powierzchnię 100,3 ha, a teren górniczy – 653,5 ha. W 2002 roku wydobyto 420 tys. ton kopaliny. Złoże eksploatowane jest powierzchniowo, dwoma poziomami o wysokości 5-30 m i długości ścian eksploatacyjnych do 150 m. Kopalina towarzysząca (zwietrzelina smektytowa) nie jest wydobywana. Urabianie bazaltów prowadzi się techniką strzelania długimi otworami. W południowej części terenu górniczego zlokalizowany jest zakład przeróbczy, w którym produkowane są różnofrakcyjne grysy, kliniec i tłuczeń. Odpady z przeróbki są sprzedawane. Stare zwałowisko odpadów przeróbczych jest w trakcie likwidacji. Odpady eksploatacyjne i nadkład gromadzone są na zwałowiskach o powierzchni 0,4 ha i 0,5 ha. Odpady nie są wykorzystywane gospodarczo. Złoże bazaltów „Winna Góra” użytkowane jest przez Zielonogórskie Kopalnie Surow- ców Mineralnych S.A. na podstawie koncesji ważnej do końca 2004 r. Obszar górniczy „Winna Góra” wynosi 29,8 ha, a teren górniczy – 365,8 ha. W 2002 roku wydobyto 147 tys. t. kopaliny. W granicach złoża istnieje kilka poziomów eksploatacyjnych o średniej wysokości

22 15-20 metrów. Urabianie kopaliny prowadzone jest robotami strzałowymi. W granicach obszaru górniczego znajduje się zakład przeróbczy, w którym produkowane są różnofrakcyjne grysy. Odpady z przeróbki są sprzedawane. W pobliżu zakładu przeróbczego zlokalizowane jest stare zwałowisko (o powierzchni 0,4 ha) nadkładu i odpadów eksploatacyjnych z okresu udostępniania złoża. Złoże granitów „Pokutnik” użytkowane jest przez Kopalnię Granitu „Pokutnik” Sp. z o.o. z Paszowic. Koncesja wydana przez Wojewodę Legnickiego ważna jest do 2048 r. Ob- szar górniczy ma powierzchnię 2,07 ha, a teren górniczy – 49,6 ha. W 2002 roku wydobyto 15 tys. ton kopaliny. Złoże eksploatowane jest odkrywkowo, wyrobiskiem wgłębnym, systemem zabierkowym, polegającym na wybieraniu ław skalnych, bez tworzenia poziomów wy- dobywczych. W zakładzie przeróbczym produkowane są bloki handlowe, formaki, kostka brukowa, kamień murowy i rzeczny. Użytkownikiem złoża granitów „Czernica” jest Przedsiębiorstwo Produkcyjno- Usługowe „CZERNICA GRANIT” Sp. z o.o. Koncesja jest ważna do 2023 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 17,8 ha ha, a terenu górniczego 102,0 ha. W 2002 roku wydobyto 71 tys. ton kopaliny. Złoże eksploatowane jest odkrywkowo, wyrobiskiem wgłębnym z trze- ma poziomami wydobywczymi o długości do 360 m. Główną metodą urabiania jest odspaja- nie bloków, bez użycia materiałów wybuchowych. W zakładzie przeróbczym produkowane są bloczne elementy foremne (bloki handlowe, krawężniki, kostka drogowa, brukowiec, kamień murowy i rzeczny), a także tłuczeń, kliniec, grysy i mieszanki. Złoże granitów „Zimnik I” użytkowane jest przez Kopalnie Granitu „Zimnik” Sp. z o.o. na podstawie koncesji ważnej do 2022 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 66,7 ha, a terenu górniczego 200,2 ha. W 2002 roku wydobyto 33 tys. ton kopaliny. Eksploatacja prowadzona jest w południowo-wschodniej części złoża. Bloki pozyskuje się przy pomocy palni- ków wrębowych po wykonaniu perforatorami otworów. W zakładzie przeróbczym, w pobliżu południowej granicy złoża, produkowane są bloczne elementy foremne (bloki handlowe, kostka brukowa, formaki, kamień rzeczny) oraz grysy, mieszanki mineralne dla drogownictwa i mączka (0,5 mm). Odpady eksploatacyjne gromadzone są na tymczasowym składowi- sku (o powierzchni 0,6 ha) przylegającym do południowo-zachodniej granicy złoża. Użytkownikiem złoża granitów „Czernica-Wieś” jest firma Braun Granit Sp. z o.o. z siedzibą w Nowej Soli, posiadająca koncesję na wydobywanie kopaliny, ważną do 2014 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 5,5 ha, a terenu górniczego 60,3 ha. W 2002 roku wydobyto 3 tys. ton kopaliny. Eksploatacja prowadzona jest przy użyciu robót strzałowych w

23 wyrobisku wgłębnym, zlokalizowanym w północnej części złoża. Na obszarze kopalni znajduje się zakład przeróbczy, którego produktami są: kostka drogowa, słupy, mozaika granitowa, kamień murowy, skarpowy i polny, stopnie schodowe, bloki i bloczki wymiarowe, formaki oraz galanteria granitowa. W granicach obszaru górniczego są dwa składowiska: w części zachodniej – odpadów przeróbczych (powierzchnia 1,4 ha) w części północno- wschodniej – odpadów eksploatacyjnych i nadkładu (powierzchnia 0,8 ha). Użytkownikiem złoża kruszywa naturalnego „Piotrowice II” jest „PIASKOP” S.C. Ważność koncesji na wydobywanie kopaliny kończy się w 2009 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 3,4 ha, a terenu górniczego 4 ha. W 2002 roku wydobyto 10 tys. ton kopaliny. Złoże eksploatowane jest przy użyciu koparki, jednym poziomem, powyżej zwierciadła wody. Kopalina sprzedawana jest bez przeróbki. Koncesja na wydobywanie zwietrzeliny bazaltowej typu kaolinitowego ze złoża „Duni- no” udzielona została Kopalni Haloizytu „Dunino” Sp. z o.o. na okres trzydziestu lat (do 2029 roku). Obszar górniczy „Dunino” ma powierzchnię 1,9 ha, a teren górniczy – 4,7 ha. Eksplo- atacja złoża jak dotąd nie została podjęta. Koncesja na wydobywanie kruszywa naturalnego ze zł oża „Rzymówka - zbiornik” udzielona została Zielonogórskim Kopalniom Surowców Mineralnych S.A. do 2034 roku. Obszar górniczy ma powierzchnię 256,3 ha, a teren górniczy również 256,3 ha. Eksploatacja złoża nie została podjęta. Zaniechana została eksploatacja czterech złóż kruszywa naturalnego: „Piotrowice I ”, „Nowa Wieś Legnicka”, „Nowa Wieś Legnicka I”, „Męcinka”, złoża barytu „Stanisławów” i złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej „Złotniki”. Złoża: „Męcinka”, „Piotrowice I ”, „Nowa Wieś Legnicka”, „Nowa Wieś Legnicka I” i „Złotniki” eksploatowane były odkrywkowo. Złoże barytu „Stanisławów” eksploatowano podziemnie, systemem chodników warstwowych pod półką barytową. Model przestrzenny kopalni zbudowany był na bazie centralnie położonego szybu oraz poziomów i pięter eksploatacyjnych, przygotowywanych co 30 m po rozciągłości złoża. Na terenie kopalni znajdowały się dwa szyby: „Centralny” (wentylacyjny) i zjazdowo-wydobywczy. Szyby kopalni zostały zlikwidowane. Na mapie zostało zaznaczone miejsce szybu wydobywczego. Na obszarze zło- ża znajdują się trzy hałdy odpadów eksploatacyjnych (łupki zieleńcowe, diabazy, łupki grafi- towe, baryt, fluoryt). Mają one powierzchnie: 1,2 ha, 0,5 ha i 0,6 ha.

24 Tabela 4 Odpady mineralne Numer Kopalnia Powierzchnia Sposób Miejscowość Rodzaj Ilość odpadów obiektu (nazwa) zwałowiska wykorzy- odpa- (stan na rok 1998) na Gmina lub osadnika stania Użytkownik dów (tys. ton*, tys. m3) mapie (zakład) Powiat (ha) odpadów 1 2 3 4 5 6 7 8 Kopalnia Bazaltu Męcinka „Jawor-Męcinka I” 1 Ek 0,4 27,4 0 brak Kopalnie Surowców Męcinka Skalnych w Złotoryi jaworski Kopalnia Bazaltu Męcinka „Jawor-Męcinka I” 2 Ek 0,5 198,7 0 brak Kopalnie Surowców Męcinka Skalnych w Złotoryi jaworski Kopalnia Bazaltu Męcinka „Jawor-Męcinka I” 3 Pr 3,6 483,8 0 zbyt Kopalnie Surowców Męcinka Skalnych w Złotoryi jaworski Kopalnia „Stanisław I” Stanisławów (zlikwidowana) 4 Ek 0,6 260* 0 brak Męcinka brak jaworski Kopalnia „Stanisław I” Stanisławów (zlikwidowana) 5 Ek 0,5 28* 0 brak Męcinka brak jaworski Kopalnia „Stanisław I” Stanisławów (zlikwidowana) 6 Ek 1,2 120* 0 brak Męcinka brak jaworski Kopalnia Bazaltów Piotrowice „Winna Góra” 7 Zielonogórskie Kopal- Męcinka Ek 0,4 22 0 brak nie Surowców Mineral- nych SA jaworski Kopalnia Granitu Czernica „Czernica-Wieś” 8 Ek 0,8 48 0 brak Braun Granit Sp. z o.o. Dobromierz z siedzibą w Nowej Soli świdnicki Kopalnia Granitu Czernica „Czernica-Wieś” 9 Pr 1,4 173 0 brak Braun Granit Sp. z o.o. Dobromierz z siedzibą w Nowej Soli świdniski Kopalnia Granitu „Zim- Zimnik nik I” 10 Ek 0,6 28 0 brak Kopalnia Granitu Mściwojów „Zimnik” Sp. z o.o. jaworski Rubryka 4: Ek – zwały eksploatacyjne, Pr – zwały przeróbcze Rubryka 6: składowanych Rubryka 7: wykorzystanych

