P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz S ĘPOPOL (65)

Warszawa 2012 Autorzy: SŁAWOMIR M ĄDRY*, IZABELA BOJAKOWSKA**, PAWEŁ KWECKO**, HANNA TOMASSI-MORAWIEC**, GRA śYNA HRYBOWICZ ***

Główny koordynator MGP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA** Redaktor regionalny planszy A: BOGUSŁAW B ĄK** Redaktor regionalny planszy B: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA** Redaktor tekstu: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA **

* – Przedsi ębiorstwo Usług Geologicznych „Kielkart”, ul. Starowapiennikowa 6, 25-113 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny–Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ……………….

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp (Sławomir M ądry)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Sławomir M ądry)...... 4 III. Budowa geologiczna (Sławomir M ądry)...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Sławomir M ądry)...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Sławomir M ądry) ...... 9 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Sławomir M ądry) ...... 9 VII. Warunki wodne (Sławomir M ądry) ...... 12 1. Wody powierzchniowe...... 12 2. Wody podziemne...... 12 VIII. Geochemia środowiska...... 15 1. Gleby (Paweł Kwecko) ...... 15 2. Osady (Hanna Tomassi-Morawiec) ...... 18 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Izabela Bojakowska) ...... 21 IX. Składowanie odpadów (Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Sławomir M ądry) ...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Sławomir M ądry) ...... 30 XII. Zabytki kultury (Sławomir M ądry) ...... 35 XIII. Podsumowanie (Sławomir M ądry, Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 36 XIV. Literatura ...... 38

I. Wst ęp

Arkusz S ępopol Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w 2011/12 r. w Przedsi ębiorstwie Usług Geologicznych „Kielkart” w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym i Przed- si ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” SA w Warszawie (plansza B). Map ę sporz ądzono zgod- nie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współrz ędnych 1942. Przy opracowy- waniu niniejszego arkusza wykorzystana została Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz S ępopol, wraz z materiałami autorskimi (M ądry i in., 2006). Plansza A jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geo- logii in Ŝynierskiej, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska. Informacje doty- cz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą po- moc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: − Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie, − Urz ędach Wojewódzkim i Marszałkowskim w Olsztynie,

3 − urz ędach powiatowych, miejskich i gminnych, − nadle śnictwach Lasów Pa ństwowych. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2011 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP).

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza S ępopol wyznaczaj ą współrz ędne 21°00’–21°15’ długo ści geograficznej wschodniej i 54°10’–54°20’ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 302 km 2. Teren omawianego arkusza poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim, w granicach administracyjnych dwóch powiatów – bartoszyckiego (gminy: , S ępo- pol i Bisztynek) i kętrzy ńskiego (gminy Korsze i Barciany). Przez północno-wschodnie jego naro Ŝe przebiega granica pa ństwowa z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski J. Kondrackiego (2002) obszar ar- kusza naleŜy w cało ści do makroregionu Niziny Staropruskiej, mezoregionu Niziny S ępopol- skiej (fig. 1). Rze źba Równiny S ępopolskiej, która poza granic ą pa ństwa przechodzi w równin ę nad Pregoł ą, jest mało urozmaicona. Generalnie powierzchnia terenu na obszarze arkusza jest po- ło Ŝona na rz ędnych 40 – 60 m n.p.m. Najwy Ŝsze wzniesienia, znajduj ące si ę przy jego połu- dniowej granicy, osi ągaj ą maksymalnie wysoko ść 63,8 m n.p.m. i 64,9 m n.p.m. – koło Kor- szy oraz 67,5 m n.p.m. – na południowy wschód od miejscowo ści Dłu Ŝec Mały (najwy Ŝszy punkt na obszarze arkusza). W powierzchni ę równiny wci ęte s ą na gł ęboko ść około 20 m do- liny Łyny, Guberu i Sajny. Lasy zajmuj ą około 15% powierzchni terenu. Cechuje je bardzo wysoka Ŝyzno ść , dzi ęki czemu wyst ępuje w nich du Ŝa ró Ŝnorodno ść gatunków drzew. Dominuj ącym typem siedli- skowym s ą lasy mieszane i bory. S ą to głównie siedliska świe Ŝe i wilgotne, tworz ące cz ęsto struktur ę dwupi ętrow ą, wielogatunkow ą, z g ęstym podszytem. Do najwa Ŝniejszych gatunków lasotwórczych nale Ŝą : sosna, świerk i dąb. Du Ŝy udział w powierzchni le śnej ma równie Ŝ brzoza, która wyró Ŝnia si ę na tych terenach dobr ą jako ści ą i znaczn ą ekspansywno ści ą. Wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego na obszarze arkusza s ą grunty rolne. Na około 60% ich powierzchni wyst ępuj ą gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych. S ą to głównie gleby brunatne III i IV klasy bonitacyjnej, wykształcone na glinach zwałowych, rza-

4 dziej na iłach. W rejonie wsi: Ró Ŝyna, , Prosna, S ątoczno i Parys wyst ępuj ą mniej Ŝyzne i bardziej przepuszczalne gleby bielicowe i pseudobielicowe. Chronione s ą rów- nie Ŝ gleby organiczne – torfowe, rozwini ęte na torfowiskach niskich, i murszowe, zajmuj ące niewielkie powierzchnie głównie w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza S ępopol na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granice mezoregionów, 3 – granica pa ństwa Nizina Staropruska: 841.59 Nizina S ępopolska

Pojezierze Mazurskie: 842.81 Pojezierze Olszty ńskie 842.82 Pojezierze Mr ągowskie 842.83 Kraina Wielkich Jezior Mazurskich

Obszar arkusza znajduje si ę w północnomazurskim regionie klimatycznym, który cha- rakteryzuje si ę du Ŝą ró Ŝnorodno ści ą typów pogody, zwi ązan ą z przemieszczaniem si ę frontów atmosferycznych i cz ęst ą zmienno ści ą mas powietrza. Średnia temperatura roku wynosi 6,9°C (na podstawie danych z posterunku meteorologicznego w Bartoszycach z lat 1951–1970). Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą około 17,9°C, a najzimniejszym luty o średniej temperaturze –4,0°C. Średnie roczne sumy opadów atmosferycznych kształtują

5 si ę na poziomie 580 mm, przy czym najwi ększe opady wyst ępuj ą latem, a najni Ŝsze zim ą. Wiatry maj ą głównie kierunek zachodni, lub zbli Ŝony do zachodniego (Puza i in., 2000). Sie ć osadnicz ą stanowi ą niewielkie wsie oraz liczne przysiółki i osiedla znajduj ące si ę przy dawnych pa ństwowych gospodarstwach rolnych (PGR) – wcze śniej maj ątkach ziemskich. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa o środki miejskie – S ępopol, którego pocz ątki si ęgaj ą śre- dniowiecza i Korsze, których rozwój zacz ął si ę dopiero po wybudowaniu pod koniec XIX w. przecinaj ących si ę tu linii kolejowych. Na omawianym terenie nie ma zakładów przemysło- wych. Niespełna 15–20 lat temu przewa Ŝaj ąca cz ęść terenów uprawnych nale Ŝała do PGR. Po- zostałe u Ŝytki rolne zagospodarowane były przez niewielkie gospodarstwa indywidualne. Po rozpadzie PGR, na przej ętych przez Agencj ę Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa areałach utwo- rzyły si ę odłogi. Obecnie na wi ększo ści tych terenów, po ich wykupieniu lub wydzier Ŝawieniu, zacz ęły powstawa ć du Ŝe gospodarstwa rolne, nastawione na jeden rodzaj produkcji. Najwa Ŝniejszym szlakiem komunikacyjnym na obszarze arkusza jest droga wojewódz- ka nr 590, przebiegaj ąca przez Korsze, a łącz ąca Reszel z Barcianami. Pozostałe drogi maj ą charakter lokalny, ł ącz ąc poszczególne wsie z ośrodkami gminnymi. W Korszach znajduje si ę węzeł kolejowy, maj ący poł ączenia z Olsztynem i Kętrzynem. Linie kolejowe prowadz ące z Korszy do Obwodu Kaliningradzkiego s ą nieczynne, cho ć trasa przez Skandaw ę do Czer- niachowska niedawno, do pocz ątku lat 90. ubiegłego wieku, była jeszcze wykorzystywana.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza S ępopol przedstawiono według Mapy geologicz- nej Polski w skali 1:200 000 (Słowa ński, 1975a,b) i Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lisicki, Nizicka, 2009a,b). Teren omawianego arkusza poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci platformy wschodnioeu- ropejskiej, w granicach jednostki ni Ŝszego rz ędu, okre ślanej jako obni Ŝenie nadbałtyckie (pe- rybałtyckie). Na omawianym obszarze podło Ŝe krystaliczne, zbudowane z gabr i granitów prekam- bru, znajduje si ę na gł ęboko ści 1 800–2 300 m. Zalegaj ą na nim, le Ŝą c prawie poziomo, utwo- ry pokrywy osadowej (monoklina k ętrzy ńska). W jej profilu wyst ępuj ą osady kambru, ordo- wiku, syluru, wykształcone w postaci piaskowców, wapieni, mułowców i iłowców, o łącznej mi ąŜ szo ści 300 – 900 m. Brak jest osadów dewonu, karbonu i dolnego permu (luka stratygra- ficzna). Utwory permu reprezentuj ą zlepie ńce i piaskowce umownie zaliczane do czerwonego sp ągowca, powy Ŝej których zalegaj ą piaskowce, iłowce, margle, dolomity, anhydryty i sole kamienne cechsztynu o mi ąŜ szo ści 200–250 m.