25 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Jawor wyznaczono dwa obszary perspektywiczne występowania kaolinów oraz cztery obszary perspektywiczne dla granitów. Obszar perspektywiczny występowania kaolinów ogniotrwałych znany pod nazwą „Ste- fania” położony jest na zachód od miejscowości Siekierzyce (Kozłowski, 1982). Kaoliny są pochodzenia osadowo-rezydualnego. Miąższość serii użytkowej wynosi 10,7-40,0 m, średnio 10,0 m. W nadkładzie występują piaszczysto-żwirowe utwory czwartorzędowe o miąższości w granicach 17,5-21,2 m. Jest to złoże Kaoliny ogniotrwałe i o niższej ogniotrwałości mogą być wykorzystane też jako gliny białowypalające się i kamionkowe. Obszar perspektywiczny występowania kaolinów znany pod nazwą „Krystyna” znajduje się na wschód od miejscowości Siekierzyce. Został wstępnie rozpoznany w kategorii D1 (Ko- złowski, 1982) z sugestią prowadzenia dalszych badań (Szepietowska, 1988). Kopalinę sta- nowią trzeciorzędowe kaoliny osadowe, zalegające pod nadkładem 8,8-28,5 m. Miąższość serii surowcowej jest bardzo zróżnicowana i waha się w granicach 0,5-24,3 m, średnio 15,0 m. Stosunek N/Z zawarty jest w przedziale 0,4-3,5. Oszacowane zasoby wynoszą 34,0 mln ton. Są to głównie kaoliny typu ogniotrwałego, podrzędnie spotykane są też cienkie wkładki kaolinów ceramicznych i papierniczych, których udział w złożu oceniono na 5%. Surowce kaolinowe o niższej ogniotrwałości, są przydatne po szlamowaniu jako gliny biało- wypalające się i kamionkowe. Cztery obszary perspektywiczne występowania granitów położone są w południowo- wschodniej części obszaru arkusza, w pobliżu udokumentowanych złóż tej kopaliny. Wyzna- czono je na podstawie analizy kompleksowej dokumentacji geologicznej Strzegomsko- Borowskiego Okręgu Eksploatacji Surowców Skalnych (Stachowiak, Krzyśków, 1983). Największy perspektywiczny obszar granitów znajduje się na zachód od Czernicy. W jego obrębie udokumentowano złoże „Pokutnik”. Występują tu granity średnioziarniste (część północna) i drobnoziarniste (część południowa), mało spękane, o wskaźniku bloczno- ści powyżej 60%. Nadkład utworów czwartorzędowych nie przekracza 10 m. Średnia miąż- szość kopaliny do poziomu 120 m n.p.m. wynosi na 47 m. W obszarach perspektywicznych: na południe od złoża „Czernica-Wieś”, na północ od złoża „Czernica” i na południe od złoża „Zimnik I” występują granity średnioziarniste o pa- rametrach jakościowych zbliżonych do granitów udokumentowanych. Nadkład utworów czwartorzędowych nie przekracza 10 m.

26 W okolicach Stanisławowa i Sichowa prowadzone były prace poszukiwawcze za diaba- zami i kwarcytami (Herman, 1973; Przysłup, 1973), a koło Jawora za piaskami (Maszkiewicz, 1973), które zakończyły się wynikami negatywnymi ze względu na niską jakość badanych kopalin. Na zachód od Jawora podjęto badania w celu udokumentowania złoża kaolinów (Przysłup, 1975). W dwóch otworach stwierdzono występowanie kaolinów silnie zabarwio- nych, o zróżnicowanych miąższościach: 1,7 m i 24,2 m. Obszar ten uznano za negatywny. W rejonie Dunina i Bielowic przeprowadzono rozpoznanie za złożami surowców bentonitowych (Kochanowska, 1982). Badaniami objęto iły trzeciorzędowe i zwietrzeliny bazaltowe. Na południe od Dunina, pod nadkładem utworów czwartorzędowych (średnio 17,2 m), stwierdzono występowanie iłów trzeciorzędowych o średniej miąższości 13,7 m, poniżej któ- rych zalegają zwietrzeliny bazaltowe typu kaolinitowego, których średnia miąższość wynosi 7,6 m. Badania wykazały przydatność zwietrzelin bazaltowych do produkcji koagulantów, lepiszczy iłowych i ziem odbarwiających. Natomiast iły trzeciorzędowe w przewadze nie nadawały się do wymienionych zastosowań. Ze względu na duży nadkład rejon ten uznano za nierokujący perspektyw i nie został on zaznaczony na mapie. W drugim rejonie badań koło Bielowic stwierdzono iły z niewielkim udziałem zwietrzeliny bazaltowej, występujące pod nadkładem utworów czwartorzędowych (średnio 11,6 m). Obszar ten uznano za negatywny.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Jawor położony jest w zlewni rzeki Kaczawy należącej do dorzecza Od- ry. Lewobrzeżny wycinek zlewni Kaczawy obejmuje jedynie północno-zachodni fragment arkusza, stanowiąc 5 % jego powierzchni. Pozostała część zlewni drenowana jest przez pra- wostronne dopływy Kaczawy, do których należą: Kamiennik z Czerwieńcem, Bystrzyk, Pru- sicki Potok, Nysa Szalona i Wierzbiak. Pomiędzy tymi ciekami przebiegają działy wodne trzeciego rzędu. Największy z dopływów Kaczawy – Nysa Szalona, której zlewnia stanowi około 56 % powierzchni arkusza, charakteryzuje się znikomą ilością dopływów prawobrzeż- nych natomiast dobrze rozwiniętą siecią dopływów lewobrzeżnych takich jak: Paszówka z Zatoką, Jawornik, Księginka, Starucha, Męcinka z Rakówką, Błotnia z Gajką oraz Ciekąca. Zlewnia Wierzbiaka z lewobrzeżnymi dopływami Uszewicą i Kojszówką obejmuje około 24 % całej powierzchni. Na rzece Kaczawie istnieje powierzchniowe ujęcie wodne w Przybkowie (arkusz Le- gnica), które ma utworzoną strefę ochrony pośredniej, w przybliżeniu pokrywającą się ze zlewnią powierzchniową tej rzeki powyżej ujęcia. Północny obszar tej strefy leży w obrębie

27 arkuszy: Legnica, Złotoryja i Jawor, a pozostały obejmuje fragmenty powierzchni arkuszy: Bolków i Wojcieszów. W granicach arkusza Jawor znajduje się na rzece Kaczawie zbiornik wody pitnej Słup oraz projektowany jest zbiornik retencyjny Rzymówka. Na omawianym obszarze monitoring czystości wód powierzchniowych prowadzi Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu (Kwiatkowska-Szygulska, 1999). Kontrolą stanu czystości objęte są wody Kaczawy, Nysy Szalonej i Wierzbiaka. Według ba- dań z 1998 r., rzeki te prowadziły wody ponadnormatywnie zanieczyszczone na całej długo- ści. Czynnikami decydującymi o deklasyfikacji były, podobnie jak w latach ubiegłych, takie wskaźniki jak azot azotynowy i miano coli. Wody Nysy Szalonej, powyżej zbiornika Słup, uznane zostały za pozaklasowe ze względu na stan sanitarny, natomiast poniżej tego zbiornika ze względu na zawartość azotu azotynowego. Najbardziej zanieczyszczone wody prowadzi rzeka Wierzbiak, na co wpływ ma odprowadzanie ścieków komunalnych z oczyszczalni me- chaniczno-biologicznej dla miasta Jawor oraz spływy wielkoobszarowe z terenów rolniczych. W porównaniu do lat ubiegłych poprawił się stan biologiczny Kaczawy oraz zmalała ilość zanieczyszczeń organicznych w Wierzbiaku. Zmniejszyło się też stężenie azotu azotynowego w wodach Nysy Szalonej. W 2002 roku w obrębie omawianego arkusza nie badano jakości wód powierzchniowych (Kwiatkowska-Szygulska, 2003). Niekorzystna sytuacja meteorologiczna w północnych Czechach i południowej Polsce wywołana wzmożoną ilością opadów w lipcu 1997 roku, była przyczyną gwałtownego wez- brania rzek dorzecza Odry. Wyjątek stanowiła zlewnia Kaczawy gdzie tylko niewielkie od- cinki jej dopływów wystąpiły ze swoich koryt. Na omawianym arkuszu powódź objęła tereny położone w rejonie ujścia Nysy Małej do Nysy Szalonej. 2. Wody podziemne Omawiany teren według regionalnego podziału hydrogeologicznego (Michniewicz, i in., 1984) położony jest w dwóch regionach: sudeckim i przedsudeckim. Południowo- zachodni obszar arkusza należy do podregionu północnokaczawskiego w regionie sudeckim. Region przedsudecki reprezentowany jest w przewadze przez podregion legnicki z rejonem Warmątowic na północ od zbiornika Słup. Niewielkie powierzchnie w części południowo- wschodniej oraz północno-wschodniej (rejon Legnickiego Pola) należą do podregionu podsudeckiego. W obrębie omawianego arkusza wydzielić można dwa zasadnicze typy środowisk wo- donośnych: porowe i szczelinowe. Pierwsze z nich związane jest z osadami czwartorzędo- wymi i trzeciorzędowymi, tworzącymi odrębne piętra wodonośne natomiast drugie ze skałami magmowymi i metamorficznymi. Utwory czwartorzędowe występują niemal na całej po-

28 wierzchni bloku przedsudeckiego, zalegając na utworach trzeciorzędowych, a w Sudetach na podłożu skalistym, ograniczając się do bardzo wąskiej powierzchni w obrębie dolin rzecznych oraz obszaru wokół wzgórza bazaltowego koło Muchowa. Jedynie w tym ostatnim przypadku parametry hydrogeologiczne piętra czwartorzędowego umożliwiają jego ujęcie do celów komunalnych. Występująca tu warstwa piasków i żwirów o miąższości 6,1-7,5 m posiada wody o zwierciadle swobodnym, na głębokości 5,5-6,9 m. Wydajność otworów ujmujących tę war- stwę wynosi 11,7-18,0 m3/h, przy depresji 1,5-2,0 m, współczynnik filtracji obliczony z próbnych pompowań mieści się w przedziale 22,5-36,0 m/dobę. Są to wody słodkie o mineralizacji około 200 mg/dm3 i nie wymagają uzdatniania. Czwartorzędowe piętro wodonośne, jak już wcześniej wspomniano, występuje na prawie całej powierzchni bloku przedsudeckiego. Jedna, czasami dwie warstwy wodonośne, wy- kształcone są w postaci piasków i żwirów z domieszką mułów i glin. Średnia miąższość tych utworów wynosi 6 m dochodząc do 19 m w dolinach rzecznych (okolice Jawora). Zwierciadło wody jest lekko napięte i występuje na głębokościach 0,6-12 m, średnie ciśnienie wynosi 45 kPa. Nieco odmienne warunki występują w rejonie Krotoszyc. Tutaj zwierciadło wód podziemnych ma charakter swobodny i pozostaje w ścisłym związku hydraulicznym z wodą rzeki Kaczawy. Wydajności studni są zróżnicowane i kształtują się na poziomie 0,5-67,0 m3/h (średnio 12,0 m3/h) natomiast średnia depresja wynosi 3,6 m, maksymalnie dochodząc do 10,4 m. Podobnie jak wydajności zróżnicowana jest również przepuszczalność. Współczynni- ki filtracji wahają się od kilku do 150 m/dobę. Wody piętra czwartorzędowego w większości zawierają ponadnormatywne ilości żelaza i manganu, niekiedy są skażone bakteriologicznie. Wykorzystywane są one głównie do celów przemysłowych, a do celów komunalnych (po uzdatnieniu) jedynie w przypadku braku innych źródeł zaopatrzenia. W Winnicy oraz w Słu- pie, w dwóch ujęciach drenażowych, stwierdzono zawartość azotanów w ilości przekraczają- cej wielkości dopuszczalne. Omawiany rejon ubogi jest w źródła. Nieliczne wysięki w jego północno-zachodniej części i w rejonie Muchów-Myślinów wypływają z rumoszy lub spod pokryw gliniastych. Głównym piętrem wodonośnym o znaczącej zasobności i wodach stosunkowo dobrej jakości jest piętro trzeciorzędowe. Utwory wodonośne tworzą od jednej do trzech warstw wo- donośnych, izolowanych w stropie i spągu utworami ilastymi. Miąższość utworów wodono- śnych waha się od kilku do ponad 25 m (w rejonie Jawora –Paszowic), współczynnik filtracji kształtuje się w zakresie od 1,1 do 62,6 m/24h, a przewodność w granicach od 4 do 922 m2/24h. Występujące w obrębie tych warstw wody mają zwierciadło napięte. W otworach badawczych i eksploatacyjnych nawiercano warstwy wodonośne na głębokościach 10-55 m,

29 w których ciśnienia wynosiły 15-470 kPa, średnio 180 kPa. Największe wydajności otworów, rzędu 50-154 m3/h, zanotowano w rejonie Paszowic-Jawora. Na pozostałym terenie nie prze- kraczają one 40 m3/h. Średnia wydajność pojedynczego otworu (dla całego regionu) wynosi 26 m3/h, przy średniej depresji 7 m. Warstwy wodonośne piętra trzeciorzędowego charaktery- zują się współczynnikami filtracji rzędu 1 m/dobę do 50 m/dobę. W południowo – wschodniej części arkusza głównym piętrem wodonośnym jest piętro paleozoiczne. Związane jest z wystąpieniami granitów w obrębie Wzgórz Strzegomskich. Występują w nich wody szczelinowe w strefach wodonośnych o miąższościach 10-20 m (Wojtkowiak,, 2002). Głębokość zwierciadła wody jest niewielka – do 5 m, sporadycznie do 5-15 m. Zgromadzone wody charakteryzują się zwierciadłem swobodnym, a jedynie ujmowa- ne głębszymi otworami wody szczelinowe są pod ciśnieniem do 500 kPa. Współczynnik filtracji waha się w szerokim zakresie, średnio wynosi – 1,0 m3/h, średnia przewodność – 30 m2/24h. Wydajność potencjalną studni wierconej oszacowano poniżej 10 m3/h. Obszar arkusza Jawor należy, pod względem zasobów wodnych, do uboższych w regionie przedsudeckim. Niekorzystne warunki hydrogeologiczne nie pozwalają na wyróżnienie głównego poziomu użytkowego w południowo-zachodniej części arkusza. Większość wsi zaopatrywana jest w wodę z ujęcia powierzchniowego w Przybkowie. Ujęcia wód podziemnych eksploatowane są w Jaworze oraz w Krotoszycach. Największą wydajność – 164,2 m3/h przy depresji 5,6 m ma ujęcie w Jaworze, ujmujące wody z utworów trzeciorzędowych. Uję- cie wody w Krotoszycach eksploatuje wody z utworów czwartorzędowych. Zasoby zatwier- dzone tego ujęcia wynoszą 48 m3/h. Wody piętra czwartorzędowego wykazują klasę IIa jakości wód podziemnych. W rejonie Zębowice-Jawor, Zakłady Kuziennicze, klasę jakości wód określono jako IIb (Wojtko- wiak, 2002). Zarejestrowano tu przekroczenia norm jakości wód podziemnych dla żelaza i manganu, w rejonie nieczynnego ujęcia Zębowice oraz ujęcia wód z utworów czwartorzę- dowych dla Zakładów Kuzienniczych w Jaworze. W zasięgu użytkowych poziomów w utworach trzeciorzędu przyjęto klasę jakości – IIa. Są to wody, które wymagają prostego uzdatniania. W pojedynczych przypadkach zarejestrowano ponadnormatywne zawartości żelaza i manganu. Wody piętra paleozoicznego charakteryzują się dobrą jakością (Wojtkowiak, 2002). Mieszczą się w klasach I lub IIa i co najwyżej wymagają prostego uzdatniania. Wody te cha- rakteryzują się niską mineralizacją (poniżej 200 mg/dm3), odczynem obojętnym i należą do miękkich. Niekiedy charakteryzują się podwyższonymi stężeniami żelaza, manganu i azota- nów; są bardzo podatne na zanieczyszczenia.

30 Na północy arkusza występuje południowa część czwartorzędowego zbiornika wód podziemnych nr 318 o nazwie Słup-Legnica (Kleczkowski, 1990), który wymaga wysokiej ochrony (OWO), (Fig. 3), nie posiada on jeszcze dokumentacji hydrogeologicznej i z tego względu nie został zaznaczony na mapie.

Fig. 3 Położenie arkusza Jawor na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymaga- jących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 - obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 316 – Subzbiornik Lubin, trzeciorzęd (Tr); 317 – Niecka ze- wnętrznosudecka Bolesławiec, kreda górna (K2); 318 – Zbiornik Słup-Legnica, czwartorzęd (Q); 319 – Subzbiornik Prochowice-Środa, trzeciorzęd (Tr); 343 – Dolina rzeki Bóbr (Marciszów), czwartorzęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie-

31 czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 760-Jawor za- mieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przecięt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego 1 : 250 000” (Lis i in., 1999). Próbki pobierano z gęstością podstawową 1x1 km oraz z za- gęszczeniami 0,5x0,5 km dla obszaru sąsiadującego z terenem huty miedzi „Legnica” i terenu miasta Jawor. W miejscu opróbowania wyznaczano pole o średnicy 10-20 m, w którym loka- lizowano punkty poboru pięciu podpróbek. Poszczególne podpróbki pobierano z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) gleby za pomocą sondy ręcznej i łączono w próbkę zbiorczą o masie około 2 kg. Pobierana gleba była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 2 mm, a następnie ucierana w agatowych młynach kulowych do rozmia- ru ziarna <0,063 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc łatwo ługowalna. Gleby minera- lizowano w wodzie królewskiej, w temp. 95oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologiczne- go w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 1 km2, oraz 1 próbka na 0,25 km2 w północnej części arkusza) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla ca- łego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej.

32 Tabela 5 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawartości w Wartość przeciętnych Wartość przeciętnych (me- glebach na arkuszu 760- (median) w glebach na dian) w glebach obszarów Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporzą- 4) dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Jawor arkuszu 760-Jawor niezabudowanych Polski N=353 N=353 N=6522 Metale Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa Grupa B 2) Grupa C 3) <2 mm <1 mm Grupa A 1) Mineralizacja – woda królewska Mineralizacja HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-119 7 <5 Ba Bar 200 200 1000 17-1520 81 27 Cr Chrom 50 150 500 6-202 16 4 Zn Cynk 100 300 1000 10-345 48 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-1,4 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-29 7 2

33 Cu Miedź 30 150 600 6-197 23 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-96 13 3 Pb Ołów 50 100 600 14-165 29 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-1,37 0,08 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 760-Jawor w poszczególnych grupach użytko- 1) wania terenu grupa A As Arsen 349 3 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na Ba Bar 338 14 podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 332 20 1 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Zn Cynk 321 31 1 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy Cd Kadm 350 3 wynikające ze stanu faktycznego, Co Kobalt 343 10 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod sta- Cu Miedź 247 105 1 wami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużyt- Ni Nikiel 335 18 ki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysło- Pb Ołów 310 39 4 wych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 351 2 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 760-Jawor do poszczegól- 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 nych grup użytkowania terenu (ilość próbek) N – ilość próbek 215 110 26

Lokalizację miejsc opróbowania przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypeł- nionych kolorami przyjętymi dla gleb zaklasyfikowanych do grup A, B i C oraz gleb o prze- kroczonych wartościach stężeń dla grupy C (zgodnie z Rozporządzeniem..., 2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jedne- go pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 5). Porównanie wartości przeciętnych (median) przytoczonych w tabeli 1 ma jedynie zna- czenie szacunkowe z uwagi na inny sposób mineralizacji próbek. Mocniejszy rozkład wodą królewską zastosowany dla gleb arkusza 760-Jawor może wpływać na podwyższenie stężeń metali. Przeciętne zawartości badanych metali w glebach arkusza są kilkakrotnie wyższe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Gleby arkusza zawierają około dwukrotnie wyższe ilości baru, cynku i ołowiu, trzykrotnie lub czterokrotnie podwyższone ilości kobaltu, chromu i niklu, oraz sześciokrotnie wyższe kon- centracje miedzi. Pod względem zawartości metali 60,9% spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunk- cyjne użytkowanie. Do grupy B zaliczono 31,2%, a do grupy C – 7,4% analizowanych gleb. Gleby zakwalifikowane do grupy B w północnej części arkusza (przylegającej do huty miedzi „Legnica”) są wzbogacone głównie w miedź, ale też w ołów I niekiedy – cynk. Ich zanieczyszczenie wiąże się z wieloletnim rozpraszaniem pyłów metalonośnych z huty. W po- łudniowo-zachodniej części arkusza gleby zaliczone do grup B i C są wzbogacone w pierwiastki pochodzenia litogenicznego – chrom, nikiel, ołów, bar i arsen. W dwu punktach (313 i 252) występują zawartości pierwiastków przekraczające wartości dopuszczalne stężeń dla grupy użytkowania C. W Jaworze w glebach miejskich w punkcie 252 stwierdzono 1520 mg/kg baru oraz 137 mg/kg cynku, 52 mg/kg miedzi i 110 mg/kg ołowiu. Próbki innych gleb miejskich w Jaworze wzbogacone są w również w metale. Gleby aluwialne w dolinie Jawornika (w punkcie 313) zawierają 119 mg/kg arsenu, 257 mg/kg baru, 39 mg/kg miedzi oraz 106 mg/kg cynku.