6 Osady mezozoiczne, w śród których wyst ępuj ą liczne luki stratygraficzne, znajduj ą si ę na całym obszarze arkusza. Profil triasu rozpoczynaj ą mułowce i iłowce pstrego piaskowca (trias dolny). Wy Ŝej wyst ępuj ą iłowce retyku (trias górny). Utworów wapienia muszlowego (trias środkowy) na omawianym terenie brak. Utworami jury są piaskowce, mułowce i iłowce jury dolnej i środkowej oraz mułowce, podrz ędnie piaskowce i margle jury górnej. Po przerwie w sedymentacji, na przełomie kredy dolnej i górnej osadziły si ę piaski i piaskowce (alb, ceno- man) oraz wapienie i margle (turon). Profil osadów kredy ko ńcz ą margle, wapienie, opoki, lo- kalnie piaskowce (kampan, mastrycht). W stropie wyst ępuj ą piaski margliste z glaukonitem (górny mastrycht – paleocen). Ł ączna mi ąŜ szo ść osadów mezozoiku wynosi około 1000 m. Paleogen na obszarze arkusza reprezentuj ą piaski, mułki i iły paleocenu, eocenu i oligocenu o mi ąŜ szo ści do kilkudziesi ęciu metrów. W rejonie Studzienca i Bykowa, na wy- niesieniu powierzchni podczwartorz ędowej, na gł ęboko ści 60–90 m, wyst ępuj ą osady neoge- nu. S ą to ciemnoszare mułki i piaski kwarcowe z wkładkami w ęgla brunatnego, o mi ąŜ szo ści około 30 m. Utwory czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści 60–260 m pokrywaj ą cały obszar arkusza S ępo- pol (fig. 2), zalegaj ąc na osadach paleogenu i neogenu. W profilu czwartorz ędu główn ą rol ę odgrywaj ą gliny zwałowe, tworz ące miejscami jeden ci ągły kompleks od powierzchni terenu do sp ągu czwartorz ędu. Na omawianym obszarze nie stwierdzono osadów preglacjalnych. Najstarszymi utwo- rami czwartorz ędowymi s ą, zalegaj ące w obniŜeniach powierzchni podczwartorz ędowej, je- ziorno-lodowcowe piaski i mułki piaszczyste, a w stropie mułki i iły, które powstały przed nasuni ęciem si ę l ądolodu zlodowacenia najstarszego. Wy Ŝej wyst ępuj ą dwa poziomy glin zwałowych tego zlodowacenia (narew 1 i narew 2), rozdzielone piaskami wodnolodowco- wymi i przykryte seri ą iłów i mułków zastoiskowych. Zlodowacenia południowopolskie, re- prezentuj ą kolejne trzy poziomy glin zwałowych (nidy, sanu 1 i sanu 2), miejscami iły i mułki zastoiskowe oraz piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe. Do interglacjału mazowiec- kiego została zaliczona, wyst ępuj ąca w dolinie Łyny, seria jeziornych piasków i mułków z humusem. Z okresem zlodowacenia liwca, zwi ązany jest kolejny, wy Ŝej le Ŝą cy, poziom gliny zwałowej wraz z mułkami i piaskami zastoiskowymi w stropie. Do zlodowace ń środ- kowopolskich zaliczono kolejne 4 poziomy glin zwałowych. Dwa ni Ŝsze z nich powstały podczas zlodowacenia odry, dwa wy Ŝsze podczas zlodowacenia warty. Miejscami rozdzielaj ą je osady wodnolodowcowe – piaski, rzadziej piaski ze Ŝwirami oraz zastoiskowe – mułki i piaski. Osady interglacjału eemskiego, reprezentowane przez rzeczne piaski i mułki z humu- sem (mady), stwierdzono w rejonie Prosny. Najmłodszymi osadami glacjalnymi s ą dwa po- ziomy glin zwałowych z okresu zlodowace ń północnopolskich, reprezentuj ące dwa stadiały

7 zlodowacenia wisły. Towarzysz ą im osady zastoiskowe – iły, mułki i piaski oraz wodnolo- dowcowe – piaski i piaski ze Ŝwirem.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Sepopol na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen; zlodowacenia północnopolskie: 12 – iły, mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Drobne formy akumulacji lodowcowej: a – kemy, b – moreny czołowe, c – ozy; d – granica pa ń- stwa.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (fig. 2). Podczas deglacjacji l ądolodu ostatniego zlodowacenia powstały liczne zastoiska wy- pełnione osadem o ró Ŝnym składzie litologicznym, od piasków drobnoziarnistych do iłów. Pozostało ści ą po rozpadzie l ądolodu s ą niewielkie kemy, wyst ępuj ące w okolicy Nowego

8 Dworu Momaj ńskiego i Drogoszy oraz formy akumulacji szczelinowej koło Garbna i Masu- nów. Na całym opisywanym terenie powszechnie wyst ępuj ą cienkie płaty piasków wodnomo- renowych, akumulowanych pomi ędzy bryłami martwego lodu. Holocen jest okresem akumulacji piasków w dolinach rzecznych oraz jeziornych pia- sków, mułków i iłów w kotlinach wytopiskowych. Po zaniku jezior, w ich misach, osadziły si ę gytie wapienne i torfy.

IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza S ępopol brak jest udokumentowanych złó Ŝ kopalin mi- neralnych (Szuflicki i in., red., 2011).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza S ępopol nie prowadzi si ę wydobycia kopalin mineralnych. W dwóch miejscach, w rejonie miejscowo ści Długa i Garbno, prowadzona jest, przy u Ŝyciu koparki, niekoncesjonowana eksploatacja piasku i Ŝwiru. Kruszywo z Garbna wykorzystywa- ne jest do utwardzania dróg lokalnych. Dla obu zlokalizowanych punktów zostały sporz ądzo- ne karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza S ępopol istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ torfów, kredy jeziornej i piasków ze Ŝwirem. Najwi ększe torfowiska, o powierzchni 169 i 150 ha, wyst ępuj ą na wschód od Silgin i na północ Gierkin. Pozostałe, nieprzekraczaj ące 31 ha, skupione s ą w południowo-zachodniej oraz we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. S ą to przewa Ŝnie torfowiska niskie i mieszanoty- powe, rzadko przej ściowe lub wysokie, o średniej mi ąŜszo ści torfu od 1,6 do 5,9 m i maksy- malnej dochodz ącej do 7,5 m. Analiza dokumentacji złó Ŝ torfów, przeprowadzona zgodnie z kryteriami bilansowo ści i przy uwzgl ędnieniu wymogów ochrony środowiska, doprowadziła do stwierdzenia, Ŝe jedynie 5 niewielkich torfowisk z obszaru arkusza spełnia wymogi sta- wiane obszarom potencjalnej bazy surowcowej (tabela 1) (Ostrzy Ŝek, Dembek i in., 1996). S ą to trzy torfowiska wysokie mszarne (nr III, IV i V), poło Ŝone koło Wiklewa, jedno mieszano- typowe mechwiskowo-mszarne z rejonu Ró Ŝyny (nr II) i jedno niskie turzycowiskowo- olesowe z Silgin (nr I). Wyst ępuj ące w nich torfy mog ą by ć wykorzystywane w rolnictwie. Wi ększo ść torfowisk nie mo Ŝe by ć uznana za obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ torfu ze wzgl ędu na poło Ŝenie na terenach le śnych oraz w sąsiedztwie cieków wodnych