34 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 35 do około 60 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 40 nGy/h i jest wyższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego pomierzone dawki są bardziej zróżnicowane i wahają się od około 40 do około 80 nGy/h, przy wartości średniej wynoszącej także około 40 nGy/h. Budowa geologiczna omawianego obszaru jest urozmaicona. Na powierzchni przeważają utwory czwartorzędowe (gliny zwało- we, piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz osady rzeczne, stożków napływowych). W połu- dniowo-zachodniej części obszaru odsłaniają się utwory ordowiku i syluru, a w południowo- wschodniej występują granity masywu Strzegomskiego. Podrzędnie na omawianym arkuszy pojawiają się utwory trzeciorzę dowe. Najwyższe wartości promieniowania gamma (około 80 nGy/h), zarejestrowano dla granitów strzegomskich, a także dla plejstoceńskich glin zwa- łowych. Wzdłuż profilu zachodniego, nieco niższą radioaktywnością – około 60 nGy/h cechu- ją się skały ordowiku (fyllity). Najniższą dawkę promieniowania ( około 40 nGy/h) zarejestrowano w czwartorzędowych osadach rzecznych.

35 Fig. 4Zanieczyszczenia gleb pierwia metrowej arkusza) stkami promieniotwórczymi (naosirz 36 ędnych - opissiatkikilo-

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są niskie i charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wynoszą one od około 0,1 do około 3,0 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego – od około 1,0 do około 3,0 kBq/m2. 3. Ryzyko radonowe Kryteria klasyfikacji Obszary ryzyka radonowego wyznaczono w oparciu o klasyfikację stosowaną w Szwe- cji (G. Akerblom 1986), która oparta jest na kryterium stężenia radonu w powietrzu glebowym (głębokość pomiaru 0,8 m). Obszary o stężeniu radonu w powietrzu glebowym poniżej 10 kBq/m3 to obszary o niskim ryzyku, o stężeniu od 10 do 50 kBq/m3 – o średnim ryzyku a przy stężeniach powyżej 50 kBq/m3 to obszary zagrożone wysokim ryzykiem radonowym. Termin ryzyko radonowe oznacza możliwość wystąpienia w pomieszczeniach budynków zlokalizowanych na danym obszarze stężeń radonu przekraczających 200 Bq/m3. W obszarach uznanych za niskiego ryzyka nie ma potrzeby prowadzenia dodatkowych pomiarów radonu w istniejących budynkach bądź w miejscach przewidywanych nowych inwestycji mieszkaniowych lub budynków użyteczności publicznej. W obszarach średniego ryzyka zalecane jest (dobrowolne) przeprowadzenie pomiarów w powietrzu glebowym na etapie projektu inwestycji lub w pobliżu istniejących budynków. W obszarach o wysokim ryzyku radonowym pomiary stężeń radonu w powietrzu glebowym powinny być wykonywa- ne dla każdej planowanej inwestycji. Właściciele istniejących nieruchomości powinni wyko- nać pomiary w pomieszczeniach mieszkalnych. Materiał i metody badań Do określenia ryzyka wykorzystano archiwalne wyniki prac prowadzonych przez Pań- stwowy Instytut Geologiczny w latach 1995-1999 na terenie Dolnego Śląska. Potencjał radonowy poszczególnych jednostek litostratygraficznych lub litologicznych określony był na podstawie pomiarów in situ stężeń radonu w powietrzu glebowym. Pomiary dla określonej jednostki prowadzony był na poletku badawczym, na którym wykonane zostało 30-35 pomia- rów. Średnia arytmetyczna zbioru jest wartością charakteryzującą potencjał radonowy. W przypadku jednostek o znacznym rozprzestrzenieniu powierzchniowym pomiary wykonywa- ne były na kilku poletkach badawczych a średnia arytmetyczna obliczana była dla zbioru zło- żonego z wszystkich wykonanych punktów pomiarowych. W ten sposób określono potencjał radonowy dla poszczególnych jednostek litostratygraficznych i litologicznych Sudetów.

37 Pomiary wykonane były przy użyciu emanometrów: RDA 200 produkcji kanadyjskiej firmy Scintrex oraz LUK 3 produkcji czeskiej. Głębokość pomiaru wynosiła 0,8 m, czas pomiaru - 3 min. Charakterystyka ryzyka radonowego Badania stężenia radonu w powietrzu glebowym były prowadzone jedynie fragmenta- rycznie. Wysokim potencjałem radonowym na arkuszu Jawor charakteryzują się występujące w południowo – zachodniej części arkusza staropaleozoiczne formacje metamorficzne struk- tury kaczawskiej wykształcone w postaci łupków, niekiedy z dużą zawartości substancji or- ganicznej. W wielu miejscach w tych utworach stwierdzono występowanie okruszcowania uranem. Wartości średniej arytmetycznej stężenia radonu w powietrzu glebowym odzwier- ciedlają dużą zmienność litologiczną i wahają się dla poszczególnych poletek badawczych od 40 do 291 kBq/m3. Wysokim potencjałem radonowym charakteryzują się również granitoidy strzegomskie występujące na niewielkim fragmencie w południowo – wschodniej części arkusza. Średnie stężenie radonu wynosi w nich 93,1 kBq/m3, przy wartościach maksymalnych przekraczających 350 kBq/m3. Natomiast utwory czwartorzędowe występujące na podłożu granitów strzegomskich (gliny zwałowe, piaski i żwiry) w większości cechują się średnim potencjałem radonowym. Wartości średniej arytmetycznej dla tych utworów wahają się w przedziale od 16, 2 do 27,2 kBq/m3.

IX. Składowanie odpadów

Celem opracowania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” jest wskazanie ob- szarów, które są predysponowane do lokalizacji w ich obrębie składowisk odpadów, przy jednoczesnym respektowaniu ograniczeń wynikających z wymagań ochrony środowiska przy- rodniczego. Generalnie obszary te powinny spełniać kryteria lokalizacji składowisk odpadów zgodnie z wymaganiami zawartymi w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r., o odpadach [Dz. U. Nr 62, poz. 628] oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów [Dz. U. Nr 61, poz. 549]. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących ak- tów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w zależno- ści od wyróżnionych 3 typów składowisk:

38 − N – odpadów niebezpiecznych, − K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, − O − odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo- kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować żadnych ty- pów składowisk odpadów, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów potencjalnych składowisk − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. Uwzględniając powyższe kryteria na terenie arkusza Jawor wyznaczono: − obszary bezwzględnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpa- dów, − obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłożu (do głębo- kości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, − obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest możliwa, ale wymaga zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień, − wyrobiska związane z eksploatacją kopalin, które mogą stanowić preferowane miejsca składowania odpadów, po przeprowadzeniu odpowiednich badań i wykonaniu systemów zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, stanowią preferowane obszary dla lokalizowania skła- dowisk odpadów. W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań uwzględniając: − izolacyjne właściwości podłoża – odpowiadające wyróżnionym dla poszczególnych typów składowisk wymaganiom składowania odpadów (tabela 6), − przestrzenne warunkowe ograniczenia wynikające z przyjętych terenów ochronnych: b – zabudowy i stref ochronnych związanych z infrastrukturą, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych,

39 Ponadto, określono punktowe warunkowe ograniczenia, odniesione do wytypowanych wyrobisk eksploatacyjnych, oznaczone na mapie symbolami: (b), (z) wynikające z występo- wania pojedynczej zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej w formie rozproszonej oraz ochrony złóż kopalin. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planem zagospodarowania przestrzennego gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składo- wisk przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej Wymagania dotyczące naturalnej bariery Typ geologicznej składowiska miąższość wsp. filtracji k rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥5 ≤1·10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne 1 - 5 ≤1·10-9 O – odpadów obojętnych ≥1 ≤1·10-7 gliny Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B mapy. Dane i oceny za- prezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy opty- malnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izola- cyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Infor- macje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowa- nych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Na omawianym terenie około 60% powierzchni zajmują obszary o bezwzględnym za- kazie lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Wydzielono je ze względu na występowanie: − zwartych kompleksów leśnych o powierzchni powyżej 100 ha (część południowo- zachodnia i lokalnie w dolinie Nysy Szalonej), − rezerwatu przyrody „Wąwóz Myśliborski”,

40 − erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskie w obrębie dolin rzek: Kaczawa, Nysa Szalona i Wierzbiak oraz ich dopływów, − terenów zlanych w czasie powodzi – lipiec, 1997 r. (fragment doliny Nysy Szalonej w okolicy Czernicy), − terenów o nachyleniu powyżej 10º (rejon między Myślinowem a Myśliborzem, w o- kolicy miejscowości: Stanisławów, Pomocne, Słup, Dunino, Gniewomierz i Legnic- kie Pole), − retencyjnego zbiornika wody pitnej „Słup” na Nysie Szalonej wraz ze strefą ochron- ną, − niewielkich zbiorników wód powierzchniowych (w rejonie miejscowości: Prostynia, Koiszków, Stary Jawor), − zwartej zabudowy miasta Jawor i miejscowości będących siedzibami władz gmin: Męcinka, Paszowice, Legnickie Pole i Krotoszyce. Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w rejonach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoża określone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 6). Wymagania te przewidują występowanie co najmniej jednometrowej warstwy gruntów spoistych bezpośrednio w podłożu składowiska, której współczynnik filtracji jest < 1·10-7 m/s. Na badanym obszarze takie warunki spełniają czwartorzędowe gliny zwałowe oraz iły trzeciorzędu. Gliny zwałowe pochodzące z okresu stadiału maksymalnego zlodowaceń środ- kowopolskich odsłaniają się na dużych powierzchniach w obrębie wysoczyzny morenowej rozciągającej się po obu stronach doliny Nysy Szalonej lub tworzą mniejsze, izolowane płaty w częściach: południowo-zachodniej i północno-wschodniej badanego terenu, gdzie uległy silnej denudacji. Ich miąższość jest zróżnicowana, w zależności od stopnia rozmycia i wynosi: na północnym zachodzie 2 – 15 m, na północnym wschodzie 2 – 3 m, a na pozostałym obszarze średnio 3 – 4 m, lokalnie tylko dochodząc do 10 m. Gliny zwałowe zalegają w przewadze na piaskach i żwirach wodnolodowcowych zlodowaceń środkowopolskich lub jak ma to miejsce w części północnej, na iłach serii poznańskiej miocenu górnego. Są to osady róż- niące się wykształceniem w obrębie profilu litologicznego. W części stropowej przeważają odmiany piaszczyste o barwie od żółtej do żółtobrunatnej i rdzawej zawierające lokalnie znaczne domieszki frakcji żwirowej oraz bloczki skał północnych i miejscowego pochodzenia. Wśród tych ostatnich najczęściej reprezentowane są bazalty, granity i kwarc żyłowy. W partiach głębszych gliny mają zabarwienie szare, niekiedy prawie czarne i są bardziej ilaste

41 i jednorodne. W ich składzie spotykane są miejscami okruchy lignitu. Wychodnie iłów trze- ciorzędowych występują w części północno-wschodniej, w rejonie : Małuszowa, Warmąto- wic, Przybyłowic, Wysokiego Kościoła, Złotnik, Raczkowej i Legnickiego Pola. Wchodzą one w skład górnomioceńskiej serii poznańskiej, której miąższość w omawianej części arkusza dochodzi średnio do kilkudziesięciu metrów (średnio: 60 – 80 m, maksymalnie 120 m). Iły nie stanowią osadu jednorodnego pod względem litologicznym. Są one w przewadze tłuste i zwięzłe ale spotykane są także odmiany pylasto-piaszczyste i silnie piaszczyste odpowiada- jące bardziej mułkom i mułkowcom. Miejscami zawierają one konkrecje wapniste oraz cienkie wkładki piaskowców kwarcowych oraz drobnoziarnistych żwirów z lignitem. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, arkusze: Krotoszyce (Jerzmoniski, Walczak-Augustyniak, 1993), Żarek (Gawroński, 1996), Chełmiec (Jerzmański, 1954-55) i Jawor (Jerzmański, Kural, 1956) i zgodnie z przyjętymi kryteriami, wystąpienia glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich i iłów trzeciorzędo- wych stanowią preferowane przez autora obszary lokalizowania składowisk odpadów. Zajmu- ją one około 15% powierzchni arkusza. Miąższość warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały archiwalnymi profilami otworów wiertniczych (tabela 7). Głębokość do zwierciadła wody podziemnej, występującego pod warstwą izolacyjną o miąższości 4,2 – 24,5 m, wynosi 4,5 – 81,5 m p.p.t. Obszary te podzielono na mniejsze jednostki – tzw. rejony wyspecyfikowanych uwa- runkowań, uwzględniając: − wymagania izolacyjności podłoża dla różnych typów składowisk, − warunkowe ograniczenia lokalizacyjne. Gliny zwałowe spełniają wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej jedynie dla składowisk odpadów obojętnych, a iły trzeciorzędowe – dla składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych). Część wystąpień iłów wskazano jednak do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych, ze względu na występowanie w ich granicach gleb chronionych dla rolniczego użytkowania w klasie I i II (rejon Nowej Wsi Legnickiej, Koiszkowa, Tyńczyka Legnickiego, Legnickiego Pola i Godziszowa). Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne wynikają z położenia w granicach przyjętych terenów ochronnych. Obszary w części południowo-zachodniej mają ograniczenia związane z ochroną przyrody i dziedzictwa kulturowego. Znajdują się one bowiem na terenie „Chełmskiego Parku Krajobrazowego” i jego otuliny. Część obszarów na północy, posiada ograniczenia lokalizacyjne dotyczące ochrony wód podziemnych, ponieważ zlokalizowane są one w obszarze głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP nr 318) (Kleczkowski, red., 1990). W strefie do 1 km od terenów

42 zwartej zabudowy mieszkaniowej są położone obszary w sąsiedztwie miasta Jawor oraz miej- scowości będących siedzibami urzędów gmin: Legnickie Pole, Męcinka i Paszowice. Dodat- kowymi punktowymi ograniczeniami są obiekty zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej występujące w formie rozproszonej lub ciągów zabudowy w obszarach wiejskich, złoże iłów ceramiki budowlanej „Złotniki” o powierzchni poniżej 5 ha oraz pojedyncze obiekty ochron- ny przyrody i dziedzictwa kulturowego (pomniki przyrody żywej, park podworski, zabytkowe kościoły i stanowiska archeologiczne). Wskazane obszary w przewadze posiadają wykształcenie naturalnej bariery geologicznej zgodne z przyjętymi kryteriami. Zmienne wykształcenie naturalnej warstwy izolującej wyróżniono tylko w rejonie Rrzymówki i Janowic Wielkich, gdzie gliny zwałowe występują pod pokrywą lessów (glin pylastych) o grubości poniżej 2 m. W granicach arkusza wytypowano wyrobiska związane z eksploatacją skał ilastych, okruchowych i litych, które mogą stanowić preferowane miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno-inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu systemów zabezpieczeń. Są one położone w granicach udokumentowanych złóż kopalin i po- siadają warunkowe ograniczenia lokalizacyjne związane z ich ochroną. Wśród wytypowanych znajdują się: wyrobisko złoża iłów ceramiki budowlanej „Złotniki”, wyrobisko złoża bazal- tów „Winna Góra”, wyrobiska złóż piasków i żwirów: „Nowa Wieś Legnicka”, „Piotrowice”, „Piotrowice I” i „Piotrowice II” oraz cztery wyrobiska złóż granitów: „Pokutnik”, „Czernica”, „Czernica Wieś” i „Zimnik I”. Wszystkie są usytuowane korzystnie w stosunku do istniejącej sieci dróg ale posiadają, poza wymienioną już ochronną zasobów złóż kopalin, inne warunkowe ograniczenia lokalizacyjne, związane z sąsiedztwem obiektów zabudowy mieszkaniowej, chronionych obiektów przyrody i dziedzictwa kulturowego oraz położeniem w granicach głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP nr 318). Ostatnie uwarunkowanie dotyczy tylko wyrobiska w Złotnikach. Ze względu na wykształcenie litologiczne warstwy izolującej oraz inne uwarunkowania (wystąpienia gleb w klasie I i II), na badanym terenie wytypowano obszary spełniające wymagania dla składowisk odpadów obojętnych i odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. W granicach preferowanych obszarów występowania glin zwałowych dopuszczalna jest lokalizacja składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, ale tylko w przypadku wykonania sztucznej warstwy izolującej. Natomiast wystąpienia iłów trzeciorzędowych, wskazane do lokalizacji składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych) mogą być miejscami składowania odpadów niebezpiecznych po potwierdzeniu pracami geologicznymi jednorodności ich wykształcenia i miąższości (wymagana powyżej 5 m).

43 Najkorzystniejsze warunki geologiczne do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych występują w północno-wschodniej części arkusza, gdzie gliny zwałowe zalegają na iłach trze- ciorzędowych, tworząc łącznie warstwę izolującą o znacznej miąższości (13,5 – 24,5 m). Wskazane tu obszary posiadają jednak ograniczenie lokalizacyjne związane z ochroną wód podziemnych. Rekomendowane przez autora obszary do lokalizacji składowisk odpadów obo- jętnych położone są na północny wschód od Jawora. Występują one poza granicami przyję- tych terenów ochronnych, a miąższość naturalnej bariery geologicznej dochodzi do dziesięciu metrów (otwór 5). Dla lokalizacji składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych) korzystne warunki środowiskowe są w rejonie Małuszowa i Raczkowa. Przedstawione na mapie obszary i miejsca preferowanych lokalizacji składowisk odpa- dów, należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiedniego zakresu badań geologicznych, hydrolo- gicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów [Dz. U. Nr 61, poz. 549] inwestycja polegająca na budowie składowiska odpadów musi po- siadać opracowaną dokumentację geologiczno-inżynierską i hydrogeologiczną, które stano- wią załącznik do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji przedstawione na mapie obszary preferowanej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobr ą naturalną izolację dla położonych niżej poziomów wodonośnych. Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach omawianej warstwy tematycznej mapy „geochemia środowiska” przedsta- wianej wraz z warstwą „składowanie odpadów” na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Pol- ski.

44 Tabela 7 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie preferowanych obsza- rów lokalizowania składowisk Głębokość do zwierciadła Nr otw. wody podziemnej na mapie Profil geologiczny Miąższość występującego pod war- Archiwum doku- warstwy stwą izolacyjną i nr otworu menta- izolacyjnej [m p.p.t.] cyjnej strop [m] litologia i wiek zwierciadło zwierciadło B warstwy warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Glina ze żwirem Q 1,5 Ił piaszczysty Tr 6,0 Ił pylasty 9,0 BH Ił piaszczysty 1* 18,0 24,5 27,0 2,4 7600197 Ił pylasty z piaskiem 21,0 Ił pylasty 24,5 Pył piaszczysty 27,0 Piasek pylasty 32,0 Ił pylasty 0,0 Gleba z pyłem gliniastym 0,5 Glina pylasta Q 2,0 Ił Tr 14,0 Żwirowiec BH 2* 28,0 Ił 13,5 45,0 +16,0 7600121 40,5 Węgiel brunatny 45,0 Piasek średnioziarnisty 48,0 Ił 50,0 Ił 0,0 Gleba 0,3 Glina pylasta Q 2,0 Ił Tr 16,0 Żwirowiec 30,0 Ił 32,8 Pył ilasty 34,0 Ił BH 39,0 Pył ilasty 3* 15,7 81,5 +7,0 7600128 40,2 Ił 48,0 Węgiel brunatny z drewnem 50,0 Ił z węglem brunatnym 69,0 Żwirowiec z węglem brunatnym 74,5 Ił 81,5 Piasek średnioziarnisty 83,0 Ił 86,5 Ił 0,0 Gleba z gliną 0,3 Glina BH 2,0 Glina ze żwirem 4* 4,2 4,5 3,5 7600060 4,5 Piasek ze żwirem 4,8 Glina z otoczakami Q 9,5 Glina z otoczakami 0,0 Gleba 0,4 Glina BH 5,0 Glina z otoczakami Q 5* 10,1 10,5 8,1 7600282 10,5 Piasek gruboziarnisty z iłem Tr 15,0 Żwir średnioziarnisty z iłem 15,5 Żwir średnioziarnisty z iłem