9 i na obszarach źródliskowych. Niektóre z nich s ą terenami u Ŝytkowanymi rolniczo, s ą zmelio- rowane i wykorzystywane jako ł ąki, pastwiska lub pola orne. Wykorzystuj ąc „Map ę w ęglanowych osadów jeziornych województwa warmi ńsko-ma- zurskiego w skali 1:200 000” (Tołkanowicz, śukowski, 2001) wyznaczonych zostało 5 obsza- rów perspektywicznych dla udokumentowania złó Ŝ gytii wapiennej lub kredy jeziornej. Śred- nia mi ąŜ szo ść osadów w ęglanowych w rejonie Ro Ŝyny (3 obszary) wynosi od 2,7 do 3,5 m, a maksymalna od 4,4 do 5,5 m. W obszarze pomi ędzy Silginami i Skandaw ą warto ść ta wy- nosi średnio 2,3 m i maksymalnie 5,4 m, a w Wiklewie średnio 4,7 m i maksymalnie 7,0 m (Kwa śniewska, 1983). W nadkładzie wyst ępuj ą torfy o średniej grubo ści do 1,5 do 3,0 m, które w przypadku udokumentowania zło Ŝa gytii wapiennej lub kredy jeziornej, mogłyby by ć potraktowane jako kopalina towarzysz ąca. Na opisywanym obszarze piaski, piaski ze Ŝwirem i Ŝwiry wyst ępuj ą w takich formach morfologicznych jak pokrywy osadów wodnomorenowych, kemy i wały form akumulacji szczelinowej (Lisicki, Nizicka, 2009a,b). Piaski wodnomorenowe s ą najcz ęś ciej zapylone, do ść cz ęsto zawieraj ą przewarstwienia piasków gliniastych i glin. Nie stwarzaj ą perspektyw dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego. Tabela 1 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Średnia Nr Po- Wiek grubo ść Zasoby Zasto- Rodzaj grubo ść obszaru wierzch- kompl. kompl. w kat. sowanie kopa- Parametry jako ściowe nad- na nia litolog.- litolog.- D kopa- liny kładu 1 mapie (ha) surow. surow. (tys. m 3) liny (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść 11,6 % I 3,5 t Q 0,0 3,8 133 Sr rozkład 44 % popielno ść 4,9 % II 2,5 t Q 0,0 3,7 92 Sr rozkład 20 % popielno ść 3,8 % III 2,5 t Q 0,0 2,5 117 Sr rozkład 25 % popielno ść 6,3 % IV 2,2 t Q 0,0 5,9 133 Sr rozkład 32 % popielno ść 9,8 % V 4,5 t Q 0,0 3,0 127 Sr rozkład 44 % Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: kopaliny: Sr – rolnicze

Wi ększo ść wyst ępuj ących na obszarze arkusza kemów zbudowana jest głównie z pia- sków bardzo drobnoziarnistych, piasków pyłowatych i mułków piaszczystych. Kemy pokryte

10 są warstw ą gliny spływowej, która na wierzchołkach tych form morfologicznych tworzy gli- niast ą „czap ę”. Z powy Ŝszych wzgl ędów z kemami nie mo Ŝna wi ąza ć perspektyw udokumen- towania złó Ŝ kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego. Według Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Lisicki, Nizicka, 2009b) formy aku- mulacji szczelinowej do gł ęboko ści kilkunastu metrów zbudowane s ą z piasków drobno- i bardzo drobnoziarnistych. Jednak z niektórymi cz ęś ciami tych form morfologicznych mo Ŝna wi ąza ć perspektywy surowcowe dla piasków i Ŝwirów. W rejonie Garbna, na podstawie zlo- kalizowanego w czasie wizji terenowej punktu eksploatacji, został wyznaczony, w obr ębie formy akumulacji szczelinowej, obszar perspektywiczny dla udokumentowania zło Ŝa kru- szywa piaszczysto-Ŝwirowego. W ścianie zinwentaryzowanego wyrobiska widoczna jest 7 m mi ąŜ szo ści seria pospółek i warstwowanych piasków. Nadkład stanowi 0,5–1,0 m warstwa gliny i piasków gliniastych, mo Ŝliwa do usuni ęcia w razie podj ęcia eksploatacji. O wyst ępo- waniu w wyznaczonym obszarze piasków i Ŝwirów, świadczy ć mog ą równie Ŝ liczne zagł ę- bienia poeksploatacyjne, zaznaczone na mapach topograficznych. W dwóch rejonach w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza prowadzone były prace poszukiwawcze w celu udokumentowania złó Ŝ iłów ceramiki budowlanej. Rozpoznanie w obu przypadkach dało wynik negatywny. Iły i mułki w rejonie Modgarbów (miejscowo ść na arkuszu Barciany) s ą znacznie zanieczyszczone Ŝwirem i otoczkami, ponadto zawieraj ą margiel ziarnisty i pylasty (Doma ńska, 1961). Iły z rejonu miejscowo ści Parys były badane laboratoryjnie. Stwierdzono w nich du Ŝą ilo ść marglu ziarnistego, średnio w poszczególnych otworach od 0,5 do 2,9%, która dyskwalifikuje je jako surowiec ceramiczny, nienadaj ący si ę nawet do produkcji wyrobów grubo ściennych (Marciniak, 1970). Na omawianym obszarze w osadach cechsztynu (perm górny) wyst ępuj ą sole kamienne (Kozłowski, red., 1978), jednak m.in. ze wzgl ędu na du Ŝą gł ęboko ść zalegania (ponad 1200 m) nie spełniaj ą kryteriów bilansowo ści. Z osadami czerwonego sp ągowca (perm dolny) zwi ązane s ą perspektywy udokumento- wania złó Ŝ gazu ziemnego ( śołnierczuk i in., 1990). Szczegółowa lokalizacja potencjalnych złó Ŝ w ęglowodorów, w ramach niniejszego opracowania, nie jest mo Ŝliwa. Cały obszar arkusza jest obszarem potencjalnym występowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu łupkowego w utworach dolnego paleozoiku, których strop zalega na gł ęboko ści około 1 500 m. Koncesj ę na poszukiwanie gazu łupkowego posiada firma Silurian Energy Services.

11 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza S ępopol nale Ŝy do dorzecza Łyny, lewostronnego dopływu Pregoły. W Sępopolu do Łyny wpada Guber druga najwi ększa rzeka omawianego terenu. Mi ędzy Kre- likiejmami a Lwowcem do Gubra uchodzi Liwna oraz płyn ący z północy niewielki ciek Ma- młak, a pod S ątocznem Sajna. Przez południowo-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza przepływa Bajdycka Młynówka dopływ Pisy, która pod S ępopolem wpada do Łyny (arkusz Bartoszyce). Zlewnie rzek: Guber, Liwna, Bajdycka Młynówka i Mamłak charakteryzuj ą si ę wyst ępowa- niem bardzo g ęstej sieci cieków i rowów melioracyjnych oraz licznymi podmokło ściami. Je- dynymi naturalnymi zbiornikami wodnymi s ą oczka wodne, zlokalizowane głównie w rejo- nach miejscowo ści: Pasławki, Dłu Ŝec Mały, Korsze, Parys i Kolwiny. W 2009 r. na obszarze arkusza S ępopol, w punkcie pomiarowo-kontrolnym na Łynie w Stopkach, prowadzone były badania stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r., DzU nr 162, poz. 1008). Stan wód Łyny był tu zły. Na wynik klasyfikacji wpływ miała wysoka koncentracja zwi ązków organicznych i azotowych.

2. Wody podziemne Według podziału regionalnego Polski zwykłych wód podziemnych obszar arkusza S ę- popol poło Ŝony jest w regionie mazowiecko-mazursko-podlaskim (II), w subregionie nad- morskim (II 1) i znajduje si ę w granicach jednolitej cz ęś ci wód podziemnych nr 20 (zlewnia Łyny), nale Ŝą cej do regionu Narwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadurski, red., 2007). Warunki hydrogeologiczne przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Pol- ski w skali 1:50 000 (Grzegorzewska, Sideł, 2004). Na omawianym terenie wody podziemne o znaczeniu u Ŝytkowym, zwi ązane s ą z utworami czwartorz ędowymi i paleoge ńskimi. W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wykształcone s ą generalnie trzy nieci ągłe, wyst ę- puj ące na ró Ŝnych gł ęboko ściach, mi ędzymorenowe poziomy wodono śne, rozdzielone iłami, mułami i mi ąŜ szymi pokładami glin zwałowych. Pierwszy zwi ązany jest z piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami zlodowace- nia wisły. Strop utworów wodono śnych zalega na gł ęboko ści około 15 m, a ich mi ąŜ szo ść wynosi od 5 do 14 m. Studnie wiercone ujmuj ące ten poziom osi ągaj ą wydajno ści od 7 do 31 m3/h, przy depresjach od 4 do 11 m. Zwierciadło wody ma charakter naporowy, w niektó- rych miejscach wyst ępuj ą samowypływy. Poziom ten jest zasilany bezpo średnio z opadów atmosferycznych.