45 Głębokość do zwierciadła Nr otw. wody podziemnej na mapie Profil geologiczny Miąższość występującego pod war- Archiwum doku- warstwy stwą izolacyjną i nr otworu menta- izolacyjnej [m p.p.t.] cyjnej strop [m] litologia i wiek zwierciadło zwierciadło B warstwy warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,5 BH Glina zwałowa 6* 14,0 13,5 14,0 8,4 7600273 Żwir piaszczysty Q 18,8 Ił Tr 19,0 Ił 0,0 Gleba 0,5 Glina z otoczakami 5,0 Piasek drobnoziarnisty z gliną Q BH 7* 7,0 Pył z otoczakami Tr 4,5 n.w. n.w. 7600183 16,0 Pył ilasty 31,0 Glina 35,0 Glina 0,0 Gleba z gliną BH 0,2 Glina z otoczakami 8* 8,8 9,0 3,5 7600051 9,0 Żwir Q 14,0 Żwir Objaśnienia: BH – Bank HYDRO wiek utworów: Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd n.w. – nie nawiercono * - otwór wiertniczy zlokalizowany również na MGP – Plansza B Tło dla przedstawionych informacji na Planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Jawor Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (MHP) (Wojtkowiak, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: − stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, − stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, − stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej do- stępności∗: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne bez ogniska zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń,

∗ „dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych do 2000 roku

46 − stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanie- czyszczeń, − stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń, czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego na obszarze arkusza Jawor określono z pominięciem te- renów udokumentowanych złóż kopalin, przyrodniczych obszarów chronionych (Park Krajo- brazowy „Chełmy”), kompleksów leśnych, gleb chronionych dla rolniczego użytkowania w klasie I-IVa, terenów zwartej zabudowy miejskiej (miasto Jawor). Po uwzględnieniu tych wyłączeń, analizowany pod względem warunków budowlanych teren stanowi tylko około 8% powierzchni obszaru arkusza. W jego granicach wyróżniono dwa podstawowe rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa są na terenach występowania gruntów spoistych (zwartych, półzwartych i twardoplastycznych), gruntów niespoistych średniozagęszczonych i zagęszczonych, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m. W granicach arkusza korzystne warunki dla budownictwa mają małe, izolowane obszary położone na wysoczyznach lub na wysokich tarasach rzecznych. Podłoże stanowią tu osady piaszczysto-żwirowe (o zagęszczeniu co najmniej średnim) lub grunty spoiste (czwartorzę- dowe skonsolidowane lub małoskonsolidowane gliny zwałowe i pylaste zlodowaceń środko- wopolskich, o konsystencji twardoplastycznej lub półzwartej). Zwierciadło wody znajduje się poniżej głębokości 2 m. Niekorzystne warunki dla budownictwa występują na obszarach: zalegania gruntów słabonośnych (grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym, grunty niespoiste luźne, zwietrzeliny gliniaste), zalewanych w czasie powodzi (woda stuletnia), objętych ru-

47 chami masowymi, zmienianych w wyniku działalności człowieka oraz zagrożonych wystę- powaniem szkód górniczych. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo, rozprzestrzenione są w dolinach cieków powierzchniowych, tworząc wąskie pasma wzdłuż ich biegu. Występu- ją tu słabonośne grunty młodej akumulacji rzecznej. Są to w przewadze różnego rodzaju grunty spoiste i organiczne (namuły), przewarstwione słabo zagęszczonymi piaskami. Warunki niekorzystne mają też tereny górnicze złóż bazaltów i granitów eksploatowanych robotami strzałowymi oraz obniżenia bezodpływowe poza dolinami rzecznymi (na północny wschód od Jawora). Na analizowanych obszarach strome stoki (o spadkach >12%) występują bardzo rzadko na krawędziach dolin (południowy brzeg zbiornika zaporowego „Słup”). Nie zaobserwowano ruchów masowych. Przez obszar arkusza, z północy na południe, przebiegać będzie odcinek projektowanej drogi szybkiego ruchu w kierunku Pragi.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

W krajobrazie obszaru objętego arkuszem Jawor przeważają tereny równinne, w któ- rych wyróżniają się doliny cieków i pojedyncze wyniesienia. Około 25% analizowanego terenu, w południowo-zachodniej jego części, należy do Pogórza Kaczawskiego i ma krajobraz wyżynno-górski o bardziej zróżnicowanej morfologii. Gleby chronione dla rolniczego użytkowania (klas I-IVa) zajmują około 70% powierzchni arkusza, tworząc zwarte, rozległe powierzchnie na całym obszarze poza jego połu- dniowo-zachodnią częścią. Tereny zieleni urządzonej (parki, ogródki działkowe) położone są w rejonie miasta Jawora. Duże kompleksy lasów występują tylko w części południowo-zachodniej omawianego terenu. Na pozostałym obszarze małe powierzchnie leśne znajdują się w dolinach cieków i na wyniesieniach. W obrębie omawianego arkusza znajduje się północno-wschodni fragment Parku Kra- jobrazowego „Chełmy”, który został utworzony w 1992 roku. Jego powierzchnia wynosiła 14 8800 ha, zaś otuliny – 13 5700 ha. W 1997 roku powierzchnia parku została zwiększona do 15 991 ha, a otuliny zmniejszona do 12 471 ha. Park chroni duży fragment wschodniej części Pogórza Kaczawskiego w Sudetach Zachodnich. Powstał ze względu na ochronę du- żych kompleksów leśnych z rzadkimi i chronionymi gatunkami zwierząt, cennymi gatunkami roślin, m. in. jedynym w Sudetach stanowiskiem jaworzyny górskiej i paproci języcznika

48 zwyczajnego oraz bogactwo skał głównie wulkanicznych i metamorficznych. Charakteryzuje się on dużym zróżnicowaniem krajobrazu: wyraźnie widoczna jest w terenie krawędź oddzie- lająca obszar górzysty od części nizinnej Dolnego Śląska, płaskie zrównania na wysokości powyżej 350 m n.p.m. z licznymi rozczłonkowanymi płaskodennymi dolinkami; głęboko wy- żłobione dolinki wciosowe, niekiedy o cechach przełomów; pagóry twardzielowe. W granicach parku położony jest rezerwat florystyczny „Wąwóz Myśliborski”, utworzony w 1962 roku, o powierzchni 9,6 ha, w tym 0,90 ha podlega ochronie ścisłej. Zaplano- wano powiększenie rezerwatu do 169,33 ha. Celem ochrony tego rezerwatu jest zachowanie jedynego na Dolnym Śląsku stanowiska paproci języcznika zwyczajnego występującego w zespole jaworzyny górskiej na skałach zieleńcowych. Osobliwością geologiczną rezerwatu jest wciosowa dolina potoku Jawornik o stromych, piętnastometrowych ścianach skalnych, która ukazuje efekt działalności erozyjnej niedużego górskiego potoku na przestrzeni 3-5 mi- lionów lat. Niezwykle interesująca jest zachowana w rezerwacie formacja skał metamorficznych (zieleńce) oraz bardzo rzadkie w Polsce ślady paleowulkanizmu podwodnego („lawy poduszkowe”) sprzed około 500 milionów lat. Projektowane jest też utworzenie rezerwatu krajobrazowego „Mszana i Obłoga”, o powierzchni 196,73 ha, który obejmie porośnięte lasami wzgórza bazaltowe położone na wschód od Muchowa. Na obszarze arkusza zarejestrowano 51 pomników przyrody żywej i dwa pomniki przyrody nieożywionej (tabela 8). Wśród pomników przyrody żywej znajduje się sześć alei (dwie modrzewia europejskiego, dwie lipowo-kasztanowe, lipowa i kasztanowa), jeden szpaler modrzewia europejskiego (zaznaczony na mapie jako aleja) oraz grupy i pojedyncze drzewa, wśród których są: dęby szypułkowe, platany klonolistne, lipy drobnolistne, topole białe, cisy pospolite, tulipanowce amerykańskie, buki zwyczajne, miłorząb dwuklapkowy oraz dwa sku- piska drzew z bluszczem pospolitym. Pomnikiem przyrody nieożywionej jest stożek wulkaniczny „Czartowska Skała” oraz wystąpienie bazaltu słupowego „Małe Organy Myślibor- skie”. Pomniki przyrody zgrupowane są głównie na obszarze Parku Krajobrazowego „Cheł- my”.

49 Tabela 8 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiek- Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość tu na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Paszowice, Męcinka K – „Mszana i Obłoga” 1 R Muchów * jaworski (196,73) Fl – „Wąwóz Myśliborski” 1962 Paszowice (9,60) 2 R Myślibórz jaworski powiększenie * (169,33) Krotoszyce 3 P Krotoszyce 1979 Pż - platan klonolistny legnicki Krotoszyce 4 P Krajów 1977 Pż - dąb szypułkowy legnicki Krotoszyce 5 P Warmątowice 1970 Pż - dąb szypułkowy legnicki Krotoszyce 6 P Warmątowice 1970 Pż - 5 dębów szypułkowych legnicki Krotoszyce 7 P Warmątowice 1970 Pż - dąb szypułkowy legnicki Legnickie Pole 8 P Legnickie Pole 1965 Pż - lipa drobnolistna legnicki Krotoszyce 9 P Winnica 1980 Pż - 4 topole, 3 lipy drobnolistne legnicki Męcinka 10 P Sichów 1991 Pż - 2 tulipanowce amerykańskie jaworski Męcinka 11 P Sichów 1991 Pż - 2 cisy pospolite jaworski Pż – 2 aleje drzew pomnikowych Męcinka 12 P Sichów 1990 lipowo-kasztanowe jaworski (85 lip, 68 kasztanowców) Męcinka 13 P Sichów 1990 Pż - dąb szypułkowy jaworski Męcinka 14 P Stanisławów 1998 Pż - buk zwyczajny jaworski Męcinka 15 P Stanisławów 1998 Pż - buk zwyczajny jaworski Męcinka 16 P Stanisławów 1998 Pż - buk zwyczajny jaworski Męcinka 17 P Stanisławów 1998 Pż – 2 buki zwyczajne jaworski Męcinka 18 P Stanisławów 1998 Pż - lipa drobnolistna jaworski Męcinka 19 P Stanisławów 1998 Pż – klon jawor jaworski Męcinka 20 P Stanisławów 1998 Pż – klon jawor jaworski Męcinka Pż – 3 krzewy – pnącza (bluszcz 21 P Stanisławów 1991 jaworski pospolity) Męcinka Pż – krzew – pnącze (bluszcz 22 P Stanisławów 1991 jaworski pospolity) Męcinka 23 P Bogaczów 1965 Pż - 2 cisy pospolite jaworski 24 P Bogaczów Męcinka 1990 Pż - aleja drzew pomnikowych

50 Nr obiek- Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość tu na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 jaworski (37 modrzewi europejskich)

Męcinka 25 P Męcinka 1990 Pż - dąb szypułkowy jaworski Pż - aleja drzew pomnikowych Męcinka 26 P Męcinka 1990 (szpaler modrzewia europejskiego jaworski - 156 drzew) Męcinka Pn - F (stożek wulkaniczny 27 P Pomocne 1991 jaworski „Czartowska Skała”) Męcinka 28 P Chełmiec 1990 Pż - buk pospolity jaworski Męcinka 29 P Chełmiec 1990 Pż - 2 lipy drobnolistne jaworski Męcinka 30 P Chełmiec 1990 Pż - lipa drobnolistna jaworski Męcinka 31 P Chełmiec 1978 Pż - cis pospolity jaworski Męcinka 32 P Chełmiec 1978 Pż - dąb szypułkowy jaworski Męcinka Pż - aleja drzew pomnikowych 33 P Chełmiec 1990 jaworski (64 lipy) Męcinka 34 P Chełmiec 1998 Pż - platan klonolistny jaworski Męcinka 35 P Chełmiec 1998 Pż - platan klonolistny jaworski Męcinka 36 P Chełmiec 1998 Pż - platan klonolistny jaworski Męcinka 37 P Chełmiec 1998 Pż - platan klonolistny jaworski Męcinka 38 P Chełmiec 1998 Pż - platan klonolistny jaworski Męcinka 39 P Chełmiec 1998 Pż - platan klonolistny jaworski Męcinka 40 P Chełmiec 1982 Pż - platan klonolistny jaworski m. Jawor 41 P Jawor 1982 Pż - lipa drobnolistna jaworski m. Jawor 42 P Jawor 1982 Pż - platan klonolistny jaworski m. Jawor 43 P Jawor 1982 Pż - platan klonolistny jaworski m. Jawor 44 P Jawor 1978 Pż - miłorząb dwuklapkowy jaworski m. Jawor 45 P Jawor 1982 Pż - 3 topole białe jaworski m. Jawor 46 P Jawor 1982 Pż - buk pospolity jaworski Męcinka 47 P Muchów 1965 Pż - lipa drobnolistna jaworski Paszowice 48 P Jakuszowa 1998 Pż - lipa drobnolistna jaworski Paszowice 49 P Jakuszowa 1998 Pż – klon jawor jaworski

51 Nr obiek- Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość tu na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Paszowice 50 P Jakuszowa 1982 Pż - buk pospolity jaworski Paszowice Pż - aleja drzew pomnikowych 51 P Myślibórz 1990 jaworski (28 kasztanowców zwyczajnych) Paszowice 52 P Myślibórz 1990 Pż - 2 cisy pospolite jaworski Pn – O (wzgórze bazaltowe – Paszowice 53 P Myślibórz 1965 bazalt słupowy „Małe Organy jaworski Myśliborskie”0 Paszowice 54 P Jakuszowa 1991 Pż - lipa drobnolistna jaworski Paszowice Pż - aleja drzew pomnikowych 55 P Jakuszowa 1990 jaworski (153 modrzewie europejskie)* Rubryka 2: R. – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 5: * – projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny, K – krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej; rodzaj obiektu: F – forma morfologiczna, O – odsłonięcie; * - część alei znajduje się na obszarze arkusza Bolków

Według systemu ECONET (Liro, 1998) południowo-zachodni teren arkusza położony jest w granicach międzynarodowego obszaru węzłowego Gór i Pogórza Kaczawskiego, a we- dług systemu CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) w granicach arkusza nie ma ostoi przyrody o znaczeniu europejskim (fig. 5).

Fig. 4 Położenie arkusza Jawor na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) System ECONET 1 - międzynarodowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 17M - Doliny Środkowej Odry, 36M - Gór i Pogórza Ka- czawskiego; 2 - krajowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 9K - Borów Dolnośląskich; 3 - krajowy korytarz eko- logiczny, jego numer i nazwa: 35k - Prochowicki; System CORINE/NATURA 2000 ostoje przyrody o znaczeniu europejskim: 4 - o powierzchni >100 ha, ich numer i nazwa: 353 - Łęgi Odrzańskie, 368 - Jeziora Koskowickie i Kunickie, 403 - Góry Kaczawskie, 403a - Chróśnickie Kopy, 403c - Skopiec-Baraniec, 403d - Góra Miłek; 5 - o powierzchni <100 ha, ich numer i nazwa: 353a - Łęg Korea, 358 - Niedźwiedzice, 361 - Szczyt- niki Duże, 363 - Bieniowice, 364 - Miłkowice, 403b - Storczykowa Góra, 414 - Trzcińskie Mokradła, 420 - Ciecha- nowice

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Jawor zachowały się ślady dawnych kultur, reprezentujące okres od epoki kamienia do późnego średniowiecza. Stanowiska archeologiczne grupują się w przewadze w dolinach rzek: Kaczawy, Nysy Szalonej, Wierzbiaka i ich dopływów oraz na obrze- żach Przedgórza Kaczawskiego. Na mapie zaznaczono osady wielokulturowe, grodziska i cmentarzyska.

53 W granicach terenu arkusza znajdują się bardzo liczne zabytkowe obiekty chronione sakralne i architektoniczne. Położone w południowo-wschodniej części arkusza miasto Jawor – w XIV wieku stoli- ca Księstwa Świdnicko–Jaworskiego - do XVI wieku było jednym z większych ośrodków sukiennictwa na Śląsku. Strefą ochrony konserwatorskiej objęty jest średniowieczny układ urbanistyczny tego miasta. W jej granicach znajdują się: kamienice z podcieniami z XIV-XVI wieku, XIX-wieczny ratusz z gotycką wieżą, XVI-wieczny kościół św. Marcina z renesanso- wym i barokowym wyposażeniem, zamek książęcy z XIII wieku. Do ważniejszych zabytków należy też ewangelicki kościół pokoju z XVII wieku o wystroju barokowym, zespół klasztor- ny Franciszkanów oraz budynek dworca PKP. Zabytkowe obiekty - zamki, dwory i zespoły pałacowe występują w miejscowościach: Krotoszyce (pałac z XVI wieku), Janowice Duże (pałac barokowy), Babin (pałac z XIX wieku), Krajów (dwór z pierwszej połowy XVII wieku), Lubień (pałac wybudowany ok. 1607 roku), Tyńczyk Legnicki (pałac z XIX wieku), Warmątowice (pałac z XVII wieku, prze- budowany w XIX w.), Bielowice (zespół dworski z XIX wieku), Małuszów (pałac z XVII- XVIII wieku), Sichów (dwór – ruina), Piotrowice (dwór z XVIII wieku), Myślibórz (zespół pałacowy z połowy XIX wieku), Jakuszowa (pałac z końca XIX wieku). Za obiekty zabytkowe uznane zostały też wieże widokowe: na Bazaltowej Górze (XIX wiek) i na Górze Mszana (pierwsza połowa XIX w.). Ochroną konserwatorską objęto również parki podworskie (wiejskie). Zachowały się one w miejscowościach: Krotoszyce, Janowice Duże, Krajów, Warmątowice, Bielice, Mału- szów, Sichów, Godziszowa, Piotrowice, Chełmiec, Zębowice, Myślibórz, Jakuszowa. W Legnickim Polu ochronie podlega barokowy ogród ozdobny założony w XVIII wieku przy zespole klasztornym. Zabytkowe kościoły znajdują się w miejscowościach: Krotoszyce, Kościelec, Nowa Wieś Legnicka, Gniewomierz, Legnickie Pole, Małuszów (św. Józefa Oblubieńca, Narodze- nia NMP), Sichów, Słup, Godziszowa, Męcinka, Piotrowice, Pomocne, Chełmiec, Wysocko, Myślinów i Paszowice (dwa kościoły, należące do parafii św. Trójcy, wraz z przykościelnymi cmentarzami). Do obiektów sakralnych należy też zespół pocysterski w Winnicy oraz klasztor (obecnie Dom Pomocy Społecznej) w Legnickim Polu.

54 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Jawor położony jest w centralnej części województwa dolnośląskiego. Jest to teren rolniczy, z rozwiniętym na południowym wschodzie przemysłem wydobywczo- przetwórczym kopalin. Południowo-zachodnia część terenu arkusza znajduje się w granicach Parku Krajobrazowego „Chełmy”. O kierunkach rozwoju omawianego rejonu zdecydowały warunki naturalne. Na znacznym obszarze występują zwarte kompleksy gleb chronionych dla rolniczego użytkowania klas I-IVa, z przewagą gleb bardzo żyznych klas I-III. Z udokumentowanych złóż kopalin najliczniej reprezentowane są kamienie drogowe i budowlane oraz kruszywa naturalne. Baza surowcowa tego obszaru jest duża, ale ze względu na ochronę przyrody i inne uwarunkowania, nie wszystkie złoża będą mogły być eksploatowane. Z siedmiu złóż bazaltów, cztery („Mszana-Obłoga”, „Owczarek”, „Paszowice”, „Si- chów”) położone są na obszarze Parku Krajobrazowego „Chełmy” i należą do bardzo konfliktowych. W południowo-wschodniej części analizowanego terenu eksploatowane są cztery złoża granitów: „Pokutnik”, „Czernica”, „Czernica-Wieś” i „Zimnik I”. Głównymi asorty- mentami produkcji są elementy bloczne, podrzędnie kruszywa mineralne. W rejonie wystę- powania tych złóż istnieją perspektywy na powiększenie zasobów granitów. Kruszywo naturalne udokumentowane jest w dziesięciu złożach. Są wśród nich cztery duże złoża: „Dunino”, „Rzymówka-Zbiornik”, „Słup” i „Siekierzyce”, a pozostałe należą do średnich lub małych. Nad złożem „Słup” wybudowany został zbiornik wody pitnej, co powoduje, że jego eksploatacja znajdowałaby się w dużym konflikcie z zagospodarowaniem terenu. Cennym surow- cem, między innymi dla ochrony środowiska, jest zwietrzelina haloizytowa w złożu „Dunino” i zwietrzelina smektytowa w złożu „Jawor-Męcinka”. W granicach arkusz Jawor istnieją korzystne warunki geologiczne do lokalizowania składowisk odpadów. Preferowane do tego celu obszary zajmują około 15% badanej powierzchni. Są one związane z wystąpieniami glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich oraz trzeciorzędowych iłów należących do mioceńskiej serii poznańskiej. Wytypowane wy- stąpienia glin zwałowych spełniają wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej jedynie dla składowisk odpadów obojętnych. Lokalizacja w ich obrębie składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych) jest dopuszczalna tylko pod wa- runkiem zastosowana sztucznej warstwy izolującej. Rekomendowane dla tego typu składo- wisk obszary położone są na wschód od Jawora. Znajdują się one poza przyjętymi terenami ochronnymi i wyróżniają się korzystnymi miąższościami warstwy izolującej (około 10 me-