12 Drugi poziom czwartorz ędowy stanowi ą drobno- i średnioziarniste piaski, miejscami pylaste, z domieszk ą Ŝwirów, reprezentuj ące osady rzeczne interglacjału mazowieckiego oraz wodnolodowcowe zlodowace ń nidy i sanu. Zalegaj ą one na gł ęboko ściach od 35 do 75 m. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych wynosi od 5 do 35 m. Studnie wiercone osi ągaj ą wydajno- ści od 5 do 70 m3/h, przy depresjach od 7,5 do 45 m. Zwierciadło wody ma charakter napo- rowy, tak jak w przypadku poziomu pierwszego spotykane s ą równie Ŝ samowypływy. Trzeci mi ędzymorenowy poziom wodono śny, zwi ązany jest z drobnoziarnistymi pia- skami, cz ęsto z domieszk ą Ŝwirów, które osadziły si ę w czasie interglacjału augustowskiego i zlodowacenia narwi. Wyst ępuje on na znacznych gł ęboko ściach od 85 do 110 m, a jego mi ąŜszo ść waha si ę od 25 do ponad 60 m. Studnie wiercone osi ągaj ą wydajno ści od 10 do 200 m3/h, przy depresjach od 2 do 37 m. Zwierciadło wody jest napi ęte tak, Ŝe na całym ob- szarze arkusza wyst ępuj ą samowypływy. Osady paleoge ńskie i neoge ńskie znajduj ą si ę w łączno ści hydraulicznej, tworz ąc jed- no pi ętro wodono śne. Wyst ępuj ą one na całym omawianym terenie, z wyj ątkiem gł ębokich rozci ęć erozyjnych, gdzie zostały całkowicie wyerodowane. Skałami zbiornikowymi s ą utwory oligocenu i miocenu, wykształcone jako drobnoziarniste piaski z przewarstwieniami Ŝwirów, zalegaj ące na gł ęboko ściach od 80 do 120 m. Studnie wiercone osi ągaj ą wydajno- ści od 11 do 110 m3/h, przy depresjach od 6,5 do 28 m. Zwierciadło wody jest napi ęte – subartezyjskie, lokalnie wyst ępuj ą samowypływy. Zasilanie paleoge ńskiego poziomu wo- dono śnego nast ępuje na drodze przes ączania wód z utworów czwartorz ędowych lub bezpo- średnio na kontaktach z czwartorz ędowymi poziomami wodono śnymi w obr ębie kopalnych dolin erozyjnych. Wody poziomów czwartorz ędowych nie wykazuj ą znacz ących ró Ŝnic jako ściowych. Charakteryzuj ą si ę odczynem słabo zasadowym (pH 7,0–8,2; śr 7,4). Twardo ść ogólna mie- 3 ści si ę w granicach od 150 do 440, śr. 346 mg CaCO 3/dm . Najcz ęś ciej s ą to wody twarde. 3 3 Zawarto ść chlorków (3,5–78,6; śr. 23,3 mg Cl/dm ), siarczanów (do 4; śr. 0,8 mg SO 4/dm ), azotynów (do 0,060 /dm 3) i azotanów (do 0,7 mg N/dm 3) kształtuje si ę poni Ŝej warto ści dopuszczalnych dla wód pitnych zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. (DzU nr 61, poz. 417). W wodzie z uj ęcia miejskiego w Sępopolu noto- wano przekroczenia dopuszczalnej ilo ści amoniaku (do 1,90; śr. 0,88 mg N/dm 3). Prawie na całym obszarze arkusza, z wyj ątkiem okolic W ągników i Kolwinów, obserwuje si ę wysok ą zawarto ść zwi ązków Ŝelaza (do 6,0; śr. 3,2 mg Fe/dm 3) i manganu (do 0,25; śr. 0,10 mg Mn/dm 3).

13 Wody pi ętra paleoge ńsko-neoge ńskiego charakteryzuj ą si ę odczynem słabo zasadowym (pH 7,2–7,6; śr. 7,4). Twardo ść ogólna mie ści si ę w granicach od 240 do 384, średnio 305 mg 3 CaCO 3/dm . Najcz ęś ciej s ą to wody twarde. Zawarto ść wa Ŝniejszych składników chemicz- nych przedstawia si ę nast ępuj ąco: chlorki od 10 do 190, śr. 45 mg Cl/dm 3, siarczany do 8,4; 3 3 3 śr. 2,5 mg SO 4/dm , azotyny od 0,001 do 0,016 N/dm i azotany do 2,5 mg N/dm . Wody w utworach paleoge ńskich maj ą podwy Ŝszone st ęŜ enia Ŝelaza (0,7–10,0; śr. 3,6 mg Fe/dm 3) i manganu (0,09–1,0; śr. 0,25 mg Mn/dm 3), kształtuj ące si ę powy Ŝej warto ści dopuszczalnych dla wód pitnych zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. (DzU nr 61, poz. 417). Wysoka zawarto ść Ŝelaza i manganu, a miejscami tak Ŝe azotu amonowego (uj ęcie w Sępopolu) powoduje, Ŝe wody podziemne prawie zawsze wymagaj ą uzdatniania. Na obsza- rze pomi ędzy Masunami, Miedn ą, Romankowem i Dzietrzychowem wody podziemne najni Ŝ- szego poziomu czwartorz ędowego oraz pi ętra paleoge ńskiego (brak tu neogenu) s ą zasolone, zawieraj ą ponad 250 mg Cl/dm 3. Wysoka zawarto ść chlorków jest wynikiem ascenzji wód z gł ębiej poło Ŝonych utworów kredy. Wody o tak du Ŝej zawarto ści chlorków zaliczane s ą do wód wymagaj ących skomplikowanego procesu uzdatniania z zastosowaniem procesów od- wróconej osmozy, czyli do wód, których uzdatnianie do celów pitnych jest aktualnie nieopła- calne. Obszar, gdzie wyst ępuj ą takie wody, przy braku innych poziomów wodono śnych, uznano na Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Grzegorzewska, Sideł, 2004) za pozbawiony u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Południowo-zachodnia i centralna cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w granicach głównego zbiornika wód podziemnych nr 205 (kredowo-trzeciorz ędowego) – Subzbiornik Warmia (Kleczkowski, red., 1990), który dotychczas nie został jeszcze udokumentowany (fig. 3). Na obszarze arkusza, od gł ęboko ści około 300 m pocz ąwszy od sp ągowej cz ęś ci utwo- rów kredy górnej, wyst ępuj ą wody zmineralizowane, typu Cl-Na. Najbardziej wydajnym po- ziomem, z którego mo Ŝna by ujmowa ć wody o mineralizacji 20 – 50 g/dm 3, s ą piaskowce dol- nego triasu (Kozłowski, red, 1978), zalegaj ące na gł ęboko ści około 800 m.

14

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza S ępopol na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (red.) (1990) Granica GZWP: 1 – w o środku porowym, 2 – w o środku szczelinowo-porowym, 3 – obszar wysokiej ochrony GZWP (OWO). Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd i kreda (Tr,K), 206 – Zbiornik K ętrzyn, czwartorz ęd (Q); 4 – granica pa ństwa.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 65 – S ępopol, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

15 Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść zawarto ści przeci ętnych przeci ętnych w glebach na (median) (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 65 – w glebach na w glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Sępopol arkuszu 65 – niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Sępopol Polski 4) Metale

N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0– 0,2 As Arsen 20 20 60 <5–6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 16–70 34 27 Cr Chrom 50 150 500 2–16 7 4 Zn Cynk 100 300 1000 19–58 28 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–7 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–14 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–18 6 3 Pb Ołów 50 100 600 6–14 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 65 – S ępopol 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą st andardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 65 – S ępopol do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeni em terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siat- ce 5×5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

16 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5×0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, cynk, kadmu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza są na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obsza- rów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, kobalt, mied ź oraz nikiel; przy czym w przypadku niklu wzbogacenie jest dwukrotne w stosunku do przyj ę- tych warto ści przeci ętnych.

17 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału, pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych) oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ę- cych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizo- wanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunal- nych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich de- pozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) a tak Ŝe rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Li- ndström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in., 1999, Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników za- wartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zale- wowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie zanieczyszczonych osadów na tarasy zalewowe powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałych zanieczyszcze ń organicznymi w glebach (Boja- kowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

18 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wie- lopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy- Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanie- czyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

19 Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod po- wierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charak- teryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – ace- naftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antra- cenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykona- no przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmien- nych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub nieza- nieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicz- nego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś) na rzece Łynie w S ępopolu, z którego próbki do bada ń pobierane s ą co trzy lata. Osady Łyny charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodli-

20 wych pierwiastków porównywalnymi z warto ściami ich tła geochemicznego (tabela 4). S ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. , a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Parametr Łyna – S ępopol Arsen (As) <5 Chrom (Cr) 5 Cynk (Zn) 11 Kadm (Cd) <0,5 Mied ź (Cu) 1 Nikiel (Ni) 1 Ołów (Pb) 3 Rt ęć (Hg) 0,004 * WWA 11 WWA n.o. ** WWA 7 WWA n.o. PCB *** n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, ben- zo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary wykonywano co 1 km, a w przypadku stwier- dzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomia-

21 ru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar- kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 28 do około 67 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi ok. 43 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschod- niego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 31 do około 78 nGy/h i prze- ci ętnie wynosz ą około 50 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych najwy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma (40 – 78 nGy/h) cechuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego. Ni Ŝsze zareje- strowane dawki promieniowania (<40 nGy/h) s ą zwi ązane z utworami wodnolodowcowymi (piaski i Ŝwiry) lub z utworami jeziornymi (mułki i piaski) z tego samego okresu zlodowace- nia oraz z holoce ńskimi namułami. Zarejestrowane st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ obu profili po- miarowych s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczo- nych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,4 do 8,9 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschod- niego wahaj ą si ę od 1,7 do 6,1 kBq/m 2.

22 65 W PROFIL ZACHODNI 65 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6021573 6019710

6018791 6017783 m m 6015796 6008823

6006290 6006684

6004732 6004669 0 20 40 60 80 0 20 40 60 80 nGy/h nGy/h 23

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6021573 6019710

6018791 6017783 m m 6015796 6008823

6006290 6006684

6004732 6004669 0 2 4 6 8 10 0 1 2 3 4 5 6 7 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza S ępopol (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ędnia si ę zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jedno- lity z 2010 r. – DzU nr 185, poz. 1243, z pó źn. zmianami) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokali- zacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ą- cych lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczegól- ne typy składowisk odpadów (DzU nr 39, poz. 320). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowa- nia kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w sto- sunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegó- łowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów,

24 − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiert- niczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS.

25 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza S ępopol Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Grzegorzewska, Sideł, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem S ępopol bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska” PLB 280015 (ochrona ptaków), „Torfowiska źródliskowe koło Łab ędnika” PLH 280047 (ochrona siedlisk), − zabudowa S ępopola i Korszy b ędących siedzibami urz ędów miasta i gminy, − lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Łyny, Sajny, Bajdyckiej Młynówki, Gubra, Runii, Liwnej, Sotki, Mamłaka i pozosta- łych cieków, − strefy (do 250 m) wokół akwenów, − obszary zagro Ŝone ruchami masowymi – wzdłu Ŝ doliny rzeki Łyny (od do tere- nów przy północnej ramce mapy). Tereny bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 75% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na

26 powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Powierzchni ę wysoczyzny buduj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły. W ich obr ębie wytypowano obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych. Są to gliny piaszczysto-ilaste, wapniste. Opisano je na podstawie prób z otworu wykonanego w rejonie Studzie ńca jako gliny silnie ilaste, wapniste, do gł ęboko ści 1,7 m br ązowe, ni Ŝej piaszczysto-ilaste o szarej barwie. Ich mi ąŜ szo ść wynosi tu 3,7 m, partie stropowe s ą silnie zwietrzałe. Według danych zawartych w przekrojach hydrogeologicznych i geologicznych gliny stadiału górnego mog ą tworzy ć wspólne pakiety z glinami stadiału środkowego zlodo- wacenia wisły, lokalnie z glinami zlodowacenia warty. W rejonie Studzie ńca ich wspólna mi ąŜ szo ść mo Ŝe dochodzi ć do 65 – 80 m (Lisicki, Nizicka, 2009b). W miejscach, w których gliny zwałowe wyst ępuj ą pod niewielkim (do 2 m) nadkładem piasków, Ŝwirów i glin wodnomorenowych warunki izolacyjne okre ślono na mniej korzystne. Budowa składowisk odpadów b ędzie si ę wi ąza ć z konieczno ści ą zdj ęcia przepuszczalnego nadkładu. S ą to najcz ęś ciej zapylone piaski drobnoziarniste, miejscami średnioziarniste, spo- radycznie z domieszk ą drobnookruchowych Ŝwirów, do ść cz ęsto z przewarstwieniami pia- sków gliniastych i glin spływowych. Obszary rekomendowane do bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych wska- zano na terenie gmin: Bartoszyce, S ępopol, Barciany, Korsze oraz w granicach administra- cyjnych miasta Korsze, na jego niezabudowanych peryferiach. Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie o charakterze przewa Ŝnie równinnym i są poło Ŝone przy licznych drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę obiektów w dogodnej odległo ści od zabudowy miejscowo ści. Nale Ŝy zaznaczy ć konieczno ść rozpozna- nia geologicznego i hydrogeologicznego terenu ewentualnej inwestycji. Ograniczeniami warunkowymi budowy składowisk odpadów w wyznaczonych grani- cach s ą: b – zabudowa miasta Korsze p – poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny rzeki Guber. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej.

27 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących kryteria dla składowania odpadów innych ni Ŝ oboj ętne i innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne) Obszar rekomendowany do składowania odpadów komunalnych wskazano w rejonie Pasławek w gminie S ępopol. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu mułki i iły zastoiskowe. W profilach odwierconych otworów stwierdzono iły o mi ąŜ szo ści 11,5 m, pod ścielone 4 m warstw ą glin i pakiet glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 3,5 m i 18 m, przewarstwionych iłami o mi ąŜ szo ści 8 m. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego wykształcenia litologicznego osadów ich własno ści izolacyjne mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Pod tym katem mo Ŝna równie Ŝ dodatkowo rozpozna ć bezpo średnie s ąsiedztwo otworu wykonanego w rejonie miejscowo ści Glowbity w gminie Korsze, gdzie 73 m pakiet gliniasto- ilasty (3–13 m iły, 13–53 m gliny, 53–57 m iły, 57–75 m gliny) oraz otworu wykonanego w odległo ści 1 250 m na północny zachód od miejscowo ści Parys, w profilu którego wyst ępu- ją gliny o 51 m mi ąŜ szo ści i rejon Studzie ńca, gdzie mo Ŝna spodziewa ć si ę glin o mi ąŜ szo ści rz ędu 80 m (dane z przekrojów geologicznego i hydrogeologicznego). Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą przepuszczalne osady czwarto- rz ędowe, a budowa obiektów wymaga dodatkowego uszczelnienia podło Ŝa przesłon ą mine- raln ą lub syntetyczn ą. 1 kwietnia 2004 r. zamkni ęto składowisko odpadów komunalnych w miejscowo ści Dłu- ga. Dokumentacja rekultywacyjna jest w trakcie opracowania. Obiekt zlokalizowany jest w granicach obszaru Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska”. Składowisko urz ądzone było w nie- czynnej piaskowni, nie miało zabezpieczonego podło Ŝa. W Ró Ŝynie znajdował si ę mogilnik z przeterminowanymi środkami ochrony ro ślin.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Według dost ępnych danych najbardziej korzystne warunki geologiczne, rozpatrywane pod k ątem bezpo średniego składowania odpadów wyst ępuj ą w rejonie Pasławek, gdzie na powierzchni terenu wyst ępuj ą iły i mułki zastoiskowe. W wykonanych tu otworach wiertni- czych stwierdzono wyst ępowanie pakietów gliniasto-ilastych o mi ąŜ szo ściach rz ędu 12–16 m. W rejonie miejscowo ści Glowbity stwierdzono wyst ępowanie pakietu gliniasto-ilastego o mi ąŜ szo ści 73 m, w Parysie glin o 51 metrowej mi ąŜ szo ści, w Studzie ńcu gliny mogą mie ć mi ąŜ szo ści około 65–80 m.

28 Przy planowaniu miejsca lokalizacji inwestycji potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowi- ska obszary wskazane w rejonach tych miejscowo ści mo Ŝna rozpozna ć w pierwszej kolej- no ści. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów równie Ŝ s ą korzystne. Wymienione obszary znajduj ą si ę na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia wód głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych wyst ępuj ących na gł ęboko- ści 15–50 m i 50–100 m, podrz ędnie 100–150 m. Bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia obejmuje obszary z wysok ą odporno ści ą poziomu głównego izolowanego warstw ą osadów słabo przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 50 m, niski stopie ń maj ą tereny o średniej odporno ści poziomu głównego izolowanego warstw ą glin i iłów o mi ąŜ szo ści 15–50 m.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych W granicach obszarów mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie ma wyrobisk po- eksploatacyjnych, które mo Ŝna rekomendowa ć do przeznaczenia na tego typu obiekty.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza S ępopol opracowano na podstawie mapy topograficznej w skali 1:10 000, Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lisicki, Nizicka, 2009a) oraz obserwacji terenowych. Wykorzystano równie Ŝ po- miary gł ęboko ści zwierciadła wody w studniach kopanych z czerwca 2003 roku (Grzego- rzewska, Sideł, 2004). Z analizy wył ączono obszary: lasów, zieleni urz ądzonej i gleb chro- nionych, zwart ą zabudow ę miejsk ą Korszy oraz stref ę zabytkowego układu urbanistycznego Sępopola. Obszary, dla których oceniono geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego stanowi ą około 35% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, a takŜe poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych i ewentualne zagro Ŝenie procesami geodynamicznymi. Uwzgl ędniaj ąc te kryteria wydzielono rejony korzystne i niekorzystne (utrudniaj ące) dla budownictwa. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych zwi ązane s ą z morfologicznie wy Ŝej poło Ŝonymi obszarami, na których wyst ępuj ą utwory zlodowace ń północnopolskich, repre- zentowane przez nieskonsolidowane lub małoskonsolidowane gliny zwałowe i osady zasto- iskowe (iły, mułki i mułki piaszczyste) oraz wodnomorenowe piaski, w miejscach, gdzie zwierciadło wód gruntowych poło Ŝone jest poni Ŝej 2 m p.p.t. Gliny zwałowe znajduj ą si ę

29 najcz ęściej w stanie półzwartym lub twardoplastycznym. Iły, mułki i mułki piaszczyste s ą gruntami zastoiskowymi i je śli wyst ępuj ą w stanie półzwartym lub twardoplastycznym, traktuje si ę je jako stosunkowo korzystne podło Ŝe budowlane. Piaski wodnomorenowe, miejscami ze Ŝwirem, to grunty niespoiste, zazwyczaj średnio zag ęszczone i zag ęszczone. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą głównie w północno-zachodniej cz ęś ci ob- szaru arkusza. Zmienne warunki budowlane wyst ępuj ą na kemach (Momajny, Skandawa) i formach akumulacji szczelinowej (, Garbno). Ze wzgl ędu na bardzo zró Ŝnicowan ą litologi ę (gliny, piaski, Ŝwiry, mułki) warunki posadowienia budynków na tych formach morfologicz- nych mog ą by ć miejscami utrudnione. Za rejony o niekorzystnych warunkach budowlanych uznano obszary wyst ępowania tor- fów, i namułów torfiastych oraz jeziornych piasków i mułków próchniczych, które reprezen- tuj ą grunty słabono śne z wodami agresywnymi. Warunki utrudniaj ące budownictwo zwi ązane są tak Ŝe z obszarami, na których wody gruntowe wyst ępuj ą płycej ni Ŝ 2 m. S ą to doliny rzek, głównie Łyny, Gubra, Sajny i Liwny, oraz inne obni Ŝenia w powierzchni terenu, zazwyczaj o genezie wytopiskowej. Najwi ększe z nich znajduj ą si ę na południe od Ro Ŝyny oraz w rejonach Krelikiejmów i Drogoszy. Płytkie poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych doku- mentuj ą na tych obszarach pomiary studni kopanych w takich miejscowo ściach jak: Masuny, Stawnica, Marłuty, Krelikiejmy, Krzeczewo, Kinw ągi, Kaskajmy Małe, Dłu Ŝec Wielki, Głowbity, Bykowo, , Wiklewko, Parys i Rzymek. W pobli Ŝu oczek wodnych i w innych niewielkich zagł ębieniach terenu, które nie zostały wyró Ŝnione na mapie, nale Ŝy si ę spodziewa ć glin zwałowych lub spoistych gruntów o genezie wytopiskowej, znajduj ących si ę w stanie plastycznym, co pogarsza warunki budowlane (obni Ŝona no śno ść , znaczna od- kształcalno ść gruntu). Równie Ŝ grunty zastoiskowe w przypadku ich uplastycznienia s ą z reguły znacznym utrudnieniem dla budownictwa. W dolinach rzecznych mog ą wyst ępowa ć niekorzystne dla budownictwa piaski w stanie lu źnym. Na obszarze arkusza ruchy masowe wyst ępuj ą, wzdłu Ŝ Łyny, w miejscach podci ęć ero- zyjnych (obrywy, zsuwy), koło Masunów i Stopek (Grabowski, red. i in., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru arkusza S ępopol s ą znacz ące w skali regio- nalnej i krajowej. Poło Ŝony jest on w obr ębie regionu „Zielonych Płuc Polski”. Region ten

30 powstał w 1988 r., w celu stworzenia podstaw organizacyjnych i programowych dla komplek- sowej ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, z uwzgl ędnieniem harmonijnego rozwoju społeczno-gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego. Region „Zielonych Płuc Polski” bogactwo szaty ro ślinnej i świata zwierz ęcego. Lasy, wyst ępuj ące w du Ŝych, zwartych kompleksach, s ą przewa Ŝnie pochodzenia naturalnego, czasami zbli Ŝone do lasów pierwotnych. Jednym z najwa Ŝniejszych bogactw przyrodniczych tego regionu s ą zasoby wodne rzek i terenów bagiennych. Obszary prawnie chronione zajmuj ą około 15% powierzchni obszaru arkusza. Znajduj ą si ę tu fragmenty dwóch obszarów chronionego krajobrazu – Doliny Dolnej Łyny i Doliny Rzeki Guber. Celem ich utworzenia była ochrona dolin rzecznych Łyny, Gubra, Sajny i Liwny oraz cennych przyrodniczo terenów przydolinnych jako korytarzy ekologicznych. Na obszarze arkusza, w 14 miejscach, ro śnie 92 drzew pomnikowych (63 d ęby, 18 bu- ków, 6 modrzewi, 3 jesiony i 2 lipy). Wzdłu Ŝ drogi z Błuskajm Wielkich do Błuskajm Ma- łych, ci ągnie si ę, uznana za pomnik przyrody, aleja 53 d ębów (tabela 6). Na północny zachód od miejscowo ści Pasławki utworzono u Ŝytek ekologiczny „Torfo- wisko źródliskowe Spurgle” (Spurgle – osada na arkuszu Bartoszyce), chroni ący torfowisko o typie wisz ącym, powstałe w miejscu naturalnego wysi ęku wód artezyjskich (tabela 6). U Ŝy- tek ten znajduje si ę w obszarze Natura 2000 „Torfowiska źródliskowe koło Łab ędnika”. Bardzo wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego s ą gleby wy Ŝszych klas bonita- cyjnych I – IVa, chronione dla u Ŝytkowania rolniczego, stanowi ące wi ększo ść gruntów or- nych. Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro i in., 1998) jest wielkoprzestrzennym syste- mem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezen- tatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Przez północno-zachodni ą cz ęść terenu arkusza S ępopol przebiega krajowy korytarz ekologiczny Łyny (fig. 5).

31 Tabela 6 Wykaz pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Numer obiektu Forma Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ma- ochrony Powiat zatwierdz. (powierzchnia w ha) pie 1 2 3 4 5 6 Masuny Sępopol PŜ 1 P 1984 w parku podworskim bartoszycki dąb szypułkowy Gaj Sępopol PŜ 2 P w parku podworskim 1952 bartoszycki 15 buków pospolitych i przy zabudowaniach Gaj Sępopol PŜ 3 P w parku podworskim 1984 bartoszycki 2 d ęby szypułkowe i przy zabudowaniach le śn. Zielone Sępopol PŜ 4 P 1994 oddz. 282 h bartoszycki dąb szypułkowy Sępopol PŜ 5 P Gierkiny 1994 bartoszycki dąb szypułkowy le śn. Graniczne Sępopol PŜ 6 P 2004 oddz. 29 a bartoszycki 6 d ębów szypułkowych PŜ Korsze 7 P Błuskajmy 1978 aleja drzew pomnikowych kętrzy ński 53 d ęby szypułkowe Korsze PŜ 8 P Karszewo 1993 kętrzy ński lipa drobnolistna le śn. Królikarnia Barciany PŜ 9 P 1994 oddz. 356 f kętrzy ński 2 d ęby szypułkowe i buk pospolity PŜ le śn. Królikarnia Barciany 10 P 1994 3 d ęby szypułkowe, buk pospolity oddz. 356 d kętrzy ński i modrzew europejski PŜ le śn. Królikarnia Barciany 11 P 1994 4 d ęby szypułkowe, buk pospolity oddz. 355 f kętrzy ński i lipa drobnolistna le śn. Królikarnia Barciany PŜ 12 P 1994 oddz. 357 a kętrzy ński 6 d ębów szypułkowych PŜ Drogosze Barciany 14 d ębów szypułkowych, 13 P 1994 w parku przypałacowym kętrzy ński 5 modrzewi europejskich i jesion wyniosły le śn. Królikarnia Barciany PŜ 14 P 1994 oddz. 357 c kętrzy ński 2 jesiony wyniosłe i d ąb szypułkowy Bartoszyce PŜ 15 P Sporwiny 1957 bartoszycki 7 d ębów szypułkowych Głowbity Korsze PŜ 16 P 1984 w parku podworskim kętrzy ński 15 d ębów szypułkowych „Spurgle” Bartoszyce 17 U Spurgle 1996 torfowisko źródliskowe bartoszycki (3,63) Rubryka 2: P – pomnik przyrody, Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – przyrody Ŝywej.

32

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza S ępopol na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998)

1 – Granica mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego i jego numer: 15M – Obszar Wschodniomazurski, 2 – mi ędzyna- rodowy korytarz ekologiczny i jego numer: 7m – Mazurski, 3 – krajowy korytarz ekologiczny i jego numer: 13k – Łyny, 4 – granica pa ństwa

Północna cz ęść omawianego terenu znajduje si ę w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska”, a w południowo-wschodniej utworzono specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 „Torfowiska źródliskowe koło Łab ędnika” (tabela 7). Informa- cje na jego temat zaczerpni ęto ze strony internetowej http://www.gdos.gov.pl . W „Ostoi Warmi ńskiej” (PLB 280015) wyst ępuje najliczniejsza w Polsce lokalna popu- lacja bociana białego, wyst ępuj ącego w liczbie około 1 000 par, w najwy Ŝszym w kraju za- gęszczeniu, wynosz ącym 71 par na 100 km 2. Jest to równie Ŝ obszar l ęgowy dwu innych rzad- kich gatunków ptaków – orlika krzykliwego i Ŝurawia.

33 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Typ Kod punktu obszaru Powierzchnia w granicach arkusza Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długo ść geo- Szeroko ść obszaru Kod na mapie Województwo Powiat Gmina gr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ostoja bartoszycki Sępopol warmi ńsko- 1 F PLB280015 Warmi ńska 20º43’07’’E 54º17’18’’N 142 016,2 ha PL622 mazurskie Korsze (P) kętrzy ński Barciany Torfowiska źródliskowe warmi ńsko- 2 B PLH280047 21º00’11’’E 54º11’50’’N 27,0 ha PL622 bartoszycki Bartoszyce koło Łab ędnika mazurskie (S)

Rubryka 2: B – specjalny obszar ochrony siedlisk, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 34 F – obszar specjalnej ochrony ptaków, całkowicie zawieraj ący w sobie specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

W skład obszaru „Torfowiska źródliskowe koło Łab ędnika” (PLH280047) wchodz ą dwa osobne torfowiska, wraz z otaczaj ącymi je u Ŝytkami zielonymi, powstałe w miejscach naturalnych wysi ęków wód artezyjskich. Pierwsze, o typie kopułowym, poło Ŝone jest na s ą- siednim arkuszu Bartoszyce. Drugie, reprezentuj ące typ wisz ący, znajduj ące si ę na północny zachód od osady Pasławki i obejmuje zbocze wzgórza o deniwelacji dochodz ącej do 15 m. Porasta je specyficzny olchowo-brzozowy las, z rzadkimi gatunkami ro ślin, takimi jak: krusz- czyk błotny, listera jajowata, jaskier wielki, bniec czerwony, tr ędownik skrzydlaty, rze Ŝucha gorzka typowa i Ŝebrowiec paprociowy. W jego środkowej cz ęś ci utworzono u Ŝytek ekolo- giczny „Torfowisko źródliskowe Spurgle”. Przez północn ą cz ęść obszaru arkusza przebiega „Szlak Bocianich Gniazd”, który ma swój pocz ątek w śywkowie (arkusz Toprzyny), gdzie znajduje si ę Europejskie Centrum Bo- ciana Białego.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza S ępopol spo śród stanowisk archeologicznych du Ŝą warto ść po- znawcz ą posiadaj ą wczesno średniowieczne grodziska w Stopkach, S ępopolu, Garbnie i Po- mniku. W tej ostatniej miejscowo ści znajduje si ę równie Ŝ cmentarzysko z wczesnej epoki Ŝelaza, nale Ŝą ce do zachodnio-bałtyjskiego kr ęgu kulturowego. Pomi ędzy Równi ą Doln ą a Górn ą, w dolinie Gubra widoczny jest wyra źny pagórek, b ędący pozostało ści ą po średnio- wiecznym grodzie krzy Ŝackim. W 2002 roku w Sątocznie odkryte zostały pozostało ści zamku krzy Ŝackiego, który został zniszczony pod koniec XVI w. Najstarsza cz ęść S ępopola, poło Ŝona w zakolu Łyny, została obj ęta ochron ą konserwa- torsk ą ze wzgl ędu na zachowany układ urbanistyczny, typowy dla miast średniowiecznych. Miasto posiada prostok ątny rynek, dwie ulice główne i sze ść bocznych, które nadaj ą mu kształt drabiny. Ze średniowiecznych elementów zabudowy zachował si ę jedynie ko ściół mu- rowany pw. Michała Archanioła z XIV w. oraz fragmenty murów obronnych z baszt ą. Zabu- dow ę miasta stanowi ą kamienice z ko ńca XVIII i z XIX w., tworz ące zwarte pierzeje. Do rejestru zabytków wpisano tak Ŝe, poło Ŝony na lewym brzegu Łyny, cmentarz komunalny wraz z ogrodzeniem, bram ą i kaplic ą. Na szczególn ą uwag ę zasługuje równie Ŝ, poło Ŝony w południowej cz ęś ci miasta, kompleks budynków infrastruktury komunalnej, pochodz ący z przełomu XIX i XX w., w skład którego wchodz ą wodoci ągowa wie Ŝa ci śnie ń i budynki gazowni miejskiej.

35 Historia wielu miejscowo ści z obszaru arkusza si ęga czasów panowania zakonu krzy- Ŝackiego, kiedy to lokowane były miejscowo ści, spełniaj ące funkcje maj ątków słu Ŝebnych. Z tego okresu pochodz ą XIV i XV w. murowane gotyckie ko ścioły w Dzietrzychowie, Lwowcu, S ątocznie, Parysie i Drogoszach. Poza obiektami sakralnymi w rejestrze zabytków znajduj ą si ę zało Ŝenia pałacowo- parkowe, zespoły dworsko-folwarczne i folwarczne. Najcenniejszym z nich jest barokowy pałac wybudowany w latach 1710–1715, stoj ący w otoczeniu zabytkowego parku w Drogo- szach. Z neobarokowego pałacu w Masunach z 1880 roku pozostały tylko ruiny. W Pro śnie, nad ruinami neogotyckiego pałacu z XIX w, góruje oryginalna wie Ŝa w stylu romantycznego gotyku. Neoklasycystyczny pałac w Silginach z 1836 roku jest cz ęściowo zniszczony. W Równinie Górnej znajduje si ę klasycystyczny dwór z ko ńca XIX w. Znajduj ące si ę w Korszach zabytki, zwi ązane s ą głównie z funkcj ą miasta jako w ęzła kolejowego. Nale Ŝą do nich trzy wie Ŝe ci śnie ń, ka Ŝda o innej technologii działania. Dwie, zaznaczone na mapie jednym symbolem, znajduj ą si ę w pobli Ŝu dworca kolejowego. Jedna z nich, jedyna taka w Polsce i druga w Europie, zwie ńczona jest unikaln ą kulist ą kopuł ą. Do rejestru zabytków wpisano tak Ŝe dom przy ulicy Mickiewicza 6, budynek przy ulicy Wolno- ści 5a i rze źni ę miejsk ą przy ulicy Wolno ści 47. W 1903 i 1905 roku w mie ście wybudowano dwa ko ścioły w stylu neogotyckim – katolicki i ewangelicki. Ko ściół ewangelicki, u Ŝywany obecnie jako cerkiew prawosławna, znajduje si ę na obszarze s ąsiedniego arkusza Reszel. Spo- śród pozostałych zabytków gminy Korsze nale Ŝy wymieni ć dawn ą karczm ę z XIX w. we Lwowcu oraz młyn wodny na Gubrze w Pomniku. Poza wspomnianym wy Ŝej parkiem w Drogoszach ochronie konserwatorskiej podlegaj ą równie Ŝ parki podworskie w: Masunach, Gaju, Miednej, Silginach, Pro śnie, S ątoczku, Pa- sławkach, Głowbitach, Glitajnach i Równinie Górnej.

XIII. Podsumowanie

Teren arkusza S ępopol charakteryzuje si ę du Ŝym udziałem gleb chronionych. Bardzo korzystne warunki glebowe i klimatyczne daj ą podstawy do rozwoju rolnictwa, b ędącego tu dominuj ącą dziedzin ą gospodarki. Niespełna 15–20 lat temu w tym regionie kraju na wi ększo- ści terenów uprawnych funkcjonowały pa ństwowe gospodarstwa rolne. Po rozpadzie PGR, na obj ętych przez nie terenach utworzyły si ę odłogi, b ędące w pierwszych kilku latach atrakcyj- nymi Ŝerowiskami dla bocianów, które na omawianym terenie wyst ępuj ą szczególnie licznie. Północna cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura

36 2000 „Ostoja Warmi ńska”. Obecnie na wi ększo ści odłogów zacz ęły powstawa ć du Ŝe gospo- darstwa rolne, nastawione na jeden rodzaj produkcji. Powoduje to powstanie monokultur o du Ŝych powierzchniach i zmniejszenie ró Ŝnorodno ści krajobrazowej. Krajobraz obszaru traci swój mozaikowy charakter oraz cenne siedliska, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszania bioró Ŝnorodno ści gatunkowej tych terenów. Na obszarze arkusza brak jest udokumentowanych złó Ŝ surowców mineralnych. Na ma- pie przedstawiono pi ęć obszarów wyst ępowania kredy jeziornej (gytii wapiennej), które ze wzgl ędu na stwierdzon ą mi ąŜ szo ść kopaliny oraz przewidywan ą wielko ść zasobów, mo Ŝna uzna ć za perspektywiczne dla dokumentowania złó Ŝ. W rejonie Gardna, korzystaj ąc ze zloka- lizowany w czasie wizji terenowej punktu eksploatacji, wyznaczono obszar perspektywiczny dla udokumentowania złó Ŝ piasków ze Ŝwirem. Ponadto spo śród licznych wyst ąpie ń torfów pi ęć uznano za obszary prognostyczne. Cechszty ńskie sole kamienne wyst ępuj ą na gł ęboko ści, która wyklucza ich eksploatacj ę. Z osadami czerwonego sp ągowca, wyst ępuj ącymi na obszarze arkusza, zwi ązane s ą mo Ŝliwo- ści wyst ępowania złó Ŝ gazu ziemnego. Cały obszar arkusza jest obszarem potencjalnym wy- st ępowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu łupkowego w utworach dolnego paleozoiku. Na omawianym terenie wody podziemne, o znaczeniu u Ŝytkowym, wyst ępuj ą w utwo- rach: czwartorz ędowych, neoge ńskich i paleoge ńskich. Wszystkie poziomy wodonośne, za wyj ątkiem najwy Ŝszego poziomu czwartorz ędowego, którego izolacja jest miejscami słaba, s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych. Na terenach obj ętych arkuszem S ępopol wskazano obszary mo Ŝliwej lokalizacji skła- dowisk odpadów oboj ętnych i komunalnych. Odpady oboj ętne mo Ŝna składowa ć na terenie gmin Bartoszyce, S ępopol, Barciany i Korsze. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Obszar rekomendowany do składowania odpadów komunalnych wytypowano w rejonie miejscowo ści Pasławki. w miejscu wyst ępowania na powierzchni terenu iłów i mułków zasto- iskowych Pod tym k ątem mo Ŝna równie Ŝ rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów wykonanych w rejonie Głowbit, Parysa i Studzie ńca, gdzie mog ą wyst ępowa ć pa- kiety gliniasto-ilaste lub gliny o du Ŝej mi ąŜ szo ści. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzyst- ne. Stopie ń zagro Ŝenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych okre ślono na bardzo niski i niski.

37 Niewielkie punkty lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Na obszarze arkusza przewa Ŝaj ą tereny o korzystnych warunkach budowlanych. Wi ęk- szo ść z nich nie została przedstawiona na mapie, gdy Ŝ na ogół pokrywaj ą si ę z obszarami wyst ępowania gleb chronionych wysokich klas bonitacyjnych. Promowan ą atrakcj ą turystyczn ą powiatu bartoszyckiego jest mo Ŝliwo ść zorganizowa- nia spływów kajakowych po Łynie oraz liczna populacja bocianów białych.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Envi- ronmental Health Perspectives, 107 (1): 37–43. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1 – 2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geolog. Quart., 40 (3): 467 – 480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1996 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisy. Prz. Geol., tom 44, nr 1. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution, 128: 391–400. DOMA ŃSKA Z., 1961 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami iłów ceramiki budowlanej w rejonie wsi Modgarby. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of flood- plain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology, 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER K.M., PÜTTMANN W., 2001 – Historical record of poly- cyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry, 16: 1707–1721. GRZEGORZEWSKA I., SIDEŁ G., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz S ępopol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

38 GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K, 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds.. Springer-Verlag Berlin Heidelberg: 137–174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KOZŁOWSKI S. (red.), 1978 – Surowce mineralne województwa olszty ńskiego. Wyd. Geol. Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe utwory w ęglanowe województwa olszty ńskie- go. Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” w Warszawie. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sedi- ment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, 126, (3–4): 363– 383. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Fundacja IUCN , Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LISICKI S., NIZICKA D., 2009a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, skala 1:50 000 arkusz S ępopol. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LISICKI S., NIZICKA D., 2009b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusze Lipica i S ępopol. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ, 339 (1–3): 153–166.

39 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sedi- ment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology, 39: 20–31. MARCINIAK A., 1970 – Orzeczenie o wyst ępowaniu iłów w rejonie Parys – Błogoszewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER. A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MĄDRY S., KWAPISZ B, KURKOWSKI S., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz S ępopol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution, 125 (1–4): 201–230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences, 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil, and produce within riverine communi- ties of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ, 320 (2–3): 189–209. Obszary Natura 2000 – http://www.gdos.gov.pl . OSTRZY śEK S., DEMBEK W. i in. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom 1, Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for contami- nant metal dispersion processes. Environmental Pollution, 157(5): 1649 – 1656 PUZA A., KOSMACZ E., LORENS P., WOJNOWSKA W., 2000 – Strategia zrównowa Ŝo- nego rozwoju powiatu bartoszyckiego. Raport diagnoza stanu powiatu. Grudzie ń 2000 r. Starostwo Powiatowe w Bartoszycach.

40 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution, 159: 101 – 113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution, 159: 67 – 86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw z dnia 14 maja 2002 r., nr 55, poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw z dnia 4 pa ździernika 2002 r., nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wyma- ga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny od- powiada ć poszczególne typy składowisk odpadów Dziennik Ustaw z dnia 10 kwietnia 2003 r., nr 61, poz. 549. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfi- kacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw z dnia 9 wrze śnia 2008 r., nr 162, poz. 1008. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z dnia 13 marca 2009 r., nr 39, poz. 320. Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jako ści wody przezna- czonej do spo Ŝycia przez ludzi, wraz ze zmian ą z 20 kwietnia 2010 r. Dziennik Ustaw z dnia 6 kwietnia 2007 r., nr 61, poz. 417 i z 29 kwietnia 2010 r., nr 72, poz. 466. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution, 152: 173 – 194. SŁOWA ŃSKI W., 1975a – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 ar- kusz K ętrzyn. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

41 SŁOWA ŃSKI W., 1975b – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, wyd. A i B, arkusz Kętrzyn. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal con- centrations on biological activityof soil micro-organisms. Plant & Soil Environ, 49 (7): 321–326. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2001 – Mapa w ęglanowych osadów jeziornych wo- jewództwa warmi ńsko-mazurskiego w skali 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa z 27.04.2001 r. o odpadach (tekst jednolity z 2010 r.). DzU nr 185, poz. 1243, z pó źn. zmianami. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution, 157: 519 – 527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwa- ter systems. Environmental Geology, 39 (8): 945 – 950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment con- tamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management, 9 (1): 75 – 87. śOŁNIERCZUK i in., 1990 – Ilo ściowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w dolnopermskim (podsolnym) kompleksie strukturalnym Polski. Technika Posz. Geol., nr 3–4, Kraków.

42