55 trów). Dla składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych) przyjęte kryteria naturalnej bariery geologicznej spełniają wystąpienia iłów trzeciorzędowych. Mogą być one wykorzystane do składowania odpadów niebezpiecznych, ale dopiero po potwierdzeniu pracami geologicznymi miąższości warstwy izolującej (wymagana powyżej 5 m) i jednorodności jej wykształcenia. Najkorzystniejsze z punktu widzenia ochrony środowiska obszary dla tego typu składowisk znajdują się w rejonie miejscowości Raczkowa i Małuszów. Wytypowane obszary należy brać od uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Dużym bogactwem naturalnym terenu arkusza są walory przyrodnicze i krajobrazowe. Na obszarze Parku Krajobrazowego „Chełmy” znajduje się rezerwat leśny „Wąwóz Myśli- borski”. Dogodne warunki klimatyczne, interesujące obiekty chronione przyrody (pomniki przyrody żywej i nieożywionej), oznakowane, liczne szlaki turystyczne oraz obiekty zabytkowe (sakralne, architektoniczne) mogą stanowić podstawę do rozwoju turystyki i wypoczynku, szczególnie w południowo-zachodniej części obszaru arkusza. XIV. Literatura

BAŁCHANOWSKI S., ULATOWSKI S., 2000 - Uproszczona dokumentacja geologiczna

w kat. C1 złoża granitu Pokutnik w miejsc. Paszowice., Arch. Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego

BOCHEŃSKA M., 1968 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych do kat. C1 na złożu kruszywa naturalnego „Gniewomierz”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A.

BOCHEŃSKA M., 1968 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych do kat. C2 na złożu kruszywa naturalnego „Siekierzyce”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. BOCHEŃSKA M., 1970 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Dunino”

w kat. C2. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. BOCHEŃSKA M., 1970 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Słup”

w kat. C2. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. BOREK Z., KWAPIŃSKI L., 1974 – Dokumentacja geologiczna złoża bazaltu „Sichów”

w kat. C2. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A.

56 BOREK Z., 1993 – Dokumentacja geologiczna w kat. A, B, C1 i C2 złoża barytu, baryto- fluorytu i fluorytu „Stanisławów” w Stanisławowie. Arch. Przeds. Geol. we Wrocła- wiu PROXIMA S.A. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i inni, 1999 – Ostoje przyrody w Polsce (CORINE). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. DYJOR S., KOŚCIÓWKO H., 1995 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej złoża bazaltu „Jawor-Męcinka” obejmujący dokumentację zwietrzeliny bentonitowej jako

kopaliny towarzyszącej w kat. C1+C2 w Męcince. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu, Oddział Zamiejscowy w Legnicy. GAWROŃSKI O., 1966 – Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Żarek. Inst. Geol. Wyd. Geol., Warszawa. GAŁWA M., 1999 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii A, B, C1, C2 złoża baryto – fluorytu i fluorytu „Stanisławów”, Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa

HERMAN J., 1973 – Dokumentacja geologiczna złoża bazaltu w kat. C1+C2 „Owczarek”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. HERMAN J., 1973 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złoża diabazu w rejonie Stanisławowa. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. HUTNIK R., 1974 – Dokumentacja geologiczna złoża bazaltu w kat. B „Paszowice”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. JERZMAŃSKI J., 1955 – Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Chełmiec. Inst. Geol. Wyd. Geol., Warszawa. JERZMAŃSKI J., KURAL S., 1956 – Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Jawor. Inst., Geol. Wyd. Geol., Warszawa. JERZMAŃSKI J., 1968 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Żarek. Inst. Geol. Wyd. Geol., Warszawa. JERZMAŃSKI J., 1969 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Chełmiec. Inst. Geol. Wyd. Geol., Warszawa. JERZMAŃSKI J., WALCZAK-AUGUSTYNIAK M., 1993 – Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Krotoszyce. Państw. Inst. Geol. Wyd. Geol., Warszawa.

57 JERZMAŃSKI J., WALCZAK-AUGUSTYNIAK M., 1994 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Krotoszyce. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. KANCLER M., 1997 - Dodatek nr 4 do dokumentacji geologicznej złoża granitu „Zimnik I”

w kat. C1. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu, Oddział Zamiejscowy w Legnicy. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KOCHANOWSKA J., 1982 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za złożami surowców bentonitowych w rejonach: Bielowice, Dunino, Leśna-Miłoszów. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Naukowe, PWN, Warszawa. KOZŁOWSKI S. I ZESPÓŁ, 1982 – Surowce kaolinowe i problemy ich zagospodarowania. Inst. Geol. Wyd. Geol., Warszawa. KUBICA D., OWSIANNA I., 1992 – Dodatek nr 1 do Karty rejestracyjnej złoża kruszywa naturalnego „Piotrowice”. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu. Oddział Zamiejscowy w Legnicy. KURAL S., JERZMAŃSKI J., 1968 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sude- tów w skali 1:25 000, arkusz Jawor. Inst. Geol. Wyd. Geol., Warszawa. KWIATKOWSKA-SZYGULSKA (RED.), 1999 – Raport o stanie środowiska w wojewódz- twie dolnośląskim w 2002 roku. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu. Wrocław KWIATKOWSKA-SZYGULSKA (RED.), 2003 – Raport o stanie środowiska w wojewódz- twie dolnośląskim w 2002 roku. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu. Wrocław LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS W., 2000 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji złoża kruszywa naturalnego „Nowa Wieś Legnicka” (dawnej karty rejestracyjnej złoża). Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu, Oddział Zamiejscowy w Legnicy. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

58 LIS J., PASIECZNA A., BOJAKOWSKA I., GLIWICZ T., FRANKOWSKI Z., PASŁAWSKI P., POPIOŁEK E., SOKOŁOWSKA G., STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., 1999 – Atlas geochemiczny Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

ŁUKASIEWICZ J., 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Piotrowice I”. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu. Oddział Zamiejscowy w Legnicy.

ŁUKASIEWICZ J., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Piotrowice II”. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu. Oddział Zamiejscowy w Legnicy MAĆKÓW A., 2000 – Objaśnienia do Mapy geologiczno – gospodarczej Polski, arkusz Ja- wor (760). Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MAJKOWSKA U., 1983 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z określeniem jakości kopaliny w kat. B złoża bazaltu „Lubień”. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu. Oddział Zamiejscowy w Legnicy.

MAJKOWSKA U., 1991 – Dokumentacja geologiczna złoża bazaltu „Winna Góra” w kat. C1. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. MAJKOWSKA U., BAŁCHANOWSKI ST., 1997 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża granitu w kat. B „Czernica”. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wro- cławiu. Oddział Zamiejscowy w Legnicy. MAJKOWSKA U., 1998 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża granitu „Czer-

nica-Wieś” w kat. B+C1+C2. Woj. Arch. Geol. we Wrocławiu. MARSZAŁEK B., NOWORYTA M., 1979 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Nowa Wieś Legnicka”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. MASZKIEWICZ D., 1973 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za piaskami dla ceramiki budowlanej w województwie wrocławskim. Rejon Jawor-Strzegom-Jawor. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. MICHNIEWICZ M., MROCZKOWSKA B., WOJTKOWIAK A., 1984 A – Mapa hydroge- ologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Wałbrzych. Inst. Geol. Wyd. Geol., War- szawa. MICHNIEWICZ M., MROCZKOWSKA B., WOJTKOWIAK A., 1984 B – Objaśnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Wałbrzych. Inst. Geol. Wyd. Geol., Warszawa.

59 PRZENIOSŁO S., 1999 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.XII.1998 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZYSŁUP ST., 1973 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych za kwarcytami. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. PRZYSŁUP ST., 1975 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych za kaolinami w zachodniej części masywu strzegomskiego Jawor-Wiadrów. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. PRZYSŁUP ST., DZIEDZIC M., 1992 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża

bazaltu „Jawor-Męcinka” w kat. C1+C2. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. PRZYSŁUP ST., RUTKOWSKI M., CABAŁA J., TEPER L., 1996 – Dokumentacja geologiczna złoża zwietrzeliny bazaltowej do wytwarzania produktów chemicznych „Du- nino”. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu. Oddział Zamiejscowy w Le- gnicy.

PRZYSŁUP ST., 2000 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C2 złoża kruszywa naturalnego Dunino. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. RÜHLE E., 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Inst. Geol., Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Arch. Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego. SIKORSKA W., 1978 – Dokumentacja geologiczna złoża surowca ceramiki budowlanej

„Złotniki” w kat. C1 z jakością kopaliny w kat. B. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu. Oddział Zamiejscowy w Legnicy. SROGA C., 1995 – Ewidencja i ocena wartości surowcowej hałd, wysypisk i osadników po- eksploatacyjnych na Dolnym Śląsku. Arch. Państw. Inst. Geol. we Wrocławiu.

STACHOWIAK R., 1977 – Dokumentacja geologiczna złoża bazaltu w kat. B+C1 „Mszana- Obłoga”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. STACHOWIAK R., KRZYŚKÓW M., 1983 – Kompleksowa dokumentacja geologiczna Strzegomsko-Borowskiego Okręgu Eksploatacji surowców skalnych. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. SZAŁAMACHA M., SZAŁAMACHA J., 1996 A– Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Wałbrzych. Państw. Inst. Geol. Wyd. Geol. Warszawa.

60 SZAŁAMACHA M., SZAŁAMACHA J., 1996 B– Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Wałbrzych. Państw. Inst. Geol. Wyd. Geol., Warszawa. SZEPIETOWSKA H., 1988 – Sprawozdanie z I etapu badań geologicznych na obszarze Jaro- szowskiego Okręgu Eksploatacji glin ogniotrwałych i surowców kaolinowych. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A.

TURCZYN A., 1986 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego w kat. C1 z jakością surowca w B „Rzymówka-Zbiornik”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. TURCZYN A., CHRUSZCZ M., 1989 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej złoża piasków „Męcinka”. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu. Oddział Zamiejscowy w Legnicy. WOJTKOWIAK, A., 2002 – Objaśnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Jawor. Inst. Geol. Wyd. Geol., Warszawa. WOŚ A. 1996 – Zarys klimatu Polski. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań