België – Belgique 195 P.B. BRUSSEL X september – oktober 2018 3 / 2964 jaargang 33 P706236

1 Daniël Rovers 11 Fiep van Bodegom 16 Marc Kregting 28 Laurens Otto Conservatisme(n) Conserveren om te ‘Ik stop niet eer ik het heb De terugkeer van het portret. www.dewitteraaf.be 2 Amelia Stein veranderen. Vincent van verwezenlijkt’. Being: New Photography 2018 Waar zal je werken aan het Velsen, Imara Limon en Over Verhalen en reflecties in het MoMA einde van de wereld? Bambi Ceuppens over de van Axel Vervoordt 30 Steven Humblet 3 Merijn Oudenampsen dekolonisatie van het 20 Arnold Heumakers Vruchteloos op zoek naar De opmars van het museum Friedrich Schlegels abstracte fotografie. redactie & administratie: DWR/TWR vzw nederconservatisme 14 Jules van den Langenberg conservatieve bekering Shape of Light in Tate Modern Postbus 1428 – 1000 Brussel 1 7 Christophe Van Gerrewey Een greep uit de 24 Karl Mannheim t.: 32(0)2 223.14.50 – email [email protected] Budgethuren tot de laatste paal. snoeptrommel. De betekenis van het drieëndertigste jaargang – ISSN 0774-8523 verschijnt tweemaandelijks – 14.000 ex. OMA’s Weissenhofsiedlung in Over het werk van Saskia conservatisme afgiftekantoor Brussel X Amsterdam-Noord Noor van Imhoff & 33­– 56 toegelaten gesloten verpakking Brussel X 3/187 Conservatisme(n)

1. moedertaal, de parketvloer van een muse­ 4. zegt in een tv-fragment vol empathie dat ze Moeten we niet beginnen met de erkenning um, het openbare zwembad, een bloemstil­ Welke kunstenaar zou ons kunnen behoeden heel goed begrijpt dat mensen bang worden dat Edmund Burke een belangrijk punt had? leven van Rachel Ruysch. Het conservatis­ voor de dwang van het opdringerige heden, als ‘een minderheid te groot wordt’. Dat stelde Raymond Williams voor in zijn me als politieke stroming daarentegen heeft en aan welk kunstwerk zou Strauss hebben Commentaar ontbreekt – de kijkers moeten essaybundel Culture and Society (1967). behoudsgezindheid tot systeem verheven. gedacht? In ieder geval niet aan Handsworth zelf maar uitmaken wat ze denken. Hoopvol Williams was het met Burke eens: wanneer Het richt zich aanvankelijk tegen de Franse Songs van John Akomfrah en de Black Audio is de stemmige prozatekst waarmee de film we maatschappelijke verandering nastre­ Revolutie, maar neemt later stelling tegen Film Collective, want die documentaire werd afsluit – ‘In time, let them bear witness to ven, is het goed om de controle te behouden, andere maatschappelijke omwentelingen. pas in 1986 voor het eerst vertoond. Afge­ the process by which the living transform stapje voor stapje verder te gaan op een Soms probeert het veranderingen uit het lopen zomer was ze te zien in Bozar, tijdens the dead into partners in struggle.’ De doden ingeslagen pad en niet louter te vertrouwen verleden teniet te doen – een conservatief een van de vele herdenkingen van mei ’68, in een strijd tot bondgenoten maken: een op het charisma van welbespraakte leiders. kan een socialist van conservatisme een tentoonstelling met als thema verzet mooie definitie van de humanistische tradi­ Politiek is een zaak van praktische doelma­ beschuldigen, omdat die bestaande sociale (Resist!). Zulke herdenkingen vieren het pro­ tie – een verband tussen het verleden en tigheid, wist Burke, niet van grootse, op voorzieningen verdedigt. Het is onmogelijk gressieve potentieel van een historische heden dat productief zou mogen heten, als lucht gebaseerde ideeën. Over zijn tegen­ om los van tijd en context een theorie van gebeurtenis, maar lopen het risico op zelfge­ dat niet zo mechanisch klonk. Regisseur standers, de heethoofdige revolutionairen het conservatisme te geven: conservatisme noegzaamheid, waarbij het verleden geredu­ Akomfrah maakte de documentaire in op het vasteland, merkte hij op: ‘They have is per definitie meervoudig. ceerd wordt tot het cliché van opstandige stu­ opdracht van de destijds recent opgerichte nothing of politics but the passions they denten in de opgebroken straten van Parijs, publieke zender Channel 4; deze film was excite.’ Williams citeerde deze passage, 3. of van een ludieke samenscholing op het nooit als museumstuk bedoeld. Handsworth maar suggereerde dat Burke die wijsheid uit In Paren, passanten (1981) schreef Botho Amsterdamse Spui. Zou daar niet herinnerd Songs wilde een land behoeden voor de dic­ Reflections on the Revolution in France (1790) Strauss: ‘Hoe weinig bevredigend is het moeten worden aan Pier Paolo Pasolini’s pro­ tatuur van de tegenwoordige tijd. verder had kunnen doordenken, tot aan de alleen en uitsluitend een eigentijds type te vocerende dichtregels aan het adres van de ‘passies’ en verlangens die aan zijn eigen zijn. De hartstocht, het leven zelf heeft jonge betogers in Rome, ook in 1968, waar­ 6. opvattingen ten grondslag lagen. Burke regressies nodig, veel meer dan anticipatie, mee hij de studentenopstand duidde als een Aan de teksten en essays op de volgende pagi­ richtte zijn pijlen op de nieuwlichters uit het ontleent zijn krachten aan verzonken bezigheid voor rijkeluiskinderen die hun na’s – over bewaren, verzamelen, behoud­ Frankrijk, en pleitte voor de merites van de rijken, aan een historisch geheugen. […] gewelddadige driften hadden botgevierd op zucht, verandering en de status quo – liggen organisch gegroeide Britse natie, maar Niets zou nu nuttiger zijn dan uit de dwang­ de zonen van de armen, de agenten? verschillende passies ten grondslag, en een wilde niet inzien dat Engeland allang opge­ buis van de tijd te breken en de actualiteit te ervan is zeker de behoefte te ontsnappen broken was onder de verwoestende krach­ ontvluchten. […] Het kunstwerk behoedt 5. aan de dwang van het heden. Toch is er ten van de industrialisering en de imperiale ons voor de totale dictatuur van de tegen­ Handsworth Songs bood een opening uit de geen ander punt van waaruit we vragen expansie – veranderingen die geen enkele woordige tijd.’ Het is moeilijk het niet met koker van het herdenkingsformat. De rellen kunnen stellen, en antwoorden kunnen ‘spirit of the nation’ kon tegengehouden. Strauss eens te zijn. Zijn progressieven en in de Birminghamse wijk Handsworth in formu­leren, dan vanuit het hier en nu. conservatieven dan voor één keer, uitzon­ 1985 hebben nooit de aura gekregen van de Waarom zou iemand geestdriftig nieuw 2. derlijk genoeg, dezelfde mening toegedaan? schermutselingen rond de Sorbonne van leven willen blazen in technieken uit het Welke passies gaan vooraf aan de behoefte Wie leest er niet om te ontsnappen aan de twintig jaar eerder. De publieke opinie zag stenen tijdperk? Waarom weet een vooruit­ tot behoud? In zijn bekende, niet eerder in dwang van de kortademige nieuwscyclus niets anders dan een gewelddadige uitbar­ strevende architect op grond van Marx dat het Nederlands vertaalde essay over het en de roep om luide opinies? Door een beter sting en plunderingen door zwarte immi­ de sociale woningbouw passé is verklaard? conservatisme maakte Karl Mannheim een begrip van het verleden krijgen we een rui­ granten; er vielen in Handsworth twee Gaan maatschappelijke verandering en belangrijk onderscheid tussen enerzijds mer zicht op de mogelijkheden en alterna­ doden toen een postkantoor, bemand door museale conservatie wel samen? Wat is cul­ conservatisme als de menselijke neiging om tieven die het heden in zich herbergt. En de twee broers, in brand werd gestoken. De film tuur, wat is de moeite van het bewaren zich te hechten aan het oude en bekende toekomst? Die lijkt gekaapt – gepatenteerd is brengt een symfonie van beelden, stemmen waard? Welke krachten en overwegingen (wat neerkomt op traditionalisme), en een beter woord – door de grote technologi­ en muziek die een brede blik mogelijk maakt veranderen een progressief denker in een anderzijds het conservatisme als politieke sche bedrijven met hun voortdurende claim – interviews met verschillende buurtbewo­ bevlogen reactionair? Wat valt er te denken stroming. De eerste vorm komt onder men­ op ‘innovatie’. Big Tech vindt steeds vernuf­ ners, een even angstaanjagende als ver­ als een verzamelaar zijn uitmuntende sen van verschillende politieke gezindten tigere manieren om ons te verleiden uren vreemdende slow motion van politiegeweld, smaak etaleert? Wat zien we niet als we ons voor, ook onder hen die zich progressief door te brengen in het tijdloze nu voor het archiefmateriaal over de aankomst van een blijven beperken tot concrete zaken, tot alles noemen. Het is mogelijk, en waarschijnlijk scherm – dat ondertussen grootogig sur­ schip met passagiers uit de gemenebestlan­ dat onder handbereik ligt? zelfs wenselijk, zich te hechten aan bijvoor­ veilleert wat we lezen, kijken, kopen en den in de haven van Liverpool. Ook beeld het ouderlijk huis, een bomenrij, de doen. Margaret Thatcher komt aan het woord: ze Daniël Rovers De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 2 Waar zal je werken aan het einde van de wereld?

AMELIA STEIN V Waarom spoelt de regen de modder niet van de muren van de hut? A Het dak. Spel is een kwestie van pure verspilling […]. Wat professionals betreft […] is het duidelijk V Welke gevaarlijke dieren leven daar? dat ze geen spelers zijn, maar arbeiders. A Alleen giftige slangen en ik moet oppassen Wanneer ze spelen, is dat een ander soort spel. waar ik loop. Roger Caillois, Les jeux et les hommes, 1958 – FAQ op de blog Primitive Technology We openen in een regenwoud, kort na zons­ opgang, of net voor zonsondergang. Vogels, Ruim anderhalf jaar geleden sloot PT zich insecten en een briesje neuriën een refrein. aan bij Patreon, een crowdfundingplatform Een man in een cargobroek ramt een stenen met het volgende missiestatement: ‘Heel bijl die hij in een eerdere video heeft gemaakt simpel gezegd: iedere scheppende ziel in de in een dunne boomstam. Hij heeft een ont­ wereld helpen om voldoende inkomen te bloot bovenlijf en loopt op blote voeten, deze genereren.’ PT is erin geslaagd om op regu­ YouTube-ster. liere basis een som van 5000 dollar op te Zijn kanaal, Primitive Technology, telt halen, gedoneerd door zijn fans elke keer dat meer dan drie miljoen abonnees en heeft hij een nieuwe video op het net zet. In totaal ruim tweehonderd miljoen pageviews. In steunen meer dan 2.693 kijkers zijn werk, achtentwintig video’s valt te zien hoe hij waardoor Patreon zijn belangrijkste inkom­ met behulp van louter verzameld natuurlijk stenbron geworden is. ‘Ik doe nog steeds één materiaal én zijn lichaam bijzonder inge­ maaiopdracht, omdat mijn laatste klant een aangescherpte steen om zo een taps toe­ tussen bekend worden verondersteld. Het wikkelde en functionele archaïsche geen nieuwe maaier kan vinden, dus ik lopende punt te vormen. Zijn lichaam is een drama van overleven in de wildernis is tege­ gebruiksvoorwerpen maakt – wapens, in­ wacht totdat hij een nieuwe heeft,’ schreef en al handeling; de tijdruimte wordt door lijk erg ingewikkeld en zeer eenvoudig. strumenten, gereedschap, beschutting, hij op zijn blog in 2016. ‘Maar los daarvan deze massa gekromd. Eén hand houdt vast, Anders gezegd: de ongekende manier waar­ helemaal vanaf nul gebouwd. Hij zegt nooit ben ik gestopt met het maaien van gazons één hand is met het gereedschap in de weer, op PT – zoals hij zelf zegt – ‘primitieve’ stra­ een woord en hij is altijd druk in de weer: in en is deze hobby nu mijn werk geworden.’ twee voeten houden de tak op zijn plaats. tegieën hanteert is onlosmakelijk verbonden de eerste vijftien seconden van Bow and Het onderliggende principe van Patreon Daarboven zijn de vogels nog aan het flui­ geraakt met zijn andere, hypereigentijdse Arrow hakt hij met zijn zelfgemaakte vuist­ is dat de ‘donoren’ in iets – of iemand – ten. De montage springt naar de volgende succes. Het is een van de vele tegenspraken bijl vanuit verschillende hoeken op de boom investeren dat – die – ze belangrijk achten. beeldsequentie en we zien: ‘gereedgekomen die het bestaan van het project Primitive in om vervolgens de stam als een hefboom Gebruikswaarde lijkt van ondergeschikt stok’ – een kaarsrechte, tot de bleke kern Technology uitlokt. Het zit ons enerzijds heen en weer te wrikken tot hij loskomt. belang in vergelijking met de emotionele afgeschaafde houtspaander die als een trot­ dwars: Waarom doet-ie dit? Waarom kijken we Primitive Technology maakt voortdurend waarde en de entertainmentfactor. In het se slang op de grond de tijd verbeidt. überhaupt? Maar het stelt ons anderzijds gebruik van snel achter elkaar gemonteerde geval van PT zijn z’n concrete werkstukken De video gaat door. De camera is gericht gerust: Dit doet hij nu eenmaal. We kijken beelden, omdat elke video tientallen, soms evengoed overbodig als nuttig. Hoewel hij op het bladerdak en zakt naar beneden ernaar. Het blijkt dat deze tegenspraak honderden uren werk samenbrengt. De op zijn blog bij elk project een gedetailleerde langs de stam van een ‘onbekende boom – onrust die zijn eigen geruststelling bevat – populairste en meest becommentarieerde beschrijving geeft van het werkproces, is met vezelrijke bast’. PT verschijnt laag bij de ons kijken tot een gerechtelijk onderzoek bijdrage, Tiled Roof Hut, laat zien hoe je een het door het kennisniveau en de vereiste grond in beeld, en hakt en ontvelt de boom heeft gemaakt: het maakproces kan stilaan lemen hut kunt bouwen, compleet met klei­ vaardigheden – om nog maar te zwijgen in gejaagd gemonteerde fragmenten; hij gelezen worden als het bewijs van een tegels en een zelfgemaakte lamp van bran­ van de specifieke eisen die een dergelijke wikkelt de bast om zijn hand en draagt het mogelijkheid. dende hars. De video is al meer dan 31 mil­ werkomgeving met zich meebrengt – in de rolletje naar een plek buiten beeld. Later zal joen keer bekeken en vat 102 dagen van praktijk voor kijkers onmogelijk de bijdra­ hij van de ruwe vezels verrassend sterk Een oneindig hoeveelheid geïsoleerde individuen hard werken samen in slechts veertien minu­ gen op te vatten als instructievideo’s. twijndraad weven dat als pees voor de boog die zich niet bewust zijn van elkaars bestaan, ten en acht seconden van productiviteit. PT’s weldoeners laten zich niet onbetuigd dient. Dan een plotse close-up van een loot en een oneindig aantal witte golfballen. De protagonist van Primitive Technology bij het fascinerende schouwspel, en laten aan de stronk van de omgehakte boom. ‘Dit Franco Berardi, The Soul at Work, 2009 (PT) bezit een ietwat zwaarmoedige blik. vaak comments achter. In tegenstelling tot type boom is heel taai,’ vertelt het onder­ Zijn gelaatsuitdrukking zien we als hij op de verzameling banaliteiten en onnozelhe­ schrift ons, ‘en groeit snel weer aan.’ We willen zeker weten dat we zullen overle­ het eind van Bow and Arrow de tak voor de den die een platform als YouTube meestal in In ‘On Being Subject to Objects’, een onge­ ven. Voor sommigen, vooral voor degenen camera houdt om te tonen dat – na wie weet petto heeft, slaan de mensen op Patreon publiceerd essay bedoeld voor Art­forum, die geloof hechten aan een leven na de hoe lang schaven met een scherp hulpmid­ doorgaans een welwillende, enthousiasme­ waarschijnlijk ergens laat in de jaren tachtig dood, is dat een persoonlijke fixatie. Voor del – het hout nu recht is. Zijn getaande rende toon aan – alsof ze ouders zijn die geschreven – opperde Vilém Flusser dat de ons allen geldt dat we het inherent menselij­ gezicht blijft scherp in focus terwijl het hun kind wat kleingeld hebben gegeven om sterke opkomst van de automatisering zou ke verlangen naar een lang leven koesteren. einde van de tak vervaagt; hij lijkt ernstig limonade te kopen op het strand. ‘Echt zin leiden tot het wegvallen van waarden die tot En los van de levenswil – waarschijnlijk en in zichzelf gekeerd. Je zou kunnen den­ nu om te relaxen met alleen maar de gelui­ deze ontwikkeling hadden geleid. Net zoals omdat het makkelijker is ons een ‘primitie­ ken dat hij verdrietig is, of in ieder geval lus­ den van de natuur en die prachtige en leer­ de ontluikende technologie van de prehisto­ ve’ toekomst voor te stellen dan een toe­ teloos. Maar afgezien van een paar wetens­ zame beelden,’ schrijft een Patreon- rie ons, zoals Flusser het noemde, uit een komst die werkelijk vooruitstrevend is, met waardigheden – het type camera dat hij bezoeker. Iemand anders projecteert zijn ‘bodemloze kloof’ had gehaald, zo zou de een egalitair economisch systeem – willen gebruikt (een Nikon D3200), het deel van eigen heimelijke verlangen: ‘Zou je graag nakende vervulling van ‘alles wat we ooit we weten welke waarden zullen gelden in Australië waar hij woont en het feit dat hij een blokfluit of gewone fluit zien maken van verlangd hebben’, zonder ‘een vooralsnog die nog onbestaande wereld. vroeger op freelancebasis gazons maaide – klei.’ Weer iemand anders laat een juichen­ ondenkbare methode om waarde [te bepa­ We begrijpen heus al wel dat het leven houdt PT zijn leven off-screen voor zichzelf. de reactie achter: ‘Onze voorvaderen zou­ len]’, zo waarschuwde hij, ons weer naar de voor de een werken betekent, en voor de We blijven achter met het idee dat we hier, den hier trots op zijn!’ Waarbij de aanname rand van de kloof duwen. ander lifestyle. Terwijl hij probeert een in het uiterste noorden van het Queensland is dat onze voorvaderen precies zo waren als Dat is niet hetzelfde als het wereldvreemde onvoorstelbare tijd en plaats voorstelbaar te van ons hoofd, op een tropische internetuit­ wij; er spreekt de hoop uit dat ze op dezelfde idee waar filmmakers uit Hollywood en apo­ maken, krijgt de opzet van PT iets zeer over­ hoek waar slechts één cargobroek erin manier trots zouden zijn. calyptische preppers uit Silicon Valley het tuigends – het vermogen om op een moderne slaagt te overleven, aan het eind van de Na de tak te hebben gekliefd en ontveld, patent op hebben, namelijk dat het einde manier te voorzien in je levensbehoeften met wereld zijn aanbeland. bewerkt PT het uiteinde van de boog met heel erg op het begin lijkt – al mag dat onder­ behulp van archaïsche middelen. Het houdt de belofte in dat het uitputtende werk om te overleven zelf een product kan worden. En binnen deze werkelijkheid strijkt PT voorzichtig met een hete kool langs de rand van een veertje. Het veertje is stevig vastge­ plakt aan een stok met behulp van hars, en verder verstevigd met boomschorsvezels – deze techniek zal ervoor zorgen, zo laat het onderschrift weten, dat de pijl in een rechte lijn vliegt. Na in minder dan tien seconden een stijlvolle pijlkoker uit boom­ schors te hebben gefabriceerd, spant PT zijn pijl en boog. Hij richt, laat los en schiet raak. Opnieuw spant hij de boog, laat los en schiet raak. Dit gaat zo door totdat alle zes de pij­ len zijn afgeschoten. Tot op heden hebben 22 miljoen mensen hem zijn doel zien raken: een smalle boomstronk, op een flinke afstand, maar overduidelijk binnen bereik.

Vertaling uit het Engels: Daniël Rovers

Afbeeldingen op deze en voorgaande pagina: Primitive Technology, 2015-2017, YouTube.

Oorspronkelijk gepubliceerd in Real Review, nr. 5, 2017. De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 3 De opmars van het nederconservatisme

MERIJN OUDENAMPSEN de jaren zestig en zeventig een ongewenst gevolg waren van het verlaten van de Heidelbergse Catechismus, dat wil zeggen de 1. Het conservatieve moment protestantse doctrine van de zondigheid van de mens.9 Hij had het (klassiek conservatie­ In februari 2001 verscheen een al gauw ve) standpunt gehuldigd dat het christen­ veelbesproken essay in NRC Handelsblad. dom de fundering was van de westerse cul­ Daarin werd vol branie gesteld dat het ‘con­ tuur. Nu schaarde hij zich echter achter het servatieve moment’ was aangebroken. De universalisme van de Verlichting. In De intel- auteur van het essay was Joshua Livestro, lectuele verleiding stelde hij dat met de de toenmalige speechschrijver van Euro­ Verlichting als maatstaf ‘zonder enige twij­ commissaris Frits Bolkestein. Livestro fel’ kon worden vastgesteld ‘dat de westerse schreef: ‘Er heeft zich in de afgelopen vijfen­ beschaving na eeuwen van gruwelijke wan­ twintig jaar een ware revolutie voltrokken daden, nu ver voorloopt op de islamitische’.10 in het conservatieve denken in de Westerse In zijn boek Het kostbare weefsel, genoemd wereld.’ Het werd tijd dat Nederlandse con­ naar een uitspraak van Edmund Burke, ont­ servatieven daar de vruchten van zouden vouwde Bart De Wever eenzelfde filippica gaan plukken. ‘Het ideologisch erfgoed van tegen het cultuurrelativisme: ‘We moeten de de jaren zestig’ was uitgemond in ‘een evidente waarheid durven te zeggen dat een oppervlakkige politieke correctheid, en een samenleving die uit de universele mensen­ dieper gevoelde crisis van oude zekerheden’. rechten is geëvolueerd tot een democratische De uitbreiding van de verzorgingsstaat Frits Bolkestein in ‘Pauw & Witteman’, 2012, over een mogelijke afzwakking van bezuinigingen rechtsstaat met gewaarborgde gelijke rech­ sinds de jaren zestig en de daaruit volgende door korting op ontwikkelingssamenwerking ten en vrijheden cultureel superieur is aan individualisering had ‘in de praktijk geleid samenlevingen die deze evolutie (nog) niet tot het ondermijnen van de kerninstituties: hebben geleverd voor de maatschappelijke dat mensenrechten historische verworven­ doormaakten.’11 het huwelijk, de kerk, de vereniging, de experimenteerdrift van de tegencultuur van heden zijn, en het product van afzonderlijke In zijn terecht geprezen boek over de school en de universiteit’.1 de jaren zestig: de hippies, de dropouts, de nationale culturen. Hij verzette zich tegen moord op Theo van Gogh schreef Ian Twee maanden eerder had Livestro beatniks, de feministen en de radical chic. En de universele rechten van de mens met een Buruma uitvoerig over deze contradictoire samen met andere conservatieven een con­ in filosofische zin zou het geleid hebben tot beroep op ‘de rechten van de Engelsen’, conservatieve politiek. Waar de conserva­ servatieve denktank opgericht: de Edmund het ontstaan van het postmodernisme. gebaseerd op hun ‘onvervreemdbaar erf­ tieven in het verleden cultuur en traditie Burke Stichting, genoemd naar de grond­ Bolkestein zag hierin een bedreiging van de goed’.7 Volgens Burke evolueren nationale verdedigden tegenover het progressieve uni­ legger van het conservatisme, Edmund westerse cultuur: ‘Doordat de tegencultuur tradities heel natuurlijk en op spontane versalisme, leken de rollen na 9/11 opeens Burke. Zijn essay kon op bijval rekenen van in de massacultuur doordrong en het post­ wijze, en zijn universele mensenrechten omgekeerd. Nu waren het de (neo)conser­ Paul Cliteur, net als Livestro een teleurge­ modernisme in de filosofie en de kunsten, daarentegen gevaarlijke abstracties. Kennis vatieven die zich beriepen op het universa­ stelde VVD’er en betrokken bij de Burke kwamen de fundamentele waarden van het is op impliciete wijze vervat in bestaande lisme, terwijl links het leek op te nemen voor Stichting. Cliteur pleitte – opnieuw in NRC – westerse beschavingsideaal in het nauw.’ gebruiken en daarom is het streven om de (andere) culturen en tradities. Zo werd de voor een heuse conservatieve revolutie. Het Bolkestein riep dan ook op om ‘verdere aan­ samenleving in te richten op grond van rati­ Verlichting de banier van een conservatieve progressieve gedachtegoed van de babyboo­ vallen van tegencultuur en postmodernis­ onele beginselen tot mislukken gedoemd. politiek: mers had afgedaan, stelde hij vast, en daar­ me’ af te slaan.5 Dit wantrouwen richting Het kernidee van Cliteurs proefschrift is door was een terugkeer naar tijdloze con­ de culturele sector is een constante geble­ dat de evolutionaire ontwikkeling van een Omdat het secularisme te ver is servatieve waarden als ‘natuurrecht, gezag, ken in het conservatieve denken. cultuur kan leiden tot normen en waarden door­gedrongen om de autoriteit van orde, law and order, veiligheid, kerk [en] De hierboven geschetste conservatieve die superieur zijn aan die van andere cultu­ de kerken terug te brengen, hebben gezin’ aanstaande. Cliteur beschreef de wederopleving in de Lage Landen noem ik ren. In het Westen heeft die evolutionaire conservatieven en neoconservatieven babyboomers als ‘voormalige revolutionai­ het nederconservatisme. Het is een beweging ontwikkeling geleid tot de formulering van zich verbonden aan de Verlichting als ren die in hun revolutie volledig geslaagd met een fundamenteel ambivalent karak­ de universele rechten van de mens, die ver­ symbool van onze nationale en zijn’, en stelde dat conservatieven eveneens ter; het denken van de nederconservatief volgens als maatstaf kunnen dienen om de culturele identiteit. De Verlichting, in een revolutie nodig hadden om de babyboo­ kenmerkt zich door een opvallende synthe­ ontwikkelingsgraad van culturen te beoor­ andere woorden, is de naam geworden mers te onttronen – ditmaal in de andere se tussen op het eerste gezicht tegenstrijdige delen. Cliteur gebruikte het universalisme van een nieuwe conservatieve orde, en richting.2 Het waren slechts openingssal­ denkbeelden. Er wordt voortdurend afgege­ van de Verlichting dus op een instrumentele haar vijanden zijn de buitenlanders, vo’s van een groter conservatief ideeënof­ ven op de babyboomers en de progressieve manier, en wel om een particularistisch dis­ wiens waarden we niet kunnen fensief. erfenis van 1968, die men ziet als bron van cours van culturele superioriteit te constru­ delen.12 Bart Jan Spruyt en Michiel Visser – mede­ normverval en decadentie, maar dat gaat eren. Cultuurrelativisme was voor hem de oprichters van de Burke Stichting – publi­ gelijk op met strijdbare oproepen om pro­ steen des aanstoots: ceerden in 2003 het spraakmakende Conser­ gressieve verworvenheden als homo- en 2. Situationeel conservatisme vatief manifest. ‘ ‘Links’ heeft ons land vrouwenemancipatie te verdedigen ten Voor een cultuurrelativist kan van de oneindig­ veel problemen gebracht en nu is opzichte van een externe vijand, met name superioriteit van én cultuur natuur­ Het is vervolgens de vraag of een dergelijk het tijd dat ‘Rechts’ zijn wortels herontdekt de (conservatieve) islam. Dat betekende dus lijk geen sprake zijn. Maar vanuit het eclectische politiek nog voor conservatisme om de schade te herstellen,’ schreven Spruyt dat de universele Verlichtingswaarden, perspectief van de universalist ligt het kan doorgaan. Er is een prominente inter­ en Visser. Alleen het conservatisme zou waar het conservatisme sinds de tijd van voor de hand dat die vraag wel degelijk pretatie van het conservatisme waarin deze daartoe in staat zijn: ‘Het conservatisme is Edmund Burke tegen had gefulmineerd, nu beantwoord kan worden. Immers als vraag juist een bewijsplaats wordt. Deze de aartsvijand van het linkse, progressieve opeens omarmd werden, of beter gezegd: in er én corpus aan universele waarden ‘situationele’ benadering van het conserva­ denken. Het verwerpt de politieke correct­ stelling werden gebracht tégen de islam. kan worden omlijnd, is het niet tisme stelt dat een dergelijke hybride politiek heid, het multiculturalisme en het waarden­ Nederconservatieven claimden progressie­ onmogelijk dat tevens én cultuur kan niet de uitzondering is binnen de conserva­ relativisme die de jaren zestig ons hebben ve verworvenheden namelijk als bewijs worden aangewezen waarin die tieve traditie, maar eerder de regel. We vin­ gebracht.’3 voor de superioriteit van de westerse bescha­ waarden grosso modo het beste den die benadering terug in het werk van In dezelfde periode vond ook in Vlaan­ ving, en ze stelden in één adem vast dat pro­ worden beschermd. De cultuur waarin zeer verschillende denkers en historici als deren een opleving van het conservatisme gressieven door hun cultuurrelativisme dat het geval is, is de beste cultuur. En Samuel Huntington, Corey Robin, Hermann plaats. In augustus 2003 publiceerde de niet in staat waren gebleken om dit belang­ ‘de beste’, is ‘superieur’.8 von der Dunk en Ernst Kossmann. De toen nog relatief onbekende Bart De Wever rijke westerse cultuurgoed te verdedigen. grondhouding van de conservatieve poli­ van de N-VA een lofrede op het conservatie­ Illustratief voor de idiosyncrasie van het Cliteur, die in zijn eigen boeken het conserva­ tiek, bezien vanuit dit perspectief, kenmerkt ve gedachtegoed van Edmund Burke in De nederconservatieve denken is het werk van tisme typeert als ‘verzet tegen de Verlichting’,­ zich niet door starre behoudzucht, maar Standaard. In navolging van Burkes kritiek Paul Cliteur, die eind jaren tachtig aan de ontpopte zich zo tot prominentste vertolker juist door een tactische, vernieuwende poli­ op de Franse Revolutie stelde De Wever dat Universiteit Leiden een proefschrift schreef van Verlichtingswaarden in Nederland, die tiek waarbij regelmatig ideeën van de pro­ mei ’68 eenzelfde soort ontsporing van de over het conservatieve en neoconservatieve hij in stelling bracht tegen moslims en pro­ gressieve tegenstander worden toegeëigend samenleving teweeg had gebracht, die door gedachtegoed.6 Voortbouwend op het den­ gressieve ‘cultuurrelativisten’. Een vergelijk­ om de eigen slagkracht te versterken. Met een conservatieve tegenbeweging moest ken van Burke en de neoconservatief Leo baar discours vinden we terug bij voormalig gevoel voor dialectiek eigen aan een Duitse worden rechtgezet. Mei ’68 was voor De Strauss formuleerde Cliteur een eigen visie VVD-leider Frits Bolkestein, die nauw met emigré, beschrijft Von der Dunk dit als ‘het Wever de ‘verzamelnaam voor de ingrijpen­ die hij samenvatte met de term cultuurrecht. Cliteur samenwerkte bij de Teldersstichting, dubbel­aspect van elke geestelijke stroming, de ommekeer die de westerse samenlevin­ Edmund Burke had in zijn bekende pole­ het wetenschappelijk bureau van de VVD. die altijd tegelijkertijd voortzetting én nega­ gen sinds de jaren zestig hebben gemaakt. miek tegen de Franse Revolutie en het uni­ Bolkestein had in de jaren negentig nog tie is van de stroming waar ze zich tegen Belangrijkste kenmerk daarvan is het steeds versalistische Verlichtingsdenken gesteld gesteld dat de emancipatiebewegingen van richt’.13 sneller wegsmelten van de sociale norme­ ring die gebaseerd was op de traditie van het christendom’.4 Onderdeel van deze stellingname tegen mei ’68 was scherpe kritiek op de gehele culturele sector, die door conservatieven als bron én als erfdrager werd gezien van de revolte van destijds. Frits Bolkestein ont­ vouwde een dergelijke analyse in een lezing die hij gaf in de Leidse Pieterskerk, in febru­ ari 2002. Puttend uit het werk van Ameri­ kaanse neoconservatieven als Daniel Bell en Irving Kristol stelde Bolkestein dat het romantische, experimentele ethos van kun­ stenaars was geradicaliseerd in de eerste helft van de twintigste eeuw en zich ver­ spreid had onder steeds grotere delen van de hoogopgeleide middenklasse. De kunstzin­ Paul Cliteur, docerend aan de ‘Universiteit van Nederland’, 2014: ‘Zijn religieuze Bart De Wever in ‘Reyers Laat’, 2015, in een debat met Etienne Vermeersch nige experimenteerdrift zou zo de inspiratie moorden te wijten aan de religie of de moordenaar?’ over nationalisme en racisme De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 4

De locus classicus van dat argument is Karl Mannheims essay over het conservatieve denken, oorspronkelijk gepubliceerd in 1927. Mannheim beschreef het Duitse romantische conservatisme als een intellec­ tuele contrarevolutie, een reactie op het radicale Verlichtingsdenken van de Franse Revolutie. Hij maakte daarbij het nuttige onderscheid tussen traditionalisme en con­ servatisme. Traditionalisme is de inherent menselijke neiging om te willen behouden wat men in bezit heeft en waar men bekend mee is. Dit leidt tot weerstand tegen mogelij­ ke veranderingen. Conservatisme is het resultaat van een politisering van traditiona­ lisme, en komt voort uit een specifieke histo­ rische situatie. Op het moment dat traditio­ nele levenswijzen naar eigen invoelen worden bedreigd, op het moment dat een Samuel Huntington in ‘Booknotes’, 2004, over zijn boek ‘Who Are We?’ Pim Fortuyn in ‘Business Class’, 2002, over de vrijheid van meningsuiting radicale hervorming of zelfs een revolutie ophanden is, staan er groepen op die het traditionalisme van een bepaalde periode uitwerken tot een doctrine en een politieke ker uitspreekt over waar het zich tegen keert stellen of om de bestaande orde te hervor­ ware zin van het woord,’ stelde Huntington. beweging. dan waar het (in positieve zin) voor staat. De men. Ten tweede de houding ten opzichte Volgens hem ging het hier slechts om scepti­ In de achttiende eeuw nam die bedreiging politieke filosofie van Burke bijvoorbeeld, van politieke actie en dus van bestaande sche conservatieven, die een traditioneel de vorm aan van het progressieve, rationa­ stelt E.H. Kossmann in Over Conservatisme instituties: de prudente conservatief verde­ elitisme en een afkeer van de moderniteit listische denken van de Franse Revolutie én (1981), is een zoektocht naar de vraag ‘in digt passief de status quo of beklaagt het ver­ beleden, en die politiek gezien niet meer dan het opkomende burgerlijke kapitalisme. wat voor stijl en met wat voor argumenten val van de instituties. De militante conserva­ een historisch anachronisme waren. Oude tradities die onder de aristocratie, de zij [de Franse Revolutie] het beste bestreden tief gelooft daarentegen dat radicale actie Door de veelomvattende politieke consen­ boerenstand en de middenstand tot bloei kon worden’.17 Deze grote plooibaarheid noodzakelijk is om de bestaande instituties te sus van de jaren vijftig was het echter moei­ waren gekomen, werden nu geprezen en maakt een breed scala aan reacties mogelijk hervormen of in oude glorie te herstellen. lijk om in de progressieven (de ‘liberals’) een geschaard onder het banier van de contra­ op allerhande politieke bedreigingen, gaan­ Zo bezien is er nog een vierde ideaaltype, fundamentele bedreiging te zien die aanlei­ revolutionaire beweging. Het was een strijd, de van gematigde hervormingen tot contra­ ter aanvulling op de driedeling van Epstein, ding zou kunnen geven tot een conservatie­ in de bewoordingen van de conservatieven, revolutionaire agitatie. namelijk het conservatisme dat uitgaat van ve levée en masse. Huntington was ervan van gemeenschap versus samenleving, de radicale hervorming van bestaande insti­ overtuigd dat het zinloos zou zijn voor con­ familie versus contract, intuïtie versus ratio, tuties. Jerry Muller noemt dit radicaal conser- servatieven om een bepaald segment van de het spirituele versus het materiële. Een gro­ 3. Het conservatieve temperament vatisme en beschrijft het als ‘een revolte Amerikaanse samenleving uit te spelen (te tendeels gevoelsmatige en onuitgesproken tegen de gevestigde instituties met een ‘verdedigen’) tegenover een ander segment. visie werd uitgewerkt tot een bewust uitge­ De historicus Klaus Epstein beschreef in zijn beroep op de noodzaak van [herstel van] Alleen een externe dreiging kon de voe­ werkt stelsel van ideeën – en vervolgens in bekende studie over het Duitse conservatis­ gezag’. Dit conservatisme komt op – net als dingsbodem verschaffen voor een conserva­ woord en daad bevochten.14 me een drietal conservatieve temperamen­ de reactionaire variant – wanneer instituties tief reveil. Huntington concludeerde: ‘De Door het karakter van het conservatisme ten.18 Allereerst is er de hervormingsconser- decadent of gecorrumpeerd zijn, of overge­ enige dreiging die groot genoeg is om een als een ‘intellectuele contrarevolutie’ tegen vatief, die revolutionaire verandering en nomen zijn door de progressieve tegenstan­ conservatieve reactie op te kunnen roepen, de Verlichting heeft het een aantal belangrij­ radicale breuken met het verleden wenst te der. Waar de reactionair ernaar neigt om het is het gevaar dat uitgaat van het communis­ ke filosofische argumenten meegekregen die voorkomen door tijdige en gematigde her­ ancien régime waar mogelijk te herstellen, me en de Sovjet-Unie voor de Amerikaanse conservatieven door de eeuwen zijn blijven vormingen door te voeren. De hervor­ daar beschouwt de radicale conservatief dat samenleving als geheel.’22 Door het benoe­ herhalen. Verlichtingsdenkers stelden dat de mingsconservatief benadrukt continuïteit als een verloren zaak. Radicale conservatie­ men, onderstrepen en overdrijven van deze mens verbeterd kon worden door een combi­ en tracht de progressieve politieke stelling­ ven, zo stelt Jerry Muller, streven naar de bedreiging zouden conservatieven uit kun­ natie van wetenschappelijke ontdekkingen, names in te passen in het raamwerk van ‘versterking van collectieve identiteit (van nen groeien tot verdedigers en woordvoer­ beter en breed toegankelijk onderwijs en bestaande tradities en instituties. Edmund de natie, het Volk, het ras, of de religieuze ders van de Amerikaanse samenleving. sociale hervormingen. De mens moest voor Burke wordt over het algemeen gerekend tot gemeenschap) ten opzichte van een tweele­ Daarvoor was het wel noodzakelijk om zichzelf gaan denken en daardoor emanci­ deze hervormingsgezinde stroming, daar­ dige bedreiging’. Er is een interne bedrei­ sommige progressieve waarden over te peren, bevrijd van bijgeloof, irrationalisme om ook wel burkiaans conservatisme ging, wanneer bestaande progressieve elites nemen en actief te verdedigen. Huntington en religieuze dogma’s. In reactie hierop for­ genoemd. De hervormingsconservatief is de collectieve identiteit ondermijnen, en niet schreef dat Amerika, ‘een oase van over­ muleerde het conservatisme een in wezen niet gekant tegen verandering als zodanig, meer in staat zijn het collectief nastrevens­ vloed en vrijheid’, het nodige te verdedigen pessimistisch mensbeeld, door de Ameri­ zolang die maar geleidelijk verloopt, vol­ waardige doelen te bieden. En er is een exter­ had in een vijandige wereld. Het ging met kaanse conservatief Viereck beschreven als gens het motto: ‘Een staat zonder het ver­ ne bedreiging: de bedreiging door buiten­ name om de verdediging van Amerikaanse een ‘politieke secularisatie van de erfzon­ mogen om enigszins te veranderen heeft landse actoren en ideeën. instituties, die van oudsher progressief, volks de’.15 De mens zou inherent tot het kwade evenmin het vermogen om te behouden.’19 Omdat dit type conservatisme zich tegen en democratisch waren. Ze konden, vervolg­ geneigd zijn. Dit is de reden dat traditionele Ten tweede is er de reactionaire of de her- de bestaande instituties keert en een radica­ de hij, het beste verdedigd worden door gezagsverhoudingen cruciaal zijn voor con­ stelconservatief, die een maatschappelijke le hervorming wil doorvoeren, worden vele degenen die het liberalisme, de volkssoeve­ servatieven, zowel in het publieke domein orde uit het verleden als ideaal en natuurlijk klassieke conservatieve principes, argu­ reiniteit en democratische besluitvorming als in het privédomein. Dit sceptische mens­ beschouwt en dat verleden wenst terug te menten en thema’s overboord gegooid, of in hoog in het vaandel voerden. Huntington beeld is het terugkerende argument bij het halen naar het heden. Burkiaans conserva­ radicaal andere banen geleid.20 Voor Muller schreef provocerend: ‘In het Pruisen van conservatieve pleidooi voor law and order en tisme was een antwoord dat geformuleerd is het voorbeeld van dit ideaaltype de Konser­ 1820 waren de aristocraten de conservatie­ vormde, hoe contradictorisch op het eerste werd vanuit de specifieke Britse context in vative Revolution: de Duitse conservatieve ven, in het [Amerikaanse] Zuiden van 1850 gezicht ook, de basis voor het conservatieve de late achttiende eeuw, in een land dat stroming die zich tegen de liberale Wei­ waren de slaveneigenaren de conservatie­ streven naar meer marktwerking en con­ afstand wist te bewaren tot het revolutio­ marrepubliek keerde. Het Amerikaanse ven. Vandaag de dag is het de beurt aan de currentie, met een beroep op Mandevilles naire gewoel op het continent. In het postre­ (neo)conservatisme heeft echter ook veel liberals om conservatief te zijn.’23 dictum ‘publieke deugd, private zonde’. Voor volutionaire Frankrijk echter was een bur­ raakvlakken met een dergelijk radicaal con­ Huntington bepleitte met andere woor­ sommige conservatieven, zoals Strauss en kiaanse oproep tot gematigdheid onzinnig. servatisme. den een conservatieve verdediging van pro­ de vroege Fukuyama, leidde een dergelijke Daar ontwikkelde zich eerder een reactio­ gressieve instituties. Dit betekende dat liber- visie zelfs tot pleidooien voor de weldadige nair conservatisme, voornamelijk geassoci­ als hun progressieve agenda stop moesten effecten van oorlog, die nobele instincten als eerd met de royalistische aristocraat Joseph 4. Het Amerikaanse (neo)conservatisme zetten en het conservatisme moesten omar­ opofferingsgezindheid in de mens zouden de Maistre, die het revolutionaire regime men: ‘Deze verdediging vereist van Ameri­ oproepen.16 wilde omverwerpen en de veranderingen In 1957 publiceerde Samuel Huntington kaanse liberals dat zij hun progressieve ideo­ De Verlichting kende een eigen kennis­ wilde terugdraaien. Deze stroming van ‘Conservatism as an Ideology’. Het essay logie terzijde schuiven en de waarden van leer. Verlichtingsdenkers stelden dat op reactionair conservatisme loopt door in het verscheen in een tijd dat de progressief-libe­ het conservatisme accepteren zolang de basis van de rede universele principes gefor­ werk van Maurice Barrès en Charles rale politiek van Roosevelts New Deal in de dreiging duurt. […] Doorgaan met het uit­ muleerd konden worden, waarmee de Maurras, waar het zich in het begin van de Verenigde Staten als een duurzame norm dragen van het progressieve gedachtegoed samenleving op een logische, efficiënte en twintigste eeuw op de drempel van het fas­ gezien werd, en de conservatieve beweging geeft de vijand simpelweg een wapen waar­ rechtvaardige wijze te organiseren viel. Zij cisme begeeft. zich veroordeeld zag tot de marges van het mee het de liberale samenleving ten gronde namen daarbij expliciet stelling tegen het Als derde identificeert Epstein de status-­ politieke landschap. Het pragmatische lei­ kan richten.’24 Huntington eindigde zijn oude, repressieve systeem dat uit de feodale quoconservatief, die de bestaande orde accep­ derschap van de Republikeinse Partij was in essay door te stellen dat ‘hedendaags con­ tijd stamde. Het conservatisme stelde hier teert maar geen verdergaande verandering die tijd nauwelijks conservatief te noemen. flict, in plaats van eeuwenoude dogma’s, een eigen sceptische epistemologie tegen­ wenst – een sceptisch conservatisme dus. Huntington was op zoek naar een nieuw een nieuw conservatisme in het leven zal over: kennis was altijd impliciet vervat in Het Duitse, romantische conservatisme, conservatief elan. Zich baserend op Karl roepen dat werkelijk conservatief is’. tradities, in de ervaring en intuïtie, waar­ gearticuleerd door Adam Müller en Friedrich Mannheim definieerde hij het conservatis­ Het essay van Huntington is een krachti­ door de mens slechts beperkt toegang heeft Gentz, kan tot deze categorie gerekend wor­ me als ‘de ideologie die voortkomt uit een ge illustratie van het radicale en innovatie­ tot (feilbare) kennis. Daarnaast werd het den. Het was nostalgischer van aard dan de specifieke maar zich herhalende historische ve karakter van het Amerikaanse conserva­ universalisme van de Verlichting tegenge­ burkiaanse stroming, vanwege een princi­ situatie waarin bestaande instituties gecon­ tisme. In het decennium dat volgde kwamen sproken omdat conservatieven de nadruk pieel verzet tegen de moderniteit, en een fronteerd worden met een ernstige bedrei­ de burgerrechtenbeweging, het feminisme, legden op de uniciteit van individuen en romantisch verlangen naar een (eroderen­ ging, waarbij de verdedigers van die institu­ the new left en de tegencultuur op, die door nationale culturen. De samenleving was de) hiërarchische orde. Dit conservatisme ties de conservatieve ideologie hanteren om conservatieven gezien werden als een ‘inter­ immers een complex organisme, het resul­ kwam op vanuit een machtspositie, het zich tegen die dreiging te wapenen’.21 De ne’ bedreiging in aanvulling op de ‘externe taat van geleidelijke evolutie, en kon niet werd de ideologie van de aristocratische auteur maakte niet enkel een academisch bedreiging’ van het communisme. In de gevangen worden in eender welke rationele klasse van Junkers, en had niet het militan­ punt. Het essay bevatte een kritiek op een jaren zestig en zeventig zou een radicaal mal. Zij bestond bij de gratie van een delica­ te contrarevolutionaire karakter van de destijds nieuwe Amerikaanse conservatieve conservatisme ontstaan, dat de Ameri­ te balans, die onherstelbaar beschadigd zou Franse tegenhanger. beweging – New Conservatism geheten – die kaanse samenleving volledig op de schop worden door grootschalige verandering. Het conservatieve temperament, kunnen volgens Huntington juist te ouderwets zou wilde nemen. Na de mislukte Republikeinse Mannheim legt de nadruk op de tactische we concluderen met Epstein, wordt bepaald zijn en te ver zou afstaan van de moderne campagne van Goldwater in 1964 wist de aard van deze overtuigingen; het zijn door twee fundamentele karaktereigen­ Amerikaanse samenleving. ‘Door hun prin­ beweging door te breken met Ronald veeleer positioneringen. Volgens zijn situati­ schappen. Allereerst is er de houding ten cipiële verwerping van het Amerikaanse Reagan als voorman. Huntington zou als onele benadering is het conservatisme een opzichte van de tijd: de wens om een geïdeali­ politieke en sociale systeem is het voor hen neoconservatief denker een (bescheiden) zeer flexibele ideologie, die zich veel duidelij­ seerde samenleving uit het verleden te her­ onmogelijk om conservatief te zijn in de deel van deze machtige beweging vormen. De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 5

Irving Kristol, vaak getypeerd als de ‘peet­ Het probleem waar Fortuyn zijn boek mee Burkiaans gedachtegoed is het meest 4 Bart De Wever, geciteerd in: Ico Maly, N-VA: vader’ van het neoconservatisme, beschreef opende, was niet de islam; het was de identi­ overtuigend wanneer men naderend Analyse van een politieke ideologie, Berchem, de neoconservatieven in de jaren tachtig als teitscrisis waar het Westen mee worstelde. onheil nog kan áfwenden. Dat ligt heel EPO, 2012, p. 205. liberals mugged by reality. Het zijn dus, net Hierin valt dan weer Fukuyama’s sombere anders wanneer men schrijft en denkt 5 Frits Bolkestein, Verzwelgt de massacultuur de als bij Huntington, progressieven die hun analyse uit The End of History te herkennen: in een postrevolutionaire fase waarbij liberale democratie?, Den Haag, Teldersstichting, 2002, p. 3. progressieve gedachtegoed terzijde hebben na de Koude Oorlog zijn de bewoners van het de revolutie dingen heeft gebracht die 6 Paul Cliteur, Conservatisme en cultuurrecht. Over de geschoven om conservatief te worden. In Westen veroordeeld tot een zinledig leven, niet als een verbetering zijn te fundering van recht in rechtsbeginselen (dissertatie),­ Kristols ogen was het neoconservatisme een gedoemd tot een bestaan als Nietzsches laat­ beschouwen. […] Wij, hier in Europa, Amsterdam, Drukkerij Cliteur, 1989. intellectuele politieke onderstroom die spo­ ste mens. Fukuyama stelde dat ‘de wereld­ net als in de Verenigde Staten, leven 7 Zeev Sternhell noemt Burke om deze reden een radisch, als de tijd daarom vraagt, aan de wijde ideologische strijd lef, moed, verbeel­ ook in een post-revolutionaire fase. onderbelichte grondlegger van het organisch oppervlakte komt. Het is geen ideologisch ding en idealisme had voortgebracht’. Na Mei ’68 zit op het pluche. […] Dat is nationalisme. Zie: Zeev Sternhell, The consistente beweging, maar eerder een con­ het einde van de geschiedenis zou dit ver­ de context waarin Amerikaanse anti-Enlightenment tradition, New Haven, juncturele reactie op een specifieke histori­ vangen worden door ‘economische bereke­ neoconservatives als Irving Kristol, Yale University Press, 2009, pp. 422-425. 8 Paul Cliteur, Moderne Papoea’s. Dilemma’s van sche situatie. In een terugblikkend essay uit ning, het eindeloos oplossen van technische Norman Podhoretz, maar ook de een multiculturele samenleving, Amsterdam, 2003, getiteld ‘The Neoconservative Per­ en milieuproblemen en de bevrediging van Nederlandse Burke Stichting heeft te Arbeiderspers, 2002, p. 29. suasion’, sprak Kristol over een ‘historische geavanceerde consumentenbehoeften’.30 opereren.37 9 Hans Goslinga en Marcel ten Hooven, opdracht’ van het neoconservatisme, Op vergelijkbare wijze portretteerde ‘Waarom moet het altijd over mij gaan?’, namelijk de ‘bekering’ van de Republikeinse Fortuyn de wereld van het kapitalisme na Ook de conservatieve sociaaldemocraat Jos Trouw, 1 juli 1995. Partij en het Amerikaanse conservatisme in de implosie van het communisme, namelijk de Beus sprak zich uit voor een vernieuwing 10 Frits Bolkestein, De intellectuele verleiding. de bredere zin van dat woord tot een nieuwe als ‘als een groot feest, zonder verdriet, con­ van het conservatisme in Nederland, geënt Gevaarlijke ideeën in de politiek, Amsterdam, vorm van conservatieve politiek die templatie en idealen, die het persoonlijke op het Amerikaanse neoconservatisme. De Prometheus, 2011. 31 11 Bart De Wever, Het kostbare weefsel. Vijf jaar ‘geschikt is om een moderne democratie te welbevinden ontstijgen’. De emancipatie Beus bekritiseerde de leden van de Edmund maatschappijkritiek, Kapellen, Pelckmans, besturen’. Dit nieuwe conservatisme, zo van het volk en het gebrek aan een ideologi­ Burke Stichting omdat zij niet Amerikaans 2008, pp. 166-168. stelt Kristol, was geheel ‘in the American sche opponent hadden geleid tot een immo­ genoeg zouden zijn: ze dachten namelijk 12 Ian Buruma, Moord in Amsterdam, Amsterdam, grain’: ‘Hoopvol, niet mistroostig, vooruit­ reel individualisme. Er waren geen grote nog te traditioneel en waren met hun con­ Olympus, 2006. blikkend, niet nostalgisch; de algemene emancipatiebewegingen of grote verhalen servatief-morele opvattingen te ver verwij­ 13 Hermann von der Dunk, Conservatisme, toon is opgewekt, niet verontrustend of meer om in te geloven. Het ontbreken van derd van de dominante Nederlandse nor­ Bussum, Unieboek, 1976, p. 89. chagrijnig.’ Kristol voegde daaraan toe dat een collectief verband en een gedeeld kader men en waarden om zich op te werpen als 14 Karl Mannheim, ‘Conservative Thought’, in: er in Europa niet zoiets zoals het neoconser­ van normen en waarden had het Westen beschermers daarvan. Hun autoritaire con­ From Karl Mannheim, Kurt H. Wolff (red.), vatisme bestaat, en dat Europeanen sowieso ernstig verzwakt. Door nu het communisme servatisme, schreef De Beus, met haar ‘som­ New York, Oxford University Press, 1971, pp. 132-222. Over de contraverlichting, zie van mening zijn dat het ‘absurd is om naar als vijandbeeld te vervangen door de islam, bere mensbeeld, tragische geschiedenisfilo­ ook: Isaiah Berlin, Against the Current: Essays in de Verenigde Staten te kijken om iets op te zou het Westen erin slagen haar identiteit sofie, sceptische benadering van de politiek the History of Ideas, Princeton, Princeton steken over politieke vernieuwing’.25 en haar doel opnieuw te definiëren. Fortuyn en de menselijke rede’ zou nooit kunnen University Press, 1979. Wat deze laatste twee punten betreft had prees Reagans benaming van de Sovjet- aanslaan in Nederland. De lichtheid van het 15 Peter Viereck, ‘The Philosophical New Kristol het bij het verkeerde eind. Unie als ‘het rijk van de duivel’. Hij noemde Amerikaanse conservatisme met haar opti­ Conservatism’, in: Daniel Bell (red.), The Radical dit een ‘zeer succesvolle strategie die beslist misme, haar commercie, en ‘zelfs democra­ Right. The New American Right, Expanded and voor herhaling vatbaar is’, daar waar het de tische participatie’ waren noodzakelijk om Updated, New York, Double Day, 1962, p. 167. 5. De botsing der beschavingen islam betrof.32 Fortuyn eindigde het boek aan populariteit te winnen. De Beus erken­ 16 Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man, New York, The Free Press, 1992. met een oproep tot een ideologische cam­ de dat er grenzen waren aan ‘deze hele 17 Ernst Kossmann, Politieke theorie en Neoconservatieve bronnen vormden de pagne tegen de islam, die ‘onverenigbare’ [Amerikaanse] vernieuwing van het con­ geschiedenis. Verspreide opstellen en voordrachten, basis van een vergelijkbare strategie in de verschillen zou kennen met het Westen. servatisme’, maar desalniettemin stelde hij Amsterdam, Bert Bakker, 1987, p. 16. Lage Landen in de jaren negentig en twee­ Hendrik Jan Schoo, de hoofdredacteur vast dat het conservatisme in Nederland 18 Klaus Epstein, The Genesis of German duizend, zij het gericht op een andere drei­ van Elsevier die een belangrijke invloed had ‘enkel van de grond komt als zij bepaalde Conservatism, Princeton, Princeton University ging dan het communisme. De val van de op Fortuyns neoconservatieve wending in elementen van het oude Europese conser­ Press, 1966. Berlijnse Muur in 1989 was een belangrijk de jaren negentig (Fortuyn was columnist vatisme afleert en bepaalde elementen van 19 Edmund Burke, Reflections on the Revolution in omslagpunt. De implosie van het commu­ van het blad), zou later goedkeurend vast­ het Amerikaanse neoconservatisme over­ France, Londen, Penguin, 2004 [1790], p. 106. nisme, de aartsvijand waar de neoconserva­ stellen dat de Fortuyn-revolte vergeleken 38 20 Jerry Muller, Conservatism. An Anthology of neemt’. Social and Political Thought from David Hume to tieven zo eloquent tegen tekeer waren kon worden met het Amerikaanse neocon­ Net als het neoconservatisme is het the Present, New Jersey, Princeton University gegaan, leidde tot een verreikende intellec­ servatisme.33 In zowel de Amerikaanse als nederconservatisme een gemoderniseerd Press, 1997, pp. 28-29. tuele zoektocht naar een nieuw groot ver­ de Nederlandse politieke context zag Schoo conservatisme, een radicaal conservatisme, 21 Samuel Huntington, ‘Conservatism as an haal. Fukuyama’s these van het einde van een gemoderniseerd, aangepast conserva­ dat zich aangepast heeft aan de dominante Ideology’, The American Political Science Review, de geschiedenis, uit 1992, was een poging tisme, dat zich tegen de idealen van de jaren normen en waarden van de samenleving nr. 2, 1957, pp. 454-473, aldaar: p. 455. tot het construeren van een dergelijk narra­ zestig gekeerd had en het vermogen van die het zegt te verdedigen. Zo omarmde 22 Ibid., pp. 471-472. tief. Een Pax Americana lag in het verschiet mensen benadrukte om hun eigen lot te Fortuyn delen van de erfenis van de jaren 23 Ibid. waardoor de wereldwijde ideologische strijd bepalen zonder de verzorgingsstaat, wat zestig en zeventig, in het bijzonder vrou­ 24 Ibid. 25 Irving Kristol, ‘The Neoconservative voorgoed ten einde zou komen en de mens zou leiden tot een nieuw moreel kader van wenrechten, homorechten en het individu­ Persuasion’, The Weekly Standard, 23 augustus een banaal bestaan zou moeten accepteren de samenleving. alisme. Op andere terreinen, in het bijzon­ 2003. als decadente consument. Fukuyama zou der dat van law and order, de vakbonden en 26 Samuel Huntington, ‘The Clash of echter snel overtroefd worden door de voor­ de verzorgingsstaat, bestreed hij juist de Civilizations?’, Foreign Affairs, nr. 3, 1993, malige begeleider van zijn proefschrift, 6. De nedercons progressieve agenda. Na de doorbraak van pp. 22-49. Samuel Huntington. In 1993 publiceerde Fortuyn zouden nederconservatieven de 27 Gilles Kepel, The War for Muslim Minds: Islam Huntington het essay ‘The Clash of Civil­ In de jaren rond de Fortuyn-revolte ver­ Verlichting en de emancipatie van vrouwen and the West, Cambridge, MA., Harvard izations?’, waarin hij de islam aanwees als scheen een nieuwe vorm van conservatis­ en homo’s claimen als blijk van de superio­ University Press, 2004. 26 28 Matthew Kaminski, ‘Pim’s Misfortune’, nieuwe antagonist van het Westen. De me op het Nederlandse toneel, die beant­ riteit van de westerse beschaving. The Wall Street Journal, 7 mei 2002. retoriek van de botsing der beschavingen woordde aan Mullers karakterisering van In Vlaanderen introduceerde Bart De 29 Pim Fortuyn, Tegen de islamisering van onze hernam het oude vijandbeeld uit de Koude radicaal conservatisme als een ‘versterking Wever een vergelijkbare retoriek: cultuur. Nederlandse identiteit als fundament, Oorlog – dat van een gecentraliseerde ideo­ van collectieve identiteit’ ten opzichte van Utrecht, Bruna, p. 10. logische rivaal (de Sovjet-Unie) – en plakte een tweeledige bedreiging. Zoals Bart Jan Vooral de Verlichting is belangrijk voor 30 Francis Fukuyama, ‘The End of History?’, dat op een diffuse wereldreligie die intern Spruyt stelde: ‘Er is de dreiging van buiten onze individuele rechten en vrijheden. The National Interest, nr. 16, 1989, p. 18. sterk verdeeld was. Zoals de vooraanstaande van de antiwesterse ideologie van de islam […] Het is zoals Ronald Reagan zei in 31 Op. cit. (noot 29), p. 12. Franse islamdeskundige Gilles Kepel droog­ in zijn politiek-theologische uitwerking. Er zijn beroemde speech ‘A Time for 32 Ibid., p. 37. jes opmerkte, was de ‘islamitische bescha­ is het verlammende relativisme dat ons van Choosing’ in 1964. Als je communis­ 33 Hendrik Jan Schoo, Republiek van vrije burgers. Het onbehagen in de democratie, Amsterdam, ving’ meer met zichzelf in oorlog dan met binnenuit bedreigt, en dat altijd uitmondt in me vervangt door moslimextremisme, Bert Bakker, 2008, p. 264. het Westen.27 containment en appeasement.’34 dan is die speech nog zeer actueel. Hij 34 Bart Jan Spruyt, ‘De verdediging van het De these van de botsing der beschavingen Bart Jan Spruyt citeerde het pleidooi van stelt een scherpe keuze. Ofwel verdedi­ Westen: Leo Strauss, Amerikaans werd het centrale referentiepunt vanaf de de neoconservatief Hillel Fradkin voor een gen we de laatste hoop van de mens op neoconservatisme en de kansen in Nederland’, jaren negentig voor de ontwikkeling van ‘nieuwer en sterker liberalism’, dat in staat is aarde, ofwel veroordelen we onze in: Huib Pelikaan en Sebastiaan van der het nederconservatisme. Pim Fortuyn om de liberale samenleving te verdedigen kinderen tot duizend jaar duisternis.39 Lubben (red.), Ruimte op rechts? Conservatieve speelde een niet te onderschatten rol daar­ tegen de vijanden en gevaren die haar onderstroom in de lage landen, Utrecht, in. Zijn wereldbeeld was sterk door zijn lec­ bedreigen. Het liberalisme was niet in staat De conservatieven hebben op hun eigen Spectrum, 2006, pp. 278-298, aldaar: p. 294. 35 Bart Jan Spruyt, De toekomst van de stad. Over tuur van Amerikaanse neoconservatieven om een moreel raamwerk te genereren om wijze de Verlichting omarmd, de oude erfvij­ geschiedenis en politiek, Zoetermeer, Uitgeverij bepaald. Toen hij zich in het jaar van zijn zich te verdedigen. De ‘premoderne’ bijdra­ and. Die plooibaarheid en innovatiedrang Zoetermeer, p. 65. politieke doorbraak en moord voorstelde ge van het conservatisme was noodzakelijk is, zoals gezegd, kenmerkend te noemen, en 36 Bart Jan Spruyt, op. cit. (noot 34), p. 295. aan een groepje Amerikaanse journalisten, ‘om het liberalisme voor zelfmoord te behoe­ werd nergens zo mooi verwoord als door 37 Paul Cliteur in: Marcel ten Hooven (red.), noemde hij zich ‘de Samuel Huntington van den’.35 Spruyt beschreef het als zijn missie Hermann von der Dunk in zijn boek Conser­ De conservatieve uitdaging: De scepsis van J.L. de Nederlandse politiek’.28 Zijn neoconser­ om een neoconservatieve beweging te ont­ vatisme: ‘Zoals tot diep in de achttiende Heldring, Amsterdam, Prometheus, 2003, p. 46. vatieve politieke visie had hij al veel eerder wikkelen in Nederland, bestaande uit een eeuw revolutionaire denkbeelden een con­ 38 Jos de Beus, ‘Een derde eeuw van Nederlands uitgewerkt, namelijk in zijn boek Tegen de alliantie tussen de restanten van ‘de christe­ servatieve verpakking meekregen, zo geeft conservatisme’, in: Huib Pellikaan en Sebastian van der Lubben (red.), Ruimte op rechts, islamisering van onze cultuur (1997). Zelfs in lijk-conservatieve traditie en de tot de wer­ men vandaag eventuele conservatieve pp. 221-237, aldaar: p. 236. 36 zijn formuleringen klonk Huntington door: kelijkheid bekeerde liberalen’. Toen Geert denkbeelden graag een progressieve ver­ 39 Bart De Wever, ‘Net als Churchill staan we voor Wilders zich in 2003 afsplitste van de VVD, pakking mee. […] De scheidslijnen lopen al de keuze: plooien of onze waarden verdedigen’, Het wegvallen van de vijand, het werd Bart Jan Spruyt zijn voornaamste poli­ lang dwars door de partijen heen; het sterk­ Het Nieuwsblad, 9 april 2016. staatssocialisme, laat ons echter achter tiek adviseur. Spruyt zou Wilders in januari ste bewijs dat conservatisme continu werk­ 40 Op. cit. (noot 13), p. 37. als een keizer zonder kleren. Onze 2004 vergezellen tijdens een bezoek aan zaam is, in telkens andere maskers en costu­ eigen energie, positieve instelling en neoconservatieve denktanks in de VS. meringen ongetwijfeld, maar hoe dan ook identiteit waren te veel verward Vervolgens werd hij de huisideoloog van de present.’40 geraakt met het beeld dat wij ons van PVV en schreef de eerste programma’s en het land hadden gevormd. Wij waren manifesten van de partij. alles wat zij niet waren. Het blijkt Paul Cliteur huldigde een soortgelijke Noten moeilijk om, als dat beeld wegvalt, een opvatting toen hij stelde dat in de Neder­ 1 Joshua Livestro, ‘Het conservatieve moment is beeld van onszelf op te bouwen, landse ‘post-revolutionaire’ context, waar gekomen’, NRC Handelsblad, 3 februari 2001. waarin wij in positieve en negatieve progressieve waarden domineren, een tra­ 2 Paul Cliteur, ‘Conservatieven hebben een termen zeggen wie we zijn, wat we ditioneel burkiaans conservatisme niet voor revolutie nodig’, NRC Handelsblad, 5 mei 2001. willen, wat ons drijft en waar we de hand ligt en het neoconservatisme over­ 3 Bart Jan Spruyt en Michiel Visser, ‘Conservatief vandaan komen.29 tuigender is: Manifest’, Trouw, 18 oktober 2003. De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 6

Fragments from an Unfinished Novel

07.09.2018 – 06.01.2019

Van Volxemln 354 15 min 1190 Brussel Zuidstation www.wiels.org

René Daniëls, Untitled, 1985–87, oil on canvas, 120.7 × 150.5 cm © René Daniëls Foundation. Courtesy Metro Pictures, New York De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 7 Budgethuren tot de laatste paal OMA’s Weissenhofsiedlung in Amsterdam-Noord

CHRISTOPHE VAN GERREWEY

Avant-gardes zullen niet standhouden, en het beste dat hen kan overkomen is dat ze, in de volle betekenis van het woord, zich ten dienste stellen van hun tijdperk. Een historisch project kan zeker niet claimen de eeuwige jeugd tegen klappen te beschermen. Guy Debord1

In Amsterdam wordt op zaterdag 12 decem­ ber 1981 een groep mensen met een hijs­ kraan de lucht in getild. De reden: ze willen weten hoe het voelt om in een flatgebouw te wonen. Het experiment is echter geen suc­ ces. De hoogwerker komt te laat, het is niet Een hijskraan in Amsterdam, 12 december 1981 duidelijk waar de kraan moet staan, en met Foto Ger van der Vlugt, wonen/TABK, Stichting Archis toekomstige gebouwen, die het uitzicht zul­ len belemmeren, kan sowieso nog geen rekening worden gehouden.2 Deze gebeur­ catastrofe. Dat gaan we dus niet doen. Het masterplan is het resultaat van felle dis­ materiaal laten zien, zodat we met deze tenis op een koude namiddag – de grond Bewoners, welk van de twee plannen heeft cussies – met bewoners en de gemeente, en amateurs-in-de-goede-zin-van-het-woord waarop de Amsterdammers staan is bedekt uw voorkeur?’4 met de vijf Nederlandse bureaus die de com­ op niveau konden praten over de onderwer­ met sneeuw; meer dan drie warme decen­ Zo gebeurt het dat Koolhaas en zijn naas­ ponenten van het project zullen bouwen, op pen die we wilden.’9 nia later lijkt zelfs dat ouderwets – is emble­ te medewerker Jan Voorberg, twee architec­ basis van strikte, door OMA opgestelde OMA maakt van de discussies geschiede­ matisch voor de ontstaansgeschiedenis van ten zonder enige bouwervaring, aangesteld regels met betrekking tot woningtypologie, nislessen door canonieke stadsontwerpen een vergeten project van OMA/Rem worden als ‘conditionerende architecten’ toegang, hoogte en materiaalgebruik. De van onder meer Krier, Hilberseimer, Le Koolhaas. Van 1979 tot 1989 ontwikkelde en ‘opzichters’. Hun opdracht – de voor­ betrokken architecten ontwerpen ‘in de Corbusier en Ungers op het bouwterrein te het bureau in opdracht van de stad naamste reden voor de oprichting van een richting van Koolhaas’, zoals Voorberg aan­ projecteren, zodat de eigenschappen van de Amsterdam op het terrein van een voorma­ OMA-kantoor, in Rotterdam – is eenvoudig: geeft in een interview met Janny plek zichtbaar worden, samen met de moge­ lig droogdokbedrijf, ten noorden van het IJ, ‘ontwikkel een stedelijk plan dat voldoende Rodermond, omdat ze weten wat OMA wil: lijkheden voor ontwikkeling. Net als bij het Centraal Station en de grachtengordel, rekening houdt met de kwaliteiten van het ‘een Weissenhofsiedlung bouwen voor de andere vroege OMA-projecten kan de rol zestienduizend vierkante meter sociale terrein, met de verlangens van de inwoners jaren tachtig.’7 OMA hanteert daarbij een van Jan Voorberg nauwelijks worden onder­ woningbouw, bestaande uit 1.375 woon­ en met de nabijheid van het IJ en van de idiosyncratische participatiestrategie – een schat: in diens persoonlijke archieven, eenheden, aangevuld met duizend vierkante stad.’5 Het OMA-project moet aan tegenge­ breuk met de gangbare praktijk. In plaats gehuisvest in Het Nieuwe Instituut, bevin­ meter aan onderwijs- en vrijetijdsruimte. Dit stelde verwachtingen voldoen. De bewoners van aan alle mogelijke bekommernissen den zich duizenden foto’s van moderne gebied grenst al sinds de eerste decennia van betreuren het gebrek aan openbare dien­ tegemoet te komen, zoals in Nederland de architectuur uit de hele wereld. Aan­ de twintigste eeuw aan tuinsteden. Wanneer sten in hun buurt, maar ze hopen ook op gewoonte was tijdens de hoogdagen van het vankelijk droomt OMA – aan het begin van eind jaren zeventig de havenactiviteiten ver­ een voortzetting van de kalme sfeer van de structuralisme in de jaren zeventig, worden het decennium nog het bureau dat de the­ huizen, dromen banken en ontwikkelaars er bestaande tuinsteden. Koolhaas en de bewoners en de verenigingen niet sen van Delirious New York wil ‘testen’ in meteen van de bouwrijpe plekken op te vul­ Voorberg maken deze tegenstelling tot een gehoord in aangelegenheden waarin ze niet Europa – van hoogbouw. Ze willen torens, len met kantoren en luxeappartementen concept: het noordelijke en oostelijke deel competent zijn. Team IJplein maakt een lijst eerst nog in een raster verspreid over het langs het water. En juist daarom twijfelt de krijgt een haast ‘dorps’ karakter, terwijl het van punten waaraan het project moet vol­ terrein, en daarna enkel in het zuidelijke stad geen seconde en koopt de terreinen aan. zuidelijke en westelijke deel, vlakbij het IJ doen; OMA repliceert: ‘Die mensen bemoei­ deel. Beide voorstellen worden bekritiseerd Een team van stadsdiensten en bewoners­ (en de stad aan de overkant) dichter wordt en zich met zaken waar ze totaal geen ver­ vanwege de bouwkosten en de onderhouds­ groepen wordt in 1979 gevormd om te bebouwd. Tussen beide delen wordt een stand van hebben.’ ‘We hebben ze eigenlijk kosten van de liften. OMA geeft toe. ‘In dit onderzoeken hoe er zoveel mogelijk goedko­ publiek park aangelegd. Zoals Koolhaas laten zien,’ aldus Voorberg, ‘dat steden­ geval,’ erkent Koolhaas, ‘was de wijsheid in pe wooneenheden kunnen worden gebouwd, zegt in een interview in 1983 is deze twee­ bouw een vak is en dat het niet aangaat dat dit reservoir [van bewoners] zonder twijfel al blijft dat jarenlang een strijdpunt, ook deling tussen een stedelijke en minder ste­ allerlei leken daar op gratuite wijze uitspra­ superieur aan onze inzichten.’10 Hoewel het wanneer de bouw al is gestart, zoals een delijke zone een retorische truc, die OMA ken over doen.’8 ‘We hebben systematisch hoogte-experiment aan het eind van 1981 spandoek op de werf aangeeft: ‘Werkgroep overigens vaker heeft gebruikt: de notie van geweigerd de bewoners te onderschatten,’ niet doorslaggevend was, laat het wel zien IJplein: budgethuren tot de laatste paal.’3 de tuinstad ‘is een magische formule, die zegt Koolhaas in 1982 in De Groene Amster­ hoe uitgebreid dit project werd getest en De stadsingenieur van Amsterdam, Hans meteen aanleiding geeft tot allerlei inspire­ dammer. ‘Van het begin af aan hebben we bediscussieerd, en vervolgens aangepast Davidson, maakt plannen voor grote en rende mogelijkheden’.6 grote hoeveelheden stedenbouwkundig – en hoe het verlangen naar manhattanisme gesloten bouwblokken. Team IJplein is ontevreden omdat er slechts vanuit een beperkt aantal appartementen een uitzicht op het IJ wordt gegarandeerd. De socialisti­ sche wethouder voor volkshuisvesting en stadsvernieuwing is Jan Schaefer, een bak­ kersknecht die van activist politicus is geworden, jeanspakken draagt en motor­ rijdt. In 1978 voert hij campagne en wint hij de verkiezingen met als slogan ‘In geou­ wehoer kun je niet wonen’. Zijn assistent Frans van de Ven heeft Delirious New York gelezen, het ook in Nederland veelbespro­ ken retro-actieve manifest van Rem Koolhaas, en ze vragen hem en OMA om een alternatief project te ontwerpen. De toekomstige bewoners krijgen dus vervol­ gens twee verschillende voorstellen aange­ boden, maar ze kunnen niet kiezen. Tijdens een bijeenkomst stelt iemand voor om beide plannen samen te voegen, iets waar Schaefer allesbehalve voor te vinden is. Hij vraagt aan beide architecten – een perverse variant op het salomonsoordeel – of ze het ontwerp van hun collega een ramp vinden voor de stad. Davidson is overrompeld door de vraag en de oproep tot oncollegialiteit, en hij antwoordt bedremmeld: ‘Het is geen ste­ denbouwkundig plan, zoals mijn dienst die maakt. Het klopt niet helemaal met de uit­ gangspunten. Maar om het nou een ramp voor de stad te noemen, dat durf ik niet te zeggen.’ Schaefer dringt aan: ‘Scherper graag, u vindt het een ramp voor de stad en het moet dus niet worden uitgevoerd?’ Davidson: ‘Ik vind het geen goed plan. Ik adviseer het niet zo uit te voeren.’ Koolhaas reageert meteen gedecideerd: ‘Ja, dat is een ramp voor de stad.’ Schaefer richt zich weer tot Team IJplein: ‘U hoort het: de plannen­ makers vinden elkaars plannen een ramp voor de stad. En de bewonersgroep wil twee De burgemeester van Amsterdam, Ed van Thijn (links), op een bijeenkomst van Team IJplein met Rem Koolhaas rampen in elkaar schuiven? Dat wordt een Foto Frans Busselman, Stadsarchief Amsterdam De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 8 hier geen werkelijkheid werd. En toch getuigt het IJplein van een stedelijke en architectonische moderniteit waarmee al decennialang niet meer werd geëxperimen­ teerd in Nederland en Europa. Het is dan ook geen toeval dat in 1982 de invuloefeningen met historische voorbeel­ den gepubliceerd worden op de cover van het Italiaanse tijdschrift Lotus international. Uiteindelijk wordt in samenspraak gekozen voor aangepaste versies van de stedelijke villa’s van Oswald Mathias Ungers en de Siedlungen van Ernst May. Het noordelijke Maquette van het appartementsgebouw van OMA en oostelijke deel wordt gevuld met blokken voor het IJplein. OMAR archieven, HNI Rotterdam rijtjeshuizen, terwijl in het zuidelijke en westelijke deel stedelijke villa’s (met meer­ dere wooneenheden) afwisselen met lang­ werpige appartementsgebouwen. Beide zones worden gekenmerkt door rationele vormen van herhaling, evenwijdige zicht- en rooilijnen, en een oriëntatie bijna lood­ recht op het IJ, om waterzicht voor alle bewoners te garanderen. Als onderdeel van Werf IJplein, 1983 het masterplan bouwt OMA aan de oostelij­ Archieven Jan Voorberg, HNI Rotterdam ke rand van het gebied een groot apparte­ mentsgebouw (verdeeld in drie secties met een aparte ingang) met een supermarkt en een gemeenschapscentrum, en een los­ staande school. In deze gebouwen (en dat geldt voor het IJplein in het geheel) worden niet alleen modernistische strategieën opnieuw ingezet, maar ze gaan ook, zoals Roberto Gargiani heeft geschreven, een dia­ loog aan met eigentijdse OMA-projecten. De IJplein, luchtfoto, 1989 ‘luchtstraat’ op de hoogste verdieping van OMA/Rem Koolhaas het lange residentiële blok is bijvoorbeeld al aanwezig in het onuitgevoerde plan voor de Boompjes in Rotterdam uit 1980, terwijl Gevels van het appartementsgebouw van OMA voor het IJplein den, vlak voordat ze plaatsgrijpt. Op die het lagere, kortere gebouw met de duplex­ OMAR archieven, HNI Rotterdam manier lijkt wat er gebeurt, hoe vreselijk appartementen en metalen trappenpartijen ook, toch altijd een soort gewilde co-creatie, gedeeltes herneemt van het OMA-ontwerp en de consequenties van de eigen daden voor Welfare Island in New York uit 1975.11 gevolg de schijnbare dominantie van eco­ dit inzicht toe aan een studietrip in 1987 onder ogen zien is steeds verkiesbaar boven In de lente van 1984, als de gebouwen het nomische kwesties over bijna alle andere van de gemeenteraad van Amsterdam naar een voldongen feit te moeten aanvaarden. dichtst bij het water al in aanbouw zijn, waarden.’15 Het omvangrijkste gerealiseer­ de States. ‘Deze raad maakte’, aldus Anders gezegd: doordat Koolhaas een vrij­ wordt het IJplein bekroond met de woning­ de ontwerp van OMA uit de jaren tachtig is Koolhaas ‘een aantal absoluut lachwekken­ willige gevangene van de architectuur blijft, bouwprijs van de Amsterdamse krant Het echter in elk geval een project voor sociale­ de, maar tegelijkertijd razend makende kan hij vermijden een slachtoffer van de Parool. In de jury zetelen de Italiaanse histo­ woningbouw – als resultaat van sociaalde­ tournees naar Amerika uitgerust met geschiedenis te worden. ricus Francesco Dal Co, de Belgische criticus mocratisch beleid. Tijdens het decennium videocamera’s en andere moderne instru­ Aan het begin van de jaren tachtig beli­ Geert Bekaert, de hoofdredactrice van het worden er 120.000 wooneenheden per jaar menten om te kijken hoe het anders kon, en chaamt het project voor het IJplein een op Amerikaanse tijdschrift Architectural Record door de Nederlandse overheid gebouwd, deze raad ontdekte, met name in Baltimore dat moment nog dominant egalitair en pro­ Mildred Schmertz en de Franse architect waarvan slechts tien percent als koopwo­ en San Francisco, de visie die met betrek­ gressief socialisme, en maakt het, op archi­ Ionel Schein. Schmertz en Schein willen een ningen op de markt worden gebracht. king tot het IJplein had moeten worden ont­ tecturale wijze, een samenleving zichtbaar woonwijk bekronen van Theo Bosch en Aldo Ronald Reagan verlaat in 1989 het Witte dekt, en had moeten worden gerealiseerd. die gelooft in het onvoltooide project van die van Eyck, in het centrum van Amsterdam op Huis om plaats te maken voor George Bush. Dat moment presenteerde in zoverre een andere moderniteit – niet de veeleer cyni­ de kop van de Sint Antoniesbreestraat, waar­ De overtuiging dat huisvesting geen taak is crisis voor onszelf dat wat wij ook konden sche versie, zoals gedefinieerd door in het stratenpatroon van de historische van de overheid en dat wonen (zoals nage­ vinden en wat wij ook konden denken, we Sloterdijk na de eeuwwisseling, maar de binnenstad wordt hersteld. Dal Co en noeg alles) het best door de markt wordt genadeloos geconfronteerd werden met het minder conservatieve betekenis van de Bekaert kiezen voor het IJplein, omdat het ‘geregeld’, wordt ook in Europa gangbaar. feit dat de opzet van het IJplein niet samen­ term, zoals die door Habermas in 1980 project een breuk met het verleden bewerk­ Eind 1993 beslist het Nederlandse rijk de viel en niet meer sloeg en geanticipeerd had werd gegeven, met nadruk op de emancipa­ stelligt, en omdat er door OMA een even openstaande schulden van woningcorpora­ op een ontwikkeling die zich drie jaar later tie of zelfs de bevrijding van zoveel mogelijk ongebruikelijke als waardevolle invulling is ties kwijt te schelden, maar om tegelijkertijd al massief had gemanifesteerd en gevestigd, mensen. Aan het eind van de jaren tachtig gegeven aan de moeilijke maar noodzakelij­ geen nieuwe subsidies meer uit te reiken: de met andere woorden, door een aantal tame­ staat het IJplein echter voor een wereldbeeld ke opdracht tot vastgoedontwikkeling. Dal corporaties moeten op eigen benen staan, lijk objectieve gebeurtenissen was het dui­ en een soort architectuur die tot het verle­ Co waardeert het zeer dat Koolhaas ‘men­ en volgens de overheid maken ze, als goede delijk te constateren dat de opzet en het con­ den lijken te behoren, vlak vóór en ná de val sen de weg wil wijzen, en hen wil opvoe­ bedrijven, ondertussen winst genoeg.16 cept van het IJplein achterhaald waren.’18 van de Muur, en die, indien gereactiveerd in den’; Bekaert verkiest het IJplein omdat Deze omslag wordt al in de jaren tachtig Een dergelijke vaststelling is onthutsend toekomstig werk, de indruk zal wekken van OMA ‘de essentiële elementen van de archi­ tijdens de bouw van het IJplein aangekon­ voor Koolhaas, juist omdat hij altijd conse­ nostalgie, een lui gebrek aan luciditeit of tectuur’ gebruikt: muren, ramen, deuren, digd. Jan Schaefer neemt ontslag als wet­ quent de mogelijkheid voor architecten om een naïef idealisme. Hier kan ter explicatie trappen, straten en publieke pleinen.12 houder in Amsterdam in 1986; zijn opvol­ autonoom te weerstaan aan historische en nog een andere definitie van moderniteit Uiteindelijk is het dankzij de stem van jour­ ger Louis Genet, die zichzelf ‘de rechtse politieke ontwikkelingen relativeert. Dit worden ingevoegd, die van Roland Barthes nalist en regisseur Jan Vrijman, voorzitter jongen van de PvdA’ noemt, besluit om zich betekent niet dat zijn werk niet reactief of uit 1973: ‘Modern zijn betekent weten wat van de jury, dat de prijs aan OMA wordt toe­ toe te leggen op het realiseren van koopwo­ kritisch is ten opzichte van architectonische niet meer mogelijk is.’20 Koolhaas spoort niet gekend. Niet veel later blikt jurylid Schmertz ningen in samenwerking met projectont­ ontwikkelingen – het betekent wel, eenvou­ alleen de onmogelijkheden op die door de terug op de prijsuitreiking in Architectural wikkelaars. Bovendien wordt in 1987 een digweg, dat projecten van OMA ‘vorm storm van de vooruitgang worden veroor­ Record, en drukt ze ook haar (positieve) ver­ parlementair onderzoek ingesteld naar de geven’ aan historische veranderingen, eer­ zaakt, maar hij laat ze meteen ook duidelijk, bazing uit over de gang van zaken. In de veronderstelde verspilling van overheids­ der dan er tegen in te gaan. Architectuur en soms met een bitter genoegen, zien door Verenigde Staten, zo geeft ze toe, is sociale­ geld in de woningbouw.17 En dan is er nog kan nooit op de eerste plaats komen, en is alvast de opties uit te werken die hij onver­ woningbouw verdwenen sinds Ronald een gebeurtenis die de totstandkoming van altijd, volgens de klassieke marxistische mijdelijk acht – opties die (en dat is min­ Reagan in 1981 president werd. ‘De het IJplein niet verandert, maar die wel de tweedeling tussen onder- en bovenbouw, stens mooi meegenomen) meestal ook pro­ Nederlanders denken echter nog steeds dat erfenis ervan bepaalt, en Koolhaas haast een vertaling van politieke en economische ductief zijn voor een architectuurbureau. het belangrijk is om armen of mensen met verplicht om de architectuur van OMA aan structuren. Het is de taak van de architect, Die methode is duidelijk verbonden met de een lager inkomen goed te huisvesten, en ze te passen. Een project dat begint als een althans van deze architect, om die vertaal­ wens van OMA om deel uit te blijven maken geloven dat dit de verantwoordelijkheid is ‘Weissenhofsiedlung voor de jaren tachtig’ slag zo intelligent en illusieloos mogelijk te van de architectonische avant-garde – en van de overheid. […] In tegenstelling tot (en dat de mogelijkheden van de modernis­ maken. Il faut être absolument moderne – het dus om voorbije verwezenlijkingen achter New York verblijft er in Amsterdam geen tische architectuur voor collectief wonen geldt voor Koolhaas en zijn architectuur­ te laten en te onthullen wat nieuw is voor opvallend groot aantal daklozen op herbevestigt) blijkt al bij voltooiing in 1989 theorie, maar dan enkel conform de defini­ een tijdperk, zonder zich al te veel zorgen te straat.’13 een anachronisme, of in ieder geval een tie van Peter Sloterdijk uit 2004: ‘Het ware maken over de ‘waarde’ van deze ‘baanbre­ Voor het IJplein is de politieke dimensie project dat voor OMA niet langer kan die­ en werkelijke kernbegrip van de moderni­ kende’ ontwikkelingen. Dat komt ook tot inderdaad beslissend, en het is niet makke­ nen als een vertrekpunt voor toekomstig teit luidt niet revolutie maar explicitatie.’19 uiting in zowel de manier waarop OMA met lijk om het project te verzoenen met het werk. In een lezing in 1990 schrijft Koolhaas Het is de strategie van OMA om de nabije het IJplein is omgegaan als in een ander pro­ beeld van Koolhaas als de ‘¥e$-man’ die toekomst zo expliciet mogelijk te verbeel­ ject van een paar jaar later. kapitalisme en neoliberalisme acceptabel en zelfs hip maakt dankzij de architectuur van zijn bureau OMA en de lezingen die hij wereldwijd geeft. De bijnaam ‘¥e$-man’ is in 2002 door Joan Ockman uitgereikt14, maar het woordspelletje met de drie voor­ naamste munteenheden komt van Koolhaas zelf. In 1999 sprak hij in een lezing over een wereld gedomineerd door de Yen, de Euro en de Dollar: ‘Het betekent dat we allemaal werkzaam zijn op een moment bepaald door twee fenomenen: de eenma­ king van de wereldeconomie en het verdwij­ Maquette van het project voor de oever van Maquette van het project voor de oever van het IJ, 1991 nen van alle openlijke ideologieën, met als het IJ, 1991. OMA/Rem Koolhaas OMAR archieven, HNI Rotterdam De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 9

IJplein. Een speurtocht naar nieuwe compositorische middelen, Rotterdam, Uitgeverij 010, 1989. Voor een recent artikel: Lara Schrijver, ‘Koppige moderniteit. IJplein Amsterdam’, OASE, nr. 95, 2015, pp. 108-112. 4 Deze vergadering wordt beschreven in de recente biografie van Jan Schaefer: Louis Hoeks, In geouwehoer kun je niet wonen. Het leven van Jan Schaefer, Amsterdam, Atlas Contact, 2017, p. 265. 5 Bernard Leupen, ‘Inleiding’, in: Bernard Leupen, Niek Bisscheroux (red.), Integratiekollege IJplein. Propedeuse 83-84, Delft, Bouwkunde THD, 1983, p. 6. 6 Bernard Leupen, Niek Bisscheroux, ‘Interview Rem Koolhaas. 6 januari 1983’, in: ibidem, p. 53. 7 Janny Rodermond, ‘Bestemmingsplan ADM-terrein Amsterdam’, De Architect, nr. 10, 1982, p. 85. 8 Ibidem. 9 Tineke Reijnders, ‘We hebben systematisch geweigerd de bewoners te onderschatten. Rem Koolhaas, ‘conditionerend architect’’, De Groene Amsterdammer, 27 oktober 1982, p. 15. 10 Op.cit. (noot 6), p. 55. 11 Roberto Gargiani, OMA/Rem Koolhaas. The Construction of Merveilles, Routledge/EPFL Press, Lausanne, 2008, pp. 100-101. 12 Op donderdag 10 mei 1984 wordt een bijlage gepubliceerd bij Het Parool over de woning­ bouwprijs, inclusief interviews met de juryleden. 13 Mildred F. Schmertz, ‘Low-income housing. A lesson from Amsterdam’, Architectural Record, nr. 1, 1985, p. 134. 14 Joan Ockman, ‘The ¥€$-man. Can Rem Koolhaas make consumerism safe for intellectuals?’, Architecture, nr. 3, 2002, pp. 76-79. 15 Rem Koolhaas, ‘Bigness & Velocity’, in: Nobuyuki Yoshida (red.), [email protected]+u, Tokyo, a+u Publishing Co., 2000, p. 197. Het IJplein met aan de overkant van het IJ enkele cruiseschepen 16 Marja Elsinga, Frank Wassenberg, ‘Social Housing in the Netherlands’, in: Christine Whitehead, Kath J. Scanlon (red.), Social Housing in Europe, Londen, London School of Het plots gedateerde karakter van de daartoe niet resistent of complex genoeg is en vastgoed, maar dat ook iedereen wel zal Economics, 2007, pp. 130-147. woningbouw voor het IJplein leidt tot een gebleken.’24 Het is niet toevallig dat Kool­ varen bij die transacties. In 1993 verdwijnt 17 Op.cit. (noot 4), p. 308. volledige ontkenning van het project, dat haas in 1990 zijn lesactiviteiten staakt, na het project van OMA in de archieven, ook 18 Rem Koolhaas, ‘Hoe modern is de Nederlandse wordt weggelaten – ondanks de grootte, de een periode van nauwelijks twee jaar, aan omdat de gemeente besluit een kantoorpark architectuur?’, in: Bernard Leupen, Wouter reikwijdte en de ontstaansperiode van een de Technische Universiteit Delft, waar de te realiseren ten zuiden van het stadscen­ Deen, Christoph Grafe (red.), Rotterdam, decennium – uit de eerste El Croquis van – om het wat te negatief uit te drukken – trum, de zogeheten Zuidas. Niettemin kun­ Uitgeverij 010, 1989, pp. 12-13. De aard van deze trip naar de Verenigde Staten wordt OMA uit 1989, maar ook uit het lijvige knip-en-plakmethode van het IJplein inder­ nen sommige van de meer recente ontwik­ bevestigd door bijvoorbeeld Roeland Gilijamse, overzichtswerk S,M,L,XL uit 1995. Daar daad alomtegenwoordig is geworden in de kelingen in de buurt van het Centraal die de excursie omschreef als ‘een nogal komt bij dat het project, eenmaal gereali­ ateliers en publicaties, en in het werk van Station – en zelfs in de rest van Amsterdam – fascinerende schoolreis van een gehele week’. seerd, niet zo goed wordt ontvangen, zeker zowel professoren als afgestudeerden. teruggebracht worden tot dit ‘Plan Voisin Roeland Gilijamse, ‘[Zonder titel]’, in: Bob niet in het thuisland. Hoewel Maristella Uiteindelijk is de enorme ambitie om in van de jaren negentig’, dat duidelijk – met Duynstee (red.), Krassen op de eeuwigheid. Casciato in Domus de ‘opwindende mix van Amsterdam een Weissenhofsiedlung te een eu- of dysfemisme – de onontgonnen De jaren negenting: Amsterdam in ontwikkeling, constructief puritanisme’21 prijst, sugge­ bouwen voor de jaren tachtig slechts ten potenties van stadsontwikkeling aan het Amsterdam, Ontwikkelingsalliantie, 2008, reert het niet bepaald als OMA-fanclub dele gerealiseerd, wat niet eens hoeft te ver­ licht bracht. p. 111. 19 Peter Sloterdijk, Sferen. Schuim, Amsterdam, bekendstaande duo Hilde de Haan en Ids bazen: de andere betrokken Nederlandse Ondertussen, in 2018, gaat het centrum Boom, 2009, p. 60. Haagsma in De Volkskrant – in een artikel architectenbureaus, te weten Kees de Kat, van Amsterdam gebukt onder grote mas­ 20 Roland Barthes, ‘Requichot et son corps’, in: met als titel ‘De grootse, slordige dromen Hein van Meer, Groep 69, Hein de Haan en sa’s toeristen: Venetiaanse toegangsbeper­ Idem, Oeuvres complètes: Tome IV, Parijs, Seuil, van Rem Koolhaas’22 – dat de architect van Boogers en Sier van Rhijn, die het meren­ kingen worden overwogen, terwijl de huidi­ 2002, p. 397. het IJplein misschien wel indrukwekkende deel van de wooneenheden bouwen, heb­ ge huur- en koopprijzen enkel door de happy 21 Maristella Casciato, ‘Edifici residenziali e ideeën bezit, maar dat hij niet kan bouwen. ben niet bepaald dezelfde uitstraling en few betaalbaar zijn. Het voorbije decenni­ scuola, IJ-Plein, Amsterdam’, Domus, nr. 702, Wat ook een rol speelt is het vermoeden talent als pakweg Behrens, Le Corbusier, um ging bovendien een aanzienlijk aantal 1989, p. XIX. van Koolhaas dat de recuperatie van moder­ Mies, Hilberseimer, Taut of Oud. bestaande sociale woningen in de verkoop, 22 Hilde de Haan, Ids Haagsma, ‘De grootse, slordige dromen van Rem Koolhaas’, nistische technieken, zo bepalend voor het De toekomstige bewoners zien in 1981 onder meer met als argument dat ‘andere De Volkskrant, 9 september 1988. IJplein, gedurende de jaren tachtig alomte­ vanuit hun bevoorrechte positie in de mand steden’ het op dat vlak ook met veel minder 23 Hans van Dijk, ‘De architect is verplicht om een genwoordig is geworden in de Nederlandse van de kraan de oevers van het IJ, het moeten doen. De huizen van het IJplein- respectabel mens te zijn. Rem Koolhaas over architectuur. Het project van de moderni­ Centraal Station en het stadscentrum van project – rustig, ordelijk, en slechts een zijn boek S,M,L,XL’, Archis, nr. 11, 1994, teit, als het geloof in de maakbaarheid van Amsterdam. In 1991 wordt OMA uitgeno­ beetje versleten – bieden een thuis aan pp. 21-22. een egalitaire maatschappij, is met andere digd, nog geen twee jaar na de voltooiing 2.500 inwoners, hoewel de gemeente zich 24 Mil De Kooning, ‘OMA in Nederland. Rem woorden verdwenen, maar de architectoni­ van het IJplein, door een publiek-private openlijk heeft afgevraagd, aanvang 2018, Koolhaas in gesprek’, Vlees & Beton, nr. 12, sche taal die met deze moderniteit wordt samenwerking, geïnitieerd door de niet lan­ of er niet iets ‘diverser’ ontwikkeld kan wor­ 1989, s.p. geassocieerd – die van het modernisme – ger socialistisch georiënteerde gemeente­ den, met meer winkels, en met een hogere 25 René Zwaap, ‘Waterhoofd. De IJ-boulevard van kapotte dromen’, De Groene Amsterdammer, lijkt als stijl-zonder-inhoud meer dan ooit raad, om een masterplan te maken voor een dichtheid. Protest van de bewoners – som­ 25 november 1992. Meer recente artikels: succes te hebben in de Nederlandse produc­ ‘Central Business District’. Het resulteert in migen onder hen wonen hier al sinds de Merijn Oudenampsen, ‘Kleine geschiedenis van tie, en dat is opnieuw iets dat Koolhaas een project van ruim één miljoen vierkante begindagen – heeft die plannen weer afge­ een Amsterdams zakendistrict’, Ons afschuw inboezemt. Wanneer Hans van meter, met negen nieuw aan te leggen eilan­ wend, samen met een studie, besteld door de Amsterdam, nr. 1, 2009, pp. 4-9; Jerryt Dijk hem eind 1994 interpelleert over de den in het water van het IJ, zodat er ruimte stad, die terecht de ‘cultuurhistorische Krombeen, ‘Op de grens van het denkbare’, afwezigheid van deze belangrijke realisatie zou ontstaan voor kantoren, shoppingcen­ waarde’26 van het IJplein heeft aangetoond. https://www.archined.nl/2015/11/op-de- in S,M,L,XL, antwoordt hij, in alle eerlijk­ tra, culturele infrastructuur en residentiële In 1980 omschreef Manfredo Tafuri de grens-van-het-denkbare. heid: ‘Ik vond het onverdraaglijk om al die appartementen, dat door Koolhaas live op sociale huisvesting van het ‘Rode Wenen’ 26 Bart van Zoelen, ‘Renovatie eerste keus voor IJplein’, Het Parool, 8 maart 2018. diagrammen en precedenten die bij het televisie wordt getoond aan de bewoners uit de jaren twintig en dertig als ‘een dub­ 27 Manfredo Tafuri, Vienne La Rouge. La politique IJplein een rol speelden nog een keer te eta­ van Amsterdam. Het Centraal Station zou belzinnig monument, en het onderwerp immobilière de la Vienne Socialiste 1919-1933, leren. Die op zichzelf interessante strategie onder een gigantische koepel worden van reflectie’27. Hetzelfde kan gezegd wor­ Parijs, Pierre Mardaga, 1981, p. 28. zou een legitimatie kunnen vormen voor de geplaatst. Het is noodzakelijk, aldus den over dit vroege OMA-project, in de eer­ ongeïnspireerdheid, zoals we die in het Koolhaas, dat de stad eindelijk durft te evo­ ste plaats omdat het bewijst hoe anders de Nederlandse modernisme zagen.’23 Niet lueren en uit te breiden, om zo de competitie dingen waren nauwelijks een half mensen­ enkel vermijdt hij het zichzelf te herhalen of aan te gaan die binnenkort tussen hoofdste­ leven geleden. Aan het begin van de jaren niet up-to-date te zijn, hij vindt het ook den waar ook ter wereld zal losbarsten. tachtig had de staat zijn burgers nog meer onaangenaam wanneer anderen technie­ Niets minder dan een rehabilitatie van de te bieden dan enkel de plicht tot zelfred­ ken en strategieën van OMA navolgen. Een kantoorruimte is daarvoor noodzakelijk: zaamheid, die ook architecten en andere uitspraak tijdens een interview met Mil De het ‘favoriete instrument van kapitalisti­ intellectuelen vanaf het eind van datzelfde Kooning uit 1989 geeft dat duidelijk aan: sche uitbuiting’ (van kantoorklerken door decennium met zoveel mogelijk geestdrift ‘Ik voel me permanent op de vlucht voor bedrijfsbazen) zou, indien ‘geherdefinieerd’, zouden vervullen. epigonen; het is werkelijk stuitend. […] Een tot ‘een nieuwe idylle’ kunnen leiden.25 van de dingen die ik hier met het grootste In zekere zin verplaatst het voorstel de misprijzen aanschouw is de holle ijdelheid ‘duivelse dynamiek’ die op dat moment ver­ Noten waarmee de architectenwereld zich op de antwoordelijk is voor de bouw door OMA borst slaat over het feit dat ze het postmo­ van het zakendistrict-annex-treinstation 1 Guy Debord, In girum imus nocte et consumimur dernisme hebben weerstaan en zo ‘gedurfd Euralille naar het noorden, naar Amster­ igni, Parijs, Gallimard, 1999, p. 47. modern’ zijn gebleven. Naar mijn gevoel dam, door expliciet te maken – of zelfs driest 2 N.N., ‘Insprekers in hogere sferen’, wonen/TABK 9, nr. 1, 1982, p. 7. berust dat in verreweg de meeste gevallen en nagenoeg sarcastisch te overdrijven – dat 3 Reinout Koperdraat, ‘Het IJplein komt er. Strijd op pure onnadenkendheid. Ik ben dan ook de vroege jaren negentig getypeerd worden met Den Haag blijft nodig’, De Waarheid, geschokt over de manier waarop ons werk door economische euforie, gebaseerd op de 29 maart 1984. Een Engelstalige versie van deze tekst ver- aanleiding tot schoolvorming heeft gege­ overtuiging dat het niet alleen onmogelijk is Voor een overzicht van de architectonische schijnt dit najaar in het Amerikaanse archi- ven. Of in ieder geval, over het feit dat het om te veel te investeren in financiën, handel aspecten van het project: Bernard Leupen, tectuurtijdschrift Log. De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 10

ANDRIESSE EYCK GALERIE VAN GELDER t/m 20/10 GALERIE LOVE STORY 08/09–13/10 Brud NIEUW WERK 27/11–22/12 Thomas Struth Opening: 27/11 during Amsterdam Art Weekend in GvG 20/10–17/11 See website for irregular Opening: 20/10, 17:00–19:00 Lily Van Der Stokker Leliegracht 47 opening hours 27/11–22/12 Daan van Golden en Charly van Rest +31(0)20.623.62.37 Opening: 27/11 during Amsterdam Art Weekend Planciusstraat 9 A wo–vr: 11:00–18:00 23/11–12/01 in AP 020.627.74.19 SOFTWARE GARDEN za: 13:00–18:00 di–za: 13:00–17:30 (en op afspraak) WJM Kok www.galerievangelder.com Rory Pilgrim www.andriesse-eyck.com GALERIE RON MANDOS GALERIE ONRUST t/m 27/10 t/m 06/10 CABINET OF CURIOSITIES YM Hans Op de Beeck Derk Thijs Simultaneously: 13/10–10/11 t/m 09/06/19, Het Scheepvaartmuseum Amsterdam Opening: 19/10, 16:00–18:00 Planciusstraat 7 SEA OF TRANQUILITY Reto Boller/Markus Weggenmann 020.420.22.19 Hans Op de Beeck 16/11–18/11 wo–za: 13:00–18:00 (en op afspraak) 10/11–05/01 ART DÜSSELDORF www.galerieonrust.nl POSTNATURALIA Krištof Kintera Prinsengracht 282 VOETSTOOTS +31(0)20.320.70.36 woe–zat, 12:00–18:00 GALERIE FONS WELTERS Kendell Geers www.ronmandos.nl 08/09–20/10 BECOMING EL BOBO Bob Eikelboom Front Space THE MERCHANT HOUSE Koos Buster 07/09–19/10 Press Preview: 07/09, from 17:30 23/11–12/01 Opening 22/09, 18:00–22:00; Screening 19/10, 19:00–21:00 NAME THOSE FEELINGS Unseen City Program and Gallery Night 21/09–23/09 Gabriel Lester YOUNG FRENCH ARTISTS REMIX (PHOTOGRAPHY) Front Space Sylvie Bonnot, Zhu Hong, Elsa Tomkowiak, Mary Sue, Sam Samiee Boris Chouvellon, Mengzhi Zheng 21/09–23/09 08/11–11/11 UNSEEN AMSTERDAM zomersluiting: 29/07–31/08 INDEPENDENT BRUSSELS 17/10–21/10 Bloemstraat 140 Pino Pinelli, Mary Sue, Elsa Tomkowiak PARIS INTERNATIONALE 020.423.30.46 02/11–19/01 08/11–11/11 di–za: 13:00–18:00 Press Preview: 02/11, 17:30 [email protected] INDEPENDENT BRUSSELS www.fonswelters.nl MATTER OF MASTERS: 5 YEARS OF TMH Herengracht 254 Dennis Oppenheim, Judit Reigl, 020.845.59.55 Hilarius Hofstede, Craigie Horsfield, vr: 12:00–19:30 Carolee Schneemann (en op afspraak) WILLEM BAARS www.merchanthouse.nl PROJECTS 15/09–13/10 REUTENGALERIE SCHILDERIJEN EN ASSEMBLAGES, 1965–2018 t/m 14/10 Reinier Lucassen Hoogte Kadijk 17 HET ULTIEME ZELFPORTRET 27/10–17/11 020.423.06.07 Cees Krijnen wo–za: 12–18u 20/10–24/11 Morgan Betz & Joost van Den Toorn www.baarsprojects.com CONCEPTS IN ABSTRACT ART Prinsengracht 510 Richard van der Aa, Theresa Ferket, 020.620.75.37 Maarten Janssen, Jan Mulder, 065.582.87.05 woe–zat: 13:00–18:00 SLEWE GALLERY Marena Seeling, e.a. t/m 06/10 www.reutengalerie.com WALL, CORNER … Michael Jacklin 27/09–30/09 ART BERLIN 13/10–17/11 Kerkstraat 105 A NEW WORKS 020.625.72.14 woe–za: 13:00–18:00 Günter Tuzina www.slewe.nl De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 11 Conserveren om te veranderen Vincent van Velsen, Imara Limon en Bambi Ceuppens over de dekolonisatie van het museum

FIEP VAN BODEGOM Conservatoren hebben daar vaak meer het museum is immers net als een universi­ taald in het Nederlands. Dat is een tamelijk moeite mee dan kunstenaars, omdat kun­ teit een onafhankelijke wetenschappelijke problematische situatie: het debat over de stenaars zich niet per se laten leiden of aflei­ instelling. We hebben het recht en de plicht koloniale tijd is een debat dat Belgen (of ‘Alles moet veranderen, opdat alles hetzelfde den door de zogenaamde gecanoniseerde, om kennis te vulgariseren voor een groot Vlamingen met andere Nederlandstaligen) blijft,’ zo heeft Giuseppe Tomasi di vaststaande (kunst)geschiedenis, maar veel publiek, zonder dat we moeten proberen om vooral onder zichzelf voeren. Zolang er geen Lampedusa de conservatieve grondhouding losser relateren en associëren. Sommige de ‘officiële waarheid’ mee te geven. De uitgeverijen zijn die in vertalingen voorzien, samengevat in zijn bekende roman De tijger- conservatoren geven die vrijheid wel aan de inhoud van de nieuwe tentoonstelling kan de tentoonstelling in het KMMA daarin kat. Soms zou je diezelfde indruk krijgen kunstenaar, maar nemen zelf geen verant­ beperkt zich ook niet tot het koloniale verle­ een rol spelen. De situatie is anders dan in door de gretigheid waarmee de museumwe­ woordelijkheid voor structurele verande­ den alleen. We proberen een evenwicht te Nederland. In Nederland maakt die ene, reld de termen diversiteit en inclusiviteit ring. Conservatoren, zeker de oudere gene­ vinden tussen recente wetenschappelijke gedeelde taal het mogelijk een nationaal omarmd heeft. Leidt dit vertoog werkelijk ratie, die doorgaans wit is en afkomstig uit inzichten en een voor het grote publieke debat te voeren, terwijl in een land met drie tot verandering, tot een andere kijk op de een gegoede, behoudende klasse, stellen aantrekkelijke ontsluiting van de collectie. officiële talen dat bijna onmogelijk is. In de traditie en een verbreding van wat een zich over het algemeen conservatiever op. Over de grote lijnen van de koloniale discussie over het slavernijverleden in gemeenschap kan zijn? Of doen musea Hier geldt zeker voor de conservator: nomen geschiedenis bestaat er onder wetenschap­ Nederland, over Zwarte Piet, zie je dat de slechts aan windowdressing, door vooral de est omen. Om zulke veranderingen niet pers overigens veel meer eensgezindheid afstammelingen van mensen die tot slaaf belangen van overheden en sponsoren en structureel door te voeren beroepen ze zich dan buitenstaanders zouden denken. Al zijn zijn gemaakt het voortouw nemen: die uiteindelijk het eigen instituut voor ogen te vaak op het begrip van het publiek, de er natuurlijk amateurhistorici met heel groep is in absolute aantallen eenvoudig­ houden? Hoe kennen we aan erfgoed vanuit canon en toegankelijkheid. Dat vind ik een andere ideeën, en dat zijn in België voorna­ weg groter. het heden een waarde toe die recht doet aan pijnlijk zwaktebod. Dat zijn precies de melijk oud-kolonialen. F.v.B.: Wie de canon wil verbreden en andere het verleden en tegelijk de toekomst open­ mechanismes die progressieve ideeën en F.v.B.: Een groot probleem blijft de nawerking kunsttradities wil tonen, krijgt al gauw te houdt? Het zijn vragen voor drie curatoren idealen buiten beschouwing houden. van wat Frantz Fanon het totalitaire aspect van maken met discussies over kwaliteit: de grote en conservatoren die respectievelijk werken Imara Limon: Ik denk dat het uitgangspunt het kolonialisme heeft genoemd: de kolonisator poortwachter. Is dat vandaag nog een waarde- met hedendaagse kunst, de collectie van het inderdaad verschilt. Van oudsher is de taak bepaalt niet alleen het heden, maar ook het ver- volle term? Of verdoezel je dan vooral het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika van een conservator het beheren en tonen leden, door artefacten te bewaren of juist te ver- bestaan van institutionele machtsrelaties, bin- (KMMA) in Tervuren en de stadscollectie van een collectie, en vervolgens een verhaal nietigen. Hoe vul je die lacune – die een vorm is nen musea, kunstopleidingen en kritiek? van Amsterdam. vertellen aan de hand van objecten uit de van overwinnaarsgeschiedenis – in? Hoe ga je V.v.V.: Vaak wordt kwaliteit te makkelijk Vincent van Velsen is kunstcriticus en collectie. Maar dat resulteert niet automa­ daarmee om in de presentatie? gebruikt om iets af te schrijven. Voor mij curator met een achtergrond in kunst- en tisch in meerstemmige of nieuwe verhalen. V.v.V.: Tja, het invasieve westerse denken. In gaat het over (beeld)cultuur. Als je iets vaak architectuurgeschiedenis. Meest recentelijk Weliswaar is diversiteit tegenwoordig een de context van musea en collecties gaat het ziet of er veel van weet, is de kans vrij groot cureerde hij de solotentoonstelling A Blueprint verplichting omdat het bij elke subsidie als deels ook om economie: de aanwezigheid dat je het gaat waarderen. En soms waar­ for Toads and Snakes van Sammy Baloji, criterium wordt gehanteerd, maar daarom van een object in een collectie heeft een deer je dan niet het werk zelf, maar de waarin onder meer getoond wordt hoe de is het nog geen intrinsieke motivatie. Ik bepaalde waarde voor een museum. manier waarop het is uitgevoerd. Je begrijpt koloniale blauwdruk van Lubumbashi door­ denk dat er heel weinig kennis is over hoe je Instellingen kunnen het zich eenvoudigweg waarom iets waarde heeft, een kwaliteit werkt in het Congo van vandaag. Ook is Van andere verhalen vertelt. Waar de kennis niet veroorloven de canon te herschrijven, bezit, en dus ook waarom het ondersteund Velsen redacteur bij Metropolis M en bekleedt binnen een vakgebied ontbreekt, lijkt die want dat zou de vernietiging van de waarde moet worden, de ruimte verdient. In die zin hij verschillende advies- en bestuurs­ extra stap zetten vaak moeilijk. Soms gaat van hun inventaris impliceren. Toch is het heeft de opleiding, de canon, een centrale functies. Bambi Ceuppens is als senior rese­ het om het uitgangspunt. Ik werk bijvoor­ belangrijk de kaders en indelingsmechanis­ functie. Vaak is het zo dat ‘andere’ vormen, archer verbonden aan het Koninklijk beeld nu aan de tentoonstelling 1001 vrou- mes kritisch te bekijken, en mogelijk ook te die buiten een bepaalde beeldcultuur val­ Museum voor Midden-Afrika (KMMA) in wen in de twintigste eeuw. Het gaat om herschrijven. Een gerelateerd voorbeeld len, op basis van het veronderstelde gebrek Tervuren en doet daar onder meer onder­ Nederlandse vrouwen, en het project is kwam ik tegen tijdens het onderzoek dat aan kwaliteit worden afgeschreven, terwijl zoek naar westerse representaties van Afrika gebaseerd op een specifieke selectie mensen voorafging aan de expositie van Sammy werk dat zeer conservatief is en aan alle ver­ en Afrikanen, het Belgische en Congolese verzameld in het gelijknamige boek van his­ Baloji bij Framer Framed. Hier kwam naar wachtingen voldoet enorm wordt gewaar­ koloniale verleden en de Congolese diaspora torica Els Kloek. We hebben veel gesproken voren dat kennis over bevolkingsgroepen in deerd. Als curator, of criticus is het je rol in België. Tegelijk onderzoekt ze de koloniale over diversiteit in brede zin, en moeten wer­ Congo op schrift werd vastgelegd door wes­ moeite te doen om op grond van professio­ en postkoloniale populaire Congolese cul­ ken met de biografieën die voorhanden zijn. terse etnologen. Dat is van grote invloed nele kennis, opleiding, achtergrond of per­ tuur en autochtonie, interculturaliteit en Die insteek maakt het spannend en complex. geweest op de onderlinge conflicten die later soonlijke affiniteit naar kwaliteiten te zoe­ multiculturaliteit in Vlaanderen. Ze is ten­ Het gaat in de tentoonstelling over beroepen ontstonden; mensen wisten weinig over ken; om het daarna te selecteren en te delen toonstellingsmaker en was in 2010 com­ en prestaties van vrouwen die uit de geschie­ elkaar, maar wat ze wisten was niet zozeer met het publiek – en zo nodig te mediëren. missaris van Indépendance! in het KMMA. denis zijn geschreven, bijvoorbeeld de eerste ingegeven door directe eigen ervaring en Dit gebeurt tegenwoordig zeer weinig, mede Imara Limon is curator bij het Amsterdam vrouw met een vliegbrevet, de eerste vrouw persoonlijke kennis, maar door de versim­ doordat er (te) weinig jonge curatoren of Museum waar ze Zwart Amsterdam (2016) die meedeed aan de Elfstedentocht. Het is pelde weergaven van de westerse etnologen. conservatoren worden aangesteld die inte­ initieerde, over zwarte rolmodellen in interessant om daar niet alleen naar te kij­ Dat is de informatie die vervolgens in de resse hebben om met (jonge) mensen met Nederland. Daarnaast cureerde ze Black & ken door de lens van culturele diversiteit. Congolese schoolboekjes terechtkwam, nieuwe inzichten en perspectieven te wer­ Revolutionary, een initiatief van The Black Maar ook dan, of juist dan duiken aspecten waardoor die kennis, in feite giftige vooroor­ ken. Begrijp me niet verkeerd: ik pleit niet Archives. Ze is adviseur bij het Mondriaan op die ermee verbonden zijn. Je ontdekt dat delen en stereotypen, werd gereproduceerd voor ageism en er zijn ook zekere oudere Fonds en werd in 2017 uitgeroepen tot veel van de beschreven vrouwen in en verspreid. Die kaders en zogenaamde curatoren die wel degelijk dergelijke moeite Museumtalent, een nationale aanmoedi­ Nederlands-Indië geboren zijn. En dat er kennis zou je moeten dekoloniseren om doen en on point zijn. En dit alles neemt gingsprijs voor jonge museumprofessionals. andere vrouwen waren die, na een overzees maar een hedendaagse term te gebruiken. zeker niet weg dat er genoeg werk wordt verblijf, portretten van ‘exotische’ vrouwen I.L.: Ik denk dat het allereerst aankomt op geproduceerd dat daadwerkelijk kwalitatief Fiep van Bodegom: Bestaat er niet een wezen- schilderden. Dat maakt het allemaal net het herdefiniëren van de identiteit van een ondermaats is. lijke tegenstelling tussen bewaren en verande- weer wat complexer en gelaagder. collectie. Voor je andere verhalen gaat vertel­ I.L.: Als het in musea gaat om de term kwa­ ren? De aloude taak van een museum is het con- Bambi Ceuppens: Het KMMA stond lang len, moet je weten wat de collectie zegt. De liteit, dan gebeurt dat vaak aan de hand van serveren en bewaren van wat er is – van bekend als het laatste koloniale museum ter collectie van het Amsterdam Museum is bestaande maatstaven. Dus concreet: heeft verzamelingen die sterk nationaal zijn georiën- wereld, dat geen kanttekeningen plaatste bij van iedereen, voor iedereen, en het verhaal iets kunsthistorische kwaliteit? Dat zijn over teerd. Is er dan nog plaats voor het nastreven de geschiedenis van de kolonisatie, die ervan gaat altijd over de stad, en dan vaak het algemeen vrij traditionele kwaliteitsop­ van progressieve idealen zoals emancipatie en immers ook het museum als instelling over een klein, historisch deel van de stad. vattingen, die nauwelijks zijn gedefinieerd. een inclusievere kijk op de wereld? gecreëerd had. Dat is duidelijk niet meer het De collectie bestaat uit grote deelverzame­ Als je op dat niveau gaat discussiëren, ver­ Vincent van Velsen: Het een sluit het ander geval. Zelf hecht ik er waarde aan te bena­ lingen van specifieke schenkers. In septem­ andert er niets. Je moet een laag dieper niet uit. Bewaren is de taak van de conser­ drukken – en dat is mijn persoonlijke over­ ber begint een onderzoek van de Universiteit gaan, die kwaliteit opnieuw gaan benoe­ vator, veranderen wellicht de taak van de tuiging – dat het museum meer moet doen van Amsterdam naar koloniaal erfgoed en men en zorgen dat die vernieuwing door­ curator. In dit geval denk ik dat de definitie dan de collectie met een hedendaagse blik stadsmusea. De onderzoekers gaan door de dringt tot op beleids- en subsidieniveau. Ik van ‘nationaal’ een belangrijke aanpassing bekijken of in een hedendaagse context collectie om te kijken hoe er is verzameld en heb in het Amsterdam Museum een vast verdient. Een aanpassing die progressief, plaatsen. Dat zou óók een reductie zijn. welke rol koloniaal erfgoed speelt. Zo wordt contract, wat betekent dat ik zeggenschap inclusief en emancipatoir van aard is. Het Tijdens de kolonisatie was er ook niet slechts een heel ander aspect, een heel ander ver­ heb, in tegenstelling tot gastconservatoren. idee dat Nederland alleen hier aan de één enkele context. Trouwens: als er slechts haal van de collectie blootgelegd. Ik sprak Dat is het ook het punt: het gaat over macht. Noordzee bestaat moet opgerekt worden. één context zou zijn, dan had je dat hele daar laatst over met conservatoren van het Je kunt eindeloos in dialoog blijven, maar Het grootste deel van de Nederlandse begrip context niet meer nodig. Ook destijds Museum of London en zij zeiden: ‘Dat deden als je niet de positie hebt om iets te beslissen geschiedenis vond overzees plaats. Als waren er verschillende groepen met ver­ we al in de jaren negentig! Denk je echt dat dan bereik je niets. Suriname, de Antilliaanse eilanden en schillende visies op kolonisatie. En die groe­ je iets nieuws gaat ontdekken?’ Toen dacht B.C.: Als antropoloog gaat mijn eerste inte­ Indonesië worden meegenomen in het den­ pen beperkten zich uiteraard niet alleen tot ik: ‘Voor Nederland is dit in ieder geval resse uit naar de sociale betekenis van een ken over identiteit en geschiedenis is er al witte Europeanen! De belangrijkste groep nieuw!’ werk, niet naar de esthetische kwaliteiten. veel meer te bewaren, te conserveren. Ik waren de Afrikanen zelf, van wie we nu met B.C.: Een manier om in ieder geval een bre­ Antropologie werkt vergelijkend, en er denk dat het belangrijk en zelfs essentieel is grote stelligheid kunnen zeggen dat zij het der perspectief te bieden – en dat is een bestaat bij antropologen een consensus dat om dergelijke bewegingen te maken en van met de kolonisatie absoluut niet eens waren. beslissing die al in 2007 genomen werd er niet zoiets bestaat als een universele daaruit andere bronnen en perspectieven te Ook dat is een kwestie van historisch con­ door het museum, voordat ik in dienst esthetica die maakt dat men kunstwerken onderzoeken. Al is het slechts om de con­ textualiseren. De uitdaging van de nieuwe trad – is om de Afrikaanse diaspora bij de uit verschillende culturele en historische structie van het ‘zelf’ te begrijpen. Dat heeft permanente tentoonstelling in het KMMA, presentatie te betrekken. Doordat het maat­ contexten kan evalueren op basis van betrekking op economie en de opbouw van die eind dit jaar opent, bestaat er precies in schappelijk debat in België over de koloniale dezelfde criteria. Dat neemt niet weg dat er welvaart, maar ook op de witte identiteit en aan te tonen hoe tijdens de hele koloniale tijd lange tijd werd gedomineerd door in elke kunsttraditie criteria bestaan voor bijbehorende methodes tot distinction: het periode mensen zich daar op verschillende oud-kolonialen, en het museum met hen wat beschouwd wordt als een goed werk. zijn aspecten die nu de nationale mythe vor­ manieren tegen verzet hebben. Nogmaals: samenwerkte, ontbrak de Afrikaanse stem. Dat is niet noodzakelijk een zuiver esthe­ men. Dat betekent niet dat het bestaande het museum is gecreëerd als instrument Dat proces is in volle gang. Verleden jaar tisch criterium. Elk kunstwerk, door welke beeld, en de bijbehorende objecten teniet voor koloniale propaganda, maar als het waren er twee Nederlandse kunstenaars op kunstenaar op welk moment waar ter gedaan moeten worden, maar wel dat deze museum echt wil dekoloniseren mag het bezoek. Misschien moet je een buitenstaan­ wereld ook gemaakt, werd gecreëerd bin­ in een bredere, adequatere context geplaatst niet in dezelfde val trappen door slechts de der zijn om dat op te merken, maar zij waren nen een specifieke sociale en culturele con­ en beschouwd moeten worden. Nu is er visie van één tijdvak aan te bieden. Dat verrast over het feit dat er nog geen enkel text. Die context moet je altijd meenemen in vaak sprake van één enkel perspectief. wordt niet door de Belgische staat verwacht: boek van een Congolese historicus is ver­ je appreciatie, ook als je probeert die context De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 12 te overschrijden door werken met elkaar te lijk is om überhaupt in de kunstwereld te vergelijken. Ik verzet me tegen het idee dat werken. Je moet minimaal uit de midden­ je kunstwerken los kunt trekken van hun klasse komen, anders kan je het je gewoon context om ze binnen een soort wereldca­ niet veroorloven. En dat heeft ook weer non te presenteren – dat is cultuurimperia­ invloed op de voorkeuren qua werk, interes­ lisme. Toch zijn ook hier nuances aan te ses en representatie: het systeem voedt en brengen: sommige werken in de collectie onderhoudt zo conservatieve posities in vele zijn modern in de zin dat ze gebruikmaken vormen. van materialen die werden geïntroduceerd I.L.: Het is een onderdeel van de kwaliteit in de koloniale periode. Aan de andere kant van een tentoonstelling: door wie wordt ze – ik heb hier een tentoonstelling over gemaakt, wie wordt er betaald, wie heeft de gemaakt – is het onderscheid tussen traditi­ laatste zeggenschap over een tekst? Het is zo onele en moderne kunst niet geldig in de makkelijk en goedkoop om kennis en exper­ Afrikaanse context. Daar lopen al die classi­ tise in te huren. Dat is niet alleen zonde voor ficatiesystemen om te bepalen wat modern de ontwikkeling van een instituut, maar is door elkaar. We zien bijvoorbeeld dat de conservatoren kunnen op die manier niets fotografie in Europa volgt op een lange tra­ opbouwen. Het draagt nergens aan bij om ditie van schilderen op doek, terwijl beide mensen tijdelijk in te huren. Dan is het echt kunstvormen in Afrika veel korter bij elkaar puur voor het imago, als onderdeel van een liggen. In Congo verschijnen de eerste marketingstrategie. In plaats van het in alle foto’s, pakweg in 1884, zestig jaar na de eerlijkheid zo te presenteren, wordt het door eerste schilderijen op papier met waterverf, instellingen vaak als grote stap vooruit in de jaren twintig van de negentiende voorgesteld. eeuw. Kunstenaars gingen heel vlug mon­ F.v.B.: Conservatisme – dat is, zeker in de tages maken van schilderijen en foto’s, wat Tentoonstellingsbeeld Sammy Baloji, ‘A Blueprint for Toads and Snakes’ kunstwereld, een beschuldiging en een zaak van dan in het Westen wordt gezien als typisch Framer Framed, Amsterdam, 2018, foto Marlise Stegeman de ander. Wat voor conservatieve neigingen modernistisch. Kan je dat in een Afrikaanse bespeur je, tot slot, in je eigen denken over context ook zeggen? Net zo goed denken wij kunst? dat abstractie typisch is voor de Europese V.v.V.: Als kunsthistoricus word je in het avant-garde van de twintigste eeuw, terwijl eerste jaar van je opleiding onderwezen de eerste Afrikaanse kunstenaars ook veel over het lineair-causaal idee van de geschie­ abstracte motieven gebruiken. De realisti­ denis: alles volgde elkaar logisch op en het sche weergave, voor zover die er is, beperkt een leidde tot het ander. In het tweede jaar zich grotendeels tot een niet-rituele context. word je geacht die basiskennis te bevragen. Dat betekent niet dat we geen vergelijkingen Toch blijft dat idee, van zeg maar het kunnen maken tussen wat zich daar en Torpedo-diagram van Alfred Barr, op de elders op artistiek domein ontwikkeld heeft, achtergrond leidend. Het lukt je nooit dat maar we moeten wel rekening houden met raamwerk omver te duwen, ook omdat het feit dat de westerse classificatiesystemen ongeveer elk museum ter wereld dit vereen­ niet noodzakelijkerwijs elders van toepas­ voudigde begrip van de kunstgeschiedenis sing zijn. aanhoudt. Dat is dus een gedachtegoed F.v.B.: Dichter, denker en criticus Édouard Tentoonstellingsbeeld ‘Zwart Amsterdam’ Tentoonstellingsbeeld ‘Indépendance!’ waar ik mij ook toe verhoud, en de voorkeu­ Glissant definieerde het recht op opaciteit of Amsterdam Museum, 2016 KMMA, Tervuren, 2010, foto Stefaan De Pauw ren en kennis die ik letterlijk van bij het ‘ondoorzichtigheid’ als een manier om de bar- begin tot mij heb genomen, zijn toch nog baarse totaliteit van westers denken tegen te leidend in mijn denken. Ik ben me daarvan gaan, om zo te komen tot een daadwerkelijke te hanteren. Je moet altijd weer concreet algemeen. In een specifieke context kan het bewust, en ik ga er in elke expositie en in waardering van de ander als ander. Zou dat een worden. De Indonesische koloniale geschie­ gaan om ‘rituele objecten’ of om ‘gebruiks­ veel van mijn teksten tegenin, maar door er term zijn om de kwaliteitsdiscussie te verbre- denis is niet dezelfde als de Surinaamse, en voorwerpen’. Woorden die echt problema­ tegenin te gaan houd ik het op een bepaalde den? Of loop je dan juist het gevaar dat je het die verschilt dan weer van het Antilliaanse tisch zijn omdat ze koloniale of raciale con­ manier weer in stand. obscurantisme tot nieuwe norm verheft? of het Molukse verhaal. Als je kijkt naar de notaties hebben, zoals ‘stam’, die gebruiken I.L.: Conservatief is, denk ik, toch altijd mijn V.v.V.: Ik ben grote fan van Glissant, en mis­ burgerrechtenbeweging in de VS: die heeft we niet meer. Het gekke is dat de weerstand interesse in kunstgeschiedenis en in het hele schien nog wel het meest van deze term. zich hier simpelweg niet voorgedaan. Je kan vaak niet kwam van collega-wetenschap­ idee van musea en verzamelingen. Een ‘Opaciteit’ is zeer waardevol om culturen en het over Martin Luther King hebben, maar pers of van mensen die werken bij de museum als het Amsterdam Museum is er kennis te beschermen tegen westers, inva­ toen was Suriname nog een kolonie. Hoe publieksafdeling, maar van de copywriters. voor het behoud van de geschiedenis, en om sief, kapitalistisch denken en handelen. kan je dat vergelijken? Er was een onafhan­ Zij schrijven ‘gemeenschap’ en wij maken belangrijke voorwerpen te bewaren voor de Grond en cultuur worden nog steeds toege­ kelijkheidsbeweging en er waren mensen daar ‘maatschappij’ van. Dan komen er vra­ toekomst. Die behoudsgezindheid zit in de ëigend – en dan alleen op een manier dat ze die verandering wilden, maar je moet de gen, en dan moet je uitleggen dat ‘gemeen­ structuur van het museum zelf. Toch willen functioneren binnen een westers wereld­ gebruikte termen steeds weer vertalen naar schap’ impliceert dat er in Afrika geen musea graag naar de toekomst kijken en beeld, denk aan mindfulness en yoga. Het is je eigen situatie, zoals Gloria Wekker haar maatschappij zou bestaan, geen vorm van naar de maatschappij, en naar wat er speelt gewoon het koloniale proces, dat nog steeds boek eerst in het Engels schreef en vervol­ politieke organisatie. Die had je natuurlijk in het dagelijkse leven. Ik moet een brug doorgaat onder een nieuwe noemer: imperi­ gens in het Nederlands publiceerde als Witte wel: bands van twintig personen van jagers-­ slaan tussen maatschappij, relevantie en alisme of kapitalisme. Daarom is opaciteit onschuld. Dat levert nieuwe inzichten op. De verzamelaars tot grote koninkrijken, dat actualiteit aan de ene kant en het behoud zeer waardevol, om culturen, kennis en per­ uitdrukking ‘persoon van kleur’ of ‘wit’ en zijn allemaal maatschappijen. De basis is: van de geschiedenis aan de andere kant. sonen te beschermen tegen dat invasieve ‘zwart’, dat is nieuw in het Nederlands. Niet beschrijf andere maatschappijen zoals je je B.C.: Het is in ieder geval niet zo dat ik handelen. En je kunt een ander mens nooit ‘mensen met een kleurtje’, dat is echt ver­ eigen maatschappij zou beschrijven. bepaalde kunstwerken niet waardeer omdat volledig kennen, dat is eigenlijk al de incor­ schrikkelijk. F.v.B.: Machtsverhoudingen bestaan altijd in de achterliggende denkbeelden ervan me poratie van andersheid in elke relatie tot een I.L.: Op een dag realiseerde ik me dat nie­ musea en de galeries. Hoewel er veel wordt niet aanstaan. Kunstenaars voldoen niet ander, maar Glissant bedoelt het misschien mand waarmee ik werk nog het woord gesproken over het doorbreken van de dominan- noodzakelijkerwijs aan hedendaagse maat­ specifieker. Welbeschouwd is het idee niet zo ‘blank’ gebruikt. Iedereen gebruikt nu ‘wit’. te verhalen en de canon, is de culturele sector schappelijke normen, en zelfs niet aan de vreemd als het lijkt. Is het niet een klassieke En dat heeft niet alleen te maken met het wat inspraak of werkzekerheid betreft lang niet maatschappelijke normen van de tijd waar­ houding in de kunstbeschouwing om te museum, maar ook met de maatschappij. altijd een progressief baken aan de horizon. Er in ze leefden. Dat is geen reden om hun zeggen dat een werk altijd meer is dan de Plotseling was het gewoon geworden. Naar wordt veel gebruikgemaakt van mensen die op kunst niet te appreciëren. Als ik alle kunst beschrijving ervan? Dat het in essentie iets aanleiding van de tentoonstelling Zwart projectbasis werken, met tijdelijke contracten zou verwerpen op grond van het argument omvat wat moeilijk over te dragen is? In die Amsterdam vroeg ik aan verschillende men­ en onbetaalde stagiairs. Vaak wordt niet eens dat de kunstenaars seksistisch of misogyn zin is het idee van onkenbaarheid onderdeel sen: ‘Wie is je zwarte rolmodel?’ Eerst dacht het minimumloon betaald. Tentoonstellingen waren, dan bleef er weinig over. Er zit altijd van een communicatiemodel dat voor elk ik: nu krijg ik allemaal leuke, interessante komen tot stand dankzij onbetaalde arbeid en een zekere spanning tussen je eigen politie­ (kunst)werk en elke persoon geldt. voorbeelden en reacties. Maar ik kreeg ook kunstenaars krijgen niet altijd vergoedingen die ke inzichten en je appreciatie van kunst, B.C.: We maken onszelf iets wijs als we den­ veel negatieve antwoorden, van mensen die evenredig zijn met hun werk, als ze al iets krij- van waar ter wereld die ook komt en op welk ken dat werken uit de Europese cultuurge­ vroegen: wat bedoel je met zwart? Ben ik gen. Hoe staan jullie tegenover die tendens? moment die ook gemaakt is. Daar zie ik geen schiedenis van de voorbije eeuwen transpa­ zwart genoeg? Is het niet ongepast om dat V.v.V.: Jonge curatoren krijgen weinig kan­ contradictie in, het ligt zelfs voor de hand. rant zijn voor ons. Wij appreciëren zo te zeggen? Dat zijn interessante reacties, sen, en al helemaal geen vaste contracten. schilde­rijen uit de Middeleeuwen of de die ik serieus genomen heb. Het moet ook Dat heeft consequenties voor de program­ Renaissance ook niet op dezelfde manier als gaan om de vraag wat zwart inhoudt. En mering en voor interne verhoudingen. Wie de schilders zelf of als de mensen voor wie meer algemeen moet het in ieder geval gaan gaat er kritische feedback geven op een zij werkten. Binnen een bepaalde cultuur om het vertellen van andere verhalen. Daar slecht plan van een collega, als je afhanke­ heb je geen directe toegang tot alle kunst­ draait het project New Narratives om, dat lijk bent van haar of hem om volgende werken die we met die cultuur associëren. begon tijdens de tentoonstelling Zwart maand de huur te kunnen betalen? Tegelijk Zelfs het idee dat je kunstwerken kunt asso­ Amsterdam. We gingen ook bij de rest van de ben ik ook pragmatisch genoeg om te ciëren met specifieke culturen is al proble­ museumcollectie kijken hoe met represen­ bedenken dat dit nu eenmaal de wereld is matisch. tatie wordt omgegaan. Sindsdien beginnen waarin we leven. Binnen dat systeem moet F.v.B.: Bij een nieuwe kijk op de collectie, op de we al in een vroege fase van elk nieuw pro­ je proberen zoveel mogelijk te veranderen, geschiedenis, op koloniale verhoudingen, is er ject met vragen over diversiteit. hoewel ‘goeddoen’ maar een bepaald bereik behoefte aan nieuwe terminologie. In Nederland B.C.: Woorden zijn belangrijk. In het KMMA heeft en je nooit alle gevolgen kunt over­ en Vlaanderen wordt gebruikgemaakt van is er een lijst gemaakt met aanbevelingen zien. Je kunt proberen zonder stagiairs te Amerikaanse termen uit de antiracismebewe- voor te gebruiken termen. Soms werd geko­ werken, maar stagiairs hebben wel degelijk ging zoals white privilege en white innocen­ zen voor pragmatische oplossingen. We nut – hun werk is ook nuttig voor henzelf. ce. Is dat noodzakelijk, nuttig of vertekenend? gebruiken ‘voor Christus’ omdat daar in het Ga je dan schipperen? Minder stagiairs aan­ V.v.V.: Allereerst: je kunt natuurlijk van Nederlands geen bruikbaar synoniem voor nemen? Eén per half jaar? Stagiairs beta­ elkaar leren. Maar tegelijk vind ik het bestaat. Sommige onderzoekers waren daar len? Hoeveel, ten koste van wat? Kunste­ gebruik van termen uit het Engels, en dan niet gelukkig mee, en dat snap ik. Maar een naars worden nu betaald door middel van met name uit de Amerikaanse context, heel bewering als zouden de Europeanen Afrika de kunstenaarshonorariumregeling, maar ingewikkeld, omdat het als een stoomwals ‘ontdekt’ hebben, die gebruiken we niet dat gaat van het productiebudget af. Dan het landschap plat maakt. Het is belangrijk meer. ‘Etnografisch’ is sowieso een weinig kun je ze betalen voor een show die ze niet concepten uit andere talen en kennis over bekend woord, dus dat kun je eenvoudig kunnen maken! Het leidt er tevens toe dat concrete situaties uit je eigen geschiedenis vervangen door ‘materiële objecten’ in het het voor mensen uit armere milieus moei­ De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 13 Hedendaagse kunst regio Gent Gent Galerie S & H KIOSK Barbé-Urbain Waregem Louis Pasteurlaan 2 Penitentenstraat 29 09 243 36 44 09 391 39 13 De Buck ma–vr 14:00–18:00 do–zo 14:00–18:00 BE PART Zuidstationstraat 25 za–zo 11:00–18:00 en op afspraak Westerlaan 17 09 225 10 81 www.kiosk.art www.barbe-urbain.com 056 62 94 10 wo–za 15:00–18:00 zo–vr 11:00–17:00 en op afspraak — Plus ultra — Ive never built anything www.bepartlive.org www.galeriedebuck.be Daniel García Andújar on new land — Fantômas Opening: 21/09, 20:00 met een parade door Stan Van Steendam — Johan Clarysse (Schilderijen) het stadscentrum van Gent, vertrek om 19:00 Caroline Achaintre 16/09–26/10 t/m 14/10 aan het Gravensteen. t/m 04/11 — Lettres à Courbet 22/09–18/11 — From you to me. From me to you — PLAY, Stadsparcours Sven Verhaeghe (Schilderijen — Nocturnes Rebekka Löffler voor actuele kunst, Kortrijk en tekeningen) 18/10, 07/11 19/10–25/11 t/m 11/11 November Tijdens deze nocturnes is KIOSK open tot 22:00, met op 18/10 een rondleiding — Between a rock and a hard place — Hedendaagse juwelen en zilveren om 19:30 (gratis, zonder reservatie). Adriaan Verwée, Sofie objecten van designer en maker — Lezing: Daniel García Andújar Middernacht & Maarten Siegfried De Buck 07/11, 20:00, Cirque Alexander, Erlend Wold Bruthaus Permanent I.s.m. KASKlezingen 30/11–20/01 Gallery Molenstraat 84 0473 63 69 63 za–zo 14:00–18:00 croxhapox S.M.A.K. AP’ART en op afspraak Zilverhof 34 Jan Hoetplein 1 Maïsstraat 4 www.bruthausgallery.be 0471 44 13 62 09 240 76 01 0475 65 68 74 do–zo 14:00–18:00 di–vr 09:30–17:30 eerste zondag van de maand: 10:00–12:00 — FrontSpace-NewSpace-ShowCase: za–zo 10:00–18:00 tijdens tentoonstellingen: za 15:00–18:00 SET WITHIN MARGINS — 7x3 smak.be zo 10:00–12:00 (of op afspraak) 7 tentoonstellingen vanaf Marcel Berlanger, Sébastien — oeuvre weareapart.be augustus tot december in het Capouet, Jan De Nys Raoul De Keyser — Wit, een prikkelende Group exhibition, curator Jan De Nys zilverhof. Elke kunstenaar 22/09–27/01 kleurbeleving 09/09–14/10 krijgt 3 weken waarin opbouw Finissage: 14/10, 14:00–18:00 Antonia Lambelé en en afbouw zijn inbegrepen. — Uplifting Zhang Peili Etienne van Doorslaer — Bruthausgallery Artfilm croxhapox zorgt voor een 11/11–09/12 in CC De Schakel, Schakelstraat 8, opening, de rest van de periode t/m 21/10 8790 Waregem — Uit de Collectie | Out of Time Films van: Anna Lange, Michel Couturier, functioneert de ruimte via Sébastien Capouet, Gery De Smet, Tine Guns 02/06–21/10 de 9 verticale ramen als een 20/09, 19:00. Info op 0473 63 69 63 kijkdoos. — Geloof in Uw Tijd - Karel J. — NewSpace: Peter Van Ammel, — Bram Borloo Geirlandt en de Vereniging voor Joëlle Dubois t/m 30/09 het Museum van Hedendaagse — FrontSpace: Thierry Mortier Kunst (1957–‘60) — Stan D'Haene 10/11–10/02 — Showcase: Bikini Projects #4 Opening: 12/10, 20:00 Ana Mazzei (Br) ‘Theories’ t/m 21/10 — Signal or Noise | Performance on opening: Feiko Beckers (NL) The Photographic II 'When I do what I like to do most'- curator — Remi Verstraete Marina Lopes Coelho, 03/11, 19:00 Opening: 25/10, 20:00 10/11–10/02 Curator: Marina Lopes Coelho t/m 11/11 — Broodthaerskabinet 03/11–09/12 permanent — De Vereniging toont: ‘A Stranger’s Wetteren Kristof Hand’, Bendt Eyckermans t/m 04/11 Loods 12 De Clercq Koophandelstraat 12 0496 63 93 58 gallery Galerie za–zo 14:00–18:00 Tichelrei 82 www.loods12.be 0474 57 12 91 Jan Dhaese vr–zo 14:00–18:00 Ajuinlei 15 B en op afspraak 0477 43 77 94 www.kristofdeclercq.com do–za 14:00–18:00 Deinze — Dark Parade zo 11:00–14:00 www.jandhaese.be Jeff McMillan Galerie 23/09–21/10 — Exposure — On Tickling Christophe Malfliet D’Apostrof Johan Grimonprez t/m 14/10 Pastoriestraat 59 11/11–16/12 0494 53 45 66 — Els Ceulemans vr–zo 15:00–18:00 en op afspraak 21/10–25/11 www.dapostrof.be — Patrick Conrad — It’s a Shining Sphere… 02/12–30/12 Lore Vanelslande, Sander Buyck t/m 23/09 — G.A.M.E (Ghent Advanced Masters Ensemble) concert vrijdag 21/09, 20:00 reserveren gewenst tel/mail — The Old In & Out & Up & Down Dries Van Laethem, Kasper De Vos, Leendert Van Accoleyen, Gent Matinee Robert Soroko, Simon Masschelein Samengebracht door Hans Theys voor Antwerp Art Pavillion: 12/10–04/11 D’Apostrof: 14/10–04/11 21/10 Annie Gentils Gallery: 21/10–02/12 De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 14 Een greep uit de snoeptrommel Over het werk van Saskia Noor van Imhoff

JULES VAN DEN LANGENBERG ken, pallets met beelden en keramiek, krat­ waarin delen waren uitgespaard. Zo kon de ten gevuld met publicaties. Als een impul­ oorspronkelijke modderkleurige vloer van sieve koper die door een winkelstraat rent, het gebouw door de bezoeker met een nieu­ Conserveren is een gewelddadige activiteit. verzamelde Warhol stapels hoedendozen we blik worden bekeken en werd zo een Wat iemand bewaart is bij voorbaat onvolle­ die achteloos op een bovenste plank lagen, podium voor in brons afgegoten voorwer­ dig en er bestaat niet zoiets als een ideale net als een reeks stoelen die enkel bewaard pen. Het door Van Imhoff aangebrachte verzameling. De samensteller, per definitie waren gebleven omwille van hun reserve­ podium stelde een nieuw kijkregime voor. bevooroordeeld, poneert het bijzondere onderdelen. Verspreid over de installatie stonden objec­ belang of zelfs de bijzondere schoonheid De tentoonstelling Raid the Icebox 1 van ten die zich associatief tot elkaar verhiel­ van een collectie. In dat opzicht zijn verza­ Warhol kan in zijn geheel als readymade den, als cryptische verhaallijnen die de melingen getuigenissen van overtuiging, gezien worden. Hier werd niet de definitie bezoeker met elkaar kon verbinden. Een maar ook van onkunde. Andy Warhol, als van kunst, maar haar waarde en de onont­ opvallende rol was weggelegd voor een kunstenaar bezig met popularisering en koombare politiek van het tentoonstellen glanzende aluminium buis: een luchtbe­ schaarste, maakte in 1969 de tentoonstel­ uitgedaagd. Door niet langer de volgens de vochtiger die continu waterdamp de ruimte ling Raid the Icebox 1, samengesteld uit curatoren beste stukken, maar juist de mid­ in blies. Een stoomwolk hing permanent diverse stukken uit de opslag van het Rhode delmaat voor het voetlicht te brengen, legde boven een als een uitgedroogde sinaasappel Island School of Design Museum.1 Dat hij Warhol de nadruk op de consumptieve cul­ opengesneden basketbal. Uit gepresenteer­ op die plek gevraagd werd, was geen toeval. tuur van de museumwereld zelf. de meubelsculpturen waren de archetypes Onder invloed van curatoren als Alexander Het werk van beeldend kunstenaar Saskia van de kaptafel en de opslagkast te herlei­ Dorner en kunsthistoricus Daniel Robbins Noor van Imhoff is verwant met Warhols den. In en rondom die meubelstukken was dit museum een plek waar geëxperi­ opvattingen en met zijn interventie in het waren voorwerpen geplaatst, zoals een gips­ menteerd werd met een thematische ver­ museum. Ook Van Imhoff brengt machts­ arm en een bronzen tube anti-aging crème. menging van objecten uit verschillende structuren aan de oppervlakte, juist door Van Imhoff leek zich over te geven aan de tijds­periodes – heel anders dan de veelal die structuren te benutten en aan te sturen. willekeur, maar nooit zonder een rang­ Saskia Noor van Imhoff, #+21.00, De Appel, chronologische overzichten van de uitge­ Beiden koesteren daarbij een brede interes­ schikking te veronderstellen. Het werk Amsterdam, 2016 Foto Gert Jan van Rooij breide verzamelingen kunstnijverheid, beel­ se in alledaagse, ogenschijnlijk saaie spullen kwam over als een stripverhaal. Steeds dende kunst en vormgeving in andere en voorwerpen. Een verschil is dat Van opnieuw doken er nieuwe plaatjes op en (Amerikaanse) musea. Imhoff zich niet zozeer met de notie van was het zoeken naar de juiste tekstballon. Het Rhode Island School of Design bewaren bezighoudt, als wel met de notie Er waren verschillende ingelijste afdruk­ Museum was een voorloper bij het betrek­ van conserveren. Bewaren is een term voor ken te zien van een mannengezicht in zeer ken van (populaire) gastcuratoren, met als amateurs, terwijl conserveren een professi­ felle roze, blauwe en gele kleurtonen. Van doel zowel de collectie als de instelling te onele bezigheid is en grote belangen impli­ Imhoff plaatste het portret op een aantal herpositioneren. Hiermee deed het feno­ ceert. Conserveren gaat over expliciete keu­ plekken in de ruimte. Het gezicht deed nog meen van de curator als auteur zijn intrede. zes maken, die gepaard gaan met een proces het meest denken aan Dorian Gray, de Het is interessant om na te gaan wat er van selecteren en sorteren. Zulke keuzes hoofdpersoon uit Oscar Wildes roman, die gebeurt als de kunstenaar Warhol een ten­ zijn eigenlijk impliciete uitspraken over de door een mysterieus pact met de duivel zijn toonstelling maakt op grond van het wereld. Het besluit waarom iets geconser­ stralende jeugd wist te behouden, tot het archief, met als enige selectieprincipe de veerd wordt, hoe dat gebeurt en wat getoond moment waarop zijn geschilderd evenbeeld vraag of iets hem aansprak of niet. Zou hij wordt, zegt iets over de conservator, de werd onthuld. Memento mori – gedenk te zijn persoonlijkheid opleggen aan de gese­ instelling waarvoor de conservator werkt, sterven – leek de overheersende gedachte lecteerde objecten? Zou de ware aard van de maatschappij waarin ze actief is en de tijdens het bezoek aan deze door Van Imhoff een werk overschaduwd worden door zijn tijdgeest. De achterliggende vraag: wat is ‘geregisseerde’ zalen van De Appel. Een reputatie en naam? precies cultuur, en wie mag dat bepalen? associatie lag voor de hand met Warhols Vanwege zijn relatie met de mecenassen Saskia Noor van Imhoff, in 1982 geboren banale portretten van beroemdheden, in die betrokken waren bij het instituut, tevens in Mission, Canada, studeerde aan de Gerrit een serie zeefdrukken die met de snelheid zijn belangrijkste verzamelaars, ging Rietveld Academie en resideerde onder van een snapshot werden gemaakt. De pre­ Warhol op de uitnodiging van het Rhode andere in De Ateliers. Haar oeuvre draait sentatie in De Appel raakte aan het nut en Island School of Design Museum in. De ver­ om modellen en methoden van ontsluiting de nutteloosheid van cosmetica – die meest zameling was echter zo omvangrijk dat de en classificatie, waarbij ze eigen en ander­ ijdele vorm van conserveren. Op het eerste Saskia Noor van Imhoff, #+21.00, De Appel, financiering voor de conservering ervan te mans werk tot materiaal maakt van instal­ gezicht leek dit werk opvallend esthetisch Amsterdam, 2016 wensen overliet. Minstens een derde van de laties. Een grote rol spelen de presentatie­ en apolitiek, zonder zaalteksten of een titel Foto Gert Jan van Rooij opgeslagen voorwerpen verkeerde in een modi en het diverse gereedschap voor die expliciet verwees naar maatschappelijke matige staat. Toen de kunstenaar met de conservering, zoals sokkels, podia, kaders thema’s. Alsof je door een bos liep, waarbij conservatoren de kelder van het museum en viltstiftmarkeringen in felle kleuren. In niemand zich zal afvragen wat een boom bezocht, trof hij er onder andere een grote haar installaties reageert Van Imhoff tel­ daar staat te doen. Dat was – en is – een kast met divers schoeisel aan: balletschoe­ kens op een bestaand systeem. Een goed onderscheidend kenmerk in een decennium nen, laarzen, heren- en kinderschoenen. voorbeeld was haar solotentoonstelling waarin de kunstwereld juist een politisering Warhol wilde deze hele verzameling ten­ #+21.00 in De Appel in 2016, waar ze de doormaakte, of dat nu over marktwerking toonstellen, inclusief kast. Hij wilde simpel­ tentoonstellingsruimte benaderde als een ging, gentrificatie, dekolonisatie en veilige weg wat in de opslag stond naar de tentoon­ plek van een geënsceneerde archeologische ruimtes in het (kunst)onderwijs. stellingsruimtes boven verplaatsen, en zo opgraving. Met deze installatie maakte ze Van Imhoff heeft een praktijk ontwikkelt min mogelijk veranderen. Het schijnt een expliciet duidelijk dat het kunstwerk en zijn waarin ze voorwerpen van anderen direct in fikse kelder te zijn geweest, die veel weg had presentatieplek onmogelijk los van elkaar te haar eigen werk opneemt. Dat is iets anders van een bourgeois kringloopwinkel, vol met koppelen te zijn. De tweede verdieping van dan kunstwerken als uitgangspunt of refe­ niet altijd even goed gesorteerde voorwer­ het voormalige Amsterdamse herenhuis rentie gebruiken. De originelen blijven nage­ pen die mettertijd overbodig geworden aan de Prins Hendrikkade werd voorzien noeg intact en worden door haar ingreep waren. Er waren rekken vol schildersdoe­ van een nieuwe, verhoogde witte vloer aan een nieuw publiek getoond. De parallel met Warhol en Amerikaanse kunstenaars als Koons en Levine is evident. Ook hun werk roept belangrijke vragen op over origi­ naliteit, eigendom en bezit. De grens tussen culturele apropriatie en inspiratie is dun. Saskia Noor van Imhoff kan andermans werk als materiaal hanteren, zodat er onge­ merkt samenwerking ontstaat. Warhol omringde zich tijdens zijn leven met misfits, met figuren die al dan niet uit eigen keus aan de rand van de maatschappij leven. Saskia Noor van Imhoff, #+28.00, Tegelijkertijd begaf hij zich in een elitecul­ Galerie Fons Welters, Amsterdam, 2017 tuur van beroemdheden en politieke kop­ Foto Gert Jan van Rooij stukken. Hij schilderde zowel Marilyn als Mao. Van Imhoff lijkt op een soortgelijke manier door de wereld te laveren, zij het dat om ze te zeefdrukken. Van Imhoff gaat haar wereld die van (museale) voorwerpen voorbij aan dergelijke culturele en sociale en wereldse dingen is. Ze vindt haar plek ordes. Een gemusealiseerd voorwerp is voor tussen gelauwerde museumstukken, verge­ haar eenvoudigweg materiaal. Dat het ten werken en gevonden voorwerpen. Met onderwerp van haar kunstwerken in de grote doortastendheid werkt ze samen met afgelopen jaren de conservatie van kunst zowel de opbouwploegen van tentoonstel­ zelf is, kun je vervolgens elitair noemen, of lingslocaties als museumdirecteuren, pro­ zelfs incestueus. Of beter gezegd: het vergt ducenten en bruikleengevers. Sterker nog, hoe dan ook een zekere kennis en inwijding die onderhandelingen en gesprekken zijn om te begrijpen hoe rigoureus de reductie integraal onderdeel van haar werk. Hierbij van kunstvoorwerp tot materiaal nu eigen­ valt het onderscheid tussen het werk en de lijk is. In Van Imhoffs installaties zijn bij totstandkoming ervan weg.2 nadere beschouwing subtiele hiërarchieën Saskia Noor van Imhoff, #+23.00, Stedelijk Museum Amsterdam, 2016 Warhol adoreerde beroemdheden en te ontdekken, of opnieuw beter gezegd: het Foto Gert Jan van Rooij aspireerde beroemdheid. Dat was een reden zijn juist de hiërarchieën die subtiel worden De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 15 bevraagd en ondermijnd. Terwijl een muse­ schalige woonomgevingen zijn vaak nega­ um waarde aan objecten toekent en door de tieve symbolen geworden voor de (on)-­ tentoonstellingsinrichting bepaalt (of maakbaarheid van de samenleving. In hoog manipuleert) hoe we naar objecten kijken, tempo werden na de Tweede Wereldoorlog probeert Van Imhoff het bestaan van ran­ programma’s voor wonen en werken geïn­ gordes duidelijk te maken. Titels van wer­ troduceerd en seriematige gebouwen uit de ken benadrukken een systematiek en spo­ grond gestampt, maar er werd te weinig ren het publiek aan tot het zoeken naar nagedacht over hoe ruimtelijke en onge­ onderliggende systemen. Van Imhoff num­ plande ontwikkelingen zo’n omgeving stu­ mert haar werk met codes die per werk of ren. In Almere is echter een kentering gaan­ per tentoonstelling bestaan uit een reeks de met de oprichting van een heus oplopende cijfers.3 Daarnaast worden International New Town Institute, waarin het bekende museale dragers als de witte muur verleden, heden en de toekomst van geplan­ of de sokkel opnieuw bekeken: ze vloeien de gemeenschappen worden bestudeerd. vaak in elkaar over of wisselen van positie. Hier viert de stad haar jonge geschiedenis En telkens luidt de achterliggende vraag: en komt er ruimte vrij voor andere, progres­ waar begint de wereld en eindigt de ten­ sievere interpretaties. toonstelling? Als we Van Imhoffs oeuvre tot dusver Tegelijk met haar expositie in De Appel lezen als een reeks schaalmodellen en toonde het Stedelijk Museum Amsterdam maquettes voor bewoonbare architectuur, de aangekochte installatie #+23.00. In zien we wonderlijke plannen voor een nieu­ twee ruimtes waren voorwerpen uit het we stad. Zouden we niet moeten uitkijken museumdepot en andere, door de kunste­ naar een vooruitstrevende woonwijk van naar bijeengebrachte voorwerpen op ver­ haar hand, waarin enkel een paar losse hoogde podia te zien. De muur achter de structuren en voorwerpen worden aange­ installatie was opengemaakt en verschafte reikt, zodat ruimte ontstaat voor te leggen een blik op de opslagruimte van het muse­ verbanden? Hoe zou deze kunstenaar op um zelf; daar lagen of stonden stukken die een plek met alleen nieuwe geschiedenis cul­ lastig of nauwelijks te verplaatsen waren tuur weten te maken? En waar bevinden naar het grotere depot waarover het muse­ zich de new towns van de toekomst? Zou um beschikt. Een gekleurde perspex plaat Saskia Noor van Imhoff als kind hebben sloot de kier af die uitzicht bood op de gedacht dat zij als volwassene op de maan opslagruimte. Centraal op de podia stond zou wonen in een hagelschoon wit land­ een aantal glanzende perspex replica’s van schap met zuivere leegtes en vergezichten? Donald Judds stoelen uit de collectie en die Zo ver is het nog niet, maar haar praktijk stoelen zelf. In de ruimte tussen de stoel en reikt een alternatief uitzicht aan op onze de perspex kopie waren steeds sculpturen met spullen en regels bezaaide wereld. Het en andere museale voorwerpen geplaatst. in depots opgestapelde erfgoed kondigt de De perspex vormen deden dienst als sculp­ nieuwe wereld al aan. Het is alleen wachten tuur en hadden tegelijkertijd de technische op een greep uit de snoeptrommel. eigenschappen van een vitrine, waardoor ze Een bijzonder voorbeeld is het recente (volgens de strikte richtlijnen van het muse­ werk #+32.001 Hot-bain marie drop-in, dat um) op of tegen de originele ‘Judds’ begin 2018 in de Hermitage in Amsterdam geplaatst mochten worden. te zien was. Met een deel van de aan haar Het was een dwaze en tegelijk dappere Saskia Noor van Imhoff, #+32.001 Hot-bain marie drop-in, Hermitage Amsterdam, 2017 toegekende ABN AMRO Kunstprijs kocht ingreep. Werk uit de collectie werd in de Foto Gert Jan van Rooij Van Imhoff een aantal kleinere, tweedi­ museumzaal getoond, maar fungeerde tege­ mensionale kunstwerken op een veiling van lijk als materiaal in een compositie, schijn­ boventallig geworden werken uit de ABN baar ontdaan van zijn specifieke eigen­ Amsterdam dit signaleert is opvallend. Dit is dit jaar met de opstelling #+31.00 tijdens AMRO-kunstcollectie aan – ze kocht ze als schappen of culturele waarde. Het leverde de man die een tentoonstelling in het Paleis de tentoonstelling naar aanleiding van de het ware terug. Ze plaatste de door haar ver­ een absurdistische tentoonstelling te mid­ voor Schone Kunsten in Brussel Reis van Prix de Rome in de Kunsthal.5 De bestaande worven stukken in meerlagige glazen vitri­ den van de andere tentoonstellingen in het Rudi Fuchs langs de kunst der Lage Landen opslagruimtes, grenzend aan de door de nes die als doorzichtige ijskasten in een museum op. Bezoekers stonden bij de instal­ noemde, en daarin het werk van Karel kunstenaar gekozen tentoonstellingsruim­ lange gang van het museum stonden, latie, zoekend naar de gemene deler van wat Appel met dat van andere Nederlandse kun­ te, werden door middel van een rechthoekig omgeven met stenen en zout (een conserve­ een onnavolgbare selectie van een curator stenaars vergeleek. Zo prominent als Fuchs gat in de muur zichtbaar gemaakt. Deze ringsmiddel, veroorzaker van verwering (of leek, maar keken naar wat uiteindelijk een zich aanwezig stelde als de auteur of afzen­ doorkijk was opgevuld met een oranje meer specifiek: corrosie), smaakmaker én op zichzelf staand kunstwerk bleek te zijn. der van een tentoonstelling, zo afwezig blijft gekleurde transparante kunststof, waar­ oud betaalmiddel). Een voormalige, inmid­ Alsof een buitenaards wezen een bouw­ Van Imhoff in haar werk als het gaat om de door een holte in de muur ontstond. Aan de dels archaïsch ogende stalen Lips- werk van gevonden spullen had opgetrok­ inhoudelijke duiding der dingen. ene kant van deze muur lagen artefacten geldautomaat met het oude AMRO-logo, die ken, zonder beïnvloed te zijn door of weet te Voor Van Imhoff is de presentatieplek van de kunstenaar, erachter waren de sil­ in een felroze nis was geplaatst (met licht hebben van de culturele betekenis ervan. vaak de aanleiding voor een werk. Door het houetten van de voorwerpen in de opslag­ dat gebruikt wordt om gewassen sneller te Voor de reeks Second Spade ging Van vermengen van typologieën op het gebied ruimte zichtbaar. Het roze licht in de perso­ laten groeien), keek uit over de vitrines. Imhoff in 2017 een samenwerking aan met van zowel conservering als presentatie ont­ nenlift die toegang gaf tot de installatie, Inmiddels heeft de bank – een instituut dat lichtontwerper Arnout Meijer. Niet de con­ staan er strak geregisseerde, vervreemden­ zorgde er voor dat de bezoekers het licht in bestaat bij de gratie van waarde en bewa­ servering van kunst was nu het onderwerp, de landschappen, die aandoen als de decors de installatie als groen waarnamen, en ring, en zich moet hoeden voor inflatie én als wel de methodiek van een productietech­ van een sciencefictionfilm als Blade Runner slechts gradueel kwam het oorspronkelijk speculatie – de vitrines van Van Imhoff niek, namelijk het gieten van tin. Dat leidde of 2001: A Space Odyssey, of van de serie wittere tl-licht terug. Het vervreemdende weer aangekocht voor de bedrijfscollectie. tot een reeks sculpturen van het gelegen­ Black Mirror. Het werk van Van Imhoff effect herinnerde nog het meest aan een te heidsduo voor een groepstentoonstelling in staat mensen toe om zich modern te voelen. lang bezoek aan de cosmetica- en parfum­ het Zuiderzeemuseum te Enkhuizen. Meijer Door de futuristische interieurs, gecombi­ afdeling van warenhuizen, waar onder een Noten en Van Imhoff zette de methodiek van het neerd met ‘kille’ technologie ontstaan nieu­ harde belichting eindeloos in spiegelende tin gieten in om een aantal staande en han­ we omstandigheden die een nieuwe manier oppervlaktes kan worden gestaard. 1 Elena Filipovic (red.), The Artist as Curator: An gende volumes te vullen, die eruitzagen als van wonen dichterbij lijken te brengen. Wie Aan de wand hingen een degen en een Anthology. Milaan, Mousse Publishing, 2017. 2 Gesprek van de auteur met Saskia Noor van verlichte uithangborden van restaurants, of verlangt er niet naar het uitproberen van schermmasker, zo’n masker dat elektrische Imhoff, 3 juli 2018. vitrines uit geologische musea. Doorsnedes een tijdmachine? Of is zo’n machine al stroming geleidt. Zo wordt een ‘steek’ met 3 Aan die cijfers voegt Van Imhoff (soms) een van wassen vormen, maar ook gietkanalen, voorhanden in de depots van musea? de bolle punt van het degen digitaal geregis­ voetnoot toe, die verwijst naar een poëtische of zand en gipsen mallen werden geklemd tus­ In een solopresentatie #+28.00 van Van treerd zodra de schermer geraakt wordt. evocerende tekst. Bij #+23.00: ‘A. A violent sen rechthoekige blauw- en groengekleurde Imhoff in Galerie Fons Welters in 2017 Een verwijzing naar de ‘meetbaarheid’ van order is disorder; and / B. A great disorder is an transparante kunststof bakken. leken onderdelen van een nieuwbouwwo­ ons lichaam en de nieuwe vormen van bio­ order. These two things are one. (Pages of Rudi Fuchs schreef in De Groene Amster­ ning in wording over de tentoonstellings­ metrische controle? Bij de entree hingen illustrations.) / (Wallace Stevens, ‘Connoisseur dammer dat het werk hem deed denken aan ruimte verspreid. Het geheel had veel weg een kaars in een gegoten bronzen houder en of Chaos’ in Collected Poems. Faber & Faber.)’ Bij #+31.00: ‘Fairly soft, very heavy, semi-hard afgegraven grond, een stuk doorsnede van van een soort esthetische bouwplaats die een stuk fragile tape. Röntgenfoto’s die op (3-3.5), ductile, malleable, / hackly fracture de aarde: ‘Vochtige aarde waarvan de don­ louter met zorg gekozen fragmenten toon­ prints van geluidsgolven leken, gaven de (can be scratched with a fingernail). / Opaque kere geur onbeschrijflijk is hoewel die lijkt de. Schoonheid is een teken van intelligen­ installatie als geheel een haast infografisch with metallic lustre. Very thin sheets / are op hoe in de herfst een nat bos ruikt. Langs tie; de aanwezigheid (en waarneming) en medisch karakter. translucent, letting through weak, greenish die gladde kant heeft de scherpe spade alles ervan betekent dat er sprake is van cultuur. De betekenis van het werk van Van Imhoff light. / Dissolves easily, leaving the solution doorgesneden. Daar komt nu alles aan het Bij aankomst in de ruimte waren deels raakt niet snel uitgeput. Door systemen en pale-blue.’. Bij #+28.00: ‘a black line, tasting licht wat er gaande was. Bijvoorbeeld zien gestucte muren, glazen verpakkingen en principes op te stapelen ontstaan telkens of metal, cold to the touch / the line breaks off we gekrioel van wortels en ander groeisel. een veelheid aan metalen lijnen te zien. Een nieuwe kruisingen en lagen. Zo’n variatie in into sideways /sidetracks, side-thoughts / a detour, a discourse / appearance: transparent Misschien het gekronkel van wormen en vervolg op de reeks Second Spade maakte de herhaling vereist een grote vaardigheid. solid / slightly yellow (correspond to the kevers die onder de grond leven. Je hebt het eveneens deel uit van de galeriepresentatie. Net als bij een schaakspel is de afwisseling standard glass color piece of crodino)’. gevoel dat je binnenkijkt in de geheimzin­ Opvallend was een geperst, zwart polys­ van zetten telkens weer aanleiding voor 4 Rudi Fuchs, ‘Aan het licht’, De Groene nigheid zelf.’4 tyreen volume met een openstaande klep andere bordopstellingen, keuzes en uitkom­ Amsterdammer, 3 mei 2017. Een belangrijke observatie. Het doet ver­ dat in een gat in de muur was geschoven. sten. Dit maakt haar oeuvre sterk samen­ 5 Zie ook: Laurens Otto, ‘Ontregelde orde’, in: moeden dat er iets verstopt was, en dat er Het leek de binnenkant van zo’n enorme hangend; men kan zich een overzicht van Prix de Rome Beeldende Kunst 2017, Rotterdam, een ‘openbaring’ plaatsvond in het werk rugzak, gebruikt door de immer fietsende alle werken en hun mogelijke onderliggende nai010, 2017. van Van Imhoff. Haar werk drijft inderdaad bezorgers van bijvoorbeeld Deliveroo, die verhoudingen voorstellen. Tegelijkertijd 6 Michelle Provoost en Wouter Vanstiphout, op de emotie van de ontdekking. Doorlopend gebruikt wordt om eten warm te houden. dreigt hiermee ook een voorspelbare strate­ ‘The New Town: voorstel voor een architectuurhistorisch project’, 3 oktober wordt de suggestie van nieuwe vondsten Ontdaan van een stoffen omhulsel verkreeg gie in te treden die gewoon weer een nieuwe 2007, vpro.nl/programmas/tegenlicht/lees/ gewekt en rijzen vermoedens over het het werk een monumentaal karakter, net rangorde veronderstelt. bijlagen/2007-2008/ik-en-het-web/ belang van wat getoond wordt, alsof er voor als de Brillo-dozen van Warhol. Het werk van Van Imhoff heeft in dat the-new-town-voorstel-voor-een- een nieuw soort erfgoed wordt geadver­ De laatste jaren verandert Van Imhoff opzicht veel gemeen met het fenomeen van architectuurhistorisch-project.html. teerd. Dat juist Fuchs, voormalig directeur met haar installaties steeds vaker de schaal de new towns, dat wil zeggen van steden die van het Van Abbemuseum, Haags van de tentoonstellingsruimte. De grootste volgens een uniform stedenbouwkundig Gemeentemuseum en Stedelijk Museum architectonische ingreep tot nu toe deed ze concept werden ontwikkeld.6 Deze groot­ De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 16 ‘Ik stop niet eer ik het heb verwezenlijkt’ Over Verhalen en reflecties van Axel Vervoordt

Bart De Baere leidt Axel Vervoordt rond in de collectie van het M HKA en toont ‘Er is geen taal zonder kultuur’ (1987) van Ben Foto Fred Debrock, ID Photo Agency, 2017, eerder gepubliceerd in ‘Knack Weekend’

MARC KREGTING is. Maar ook imperfectie en bescheidenheid Verhalen en reflecties onderstreept dan ook voor in.8 Behalve onthechting moet een kunnen doorslaggevend zijn. Bij elkaar heb­ tweemaal het statuut van ‘de emotionele authentiek object verdieping teweegbrengen Op de achterflap van Verhalen en reflecties, ben Vervoordts kunstobjecten het eclecticis­ waarheid’. Zijn schoonzoon Michael James die van een uiterste eenvoud is, in een vorig jaar uitgebracht ter gelegenheid van me van hun verzamelaar gemeen, die in zijn Gardner heeft haar als geheel opgetekend, moment dat eeuwig duurt. Men waant zich zijn zeventigste verjaardag, staat dat Axel ‘passie’ alles lijkt te adoreren, behalve hol zodat het boek gesproken memoires omvat. vrij en ervaart een ruimte waarin zich alle tij­ Vervoordt ‘geen waarde’ hecht ‘aan de laat­ formalisme. Zelf onderscheidde Vervoordt En zoals in al Vervoordts publicaties wordt den tegelijk manifesteren door de sensatie ste trends’. Die licht pleonastische combina­ al vroeg drie fascinaties, met afzonderlijke de tekst geassisteerd door foto’s van de van een aanwezige afwezigheid. De eerste tie van substantief en adjectief is gerecycled. uitwerkingen. Ten eerste hedendaagse en auteur, zijn familie, dieren en collectie.6 sporen van zo’n artistieke leegte zijn volgens Aan het begin van de eeuw gebruikte de oosterse arte povera, die aanzet tot medita­ Of die houding nu inclusief of annexe­ Vervoordt te vinden in de Spaanse grot El Belgische kunsthandelaar en tentoonstel­ tie en natuurzin. Daarnaast architectuur, rend moet heten, ze komt voort uit het Castillo, waar 40.000 jaar geleden een onbe­ lingsmaker haar zelf in één van de schitte­ die harmonie vertegenwoordigt. En ten slot­ niet-erkennen van grenzen. Dankzij de pre­ kende een afdruk van zijn hand achterliet.9 rende boeken over zijn smaak. Daarna werd te barok, zowel opgesmukt als landelijk, die tentieloze ambachtelijkheid en puurheid Interessant is dat Verhalen en reflecties ook ze overgenomen door een cultuurpolitiek het goede leven met vrienden memoreert.3 door de eeuwen heen opent zich, is een voorbeeld geeft van kunst die niet heelt. overzichtsblad, met een extra adjectief: ‘n’at­ Het overkoepelende effect van kunst bij Vervoordts overtuiging, bij objecten en ten­ In zijn militaire diensttijd, aangegaan omdat tache aucune importance aux dernières Vervoordt is heilzaamheid. Desgewenst toonstellingen een zekere magie, die hij op een universitaire studie economie binnen tendances’. Niet alleen cureert Vervoordt toont het ‘patina’, nog zo’n weerkerend zijn publiek probeert over te planten. De ver­ klaslokalen hem niet lag, kocht Vervoordt zijn gedachtegoed, er kan geen misverstand begrip, dat vroegere gebruikers gedurig en binder blijkt een heler: ‘Het is mijn taak om voor een zacht prijsje het schilderij La bestaan over zijn bedoelingen. Beletseltekens tevreden met het object hebben verkeerd. het overbodige te elimineren en de essentie Mémoire van René Magritte. Het laat een in de volgende achterflapzin intimideren Vervoordt trekt die affiniteit door naar de van de dingen naar boven te halen, objecten klassiek gebeeldhouwd hoofd zien dat bloedt bijna: ‘Zijn smaak is gericht op meerdere voorkeur die hij van jongs af voor oude een betere plaats te geven en ruimten te ont­ bij het rechteroog. Na verloop van tijd begon eeuwen, continenten en periodes…’. Ook dat mensen had, wegens hun kennis en herin­ werpen die mensen gelukkig maken.’ Aan het doek de jonge Vervoordt te storen. ‘Er blijkt een auteursuitspraak, waarvoor de neringen. Aan het patina op zeventien­ Vervoordts diverse activiteiten mag zoge­ was te veel negatieve energie.’ Daarom ver­ eerste in de derde persoon was veranderd.1 de-eeuws Mingporselein uit een scheeps­ zegd een prijskaartje hangen, ze hebben kocht hij de Magritte door. Dat hij daarbij Hier wordt een kunstbenadering voorge­ wrak verbindt hij consequenties, waaruit filantropische trekken. Dat niet alleen voor een aardige winst maakte, doet voor legd die breed en onthecht is. De pluriformi­ blijkt dat verstreken tijd zelfs schepper is design maar ook voor kunst het geluk van Vervoordt minder ter zake, anno 2017.10 La teit van Vervoordts smaak moet berusten op geweest: ‘De ooit schitterend blauw-en-wit­ klanten wordt benoemd, is zeldzaam. Mémoire liet hem niet ontsnappen aan de een kennis van tradities. In Verhalen en te kleuren waren nu zacht en verbleekt. Elimineren is wél een notoire artistieke acti­ wereld en confronteerde hem veeleer met reflecties wordt bericht dat hij autodidact is, Maar dat is precies wat ik mooi vind. Ik heb viteit, waarbij less more is en schrijven strijd. Later zou hij na kennismaking met leergierig en reislustig. Laatstgenoemde liever mat dan glanzend. […] De natuur gaf schrappen. Alles dient hier een zuivere erva­ Chinees taoïsme, Japans zenboeddhisme en eigenschap steunt de onthechtheid, omdat het oorspronkelijke werk een nieuwe ring bij de ontvangende partij. Vervoordt Koreaanse filosofie beseffen geen voeling te Vervoordt laat uitschijnen dat bij een kunst­ dimensie.’4 onthoudt daarbij de lessen van kunstenaar hebben met wat ‘agressief’ is. liefhebber artistiek-maatschappelijk nut In zijn kunstkeuzes poetst Vervoordt, Jef Verheyen en neuroloog-kunstverzame­ minder telt dan persoonlijke groei. naar zijn overtuiging handelend in antiek laar Jos Macken, die vrienden werden en die Vastgestelde overeenkomsten tussen objec­ dat hedendaags en toekomstig is, cultureel hij in al zijn publicaties dankbaar vermeldt: Een gouden tijdperk ten uit het verleden abstraheert hij tot ‘de verschil secuur weg om een maximaal ‘Ze zeiden me nooit decoratief te zijn – om essentie’. Zij brengt hem in balans met zich­ bereik te krijgen.5 Zijn website weerspiegelt dat koste wat het kost te vermijden. Zijn eerste publieke daad verricht Vervoordt zelf.2 die aspiratie. Te vinden zijn daar louter de Decoratief zijn is dingen doen alleen maar eveneens tijdens zijn dienstplicht. Hij koopt Dat streven naar evenwicht en verbin­ wereldtalen Engels, Mandarijn en Russisch. om anderen te behagen, schoonheid omwil­ elf vervallen zestiende-eeuwse huizen in de ding keert terug in de waarden die Vervoordt Dat lijkt geen politiek statement, maar een le van de schoonheid creëren.’7 Antwerpse Vlaeykensgang, pal in het cen­ toekent aan kunst. Hij zoekt ‘universele ver­ kwestie van inschikken. Meedoen van Bij een helende presentatie worden kijkers trum. Van het stadsbestuur mag hij ze slo­ banden tussen verschillende genres over Vervoordts kleine moedertaal zou, hoewel omgeven door geschiedenis die verhalen ver­ pen. Maar hij kiest voor een proces van res­ geografische grenzen en tijd heen’. Geslaagd hij het woord nooit in de mond heeft geno­ telt. Echte kunst schept levenskunst, orga­ tauratie, dat hij principieel huldigt boven werk demonstreert beproefde verhoudin­ men, narcistisch zijn. Voor het geringe en nisch, in een paradoxale illusie van onbemid­ renovatie.11 Zoiets vergt behalve veel tijd gen, waarvan de gulden snede het bekendst nabije is wel plaats als individueel surplus. deldheid. Vervoordt zet er de term ‘volledig’ natuurlijk ook veel geld. Toch financiert de De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 17 jonge Vervoordt alles zelf. Noodgedwongen, om zijn tariki hongan. Dat begrip uit het zen­ oog voor stoffen en kleuren, zij completeert tingen die misschien niet consequent zijn want de minister tot wie hij zich wendde boeddhisme duidt op het vermogen om haar maaltijden met decoraties van de eet­ maar wel consistent. voldeed slechts aan het cliché van een ver­ ‘jezelf in de hand van anderen [te] leggen’ tafel. Haar creativiteit, mag je daaruit aflei­ De vraag is wat er wordt geschapen en kwistende overheid. De bijbehorende anek­ en ‘op de kracht van anderen [te] vertrou­ den, ressorteert onder zijn speelruimte. ervaren. In opdracht van een echtpaar met dote staat in Verhalen en reflecties, waar de wen om je dromen te verwezenlijken’. Is Vallen kunstenaars-vrienden-klanten daar verschillende Europese huizen ontwierpen aankoop van de Vlaeykensgang is gedateerd succes dus een samenspel? Zou de wereld evenzeer onder? Hoe ambivalent bijvoor­ de Vervoordts het interieur van een pand op Pasen 1969. Volgens In het spoor van meer of minder egalitair zijn wanneer ze beeld is de loftuiting van architecte Hilde aan een stuk van de Côte d’Azur dat ‘niets wabi en andere bronnen gebeurde dit nog in werd bevolkt door Axels? Welke rol speelt Daem: ‘De heerlijkste momenten met May veranderd lijkt sinds de tijd dat Scott en 1968. In het jaar van studentenopstanden coöperatie in zijn praktijk? zijn ’s morgens vroeg, vóór iedereen ont­ Zelda Fitzgerald er verbleven. Het lawaai van in onder meer Parijs en Leuven, toen alles Vervoordt kan slechts zijn drijfveer open­ waakt, wanneer ze zorgzaam het ontbijt het massatoerisme is op dit bevoorrechte anders moest, zette de net volwassen baren: ‘Ik droom van iets en ik stop niet eer klaarmaakt en reeds nadenkt over het mid­ plekje niet te horen. De zee is alleen bereik­ Vervoordt zich dus aan restauratie. Hij ik het heb verwezenlijkt.’ Zo kocht hij een dagmaal, waar de vriendentafel gedekt zal baar via privépontons en er loopt maar één karakteriseert de beladen jaren zestig als eeuwenoud kasteel in ’s-Gravenwezel en worden, waar we het best kunnen genieten pad langs de zee: het pad van de douaniers.’ ‘een gouden tijdperk voor het vinden en onderwierp het, in zijn gekende mix van van de zon of regenweer, welk bloemen­ Het zijn frasen uit een catalogus, die door kopen van het mooiste Engelse en Europese restaureren en elimineren, aan een meticu­ kleuren de tafels zullen sieren.’17 Vervoordt is geautoriseerd. Zo voelt het meubilair en decoratieve kunst uit de zes­ leuze ‘zuiveringsoperatie’. Vervoordts Levenskunst heeft volgens Vervoordt minder bezwaarlijk aan om verder te cite­ tiende, zeventiende en achttiende eeuw’. recentste verwezenlijking is Kanaal. Die nochtans minder te maken met kwaliteit ren dat de eigenaars ‘een sfeer [wilden] cre­ De ongevoeligheid voor trends zat er in naam staat voor een cluster van industriële dan met ‘de intentie om globaal te denken ëren van een oud familiehuis en de elk geval jong in. Uit Verhalen en reflecties gebouwen en silo’s aan het Albertkanaal, en lokaal te handelen […] het omarmen van Vervoordts zijn er volledig in geslaagd die valt te begrijpen dat Vervoordt zich verdiep­ dat werd omgebouwd tot een ministad, de essentie van materialen en de dagelijkse illusie te scheppen’.22 te in klassieke muziek en opera, terwijl zijn inclusief permanente kunstwerken (zoals menselijke interactie naar waarde schatten Mocht zo de suggestie rijzen dat hedonis­ leeftijdsgenoten ‘geobsedeerd’ raakten door At the Edge of the World van Anish Kapoor), […] eenvoud, nederigheid, zuiverheid, me begin en eind is, dan klopt dat niet. The Beatles. Van jazz hield hij niet. In al zijn een galerie, lofts, kantoren en luxewinkels. nobelheid zonder sofisticatie, de schoonheid Genot-om-het-genot heeft Vervoordt altijd teksten onthult hij de bron van wat hem Meteen een alternatief visitekaartje voor de van imperfectie en onvolledigheid’. Dit is afgewezen. Levensgeluk stoelt bij hem op raakt, hoe ongelooflijk en onverwacht ook: gemeente Wijnegem, vooral bekend van het tevens zijn uitgebreide notie van de Japanse een dermate grote vertrouwdheid met de de intuïtie. Zij is kennis vóór kennis, begrij­ Shopping Center. levensinstelling wabi, die hij pertinent geen omgeving dat men ermee samenvalt en zich pen voorafgaand aan begrijpen, en kan Al deze spirituele pleisterplaatsen ontbol­ modeverschijnsel of designtrend noemt. kan verliezen. Met onthechting als doel lijkt daarom nooit collectief ageren: ‘Een per­ sterden uit eigen vermogen. De symboliek is Zoiets zou immers zijn waardepatroon aan­ er wel weinig tot geen ruimte voor lichame­ soonlijke filosofie die je alleen vindt in het treffend dat Vervoordt, inmiddels pensioen­ vreten. Zijn bestemming blijft Vervoordt lijkheid, laat staan voor seksualiteit. Toch diepste van de ziel. Een geheel eigen manier gerechtigd, zijn ene zoon een kunst- en de vinden los van commerciële druk, wars van bezigt Vervoordt het woord ‘sensueel’, met van kijken, zien en denken. Er zijn geen andere zoon een vastgoedtak laat beheren. massaproductie. een poëticale betekenis. Het verwijst dan grenzen, geen beperkingen, geen begin, Gelet op zijn accuratesse en de gulheid Met wabi maakte Vervoordt kennis op een naar het appel dat een kunstwerk zou doen geen einde. Dat betekent ook dat er geen zui­ waarmee hij mensen laat delen in zijn geluk van zijn vele reizen. Weer een paradox. aan primaire emoties, in plaats van aan vere en vaststaande regels zijn, geen dog­ (het kasteel in ’s-Gravenwezel is publiek toe­ Ondanks zijn nadruk op het ecologische, cerebraliteit.23 Nog meer draagvlak voor ‘de ma’s of conventies.’12 gankelijk), schaadt hij derden niet die, even­ mag bekend verondersteld worden dat het emotionele waarheid’. Wel vervallen op die Of dit nu new-agedenken of hyperindivi­ eens buiten hun toedoen, een minder gun­ milieu aangetast raakt door vliegverkeer, manier intersubjectieve argumenten om dualisme is, het ademt op paradoxale wijze stige uitgangspositie hebben.14 Maar ook wanneer dat als doel heeft om Oost en het ene te verkiezen boven het andere. objectiviteit. Vervoordt ontkoppelt zich van neutraal zijn de kanttekeningen toch niet te West te verzoenen. Of om huizen te bewo­ Wanneer Vervoordt meer kunstwerken de wereld, om autonoom en onbevooroor­ noemen die Vervoordt plaatst bij actuele en nen, waarbij Vervoordt eveneens kan kie­ selecteert en laat bijeenkomen, zet hij ze deeld zijn keuzes te maken. Schijnbaar doet historische voorvallen. Zoals bij de jaren zen. Voor de winter beschikt hij over een naast elkaar zonder evaluerende signalen, hij dat onder het gesternte van de zestig, die continuïteitshalve en ideologisch chalet in de Alpen, ‘een originele, preten­ maar met de goedkeuring van zijn smaak. Verlichting. Niet voor niets staat in zijn boe­ woelig waren: ‘Het was een minder gelukki­ tieloze familiewoning, geïnspireerd op de Eventuele detailuitleg heeft hij uitbesteed kencollectie ‘de eerste editie van de grote ge periode in de sociale geschiedenis van lokale Zwitserse tradities van Wallis’. Deze aan specialisten. Doordat de voorwerpen Diderot Encyclopaedia’. Toch regeert hier Engeland, omdat door de verlammende stek hadden de Vervoordts zelf gevonden, deel uitmaken van een nieuwe omgeving evengoed een emotionele waarheid, van belasting op de erfenissen, veel grote en omdat de makelaardij niet kon voldoen aan gaan ze ‘goddelijke huwelijken’ aan. waarachter Vervoordt niet besmet denkt te belangrijke landhuizen werden ontdaan hun voorwaarden: zuidoost georiënteerd, Kunstenaar-schrijver Travis Jeppesen rept kunnen worden door een ideologie of reli­ van de rijkdommen die er gedurende eeu­ een bergstroompje in de tuin, geen mast of van een ‘sacred orgy, in which hundreds of gie. Hij verklaart zich zelfs immuun voor wen waren verzameld.’ paal te zien, gelegen in een mooi skigebied. works copulate gracefully’.24 Dát al die bovenpersoonlijke ideeën. Bijvoorbeeld Eveneens moest het chalet dicht bij een objecten voor instituties bijeengebracht door te garanderen dat zijn tentoonstelling vliegveld liggen. Nog een paradox is het kunnen worden door één man, Axel TRA uit 2011 politiek noch dogmatisch is, De hedendaagse moraliteit gebruik van oude materialen uit de omge­ Vervoordt, bewijst dat ook de kunstensector maar aan bezoekers de keuze biedt zich te ving, dankzij ‘plaatselijke vaklui’, in combi­ geprivatiseerd is. En natuurlijk dat hij incon- openen voor nieuwe mogelijkheden.13 Deze Axel Vervoordts carrière is een duurzaam natie met een grote parkeergarage die tournable is geworden. De Japanse kunste­ anti-ideologie positioneert Vervoordt als succesverhaal. Het valt te begrijpen in ter­ Vervoordt onder het huisje uit de rotsen liet naar-vriend had gelijk, dat Vervoordt de ideologische gids. Zijn collectie is een super­ men van schaalvergroting. Tegelijk bestiert hakken, desgewenst ook voor het wagen­ gave van tariki hongan deelachtig is. De markt met een schier oneindig gamma, hij een familiebedrijf dat als een vlakke orga­ park van buren. Pas door dat opgeschoond kunsthandelaar legde zijn lot in handen afgebakend door persoonlijke voorwaarden. nisatie oogt. Zijn medewerkers, en hun even­ uitzicht kon de familie tot rust komen. Want van vele anderen, met uiteenlopende exper­ Bij Vervoordt is ‘kiezen’ waarlijk een werk­ tuele klanten, mogen bijvoorbeeld dagelijks ‘waar kan dat beter dan in een eenvoudige tises, en deze mensen hebben zijn vertrou­ woord. Daarmee toont hij zich een zoon van aanschuiven voor een lunch. Deze maaltij­ berghut waar het fascinerende panorama wen niet beschaamd. zijn moeder, aan wie in Verhalen en reflecties den zijn net als de kunstcollectie uitgebalan­ de geest laat vliegen als een adelaar?’18 Vervoordts onderneming, met inmiddels het openingshoofdstukje is gewijd. Zij leerde ceerd en willen levensgeluk bevorderen. Ze Vervoordts diagnoses en oplossingen zijn een galerie in Hongkong, vormt het tegen­ hem ‘dat je in het leven kunt winnen en ver­ staan onder toezicht van Vervoordts echtge­ zo raak dat ze te denken geven. Volgens hem deel van de winkelketen Action. Voor maxi­ liezen, maar uiteindelijk kun je altijd kiezen. noot May, die ecologisch en holistisch ver­ staat de eenentwintigste eeuw in het teken maal drie euro zijn daar in plastic verpakte Winnaars zijn mensen die hun winst en ver­ antwoord eten voorstaat. Gezondheid, sfeer van recuperatie. We komen ruimte tekort nepsnuisterijen te koop uit ‘het verre lies in beide handen nemen, maar slechts en communicatie liggen dan in elkaars ver­ doordat we dingen weggooien, zegt hij. Het Oosten’. Maar hoe verhouden zich met de winst verder blijven spelen.’ Axels lengde. Voor hun verband is een apart boek kost steeds meer tijd en energie ze in hun Vervoordts activiteiten tot die van scharre­ aanschaf van de Vlaeykensgang geschiedde te raadplegen: Te gast bij May. Tafelen en natuurlijke staat te herstellen. Hij ziet daar­ laars? Aan hen wijdde Elma van Haren in in de geest van zijn moeder, die ook oude koken volgens de seizoenen bij Axel en May om de noodzaak van hergebruik, waardoor 2017 haar debuutroman Mevrouw OVO. Die huizen kocht en restaureerde met filantropi­ Vervoordt. Ook daarin worden ontdekkingen materiaal kan worden omgeturnd tot kunst. afkorting staat voor Officiële Vuilnis sche bijbedoelingen. Zij deed haar aankoop gedeeld. May gaf op het kasteel in Vanuit dat oogpunt richtte Vervoordt het Observant. De mevrouw struint haar buurt bovendien op basis van wat hij kwalificeert ­’s-Gravenwezel, met een eigen kruiden- en M KHA opnieuw in, op verzoek van het af op bruikbaar afval en nutteloze gevonden als een ‘impulsief initiatief’. groentetuin en boomgaard, al jaren ver­ Antwerpse museum zelf. Zijns inziens was voorwerpen. Haar onderhuurappartement In zijn hang naar soberheid en evenwicht maarde lunches en diners. Ze gebruikte het ‘niet bijster ontvankelijk’.19 Met ele­ groeit daardoor in snel tempo dicht, zodat kan Vervoordt het zich permitteren kosten daarbij onder meer een ovalen tafel met mentaire geometrische vormen bracht hij Vervoordts essentie er onvindbaar zou noch moeite te sparen. Hij deed op vijftien­ ruimte voor twintig personen, geplaatst in nieuwe energie en intimiteit in de moder­ raken. Mevrouw OVO, oorspronkelijk Emilia, jarige leeftijd zijn eerste grote kunstaan­ de nabijheid van een openhaardvuur. Daar nistische zalen. De vroegere chaos betoonde wordt verliefd op een getrouwde man uit het koop, in Engeland. Fair vermeldt hij dat hij startten in het weekend soms spontaan misschien meer respect voor het heilige flatgebouw, aan wie ze een buiten aange­ er een lening voor afsloot bij zijn vader, een seminaries en de meest diverse ‘discussies kunstenaarsgenie dan voor de gelovigen die troffen blauwe bank wil schenken. Tijdens succesvol paardenhandelaar (de Vervoordts over vragen, die variëren van de hedendaag­ het publiek zijn. Indien het museum een zijn afwezigheid laat ze jongeren het ding staan in de top 500 van rijkste Belgen). se moraliteit, via de beste manier om brood tempel is, dan ontwijdde Vervoordt het. binnenbrengen en zijn clean witte ‘moder­ Sindsdien werd de kloof tussen grootverdie­ te bakken, tot het creëren van grote opera’s’. Cruciaal voor hem was een thuisgevoel te ne’ bank verwijderen. Maar ze smijten veel ners en modale werknemers slechts dieper, Hier dient zich weer een paradox aan. De scheppen, bijvoorbeeld door een wabi cube meer weg uit de huiskamer, een eliminatie zodat het kopen van één huis ook voor mid­ Vervoordts geloven bij hun genereuze bena­ en een gratis toegankelijke leesruimte, als die ze legitimeert met de uitspraak dat hij denklassen niet meer is weggelegd. In zo’n dering van het bestaan niet in hiërarchie, ‘ontmoetings- en reflectieplaats’.20 Dit van ‘bezielde spullen’ zou houden. Dit pati­ groeiend machtsonevenwicht valt er niet maar deelname aan hun vieringen lijkt niet museum voor moderne kunst moest laag­ na-argument herhaalt ze tegenover de ver­ veel te kiezen, laat staan met winst te spe­ voor iedereen weggelegd. In primaire en drempelig worden. En doordat Vervoordt bijsterde man zelf. Bezieling is volgens haar len, voor wie geen fortuin geërfd heeft. Dat secundaire publicaties vallen namen van recuperatie-hout inzette gaf hij, onderne­ de essentie, die zorgt voor ‘warmte, beschut­ is meteen de centrale stelling waarmee de vele beroemdheden en autoriteiten, gevoegd mer pur sang, aan de stad waarlijk een ting, een vredige omgeving’. Zeker harde Franse econoom Thomas Piketty in zijn bij die van een enkele boer uit de kasteelom­ cadeau: ‘Er wordt al genoeg verspild bij werkers, redeneert mevrouw OVO, willen boek Le Capital au XXIe siècle uit 2013 de geving. En hoe divers de tafelgesprekken overheidsopdrachten.’21 hun hoofd leeg kunnen maken op een ‘eigen wereld opschrikte: net als in de negentiende ook zijn, onder dit filosofisch-cultureel veilige plek’. En, beweert ze tegen haar ver­ eeuw brengt familiekapitaal meer op dan frame blijft veel expertise uit de universiteit hoopte lief: ‘ik wist gewoon dat die blauwe arbeid. Aldus fundeert Vervoordt, het tegen­ van het leven irrelevant.15 De vrienden heb­ Een bitter morsig afvalding bank helemaal jou was’. overgestelde van een luierik, zijn praktijk ben steevast verstand van wijn; op alle foto’s Natuurlijk schrijft Elma van Haren niet terecht op historische continuïteit. van Vervoordts uitgelezen interieurs bran­ Bij het respect dat Vervoordt voor anderen over Vervoordts gedachtegoed, maar haar Hem valt het niet aan te rekenen dat hij den de kaarsen sfeerrijk (niet om licht te eist, is eerlijkheid jegens zichzelf inbegre­ groteske roman verheldert het wel. Mevrouw geboren werd in een vermogend gezin, brengen) en de haard knus (niet om zich op pen. De verleiding is groot om rond die OVO’s huisvredebreukverklaring wordt niet maar het is even redelijk te wijzen op men­ te warmen). eigenschappen aanhalingstekens te zetten, geloofd. Ze vlucht in een bus en stapt uit bij sen die, omdat ze niets meer te verliezen De Vervoordts betonen zich gezegend in omdat deze filantropie zich onmogelijk kan een immens blauw gebouw, met grote gele hebben, een reis ondernemen om elders een een permanente yin-yangtoestand. Toch is bevrijden van economie. Het zijn competen­ letters. Eindelijk komt ze thuis, want herkent huis te bouwen. Ze krijgen dan allerlei eti­ mevrouw degene die toeziet op deze balans ties. In de niet-ideologische ideologie wor­ de diepe kleur van de bank. De naam blijft ketten opgespeld, waarvan ‘vluchteling’ het door te beletten dat haar man een Icarus den ze meteen sleutelbegrippen, waarvan er ongenoemd, maar ze valt voor de Ikea. In die gunstigste is. Hopelijk zijn ze even onbe­ wordt. Tegenover zijn eeuwigheidsverlan­ al meer de revue zijn gepasseerd. Al deze multinational van de gelijkschakeling begint vreesd als Vervoordt, die door de Japanse gen plaatst zij haar gehechtheid aan het tij­ woorden herbergen paradoxen. Over een ze een nieuw illegaal leven als MWW kunstenaar Sadaharu Horio werd geprezen delijke.16 Hij complimenteert haar scherpe lange periode verkondigt Vervoordt opvat­ (MeubelWegWijzer): ‘ ’s-Nachts vertel ik de De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 18

De Kanaalsite in Wijnegem Foto Jan Liégois, Axel & May Vervoordt Foundation

meubels en voorwerpen verhalen hoe ze vonden. Toen Vervoordt, op zoek naar ‘een met het volle van de stijl van het verleden. een paar jaar verhuist het museum naar een behandeld zullen worden als ze eenmaal weekendverblijf’, op een kavel van een land­ Ik behoud het beste en ik verwijder al het nieuwe locatie in de buurt. gekocht zijn. Hondenharen, jamhanden van goed een vervallen orangerie kon huren en andere. Alleen het essentiële blijft bestaan.’ 20 In INTUITION (Gent, MER Paper Kunsthalle, kinderen, koffie- en wijnvlekken, modderige restaureren, mocht hij niets bijmaken bui­ (Het Verhaal van een Stijl, p. 168) 2017) stelde Vervoordt dat kunst gaat over voetafdrukken op de tapijten, omgevallen ten dat domein-in-een-domein. De landei­ 9 Leap into the Void, Antwerpen, Axel Vervoordt verbindingen (connections) tussen kunstenaar Gallery, 2014, p. 7. en werk, en tussen werk en publiek. In deze borden spaghetti op witte en gele bekledin­ genaar herinnerde hem en zijn bouwlustige 10 In Het Verhaal van een Stijl (p. 9) vertelt hij dit zesde en laatste tentoonstelling bij de Biënnale gen, bloedvlekken op het beddengoed. De zoontje later aan die verordening en ‘prachtig schilderij’ te hebben gekocht voor van Venetië expliciteerde hij zijn verlangen om onvermijdelijke slijtage. Als troost zeg ik Vervoordt kookte van woede: ‘Ik vertelde 75.000 BF, tot afgrijzen van zijn vader die het de fundamenten voor een nieuwe beschaving erbij, dat ze karakter zullen krijgen door de May dat we nooit meer een huis zouden ‘haatte’ en ‘vond dat ik er te veel geld voor had te leggen, gebaseerd op traditie en ervaring. jaren heen, dat het aan de oppervlakte zal huren. Ik wilde niet dat een huisbaas mij betaald. Uiteindelijk had ik het schilderij zo 21 Volgens Dirk Pültau was het transformatie­ komen wie een hart van goud heeft en wie nog de les spelde en wreed was tegen mijn vaak bestudeerd, dat ik het ergens op de grond project echter ‘de duurste reclamecampagne een bitter morsig afvalding zal worden’. Het zoon.’ neerlegde in mijn kamer, ik kon er niet meer ooit uit de geschiedenis van de Vlaamse patinabegrip krijgt een nuance. naar kijken.’ Een van vaders vrienden betaalde kunstwereld’ (De Witte Raaf, nr. 189, 2017). er vervolgens 375.000 BF voor. ‘Ik wou Vervoordt is eveneens aangezocht om voor het Anders dan Vervoordts moeder aanbeval eigenlijk dat ik het niet had gedaan. Het is nu nieuwe Antwerpse diamantmuseum een kan mevrouw OVO alias Emilia niet kiezen. Noten vele tientallen miljoenen frank waard.’ wonderkabinet in te richten. Ze blijkt een outcast die van haar therapeut 11 Armelle Baron: ‘Voor Axel betekent 22 Tijdloze Interieurs, pp. 77-78. heeft geleerd in zichzelf te geloven. Bij die 1 Meredith Etherington-Smith, Axel Vervoordt. ‘restaureren’ niet ‘in de oorspronkelijke staat 23 Geert Van der Speeten, ‘Alles van waarde is professional belandde ze, blijkt ten langen Het Verhaal van een Stijl, Parijs, Assouline, terugbrengen’, maar veeleer ‘opnieuw tot leven tijdloos. Venetië valt voor Axel Vervoordt’, leste, na het plegen van een dubbele moord. 2001, p. 176; Paul Depondt, ‘Embellir sa brengen’ met behoud van de sporen die de tijd De Standaard, 26 mei 2007. demeure: L’art selon Axel Vervoordt’, Gevoelsversperring mag daarvan de oor­ heeft aangebracht.’ (Axel Vervoordt. Tijdloze 24 Michael Paul, ‘Eeuwige schoonheid’, More Septentrion, nr. 1, 2009, pp. 67-69. Interieurs, Tielt, Lannoo, 2007, p. 39) Than Classic, maart 2013; Travis Jeppesen, zaak geweest zijn, al haar woorden over 2 Ook binnen zijn publicaties zoekt Vervoordt haar huisvredebreuk wegens de blauwe 12 In het spoor van wabi, p. 11. ‘Intuition’, www.artforum.com/picks/ evenwicht. Als boek over schaduw is In het 13 Axel Vervoordt, ‘Passages, Pilgrimages & intuition-72117. bank raken door die ontdekking definitief spoor van wabi uit 2010, zei hij aan Residence Perspectives’, in: TRA. Edge of Becoming, Gent, futiel. Waarom is ze geworden wat ze is? (november 2013), de tegenhanger van Axel MER Paper Kunsthalle, 2011, p. 4. Verdient ze, net als haar objecten en con­ Vervoordt. Licht en Ruimte uit 2013. 14 Volgens Marc Roosevelt is bij het echtpaar form Vervoordts principe, een tweede kans? 3 Het Verhaal van een Stijl, p. 9. Vervoordt de grens tussen privé- en professioneel Toen Emilia jong was, overleed haar 4 Op de veiling van deze zogeheten Hatcher- leven poreus, wat van het kasteel als geheel een collectie bij Christie’s in Amsterdam kocht vader. Ze groeide op met haar moeder, aan ‘gesofistikeerde showroom’ zou maken (‘Antiek is Vervoordt samen met antiquair Betty Gertz meer dan chic. Over Axel Vervoordt’, Kunst & wie genoeg geld was nagelaten om te kun­ (East & Orient Company, Dallas) de overgrote nen leven zonder baan en met dienstmeisje. Cultuur, februari 1988, p. 9). meerderheid van het porselein. Het is dan 15 In Volkskrant Magazine (3 mei 2014) verdedigde De moeder degradeerde haar kind tot een 1984 en Vervoordt haalt meer dan 7500 Vervoordt zijn klant Kanye West op grond van project en wilde er een soort adel van stukken binnen. Daarbij kreeg hij kramp in zijn diens ‘primitieve kracht’ om eerlijk te zijn. maken, door en door beschaafd. Dat lukte rechterarm, ‘dus gebruikte ik mijn linkerarm 16 In TRA heet May ‘important for creating the niet, en snel viel Emilia veel straf ten deel. om hem te ondersteunen, zodat ik kon blijven beauty of the ephemeral, necessary for a life of Het kind verzette zich, de strijd werd heftiger bieden’ (Verhalen en reflecties, p. 118). Mozes balance and harmony’. Komt het door zulke en ze belandde in jeugdinstellingen. had voor zulke klussen Aäron en Hur. standpunten dat Axel door Mark Godfrey werd 5 In de Verboden Stad in China leken de oude bestempeld als ‘one of Europe’s most catholic Afgaand op psychologen als Paul Verhaeghe deuren, vóór restauratie, volgens hem op en Dirk De Wachter is de grillige mevrouw collectors and dealers’ in antiek en kunst (‘Out schilderijen van Rothko (Het Verhaal van een of the Past’, Artforum, september 2007, p. 398)? OVO niet uniek. Zelfredzaamheid blijkt geen Stijl, p. 42). 17 Te gast bij May, Lannoo, Tielt, 2012, p. 136. product. Bij een groeiende ongelijkheid en 6 Ook interviews draaien uit op reportages van Het boek begint met een inleiding door Axel, de druk om te slagen, weten velen hun Vervoordts woonverblijven, waarbij tekst en gevolgd door een voorwoord van May. bestaan niet te grondvesten op persoonlijke foto’s stuivertje wisselen en journalisten en 18 In het spoor van wabi, 231. Andere Zwitserland- verantwoordelijkheid. Ze raken depressief fotografen evenwaardig zijn. Zie bijvoorbeeld gegevens in Tijdloze Interieurs, pp. 171-178. en voelen zich schuldig, mede door de aan­ een zes pagina’s groot ‘Salutary Refinement’ in Vergelijk zijn credo: ‘Ik geloof in ruimte. Echte de bijlage ‘How to spend it’ van Financial Times, blik van anderen bij wie the sky the limit ruimte is heel belangrijk in de eenentwintigste 3 december 2011. eeuw. De wereld is zo klein geworden en ruimte lijkt. Die anderen bepalen de gemeenschap 7 Via Verheyen kocht Vervoordt bovendien op waaruit de mevrouw OVO’s zich voelen zo schaars: je moet ze weten te creëren zonder 26-jarige leeftijd zijn eerste Fontana aan. Door grenzen, binnen een begrensd gegeven.’ wegglijden. diens kerven in doek kreeg hij oog voor ‘een (Het Verhaal van een Stijl, p. 124) Het is mooi dat Vervoordt ontdekt net als derde dimensie waaruit alles herboren zou 19 Knack Weekend, 16 april 2017. Burgemeester Verhalen en reflecties van Axel Vervoordt en zijn moeder trots boven medelijden te prefe­ worden. Noem het een soort kosmisch De Wever karakteriseerde het museum als ‘een Michael James Gardner verscheen december reren, maar succes – dat eenvoudiger dan minimalisme’. (In het spoor van wabi, Tielt, massieve muur die vraagt om hier vooral niet 2017 bij Lannoo in een vertaling van Hilde een fiasco trots kan baren – heeft niet ieder­ Lannoo 2010, p. 8) binnen te komen’ (De Morgen, 23 februari Pauwels. De oorspronkelijke Engelse en 8 ‘Voor mij betekent het: ‘de volheid van de 2018). Net als Vervoordts Kanaal was het een in eigen hand. Feitelijk heeft hij dat, leegte’. Ik vul de lege ruimte van de toekomst Franstalige edities werden gepubliceerd door getuige Verhalen en reflecties, zelf ooit onder­ M KHA-gebouw oorspronkelijk een silo; binnen de Parijse uitgeverij Flammarion. De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 19 Antwerp Art LLS Paleis Eva Steynen. Zeno X Gallery Paleisstraat 140, 2018 Antwerp Godtsstraat 15, 2140 Borgerhout +32 (0)3 337 03 87 Deviation(s) +32 (0)3 216 16 26 www.llspaleis.be Zurenborgstraat 28, 2018 Antwerp www.zeno­x.com thu–sun, 14:00–18:00 +32 (0)486 209 564 wed–sat, 13:00–17:00 only open during scheduled exhibitions (and by appointment) www.deviations.be thu–sat, 14:00–18:00 The Empty Side Snellopende laatbloeier oder (and by appointment) das A und O vom WOHNEN Paulo Monteiro Suchan Kinoshita Prostheses 19/09–19/10 t/m 14/10 Marie Julia Bollansée Four Times Sixty: t/m 13/10 Anniversary Exhibition Extra muros: Rivoli Building #12, Brussels Dirk Braeckman, Jan De Maesschalck, This is not a printed book Kees Goudzwaard, Luc Tuymans Tim Van Laere Fred Michiels en Johannes Ulrich Kubiak 19/09–13/10 t/m 27/10 Hell I Am Gallery Francis Denys Johannes Kahrs Verlatstraat 23–25, 2000 Antwerpen Opening: 25/10, 18:00 Opening: 27/10 +32 (0)3 257 14 17 25/10–02/12 31/10–22/12 www.timvanlaeregallery.com low fixed media show tue–sat, 13:00–18:00 Bart Stolle Two Trees Opening: 27/10 Ben Sledsens Middelheim­ 31/10–22/12 t/m 20/10 Frieze London FIAC, Paris museum 04/10–07/10 17/10–21/10 Middelheimlaan 61, 2020 Antwerp +32 (0)3 288 33 60 FIAC, Paris Under Moon www.middelheimmuseum.be 18/10–21/10 Ryan Mosley oktober–maart, 10:00–17:00 25/10–01/12 My Niece’s Pierced Knees Dennis Tyfus 27/10–17/03 Keteleer Axel Vervoordt Gallery Leopoldstraat 57, 2000 Antwerpen Gallery +32 (0)3 283 04 20 Stokerijstraat 19, 2110 Wijnegem Tommy www.keteleer.com +32 (0)3 355 33 00 thu–sun, 12:00–18:00 www.axelvervoordtgallery.com Simoens Night Currents thu–sat, 14:00–17:00 Waalsekaai 31, 2000 Antwerp +32 (0)3 345 06 01 Javier Pérez Sedimentos www.tommysimoens.com 15/09–11/11 Bosco Sodi wed–sat, 13:00–17:00 Dreamin’ Wild Ryuji Tanaka Relación de un interés ­ Sinaloa, Mexico Thom Trojanowski, Stevie Dix, Holly A way of wabi Eduardo Sarabia Hendry, Justin Williams, Faye Wei Wei, Shiro Tsujimura t/m 20/10 Jon Pilkington, Malin Gabriella Nordin 24/11–13/01 t/m 17/11 Rirkrit Tiravanija Frieze Masters London 26/10–22/12 Charline Tyberghein Next Door 04/10–07/10 08/11–02/12 West Bund Art Fair Shanghai 07/11–11/11 Art Düsseldorf 16/11–18/11 De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 20 Friedrich Schlegels conservatieve bekering

ARNOLD HEUMAKERS 1795 hadden zij geleerd dat juist haar auto­ nomie de kunst een nieuwe functie kon ver­ schaffen als heelmeester van de moderne Als we Heinrich Heine (in Die romantische tijd en zijn talloze kwalen.8 Schule, 1835) mogen geloven, dan was de Waar Schiller tevens het verschil tussen Duitse Romantiek een conservatieve, ja verbeelding en werkelijkheid onderstreepte, reactionaire beweging, die de katholieke hadden de romantici de neiging dat verschil Middeleeuwen verheerlijkte en ter navol­ zo veel mogelijk te negeren, geïnspireerd ging aanbeval. Heine heeft er geen goed door de idealistische filosoof Johann Gottlieb woord voor over. Vooral de gebroeders Fichte die de Einbildungskraft aanwees als Schlegel moeten het bij hem ontgelden, zij het creatieve vermogen waaraan we ons het August Wilhelm, de oudste, meer dan beeld van de werkelijkheid te danken heb­ Friedrich, de jongste van het tweetal. ben. Wat nu als de poëzie, toch ook een Friedrich Schlegel was tenminste een ‘diep­ voortbrengsel van de verbeelding, dat beeld zinnig man’ en een originele geest, anders zou kunnen veranderen? Wat werd er dan dan August Wilhelm, van wie Heine eigen­ niet allemaal mogelijk? Dat zo’n verande­ lijk alleen de kwaliteiten als vertaler (onder ring hoognodig was, daaraan twijfelden de andere van Shakespeare) weet te waarde­ romantici geen moment. De moderne wereld ren. Zelfs zijn katholicisme zou nooit erg verkeerde in een kritieke fase: aan de mens­ serieus zijn geweest, maar ‘slechts poëtisch heid de keuze om zichzelf te ‘verjongen’ of bedoeld’. Van de ‘arme’ Friedrich daarente­ ‘ten onder te gaan’, schrijft Schlegel in zijn in gen wil Heine wél geloven dat het hem ernst Athenaeum gepubliceerde ‘Gespräch über die was: ‘Hij zag in de barensweeën van onze Poesie’, een schitterende samenvatting van tijd niet de barensweeën van de wederge­ het vroegromantische program in dialoog­ boorte, maar de agonie van het sterven en vorm.9 Hier lag een taak voor de romanti­ in zijn doodsnood vluchtte hij naar de sche poëzie. Schlegels vriend Novalis meen­ bevende ruïnes van de katholieke Kerk.’1 de dat de wereld ‘geromantiseerd’ moest Heine wordt terecht nog altijd veel gele­ worden; op die manier zou men de verloren zen, hij is grappig en schrijft levendig, maar ‘zin’ terugvinden.10 Beter gezegd: Novalis van het beeld dat hier wordt geschetst van was ervan overtuigd dat de mens die zin zelf de Duitse Romantiek klopt weinig. Dood­ zou kunnen creëren, wanneer hij de wereld gemoedereerd vergeet Heine de Früh­ behandelde als een ‘roman’ die door hem romantik, waar tegenwoordig de meeste zelf werd geschreven en waarin hij tegelij­ aandacht naar uitgaat en die een heel ander kertijd optrad als hoofdpersoon. beeld laat zien. Met deze ‘vroege Romantiek’ Ook hier is het dus de poëtische creativi­ wordt de periode rond 1800 bedoeld, toen teit (een pleonasme: poëzie of poiesis bete­ de beide broers Schlegel Athenaeum uitga­ kent letterlijk schepping) die de wereld moet ven, het tijdschrift waarin de Romantiek redden. Waarvan? Om het kort samen te zich voor het eerst aandiende met een door­ vatten: van de verlorenheid in het oneindige timmerd theoretisch program. Dat zij geen universum waarin de moderne wetenschap ‘solide theorie’ hadden en daarom in arren de mensheid had gestort. Om het leven weer moede de navolging van de middeleeuwse zin en betekenis te geven, diende in die kunst aanbevolen, zoals Heine beweert, onleefbare oneindigheid een humane slaat welbeschouwd nergens op. Van een ‘wereld’ te worden gecreëerd, waardoor de conservatieve en katholieke gezindheid was mens zich weer thuis kon voelen op aarde toen evenmin iets te bespeuren. In een van – om vervolgens in een per definitie oneindi­ zijn beroemde ‘fragmenten’ omschreef ge creatieve inspanning te streven naar har­ Friedrich Schlegel de romantische poëzie als monie met het hele universum. In een van een progressive Universalpoesie – wat dat pre­ Albrecht Dürer, Portret van de kunstenaar met distel, 1493, Louvre, Parijs de talloze notities die Friedrich Schlegel en cies te betekenen heeft, zal misschien niet Novalis met elkaar uitwisselden, staat meteen duidelijk zijn, maar conservatief of ergens terloops dat de ‘bestemming’ van de behoudend, laat staan reactionair klinkt zijn: de mate waarin zij de groei en saamho­ Een gelovig katholiek zal daar ongetwijfeld mensheid neerkomt op: ‘God zijn en wereld het allerminst.2 En in religieus opzicht righeid van de natie, alsmede de terugkeer heel anders over denken. Vanuit katholiek maken’.11 Dat vat het mooi samen, zowel domineerde een sterk door Spinoza beïn­ naar het ware christelijke geloof weet te standpunt zou je met recht kunnen verdedi­ het ongeremde idealisme als de mateloze vloed pantheïsme, dat ook Heine dierbaar bevorderen. Zijn politieke ideaal had Schlegel gen dat de ooit revolutionaire romanticus ambitie van deze romantici die het ‘godde­ was. In de kring rond Athenaeum, waartoe al zes jaar eerder verwoord aan het slot van eindelijk zijn ware bestemming had gevon­ lijke’ van de mens in zijn creativiteit situeer­ behalve de Schlegels en hun vrouwen onder een lezingenreeks over Universalgeschichte, den. Maar hoe het oordeel ook uitvalt: wat den en die geloofden via een aan alles raken­ anderen Novalis (pseudoniem van Friedrich waarin de lof wordt gezongen van de mid­ Schlegels ‘bekering’ vooral zo interessant de ‘universele’ poëzie in een eindeloze von Hardenberg), Ludwig Tieck en Friedrich deleeuwse samenleving. Alleen de feodale maakt, is dat zij niet alleen iets onthult over ‘progressie’ op weg te zijn naar een nieuw Schleiermacher behoorden, zou hij zich standenstaat beantwoordde volgens de Duitse Romantiek en de vroege negen­ ‘gouden tijdperk’. thuis hebben gevoeld. Schlegel ten volle aan Gods bedoelingen, tiende eeuw. De Romantiek die in Athenaeum Ook de politiek was daarbij inbegrepen. Wel is het waar dat sommigen van hen maar deze was indertijd ‘onvoltooid’ geble­ zo ongeveer werd uitgevonden, bleek Niet dat de Schlegels cum suis de romanti­ naderhand in conservatief-reactionair ven. De politiek had nu de ‘opdracht’ om die immers de bakermat te zijn van het moder­ sche poëzie in dienst hebben gesteld van vaarwater terecht zijn gekomen, maar van standenstaat ‘enerzijds te herstellen en ne kunstbegrip dat in grote lijnen nog altijd politieke doelen, het was eerder omgekeerd: de genoemde Athenaeum-medewerkers heb­ anderzijds te voltooien’. Langs geen andere het onze is.7 Wat Friedrich Schlegel over­ die politieke doelen – de vrijheid, gelijkheid ben alleen de van huis uit protestantse weg zouden, na alle verlichte ‘goddeloos­ kwam, heeft zich nadien meer dan eens her­ en broederschap van de Franse Revolutie – Friedrich Schlegel en zijn vrouw Dorothea, heid’ en revolutionaire ‘anarchie’, de vrij­ haald, met andere namen, onder andere maakten deel uit van hun eigen ‘esthetische de oudste dochter van de Duits-Joodse heid, eenheid en harmonie in Europa kun­ omstandigheden. Het zou dus ook het nodi­ revolutie’ door middel van de poëzie. Om dit Verlichtingsfilosoof Moses Mendelssohn, nen worden gerealiseerd.4 ge moeten kunnen onthullen over dat volledig te vatten is het zaak te beseffen dat zich daadwerkelijk tot het katholicisme Dat liegt er niet om. Wat is nu de ware moderne kunstbegrip, in het bijzonder over ‘poëzie’ voor hen veel meer inhield dan bekeerd. In 1808 lieten zij zich in Keulen Romantiek: de progressieve of de reactionai­ de mogelijkheden en de beperkingen ervan. enkel het schrijven van verzen. Van de dopen, waarna Friedrich spoorslags naar re? Het valt onmogelijk uit te maken. En de romantische poëzie wordt niet toevallig Wenen vertrok om daar een naaste mede­ belangrijkste vraag is niet zozeer of de gezegd, opnieuw in het al een paar keer werker van de antirevolutionaire staatsman Duitse romantici progressief dan wel con­ Een esthetische revolutie geciteerde Athenaeum-fragment, dat zij ‘de Metternich te worden. In Heines woorden: servatief waren, sommigen zijn het evident poëzie levend en maatschappelijk [wil en ‘Friedrich Schlegel reisde naar Wenen, allebei geweest, als wel de vraag naar de In eerste instantie leken de mogelijkheden moet] maken’ en ‘het leven en de maat­ waar hij elke dag naar de mis ging en gebra­ omslag, de radicale verandering van stand­ van de romantische poëzie grenzeloos. schappij poëtisch’. Het ging erom, zoals de den haantjes at.’3 Schlegel, die met de jaren punt en visie die zich op zeker moment bij Dankzij de onder anderen door Immanuel Franse surrealisten het later zouden noe­ inderdaad steeds corpulenter werd, was er een aantal van hen heeft voorgedaan.5 Kant en Karl Philipp Moritz uitgedachte men, de poëzie ‘in praktijk te brengen’.12 In actief betrokken bij alle politieke woelingen, Waarom is dat gebeurd en onder welke esthetische autonomie, was de poëzie ont­ ieder mens school een poëtische – lees: crea­ onder meer als journalist en als tekstschrij­ omstandigheden? Niemand minder dan snapt aan de eeuwenlange greep van kerk tieve – kern: door die aan te boren hoopten ver van proclamaties en pamfletten. Toen Goethe vond dat in 1808 ook al een interes­ en staat, van religie en moraal. Zij kon doen de romantici het hele bestaan poëtischer, Oostenrijk en Frankrijk met elkaar in oorlog sante kwestie, zoals hij zijn vriend Carl wat zij zelf wilde. In hetzelfde Athenaeum- wonderbaarlijker, harmonieuzer, levens­ raakten, verdedigde hij hartstochtelijk het Friedrich von Reinhard per brief liet weten. fragment waarin de romantische poëzie een krachtiger, zinvoller en dus ook vrijer en ware Habsburgse keizerschap tegen de Hij zag er een ‘teken des tijds’ in. En, zo voeg­ progressive Universalpoesie wordt genoemd, gelijker te maken. Ongeveer zoals dat in het ‘valse’ keizer Bonaparte. Na Napoleons de hij eraan toe, misschien heeft zich wel poneert Friedrich Schlegel de stelling dat verleden was gebeurd in het antieke ondergang speelde hij als diplomaat in nooit eerder het merkwaardige geval voor­ deze poëzie het ‘als haar eerste wet erkent Griekenland en in de katholieke Middel­ Oostenrijkse dienst een niet onbelangrijke gedaan, dat ‘een voortreffelijk en uiterst ont­ dat de wil van de dichter geen wet boven eeuwen. Toen hadden kunst en poëzie het rol tijdens het Weense Congres en bij de wikkeld talent werd verleid in het hoogste zich duldt’. Autonoom en soeverein als zij leven doordrongen op een onbewust niveau. nieuwe Duitse Bondsdag in Frankfurt. licht van de rede, van het verstand en van de was, werd de romantische poëzie hoogstens In het aanstaande ‘gouden tijdperk’ zou De consequenties voor Schlegels literaire wereldwijsheid zich te verbergen, de boe­ bedreigd door het spook van de nutteloos­ hetzelfde bij vol bewustzijn gebeuren. opvattingen dienen zich aan in de publieke man te spelen, of als u een andere vergelij­ heid. Nadat alle traditionele banden waren Wie eraan twijfelde of het allemaal wel lezingen over de Geschichte der alten und king wenst, zoveel mogelijk door middel van verbroken, kon men zich namelijk afvragen mogelijk was, had niet alleen verzuimd om neuen Literatur die hij in 1812 in Wenen luiken en gordijnen het licht buiten te slui­ waartoe kunst en poëzie eigenlijk nog dien­ Fichte te lezen. Sinds de Franse Revolutie hield en die drie jaar later – met een ten en een pikdonkere kamer tot stand te den. Kwam de zojuist veroverde vrijheid in een eeuwenoude politieke en sociale orde in opdracht aan Metternich – werden gepubli­ brengen om vervolgens door een minimale werkelijkheid niet neer op vrijblijvendheid? een paar dagen omver had geworpen, kon ceerd. Van een ‘progressieve universele poë­ opening slechts zoveel licht binnen te laten Dat was bepaald niet de visie van de jonge niets meer bij voorbaat als onmogelijk wor­ zie’ is geen sprake meer, het criterium voor als hij voor zijn hocus pocus nodig heeft’.6 romantici die zich rond Athenaeum hadden den beschouwd. Of zoals Novalis het op de ware ‘literatuur’ (inclusief geschied­ Voor Goethe was Friedrich Schlegel de ‘apos­ geschaard. Van Friedrich Schiller en diens 1 augustus 1794 in een brief aan Friedrich schrijving, filosofie en retorica) blijkt nu te tel van een verouderde leer’ geworden. brieven over de ‘esthetische opvoeding’ uit Schlegel uitdrukte: ‘Dingen worden werke­ De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 21 lijkheid die tien jaar geleden nog naar het dat het in staat was een zinvolle ‘wereld’ tot gekkenhuis werden verwezen’.13 Niet stand te brengen. Van die prestatie kon men anders zou het gaan, als de vroegromanti­ nog altijd iets leren. Maar dat hoefde niet te sche verbeelding eenmaal de macht had betekenen dat men er ook weer volledig in gegrepen. geloofde. Dat volledige, vanzelfsprekende en in wezen ‘naïeve’ geloof was door de tussen­ liggende eeuwen van protest en kritiek Wereldstichteres onmogelijk geworden. Het moest op een poëtische, kunstige, bewuste en dus juist Zover is het nooit gekomen. De verbeelding niet-naïeve manier opnieuw worden opge­ van de Frühromantik greep nergens de wekt, en dat zou niet vanzelf gaan. macht, behalve in het autonome domein Telkens keert dit patroon in de Früh­ van kunst en literatuur, waar háár estheti­ romantik terug, of het nu over het gouden sche opvattingen in de vorm van het moder­ tijdperk gaat, over de religie of over de even­ ne kunstbegrip langzaam maar zeker domi­ eens te vernieuwen mythologie: het onbe­ nant zouden worden. Het tijdschrift wuste, natuurlijke, vanzelfsprekende van Athenaeum moest in 1800, al na zes num­ het verleden moest in de toekomst op een mers, worden gestaakt. De romantische bewuste, door wil en intentie gestuurde, vriendenclub viel kort daarna uiteen, ten kunstmatige manier opnieuw worden prooi aan wansucces, ruzie en dood. Dat gecreëerd. Hoe dit precies zou plaatsvinden verhaal (Friedrichs echec als filosofiedocent en in welke vorm, dat stond niet bij voorbaat aan de universiteit van Jena, het overspel vast, maar was een zaak van poëtisch expe­ van August Wilhelms vrouw Caroline met rimenteren. De vroege Duitse romantici zijn Schelling, de vroege dood van Novalis in de eersten geweest die het wetenschappelij­ 1801) is al vaak verteld en het behoort tot ke experiment hebben overgeplant naar de de achtergrond van Schlegels katholieke en kunst en de poëzie.17 Hun merendeels pas conservatieve bekering. Net als de snel ver­ postuum gepubliceerde notities en ‘frag­ slechterende politieke situatie: Duitsland menten’ – in de mogelijkheid van een abso­ raakte na de val van Pruisen in 1806 een luut ‘systeem’ geloofden zij niet – werd het tijdlang in de greep van Napoleon en het laboratorium waarin zij die experimenten Franse leger. Ook Jena, waar de Frühromantik uitvoerden, door op papier hun fantasie en (om die reden soms Jena-Romantik genoemd) vernuft de vrije teugel te laten. zich rond 1800 had geconcentreerd, werd bezet door de Fransen. In Jena moeten we zijn voor het hoogte­ Telkens weer opnieuw beginnen punt van de vroege Duitse Romantiek: de inmiddels legendarisch geworden bijeen­ Het principe dat hen daarbij leidde, werd Pietro Perugino, Sint Hiëronymus ondersteunt twee jonge gehangenen, 1473-1475, Louvre, Parijs komst van de vriendenclub in november door Friedrich Schlegel ironie genoemd. 1799 ten huize van August Wilhelm Schlegel Daaronder verstond hij, zoals het met enig en Caroline, bij wie Friedrich en diens vrouw pathos wordt uitgedrukt, een ‘voortdurende Dorothea sinds enkele maanden inwoonden. afwisseling van zelfschepping en zelfvernie­ nieuwe, kwam het bloot te liggen. En het katholiek te worden.’ De vrouw antwoordt Dit Romantikertreffen is ook met het oog op tiging’. Het ging erom niet in één positie te joeg hun niet weinig schrik aan. Zij waren dat er geen gevaar is zolang Raphael als Friedrich Schlegels latere Werdegang van verstarren, maar telkens weer opnieuw te nog niet veranderd in Nietzsches ‘laatste ‘priester’ optreedt. Met andere woorden: de belang, omdat Novalis er zijn rede Die beginnen, in het besef dat geen enkele posi­ mensen’: bij hen geen onverschilligheid kunst wint het altijd van de religie. Dat blijkt Christenheit oder Europa voordroeg. Een tekst tie ooit in staat zou zijn het oneindige geheel jegens de beloften van de Übermensch, al eens te meer als het voordeel wordt bespro­ waarin diverse elementen voorkomen, die van de werkelijkheid of de waarheid te van­ heette het toen nog niet zo, en geen frivole ken van een bestaande ‘mystieke kring’ van naderhand bij Schlegel een onmiskenbaar gen. Maar gedreven door een onbedwingba­ ‘knipoog’ naar de nihilistische afgrond.21 onderwerpen, zoals bij de christelijke kunst conservatieve lading zouden krijgen. In hoe­ re Sehnsucht nach dem Unendlichen (Schlegel) Iemand als de nu vrijwel vergeten denker waarin het wemelt van de madonna’s, krui­ verre was dat niet ook al het geval in 1799? was men daar wel, via een onophoudelijk Friedrich Heinrich Jacobi, die het woord sigingen, piëta’s en kerststalletjes. Als het Novalis kwam met een geïdealiseerd beeld ironisch experimenteren, naar onderweg. ‘nihilisme’ in 1799 introduceerde in een onderwerp al zo bekend is, kan de aandacht van de Middeleeuwen en hij kritiseerde de Uiteraard in een unendliche Annäherung of kritiek op Fichte, werd door hen volkomen volledig uitgaan naar de ‘behandeling’: niet Reformatie, de moderne wetenschap en de Approximation, aangezien het Absolute of serieus genomen. Jacobi was ervan over­ naar wat er op het schilderij wordt afge­ Verlichting als vernietigers van de ware reli­ het Geheel per definitie buiten het bereik tuigd dat de moderne filosofie, waarvoor hij beeld, maar naar hoe dat is gedaan.24 gie en van alle enthousiasme en poëzie. van de eindige menselijke geest viel. de ook in vroegromantische kring razend Bij Friedrich Schlegel, eenmaal in de ban ‘Geloof en liefde’ legden het af tegen ‘weten Alleen door een permanente creativiteit, populaire Spinoza exemplarisch achtte, van het katholicisme en op zijn beurt uit­ en hebben’. Maar in de tegen de religie voortgestuwd door een even permanente enkel kon eindigen in atheïsme en fatalis­ voerig over schilderkunst schrijvend in zijn gerichte politiek van de Franse Revolutie ironie die bestond uit een combinatie van me, vormen van nihilisme waartegen vol­ nieuwe tijdschrift Europa (1803-1805), zag hij ook ‘de gunstige tekenen van haar scepsis en enthousiasme, negativiteit en gens hem maar één remedie bestond: een loopt het anders. Na het uiteenvallen van de regeneratie’. Want: ‘Ware anarchie is het positiviteit, waren onder moderne omstan­ ‘salto mortale’ in het christelijke geloof. Athenaeum-groep was hij samen met levensbeginsel van de religie. Uit de vernie­ digheden een zinvol leven en een zinvolle Precies dáár kwam ook Friedrich Schlegel Dorothea naar Parijs vertrokken, niet uit tiging van al het positieve heft zij haar glo­ wereld mogelijk. De vraag is alleen: hoe op uit, toen hij na het uiteenvallen van de een bijzondere liefde voor de Franse cultuur rierijke hoofd als nieuwe wereldstichteres houd je dit vol? Nietzsche, bij wie bijna een Athenaeum-groep steeds meer in katholieke maar in de hoop daar een bezoldigde betrek­ omhoog’.14 Alleen uit diepe dalen kan men eeuw later nagenoeg dezelfde problematiek richting evolueerde. Was de spanning, inhe­ king te vinden buiten de ‘literatuur’. Hij hoog stijgen. In de geschiedenis school een op de agenda stond, geloofde dat alleen een rent aan de ironische creativiteit, hem op zingt er de lof van Duitsland, leert Sanskriet dialectisch principe, waardoor het negatie­ Übermensch hiertoe werkelijk in staat was. den duur te veel geworden? Was hij inder­ en verdiept zich in de christelijke kunst van ve noodzakelijkerwijs de voorwaarde werd De moeilijkheid is dat van de romanticus daad gaan geloven in zijn eigen fictie? Dat de late Middeleeuwen en de Renaissance, voor het positieve. De verheerlijking van de twee dingen tegelijk worden gevraagd, die zou betekenen dat de oude beproefde vor­ waarvan Napoleon uit alle delen van Middeleeuwen was daarom minder een elkaar ogenschijnlijk uitsluiten. Enerzijds men van de christelijke religie waarmee hij Europa een imposante collectie bijeen had uiting van nostalgie dan een geestdriftige moet hij geloven in een zin of waarheid die en Novalis experimenteerden in hun pogin­ geroofd, die werd geëxposeerd in het Louvre, anticipatie van de toekomst, waarvoor het hij zelf heeft geschapen, anderzijds mag hij gen een nieuwe zinvolle ‘wereld’ te creëren, herdoopt tot Musée Napoléon. Niet eerder verleden het gewenste model verschafte.15 niet vergeten dat hij die zin of waarheid zelf hun effectiviteit zo overtuigend hadden was er zo’n overzicht van deze kunst te zien Dat die vernieuwde religie uitdrukkelijk heeft gemaakt. Wie niet aan beide eisen vol­ bewezen dat ze zelfs bij de experimentator op één plek als toentertijd in de Franse een ‘wereldstichteres’ (Weltstifterin) wordt doet, loopt het gevaar hetzij het doel van het geloof in hun absolute waarheid wisten hoofdstad. genoemd, geeft aan dat Novalis in zijn alle creatieve inspanning te missen, hetzij af te dwingen. Uiteindelijk won goddelijke Schlegel is verrukt, en weet zeker dat het Europa-rede het doel van de ‘esthetische het besef van de eigen ‘goddelijke’ creativi­ Openbaring het van menselijke creativiteit. sinds de Renaissance met de schilderkunst revolutie’ van de Frühromantik, namelijk de teit kwijt te raken. De romantische ironie loste op in het succes alleen maar bergafwaarts is gegaan. Kans creatie van een zinvolle, humane ‘wereld’ in Binnen de autonome speelruimte van van de religie.22 op herstel bestaat volgens hem slechts op de oneindigheid van het universum, niet kunst en literatuur is de druk kleiner. Daar voorwaarde dat het oude religieuze ‘gevoel’ was vergeten. Was niet elke succesvolle reli­ hoeft men slechts in de waarheid van het zal terugkeren, al zou ook de ‘romantische gie zo’n ‘wereld’? En waren niet alle religies kunstwerk te geloven en dan volstaat een De bestemming van de schilderkunst poëzie’ de schilders kunnen helpen, want een vorm van ‘poëzie’, dat wil zeggen: door willing suspension of disbelief, zoals de Britse daarin heerste dezelfde ‘geest’ die de oude mensen gemaakt? Dat wat voor radicale romanticus Samuel Taylor Coleridge het Waarschijnlijk ging het om een geleidelijk, meesters had bezield.25 Hier staat niet lan­ Verlichtingsdenkers een reden was om het uitdrukte.18 Maar het dilemma klinkt al een sluipend proces. Met diverse stadia en ver­ ger de kunst voorop, zoals in August verschijnsel religie te veroordelen, als ver­ stuk grimmiger onder de pen van de laatne­ schillende facetten. Maar zou er niet toch Wilhelms Die Gemälde, maar de godsdiensti­ zinsel van op macht beluste priesters, zette gentiende-eeuwse Franse schrijver en politi­ ook een beslissend moment van omslag, een ge inspiratie. Anders dan bij zijn broer en deze romantici er juist toe aan om zelf een cus Maurice Barrès, die het niet meer alleen scharnierpunt, kunnen worden aangewe­ diens vrouw wint bij Friedrich het wat van poging in die richting te wagen. In zijn over kunst en literatuur heeft en ook de zen? Een moment waarop de ironie ineens het hoe. Volgens hem is het de oorspronkelij­ Europa-rede besteedt Novalis dat werk deels nihilistische implicaties doet uitkomen: ‘Het tekortschoot en de scepsis verdampte om ke bestemming van de schilderkunst om ‘de uit aan de geschiedenis en haar dialectiek, leven heeft geen zin. Ik geloof zelfs dat het plaats te maken voor een niet langer te religie te verheerlijken en de geheimen maar kort daarvóór maakte hij nog, samen elke dag absurder wordt. Zich onderwerpen betwijfelen zekerheid? daarvan nog mooier en duidelijker te open­ met Friedrich Schlegel, geestdriftig plannen aan alle illusies en ze heel precies kennen In de zes nummers van Athenaeum gaat baren dan mogelijk is door middel van om een nieuwe religie te bedenken en een als illusies, dat is onze rol.’19 Bij Barrès leid­ bijna alle aandacht uit naar de literatuur. woorden’. Welke religie? Schlegel schrijft: nieuwe ‘bijbel’ te schrijven. In hun notities de deze houding tot een cynisch nationalis­ Alleen in de tweede jaargang stond een ‘Elk schilderij dat deze naam verdient zou en briefwisseling vragen zij zich al af wie me, waarover hij zelf zou hebben gezegd: ‘Ik lange dialoog, getiteld Die Gemälde, over de een hiëroglief, een goddelijk zinnebeeld van hun tweeën de nieuwe ‘Christus’ moest moet voor mijzelf een doctrine maken. Op schilderkunst.23 De tekst was niet geschre­ moeten zijn; de vraag is alleen of de schilder worden en wie de nieuwe ‘Paulus’.16 voorwaarde dat zij onbuigzaam zal zijn, lijkt ven door Friedrich maar door August zijn allegorie zelf moet scheppen of dat hij Dat er over Christus en christendom het mij niet noodzakelijk om er ook echt in Wilhelm en diens vrouw Caroline, al bleef zich moet aansluiten bij de oude zinnebeel­ wordt gesproken, ook als het om een nieuwe te geloven.’20 haar medewerking in het blad onvermeld. den, die door de traditie zijn geschonken en religie gaat, hoeft niet te verbazen. Het valt Tot een dergelijk cynisme bleken de De dialoog speelt zich af in Dresden waar geheiligd en die, mits goed begrepen, diep en niet mee op dit gebied iets werkelijk nieuws romantici niet in staat of bereid, maar van twee mannen en een vrouw ongedwongen toereikend genoeg kunnen zijn.’ Het wordt te bedenken, en dan ligt het voor de hand het nihilistische fundament onder hun iro­ met elkaar in gesprek zijn over een reeks als een vraag gepresenteerd, maar elders in terug te grijpen op de beproefde vormen. nische creativiteit waren zij zich wel degelijk schilderijen uit de Renaissance. Wanneer de dezelfde tekst raadt Schlegel de hedendaag­ Dat verklaart ook de keuze voor de Middel­ bewust. In elk moment van scepsis of ‘zelf­ vrouw blijk geeft van haar diepe ontroering se schilders aan om ‘verder te gaan op het eeuwen als model in de Europa-rede. Toen vernietiging’, wanneer de oude positie werd bij het zien van Raphaels Madonna Sixtina, gebaande pad van de grote oude schilders had het katholieke christendom bewezen afgebroken om ruimte te maken voor de zegt een van de mannen: ‘Je loopt het gevaar van Italië en Duitsland’. Men zou waarach­ De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 22 tig niet om stof verlegen zitten, wordt hun de literatuur tonen ‘in haar invloed op het Noten geschonken aan de late Schlegel. Er zijn wel door hem verzekerd, want wie gelooft dat de werkelijke leven, op het lot der naties en de een paar nog altijd bruikbare oudere studies, ‘christelijke cyclus’ uitgeput zou zijn, maakt voortgang der tijden’. De lezingen bevatten 1 Heinrich Heine, Sämtliche Schriften III, zoals T.M. Campbell. ‘Friedrich Schlegel’s een grote vergissing.26 dus een nationaal-historische theorie van München, D.T.V., 2005, p. 408. Nederlandse apostacy and the Europa’ in Modern Language Het verwijt van Heine dat romantici als het literaire engagement én ze zijn daar zelf vertaling van Wilfred Oranje en H.J. Mulder in: Notes, vol. 41, nr. 2 (febr. 1926); Benno von Heinrich Heine, Over Duitsland, Amsterdam/ Wiese, ‘Friedrich Schlegel. Ein Beitrag zur Schlegel jonge dichters slechts aanbevolen een manifestatie van, aangezien Schlegel Antwerpen, Atlas-Contact, 2009, p. 189. Geschichte der romantische Conversionen’ in om de poëzie en de kunst van de Middel­ ervan uitgaat dat de ‘werken van de geest’ 2 Kritische Friedrich Schlegel Ausgabe II, Philosophische Forschungen 6 (Berlijn, 1927); eeuwen na te volgen, gaat in dit geval dus slechts kunnen wortelen in de ‘gevoelens en München/Paderborn/Wien, Ferdinand Josef Körner. ‘A.W. Schlegel und der wél op. Interessanter is evenwel iets anders. de gezindheden die alle edel geaarde en God Schöningh, 1967, p. 182. Deze editie van Katholizismus’ in Historische Zeitschrift, Meer dan eens in zijn Europa-artikelen over zoekende mensen gemeenschappelijk heb­ Schlegels verzameld werk (voortaan: KFSA) is Bd. 139, Heft 1 (1929); en Günther Oesterle. christelijke kunst schrijft Schlegel dat de ben’, en vervolgens in ‘de liefde voor het bij­ nog altijd niet afgerond, hoewel het eerste deel ‘Friedrich Schlegel in Paris oder die schilderkunst (ofwel het beeld) de mens zondere vaderland en de nationale herinne­ (KFSA XI) al verscheen in 1958. Nederlandse romantische Gegenrevolution’, in: Gonthier- makkelijker en directer tot God voert dan ringen van het volk’.31 Zijn lezingen gaan vertaling van Jan Sietsma in Friedrich Schlegel, Louis Fink (red.). Les romantique allemands et la Athenaeum. Fragmenten, essays, kritieken, Révolution française/Die deutsche Romantik und het woord. Uit de mond van een reactionai­ over de invloed die de literatuur door de eeu­ Amsterdam, Octavo, 2014, p. 25. die französische Revolution, Université des re katholiek is dit misschien geen verrassen­ wen heen heeft uitgeoefend en tegelijkertijd 3 Heinrich Heine, Sämtliche Schriften III, p. 388 Sciences Humaines de Strasbourg, 1989 de uitspraak. In het verre verleden, toen de proberen ze via een uitvoerig historisch en Over Duitsland, p. 169. (nu ook online op het Goethezeitportal). meeste mensen nog niet konden lezen, was exposé die invloed in een bepaalde (in 4 KFSA XIV, p. 256. 23 Dit is niet alles wat in Athenaeum over het nooit anders geweest. Maar stel nu eens Schlegels geval Duits-nationale en katholie­ 5 Hoewel alleen Friedrich Schlegel en zijn vrouw beeldende kunst is geschreven: er zijn ook nog dat Schlegel óók uit eigen ervaring sprak. Is ke) richting te continueren. zich daadwerkelijk hebben bekeerd, koesterden enkele ‘fragmenten’ aan gewijd, plus een het niet mogelijk, zoals een van zijn heden­ Dat klinkt allemaal uitgesproken conser­ ook August Wilhelm Schlegel en Tieck een artikel (eveneens van August Wilhelm) getiteld daagse editeurs heeft geopperd, dat het vatief: het gaat er steeds om een nationale tijdlang sympathie voor het katholicisme. Maar ‘Über Zeichnungen und Gedichte und John dat gold beslist niet voor alle oud-medewerkers Flaxmans Umrisse’. Voor een complete ware geloof hem in Parijs deelachtig was en religieuze traditie te bewaren door haar van Athenaeum, getuige de brief van August inventaris, zie Emil Sulger-Gebing. Die Brüder geworden tijdens en door de studie van al voort te zetten. Toch blijkt ook het revoluti­ Ludwig Hülsen aan August Wilhelm Schlegel A.W. und F. Schlegel in ihrem Verhältnisse zur die overweldigende schilderijen van onaire pathos niet verdwenen; Schlegels van 10 december 1803, waarin hij, ontzet over bildende Kunst, München, Verlag von Alexander Raphael, Leonardo, Perugino, Dürer, conservatisme is op z’n minst een revolutio- de christelijke neigingen van zijn vrienden, Duncker, 1897. Holbein, Van Eyck?27 Het valt niet te bewij­ nair conservatisme. Dat kan ook haast niet betoogt dat het christendom wat zijn ‘meest 24 A.W. Schlegel, Die Gemälde. Gespräch, Dresden, zen, maar hoe ironisch zou het niet zijn, als anders, als we zien hoe negatief hij zijn innerlijke wezen’ betreft onverenigbaar is met Verlag der Kunst, 1996, p. 103, p. 107. een van de centrale geloofspunten van de eigen tijd beoordeelde. In zijn eerste bijdrage ‘de vrijheid van de mens en met al het grootse 25 Onder ‘romantische poëzie’ lijkt Schlegel hier Frühromantik, namelijk het geloof in de ver­ aan Europa (‘Reise nach Frankreich’) valt te en ware, dat uit hem dient voort te komen’. vooral de middeleeuwse poëzie te verstaan. anderende potentie van de ‘poëzie’ (hier in lezen dat Europa in de vroege negentiende Josef Körner (Hrsg.). Krisenjahre der Niet de eigentijdse poëzie, die door hem zelden Frühromantik I. Bern/München, Francke als ‘romantisch’ wordt aangeduid. de gedaante van de schilderkunst), aan­ eeuw op een absoluut cultureel dieptepunt Verlag, 1969, p. 57. 26 KFSA IV, p. 79, p. 94, p. 151. sprakelijk kan worden gesteld voor een ver­ is beland. Overal heerst Trennung, nergens 6 Johann Wolfgang von Goethe, Briefe III, 27 Hans Eichner in Ibid, p. xxiii. andering die aan de Frühromantik en haar eenheid of harmonie. ‘Dieper kan de mens München, D.T.V.,1988, p. 78. 28 Geciteerd, helaas zonder bronvermelding, door ‘esthetische revolutie’ definitief een einde niet zinken’, meent Schlegel, die redding 7 Hierover en over nog veel meer van wat in dit Schlegels biograaf Harro Zimmermann in: maakte? Want dáárvan zijn we getuige nog alleen vanuit het Oosten mogelijk essay ter sprake komt, zie Arnold Heumakers. Friedrich Schlegel oder die Sehnsucht nach – een paar jaar vóór de daadwerkelijke over­ acht.32 Vandaar zijn studie van het De esthetische revolutie. Hoe Verlichting en Deutschland, Paderborn/München/Wien/ gang naar het katholicisme – in deze kunst­ Sanskriet, die in 1808 leidt tot zijn baanbre­ Romantiek de Kunst uitvonden. Amsterdam, Zürich, Ferdinand Schöningh, 2009, p. 348. beschouwingen die het verlangen inluiden kende boek Über die Sprache und Weisheit der Boom, 2015. Daar ook een uitvoerige 29 KFSA XIX, p. 255; KSFA XII, p. 133; KFSA VIII, secundaire bibliografie. 79; KSFA III, 156. naar een heel andere revolutie, door Indier. In het voorwoord daarvan spreekt hij 8 Zie Arnold Heumakers, ‘Autonomie, 30 KFSA XVII, p. 320. Schlegel ooit de ‘grote, ernstige Gottes- de hoop uit dat de Indische studiën, net als engagement, luciditeit. Over de actualiteit van 31 KFSA VI, p. 4, p. 9, p. 11. Revolution’ genoemd.28 indertijd de studie van de klassieke Oudheid, Schillers Brieven over de esthetische opvoeding van 32 KFSA VII, p. 76. Hoezeer het hem ernst was, bleek pas zullen leiden tot een nieuwe renaissance, de mens’, De Witte Raaf, nr. 181, mei-juni 2016. 33 KFSA VIII, p. 111. goed toen hij kort daarna bijna al zijn oude die de Europese wereld zal veranderen en 9 KFSA II, 314. 34 KFSA VI, p. 379. In een aantekening uit 1804 opvattingen en idealen openlijk of in pri­ verjongen.33 Een bijzondere rol was hierbij 10 Novalis, Schriften II, Stuttgart, W. Kohlhammer, lezen we dat de Franse Revolutie, die in Frankrijk vénotities verloochende. Een ‘zelfgemaakte gereserveerd voor Duitsland, dat door de 1960, p. 545. zelf alweer zou zijn ‘verdwenen’, in Duitsland religie’ noemt hij nu ‘verwerpelijk’, het pan­ Franse Revolutie uit zijn ‘esthetische droom­ 11 KFSA XVIII, p. 326. een ‘wahre Gegenrevolution’ heeft opgeroepen, theïsme à la Spinoza blijkt een vorm van wereld’ was gewekt, aldus Schlegel in zijn 12 ‘Qu’on se donne seulement la peine de overigens zonder dat er dan al expliciet sprake is pratiquer la poésie.’ Manifeste du surrréalisme van een identificatie van Duitsers en Germanen ‘nihilisme’ te zijn geweest, van Fichtes filo­ Weense lezingen van 1812, en dat nu op in: André Breton, Oeuvres complètes I, Parijs, met India (KFSA XIX, p. 12). sofie wordt gezegd dat zij niet goed kon ont­ grond van een mede door hem ontdekte Gallimard, 1988, p. 322. 35 Zie enkele memoranda ter zake uit 1815-1820 snappen aan ‘de absolute negativiteit waar­ taalverwantschap tussen het Duits en het 13 Novalis, Schriften IV, Stuttgart, in KFSA VII, p. 470 e.v. mee zij begonnen was’, terwijl een exclusief Sanskriet in zekere zin voor een ‘oosterse’ W. Kohlhammer, 1975, p. 140. ‘esthetische visie’ wordt afgewezen als spie- contrarevolutie zou kunnen zorgen.34 14 Novalis, Schriften III, Stuttgart, W. lende Träumerei, iets waarmee men moest Als actieve revolutionaire conservatief Kohlhammer, 1963, p. 517, Nederlandse ophouden omdat het een grootse tijd probeerde Schlegel, met zijn lezingen en vertaling van Elsa van Wezel in: Novalis, ‘onwaardig’ zou zijn.29 Hoewel Schlegel zijn met zijn diensten aan Metternich en de De christenheid of Europa, Kampen, Kok-Agora, 1989, p. 71. oude dwalingen ook wel presenteerde als Oostenrijkse overheid, het isolement waarin 15 Voor sommigen in de Athenaeum-kring ging noodzakelijke stadia op zijn levensweg naar dichters en intellectuelen gevangen zaten te Novalis niettemin veel te ver in ‘katholieke’ de juiste katholieke en Duits-nationale doorbreken. Naast alle andere persoonlijke richting, bijvoorbeeld voor Schelling, die inzichten, weerde hij een deel ervan uit de motieven, van nihilisme-angst tot geldge­ reageerde met een lang satirisch, antireligieus verzameld werk-editie die hij tussen 1822 brek en de drang naar een waarachtig gedicht, getiteld Epikurisch Glaubensbekenntniss en 1825 in tien delen samenstelde; noch de geloof, heeft ook het verlangen om daad­ Heinz Widerporstens. Typerend voor Novalis’ programmatische Athenaeum Fragmente, werkelijk invloed uit te oefenen een voorna­ soepele omgang met zijn eigen religieuze noch de ooit felomstreden semi-erotische me rol gespeeld bij Schlegels conservatieve gezindheid is dat hij er geen enkel bezwaar tegen had als beide teksten werden gepubliceerd roman Lucinde (1799) zal men er in aantref­ en katholieke bekering. Athenaeum is mis­ in het volgende nummer van Athenaeum – iets fen. Andere teksten uit de Athenaeum-tijd schien wel het belangrijkste literaire tijd­ wat mede op aanraden van Goethe toch niet is blijken te zijn herschreven, stilzwijgend in schrift dat ooit is verschenen (het moderne gebeurd, waarschijnlijk omdat men in het overeenstemming gebracht met die nieuw kunstbegrip werd erin gelanceerd), maar protestantse Jena (waar zojuist geestverwant verworven inzichten. daarvan hadden de redacteuren en hun Fichte op beschuldiging van atheïsme van zijn medewerkers nog geen weet. Achteraf moet professoraat was beroofd) niet opnieuw de hele onderneming iedereen als een mis­ aanstoot wilde geven. Voor een niet- Revolutionair pathos lukking zijn voorgekomen. Dat verklaart conservatieve interpretatie van de Europa-rede iets van de felheid waarmee Schlegel zich zie o.a. Hermann Kurzke, Romantik und Konservatismus. Das “politische” Werk Friedrich Wat Schlegel niet meer kon gebruiken, tegen zijn eigen ‘esthetische dromerij’ van von Hardenbergs (Novalis) im Horizont seiner moest kennelijk verdwijnen. Eén ding ver­ weleer heeft gekeerd: het was ook nog eens Wirkungsgeschichte, München, Wilhelm dween niet, en dat was (anachronistisch allemaal voor niets geweest! Het nationale Fink,1983, p. 224 e.v. gezegd) zijn engagement, al kreeg het voort­ elan, dat oplaaide in het Duitse verzet tegen 16 Bijvoorbeeld in KFSA XXIV, p. 206. aan wel een andere inzet. Niet langer enga­ Napoleon, bood ter compensatie een unieke 17 Zie deze notitie van Novalis: ‘Experimenteren geerde Schlegel zich met de ‘poëzie’ als gelegenheid voor de ‘geest’ om aan isole­ met beelden en begrippen in het voorstellings­ wereldscheppende en veranderende kracht; ment en mislukking te ontkomen. vermogen precies zoals bij de natuurkundige na zijn bekering gold het engagement de Onmiskenbaar schuilt hierin een element experimenten. In elkaar zetten. Laten ontstaan – etc.’ (Novalis. Schriften III, p. 443). Duitse natie en het katholieke geloof. Het (en ik bedoel dat niet pejoratief) van oppor­ 18 Samuel Taylor Coleridge, Biographia Literaria, was de bestemming van de poëzie om ‘het tunisme, dat je realistisch zou kunnen noe­ Londen, Dent, 1965 (1817), p. 169. Luister ook goddelijke woord in heel zijn heerlijkheid, men. Er bestaat immers geen enkele aanlei­ naar de twintigste-eeuwse Amerikaanse dichter zoals het zijn zal als het hersteld zal zijn, te ding om te veronderstellen dat Schlegels Wallace Stevens: ‘The final belief is to believe in vermoeden te geven en aanschouwelijk te bekering berustte op enkel pragmatische a fiction, which you know to be a fiction, there maken’.30 Iets soortgelijks had Schlegel berekening, zelfs Heine komt niet op dat being nothing else. The exquisite truth is to geschreven over de schilderkunst in zijn idee. Daarvoor bleef zijn katholicisme in know that it is a fiction and that you believe in it Europa-artikelen. Duitsland en bij zijn protestantse familie te willingly.’ Geciteerd in Piet Meeuse, Doorkijkjes, Amsterdam, De Bezige Bij, 1995, p. 285. Het Het was dit engagement met natie en zeer een steen des aanstoots (het leidde zelfs citaat is afkomstig uit Stevens’ Adagia. geloof dat als criterium fungeert voor de tot een breuk met zijn broer August 19 Maurice Barrès, Les amitiés françaises, Parijs, ware literatuur in zijn Weense lezingen over Wilhelm), terwijl hij zich bij de katholieke Juven, 1911, p. 253. de Geschichte der alten und neuen Literatur uit Oostenrijkers bepaald niet populair maakte 20 Geciteerd in het voorwoord bij Maurice Barrès, 1812. De lezingen zelf hebben tot doel de door ook als conservatief-reactionaire Mes cahiers 1896-1923, Parijs, Plon, 1994, p. vii. toehoorders duidelijk te maken hoezeer de publicist de rechtsgelijkheid van de Joden te 21 Zie ‘Zarathustra’s Vorrede’ in Nietzsches Also literatuur ertoe doet bij de natievorming. Al blijven bepleiten.35 Een echte opportunist sprach Zarathustra (1883-1885). in de opdracht aan Metternich noemt had zoiets niet gedaan. Friedrich Schlegel 22 Het verdwijnen van de ironie bij de late Schlegel het zijn uitdrukkelijke bedoeling was nooit een meeloper. Zijn ‘esthetische Schlegel is het hoofdthema in Matthias Schöning, Ironieverzicht. Friedrich Schlegels met deze lezingen de ‘grote kloof’ tegen te revolutie’ wisselde hij in voor een Duits- theoretische Konzepte zwischen “Athenaeum” und gaan, die ‘nog altijd de literaire wereld en nationale en ‘goddelijke’ contrarevolutie in “Philosophie des Lebens”. Paderborn/München, het intellectuele leven van de mens scheidt de hoop op een effectiever en tegelijk beter, Ferdinand Schöningh, 2002. Een nuttige van de praktische werkelijkheid’. Daartoe waarachtiger, heiliger engagement. studie, waarvan de lectuur helaas wordt ontwerpt hij ‘een totaalbeeld (Bild im gehinderd door een afgrijselijk, aan Niklas Ganzen) van de ontwikkeling en de geest der Luhmann ontleend ‘systeemtheoretisch’ literatuur bij de belangrijkste naties van jargon. Des te spijtiger, aangezien er Oudheid en Nieuwe Tijd’. Vóór alles wil hij tegenwoordig niet veel aandacht wordt De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 23

CENTRUM RONDE VAN VLAANDEREN | OUDENAARDE | 15 SEPTEMBER > 16 DECEMBER

CRVV_AdraenBrouwer_DeWitteRaaf_255x372.indd 1 21/08/18 08:26 De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 24 De betekenis van het conservatisme

KARL MANNHEIM

1. Traditionalisme en conservatisme

Laten we om te beginnen preciezer analyse­ ren wat we bedoelen met ‘conservatisme’. Is conservatisme een universeel verschijnsel dat de gehele mensheid kenmerkt, of is het iets volstrekt nieuws, dat samenhangt met de historische en sociologische factoren van onze tijd? Het antwoord is dat beide typen conservatisme bestaan. Enerzijds is er het min of meer universele type, en anderzijds is er het ontegenzeggelijk moderne type, dat het product is van specifieke historische en sociale omstandigheden, en zijn eigen bij­ zondere tradities, vorm en structuur heeft. We zouden de eerste variant ‘natuurlijk conservatisme’ kunnen noemen en de twee­ de ‘modern conservatisme’, ware het niet dat het woord ‘natuurlijk’ al zeer veel ver­ schillende connotaties heeft. Het is daarom misschien beter om als aanduiding voor het eerste type de term ‘traditionalisme’ van Max Weber over te nemen, zodat we met ‘conservatisme’ steeds ‘modern conserva­ tisme’ bedoelen – iets wat fundamenteel verschilt van louter ‘traditionalisme’. Traditionalisme duidt de tendens aan om Luc Deleu/TOP Office, Barricade #1, Raversijde, 2016 zich te houden aan hardnekkige patronen, © SABAM Belgium 2018, foto Luc Deleu aan oude levenswijzen die we heel goed kunnen beschouwen als min of meer alom­ tegenwoordig en universeel. We kunnen dit ‘instinctieve’ traditionalisme opvatten als delwijze ook zonder hem haar geschiedenis teit, die is ontstaan en zich ontwikkelde bin­ andere ‘retrogressief’ zijn en zulke verande­ de basisreactie op welbewuste pogingen en ontwikkeling. Politiek conservatisme is nen een specifieke historische en sociale ringen tegenwerken. hervormingen door te voeren. Dit traditio­ daarom een objectieve geestelijke structuur, in context. De beste gids voor de geschiedenis De verklaring voor het ontstaan van zulke nalisme was in zijn oorspronkelijke vorm tegenstelling tot de ‘subjectiviteit’ van het – de taal – toont dit zonneklaar aan: het ‘trends’ kan liggen in het feit dat de huidige verbonden met magische elementen in het afzonderlijke individu. Het is niet objectief woord ‘conservatisme’ zelf is nieuw en heeft maatschappij gaandeweg een nieuwe dyna­ bewustzijn; omgekeerd hangt bij ‘primitie­ in de zin dat het eeuwig en universeel geldig een betrekkelijke recente oorsprong. mische eenheid krijgt, wat ten koste gaat ve’ volken de eerbied voor traditionele is. Van de ‘principes’ van het conservatisme Het was Chateaubriand die als eerste het van alle oude, verspreide, zelfgenoegzame, levenswijzen sterk samen met de angst voor kunnen geen a priori-deducties worden woord de bijzondere betekenis ervan gaf provinciale feodale eenheden, die steeds magisch kwaad als gevolg van verandering. afgeleid. Het kan ook niet los bestaan van de toen hij een tijdschrift ging uitgeven waarin meer opgaan in nationale eenheden; die Ook vandaag de dag bestaat dit soort tradi­ personen die het in de praktijk brengen en er hij de ideeën van de kerkelijke en politieke laatste kunnen later verder samensmelten tionalisme, en het is vaak gerelateerd aan in hun doen en laten uiting aan geven. Het is restauratie propageerde, en dat Le conserva- tot supranationale eenheden. Hoewel de magische relicten van een oud bewustzijn. ook geen immanent principe van een teur noemde. Het woord vond in de jaren verschillende naties aanvankelijk in hoge Traditionalisme hangt dus niet noodzake­ bestaande ontwikkelingswet waaraan afzon­ dertig van de negentiende eeuw algemeen mate sociaal en cultureel autonoom blijven, lijk samen, zelfs tegenwoordig niet, met derlijke leden van de conservatieve beweging ingang in Duitsland en werd in 1835 offici­ lijken de wezenlijke economische en finan­ politiek – of met andere soorten conserva­ eenvoudigweg gehoorzamen – mogelijk op eel in Engeland aangenomen. We mogen ciële problemen in alle moderne staten wat tisme. ‘Progressieve’ mensen bijvoorbeeld, een onbewuste manier – zonder er iets van het ontstaan van een nieuwe terminologie structuur betreft zoveel op elkaar, dat het ongeacht hun politieke overtuigingen, kun­ zichzelf aan toe te voegen. Kortom: het con­ beschouwen als aanduiding voor de niet verrassend is dat in al die staten gelijk­ nen vaak heel ‘traditionalistisch’ denken en servatisme is geen objectieve entiteit in een – opkomst van een nieuw sociaal fenomeen, soortige parallelle sociale en intellectuele handelen in de verschillende domeinen van correct dan wel verkeerd opgevatte platoni­ hoewel dit ons natuurlijk weinig zegt over onderscheidingen ontstaan. hun leven. sche zin van pre-existente ideeën. In de feitelijke aard van dat fenomeen. De structurele problemen waarmee alle We willen de term ‘conservatisme’ dus vergelijking met de hier en nu-ervaring van moderne staten te kampen hebben, zijn de niet in een algemeen-psychologische zin het afzonderlijke individu heeft het echter volgende: (I) het verwerven van nationale opvatten. De progressieve persoon bijvoor­ een zekere welbepaalde objectiviteit. 2. De sociologische achtergrond van eenheid, (II) deelname van het volk aan het beeld die ‘traditionalistisch’ handelt in zijn het moderne conservatisme bestuur van het land, (III) integratie van het privé- of professionele leven, of de conser­ Traditionalistisch gedrag is bijna geheel en al land in de internationale economische orde, vatief die buiten de politiek ‘progressief’ reactief. Conservatief gedrag heeft betekenis, en Het moderne conservatisme verschilt van (IV) oplossing van de sociale kwestie. denkt en handelt, maken duidelijk wat ik heeft bovendien betekenis met betrekking het traditionalisme voornamelijk doordat het Die problemen blijken belangrijk voor hier bedoel. tot omstandigheden die naargelang het tijd­ een functie is van een specifieke historische en zowel het sociale als het intellectuele leven Het woord ‘traditionalisme’ omschrijft perk variëren. Zo is het duidelijk waarom er sociologische situatie. Traditionalisme is een van de betreffende gemeenschap. Alle iets wat in zekere zin een formeel psycholo­ geen noodzakelijke tegenspraak zit in het algemene psychologische houding die bij onderdelen ervan vertonen de duidelijke gische kenmerk is van de geest van elk indi­ feit dat een in politieke zin progressief mens verschillende individuen tot uiting komt in tendens om zich te ontwikkelen in nauwe vidu. ‘Conservatief’ handelen is daarente­ in het dagelijkse leven op een volkomen tra­ de neiging aan het verleden vast te houden samenhang met de spanningen als gevolg gen altijd afhankelijk van een concrete ditionalistische manier kan reageren. Hij en vernieuwing te vrezen. Deze elementaire van de pogingen deze fundamentele proble­ verzameling omstandigheden. Je kunt niet op laat zich in de politieke sfeer min of meer psychologische neiging kan echter een bij­ men met betrekking tot de sociale structuur voorhand weten welke vorm een – in politie­ bewust leiden door een objectieve, structu­ zondere functie krijgen met betrekking tot op te lossen. Religieuze twisten transfor­ ke zin – ‘conservatieve’ handeling zal aan­ rele configuratie van ideeën en omstandig­ het sociale proces. Wat eerder louter een psy­ meerden gaandeweg tot politieke strijd, en nemen, terwijl de algemene houding die de heden, maar in het dagelijkse leven is zijn chologisch kenmerk was dat alle mensen reeds tijdens de Engelse burgeroorlog [in de term ‘traditionalistisch’ met zich meebrengt gedrag louter reactief. We moeten hier twee gemeen hadden, wordt onder bepaalde zeventiende eeuw] zijn in de gedaantes van ons in staat stelt met enige waarschijnlijk­ kanttekeningen maken. Ten eerste mag de omstandigheden een centrale factor die religieuze facties duidelijk politieke stromin­ heid te voorspellen hoe een ‘traditionalisti­ term ‘conservatisme’ niet worden opgevat coherentie verleent aan een specifieke trend in gen te herkennen. Hoe meer we de negen­ sche’ reactie eruit zal zien. Er bestaat bij­ als een zuiver politiek begrip, hoewel – zoals het sociale proces. tiende eeuw naderen, des te meer we ditzelf­ voorbeeld geen enkele twijfel wat de we nog zullen zien – het politieke aspect De ontwikkeling van de traditionalisti­ de patroon zien in andere intellectuele traditionalistische houding is ten opzichte ervan in het algemeen misschien toch het sche houding tot de kern van een welbe­ verschijnselen en des te gemakkelijker van de introductie van de spoorwegen. belangrijkste is. Conservatisme houdt ook paalde sociale trend vindt niet spontaan wordt het ook om die te beschrijven aan de Maar hoe een conservatief zal reageren kan een algemeen filosofische en emotionele plaats: ze doet zich voor als reactie op het hand van partijprogramma’s, in termen alleen bij benadering worden bepaald als we constellatie in die zelfs de grondslag kan feit dat ‘progressivisme’ op enig moment als dus van hun directe of indirecte relatie tot flink wat weten over de conservatieve beweging vormen van een bepaalde stijl van denken. welbepaalde trend vaste voet krijgt. Tradi­ sociale en politieke problemen. in de periode en het land in kwestie. We wil­ Ten tweede mogen we niet uitsluiten dat het tionalisme is in feite een van de latente nei­ len hier niet alle verschillende factoren conservatisme als objectieve, historische en gingen die elk individu onbewust in zich opnoemen die aan de basis liggen van een structurele configuratie zekere traditionele draagt. Conservatisme daarentegen is altijd 3. De fundamentele intentie van het specifiek type conservatisme in een specifiek elementen bevat. Integendeel. We zullen bewust en gereflecteerd, omdat het ontstaat conservatieve denken land in een specifieke tijd. Zoveel is echter zien dat het conservatisme zich in feite als bewuste tegenbeweging die oppositie duidelijk, dat het handelen volgens een con­ baseert op een specifieke historische vorm voert tegen de in hoge mate georganiseerde, De diepgelegen kern, de drijfkracht in het servatief stramien (in elk geval in het poli­ van traditionalisme, en die verder ontwik­ coherente en systematische ‘progressieve’ hart van het conservatieve denken, is zon­ tieke domein) meer inhoudt dan bepaalde kelt tot aan de uiteindelijke logische conclu­ beweging. der enige twijfel gerelateerd aan wat we tra­ automatische reacties; het betekent dat de sies ervan. De opkomst van een bewuste, conserva­ ditionalisme noemden. Het conservatisme betrokken persoon zich bewust of onbe­ Ondanks, of misschien zelfs wel vanwege tieve beweging is daarom al een indicatie is in zekere zin ontstaan uit het traditiona­ wust laat leiden door een denk- en handel­ de klaarblijkelijke overlappingen van de dat de moderne sociale en intellectuele lisme; het is eigenlijk niets meer of minder wijze die haar eigen geschiedenis achter twee verschijnselen is toch het onderscheid wereld een eigen, bijzondere structuur heeft dan traditionalisme dat zich van zichzelf zich heeft voordat ze in contact treedt met tussen louter traditionalistisch en conserva­ ontwikkeld. Het loutere bestaan van het bewust is geworden. Toch zijn de twee niet die persoon. Dit contact kan onder bepaalde tief gedrag zeer duidelijk. Traditionalistisch conservatisme als een coherente trend bete­ synoniem, aangezien traditionalisme zijn omstandigheden in zekere mate de vorm en gedrag heeft juist als gevolg van zijn zuiver kent dat de geschiedenis zich steeds meer specifiek conservatieve trekken alleen aan­ de ontwikkeling van deze denk- en handel­ formele, semireactieve aard nagenoeg geen ontwikkelt in termen van de interactie van neemt wanneer het de uitdrukking wordt wijze beïnvloeden, maar zelfs wanneer deze aanwijsbare geschiedenis, terwijl anderzijds zulke veelomvattende ‘trends’ en ’bewegin­ van een welbepaalde, consistent volgehou­ persoon er niet meer is en er dus geen deel het conservatisme een entiteit is met een gen’, waarvan sommige ‘progressief’ zijn en den manier van leven en denken (die zich meer aan heeft, behoudt die denk- en han­ duidelijke, historische en sociale continuï­ sociale veranderingen voorstaan, terwijl eerst ontwikkelt als verzet tegen de revoluti­ De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 25 onaire houding), en wanneer het als zoda­ Toch ontstond er uit dit sociologisch bepaal­ nig functioneert – als een relatief autonome de misverstand, zoals eerder wel vaker, een beweging in het sociale proces. nieuw inzicht in de werkelijke differentiatie Een van de meest wezenlijke kenmerken van tendensen in het denken. Net zoals in van deze conservatieve manier van leven en het geval van het begrip ‘eigendom’ redde denken lijkt te zijn dat ze zich vastklampt het conservatieve denken wederom een eer­ aan het onmiddellijke, het werkelijke, het dere, bijna vergeten manier van denken en concrete. Het resultaat is een tamelijk nieuw, dingen ervaren, en door die expliciet te zeer welomschreven gevoel voor het concre- maken bewerkstelligde het dat ze een actie­ te, dat wordt weerspiegeld in het gegeven ve rol in het dynamische proces ging spelen. dat met het hedendaagse gebruik van het Politiek gezien was het noodzakelijk voor woord ‘concreet’ anti-revolutionaire impli­ de conservatieven om een eigen concept caties gepaard gaan.1 ‘Concreet’ ervaren en van vrijheid te ontwikkelen en dat tegen­ denken gaat nu zoiets betekenen als de nei­ over dat van de liberalen te stellen. Ze werk­ ging om het terrein van je activiteiten te ten iets uit dat we het kwalitatieve idee van beperken tot de onmiddellijke omgeving vrijheid kunnen noemen, teneinde het te waarin je je bevindt, en om je streng te dis­ onderscheiden van het revolutionaire, ega­ tantiëren van alles wat riekt naar speculatie litaire begrip. De contrarevolutionaire of hypothese. oppositie had genoeg gezond instinct om Het niet-romantische conservatisme niet het idee ‘vrijheid’ als zodanig aan te begint altijd met het specifieke geval binnen vallen; in plaats daarvan richtte ze zich op handbereik, en beperkt zijn horizon tot de het achterliggende idee van gelijkheid. Ze eigen specifieke omgeving. Het wil onmid­ stelde dat mensen wezenlijk ongelijk zijn, dellijke actie, wil concrete details wijzigen, ongelijk wat hun talenten en vaardigheden en bemoeit zich daarom niet echt met de betreft, ongelijk tot in de kern van hun Zijn. structuur van de wereld waarin het leeft. Vrijheid kan daarom alleen bestaan in het Alle progressieve activiteit daarentegen vermogen van ieder mens om zich zonder gaat uit van het bewustzijn van het mogelijke. enige belemmering te ontwikkelen volgens Ze stijgt boven het gegeven onmiddellijke de wet en principes van zijn eigen persoon­ heden uit, door de mogelijkheden aan te lijkheid. Müller schrijft bijvoorbeeld: ‘Niets grijpen voor systematische verandering die kan schadelijker zijn voor de vrijheid zoals het biedt. Ze bevecht het concrete, niet ik die heb beschreven […] dan het begrip omdat ze het louter wil vervangen door een ‘externe gelijkheid’. Als vrijheid eenvoudig­ andere vorm van het concrete, maar omdat ze weg het algemene streven is van de meest een ander systematisch uitgangspunt voor uiteenlopende karakters naar groei en ont­ verdere ontwikkeling wil creëren. wikkeling, is er niets voorstelbaar dat daar­ Het conservatieve reformisme bestaat in mee meer in strijd is dan een onjuiste opvat­ de vervanging van afzonderlijke factoren ting van vrijheid, die alle individuele door andere afzonderlijke factoren (‘verbe­ bijzonderheden van die karakters zou weg­ teringen’).2 Het progressieve reformisme nemen, dat wil zeggen de verscheidenheid neigt ertoe een onwenselijk feit te elimine­ van die karakters.’ ren door de gehele omringende wereld te Dit is ook de romantisch-conservatieve hervormen die het bestaan van dat feit opvatting van vrijheid, die dan politieke mogelijk maakt. Het progressieve reformisme invloed gaat krijgen. De revolutionaire libe­ wil het systeem als geheel aanpakken, terwijl raal denkt abstract, in termen van het het conservatieve reformisme afzonderlijke Luc Deleu/TOP Office, Barricade #6, Muziekfestival Horst, 2016 © SABAM Belgium 2018 mogelijke en niet van het werkelijke, en details aanpakt. houdt met een ‘abstract optimisme’ vast De conservatief denkt alleen in termen aan het principe van universele gelijkheid, van een systeem dat een reactie vormt; het­ of ten minste aan dat van gelijke kansen zij wanneer hij gedwongen wordt om een van eigenaar veranderde, ging het jacht­ omstandigheid dat de loutere subjectiviteit voor iedereen, en de enige beperkingen die eigen systeem te ontwikkelen dat hij tegen recht niet met het eigendom over op de van de persoonlijkheid zich opheft. Pas in hij zich voorstelt bij de vrijheid van het indi­ dat van de progressieven kan inzetten, het­ nieuwe eigenaar, en het behoud van het het eigendom bestaat de persoon als rede.’3 vidu zijn die welke voortkomen uit het zij wanneer de loop van de gebeurtenissen jachtrecht bij de oorspronkelijke eigenaar Het is ook van belang hier iets op te merken bestaan van anderen. De romantische den­ hem van alle invloed op het onmiddellijke was een levende getuigenis van het feit dat wat we later weer zullen tegenkomen, ker vindt echter dat vrijheid wordt begrensd heden berooft, zodat hij zich genoodzaakt de nieuwe eigenaar niet de ‘echte’ eigenaar namelijk dat de linkse oppositie tegen het door wat Simmel ‘de individuele wet’ van ziet het rad van de geschiedenis terug te was. Een man van oude adel, die eigendom bourgeois-kapitalistische denken leert van ontwikkeling noemt, waarbinnen iedereen draaien om weer invloed te krijgen. aankocht van een nouveau riche, kon de rechtse oppositie tegen datzelfde bour­ zowel zijn mogelijkheden als beperkingen Dit contrast tussen concreet en abstract omgekeerd net zomin louter op grond van geois-denken. De abstractheid van de men­ gesteld ziet. denken, dat voornamelijk een kwestie is van zijn adellijke afkomst de kwaliteit ‘echt selijke relaties onder het kapitalisme waar­ Dit type vrijheid, dat in de aard van de hoe iemand zijn omgeving ervaart, en eigendom’ overdragen op zijn nieuw ver­ op Marx en zijn volgelingen voortdurend concrete individualiteit besloten ligt, is slechts in tweede instantie van het denken worven landgoed. Er bestond dus een vol­ hamerden, was oorspronkelijk een ontdek­ typisch romantisch, en komt daarom als zodanig – in combinatie met de omstan­ strekt onoverdraagbare, wederzijdse ver­ king van waarnemers uit het conservatieve gevaarlijk dicht in de buurt van anarchis­ digheid dat het in de moderne vorm geba­ houding tussen een specifiek stuk land en kamp. tisch subjectivisme. Hoewel de conservatie­ seerd is op een onderscheid in fundamentele een bepaalde eigenaar. We willen niet suggereren dat dit onder­ ven erin slaagden om het probleem van de politieke ervaring – laat goed zien hoe een In de tijd van Möser bestond het gevoel scheid tussen de concrete en abstracte vrijheid subjectief te maken (en het zo van stijl van ervaren sociaal gefunctionaliseerd voor deze verhouding nog, hoewel alle tali­ benadering in vroeger tijden niet bekend de revolutionaire scherpe randen te ont­ kan raken. ge sporen ervan al lang waren vervaagd. was; we wijzen er alleen op dat de twee vol­ doen), vormde de subjectieve anarchie De opkomst van de specifiek moderne Möser beklaagt het verlies wanneer hij zegt: strekt verschillende manieren om de waardoor ze de uitwendige, uit de liberale samenleving lijkt samen te hangen met het ‘Hoe onvolmaakt zijn de taal en de filosofie, geschiedenis te ervaren zich geleidelijk heb­ opvattingen voortgekomen politieke anar­ gegeven dat hele sociale klassen zich wijden die geen bijzondere middelen meer hebben ben ontwikkeld tot twee tegenover elkaar chie vervingen nog steeds een bedreiging aan de desintegratie van de bestaande socia­ om deze fundamentele onderscheidingen liggende extremen, en deel zijn gaan uitma­ voor de veiligheid van de staat. Toen dat le structuur. Het denken van deze klassen is uit te drukken.’ ken van een algemeen ervaringspatroon besef doordrong, veroorzaakte dit onmid­ noodzakelijkerwijs abstract – het leeft van Hier zien we duidelijk welke overvloed er dat kenmerkend is voor verschillende groe­ dellijk de neiging in het romantische den­ het potentiële en het mogelijke, terwijl het was in de feodale samenleving aan pre-the­ pen naargelang hun positie in het dynami­ ken (dat in die tijd steeds conservatiever denken en de ervaring van hen die het verle­ oretische, ongearticuleerde ervaring, die sche sociale proces. werd) om het begrip ‘kwalitatieve vrijheid’ den in stand willen houden en de vooruit­ zeer concrete relaties belichaamde tussen Een ander cruciaal begrip voor elke ana­ los te koppelen van het individu en het over gang willen vertragen, noodzakelijk concreet een persoon en zijn eigendom; in plaats lyse van uiteenlopende denkstijlen en erva­ te brengen op de ‘ware dragers’, de ‘ware is en niet in staat de bestaande structuur van daarvan ontstond het abstracte begrip ringswijzen is vrijheid. Het revolutionaire subjecten’ van de vrijheid, namelijk de gro­ de maatschappij te doorbreken. ‘bourgeois-eigendom’ dat de oude concreet­ liberalisme verstond onder vrijheid in de tere collectieven, ‘organische gemeen­ De typische aard van de conservatieve heid van ervaren onderdrukte. Latere theo­ economische sfeer de bevrijding van het schappen’, de standen. Vanaf dat moment concreetheid blijkt wellicht het duidelijkst rieën, vooral van het romantisch-conserva­ individu uit zijn middeleeuwse banden met werden de standen de dragers van dat uit het begrip eigendom, dat tegenover de tieve type, grijpen terug op deze feodaal-­ de staat en het gildewezen. In de politieke innerlijke groeiprincipe, en in hun onbe­ gebruikelijke moderne bourgeois-opvatting conservatieve opvatting van eigendom, sfeer betekende vrijheid het recht van het perkte ontwikkeling lag de vrijheid. Zo ervan staat. Justus Möser schreef een heel waarvan Möser de essentie vatte juist op het individu om te doen en te denken wat hij wordt duidelijk dat het kwalitatieve begrip interessant artikel over de kwestie, waarin moment dat ze begon te verdwijnen. juist achtte en in het bijzonder zijn recht op ‘vrijheid’ ten minste voor een deel voort­ hij het geleidelijke verdwijnen nagaat van Adam Müller beschouwt eigendom als onverkorte gebruikmaking van de onver­ komt uit het feodale denken. De ‘vrijheid’ de oude houding ten opzichte van eigen­ een verlengstuk van lichaamsdelen, en vreemdbare Rechten van de Mens. Volgens van de verschillende standen onder het feo­ dom, en die vergelijkt met de moderne omschrijft het feodalisme als de samensmel­ dit concept stuit de vrijheid van de mens dalisme, dat wil zeggen hun ‘privileges’, en opvatting van eigendom, die al in zijn tijd ting van persoon en ding. Hij schrijft de alleen op grenzen wanneer ze inbreuk ook de onmiskenbaar kwalitatieve en invloed begon te krijgen. In dat artikel ‘Von teloorgang van deze relatie toe aan de intro­ maakt op de vrijheid van medeburgers.4 Het niet-egalitaire lading die het middeleeuwse dem echten Eigentum’ laat hij zien dat het ductie van het Romeinse recht, en spreekt logisch uitvloeisel van dit type vrijheid is begrip had, werden weer in de roulatie oude ‘echte eigendom’ op een volstrekt van een ‘Romeins-Franse revolutie’, waar­ dus gelijkheid – zonder de aanname van gebracht. Ook in deze nieuwe vorm her­ andere manier verbonden was met zijn eige­ aan hij alle schuld wijt. politieke gelijkheid van alle mensen is deze bergde het begrip echter vele gevaren voor naar dan tegenwoordig het geval is. Voor­ Dit zijn allemaal louter echo’s van een vrijheid betekenisloos. In feite heeft het de staat en voor de positie van de heersende heen bestond er een bijzonder vitale, weder­ verleden, die onmiskenbaar bevooroordeeld revolutionaire liberalisme gelijkheid altijd klasse, zoals het latere conservatisme goed zijdse relatie tussen het eigendom en zijn zijn. Het belang ervan ligt in de omstandig­ beschouwd als niets meer dan een postulaat. besefte. Daarom ondernam men later een eigenaar. Eigendom in zijn oude ‘echte’ zin heid dat zulke levende relaties die zich tot Het heeft die gelijkheid beslist nooit opgevat poging om de kwalitatief verschillende indi­ bracht bepaalde privileges voor de eigenaar dingen uitstrekken inderdaad ooit beston­ als een empirisch feit, en heeft ook nooit viduele of corporatieve ‘vrijheden’ zo te kie­ met zich mee: het gaf hem bijvoorbeeld een den. Deze nadruk op de ‘innige band’ tussen daadwerkelijke gelijkheid voor iedereen zen dat die ondergeschikt konden worden stem in staatsaangelegenheden, het recht eigendom en eigenaar blijft voortbestaan opgeëist, tenzij in gevallen van economische gemaakt aan een hoger principe, dat de om te jagen en lid te worden van een recht­ tot aan Hegel. en politieke strijd. Het conservatieve denken gehele samenleving vertegenwoordigde. De bankjury. Eigendom hing op die manier Het wezen van het eigendom voor Hegel verdraaide het postulaat tot een feitelijke uit­ historische school, Hegel, Stahl en anderen, nauw samen met de persoonlijke eer van de is ‘dat ik mijn wil in de zaak heb gelegd,’ en spraak en deed het voorkomen alsof de libe­ verschilden onderling alleen wat betreft eigenaar en was aldus in zekere zin onver- ‘het redelijke van het eigendom ligt niet in ralen claimden dat alle mensen feitelijk en in hun opvatting van deze overkoepelende vreemdbaar. Als bijvoorbeeld het eigendom de bevrediging van behoeftes, maar in de elk opzicht aan elkaar gelijk zijn. totaliteit; de formele structuur van hun uit­ De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 26 eenlopende oplossingen voor het probleem was dezelfde. De oplossing was dat vrijheid uitsluitend een aangelegenheid moest worden van de private, subjectieve kant van het leven, ter­ wijl alle externe sociale betrekkingen onder­ worpen moesten worden aan het principe van orde en tucht. Maar toen rees het pro­ bleem: hoe kon men een conflict voorkomen tussen de twee sferen, namelijk de subjectie­ ve vrijheid en de externe orde? Een oplos­ sing werd gevonden in de aanname van een ‘harmonia praestabilitata’ die ofwel direct was ingesteld door God (Stahl), ofwel het gevolg was van de natuurlijke krachten van de samenleving en de staat.5 Hier had het conservatisme duidelijk iets geleerd van het liberalisme, waarvan het zowel het begrip ‘scheiding van de sferen’ overnam als dat van de ‘verborgen hand’ die zorgt voor de universele harmonie. De historische school gebruikte voorna­ melijk het begrip ‘de natie’ of ‘de geest van de natie’ om het noodzakelijke grotere geheel aan te geven dat moest verhinderen dat de vrijheid van het individu of de groep ontaardt in louter anarchistische willekeur. Rothacker heeft aangetoond hoe in de geschriften van von Ranke het begrip ‘staat’ geleidelijk dat van het begrip ‘natie’ ging overschaduwen. Hoe dan ook, de oplossing van het probleem die von Ranke en von Savigny boden, bestond in het verschuiven van deze kwalitatieve vrijheid van het indi­ vidu en de standen naar respectievelijk de natie en de staat. Enkel en alleen de staat, die zich vrijelijk volgens eigen wetten ont­ Luc Deleu/TOP Office, Rood-blauwe barricade, Middelheim Antwerpen, 2017 wikkelt, is waarachtig vrij. © SABAM Belgium 2018, foto Ans Brys Het grootst is de spanning tussen orde en vrijheid bij Hegel, die zoals altijd tracht om beide factoren te behouden. Wat Hegel het revolutionaire, abstracte begrip ‘vrijheid’ torische tradities van de staat, aangezien de kent – en psychische verschijnselen zijn het betekenis te geven leiden zo tot een noemt, is voor hem een doorgangsstadium staat anders op de louter individuele wil zou alleen voor zover ze betekenis hebben – totaalbeeld, en het bredere geheel dat op die in de voortgang naar de waarheid: ‘Deze komen te berusten.’ moeten we het vatten als een moment in wijze wordt bereikt, is gewoonlijk een intuï- negatieve vrijheid of de vrijheid van het ver­ We hebben nu genoeg voorbeelden. Deze een bepaald doelgericht project. tief tot stand gekomen geheel. De progressieve stand is eenzijdig, maar dit eenzijdige bevat oplossingen van het probleem laten alle­ De conservatief is ten diepste gehecht aan mens daarentegen geeft dingen een plaats altijd een wezenlijke bepaling: het mag der­ maal dezelfde fundamentele tendens zien, het principe quieta non movere, en vermijdt in bredere gehelen die zijn afgeleid van een halve niet worden weggegooid, maar het is hetzelfde streven naar het ‘concrete’ en het liever om betekenissen op te vatten in de rationele utopie, en dat leidt tot een structu­ het gebrek van het verstand dat het een een­ ‘kwalitatieve’: de gebruikte termen zijn idealistische zin12, door simpelweg naar het rele kijk op de bestaande en de zich ontwik­ zijdige bepaling verheft tot de enige en hoog­ steeds ‘materiële vrijheid’ (Stahl), ‘concrete werkelijke te kijken als iets wat bestaat; en kelende maatschappij. Een vergelijking kan ste. Historisch gezien komt deze vorm van vrijheid’ (Hegel), of ‘positieve vrijheid’ dit leidt tot een zeker fatalisme.13 De conser­ een en ander verduidelijken. Het conserva­ vrijheid vaak voor.’6 Wat hij bedoelt met (Müller), net zoals in het geval van eigen­ vatieve interpretatie, of toeschrijving, van tieve beeld van dingen als een geheel is als ‘negatieve, [abstracte] vrijheid’ wordt snel dom. ‘Concreet’ en ‘kwalitatief’ zijn even­ betekenissen ontstaat als een tegenreactie het omvattende beeld van een huis dat je duidelijk als we verder lezen: ‘Concreter ver­ wel termen die absoluut niet adequaat de op de revolutionaire manier van hoe de krijgt als je er van alle mogelijke kanten schijnt deze vorm [van vrijheid] in het actie­ fundamentele intentie beschrijven die ach­ betekenis van de dingen wordt gevormd. naar kijkt: een concreet, volkomen gedetail­ ve fanatisme van het politieke en het religi­ ter al deze gedachtegangen verborgen ligt. Ook de conservatief kan alleen betekenis leerd beeld van het huis, beschouwd vanuit euze leven. Daartoe behoort bijvoorbeeld de We hebben de voorbeelden alleen genoemd geven aan een ding door het ‘aan te vullen’ elke hoek. Maar de progressieve mens is niet Terreur tijdens de Franse Revolutie, waarin om de grondhouding te schetsen waarvan tot iets algemeners en het in een breder geïnteresseerd in al die details; hij richt zich elk onderscheid tussen talenten en qua ze manifestaties zijn: het terugroepen van geheel in te passen. Maar het proces, de meteen op de plattegrond van het huis en autoriteit moest worden opgeheven. Deze een eerdere leefwijze. ‘methode’ van dat aanvullen, wijkt volkomen af zijn beeld is eerder geschikt voor rationele tijd was een siddering, een beving; een tijd Er is naast de tegenstelling tussen ‘con­ van hoe dat gebeurt in het liberale revolutio­ analyse dan voor een aanschouwelijke die niets afzonderlijks verdroeg; want het creetheid’ en ‘abstractheid’ nog een andere naire denken en ervaren, wat een extra aan­ voorstelling. Binnen dit onderscheid tussen fanatisme wil het abstracte, wil geen gele­ tegenstelling, die er nauw aan verwant is en wijzing is dat in deze sfeer de manieren van manieren om afzonderlijke dingen een ding; waar zich onderscheidingen voor­ ook relevant is voor het fundamentele con­ het ervaren van dingen zich ontwikkelen in plaats te geven in een bredere context, ligt doen, beschouwt het die als in strijd met de flict tussen progressivisme en conservatis­ nauwe samenhang met de sociale achter­ nog een ander radicaal verschil tussen pro­ eigen onbepaaldheid en heft ze op.’7 Hegel me. Het progressieve denken ziet het wer­ grond. Het kenmerkende van de conserva­ gressieve en conservatieve ervaringspatro­ komt vervolgens uit bij een derde principe, kelijke niet alleen in termen van de tieve wijze waarop dingen in een bredere nen – dit keer een verschil in de manier waarop dat de middenweg vormt tussen ‘abstracte mogelijkheden ervan, maar ook in termen context worden geplaatst, is dat ze in zekere tijd wordt ervaren.14 vrijheid’ en loutere ‘heteronomie’. Dat prin­ van de norm. Het conservatieve denken zin van achteren worden benaderd, vanuit Dit verschil kan kort gezegd als volgt wor­ cipe is het begrip ‘concrete vrijheid’.8 Hegel daarentegen probeert het werkelijke te zien hun verleden. Voor het progressieve denken den uitgedrukt: de progressieve mens zegt: ‘Het derde [moment] is nu dat het [Ik] als het product van reële factoren: het verkrijgen alle dingen in laatste instantie ervaart het heden als het begin van de toe­ in zijn beperking, in dit andere, bij zichzelf tracht ook de norm te begrijpen in termen betekenis vanuit iets wat zich boven of bui­ komst, terwijl de conservatief het eenvou­ is; dat, terwijl het zich bepaalt, het toch bij van het werkelijke.11 ten die dingen bevindt, vanuit een toekom­ digweg beschouwt als het laatste moment zichzelf blijft, en niet ophoudt het algemene Ook hier worden we welbeschouwd stige utopie, of vanuit de relatie die ze met van het verleden. Het verschil is des te fun­ vast te houden. Dit is dan het concrete geconfronteerd met twee wijzen van het een transcendente norm hebben. De con­ damenteler en radicaler omdat de lineaire begrip vrijheid, terwijl de twee vorige ervaren van dingen en de omringende wer­ servatief daarentegen ziet de betekenis van opvatting van de geschiedenis – die hier aan momenten volstrekt abstract en eenzijdig kelijkheid, waaruit vervolgens twee denk­ een ding in wat erachter ligt, hetzij het tem­ de orde is – voor de conservatief van secun­ zijn gebleken.’9 stijlen ontstaan. Je hebt een volkomen ande­ porele verleden ervan, hetzij de evolutionai­ dair belang is. De conservatief ervaart ver­ Stahl worstelde ook met het romantische re houding ten opzichte van dingen, re kiem. Waar de progressieve mens de toe­ leden en heden primair als één geheel; zijn begrip ‘vrijheid’. Net zoals Hegel probeerde personen en instellingen als je die altijd komst gebruikt om dingen te interpreteren, opvatting van de geschiedenis is dus eerder hij de gehele romantische traditie te omvat­ beschouwt met een eis, met een ‘Zo zou het gaat de conservatief uit van het verleden; de ruimtelijk dan temporeel; co-existentie is ten, en baseerde hij zijn oplossing van het moeten zijn’ in je achterhoofd, in plaats van progressieve mens denkt in termen van nor- belangrijker dan opeenvolging. We kunnen probleem op het principe van autoriteit. ze te behandelen als voltooide en onvermij­ men, de conservatief in termen van kiemen. dat beter begrijpen als we beseffen dat voor Vandaar de volgende conclusie: ‘Vrijheid is delijke producten van een langdurig groei­ Dit idee van ‘het verleden dat achter ons typisch feodale groepen (aristocraten en niet het vermogen om op deze of gene wijze proces. Wie de eerste houding aanneemt, ligt’ kan dus op twee manieren worden boeren) de geschiedenis haar wortels heeft te handelen volgens fundamenteel wille­ heeft nauwelijks oog voor de gegeven reali­ geïnterpreteerd: als een temporeel verleden in de grond: individuen zijn slechts voorbij­ keurige beslissingen; vrijheid is het vermo­ teiten van zijn omgeving, en zal nooit de of als een voorafgaande evolutionaire fase gaande spinozistische ‘modi’ van die eeuwi­ gen je te gedragen en te leven volgens je betrokkenheid voelen die hem coulant die elk afzonderlijk detail van de werkelijk­ ge ‘substantie’. diepste innerlijk. Het meest eigenlijke Ik van maakt ten opzichte van de gebreken ervan, heid kan verklaren. Vanuit het eerste Het land is de werkelijke grondslag waar­ de mens is zonder enige twijfel zijn individu­ en ook niet de solidariteit die hem de zorg gezichtspunt bezien heeft alles betekenis op de staat rust en zich ontwikkelt, en alleen aliteit, die geen wetten en regels van buiten ingeeft voor het behoud van die realiteiten. omdat het is ontstaan als gevolg van een het land kan werkelijk geschiedenis maken. accepteert. Toch zijn individuele rechten De tweede houding brengt hem ertoe het ontwikkelingsproces in de tijd; vanuit het Het efemere individu wordt vervangen door zoals die welke een onafhankelijke privé­ heden met al zijn onvolkomenheden zonder laatste gezichtspunt heeft alles wat histo­ een bestendigere factor, namelijk het land, sfeer waarborgen, en tevens die welke het kritiek te aanvaarden. De eerste houding risch bestaat betekenis omdat het een en als basis van gebeurtenissen. Möser formu­ individu deelname toekennen aan de staats­ betekent dat je instituties altijd ervaart en dezelfde fundamentele stuwkracht ver­ leert het in de belangrijke inleidende zinnen politiek, een essentieel onderdeel van de beoordeelt als een geheel, de tweede brengt toont, een en dezelfde fundamentele van zijn Osnabrückische Geschichte als volgt: politieke vrijheid. Het diepste innerlijk van met zich mee dat je je verliest in een zee van gerichtheid op geestelijke en spirituele ‘Volgens mij zou de geschiedenis van de mens is niet alleen zijn individualiteit, details. Om het belang van deze houdingen groei. Duitsland er heel anders uitzien als we de maar ook zijn morele wezen.’10 Dit leidt dan te begrijpen, moeten we eerst goed beseffen In het laatste geval wordt elk afzonderlijk lotgevallen zouden volgen van de landgoe­ tot Stahls uiteindelijke oplossing van het dat het een van de kenmerken van psychi­ ding ‘fysiognomisch’ begrepen, namelijk als deren als de werkelijke samenstellende delen probleem ‘vrijheid’: ‘Het doel van de politiek sche fenomenen is dat we ze uitsluitend de manifestatie van een fundamentele van de natie in de loop van al haar verande­ is dus om deze materiële [in tegenstelling tot kunnen begrijpen in hun samenhang, dus bedoeling, als een bijzonder ‘aspect’ van een ringen, en wel door die te beschouwen als louter formele] vrijheid te waarborgen. Die alleen als functionele onderdelen van een totaliteit waaraan een oorspronkelijke het lichaam van de natie, en de grondbezit­ mag het individu niet scheiden van de fysie­ groter geheel. Als we echter iets willen kiemcel ten grondslag ligt. Deze twee ters louter als goede of slechte bijkomstighe­ ke macht of van de morele autoriteit en his­ interpreteren in termen van wat het bete­ manieren om een object ‘aan te vullen’ en den die dat lichaam kunnen overkomen.’ De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 27

Het conservatieve denken concentreert zich VI Statisch denken (de ‘juiste rede’ wordt bestendig vloeiend in tegenstelling tot die we hebben.’ Dit fatalisme kan verschillende dus op het verleden voor zover dat verleden opgevat als een zelfgenoegzame, een statische rede, ging hij de rede en vormen aannemen; opeenvolgende voortleeft in het heden; het bourgeois-den­ autonome sfeer die niet wordt beïn­ haar normen zelf opvatten als verande­ verschijningsvormen ervan zijn het ken, dat zich feitelijk richt op het heden, vloed door de geschiedenis).15 rend en in beweging. Op die manier theologische, het wetenschappelijke en het voedt zich met wat nu nieuw is, en het pro­ historische fatalisme. bracht de impuls om zich tegen het 14 Hier wordt natuurlijk niet bedoeld dat een letarische denken probeert de elementen te De meest bevredigende manier om door te natuurrecht-denken te verzetten iets conservatief tijd op een andere manier ervaart vatten van de toekomst die nu al in het dringen tot de kern van het conservatieve nieuws; men kwam tot nieuwe inzich­ dan een liberaal; die stelling zou volstrekt heden bestaan, en concentreert zich op die denken is de beschouwing van de opstelling ten die een enorme rol hebben gespeeld onverifieerbaar zijn. We bedoelen dat in factoren in het nu waarin de kiemen van ervan tegenover elk van de genoemde in de latere evolutie. uitspraken van conservatieven tijd als categorie een toekomstige maatschappij ontwaard aspecten van het natuurrecht-denken. een andere rol speelt dan in die van kunnen worden. De conservatieven vielen de inhoud van het We merkten al op dat conservatieve denkers progressieven. Hier bereiken we eindelijk de wortel van natuurrecht-denken aan: ze betwistten het nooit systematische aanvallen uitvoerden 15 Opmerking vertaler: ‘Juiste rede’ is de vertaling het onderscheid tussen conservatieve en idee van de ‘natuurstaat’, het idee van een op het natuurrecht-denken als geheel: elke van ‘right reason’, oftewel ‘recta ratio’, een term die in het antieke denken onder andere bij progressieve vormen van ervaring. Met elke sociaal contract, het principe van de volks­ denker behandelde en bekritiseerde alleen Cicero (De legibus) voorkomt, en bij Thomas kwestie die we analyseren wordt steeds dui­ soevereiniteit, en de Rechten van de Mens. bepaalde aspecten van dat denken. Het is van Aquino de hier bedoelde delijker dat er tegenwoordig veel verschil­ De aanval wat methodologie betreft ver­ dus onmogelijk om twee statische, volko­ ‘natuurrechtelijke’ betekenis krijgt: de rede als lende houdingen zijn in het licht waarvan liep als volgt: men ontwikkelde denksystemen te vergelij­ bron voor alle morele kennis. men historische en sociale gebeurtenissen ken. Het enige wat we kunnen doen is de kan ervaren en begrijpen. Iedereen kan ze (I) De conservatieven vervingen de rede twee manieren van denken laten zien, de bij wijze van spreken beschouwen vanuit door begrippen als de geschiedenis, het twee manier om problemen aan te pakken. een ander punt in de stroom van de geschie­ leven en de natie. De analyse van de pretheoretische en theo­ denis zelf. Er zijn handelwijzen in het heden Dit veroorzaakte filosofische problemen retische elementen van het conservatieve die gebaseerd zijn op reactiepatronen die die het hele tijdperk hebben overheerst. denken die we gaven, is volgens ons het passen bij omstandigheden in het verleden, Deze filosofieën behandelden in hun enige legitieme alternatief voor een definitie en die vandaag de dag nog steeds voortbe­ abstracte formuleringen zulke oude van het conservatieve denken. staan. Andere handelwijzen zijn ontstaan kwesties als ‘denken’ en ‘Zijn’; maar het gedurende de worsteling om de huidige is mogelijk om deze discussie te inter­ situatie de baas te worden, terwijl weer preteren op een volstrekt concrete Noten andere, hoewel ze werden voortgebracht in manier, dat wil zeggen in termen van de schoot van het heden zelf, alleen op enig de overweldigende kracht van de 1 Hegel karakteriseerde ‘abstracte’ vrijheid als moment in de toekomst zullen uitgroeien indruk die de Franse Revolutie maakte. ‘negatieve vrijheid’, de (louter) rationele tot dominante, vormgevende factoren. Vanuit een sociologisch perspectief vrijheid, en schreef er een destructieve werking Cruciaal is welke van deze houdingen hadden de meeste filosofische scholen aan toe (Grundlinien der Philosophie des Rechts, § 5; pp. 40 e.v. van de Nederlandse vertaling bepaalt hoe wij oordelen over het histori­ die het ‘denken’ boven het ‘Zijn’ lieten Hoofdlijnen van de rechtsfilosofie, Amsterdam, sche proces. prevaleren hun wortels ofwel in de Boom, 2014). Socialistisch ‘links’ muntte later bourgeois-revolutionaire, ofwel in de de categorie ‘het concrete’ als een bureaucratische mentaliteit, terwijl de fundamentele categorie voor het interpreteren 4. De theoretische kern van het scholen die ‘Zijn’ boven ‘denken’ stel­ van de maatschappij; voor deze groep viel ‘het conservatieve denken den hun oorsprong hadden in de ideo­ concrete’ samen met de klassenstrijd. logische tegenbeweging van de roman­ 2 Zoals de Pruisische rechtsgeleerde Bekker het Het conservatieve denken kwam op als een tiek en dan vooral in de ervaring van de formuleerde: ‘Wij plaatsten een goed bestuur boven de beste grondwet.’ Geciteerd bij onafhankelijke stroming toen het gedwon­ contrarevolutie. G. v. Below, ‘Die Anfänge der konservativen gen werd tot bewuste oppositie tegen het (II) De conservatief zette de irrationaliteit Partei in Preussen’, in: Internationale bourgeois-revolutionaire denken, tegen de van de werkelijkheid tegenover de deduc­ Wochenschrift für Wissenschaft, Kunst und natuurrecht-denkwijze. Wat tot aan dat tieve tendens van de natuurrecht-­ Technik, 1911. moment een min of meer latente impuls in school. Het probleem van het irrationele 3 Opmerking vertaler: het eerste Hegelcitaat het denken was geweest, had nu een theore­ vormde het tweede grote probleem van komt uit de Grundlinien der Philosophie des tische kern gevonden die als kristallisatie­ de periode; in de vorm die het in die tijd Rechts, § 58 (p. 82 in de Nederlandse vertaling punt diende, vanwaar het zich verder kon aannam, had ook dat zijn sociologische Hoofdlijnen van de rechtsfilosofie, Amsterdam, Boom, 2014); het tweede uit een Zusatz bij § 41 ontwikkelen. De tegenstander had een ‘sys­ wortels in de Franse Revolutie. Het pro­ in hetzelfde werk, p. 297 in de Lasson-editie. teem’ en het conservatisme was dus bleem van de relatie tussen wording en De zogenoemde Zusätze in de Grundlinien zijn gedwongen om geleidelijk een eigen ‘tegen­ geldigheid bereikte zijn moderne beteke­ afkomstig uit collegedictaten en later systeem’ te ontwikkelen. Het is natuurlijk nis in deze ideologische conflicten. toegevoegd door een volgeling van Hegel, belangrijk om niet dezelfde fout te maken (III) Als reactie op het liberale uitgangspunt Eduard Gans. De status ervan is omstreden, en als Stahl en te denken dat er toen twee wel­ van algemene geldigheid voor allen, ze zijn niet opgenomen in de Nederlandse bepaalde, pasklare denksystemen tegenover bracht de conservatief op een radicale vertaling. ‘Zich opheffen’ betekent bij Hegel elkaar stonden. Het conservatieve en het manier het probleem van de individuali- zowel ‘teniet worden gedaan’ als ‘in een hoger bourgeois-liberale denken zijn geen kant- teit naar voren. begrip worden geïncorporeerd’. 4 Zie artikel 4 van de Franse ‘Déclaration des en-klare ‘systemen’ in deze zin; het zijn (IV) De conservatieven ontwikkelden het droits de l‘homme et du citoyen’ [Verklaring denkwijzen die zich continu blijven ontwik­ concept van het sociale organisme als van de rechten van de mens en de burger]: kelen. Het conservatisme wilde niet gewoon antwoord op het liberaal-bourgeoisge­ ‘Vrijheid bestaat in het alles kunnen doen wat maar ‘iets anders’ denken dan zijn liberale loof in de algemene toepasbaarheid een ander niet schaadt; het uitoefenen van de tegenstrever; het wilde hetzelfde anders den- van alle politieke en sociale vernieu­ natuurlijke rechten van ieder mens heeft dus ken, en dat was de impuls die het extra trekje wingen. Dit concept heeft bijzondere als enige beperkingen die welke de andere leden gaf dat het in een nieuwe vorm van denken betekenis, omdat het opkwam als van de maatschappij het uitoefenen van veranderde. gevolg van de natuurlijke conservatie­ dezelfde rechten waarborgen. Die beperkingen kunnen alleen bij wet worden vastgesteld.’ Het cruciale probleem voor het conserva­ ve impuls om het aanzwellende tij van 5 Opmerking vertaler: ‘Harmonia praestabilitata’ tisme was het verzet tegen het natuurrecht-­ de Franse Revolutie te keren door te wij­ of ‘vooraf ingestelde harmonie’ is een term van denken. We zullen daarom alle kenmerken zen op de onmogelijkheid van het wille­ Leibniz, die een door God ingestelde harmonie rubriceren van het achttiende-­eeuwse keurig overbrengen van politieke instel­ aanduidt: in zijn geval die tussen geest en natuurrecht-denken, die het onderscheiden lingen vanuit de ene natie naar de materie. als een denkstijl, en die vergelijken met de andere. De nadruk op het kwalitatieve 6 Grundlinien, Zusatz bij § 5, p. 287 in de corresponderende kenmerken van het con­ die zo karakteristiek was voor het con­ Lasson-editie. servatieve denken. Onze classificatie is ver­ servatieve denken kwam ook voort uit 7 Ibidem, p. 288. 8 Ibidem, Zusatz bij § 7. deeld in inhoudelijke en formele oftewel deze impuls. 9 Ibidem, pp. 288 e.v. methodologische kenmerken. (V) Tegenover het verenigen van geïsoleer­ 10 Merk op dat hier liberale ideeën het de individuen en factoren tot collectieve conservatieve denksysteem infiltreren. De inhoud van het natuurrecht-denken eenheden stelde de conservatief een 11 Zie het voorwoord in Hegels Hoofdlijnen van type denken dat uitgaat van het begrip de rechtsfilosofie: ‘Het is de taak van de filosofie I De leer van de ‘natuurstaat’ van een geheel dat niet louter de som is om datgene wat is te begrijpen, want wat is, is II De leer van het sociaal contract van zijn delen. De staat of de natie de rede. Wat het individu aangaat, is iedereen III De leer van de volkssoevereiniteit mocht niet worden opgevat als de som natuurlijk een kind van zijn tijd, zoals ook de IV De leer van de onvervreemdbare van de individuele leden, maar de indi­ filosofie haar tijd in gedachten gevat is. Het is net zo dwaas om te geloven dat een of andere Rechten van de Mens (leven, vrijheid, viduen moesten uitsluitend worden filosofie boven haar eigentijdse wereld kan eigendom, het recht zich te verzetten beschouwd als onderdelen van een bre­ uitgaan als dat een individu boven zijn tijd kan tegen tirannie enzovoort) der geheel (vergelijk het begrip ‘geest uitspringen, boven Rhodos uit. Als zijn theorie van het volk’). De conservatief dacht in inderdaad boven zijn tijd uitstijgt, als dat De methodologische kenmerken van het termen van ‘wij’, terwijl de liberaal individu een wereld opbouwt zoals ze moet zijn, natuurrecht-denken dacht in termen van ‘ik’. De liberaal dan bestaat ze misschien wel, maar alleen in analyseerde en isoleerde uiteenlopende zijn menen – in een week element waarin de I Rationalisme als methode om proble­ culturele domeinen als het recht, het fantasie vrij spel heeft’ (pp. 23-24). Hegel schreef daarentegen in zijn revolutionaire men op te lossen bestuur en de economie, terwijl de con­ jeugdjaren aan Schelling: ‘Mét het idee hoe II Procedure van deductie van de servatief een synoptisch en synthetisch alles algemene aanvaarding moet gaan vinden, Vertaling uit het Engels: Willem Visser bijzondere gevallen uit een algemeen gezichtspunt zocht. zal de indolentie verdwijnen van de gezeten principe (VI) Een van de belangrijkste logische burgers die alles nemen zoals het is.’ Volgens III Uitgangspunt van de algemene geldig- wapens tegen de natuurrecht-denkstijl Stahl berust de rechtvaardiging van het Delen uit een oorspronkelijk in 1927 gepu- heid [van natuurrecht-principes] voor was de dynamische opvatting van de rede. ‘bestaande‘ op een religieuze basis. bliceerd essay in Archiv für Sozial­ elke individu Aanvankelijk stelde de conservatief 12 Opmerking vertaler: ‘Quieta non movere et wissenschaft und Sozialpolitik, onder IV Uitgangspunt van de algemene slechts de beweging van ‘Leven’ en mota quietare’ betekent ‘dingen in rust niet in redactie van Max Weber. Later bewerkt en beweging brengen, en bewegende dingen tot als ‘Conservative Thought’ opgenomen in: toepasbaarheid van alle wetten op alle geschiedenis tegenover de starheid van rust brengen’. historische en sociale eenheden de statische theorie van de rede. Later 13 In ‘Politisches Gespräch’ van Von Ranke Paul Kegan (red.), Essays on Sociology and V Atomisme en mechanisme: collectieve ontdekte hij echter een veel radicalere verklaart Friedrich, de woordvoerder van het Social Psychology, Londen, Routledge, eenheden (de staat, het recht enzo­ methode om eeuwige normen van de conservatisme: ‘Ik hoop dat mijn woordkeuze 1953 en in: Kurt H. Wolff (red.), From Karl voort) bestaan uit afzonderlijke Verlichting uit de weg te ruimen. In niet de indruk wekt dat ik de ideale staat wil Mannheim, New York, Oxford University individuen of factoren plaats van de wereld te beschouwen als beschrijven. Ik wilde slechts de staat schetsen Press, 1971. De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 28 De terugkeer van het portret Being: New Photography 2018 in het MoMA

LAURENS OTTO

Hoe dient fotografie ‘minderheden’ te repre­ senteren? De vraag ligt impliciet aan de basis van de groepstentoonstelling Being: New Photography, afgelopen zomer te zien in het Museum of Modern Art in New York. De inleiding stelt het duidelijk: ‘In een tijd waarin vragen over de rechten, plichten en gevaren van gerepresenteerd worden – en het representeren van anderen – overal ter wereld in het centrum van het debat staan, vragen de werken in Being aandacht voor veronderstellingen over hoe individuen afgebeeld en waargenomen worden.’ Being maakt deel uit van de tentoonstel­ lingsreeks die het MoMA sinds 1985 orga­ niseert om tendensen binnen de fotografie te signaleren. In de eerste edities stond een drie- of viertal fotografen centraal, maar sinds de vorige editie in 2015 wordt de ten­ toonstelling thematisch opgezet, met een veel grotere groep kunstenaars – dit jaar maar liefst zeventien. Curator Lucy Gallun heeft tachtig werken gelijkmatig over twee grote zalen verdeeld. Groepering per kunstenaar leidt tot een klassieke, rustgevende accrochage. Ook de opvatting van het medium is klassiek: van bewegend beeld is slechts twee keer sprake. De overgangen zijn daarentegen los en asso­ ciatief: er zijn geen aparte thema’s die de kunstenaars afbakenen. Het is opvallend dat Being zich richt op het genre van het portret. In 1990 kondigde Benjamin Buchloh in een gesprek met Thomas Struth nog het einde van de por­ Sofia Borges, Theatre, or Cave, 2014 tretfotografie aan. Aan het portret lag vol­ Foto Sofia Borges, Museum of Modern Art, New York, 2018 gens Buchloh een hiërarchisch denken ten grondslag dat het subject construeert door selectie, door veronachtzaming van de con­ Queer Photography from Stonewall to AIDS en weer nieuwe triviale beelden op. Het intens wil ervaringen vastleggen die niet volledig text en uiteindelijk door de tentoonstelling What Makes Contemporary Photography gebruik van kleur maakt de beelden onper­ aansluiten bij de westerse, per definitie een­ van het beeld. Hij achtte deze hiërarchie Feminist and Queer?. Onderwerp was in beide soonlijk: de modellen worden inwisselbare zijdige ideeën over het land. Ook dit werk onhoudbaar op het moment dat iedereen gevallen de mogelijke verbreding van de figuren, en refereren opnieuw aan een tege­ over Noord-Korea belooft dus ‘een ander’ deelneemt aan een (kapitalistisch) produc­ canonieke kunstgeschiedenis. Ook Being: lijkertijd abstract en exotisch beeld van Noord-Korea te tonen. In die zin lijkt de taal tieproces: ‘Er kan geen geloofwaardige New Photography moet in het licht van deze Afrika. Muluneh gebruikt bodypaint om van de fotografie op de taal van een reisgids. maatschappelijke hiërarchie meer bestaan, discussies worden gezien. De meeste werken mensen te tonen, zoals ze zelf stelt, ‘als ver­ De belofte om buiten de gebruikelijke kaders dat wil zeggen: als iedereen daadwerkelijk in de tentoonstelling richten zich namelijk schillende karakters, los van nationaliteit of te stappen (‘off the beaten track’, zoals deelneemt aan het productieproces, is nie­ op de representatie van gemarginaliseerde etniciteit, als een schone lei’. Elk beeld dient Lonely Planet stelt) is koket, omdat het een mand nog belangrijk of onbelangrijk, er groepen, voornamelijk migranten en men­ te staan voor ‘de universaliteit van onze burgerlijk verlangen bedient om in een ver­ zijn geen mensen die afgebeeld of niet afge­ sen van kleur. Het is een oefening die past in menselijke ervaringen’. Het maakt de foto’s der geheel vertrouwde context een exoti­ beeld moeten worden.’ Op het moment dat een bredere tendens: een voornamelijk eenvoudig leesbaar, de reden dat ze pro­ sche ervaring te ondergaan. iedereen in de beeldvorming van een maat­ witte kunstwereld lijkt zich op die manier bleemloos circuleren in de commerciële Het probleem van de werken van schappij een rol te spelen heeft, wordt por­ steeds meer open te stellen voor een meer context van modebladen. Muluneh en Connors is dat ze zich tegen het tretfotografie een onmogelijk genre omdat heterogene fotografie, zowel wat betreft Een ander naïef geloof in representatie is cliché proberen af te zetten, maar er tegelij­ het niet meer aangaat bepaalde individuen onderwerpskeuze als methodologie. te vinden in het werk van Matthew Connors. kertijd in verstrikt zijn geraakt, en er vervol­ te selecteren. Voor de serie Unanimous Desire reisde hij gens niet meer aan kunnen ontsnappen. Ze Met Ocean of Images, de vorige editie van De tentoonstelling opent met vijf werken tussen 2013 en 2016 vijfmaal naar Noord- blijven in hun verzet ten opzichte van de tri­ New Photography in 2015, leek het nog dat van Aïda Muluneh uit de serie The World is 9 Korea, waar hij 20.000 foto’s maakte. viale beelden het cliché nodig hebben om de Buchloh gelijk had gekregen, zij het om uit 2016: sterk gecomponeerde beelden van Noord-Korea lijkt een van de meest persis­ foto’s inzichtelijk en interessant te maken. geheel andere redenen. De tentoonstelling zwarte modellen met beschilderde gezich­ tente thema’s in de hedendaagse fotografie Hoewel de reeks van Connors weinig duide­ richtte zich op een image based post-internet ten, gehuld in gewaden in primaire kleuren. te zijn, zie bijvoorbeeld de recente tentoon­ lijke referenties aan Noord-Korea bevat (de reality waaruit het menselijk portret geheel Deze exuberante fotografie zou volgens stelling in Huis Marseille van Eddo beelden hadden net zo goed op het Franse verdwenen is. Niet, zoals Buchloh voorspel­ Muluneh moeten werken als een tegenhan­ Hartmann, een Nederlandse fotograaf die platteland gemaakt kunnen zijn), kan de de, omdat iedereen deelneemt aan het pro­ ger van het clichématig fotojournalisme dat vier keer naar Noord-Korea reisde. Connors onvermijdelijke foto van een magere functi­ ductieproces, maar omdat het oog van de ‘Afrika’ probeert te vertolken met louter op zijn beurt probeert, vertrekkend vanuit onaris in uniform niet ontbreken; de serie camera zich heeft losgezongen van het beelden van oorlog en armoede. In het werk westerse mythes over Noord-Korea, te kij­ moet immers wel leesbaar blijven. Zeker menselijke oog. Ocean of Images signaleerde van Muluneh levert deze poging zelf ook ken waar die beeldvorming tekortschiet. Hij omdat het gros van wat op New Photography hoe de fotografie wegdreef van portretten te zien is, traditioneel wordt opgenomen in gemaakt door traditionele lenzen. Het ‘kino- de collectie van het MoMA, moet de vraag oog’ als verlengstuk van het menselijk zicht, gesteld worden waarom beelden die een zoals Hal Foster het omschreef in 2014 in alternatief willen bieden voor westerse een beschouwing van de cinema van Harun beeldvorming, juist het westerse publiek zo Farocki, zou zijn vervangen door een ‘robo- succesvol verleiden. oog’. De machine is niet langer een prothe­ Andere kunstenaars gaan in hun omgang tisch verlengstuk van de mens, maar neemt met representatie op meer gefragmenteerde de mens geheel over. Internet heeft die wijze te werk. Op de foto’s van Andrzej instrumentalisering van het beeld uiteraard Steinbach (laatst nog in Brussel in SALOON enkel versterkt, en daarom lijkt het achter­ getoond), Stephanie Syjuco en Paul Mpagi haald om in ‘een zee van beelden’ fotografie Sepuya wordt het beeld zelf als constructie te tonen die bestaat uit handmatig gemaak­ gepresenteerd. De kunstmatige elementen te portretten van specifieke individuen. die het beeld construeren worden onder­ Als tentoonstellingen als New Photography streept. De fotografie pretendeert op geen een graadmeter zijn van nieuwe ontwikke­ enkel moment ‘eerlijk’ te zijn, en wint juist lingen, dan voert de fotografie drie jaar na daarom aan waarachtigheid. In de klassiek Ocean of Images een radicaal andere koers. ogende studioportretten in zwart-wit van Het gaat hierbij niet om een antihumanisti­ Andrzej Steinbach, uit de serie Gesellschaft sche insteek (met machine en mens in beginnt mit Drei die volledig uit drieluiken dezelfde positie) of om de beschouwing van bestaat, is elke foto strak geënsceneerd rond de circulatie van beelden, maar om praktij­ een individu in een compositie van drie figu­ ken waarin de mens centraal staat, en ren. De drie foto’s vormen samen een geheel, waarin diversiteit het onderwerp van de maar ze zijn niet complementair. Elk beeld fotografie wordt. Voorafgaand aan Being kent een subtiel en soms onbehaaglijk ver­ organiseerde Roxana Marcoci, curator van schillende invulling, want de afgebeelde het fotografiedepartement van het MoMA, Carmen Winant, My Birth (detail), 2018 personen wisselen telkens licht van hou­ twee rondetafelgesprekken met als titels Foto Martin Seck, Museum of Modern Art, New York, 2018 ding. Het is onduidelijk of de beelden voort­ De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 29 komen uit de picturale traditie van het por­ beelde persoon van weinig belang is. Dat wil tret of juist codes uit de modefotografie niet zeggen dat een zelfreflexief beeld auto­ gebruiken, en in die onzekerheid ligt de matisch een beter beeld is, maar het laat wel kracht van het werk. De dreiging die ervan zien dat een ondoordachte representatie tot uitgaat komt voort uit hetzelfde punky con­ exotisme kan leiden, ook waar dat nadruk­ formisme van de performers in het werk kelijk niet de bedoeling is. Het werk van Faust van Anne Imhof tijdens de voorbije Andrzej Steinbach, Stephanie Syjuco en Biënnale van Venetië. Juist in het overne­ Paul Mpagi Sepuya houdt zich op tussen men van commerciële codes wordt duidelijk beide posities. Deze kunstenaars slagen er welke elementen van het beeld niet gerecu­ wél in een oprechte interesse in het afge­ pereerd kunnen worden in een commercieel beelde individu te behouden, iets wat vaak idioom. verloren gaat in meer abstracte benaderin­ In de zwart-witfoto’s uit de serie Cargo gen van fotografie. De prijs die ze ervoor Cults die Stephanie Syjuco van zichzelf betalen is dat het werk in kwestie voorna­ maakte, worden de codes van de etnografi­ melijk zichzelf deconstrueert, zonder alge­ sche fotografie onderzocht. Zo herneemt ze mene uitspraken te doen over de fotografie. de ‘etnische’ textielpatronen en de houding Betekent de terugkeer van het portret in die typisch is voor het historische studiopor­ de fotografie een stap terug ten opzichte van tret. Het verschil met haar portretten is ech­ meer analytische tentoonstellingen als ter dat de kledij en de spulletjes gemaakt zijn Ocean of Images, de vorige editie van New door grote modeketens. Syjuco is gehuld in Photography? In 2015 werd de fascinatie kleren van ketens als Target en The Gap en voor het menselijke portret opgegeven ten ze draagt boodschappentassen van Urban faveure van een analyse van een breder Outfitters, vaak met de prijskaartjes nog gebruik van fotografie, en ook om te onder­ zichtbaar in beeld. Hier wordt authenticiteit Andrzej Steinbach, Gesellschaft beginnt mit Drei, 2017 zoeken wat de impact is van beelden die bui­ dus als de vermarkting van etniciteit opge­ Foto Martin Seck, Museum of Modern Art, New York, 2018 ten de menselijke subjectiviteit om worden voerd, waardoor de constructie zichtbaar gemaakt. In het licht van de totale beeldpro­ wordt – en instort. ductie van satellieten en webcams, van In het werk van Paul Mpagi Sepuya beveiligingscamera’s en telefoons, lijkt het gebeurt iets gelijkaardigs, maar dan door inderdaad wat beperkend om zich binnen delen van de fotostudio waar de opnames fotografie voor het menselijke portret te zijn gemaakt in beeld te brengen. Bij interesseren. Toch blijft het heel zinnig om Sepuya’s contemplatieve, homo-erotische een verschil te maken tussen soorten beel­ foto’s verschijnt bijvoorbeeld een camera, den. In het bekende essay ‘The Discourse of een driepoot, een fotodoek of de kunstenaar Others’ uit 1983, bevraagt Craig Owens de zelf binnen het kader. Dit ‘vreemde’ element postmoderne onverschilligheid die basale wordt samen met lichaamsdelen van de verschillen tussen origineel/kopie, authen­ modellen en de kunstenaar tot een organi­ tiek/nep en functie/ornament laat oplos­ sche compositie omgevormd. De in het sen. Dit is precies de houding die aanwezig MoMA geselecteerde werken zijn niet zo uit­ is in post-internettentoonstellingen als gesproken seksueel als ander werk van Ocean of Images. Owens toonde aan dat het Sepuya, en juist daarom worden deze foto’s feminisme, in strijd met deze onverschillig­ mysterieuzer. Door gebruik te maken van heid, aan het belang van het verschil vast­ spiegels en het beeld te herfotograferen houdt – een belang dat ook schuilgaat ach­ wordt de compositie gefragmenteerd. Het ter de bredere discussie over de representatie resultaat van deze ingenieuze kadrering ver­ van migranten, mensen van kleur en hoogt de spanning tussen de kunstenaar, LGBT+. Hoe graag fotografie ook de mense­ zijn (veelal naakte) modellen en zijn studio, lijke subjectiviteit zou willen overstijgen, wat dan weer leidt tot een gespannen ver­ niet alle beelden hebben dezelfde status. Als houding met de fotografische handeling zelf. het portret wordt verlaten ten voordele van In het werk van Sofia Borges, Carmen een onderzoek naar de circulatie van beel­ Winant en het duo Hương Ngô en Hồng-Ân den, gaat de gevoeligheid verloren voor de Trương worden beelden niet alleen als con­ identiteit van groepen die lijden onder een­ structie voorgesteld, maar wordt ook gepro­ zijdige vertegenwoordiging. Of foto’s van beerd de constructie van representatie zelf gemarginaliseerde groepen in een museum te ontmantelen. Hương Ngô en Hồng-Ân automatisch tot emancipatie leiden, is Trương troffen gelijkenissen aan in de foto­ helaas een andere vraag. albums van hun families, die tijdens de Vietnamoorlog naar Amerika gevlucht zijn. Uit de albums zijn gelijkvormige foto’s van hun moeders gehaald en naast elkaar geplaatst. Het is blijkbaar de enige manier waarop ze de ervaring van een Aziatische vluchteling weer kunnen geven. Naast deze twee foto’s wordt systematisch een tekst­ fragment geplaatst uit zittingen van het Amerikaans Congres in de jaren zeventig, waarin over het lot van de Vietnamese vluchtelingen gedebatteerd werd. Volgens Ngô en Trương wordt in deze haast onlees­ bare teksten (ze zijn door de kunstenaars opzettelijk vervaagd) over deze vluchtelin­ gen enkel in de hoedanigheid van arbeids­ kracht gesproken. De reductie van de Aziatische vrouw tot arbeidskracht, als moeder of als werknemer (etniciteit, gender en klasse komen hier dus samen), blijkt door te werken in de dagelijkse ervaring en dus de representatie van die ervaring. De conclusie van de uniforme foto’s van de twee families is dat hun ervaringen gedeter­ mineerd zijn, en hun levens beperkt tot een handvol inwisselbare momenten. Ook Carmen Winant probeert niet Paul Mpagi Sepuya, Mirror Study (4R2A0857), 2016 zomaar een uniek beeld voort te brengen, Foto Martin Seck, Museum of Modern Art, New York, 2018 maar ze wil eerder met gevonden materiaal de voorwaarden en implicaties van ‘fotogra­ fie’ blootstellen. My Birth bestaat uit 2000 ook is, het geheel toont een dwarsdoorsnede dam. Een ding in een museum of een dier in gevonden foto’s van vlak voor, vlak na, en van de wijze waarop de codes van de foto­ een dierentuin is fotografisch te noemen, en (dat vooral) tijdens bevallingen. Ze zijn grafie beelden vormgeven. wel omdat het zowel een concentraat als afkomstig uit boeken, tijdschriften en pam­ Sofia Borges, tot slot, past de meest een abstractie is van de betekenissen waar­ fletten, voornamelijk uit de jaren zeventig abstracte benadering van ‘representatie’ aan het refereert. Juist in deze ‘afstand’ tot en tachtig, en ze hangen in de gang die de toe. Haar bijdrage bestaat uit een klein werk de realiteit wordt het beeld interessant. twee tentoonstellingszalen verbindt, zodat en drie foto’s van enkele vierkante meters Borges legt zo de daad van het represente­ elke bezoeker ermee wordt geconfronteerd. groot die op de muur zijn aangebracht. Het ren zelf bloot, de mythe van de creatie van Die letterlijke ‘tentoonstelling’ is reeds de zijn opgeblazen details uit dierentuinen en betekenis in het domein van het museum. helft van de pointe: afbeeldingen van beval­ historische musea waarmee Borges laat zien Wat Being: New Photography toont, is dat lingen vinden doorgaans geen prominente dat sommige dingen, hoewel het ‘objecten’ fotografie zich onmogelijk kan interesseren plaats binnen onze beeldcultuur. Daarnaast zijn, toch fotografisch begrepen moeten voor de afgebeelde persoon in een portret én toont My Birth hoe eenvormig wit de repre­ worden. Ze zijn – ook als object – reeds een tegelijkertijd het representatieproces kan sentatie van de menselijke geboorte is. Ook afbeelding. ‘Een kameel in de zoo is niet bevragen. Het blijkt het een of het ander te al komt het meeste materiaal uit feministi­ alleen een kameel, het is ook een kameel die zijn: ofwel is er sprake van een naïeve foto­ sche kringen die zich inzetten voor de nor­ zichzelf representeert’, zo formuleerde grafie die de eigen constructie niet bevraagt, Being: New Photography 2018 was te zien malisering van een taboe, het beeld blijft Borges het zelf naar aanleiding van haar ofwel van een analytisch onderzoek naar de van 18 maart tot 19 augustus 2018 in het eenzijdig homogeen. Hoe extreem elke foto tentoonstelling in 2016 in Foam Amster­ werking van fotografie zelf, waarbij de afge­ Museum of Modern Art in New York. De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 30 Vruchteloos op zoek naar abstracte fotografie Shape of Light in Tate Modern

STEVEN HUMBLET binnen dit kader valt, mag zich vrijelijk uit­ storten op de lichtgevoelige emulsie, zonder onderscheid te maken tussen hoofd- en bij­ Shape of Light: 100 Years of Photography and zaken. Net zo ontvangt het canvas de Abstract Art is een grootschalige en ambiti­ verfspatten van Pollock. Zoals elke fotografi­ euze tentoonstelling die meer dan honderd sche opname zijn ook de drippings van de kunstenaars en fotografen verzamelt. Door schilder een samenspel van controle en toe­ fotografische praktijken te vergelijken met val, van orde en chaos. abstracte kunst, hoopt ze aan te tonen dat Elke zaal van Shape of Light draagt dezelf­ fotografie ook abstract kan zijn. De eerste de overtuiging uit: fotografie heeft de zaal maakt meteen duidelijk hoe de curato­ abstracte schilderkunst nodig om zich ren de verhouding tussen fotografie en de heruit te vinden. Want, zo stellen de curato­ abstracte kunst zien: de schilder van abstract ren in de wandteksten en in de catalogus, werk inspireert de fotograaf, niet omge­ fotografie is in essentie een mimetische keerd. Dat blijkt ook uit de geselecteerde beeldvorm. Ze kan niet anders dan de wer­ beelden van de vier fotografen die in deze kelijkheid reproduceren. In de zaal gewijd zaal worden getoond, met overwegend titels aan het minimalisme en conceptuele kunst die verwijzen naar schilders. Bij de foto’s noemen ze fotografie ‘een medium dat van hangt bovendien telkens een werk van de nature repre­sentatief is’. In de wandtekst kunstenaar of van de stijl waarnaar de titel die het surrealisme behandelt, staat te van de foto verwijst. Zo wordt een foto van lezen: ‘In de handen van surrealistische Martha Hoepffner uit 1937 met als titel kunstenaars, werd fotografie bevrijd van de Homage to Kandinsky naast Swinging van banale plicht tot beschrijving.’ Om fotogra­ Kandinsky uit 1925 geplaatst. Een schilderij fie te ‘bevrijden’ van haar ‘natuurlijke’ van Mondriaan uit 1935 flankeert een foto Marta Hoepffner, Homage to Kandinsky, 1937 (slaafse?) dienstbaarheid aan de werkelijk­ van German Lorca uit 1960, met als titel © Estate Marta Hoepffner, Wassily Kandinsky, Swinging, 1925 heid, is er blijkbaar een tegenkracht nodig. Mondrian Window. Interpretation Picasso: The Stadtmuseum Hofheim am Taunus © Tate Londen Het is pas wanneer fotografie zich op sleep­ Railway van Pierre Dubreuil uit 1911 wordt touw laat nemen door de beeldende kunst, uitgeroepen tot de eerste abstracte foto, niet dat ze iets anders wordt, dat ze niet louter zozeer omdat de fotograaf een collagetech­ extreme) verplatting van een driedimensio­ Siegel en Harry Callahan moeten dit illus­ reproduceert maar een echt scheppend niek gebruikte, maar omdat de titel verwijst nale wereld tot een tweedimensionaal vlak, treren: zij produceren hun beelden door de medium wordt. Tegelijkertijd merken de naar de kubistische Picasso. Wie de data en het contrast tussen licht en schaduw, camera tijdens de relatief lange belichtings­ curatoren in een andere zaaltekst haast ter­ van de foto’s en van de kunstwerken met tussen heldere en donkere partijen. Strands tijd te bewegen, zodat lichtpunten zich aan­ loops op dat fotografen ‘sinds de eerste aan­ elkaar vergelijkt, merkt al snel op dat de onderzoek van het platte vlak is eerder te eenrijgen tot een netwerk van dansende lij­ kondiging van het medium in 1839, […] foto’s altijd ná het betreffende kunstwerk verklaren vanuit zijn ervaring als stadsfoto­ nen, strakke strepen en hel oplichtende licht hebben gebruikt als een middel tot gra­ zijn gemaakt, soms zelfs enkele decennia graaf. Hij keek vaak met een telelens vanaf punten. In zekere zin lijken deze foto’s zowel fische expressie’. Om de tekst dan als volgt te later. De teneur is gezet: fotografische een verhoogd standpunt naar beneden, qua productiemethode als qua beeldresul­ beëindigen: ‘Ze tonen aan dat abstractie abstractie is in grote mate een (verlate) waardoor de wereld onder zijn voeten zich taat een beetje op de drippings van Pollock, even natuurlijk is voor de fotografie als voor reactie op wat eerst elders is gebeurd. bijna automatisch herschikte tot een serie maar uiteindelijk is en blijft de overeen­ elk ander medium.’ Als je die laatste stelling De volgende tien zalen van de tentoon­ geschakelde vlakken. Ook de foto van komst oppervlakkig. Wie de werken van ernstig neemt, waarom dan pas beginnen stelling zijn chronologisch geordend en Steichen kan worden begrepen vanuit zijn naderbij beschouwt, stelt meteen cruciale in 1910, en waarom heb je dan nog de behandelen elk een decennium en een ervaring als fotograaf tijdens de Eerste verschillen vast. Het picturale werk is ruw abstracte kunst nodig? De pure vaststelling kunststroming die richtinggevend was voor Wereldoorlog, toen hij het front vanuit de en een en al bruisende maar ongerichte van de gelijktijdigheid van artistieke en wat de curatoren beschouwen als de ont­ lucht observeerde. Het zijn die visuele erva­ energie, het fotografische glad en vooral rit­ fotografische praktijken is geen afdoend wikkeling van de ‘abstracte fotografie’. ringen, gebonden aan een fotografische misch (nu eens harmonieus dan weer vol bewijs dat ze elkaar beïnvloed hebben, en ze Beginpunt is de straight photography van techniek, die de praktijk van deze fotografen dissonanten). Bij Pollock zorgt de verf voor laat evenmin toe de richting van die beïn­ Alfred Stieglitz, Edward Steichen en Paul in een nieuwe richting duwden, niet de ‘toe­ een uitgesproken materialiteit: de lijnen vloeding vast te leggen. De summiere toe­ Strand; hedendaagse fotografen als Thomas vallige’ ontmoeting met een gepolijst beeld­ kruisen brutaal, lopen over elkaar heen, voeging van een abstract werk in een zaal Ruff, Maya Rochat en Daisuke Yokota vor­ houwwerk. dekken elkaar toe, creëren een dicht vlecht­ vol fotografie volstaat sowieso niet om de men het eindpunt. Komen achtereenvol­ In de zaal gewijd aan de subjectieve foto­ werk dat het canvas reliëf geeft. Is het in dit these van de tentoonstelling hard te maken. gens aan bod: het Neues Sehen, het surrea­ grafie verbinden de curatoren de door Otto precieze geval echter niet interessanter om Wie met een open blik langs de foto’s lisme, het abstract expressionisme, de Steinert gepropageerde stroming met het de omgekeerde vraag te stellen – niet te kij­ loopt en ze zaal na zaal grondig bestudeert, subjectieve fotografie, de affichisten van de abstract expressionisme, vertegenwoordigd ken naar wat fotografen delen met een stro­ moet wel concluderen dat ze in een slecht late jaren vijftig, de opart, het minimalisme door een Pollock, Number 23 uit 1948. Wat ming uit de schilderkunst, maar naar wat passend kader worden gedwongen. De en de conceptuele kunst. Ook de invulling de fotografen van deze stroming zouden een schilder (in dit geval Pollock) gemeen kunsthistorische labels voelen arbitrair aan van deze zalen laat zien hoezeer de abstrac­ overgenomen hebben van de schilderkunst zou hebben met het fotografische? Een foto­ (waarom surrealisme en geen futurisme of te schilderkunst naar voren wordt gescho­ is de aandacht voor het procesmatige. De graaf stuurt de camera in een bepaalde dadaïsme?), de chronologische volgorde ven als de aanjager van de ‘abstracte foto­ lichtstudies van Nathan Lerner, Arthur richting en bakent een veld af. Het licht dat houdt geen steek. Gelijkaardige beelden van grafie’. Zelfs wanneer een strikt fotografische stroming centraal staat – de straight photo- graphy, het door László Moholy-Nagy gepropageerde Neues Sehen of de door Otto Steinert ontwikkelde subjectieve fotogra­ fie – blijft het medium fotografie onderge­ schikt. De fotografische beeldproductie bin­ nen het Neues Sehen wordt bijvoorbeeld voorgesteld als een reactie op Moholy- Nagy’s experimenten in de schilderkunst, en een schilderij van zijn hand vormt het ijkpunt in de zaal. Het telkens kiezen voor een abstract kunstwerk als model zorgt voor heel wat problemen. In de tweede zaal hangen enkele foto’s van Stieglitz (vooral wolkenopnames uit de serie Equivalents, gemaakt tussen 1920 en 1925), een foto van Edward Steichen van een blinde muur uit 1922, en drie stillevens van Paul Strand uit 1917. Achteraan staat de sculptuur Maiastra van Brancusi uit 1911, ooit getoond tijdens een tentoonstelling in Stieglitz’ galerie. Wat de foto’s en de sculptuur met elkaar zou ver­ binden, is een voorkeur voor een strakke, uitgepuurde vormentaal. Het aalgladde, gestileerde karakter van het bronzen beeld vindt een vertaling in het grafische spel van lijnen, vormen en vlakken in de foto’s. De fotografen gebruiken inderdaad een eigen­ zinnige combinatie van standpunt, kadre­ ring en belichting om een strak beeld te componeren. Dat betekent echter niet dat Brancusi’s beeld bijdraagt tot een beter begrip van deze foto’s, laat staan dat het begrepen moet worden als hun oorsprong. Uiteindelijk maken Strand en Steichen sim­ pelweg gebruik van kenmerken eigen aan Pollock naast de subjectieve fotografie, ‘Shape of Light: 100 Years of Photography and Abstraction’ het fotografisch medium zelf: de (soms © Tate Modern, Londen, 2018, foto Seraphina Neville De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 31

te blokkeren. In de tentoonstelling zien we fie’ noemde.’ Abstracte fotografie wordt hier zowel voorbeelden van Pierre Cordier als gelijkgesteld met kunst(fotografie) omdat van Alisson Rossiter. Deze beelden komen het vertrekpunt een bewuste keuze van de tot stand in de donkere kamer, de plek waar beeldenmaker is, ook al kan die keuze de de fotograaf/beeldenmaker een wereld uit vreemde vorm aannemen van een volledige het niets opbouwt simpelweg door licht en overgave aan het fotografische automatis­ chemische stoffen op elkaar te laten reage­ me. Abstractie in de fotografie is dan het ren. Het zijn experimentele beelden die gevolg van de autonome opstelling van de spontaan lijken op te wellen uit de fotografi­ maker tegenover de geijkte procedures van sche emulsie. de fotografie: hij kan ze aanvaarden of ver­ De derde groep betreft alle methodes die werpen, maar wat hij ook doet, zijn beslis­ het automatisme van het fotografisch pro­ sing kan altijd teruggebracht worden tot ces beklemtonen. Deze fotografen werken een soevereine keuze. De abstracte foto­ met het seriële karakter van fotografie, graaf wordt hier opgevoerd als iemand die begrijpen het productieproces als een proce­ de menselijke vrijheid terug in het hart van dure, of verbinden het fotoapparaat aan het fotografisch mechanisme plaatst. andere automatisch opererende meetappa­ En toch: in tegenstelling tot wat de cura­ ratuur. Fotografie is een wetenschappelijk toren beweren, presenteert deze tentoon­ functionerend meetsysteem dat volgens stelling geen fotografie die alsnog de artis­ regels opereert: het is een programma. Dit tieke abstractie opzoekt, maar wel een serie werk heeft als doel de regels van dat pro­ van experimentele prakijken die de fotogra­ gramma te exploreren, uit te buiten en/of fie en haar geschiedenis bevragen. Dit zelf­ zichtbaar te maken. Het apparaat staat cen­ kritisch onderzoek naar de voorwaarden en traal, waarbij de notie van apparaat niet consequenties van het fotografisch kijken is alleen slaat op de camera, als het omhulsel echter niet iets waarmee de fotografie pas waarin het optische en het chemische op begint omdat de abstracte kunst haar daar­ elkaar betrokken worden, maar ook op alle toe aanzet. Het is een wezenlijk aspect van systemen van productie, beeldbewerking en haar geschiedenis. Shape of Light negeert distributie die daarop geënt zijn. De fotogra­ die interne dynamiek binnen de fotografie fen kiezen ervoor om zichzelf als wikkend volkomen. Nergens verwijst de tentoonstel­ en selecterend subject uit te schakelen: ze ling naar de cruciale rol die wetenschappe­ zetten zichzelf buiten spel, laten de beeld­ lijke en toegepaste fotografie hebben productie over aan een autonoom opere­ gespeeld in de ontwikkeling van deze foto­ rende machine. Dit uit zich in een voorkeur grafische experimenten. Zonder de luchtfo­ voor machinaal geproduceerde beelden, tografie en de röntgenfotografie is het Neues zoals de met een oscillograaf gemaakte Sehen ondenkbaar, terwijl de bewegingsstu­ Ed Ruscha, Gilmore Drive-In Theater – 6201 W. Third St., 1967 beelden van Alexandre Vitkine. Een ander dies van Muybridge en Marey een doorslag­ © Ed Ruscha en Gagosian Gallery voorbeeld is de generatieve fotografie van gevende invloed uitoefenden op het mini­ Gottfried Jäger. De reeks Pinhole Structures malisme en de conceptuele kunst. Simon uit 1967 bestaat uit een diagram dat de Baker mag dan wel beweren dat ‘een weten­ principes weergeeft voor het maken van schappelijk beeld enkel esthetisch ‘abstract’ beelden, samen met de elf daaruit voort­ kan zijn in een afgeleide betekenis: als een vloeiende foto’s. Fotografie wordt een pro­ neveneffect geproduceerd terwijl iets anders ces dat weliswaar door fotografen is uitge­ wordt nagestreefd’, het belang ervan kan dacht, maar dat eenmaal geïnitieerd zonder moeilijk worden onderschat. Zonder de hun actief ingrijpen verder loopt. Het idee wetenschappelijke verbeelding is het onmo­ van een autonoom werkend apparaat wordt gelijk te verklaren waarom fotografen tot zijn uiterste consequentie doorgedacht. begonnen te experimenteren met fotografi­ Wat opvalt in deze alternatieve indeling is sche technieken. Die wilde experimenten dat de methodes zich niet beperken tot een vonden juist daar, in de toegepaste en in de tijd afgebakende stroming of stijl, wetenschappelijke fotografie, voor het eerst maar door nieuwe generaties fotografen en plaats en vonden zo hun weg naar de ‘regu­ kunstenaars worden herontdekt en ingezet. liere’ en/of artistieke fotografische praktijk Ook al kunnen er opmerkelijke verschillen – waar ze uiteraard een andere betekenis en zijn in formaat of techniek – vergelijk de draagwijdte kregen. kleine, analoge, zwart-witfotogrammen Een mooi voorbeeld van die lange geschie­ van Moholy-Nagy met de veel grotere foto­ denis van kritische zelfbevraging zijn de eer­ grammen in kleur van Barbara Kasten of de der vermelde fascinerende beelden van nog grotere digitale versie van Ruff – toch Barbara Kasten uit de jaren zeventig. Enkele lijken ze wezenlijk hetzelfde te beogen: het van die fotogrammen van verfijnd haak­ fotogram bevraagt de fotografie, niet toeval­ werk zijn uitgevoerd als cyanotypie (blauw­ lig op momenten waarop het fotografisch druk), dezelfde techniek die Anna Atkins systeem in een identiteitscrisis verkeert. gebruikte in haar systematische inventaris Moholy-Nagy reageert op de industrialise­ van Britse algen in 1843. Hoe nauwgezet ring van de fotografie, die belangrijke ver­ het fotogram de structuur van de fijne stof schuivingen tot gevolg heeft in de produc­ ook vat, de blauwe kleur zorgt voor een ver­ Barbara Kasten, Photogenic Painting, Untitled 74/13 (ID187) tiewijze (met de lancering van eenvoudig te vreemdingseffect dat de kijker ervan bewust © Barbara Kasten, Thomas Dane Gallery en Bortolami Gallery, New York bedienen, compacte lichtgewichtcamera’s maakt dat hij naar een afbeelding kijkt. als de Kodak Brownie) en in de distributie Naast die blauwe fotogrammen is er in de (met de opkomst van tijdschriften en kran­ tentoonstelling ook een ‘regulier’ fotogram ten waarin foto’s prominenter worden). te zien dat een omgekeerd effect bereikt: dezelfde fotograaf duiken op in verschillen­ aanwezig te stellen die ontstaat vanaf het Kasten maakt fotogrammen in een periode onderwerp en beeld smelten op een magis­ de stromingen of stijlen; dezelfde technie­ moment dat men doorheen de lens van een waarin de fotografie haar functie als infor­ trale manier samen, alsof we op de muur ken keren met lichte variatie telkens terug. technisch apparaat naar de wereld kijkt. matief beeld verliest (ten voordele van tele­ het golvende haakwerk zelf zien hangen. Wie onbevangen kijkt, onderscheidt al vlug De tweede groep van praktijken bemoeit visie) en een nieuwe plek zoekt in de wereld Fotografie wordt een trompe-l’oeil. Door op drie groepen van fotografische praktijken, zich met het chemische van de fotografie en van het museum en de kunstgalerie, terwijl deze manier te spelen met de transparantie die radicaal tegen de ordening van de cura­ behelst naast vormen van cameraloze foto­ Ruff reageert op de meest recente technolo­ en opaciteit van het fotografische beeld her­ toren ingaan. Een eerste groep exploreert de grafie ook ingrepen in de donkere kamer. gische revolutie die de fotografie dooreen­ haalt Kasten de verwarring die de eerste mogelijkheden van de fotografische optica. Voorbeelden van die laatste zijn partiële schudt: de verregaande dematerialisatie fotografische beelden bij het negentien­ Ook al richt de fotograaf zijn camera naar belichting, solarisatie, onder- of overbelich­ door de digitalisering van zowel productie de-eeuwse publiek opwekte. Niet toevallig buiten, de wereld die in het beeld opdoemt is ting, meervoudige belichting, of het gebruik als distributie. Fotografen grijpen altijd kiest ze voor het motief van het kantwerk vreemd. Deze fotografen gebruiken alle van speciale beelddragers. Deze technieken weer naar deze (op het eerste zicht rudi­ en voor de techniek van het fotogram. Ze optische trucs die de camera toelaat: door te kunnen worden teruggevonden in het werk mentaire) methodes om zich te buigen over refereert aan een van de oudste beelden uit spelen met de schaal van kleinere en grotere van Raoul Ubac, György Kepes en Antony de vraag wat fotografie is, kan of vermag. de fotografie, een fotogram van kantwerk voorwerpen, door objecten of lichamen Cairns. Van de cameraloze fotografie zijn er De manier waarop de curatoren de term door William Henry Fox Talbot uit 1845 dat ongemakkelijk dicht te benaderen (zoals in drie soorten: het fotogram, het luminogram ‘abstractie’ in Tate Modern inzetten, ver­ hij publiceerde in zijn Pencil of Nature. Een de hoekige naakten van Bill Brandt of en het chemigram. Een fotogram ontstaat duistert uiteindelijk meer dan ze laat oplich­ fotogram gemaakt tijdens de wilde pioniers­ Brassaïs uitvergrote Objets Involontaires), door een object rechtstreeks op een lichtge­ ten. Ze leggen niet alleen een vals verband jaren van de fotografie, toen elk beeld een door desoriënterende standpunten in te voelige drager te leggen en te belichten (zoals tussen fotografie en de abstracte beeldende gewaagd wetenschappelijk experiment was. nemen (Aleksandr Rodchenko en Moholy- in de beelden van Man Ray en Moholy-Nagy, kunst, maar ze duiden die relatie ook Wat Kasten oproept, is het wonder van de Nagy, maar ook luchtopnames van verlaten maar ook in die van hedendaagse fotografen meteen hiërarchisch, alsof abstracte kunst fotografische verschijning. parkeerterreinen in opdracht van Ed als Barbara Kasten en – voor de digitale ver­ de enige katalysator is van deze experimen­ Ruscha), door fotografische fouten zoals sie – Thomas Ruff). De maker van een lumi­ tele fotografie. Met ‘abstractie’ wordt in deze (bewegings)onscherpte in te zetten (Otto nogram bouwt zijn beeld op door de loutere tentoonstelling echter niet zozeer de brug Steinert), door met licht en schaduw te spe­ manipulatie van licht, zonder interferentie bedoeld die kunst en fotografie zou verbin­ len (Paul Strand, maar ook Elsworth Kelly) van lens of object. Hij varieert de sterkte den, maar eerder dat specifieke moment of door vervormende spiegels te gebruiken van het licht, filtert het of beweegt de licht­ waarop fotografie verdwijnt, ophoudt zich­ (André Kertész). Wat al deze fotografen ver­ gevoelige drager tijdens de belichting (Otto zelf te zijn, en oplost in de beeldende kunst. bindt, is dat ze de optica tegendraads gebrui­ Steinert, Nathan Lerner, Arne Siegel, maar ‘Abstractie’ is de poort waarlangs fotografie ken: in plaats van heldere beelden te genere­ ook Bela Kolárová). In het geval van een moet gaan om als kunstvorm ernstig geno­ ren waarbij het medium zichzelf uitvlakt chemigram opereert de fotograaf als een men te worden. Of, zoals Simon Baker het in ten voordele van zo’n transparant mogelijke schilder die in plaats van verf aan te bren­ de catalogus stelt: ‘abstractie […] is eerder weergave van de wereld, maken ze foto’s die gen op een leeg canvas, ontwikkelaar en iets dat opzettelijk wordt geproduceerd: een Shape of Light. 100 Years of Photography de aandacht op zichzelf richten. Het doel: fixeerder gebruikt om sommige delen van de strategische bezorgdheid van wat onder and Abstract Art loopt nog tot 14 oktober methodes ontwikkelen om de kijkervaring lichtgevoelige drager te activeren en andere andere Clement Greenberg ‘kunstfotogra­ 2018 in Tate Modern, Bankside, Londen. De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 32

PARTS PROJECT GALERIE MAURITS GALERIE Toussaintkade 49 +31 (0)70/449.29.61 VAN DE LAAR RAMAKERS +31 (0)62/890.06.91 Herderstraat 6 Toussaintkade 51 do–za 12:00–17:00 +31 (0)70/364.01.51 +31(0)70/363.43.08 zo 13:00–17:00 wo–za 12:00–18:00 wo–za 12:00–17.00 www.partsproject.nl laatste zo/maand 13:00–17:00 zo 13:00–17:00 www.mauritsvandelaar.nl www.galerieramakers.nl Lancering satelliet programma Tlön Projects in The Path of The Caterpillar is wordt was twee tentoonstellingen Karin van Dam, Ed Pien Joncquil en Ton van Kints (tekeningen, werk op papier) (sculpturen, schilderijen, Act 1 – One Thing Plus Another t/m 07/10 wandojbecten) Thing or One Thing Minus Another t/m 30/09 Thing. That’s How Stories Begin Cedric ter Bals, Shary Boyle Helena Almeida, Katinka Bock, (Canada), Marjolijn van der Meij Art The Hague Fokker terminal Pavel Büchler, Heman Chong, (tekeningen, werk op papier, Binckhorst Den Haag Julien Crépieux, Angela Detanico ruimtelijk werk) 26/09–30/09 & Rafael Lain, Jason Dodge, Omer 14/10–11/11 Fast, Laëtitia Badaut Haussmann, Een keuze uit het atelier Christopher Knowles, Dominique Jan van Munster Petitgand, malia Pica, Jimmy 07/10–04/11 Robert, Yann Sérandour, Ian STROOM Whittlesea DEN HAAG Elf Elf Curated by: Chris Bestebreurtje, Hogewal 1–9 Preview PAN Amsterdam Petra Kuipers en Sam Steverlynck +31 (0)70/365.89.85 At the gallery div kunstenaars 02/09–28/10 wo–zo 12:00–17:00 11/11–09/12 www.stroom.nl Act 2 – Archipelago — A Problem (On Exactitude in Science) Nøtel (The Hague) Anna Betbeze, Karl Blossfeldt, Lawrence Lek Etienne Chambaud, Cevdet Erek, t/m 04/11 Daniel Gustav Cramer, Dominique Gonzalez-Foerster, Irene Kopelman, Repairing Earthquake Project Gabriel Kuri, Nicolás Lamas, Nishiko Jochen Lempert, Benoît Maire, 17/11–27/01 Jean Painlevé, Oscar Santillan, Michael E. Smith, Francisco Tropa, Ondertussen: Alexandra Martens Joëlle Tuerlinckx, Jorinde Voigt Serrano Curated by: Niekolaas Johannes t/m 28/10 Lekkerkerk OpZicht: Tommy Smits 04/11–23/12 t/m 28/10 www.tlonprojects.org OpZicht: Eline Benjaminsen 31/10–06/01 Ondertussen: Evelina Rajca 03/11–30/12

AD WR MUZEE_AD WR MUZEE 23-08-18 14:59 Pagina 1 FLOUOUET De architectuur van het beeld tijdens het interbellum ©SABAM BELGIUM 2018 BELGIUM ©SABAM Lajos Kassák

KASSáK [email protected] 16.06 | 04.11.2018 www.muzee.be

The Architecture ©SABAM BELGIUM 2018 BELGIUM ©SABAM LéONARD of Images during

Jos Léonard Jos the Interwar Period ©SABAM BELGIUM 2018 BELGIUM ©SABAM

the salgo trust

Pierre-Louis Flouquet Pierre-Louis for education De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 33

33 Beeldende kunst 30 jaar Heinekenprijs voor de Kunst. 46 Publicaties Jubileumtentoonstelling­ Jim Campers. Forward Escape Mieke Rijnders The Image Revisited into the Past Sammy Baloji. A Blueprint for Toads Christophe Van Gerrewey Jozefien Van Beek and Snakes Beuys: die Biographie Sanguine/Bloedrood. Luc Tuymans Fiep van Bodegom Daniël Rovers on Baroque Alex van Warmerdam. L’histoire kaputt Martijn van Beek Daniël Rovers Ria Pacquée. Slam, Ramble, Sigmar Polke. Fotografien 70-80 49 Nieuws Perform Steven Humblet Wissels Koen Sels Bruce Nauman. Disappearing Acts Lezingen Biënnale van de Schilderkunst. Christophe Van Gerrewey Tentoonstellingsagenda Over Landschappen Harald Szeemann. Museum of Evelyn Simons Obsessions 55 Colofon The Death of Melanie Bonajo. Christophe Van Gerrewey How to unmodernize yourself and Manifesta 12. The Planetary Garden. become an elf in 12 steps Cultivating Coexistence september – oktober 2018 Merel van Tilburg Laura Herman 195 jaargang 33

&Beeldende Kunst Jim Campers. Forward Escape into the Past. ‘It’s a poor sort of memory that only works backwards’, zei de White Queen tegen Alice in Lewis Carrolls Through the Looking Glass. De jonge Belgische fotograaf Jim Campers kijkt wel terug, en vér terug. In zijn tentoonstelling Forward Escape into the Past in Museum M brengt hij twee historische toe­ komstbeelden samen. Campers combineert twee fotoreeksen waaraan hij de afgelopen vijf jaar heeft gewerkt in een totaalinstallatie van hennepblokken, en verbindt zo de tegencultuur van de six- ties en seventies met de vroegtwintigste-eeuwse avant-gar­ de. Voor de serie Let’s kill the moonlight (FC) vertrekt hij van­ uit de overtuigingen van de Amerikaanse wiskundige en terrorist Theodore Kaczynski, aka de Unabomber. Sinds de jaren zeventig formuleerde Kaczynski kritiek op de toene­ mende technologisering, en pleitte hij voor anarchie en harmonie met de natuur. Kaczynski’s manifest The Industrial Society and its Future bevat veel ideeën uit de tegencultuur van de jaren zestig en zeventig. De titel van de fotoreeks – Let’s kill the moonlight – verwijst naar een onderdeel uit het Tweede Futuristische Manifest van Marinetti. Maar in tegenstelling tot Kaczynski, verheerlijkt Marinetti net de verwoestende kracht van technologie. In de expo zijn futuristisch ogende machines te zien, op foto’s die zowel aan de fotogrammen van Man Ray als aan 3D-geprinte machineonderdelen doen denken, maar door ze te combineren met beelden van natuur en de autarkische mens, lijkt Campers het technologisch vooruitgangsideaal van de avant-garde te compliceren. Ook de tweede reeks, Intranaut, gaat voort op dat elan. Daarvoor dook Campers in de theorieën van de Amerikaanse schrijver, filosoof en antropoloog Terence McKenna, die vooral bekend is omdat hij de evolutietheorie probeerde te weerleggen: volgens hem zou onze taal, en zelfs het mense­ lijk bewustzijn, ontstaan zijn door de consumptie van psy­ chedelische paddenstoelen. McKenna ziet, net als Kaczynski, Jim Campers, Access to Tools II, 2017 heil in een terugkeer naar het verleden. Een citaat uit een © Jim Campers, 2018 lezing uit 1993: ‘Elke keer dat een cultuur in de problemen raakt, werpt ze zichzelf terug naar het verleden, op zoek naar het laatste gezonde moment dat ze gekend heeft. En ving, die zonne-energie gebruiken, en die qua vorm geïnspi­ de catalogus bij de tentoonstelling geeft hij via enkele knip­ het laatste gezonde moment dat wij kenden, was op de step­ reerd zijn door de dome, die gepopulariseerd werd door sels inkijk in een deel van zijn research. Maar waar Alec pe van Afrika 15.000 jaar geleden […] voor slavernij en Richard Buckminster Fuller. In 1965 werd er zelfs een hele Soth met het Broken Manual-project aan zijn midlifecrisis bezit, voor oorlogvoering en fonetische alfabetten en mono­ commune opgebouwd met zomes: Drop City in Colorado, de wilde ontsnappen – hij speelde lang met het idee om zelf een theïsme.’ eerste rurale hippiecommune (die alweer verlaten werd grot te kopen – zoekt Campers antwoorden op meer funda­ Het fragment sluit aan bij het beeld waarmee Campers de begin jaren zeventig). In dezelfde sfeer: een foto van het mentele vragen over de gespletenheid van de mens: cultuur tentoonstelling opent: Clear Light toont een uitgestrekte overvolle interieur van een caravan. De kluizenaar die er versus natuur. En die zoekt hij bij figuren als Jean-Jacques vlakte, waarop de zon tevoorschijn komt achter een rots. Ze woont, kan je erbij verzinnen. Wel aanwezig: koelkast, lap­ Rousseau (‘Everything that comes from nature will be true; brengt de openingssequentie Dawn of Man van Kubricks top, microgolf, zonnepanelen (toch die technologie). Een there will be nothing false except what I have involuntarily iconische film 2001: A Space Odyssey in herinnering. Ook beetje verder een man met rode bandana – ‘Bunker Dave’ – put in of my own’, Discourse on the Origins of Inequality, Campers gaat op zoek naar de onbezoedelde mens. Op ande­ die zijn kleren wast in een warmwaterbron. Hij lijkt autarki­ 1754) en de onvermijdelijke Henry David Thoreau. Al blijft re foto’s zijn ongerepte landschappen zonder menselijke sch te leven. het onduidelijk of Campers een back-to-nature nu werkelijk aanwezigheid te zien, resten van primitieve beschavingen, Foto’s als deze doen denken aan de reeks Broken Manual als een alternatief ziet – niet alleen voor de idealen van de of mensen die hun leven weten in te richten aan de rand van de Amerikaanse fotograaf Alec Soth, die kluizenaars avant-garde, maar ook voor de al even universele pretenties van de technologie aanbiddende maatschappij. ging opzoeken op een moment dat hij zelf behoefte had om van het neoliberalisme. Zijn foto’s lijken het met hun Zo zien we een interieur van een woonst met een vreemde te ontsnappen aan zijn leven. De gelijkenis tussen Soth en schoonheid te suggereren, maar nergens is zijn werk acti­ vorm. In het boekenrek staan titels als Entering Space, The Campers is niet louter inhoudelijk, ook qua werkwijze is er vistisch van toon: in Campers’ werk is geen ruimte voor Wanderer, Future Fastforward, New Rules for the New overlap. Achter elk beeld van beide fotografen lijkt een hele doemdenken, of een belerend vingertje. Dat is behalve een Economy, The Death of the West en A Brief History of Time. archiefkast schuil te gaan, die niet zomaar toegankelijk is verdienste ook problematisch. Want in zijn presentatie van Door een gordijn valt zacht zonlicht binnen, erboven hangt voor de toeschouwer. Zo onderzocht Soth voor zijn reeks de tegencultuur spreidt hij blinde adoratie tentoon, zonder een ingekaderd borduursel: ‘There’s no place like zome.’ allerlei undergoundboekjes over hoe je moet verdwijnen, ruimte voor de problemen, tegenstellingen of naïviteit Het blijkt het huis te zijn van Steve Baer, de uitvinder van de met titels als How to disappear completely and never be found. ervan. Hij toont wel hoe urgent de radicale maatschap­ zome, gebouwen die zich kunnen aanpassen aan hun omge­ En bij Campers is de zome maar het tipje van de ijsberg – in pijkritiek uit de jaren zestig en zeventig was, maar maakt er zelf geen actualisering van. De White Queen wilde Back to the Future, Campers wil naar the Past, maar vergeet daarbij de toekomst te betrekken. Jozefien Van Beek

p Jim Campers. Forward Escape into the Past liep van 18 mei tot 9 september in Museum M, Leuven, en loopt, met een andere selectie van beelden en in een andere architectuur, van 15 september tot 13 oktober in De Brakke Grond, Amsterdam.

Sanguine/Bloedrood. Luc Tuymans on Baroque. Op 1 juni opende in M HKA de tentoonstelling Sanguine/ Bloedrood. Luc Tuymans on Baroque waarin kunstenaar en curator Luc Tuymans dertien werken die de internationale barok representeren confronteert met 57 werken van kun­ stenaars waarvan het merendeel in leven is. Alle kunste­ Jim Campers, ‘Forward Escape into the Past’, Museum M Leuven Jim Campers, ‘Forward Escape into the Past’, Museum M Leuven naarsnamen prijken betekenisvol even groot op de muse­ © Jim Campers, 2018 © Jim Campers, 2018 umgevel. Tuymans spant onder het thema ‘bloedrood’ een De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 34 associatieve draad tussen het werk van Caravaggio en Vos’ Portret van Abraham Grapheus (1620) tegen een witte Edward Kienholz’ monumentale tableau Five Car Stud wand geplaatst en dat is te betreuren, temeer omdat (1969-1972), dat te zien is dankzij de samenwerking met Caravaggio’s La flagellazione di Cristo (1607-1608) bedacht­ de Fondazione Prada. Dit tableau verbeeldt levensgroot de zaam tegen een donkergroene wand geplaatst is. gruwelijke verminking van een donkere man door een Het tonen van Caravaggio’s Fanciullo morso da un ramarro groep blanke mannen, waarbij de bezoeker de scène, die (ca. 1596-97) uit de Fondazione Longhi brengt in herinne­ vooral belicht wordt door de koplampen van vijf auto’s, zelf ring dat nota bene dit schilderij aan het begin van de twin­ betreedt. Het werk raakt aan veel van de thema’s uit de ten­ tigste eeuw door toedoen van Longhi Caravaggio’s positieve toonstelling, en vormt in deze context een echo van de groe­ waardering in gang zette, nadat de schilder gedurende drie­ pen houten beelden voor bijbelscènes in de sacri monti in honderd jaar na zijn dood hoofdzakelijk verguisd was. Piemonte en Lombardije. Tuymans’ associatieve mentali­ Longhi’s herwaardering voor Caravaggio liep parallel aan teit is de rode draad van de tentoonstelling, waar de geweld­ zijn waardering voor de twintigste-eeuwse Italiaanse futu­ dadige connotatie van ‘bloedrood’ uit de werken van risten met Boccioni voorop, waarin Longhi een vergelijkba­ Caravaggio en Kienholz plaatsmaakt voor het meer neutra­ re dynamiek van vorm en compositie zag. Het connaisseur­ le aspect van ‘beeldintensiteit’, om de kijker te laten reflecte­ schap van Longhi en Tuymans is daarom vergelijkbaar op ren op de mogelijke inspiratie die de geselecteerde recente het punt van hun fascinatie voor oude en moderne mees­ kunstenaars met hun nieuwemediarepertoire putten uit de ters op basis van overeenkomstige criteria. Longhi echter barok. Met Five Car Stud benadrukt Tuymans de actualiteit stelde de twee soorten meesters niet gezamenlijk tentoon. van die barokke beeldintensiteit. Daarmee biedt hij een Zijn grote Caravaggiotentoonstelling in Milaan van 1951 nuancering van de religieuze of politieke clichés van het toonde werken van de meester zelf en van Caravaggisten. barokidee zoals dat sinds de negentiende eeuw wordt ver­ Tuymans’ tentoonstelling heroriënteert Caravaggio’s posi­ bonden aan bepaalde kunstwerken en architectuur, en tie nu door te beginnen met de recente werken en van daar­ ‘heragendeert’ hij de kritische invulling van het kunste­ uit lijnen te zoeken naar de oude meesters. Dat resulteert in naarschap zoals in het tableau van Kienholz. een vanuit historisch oogpunt psychedelische argumenta­ De relatie die Tuymans aangaat met de barok wordt bij tie, waarmee niet alleen de barokke thematiek bevraagd aanvang weergegeven in een audiovisuele vervlechting van wordt, maar ook ingezet lijkt te worden op de canonisering een meerstemmig passiemotet van José Angel Lamas van enkele minder bekende kunstenaars. Beide kenners (1801), een film van Javier Téllez (2002) en de stemmen en leunen op een persoonlijke methode om verbanden te leg­ het beeld van Naumans Good Boy, Bad Boy (1982). Deze gen, maar Longhi had daarbij de uitgesproken aspiratie om combinatie werkt als een verwittiging voor de bezoeker om zijn protagonist in ere te herstellen. Tuymans maakt zijn bestaande oordelen over, en beeldbenaderingen en -ver­ agenda niet expliciet, en dat geeft zijn uitdagende exercitie wachtingen van de barok achter zich te laten. De bezoeker Caravaggio, Fanciullo morso da un ramarro, olie op doek, 1596-1597 een vluchtig karakter. Martijn van Beek kan vervolgens kiezen in welke mate hij zich laat regisseren © Fondazione di Studi di Storia dell’Arte Roberto Longhi di Firenze en door wie. Hij kan kiezen voor een bondige toelichting en p Sanguine/Bloedrood. Luc Tuymans on Baroque, tot 16 sep­ keuzeverantwoording van Tuymans, of voor kunstenaars­ tember in M HKA, Leuvenstraat 32, 2000 Antwerpen. De biografieën en objectbeschrijvingen door twee specialisten Het monstrueuze staat centraal in een zaal waarin een pro­ tentoonstelling zal in een nieuwe versie worden getoond in van M HKA en KMSKA, aangevuld met een tekst over minente rol is weggelegd voor Berlinde De Bruyckeres In de Fondazione Prada in Milaan van oktober 2018 tot febru­ Caravaggio, in een onlinepublicatie. Flanders Fields (2000). In deze ruimte, waar ook werken ari 2019. Tuymans biedt een thematisch gedeconstrueerd barok­ van On Kawara en Marlene Dumas te zien zijn, zindert de concept aan. De eerste zaal na de film van Téllez gaat in op sensatie van monumentaliteit, samengaand met vervreem­ de kwetsbaarheid van lichaam en geest die de werken van ding en emotie. Tuymans reflecteert op de kwestie van Ria Pacquée. Slam, Ramble, Perform. Bij het betreden David Gheron Tretiakoff, Rubens en Nadia Naveau met materiaal en medialiteit met meerdere werken van Genzken, van de overzichtstentoonstelling van het werk van de elkaar delen, ondanks hun verschillende omgang met Gautherot, Rehberger en Fabre, en neemt ook enige afstand Antwerpse kunstenaar Ria Pacquée (Merksem, 1954) in de vorm, contour en kleur. In de rotunda, waarvan de gehele van het niveau van het kunstwerk om het perspectief op Warande wordt de toeschouwer meteen geconfronteerd wand donker geschilderd is, nemen werken uit de zeven­ oeuvrevorming te openen. Met de werken van Fontana, met een klein obstakel: een installatie die bestaat uit op de tiende en achttiende eeuw voor het eerst de overhand. Hier Murakami en Borremans wordt aandacht gevraagd voor grond verspreide kasseien, waaronder foto’s liggen van ligt de nadruk op de persoon van de kunstenaar, diens het thema van conceptontwikkeling. gevonden teksten in het straatbeeld (Text and Bricks, 2018). invulling van het kunstenaarschap en het bijbehorende De oude en de recente werken vergen verschillende pre­ De losliggende kasseien brengen niet alleen de openbare artistieke proces. De Sebastiaan van Francisco de Zurbarán sentatiecondities om tot hun recht te komen. Enkele wan­ ruimte binnen die zo belangrijk is in haar werk, ze lijken (ca. 1650-55), die misschien wel een betere representant is den van de zalen zijn donker geschilderd en bijna alle oude ook klaar te liggen om gebruikt te worden als geïmprovi­ van het zeventiende-eeuwse artistieke proces dan werken prijken aan zo’n donkere wand om hun kleuren­ seerd wapen. Men zou kunnen denken aan de bekende ano­ Caravaggio, springt hier in het oog. schema recht te doen. Als enige van de oudere werken is De nieme woorden die in mei ’68 op een muur in Parijs werden Pollyanna (adjusted to fit, distorted for the times, more), 2007/2008/2012/2018 - © Louise Lawler MOREpublishers Pollyanna (adjusted to fit, distorted for the times, more), De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 35

en te zweverig als beschrijving van haar werk, dat tast naar een veelheid van vaak onvermoede, soms grappige en bovenal momentane samenhangen. Koen Sels

p Ria Pacquée. Slam, Ramble, Perform. A Monograph liep van 10 juni tot 19 augustus in Cultuurhuis de Warande, Warandestraat 42, 2300 Turnhout.

Biënnale van de Schilderkunst. Over Landschappen. De zesde Biënnale van de Schilderkunst spitst zich toe op het genre van het landschap en daarmee stelde ze zich geen makkelijke opdracht. Ze wil daarbij inhaken op de traditie van de Leieschilders en nagaan hoe onze omgang met het landschap zich in de laatste 150 jaar ontwikkeld heeft, met bijzondere aandacht voor de ecologische problematiek. De drie deelnemende musea – Museum Dhondt-Dhaenens in Deurle, Museum van Deinze en de Leiestreek (mudel) en het Roger Raveelmuseum in Machelen-Zulte – geven een ande­ re invulling aan dit breed interpreteerbare onderwerp, wat resulteert in drie diverse tentoonstellingen die sterk ver­ schillen in toon en aanpak, maar helaas ook werken van erg wisselende kwaliteit brengen. De tentoonstelling in MDD opent met een traditionele ophanging van uiteenlopende kunstwerken. Land Shapes (2018) van Adelheid De Witte tast de grenzen af van de realiteit en de lucide droom. De olieverf werd aangebracht op onregelmatige houtvormen, en haar hyperrealistische landschappen herbergen bevreemdende voorwerpen, als centraal geplaatste symbolen in de compositie. Verderop in de tentoonstelling is werk te zien van Jules De Balincourt. Hij werkt in New York als post-internet-kunstenaar, zoals hij Ria Pacquée, Madame Looking for the Right Direction Without Seeing the Beauty of the City, 1991 door de bezoekersgids wordt getypeerd. In zijn werk is er een © Ria Pacquée anachronistisch samenspel van prehistorisch aandoende of buitenaardse landschappen met symbolen uit de consu­ mentencultuur. Deze psychedelische doeken getuigen van geschreven, en die iconisch zijn geworden voor het verlan­ van de jaren tachtig voor het eerst nadrukkelijk opzocht in een grote unheimlichkeit: individuen lijken in een dystopisch gen naar een groter en vrijer leven voorbij de bestaande fotoreeksen waarin twee personages terugkeren: Madame, universum onverschillig naast elkaar te leven. Nicolas maatschappelijke en culturele tegenstellingen: ‘Sous les een grijs, kleinburgerlijk figuur met pruik en brilletje, en IT, Party creëert een ander soort mysterie in een reeks intieme pavés la plage.’ Dat antiautoritaire verlangen kenmerkt een anoniem mannetje met zonnebril en een ambtenaren­ representaties van een gestileerde, kale boom, die in elektri­ zeker de tentoonstelling, al reikt Paqcuées strijdvaardigheid pak. Die laatste duikt op in twee werken: in een reeks foto’s sche en gesatureerde kleuren als enige protagonist in een naar iets wat minder romantisch – menselijker, tegenstrijdi­ waarop hij een stenen bal ronddraagt, en op een grote pos­ verstilde fabelwereld figureert. ger, rumoeriger – is dan een strand. ter waarop hij in een bouwput staat. Uit de ‘Madame’-reeks Als iconische spilfiguur van de hedendaagse schilder­ Slam, Ramble, Perform is geen chronologisch overzicht, is enkel de tragikomische reeks Madame Searching for the kunst, kon Etel Adnan niet ontbreken op deze biënnale. maar deelt het oeuvre van de kunstenaar op in twee zalen. Right Direction Without Seeing the Beauty of the City of Haar uitgepuurde en serene landschappen in een typerend De eerste staat in het teken van performance, het medium Spoleto (1991) te zien: op elke foto verliest Madame zich in fel en helder kleurenpalet, waarbij de verf op erg tactiele waarmee Pacquée begon en dat de laatste twee decennia haar zoektocht naar het bezienswaardige, en lijkt ze niet wijze met het paletmes rechtstreeks werd aangebracht, opnieuw een belangrijke plaats kreeg in haar werk. De echt aanwezig in de werkelijkheid die wel degelijk op de ach­ hangen naast de ingetogen betoverende werken van Anna- tweede focust op de documentaire foto’s en video’s die ze tergrond wordt getoond. Eva Bergman, wier minimalistisch ogende composities voornamelijk sinds de jaren 2000 maakte op basis van In de foto’s en video’s in de tweede zaal is de performer uit majestueuze plekken uit het Scandinavische landschap ver­ wandelingen (de slam uit de titel verwijst naar het perfor­ het beeld verdwenen om ruimte te maken voor de werkelijk­ beelden. In een eeuwige zoektocht naar het noorderlicht, men van tekst). Een andere mogelijke grens die de opstelling heid zoals die zich toevallig aandient bij het wandelen. evoceert de kunstenaar een zekere mystiek, en de uitge­ duidelijk maakt, is die tussen de aan- en afwezigheid van de Logischerwijze verdwijnt de ironie hier op de achtergrond. strekte vlakten in aardse kleuren of sacraal schitterend figuur van de performer. Ook als wandelend kunstenaar is Een aantal documentaire reeksen werden hier naast elkaar bladmetaal stemmen tot meditatie. Pacquée immers een ‘performer’: de act van het wandelen is opgehangen, als een lange lijn van straatbeelden. De foto’s In deze biënnale is ook plaats voor werk met een maat­ een essentieel, zij het vluchtig en minder zichtbaar deel van tonen mensen in groep, rustende mensen, mannen die naar schappijkritische ondertoon, zoals de schilderijen van Glen het documentaire werk. Het verschil is vooral dat de figuur bouwwerken kijken, gesloten handelszaken, ballen. Die Rubsamen. Via Google Street View zoekt hij clichématige van Pacquée in de tweede zaal niet op de beelden voorkomt onderwerpen zijn niet geheel willekeurig, maar ze zijn ook landschappen van Los Angeles, om ze vervolgens in (tussen de ruimtes zijn twee video’s opgesteld waarin we de niet louter representatief; ze werken vooral als een bewust Californische pastelkleuren te schilderen. Rubsamen wil kunstenaar respectievelijk door een maïsveld en rond objec­ gekozen beperking, die ritme aanbrengt in het glijdende tonen hoe onthecht we zijn van de omgeving die we bewo­ ten in het straatbeeld zien lopen, en die de wandelende kun­ perspectief van de wandelaar. Maar als beperking implice­ nen, maar zijn doeken lijken problematisch sterk op de Ikea- stenaar wel nadrukkelijk als performer tonen). ren ze ook nadrukkelijk wat niet geselecteerd werd: de rest prints die in ongeïnspireerde interieurs terechtkomen. In Vooral voor het vroege werk geldt dat ‘tentoonstellen’ van de wandeling. De ophanging, de herhaling van het Scorched Earth I, III en IV (2015) vertrekt Marie Cloquet van altijd een serieuze vertaalslag, en dus het nodige verlies van straatbeeld en de uniforme kadrering zorgen ervoor dat je foto’s van verwoeste landschappen, die ze uitvergrootte, betekenis inhoudt. In het midden van de ruimte staat een de tussenruimte er onwillekeurig bij denkt. verknipte en met waterverf overschilderde. Het resultaat tafel opgesteld met de schaarse documentatie van negen­ In deze zaal zijn ook video’s te zien die een logische con­ neigt naar ramptoerisme: andermans armoede wordt met tien performances, waaronder vooral werk uit de vroege clusie lijken van Pacquées zoektocht naar een vorm die een exotische blik bekeken, en omgezet in esthetisch aan­ jaren tachtig. Enkele kleine foto’s gaan vergezeld van korte recht doet aan de disparate veelheid aan indrukken die de beschrijvingen. Bij La nausée pour la vache sacrée qui pisse straat genereert. Een rust- en hoogtepunt aan het einde dans les marais, in 1983 uitgevoerd in Ruimte Stalker in van de tentoonstelling is het hypnotiserende en ontroeren­ Brussel, lezen we: ‘Ik betreed de ruimte volledig naakt en de As Long as I See Birds I Know I’m Still Alive (2015), dat draag twee koeienhoofden. Ik leg ze op een tafel en lees de bestaat uit een opeenvolging van schijnbaar niet verwante krant. Dan sta ik op, pis op de grond en verlaat het podium.’ taferelen. We zien beelden van samenkomsten in de naam Je kan de elementen van dit werk wel interpreteren, maar van godsdienst, politieke actie en gay pride, dieren die het blijft moeilijk om je de energie in te beelden van dergelij­ geslacht worden, mensen die in een repetitieve activiteit ke daden van transgressie, die teren op fysieke aanwezig­ verwikkeld zijn, traag stromende rivieren, vluchten vogels, heid, duur, uitputting en (shock)effect. enzovoort. De abrupte veranderingen van context – de Op de muren van de eerste zaal worden video’s en (grote) taferelen spelen zich afwisselend af in een (voornamelijk) foto’s van beter gedocumenteerde performances getoond. oosterse en westerse setting – worden voortdurend tegen­ Het merendeel daarvan is van na 2000, na een lange perio­ gesproken door een continuïteit van visuele associaties: het de waarin Pacquée nauwelijks nog performde voor een slachten van een geit wordt gevolgd door een kapbeurt met publiek (vanaf eind de jaren tachtig richtte ze zich op seriële een scheermes, meeuwen en stadsduiven zwermen onver­ fotografie, weliswaar vaak met een performatieve inslag, schillig voor grenzen en culturen door de lucht. De klassie­ zoals in de verderop beschreven reeksen rond de personages ke, in deze tentoonstelling meermaals opgevoerde tegen­ Madame en IT). Veel van die recente performances refere­ stellingen tussen Avond- en Morgenland – maar ook die Biënnale van de Schilderkunst. Over Landschappen ren expliciet aan collectiviteit, religie en rituelen (zoals pro­ tussen seculier en spiritueel, mens en dier… – worden zo © Museum Dhondt-Dhaenens, 2018, foto Rik Vannevel cessies en gebeden, maar ook dansen en zingen). In All voortdurend tegengesproken. Het terugkerend motief van I Have to Do is Breathe (2017) dragen vier meisjes een bran­ de rook – afkomstig van vaporizers, rookmachines, riool­ card met een smeltend ijsblok rond de Sint-Jozefskerk in putten, verbrandingen – functioneert niet alleen als lijm bij Oostende terwijl Pacquée in de kelder van de kerk onder afwezigheid van een voortstuwend narratief, maar in con­ meer knielt en een tekst prevelt bij een ijsblok van dezelfde trast met de vele kadavers ontpopt de rook zich ook (net als grootte. Op de achtergrond weerklinken het geluid van een het ijs in de eerste video in de tentoonstelling) als een vani­ hartslag en vrouwelijke Arabische gezangen. Bij het verla­ tasmotief dat zowel het vluchtige als het onvatbare leven ten van de kerk incanteert Pacquée ‘Everybody should be oproept. able to move wherever they want, whenever they want and De video maakt een drijvende kracht expliciet die sluime­ for whatever reason they want.’ De circulaire, repetitieve rend aanwezig is in Pacquées ander werk: een beeldende, processie rond de kerk roept samen met het ijs het schijn­ lichamelijke en existentiële zoektocht naar gemeenschap­ baar nutteloze maar ongebonden ritueel van de kunst op, pelijkheden voorbij ingesleten tegenstellingen; naar alter­ en breekt dat bekende beeld ook open door het te verbinden natieve en vitale vormen van het universele – dus niet het met andere rituelen. Zo krijgt het smeltende ijs de veel klas­ universalisme van een Europese, mannelijke, individuele siekere lading van het vlietende leven, dat Pacquée hier ver­ hemel na de vooruitgang, waar darmloze lichtwezens elke beeldt als een vrije bewegingsruimte voor een begrensd dag een ideële portie rijstpap krijgen voorgeschoteld, noch lichaam. dat van een stil, eenzaam en meditatief ruisend exotisch Werken als deze tonen de groeiende aandacht van strand. Het mobiele universalisme van Pacquée is dat van Biënnale van de Schilderkunst. Over Landschappen Pacquée voor de openbare ruimte, die ze vanaf het einde een levenskunstenaar – al klinkt dat woord tegelijk te zwaar © Museum Dhondt-Dhaenens, 2018, foto Rik Vannevel De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 36 ACTIE REACTIE 100 JAAR KINETISCHE KUNST

info & tickets: www.kunsthal.nl De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 37 trekkelijke en poëtische beelden. Het samenspel van al deze werken wordt, ondanks enkele terugkerende invalshoeken, in de bezoekersgids vaag en vrijblijvend gemotiveerd, wat vragen opwerpt over hoe diepgaand of weloverwogen de voorafgaandelijke denkoefening was. Het aanbod schilderkunst wordt in MDD uitgebreid met een filmprogramma gecureerd door Cis Bierinckx. Het land­ schap in beweging wordt onderzocht aan de hand van videowerk gaande van Doug Aitkens impressionistische Mirage (2017) tot Measuring Change (2016) van James Benning, die Robert Smithsons iconische Spiral Jetty herin­ terpreteert. Opnieuw een erg uiteenlopende selectie die wei­ nig bijdraagt aan het centrale thema, maar wel erg hoog­ staand werk bevat. Het historische luik van de biënnale wordt zowel in MDD als in het mudel ingevuld met iconische werken van kunste­ naars uit de Leiestreek. Waar MDD Constant Permeke en Valerius De Saedeleer ogenschijnlijk lukraak te midden van het overheersend hedendaags aandeel plaatst, ligt in het mudel het zwaartepunt op de eigen collectie. De tentoonstel­ ling opent met een indrukwekkende accrochage van Vlaamse landschappen van onder meer Emile Claus en Xavier De Cock, die zich uitstrekt als een romantisch lappen­ deken. Met deze basis ontvouwt de expositie zich als een zoektocht naar werken die spreken over ietwat gedateerde tegenstellingen zoals mens en natuur of stad en landschap, met specifieke aandacht voor ecologie en industrialisering. Een sleutelmoment wordt gevormd door de werken van Melanie Bonajo, Night Soil – Economy of Love, 2015 Lucien Van Den Driessche, die gelden als waardevol tijdsdo­ © AKINCI cument van de industrialisering rond Brussel in de jaren vijf­ tig. De Spaanse Nayra Martin Reyes klaagt in haar fragiele en poëtische tondo Dracaena Draco (2013) het wanbeheer deze aanloop dat de tentoonstelling buiten de gebaande aan op Tenerife, waar de oorspronkelijke fauna en flora paden en down the rabbit hole voert? Zit er misschien een gat bedreigd worden. Daarnaast presenteert ze helaas ook een in de werkelijkheid van waaruit de kunstenaar ons een monumentaal dramatisch, al te letterlijk en weinig geloof­ handreiking biedt? De aansporing tot elf-wording wijst in waardig werk met oliespetters en graffiti. Werk van de Gentse elk geval vooruit naar fictie en magie. Maar niet exclusief: Saar De Buysere waarin berggezichten worden verkend, is de fictie en de magie staan, aldus de ondertitel How to unmo- veelvuldig in de tentoonstelling opgenomen, en het valt in dernize yourself and become an elf in 12 steps, in directe ver­ positieve zin op tussen de verder erg wisselvallige bijdragen. houding tot een ‘moderniteit’ die wij hier gaan leren verla­ In het Roger Raveelmuseum, de derde locatie van deze ten. De curator sust geruststellend in zijn muurtekst dat de biënnale, kozen de curatoren voor werk dat zich inschrijft in ‘dood’ van Melanie Bonajo in dienst staat van een wederge­ de kleurrijke wereld van Roger Raveel. Het resultaat is een boorte. Als elf, of als iets anders. samenhangend geheel. Er is ruimte voor een abstracte en Na deze gang volgt een licht verwarrende tweede prelude: speelse uitdrukking van landschappen, in lijn met het fau­ een deur opent naar een zaal met eerder fotografisch werk visme. Zo hebben de doeken van Carole Verlinden, Sophie van Bonajo uit de collectie van het museum. Dit werk maakt Whettnall en Cathérine Claeyé een fris cachet, en is ook de echter geen deel uit van de tentoonstelling. In de werkelijke, combinatie van enkele werken van Ensor met het gebor­ donkere, openingszaal wordt de verwarring er alleen maar duurde canvas van Jana Cordenier erg geslaagd. Een laatste groter op. Er staat een grote, lage tent, op het eerste gezicht rode draad die voorzichtig door de drie tentoonstellingen zonder opening. Een labyrint van buitenproportioneel grote Melanie Bonajo, ‘The Death of Melanie Bonajo’ loopt is een besteld werk in drie delen van Dirk Braeckman. tentharingen verspert de doorgang. De enige weg voert © Bonnefantenmuseum, Maastricht, 2018, foto Gert Jan van Rooij Hij fotografeerde een anoniem landschapsschilderijtje, door een aangrenzende zaal, waar nog enkele verdwaalde eigendom van zijn grootouders, op de voor hem typerende reuzententlijnen elkaar door de lege ruimte kruisen. Deze wijze, met gereflecteerd tl-licht. Braeckmans affiniteit met surreële omweg (ook de surrealisten versperden ooit de toe­ dat die nog niet vaak genoeg worden gehoord. In Nederland de traditie van de schilderkunst sluit echter niet aan bij de gang tot kunstwerken door draden in de tentoonstellings­ komt een vrouw aan het woord die haar job in de commer­ inzet van de tentoonstelling. Aan de biënnale voegt zijn ruimte te spannen) schept nog duidelijker dan de aanloop ciële sector opgaf om een varkenknuffelboerderij op te rich­ aanwezigheid niets wezenlijks toe, behalve dan zijn geves­ tot de tentoonstelling een vervreemdende sfeer. Eenmaal in ten; in Amerika vertelt een vrouw hoe zij met haar gezin tigde naam. Evelyn Simons de tent ondersteunt een vaag newageachtig changeant leeft van wat ze vinden in het bos; een zwarte vrouw licht kleurpatroon het thema van de video Night Soil – Fake toe hoe ze met behulp van een moestuin de onderdrukte en p Biënnale van de Schilderkunst. Over landschappen, tot 30 sep­ Paradise (2014): het gebruik van het illegale hallucinogene door armoede en fastfood verzwakte zwarte gemeenschap tember in Museum Dhondt-Dhaenens, Museumlaan 14, middel ayahuasca. sterker maakt; en een Native American bespreekt de preko­ 9831 Deurle; Museum van Deinze en de Leiestreek, Lucien Fake Paradise is de eerste video-installatie in Bonajo’s loniale en pre-industriële natuur- en samenlevingsrituelen Matthyslaan 3-5, 9800 Deinze; Roger Raveelmuseum, Night Soil-trilogie. Visuele, compositorische en montage­ van haar voorouders bij de Navajo-indianen, die zij wil her­ Gildestraat 2-8, 9870 Machelen-Zulte. technieken zijn gelijk voor de drie video-installaties; de introduceren. inhoud is verschillend. Bonajo gaat uit van de documentai­ Wie niet aan het woord komen in deze semidocumentai­ re vorm: we luisteren naar verhalen van vrouwen die bui­ res zijn ‘wij’, de gealiëneerde moderne welvaartsburgers, ten de kaders en normen van de moderne consumptiemaat­ patiënten, cliënten en leerlingen van de gefilmde vrouwen. schappij leven. De vrouwen vertellen hun verhaal als Voor hen/ons is er ruimte in de volgende trilogie, waarvan voice-over, terwijl de beelden gedeeltelijk dit verhaal laten twee delen als video-installatie worden getoond. Progress vs. zien, dan weer afdwalen en zo nieuwe lagen toevoegen. Regress (2016) verkent opvattingen over technologie en Lange close-ups van de zwijgende hoofdpersonages in hun voor-of achteruitgang. Ouderen spelen de hoofdrol, maar omgeving worden hier doorheen gesneden. Elke film zit vol hier schiet de scenografie van Théo Demand tekort: de stoe­ met grote hoeveelheden vaak prachtige beelden die op zich­ len in de zaal zijn wel heel ostentatief vervangen door rol­ zelf kunnen staan. stoelen. Fake Paradise opent met een beeld van een jonge vrouw in Progress vs Sunsets: Reformulating the Nature Documentary een klein binnenzwembad. Terwijl een vrouwenstem met (2017) geeft het woord aan een andere bevolkingsgroep die duidelijk Amerikaans accent vertelt hoe haar ervaringen weinig wordt gehoord: kinderen. Een uitgelezen publiek met ayahuasca haar van een gedeeltelijke verlamming hiel­ voor Bonajo’s elfenwereld. Aan hen worden vragen gesteld pen genezen, houdt de vrouw in het zwembad een foto over dieren, via van het internet geplukt filmmateriaal. Van omhoog van een tropisch zandstrand. In een andere scène komische juxtaposities en een esthetiek die speelt met medi­ zien we hoe een jonge vrouw een hallucinogeen ritueel ale interfaces schakelt de video over naar een fictieve post­ ondergaat, en even later ligt weer een drietal vrouwen ver­ technologische wereld waarin de geschminkte en verklede kleed en geschminkt in het bos. Hoewel sommige beelden kinderen in de natuur samenleven tussen de overblijfselen overduidelijk Bonajo’s fictieve ‘andere’ wereld ensceneren is van een vergane consumptiemaatschappij. de grens tussen fictie en documentaire verre van haarscherp. Met een zachte toets toont Bonajo elegant en overtuigend Fantastische beelden (twee vrouwen in een roeiboot waar de zwakke plekken liggen in de huidige westerse samen­ onder wier hoeden lange bladeren steken, hun gezicht levingsvormen. Ecofeminisme, seksuele bevrijding, verschui­ bedekkend; een blauw beschilderde zeemeerman in een ving van het perspectief naar kinderen, ouderen, en niet-­ badkuip), doorkruisen ook de volgende delen van de trilo­ menselijke (reële en fictieve?) wezens vormen Bonajo’s gie, die gericht zijn op alternatieve benaderingen van seks alternatieve universum dat een uitgewoonde taal weer tot en sekswerk (Economy of Love, 2015) en alternatieve land­ leven brengt. Hier is voor de verandering eens echt sprake bouw en grondgebruik (Nocturnal Gardening, 2016). Net als van nieuwe benaderingen van de wereld. Merel van Tilburg voor het eerste deel van de trilogie werkte Bonajo voor de scenografie van de installaties samen met de Franse kunste­ p The Death of Melanie Bonajo. How to unmodernize yourself Nayra Martin Reyes, Dracaeno Draco, 2013, mudel naars Clémence Seilles en Théo Demand. Dit leidde voor and become an elf in 12 steps, tot 28 oktober te zien in © Nayra Martin Reyes Economy of Love tot een zeer toepasselijk zit/ligmeubel van Bonnefantenmuseum, 6201 BS Maastricht. roze langharig nepbont, dat aangename associaties oproept met feministische soft sculptures uit de jaren zestig (denk aan Ferdi Jansens Wombtomb). De bevrijdende video volgt 30 jaar Heinekenprijs voor de Kunst. Jubileumten­ The Death of Melanie Bonajo. How to unmodernize het verhaal van een lesbische tantra sekstherapeut met een toonstelling. De meest profijtelijke particuliere kunstprijs yourself and become an elf in 12 steps. De eerste grote interesse voor het vrouwelijk orgasme, die via haar in Nederland heeft paradoxaal genoeg de minste bekend­ museale overzichtstentoonstelling van Melanie Bonajo is te werk haar eigen trauma’s rondom mannelijke seksualiteit heid: de tweejaarlijkse Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Kunst. betreden via een lange gang. Arabesken doorbreken de leerde verwerken. De video eindigt met prachtige beelden Dit jaar is de uitreiking op 27 september. De prijs gaat dan rechte randen van een oranjerode loper. Op de muur waai­ van een sculptuur van beschilderde mensenlichamen op naar Erik van Lieshout (1968). ert de ondertitel van de tentoonstelling omhoog uit een car­ een dak ergens in New York. Nocturnal Gardening brengt Om de prijs meer bekendheid te geven presenteren het tooneske tekening van een zwart gat in de grond. Suggereert wederom exclusief vrouwenstemmen vanuit de gedachte Van Abbemuseum in Eindhoven en de Stichting Dr. A.H. De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 38

TIEMKE GAUDERIS galerie TRANSIT

02.09- 14.10 © Tiemke Gauderis, corridor, 2018

‘HIDE AND SEEK’ 21.10 - 18.11.2018 vernissage zondag 21 oktober 2018 van 14 - 18u vrijdag, zaterdag, zondag 14u - 18u of op afspraak +32 477 438 593 LUC HOEKX of defence and doubt, 2018, acrylic and Flashe on canvas, 60 x 50 cm of defence and doubt Tom POLO 16.09 > 28.10.2018 © Luc Hoekx, milchbild III, 2018 Museumstraat 4 artsy.net 2000 Antwerpen Zandpoortvest 10 - BE 2800 Mechelen T +32 15 336 336 M +32 478 811 441 do. vr. 13.00 - 18.00 shoobil Pavilion Contemporary Art za. zo. 14.00 - 18.00 Kasteelstraat 1 [email protected] - www.transit.be shoobil_ 8978 Watou - Belgium open: vrijdag, zaterdag en zondag van 14 tot 18 uur www.shoobil.be www.kasteelstraat1.be of na afspraak Picture: Lines (57° 59’ N, 7° 16’W) TimoPicture: Aho, (57° 59’ N, 7° 16’W) Lines Pekka Niittyvirta 22 23.09.18 10.00 - 17.00 Agora the dynamic of watching and being watched Timo Aho Aoife McGarrigle Catherine E. van Olden Lauren La Rose

Curated by Rudy Kanhye Botanische Tuin Zuidas van der Boechorststraat 8 Amsterdam Visit www.playattheagora.com for more information De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 39

Heinekenprijs voor de Kunst 30 jaar Heinekenprijs voor de Kunst. Steven ten Thije, conservator van het Van Abbe­ museum en, met Diana Franssen, de verantwoordelijke ten­ toonstellingscurator, maakte in 2014 en 2016 deel uit van de jury die de prijs toekent en uit die deelname is de huidige samenwerking tussen museum en Stichting voortgevloeid. Juryleden, vertegenwoordigers van de Stichting en laurea­ ten uitten destijds meermaals hun teleurstelling over de geringe zichtbaarheid van het werk van de winnaar op het moment van de prijsuitreiking. Charles Esche, directeur van het Van Abbe, en Ten Thije nodigden daarop de Stich­ ting uit om ter gelegenheid van het dertigjarig jubileum alle laureaten eens voor het voetlicht te halen. Niet geheel en al belangeloos: de Stichting subsidieert de tentoonstelling en alles wat daarbij komt kijken met ‘een genereus bedrag’. Vijftien kunstenaars mochten de prijs vanaf 1988 in ont­ vangst nemen, en wel: Toon Verhoef (1946), Marrie Bot (1946), Carel Visser (1928-2015), Matthijs Röling (1943), Karel Martens (1939), Jan van de Pavert (1960), Guido Geelen (1961), Aernout Mik (1962), Daan van Golden (1936-2017), Job Koelewijn (1962), Barbara Visser (1966), Mark Manders (1968), Peter Struycken (1939), Wendelien van Oldenborgh (1962) en Yvonne Dröge Wendel (1961). Wat bij een eerste blik op deze bonte stoet van laureaten meteen opvalt, is dat pas sinds 2008, toen Barbara Visser de prijs kreeg, op een evenwichtige verdeling tussen mannelijke en vrouwelijke kunstenaars wordt gelet (in de eerste twintig jaar was Marrie Bot de enige winnaar). Uit juryrapporten en laudatio’s blijkt dat bij de eerste acht toekenningen een verantwoorde spreiding over alle kunst­ technieken werd nagestreefd; de prijs ging naar een reeds vrij algemeen als uitmuntend vertegenwoordiger beschouwde­ kunstenaar op het terrein van, achtereenvol­ ‘30 jaar Heinekenprijs voor de Kunst’ met werk van Yvonne Dröge Wendel en Erik van Lieshout gens, schilderkunst (Verhoef), fotografie (Bot), grafiek © Van Abbemuseum, Eindhoven, 2018, foto Peter Cox (Visser), muurschilderkunst/frescotechniek (Röling), gra­ fisch ontwerpen (Martens), beeldhouwkunst (Van de Pavert), keramiek (Geelen) en videokunst (Mik). In 2004 Geelen met de relatief kleine en gedetailleerde schilderijen het museum te beschouwen als een instituut dat een grote kwam daarin verandering met Van Golden. Hij kreeg de en foto’s van Van Golden. De kritiek betreft niet de kunste­ maatschappelijke verantwoordelijkheid heeft en dat daar­ prijs ‘voor zijn veelzijdigheid als beeldend kunstenaar en naars, maar de wanverhouding tussen het formaat van de van moet getuigen in zijn beleid. Kunst is politiek in het Van zijn gave om steeds opnieuw de kunst in een nieuwe context geselecteerde werken, hun hoeveelheid en aard. Geelens Abbemuseum. In dat (politieke) profiel passen de meeste te plaatsen’. Meer dan in het verleden werd daarna ook de kolossale ‘verfpotten’ (zo aangeduid vanwege de kleurige laureaten niet. Sterker nog: de tentoonstelling zelf is, als aansluiting van de genomineerden bij de actualiteit op glazuurlijnen die over de randen van gestraalde gresbuizen combinatie Van Abbemuseum-Heineken, problematisch. kunstgebied in de beoordeling betrokken. Zo werd Koelewijn druipen), maar liefst acht stuks van 1 meter doorsnee, drin­ Charles Esche zegt immers kunst te beschouwen als een in 2006 onder meer geprezen om de conceptuele inslag van gen het fijnzinnige, zelfs bescheiden werk van Van Golden te middel ‘om de maatschappij te onderzoeken en mensen zijn werk – iets wat toen opnieuw actueel was. Sinds de zeer naar de marge. Met een paar potten minder en met wat bewust te maken van misstanden’ (de Volkskrant, 3 juni reorganisatie van de prijs in 2013 won de maatschappelijke meer en krachtiger werk van Van Golden was aan beide 2015). Dankzij publicaties van Olivier van Beemen, relevantie van het werk aan zwaarte, te beginnen in 2014 kunstenaars evenveel recht gedaan. Heineken in Afrika (2016) en Bier voor Afrika (2018), weten met Van Oldenborgh, die, volgens de jury, ‘actuele maat­ Barbara Visser en Aernout Mik versterken elkaar. Beiden we allemaal dat er iets mis is met Heineken. Denk aan de schappelijke onderwerpen vertaalt in uitzonderlijke, over­ ensceneren menselijk handelen. In grote foto’s van haar ‘promotiemeisjes’ die het bedrijf in Afrika inzet: zij worden tuigende en gelaagde kunstwerken’. Haar opvolgster, Dröge project Le monde appartient à ceux qui se lèvent tôt uit 2002, niet alleen seksueel uitgebuit, maar lopen ook ernstige Wendel, maakt werk dat het vermogen heeft ‘het gedrag laat Visser onder meer zien hoe met het veranderen van gezondheidsrisico’s. Voor The Global Fund on the Fight van mensen te beïnvloeden’. Van Lieshout ten slotte ‘gaat standpunt van de fotograaf een tafereel, in dit geval een op Against Aids, Tuberculosis and Malaria was dat de reden op zoek naar de pijnpunten van de maatschappij in zijn een strand aangespoelde drenkeling, van betekenis kan ver­ om de samenwerking – Heineken zou in Afrika helpen eigenzinnige tragikomische stijl’. Zonder de verbindende anderen, doordat andere elementen in beeld komen: de medicijnen te verspreiden – op te schorten; de ASN Bank factor van de prijs zou niemand ooit op het idee zijn geko­ beschouwer gaat er anders door kijken. De plaatsing van de haalde om dezelfde reden de aandelen Heineken uit zijn men juist deze zestien kunstenaars bij elkaar te brengen. beelden op wachthuisjes bij bushaltes leiden tot grotere ver­ duurzaam beleggingsfonds. Een publieke standpuntbepa­ Desalniettemin vormen zij – aangename verrassing – een vreemding en ongemak. Mik situeert in zijn film Middlemen ling van het museum naar aanleiding van de recente publi­ fascinerend ensemble. uit 2001 mannen in een omgeving die als beursvloer her­ citeit over Heineken zou welkom zijn geweest, temeer omdat Hoe wordt in de tentoonstelling recht gedaan aan dit kend kan worden. Geluidloos bewegen de hoekmannen dit museum zich zo graag afficheert als een politiek muse­ diverse gezelschap? De curatoren wilden aanvankelijk van over hun chaotische werkvloer, coherentie ontbreekt in um en zo’n grote waarde zegt te hechten aan het publieke elke kunstenaar werk tonen waarop de toekenning van de hun handelen. Ook hier worden geen directe aanknopings­ debat. Mieke Rijnders prijs was gebaseerd in combinatie met meer recent werk, en punten aangereikt voor een enkelvoudige interpretatie van dat dan in de volgorde van de prijzen-chronologie. Aan dat de beelden. p 30 jaar Heinekenprijs voor de Kunst. Jubileumtentoonstelling, uitgangspunt hebben ze gelukkig niet al te stevig vastge­ Het contrast wordt vervolgens weer aangescherpt in de tot 30 september in het Van Abbemuseum, Bilderdijklaan houden. We zien in de eerste zaal weliswaar Verhoef met combinatie van de poëtische ‘sculpturen’ van Koelewijn, 10, 5600 AE Eindhoven. zijn schilderijen van grote abstracte vormen naast Bot met waaronder diens betoverende Fragmentarium uit 2001, met haar intieme foto’s van mensen in hun uiting van rouw en de strakke, computergestuurde kleurverhoudingen en godsdienstigheid of in hun beleving van erotiek, en in de vormstructuren van Struycken. Zij passen wonderwel bij Sammy Baloji. A Blueprint for Toads and Snakes. Tot laatste zaal Dröge Wendel met haar installatie ThinkTank en elkaar. In de voorlaatste zaal treffen we Wendelien van 26 augustus was de solotentoonstelling van de Congolese Van Lieshout met een reeks tekeningen en collages die aan Oldenborgh en Jan van de Pavert. Beiden reconstrueren kunstenaar Sammy Baloji bij Framer Framed in Heineken refereren, maar daartussen zijn in het symmetri­ fragmenten uit de geschiedenis om verbanden met het Amsterdam te zien. In 2009 werd Baloji’s werk bekroond sche parcours van de oudbouw van het museum diachroon heden te leggen, maar doen dat met volstrekt andere midde­ door het Prins Claus Fonds, maar het was nog niet eerder verschillende, meestal boeiende, duo’s gegroepeerd. Daarbij len. Van Oldenborgh gebruikt de ‘objectiverende’ documen­ zo uitgebreid in Nederland te zien. De tentoonstelling valt is ingezet op contrast in verschillende gradaties. De grafiet­ taire filmtechniek, Van de Pavert zijn belezenheid, levendige binnen een meerjarige reeks over het effect van grondstof­ tekeningen van Carel Visser bijvoorbeeld staan in hun fantasie en zijn schildertechnisch meesterschap. fenproductie op milieu en cultuur wereldwijd. abstractie haaks op de in realistisch-impressionistische Het is overigens wel merkwaardig dat deze tentoonstel­ Baloji begon zijn kunstenaarsloopbaan als cartoonist en trant geschilderde naakten en tuinen van Röling. Minder ling in dit museum plaatsvindt. Directeur en staf van het fotograaf en is werkzaam in zijn geboortestad Lubumbashi geslaagd is de combinatie van de robuuste keramiek van Van Abbemuseum hebben er nooit een geheim van gemaakt (DRC) en in Brussel. De tentoonstelling focust op Lubum­ P/////AKT @ KOMPLOT P KOMPLOT @ P/////AKT K Reinier Vrancken Gaillard & Claude Thomas Nolf & Gauthier Oushoorn; books and objects

Opening Fri 12 Oct, 18 - 22 hrs Opening Fri 19 Oct, 20 - 24 hrs Open Sat 13 - Sun 14 Oct, 14 - 18 hrs Open Sat 20 - Sun 21 Oct, 14 - 18 hrs

KOMPLOT Chaussée de Forest 90 P/////AKT Zeeburgerpad 53 1019 AB Vorstse Steenweg 1060 Brussels Amsterdam

kmplt.be pakt.nu De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 40

WWW.SMAK.BE © Haim Steinbach & MOREpublishers

+

Art GAllery Antwerpen de wael 15

Kristel Van Ballaer vernissage 16.09 > 14.00 Exhibition 16.09 > 07.10.2018 finissage 07.10 > 14.00

Michel De Windt vernissage 11.10 > 19.00 Exhibition 11.10 > 21.10.2018 finissage 21.10 > 14.00

Sarah De Vos vernissage 04.11 > 14.00 Exhibition 04.11 > 25.11.2018 finissage 25.11 > 14.00

Henk Delabie vernissage 02.12 > 14.00 Exhibition 02.12 > 16.12.2018 finissage 16.12 > 14.00

Raoul De Keyser, ‘Séjour’ 2001 Collection Jin SATO, Copyright Family Raoul De Keyser / SABAM - Belgium 2018 BEZOEK GRATIS ELKE TENTOONSTELLING IN S.M.A.K. Art gallery De Wael 15 instagram dewael15_art Word lid van De Vrienden v/h S.M.A.K. en steun het museum. Leopold De Waelstraat 15 facebook dewael15 Schrijf je in op www.smak.be 2000 Antwerpen www.dewael15.art De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 41

metershoge kijkdozen zouden figureren. Feitelijk wordt dat onhaalbare plan nu alsnog bewaarheid. Alleen zijn het de bezoekers zelf die als onbetaalde figuranten de grote kijk­ doos – die deze donkere museumzaal is – bevolken. Grappend en babbelend verbeiden ze de tijd; anderen wor­ den juist ongeduldig, vragen aan de suppoost hoelang de wachttijd bedraagt, houden angstvallig in de gaten of er niemand voordringt. Hier worden de Hollandse banaliteit, de hang naar spektakel, het kuddegedrag tentoongesteld die Van Warmerdam in zijn filmische werk tot kunst heeft omgevormd. Maar het is geen lukrake scenografische geste, al dat wachten blijkt functioneel. Vanuit de rij heb je uitzicht op het smaldeel van de tentoonstelling, leunend tegen de enor­ me polyester opslagtank van Het zoekgeraakte meisje. In die tank ligt een platgeslagen meisjespop, met als hoofd een opengeslagen schetsboek waarop het geschilderde hoofd van een jonge vrouw te zien valt – de bladzijden slaan van­ zelf om, waardoor het knappe gezicht tot leven wordt gewekt. De onheilspellende soundtrack van dit inkijkje nodigt de toeschouwer uit om te bedenken hoe dit verhaal zal aflopen – of hoe het ooit begonnen is. Verderop in de ruimte hangt een scherm waar een acht­ tien minuten durende samenvatting van De Noordelingen (1992) wordt getoond, door velen, inclusief de maker zelf, beschouwd als zijn beste film. Op het scherm zie je slager Merkelbach in 1958 in de woestenij van een onaffe nieuw­ bouwwijk staan, terwijl hij zijn als ‘Lumumba’ uitgedoste zoon uitzwaait; in de dwarrelwind wappert het witte sla­ gersschort lusteloos voor zijn gezicht. Dat opwaaiende schort is een beeldmotief – het komt terug in de opwaaiende stropdas op het titelloze schilderij (2017) in grijstinten aan Sammy Baloji, ‘A Blueprint for Toads and Snakes’ de wand naast Het zoekgeraakte meisje: twee mannen en een © Framer Framed, Amsterdam, 2018, foto Eva Broekema archiefdoos staan op een vlot op volle zee, van elke functie ontdaan – de eerste associatie is er een met de bankiers van de Lehman Brothers in september 2008; die wapperende, bashi en de geschiedenis van kolonialisme, migratie en de cuivre d’Elisabethville op tekst van diezelfde Joseph impotente das is het beeld voor de symbolische castratie die industrie in Katanga, de zuidoostelijke provincie van Congo Kiwele en opgenomen in 1948. Sporadisch verschijnen op de mannen na hun grote failliet hebben ondergaan. die ongelofelijk rijk aan grondstoffen is. Lubumbashi, het het scherm citaten over de koloniale relaties in Congo. Een Links van de rij wordt de ultrakorte film Het zwarte ding toenmalige Elisabethville, werd begin twintigste eeuw opge­ van de citaten luidt als volgt: ‘All memory is part of life and (2018) geprojecteerd. Een man met opnieuw een stropdas, richt als hoofdstad van de koperindustrie, en is nu de tweede of a history in movement and therefore of its omissions./ gespeeld door acteur René van ’t Hof, legt in zijn kleine vrij­ grootste stad van Congo. Baloji maakt in zijn recente werk Far from opposing each other, then, it is clear that ‘African’ gezellenkamer een gitzwarte sculptuur – een kruising van veel gebruik van historisch materiaal uit Katanga. memories – ancient and colonial – rather complement each wat Kubrick en Magritte onder een doodskist zouden heb­ Prominent in het midden van de tentoonstellingsruimte other./ I think I embody them.’ De passage is een treffende ben verstaan – op zijn eenpersoonsbed. Eerst wast hij zijn staat een schaalmodel van een toneel. De coulissen zijn aanwijzing voor deze tentoonstelling waarin Baloji een handen onder een roestige kraan; het dreigende geluid van panelen met impressionistische boslandschappen. Op de maatschappij toont waarvan alle lagen beïnvloed zijn door de waterstraal laat de wachtenden in de rij van Kamer elke vloer van het schuin aflopende podium is een oude stads­ de Belgische koloniale periode. Baloji toont ons een rijke vier minuten weer even schrikken. De man gaat op het planning van Lubumbashi geprint waarop een brede onbe­ regionale cultuur met onuitwisbare sporen van christelijke zwarte ding liggen, heft zijn middel omhoog om de juiste bouwde corridor te zien is die dwars doorheen de stad loopt. propaganda, stedenbouwkundige segregatie en economi­ houding te vinden, sluit zijn ogen en opent ze dan weer. Bij Deze quarantainezone was ingesteld om ‘hygiënische’ rede­ sche exploitatie, die altijd al complex en hybride is geweest. De Noorderlingen­ , op het scherm rechts, verschijnt onder­ nen. Allereerst om besmetting door malariamuggen tegen Lucide plaatst hij zichzelf in een traditie waarin de koloniale tussen toevallig een boswachter in beeld die een halfnaakte te gaan, maar ook om het Europese en Afrikaanse deel van invloed niet uit te wissen valt. Met de focus op een kunste­ levenloze vrouw op een gitzwart houtblok bindt in een de bevolking gescheiden te houden. En, onderliggend naar als Joseph Kiwele, die onder meer gevormd is door een poging haar onder de waterspiegel van een bosven te doen natuurlijk, om het kleine aantal Europeanen te ‘bescher­ christelijke, koloniale opleiding, geeft Baloji een dubbelzin­ verdwijnen. Er dienen zich verbanden aan. Lukt het Van men’ tegen de Afrikaanse bevolking. Het stadsplan volgt het nige commentaar op wat Congolees erfgoed is en op zijn Warmerdams antihelden alleen intiem contact te leggen als klassieke rasterpatroon van de van bovenaf geplande stad. eigen positie als kunstenaar en chroniqueur van een de ander een levenloos ding, een doek, een sculptuur gewor­ Maar zoals doorgaans het geval is, blijkt de werkelijkheid Congolese, postkoloniale setting. Fiep van Bodegom den is? weerbarstiger: het quarantainegebied werd al snel volge­ Aan de rechterzijde is een samenvatting van de bioscoop­ bouwd, en de strikte scheiding tussen de bevolkingsgroepen p Sammy Baloji. A Blueprint for Toads and Snakes was te zien film De jurk (1996) te zien. Een meisje moet zich op bevel kon nooit absoluut gehandhaafd worden. van 24 juni tot 26 augustus in Framer Framed, IJpromenade van een door Van Warmerdam gespeelde psychopaat uit­ Aan de voorkant van het podium staat een speaker waar­ 2, 1031 KT Amsterdam. kleden, nadat hij haar eerst gedwongen heeft hem vriende­ uit een geluidsopname te horen is van dialogen uit de operet­ lijk uit te nodigen haar kamer binnen te komen: ‘Níét ang­ te De pad en de slang van de schrijver, en minister van het kort­ stig. Je vraag het angstig, dat wil ik niet.’ stondig onafhankelijke Katanga, Joseph Kiwele (1912-1961). Alex van Warmerdam. L’histoire kaputt. Het middel­ Was dit ooit grappig bedoeld? Betekende deze film een De oorspronkelijke uitvoering van De pad en de slang was een punt van Alex van Warmerdams eerste oeuvretentoon­ keerpunt in Van Warmerdams loopbaan als eigengereid van de eerste voorstellingen met een Congolese en Europese stelling L’histoire kaputt is de rij bezoekers die zich halverwe­ regisseur? De vervreemdende en perfect gestileerde scènes cast en de uitgave van het toneelstuk is met tekst in Swahili, ge vormt in de gekromde tentoonstellingshal van Eye. van De Noorderlingen en Kleine Teun (1998) moesten wijken Frans en Kiyeke. Het werk is gebaseerd op een fabel over een Mensen wachten om toegelaten te worden tot de installatie voor de vaart van dit even kluchtig-ironische als sadistische slang die meegaat naar het dorp van zijn vriend, de pad, om Kamer, een passage getimmerd uit spaanplaat en vuren­ verhaal. Wat van De Jurk overblijft: een herinnering aan de palmwijn te drinken. Voor de pad loopt het fataal af; hij wordt hout, zo’n twintig ruime stappen lang. Af en toe springt het ironische arthousemisogynie van de jaren negentig. In de doodgebeten door de slang. De boodschap van het verhaal is lampje bij de ingang van rood op groen en verdwijnt er een verte wordt in de tentoonstellingszaal nog een samenvat­ wellicht dat vriendschap tussen verschillende soorten onmo­ bezoeker door een onooglijk deurtje in het houten hok. Van ting van Schneider vs. Bax (2015) geprojecteerd: knap gelijk is, of dat de pad zich niet in slaap had moeten laten sus­ Warmerdam had aanvankelijk het idee om de tentoonstel­ maakwerk op een mooie locatie, maar ook gestroomlijnd, sen door de vriendelijkheid van de giftige slang. ling op te vatten als een levend diorama, waar acteurs in weinig origineel, leeg. Aan weerszijden van het podium staan wanden met foto’s van schilderijen. In de jaren negentig van de vorige eeuw braken er in Katanga onlusten uit tussen de oorspron­ kelijke bewoners en groepen die enkele decennia voorheen naar de streek waren geëmigreerd (aangemoedigd door de Belgen, die waar mogelijk een verdeel-en-heerspolitiek voerden) om te werken in de mijnbouw. In hun vlucht uit de stad, verkochten ze al hun huisraad, waaronder de schilde­ rijen te zien op de tentoongestelde foto’s. De schilderijen zijn in opdracht gemaakte portretten, met weinig pretentie en naar foto’s. De geportretteerden zijn anonieme mannen, vrouwen en families, Paus Johannes Paulus II, Lumumba en Mobutu met zijn kenmerkende panterhoedje. De schilde­ rijen werden verzameld door de Universiteit van Lubum­ bashi en Pater Leon Verbeek, maar Baloji legde op zijn beurt de kwetsbare doeken vast op foto om een begin te maken met de dringende archivering van de postkoloniale geschie­ denis van Katanga. Achter de wand met foto’s speelt de film Tales of the Copper Cross Garden. Episode 1 (2017), die eerder te zien was op Documenta 14. In de film volgt de camera het productiepro­ ces van grote platen koper tot steeds fijnere draden. Door de enorme stoffige fabriekshallen met metalen machines zie je de gloeiende, fluorescerend roodoranje staven koper door katrollen, rupsbanden, walsen en spoelen geperst, geduwd en geleid worden. Arbeiders staan stoïcijns naast de machi­ nes, als een extensie van de raderen en spoelen, en leiden alles in goede banen. Het geruis van de machines, het ritmi­ sche geroffel van de motoren en het gesis van het koelwater op metaal worden afgewisseld met de weemoedige en con­ templatieve liederen gezongen door de Chanteurs à la croix Alex van Warmerdam, De Noordelingen, 1996 DeDe Witte witteraaf Raaf –- 195Fondation / september A - Gasparini.qxp_De– oktober 2018 witte raf 22/08/18 20:53 Page 1 42

Paolo Gasparini Latinopolis

Vernissage le 29 septembre 2018 de 14.00 à 20.00 Exposition du 30 septembre au 16 décembre 2018

Opening op 29 september 2018 van 14.00 tot 20.00 Tentoonstelling van 30 september tot en met 16 december 2018

Fondation Stichting Av. Van Volxemlaan 304 B-1190 Bruxelles – Brussel Tel. – Fax : +32 (0)2 502 38 78 www.fondationastichting.be São Paulo, 1972 | © Paolo Gasparini Adv_DeWitteRaaf_SEP2018_255*122_PRESS.pdf 1 28/08/18 12:12

Andrew Get Out 17.9/ Norman — Kodak — 19.10 Wilson of Art 2018 De Kooi, Hasselt 28.9 – 22.11.2018 School (ma-vr — 09:00-18:00) 17.9 - 28.9 01.10 - 12.10 15.10 - 19.10 PETER HULSMANS Gordon Matta-Clark: Lida Abdul: Joost Conijn: Opening LOCALE Office Baroque White House (2005) Good evening welcome to 27.9.2018Opening (18:00-20:00) 27.4.2017 (18u30) (1977) Dome (2005) the people living in the 27.4 – 30.6.2017 KRIEG.pxl-mad.be What We Saw Upon camp (2018) DE KOOI (PXL-MAD) Awakening (2006) Araya Rasdjarmrearnsook: The Class III (2005)

Drie afzonderlijke screenings, samengesteld door curator Stijn Maes, voor de ateliers Vrije Kunsten en Juweelontwerp & Edelsmeedkunst van PXL-MAD reflecteren over de onmogelijkheid van architectuur zonder haar bewoners, School of Arts, Hasselt in 2020. De overkoepelende titel is ontleend aan een de persistentie van een genius loci en het gapende aanzicht van dat wat uitspraak van kunstenaar Dan Graham. Parallel ontstaat er een tijdelijke werk- eindig is, maar ook over ongedachte creativiteit en je losgezongen weten en presentatieruimte voor een nieuwe generatie aspirant-kunstenaars. van heimat en structuur. Met dank aan MuHKA, Antwerpen - Giorgio Persano, Turijn - 100 Tonson Gallery, Met de steun van de Vlaamse Gemeenschap Get Out of Art School vormt het tweede luik binnen een reeks activiteiten Bangkok en de deelnemende kunstenaars. en Stad Hasselt die voorafgaat aan de ingebruikname van een gloednieuw ateliergebouw www.pxl-mad.be

MODERNE MEESTERS VEILING 8 9 10 11 OKTOBER EXPO 4 5 6 7 OKTOBER WERK OP PAPIER PHOTOBOOKS & PHOTOGRAPHS

In de ‘Works on Paper’-veiling is er een mooi aanbod conceptueel en modern materiaal zoals zeldzame kunstenaarsboeken van bv. Gordon Matta-Clark (‘Walls Paper’), On Kawara (‘One million years’), André Cadere, Robert Barry, Lawrence Weiner, Stanley Brouwn, Ed Ruscha, John Baldessari e.a. Ook het befaamde ‘Xerox’ boek uit 1968 wordt aangeboden. Uit een privé-collectie bieden we ook enkele hele zeldzame publicaties van het Britse collectief ‘Art & Language’ aan.

Daarnaast zijn er enkele gezochte affiches/ edities/ tekeningen van Marcel Broodthaers (Musée/ Museum), Bruce Nauman (‘Malice’), Giovanni Anselmo (Tutto’), Dan Graham (‘Time Extended/ Distance Extended’), Gerhard Richter, Mario Merz, Luciano Fabro, Jan Schoonhoven, Lucebert...

Belgische kunstenaars zijn eveneens goed vertegenwoordigd met werk van Marthe Wéry (o.a. ‘60 Jours’), Ann Veronica Janssens (‘0032.2’), Guy Mees, Panamarenko, Jan Fabre, Luc Tuymans, Raoul De Keyser, Mark Luyten, Roger Raveel, Fred Bervoets, Pol Mara... VEILINGHUIS Geen moderne veiling echter zonder zijn klassiekers: van James Ensor bieden we BERNAERTS enkele zeldzame gekleurde etsen aan (‘La mare aux peupliers’, ‘Le jardin d’amour’), Paul Delvaux is vertegenwoordigd met enkele mooie tekeningen en Léon Spilliaert te- Verlatstraat 18 kent present met de schitterende lavis-tekening ‘Suzanna en de ouderlingen’, uit 1926. 2000 Antwerpen www.bernaerts.be ◀ ◀ The Xerox Book. Carl Andre, Robert Barry, Douglas Huebler, Joseph Kosuth, Sol LeWitt, Robert Morris, Lawrence Weiner. [email protected] Est.: € 2300-2500 +32 (0)3 248 19 21 De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 43

In een interview heeft Van Warmerdam gezegd dat hij nooit de angst heeft gekend die veel kunstenaars parten speelt, namelijk om ontmaskerd te worden. Bij hem werkte het juist andersom: ‘Ik hoop dat ze erin trappen!’ Dat is de instelling van een kermisexploitant, een houding die hij in deze fantastische oeuvretentoonstelling tot grote hoogten voert. De opstelling – misschien moet je eerder spreken van enscenering – is die van een ouderwets lunapark. De instal­ latie Vloer (net als Kamer gemaakt in samenwerking met Atelier Geert Paredis) draagt daar zeker aan bij. Uit een afgesleten stuk spaanplaatvloer zijn zes vormen gezaagd, die om beurten, automatisch aangedreven door een elek­ tromotortje, rechtop komen te staan. Zo worden zes schilde­ rijtjes zichtbaar, uitgevoerd in grijze acrylverf: een man en een vrouw, een zwart en een wit meisje, een herenschoen en een kopieerapparaat. Het heeft veel weg van een schiet­ tent. Aan de kijker de taak snel en gericht te kijken en dan de trekker over te halen: welk verhaal verbindt deze men­ sen, de schoen en het apparaat? Gelukkig krijg je in de rij staand voor Kamer telkens weer een herkansing. Van Warmerdam, van opleiding een schilder en graficus, is voortdurend bezig zijn beelden te animeren. Heel expliciet gebeurt dat in de projectie van schilderwerk getiteld L’histoire kaputt, waaraan de tentoonstelling haar naam ontleent. Het ene schilderij gaat op het scherm voortdurend in het andere over. Een vrouw verandert door een paar extra toetsen in een andere vrouw, of een man, of een beest. Een stoel wordt een kamer en die kamer verandert in een andere kamer waar een vlek binnendringt, die weer plaats­ maakt voor een abstract patroon van vierkanten. De digita­ le projectie blijft maar doorgaan, en zo worden duizenden schilderuren teruggebracht tot een kwartier durende meta­ morfose. Samen zouden die beelden graag een verhaal vor­ men, maar een scenario ontbreekt. De verhalengenerator is kapot. Wat je ziet is de aanzet, de wil om het doek te bezie­ len, de vlucht van het ene medium naar het andere in een Sigmar Polke, Zonder titel, 1970-80 poging de dode materie te slim af te zijn. © Georg Polke - VG Bild-Kunst, Bonn, 2018 Na onder meer knappe tentoonstellingen over het oeuvre van Robby Müller en Béla Tarr, en de originele opstelling waarin werk van Hito Steyerl, Ben Rivers en Wang Bing (win­ de negatieven in de donkere kamer afgedrukt worden. Ook relevantie verlenen in de eenentwintigste eeuw. Dat is niet naars van de Eye Art & Film Prize) werd getoond, is dit daar lijkt Polke als een onervaren wildeman tekeer te gaan: makkelijk. Nauman, geboren in Indiana in 1941, werd in opnieuw een zeer geslaagde expositie in Eye. Conservator Jaap hij weigert de geijkte procedures te volgen, is niet geïnteres­ de jaren tachtig door velen (ook door curatoren als Jan Guldemond, die vroeger in het Van Abbe en in Boijmans Van seerd in het maken van technisch perfecte prints, integen­ Hoet) zonder meer beschouwd als de beste kunstenaar ter Beuningen al liet zien dat film en beeldende kunst niet los van deel zelfs. Zijn afdrukken zijn nu eens onder- dan weer over­ wereld. Een retrospectieve die tussen 1993 en 1995 in de elkaar te beschouwen zijn, schonk Van Warmerdam alle belicht, worden meermaals belicht, zitten vol krassen en Verenigde Staten rondreisde (maar in Europa enkel ruimte. Dat initiatief leverde een uitbarsting van ideeën op. ontwikkelvlekken of zijn maar partieel ontwikkeld. Geen Barcelona aandeed), was deels een afscheid van die status. Afgezien van de films is het meeste werk speciaal voor deze fotografische documenten, maar fotografische accidenten. Pamela M. Lee noemde Nauman in October ‘de impotente gelegenheid gemaakt. Dat geldt ook voor Kamer. Na drie kwar­ En zo lijkt het gebrek aan controle tijdens het indrukken vaderfiguur van de hedendaagse kunst’, en ook anderen tier wachten springt eindelijk het licht op groen. Wat bevindt van de knop zich te herhalen in een charmante nonchalan­ suggereerden dat zijn brutale werk burgerlijk en ongevaar­ zich in hemelsnaam achter dat ene deurtje? Daniël Rovers ce tijdens het printen in de donkere kamer. lijk was geworden. Toch worden de manipulaties niet zomaar lukraak door­ Disappearing Acts is bijna volledig opgebouwd uit werken p Alex van Warmerdam. L’histoire kaputt liep van 10 juni tot gevoerd. Het zijn afgewogen experimenten, geïnitieerd om van de in Basel gevestigde Emanuel Hoffmann Foundation, 2 september in Eye Filmmuseum, IJpromenade 1, 1031 KT te kijken wat een verschillende chemische behandeling van die de afgelopen 45 jaar de belangrijkste verzameling Amsterdam. hetzelfde motief oplevert. Wat doet solarisatie met een Naumans ter wereld vergaarde. De reden voor die interesse beeld? Wat gebeurt er als je het licht van de vergroter filtert geeft Maja Oeri, voorzitter van de stichting, in de bezoekers­ door er een geperforeerd papier voor te houden? Wat veran­ gids: ‘Nauman is eenvoudigweg altijd zo onmiskenbaar Sigmar Polke. Fotografien 70-80. De tentoonstelling in dert er wanneer je de temperatuur of de chemische samen­ contemporain geweest, en hij heeft onafgebroken werken Museum Morsbroich toont een uitgebreide selectie van stelling van het ontwikkelbad wijzigt? Wat krijg je als je het geproduceerd die ons in gelijke mate verrassen, verwarren onuitgegeven fotografische beelden van Sigmar Polke beeld meerdere keren belicht of tijdens een meervoudige en inspireren.’ Bij de tentoonstelling is naast een omvang­ (1941-2010). Ze werden na zijn dood teruggevonden in een belichting draait en keert? Voor Polke is fotografie een plas­ rijke catalogus een essaybundel verschenen: Bruce Nauman. kist op de zolder van zijn zoon, Georg Polke. Het gaat hier tisch proces, oneindig plooibaar, oneindig kneedbaar. Het A Contemporary. Het boek is samengesteld door onder meer niet om onontwikkelde filmrollen, negatieven of contactaf­ werk in de donkere kamer is er niet op gericht om alle infor­ Eva Ehninger, professor aan de Humboldt Universiteit, en drukken, maar wel om foto’s die Polke ooit zelf gemaakt, matie uit het negatief te zuigen, maar om uit te testen hoe­ ook zij schrijft dat de teksten scherpstellen op ‘werken die ontwikkeld en afgedrukt heeft. De beelden hebben geen titel, veel varianten hij uit hetzelfde negatief kan puren. Hij gaat ons kritisch inzicht verschaffen in de complexiteiten van zijn niet gedateerd. Onderzoek wees uit dat de meeste beel­ dan ook in tegen de stroomlijning van het fotografisch pro­ onze wereld vandaag’. Dat is om twee redenen niet waar. Er den gemaakt werden in de jaren zeventig en tachtig. Dankzij cedé zoals dat door de fotografische industrie wordt opge­ staan ook teksten in het boek die Naumans werk ‘dateren’ de hulp van de nog levende vrienden en collega’s van Polke legd. Een werkwijze die (hoe gedurfd!) doet denken aan het door aspecten van de ontstaanscontext te reconstrueren konden de personen die erin figureerden meestal geïdentifi­ adagium van de picturalisten van rond de vorige eeuwwis­ (zoals videotechnologie, de Koude Oorlog of gedragspsy­ ceerd worden. Sommige van deze foto’s, zo blijkt uit een seling: de opname is niets, de print is alles. Maar in tegen­ chologie uit de jaren zeventig), en bovendien kan het werk zaaltje op het einde van de tentoonstelling, werden gebruikt stelling tot de picturalisten, die hun technisch moeilijk uit te van Nauman niet integraal ‘hedendaags’ zijn – dat zou in publicaties of dienden als basismateriaal voor een ten­ voeren procedés tot in de puntjes beheersten, lijkt Polke zijn getuigen van een bovenmenselijke prestatie. toonstelling (zoals zijn deelname aan de Biënnale van greep voortdurend te verliezen: hij zet een proces in gang Nauman heeft een fundamentele strategie die echter ook Venetië in 1986), maar het precieze statuut van deze her­ zonder precies te weten wat de uitkomst zal zijn. Hij contro­ historisch bepaald is. Als een prelude wordt Venice Fountains ontdekte beelden blijft over het algemeen onduidelijk. Een leert de chemie niet, maar laat er zich door op sleeptouw getoond uit 2007: uit een plaasteren afdruk van het gezicht onduidelijkheid die ze ongemeen interessant maakt. nemen. Elk beeld is een nieuwe verrassing. van de kunstenaar loopt water in een spoelbak, dat terug De foto’s hebben geen duidelijk omlijnd thema. Alles wat Het gevolg zijn duistere foto’s die vaak moeilijk leesbaar naar boven wordt gepompt. Daarna volgen Myself as a voor de lens van Polke verschijnt was blijkbaar de moeite zijn, waarvan de documentaire waarde niet precies kan Marble Fountain (een grafisch werk uit 1967, waarop de waard om gecapteerd te worden. We zien vermakelijke zelf­ bepaald worden. Het lijkt bij nader inzien dan ook weinig kunstenaar staat afgebeeld terwijl hij water spuit in een portretten (de kunstenaar in bad of spelend met zijn hond); zinvol om Polkes fotografie te lezen als een poging de kloof foto’s van samenkomsten met vrienden, collega-kunste­ tussen leven en kunst te dichten. De fotograaf documen­ naars, galeriehouders; straatopnames van de plekken waar teert niet. Wat hij tijdens het indrukken van de knop cap­ hij woonde, werkte of gewoon langs reisde; reproducties teert, is niet meer dan een alibi om te spelen met de fotogra­ van bestaande beelden uit kranten, tijdschriften en boeken; fische chemie. Terwijl de reguliere fotografische praktijk registraties van zijn televisiescherm, enzovoort. Hij gebruikt ervan uitgaat dat het door de lens gecapteerde licht zich de camera om zijn omgeving vast te leggen, om zijn ont­ onveranderlijk heeft vastgezet in het negatief, verzet Polke moetingen en gesprekken te registreren, om flauwe grapjes zich koppig tegen deze stolling van licht tot een gefixeerd te maken (in een foto van een verkiezingsbord van de CDU beeld. Elk experiment is een poging om dat gefixeerde licht met daarop de slogan ‘Wir bauen den Fortschritt auf terug tot leven te wekken, om de erin opgetaste energie te Stabilität’ hangt het bord schots en scheef op een paal). De bevrijden en opnieuw aan het werk te zetten. We kunnen in camera, zo zou men op het eerste gezicht denken, is hier een deze beelden dan ook een voorafspiegeling zien van zijn simpel technisch verlengstuk van een verlangend oog dat werk in de jaren negentig met nucleair materiaal (foto­ zonder onderscheid alles wat rondom hem gebeurt wil vast­ grammen van kleine stukjes uranium). De fotografische leggen. Hij is, zo lijkt het wel, niet meer dan een eenvoudig emulsie capteert de radioactieve straling, zonder tussen­ instrument om het onderscheid tussen kunst en leven op te komst van de fotograaf. Hier wordt fotografische chemie heffen, een belangrijk thema in de kunst van die periode. pure alchemie. Steven Humblet De foto’s hebben de rommelige charme van de foto’s van een amateurfotograaf: opnames in allerhaast gemaakt zon­ p Sigmar Polke. Fotografien 70 – 80 liep van 27 mei tot 2 sep­ der zorgvuldig te kadreren, soms onscherp, zonder acht te tember in Museum Morsbroich, Gustav-Heinemann-Str. slaan op de juiste compositie of rekening te houden met de 80, 51377 Leverkusen. ‘juiste’ afstand tot het onderwerp, enzovoort. De gebruike­ lijke snapshots van een amateurfotograaf, kortom. De ach­ teloosheid waarmee Polke erop los schiet, suggereert dat die Bruce Nauman. Disappearing Acts. Disappearing Acts, fase van het fotografisch proces hem nauwelijks weet te in Schaulager in Basel en komende herfst en winter in het boeien. Waar het hem om gaat, is wat erna gebeurt, wan­ MoMA in New York, is een tentoonstelling met een missie: Bruce Nauman, Human Nature / Life Death / Knows Doesn’t Know, 1983 neer de analoge film ontwikkeld wordt en vooral wanneer Bruce Nauman weer hedendaags maken, en zijn oeuvre © LACMA, Los Angeles, ProLitteris, Zurich, 2018 De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 44

De Stichting Walter & Nicole Leblanc informeert de eigenaars van kunstwerken van Walter Leblanc dat zij van plan is om binnenkort een tweede addendum toe te voegen aan de overzichtscatalogus van het oeuvre van de kunstenaar.

De stichting nodigt de eigenaars van een kunstwerk, dat niet in de huidige catalogus voorkomt of niet geïllustreerd werd, uit om met haar contact op te nemen.

Gentsesteenweg, 1118 B -1082 Brussel t.: +32 (0)2 465 83 78

[email protected]

brugge.be

CULTUUR CENTRUM BRUGGE

EXPO ZO 21.10.18 TEM ZO 16.12.18 MARIA DEGRÈVE MERRY GO ROUND

Poortersloge Kraanrei 19 8000 Brugge Dagelijks open van 13.00 tot 18.00 uur Gesloten op maandag Gratis foto M. Bertels foto

INFO Cultuurcentrum Brugge, Sint-Jakobsstraat 20, 8000 Brugge 050 44 30 60 | www.ccbrugge.be De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 45 bassin), en de vroege video’s gemaakt in (en van) het atelier. grotere schaal dan voorheen, die toonaangevend blijft voor Nauman heeft een ongelooflijke maar ook verlammende internationale overzichtstentoonstellingen en biënnales vrijheid ervaren als afgestudeerde Amerikaanse kunste­ omdat de spanning tussen het samenvatten van de ‘kunst naar in de jaren zestig. Zowel technisch, mediaal als inhou­ vandaag’ en de noodzaak van een coherent thema er delijk was er nauwelijks nog een richtinggevende traditie meteen door duidelijk werd. Zoals Frank de Veire schreef voorhanden. Hij heeft zijn twijfel – wat te doen als kunste­ over Documenta in De Witte Raaf nr. 37: ‘Het is paradoxaal naar? – tot onderwerp gemaakt, en tot een menselijk en een panoramisch overzicht te willen geven van wat nu juist existentieel probleem. De kunstenaar – die filmt hoe hij met alle overzichtelijke kaders te buiten wil gaan.’ Documenten een bal speelt in zijn studio (Bouncing Two Balls Between the op Museum of Obsessions tonen hoe sommige kunstenaars Floor and Ceiling with Changing Rhythms uit 1967) of pro­ genoeg hadden van Szeemanns aanpak: Carl Andre stuur­ beert te leviteren (Failing to Levitate in the Studio uit 1966) – de een postkaart met een weigering; Buren nam deel aan wordt een everyman die niet kan uitmaken waarom het ene Documenta 5 maar schreef een tekst waarin hij de kunste­ idee beter zou zijn dan het andere. De videoreeks van meer naars ‘borstelstreken’ noemde ‘in een schilderij van dan dertig jaar later, uit 2001 – Mapping the Studio II with Szeemann’ – een tekst die de curator met de glimlach publi­ color shift, flip flop, & flip/flop (Fat Change John Cage) – her­ ceerde in de catalogus, wat de soepelheid of, negatiever uit­ haalt die methode, met het verschil dat Nauman niet meer gedrukt, de willekeur van zijn concepten aangeeft. in beeld komt. In de jaren zeventig en tachtig maakte Szeemann vooral Alles wat volgt is daar een consequentie van, in het oeuv­ thematische tentoonstellingen, bestaande uit een vreemde re maar ook in de tentoonstelling, die niet strikt chronolo­ mix van historische artefacten, fotomateriaal, enkele kunst­ gisch is geordend, maar dit omvangrijke oeuvre in 32 werken en zelfgefabriceerde objecten. In 1975 organiseerde kamers rangschikt, volgens thematische of mediale catego­ hij de expositie Les machines célibataires, die ook in het Paleis rieën. In tegenstelling tot Amerikaanse tijdgenoten als voor Schone Kunsten in Brussel te zien was. Op basis van Serra of Judd heeft Nauman zich nooit beperkt tot één een schets van Michael Carrouges (die in 1954 een boek dominant medium. Hij heeft gebruikgemaakt van neon­ had gepubliceerd over de ‘jonggezellenmachines’) durfde lampen, televisies, installaties, tekeningen, foto’s, sculptu­ Szeemann het aan om niet alleen plannen te maken van de ren, hologrammen, geluidsopnames, 3D-films en ledscher­ executiemachine uit Kafka’s kortverhaal In de strafkolonie, men. Dat pluralisme maakt hem tot wat Richter is voor de maar om die machine vervolgens ook te laten bouwen. Het schilderkunst: er is niet veel wat je kan doen als postconcep­ resultaat – te zien in Museum of Obsessions – is een beetje tueel of postminimalistisch kunstenaar dat Nauman niet griezelig maar vooral knullig, zoals meestal wanneer een ook heeft gedaan. Een bezoek aan Disappearing Acts wordt fantastisch verhaal van Kafka ‘realistisch’ wordt vertaald, inderdaad bevreemdend en intrigerend, niet omdat de wer­ en het geeft opnieuw aan over hoeveel durf Szeemann ken ‘onze tijd’ zouden verklaren of bekritiseren, maar om Harald Szeemann, sculpturale vertaling van de foltermachine uit Kafka’s ‘In de strafkolonie’, 1975 beschikte, of over hoe weinig reserve en zelfbewustzijn. kunsthistorische redenen. Het oeuvre van Nauman zoals © Kunsthalle Bern, 2018 Het laatste deel van de tentoonstelling is het minst over­ het hier bij elkaar is gezet, lijkt op een rudimentair kook­ tuigend, vooral omdat van de projecten van Szeemann in de boek – een nagenoeg uitputtende anthologie van recepten laatste decennia van zijn leven telkens maar een paar docu­ om de werkelijkheid artistiek te representeren. Alles wat er Daniel Buren hem aan het begin van een traditie van cura­ menten of objecten te zien zijn. Die projecten waren dan te zien is, is overbekend – indien niet dankzij Nauman, dan toren die zichzelf belangrijker vinden dan de kunstenaars ook bedenkelijk. Het lijkt alsof hij, in de geglobaliseerde en wel dankzij talloze andere kunstenaars, die hem al dan niet of de kunst die ze tentoonstellen. De vraag is of die opvat­ exponentieel gegroeide wereld van de hedendaagse kunst voorafgingen. ting niet van eerlijkheid getuigt: we bezoeken immers nooit voor en na de eeuwwisseling – een wereld die hij eind jaren Wat Nauman wil zeggen is paradoxaal genoeg nogal een­ een kunstwerk, we bezoeken een tentoonstelling ervan. zestig mee in de steigers had gezet – moest terugvallen op zijdig. Zijn oeuvre blijft ook in deze eeuw ouderwets existen­ Kan kunst neutraal tentoongesteld worden, zonder cura­ regressieve categorieën zoals nationale identiteiten om in tialistisch: hij wil er vooral een absurd, wreed, vervelend, tor? Is het dan niet de kunstenaar die een tentoonstelling zijn ogen nog originele projecten te kunnen bedenken. zinloos, maar ook humoristisch bestaan mee schetsen, dat maakt? Gevolg: ofwel wordt de curator kunstenaar, ofwel de Szeemann maakte enkele regionale tentoonstellingen in ondanks alles gekenmerkt wordt door een vaak vergeefse kunstenaar curator. Die paradoxen zijn zo oud als de naoor­ landen, zo zei hij zelf, ‘wiens cultuur, in een magnetisch zoektocht naar waardevolle bezigheden. Nauman heeft logse kunst, en op een wat klinische manier lichten ze op in veld van associaties, een poëtische en ahistorische wereld meermaals op de invloed van Beckett gewezen, en één video Museum of Obsessions, samengesteld door The Getty kan oproepen’. Het ging, met andere woorden, om een uit 1968 heet niet toevallig Slow Angle Walk (Beckett Walk). Research Institute in Los Angeles dat de archieven bewaart vorm van escapisme. De allerlaatste tentoonstelling van Voor de makers van Disappearing Acts volstaat die conse­ van de Zwitserse curator – meer dan een halve kilometer Szeemann, die hij niet zelf heeft voltooid, was Visionair quente poëtica echter niet. Dat komt exemplarisch tot uiting materiaal. België in Bozar in 2005, uitgebreid besproken door Koen naar aanleiding van de stille zwart-witfilm Black Balls uit In de eerste zalen in de klassiek symmetrische Kunsthalle Brams en Dirk Pültau in De Witte Raaf nr. 115: ‘Kunstwerken 1969, waarop Nauman zijn scrotum traag zwart kleurt met Bern worden documenten verzameld uit de achtenhalf jaar in Visionair Belgïe blijken zetstukken op een nonsensicaal schoenmeer. Volgens de zaaltekst (en de catalogustekst van waarin Szeemann aangesteld was, sinds 1961. Het is geen schaakbord.’ Christophe Van Gerrewey kunstenaar Nicolás Guagnini) is dit werk een snoeiharde overdrijving om te stellen dat hij een revolutie ontketende in raciale kritiek waarmee Nauman de segregatie in Amerika dit brave instituut, voornamelijk door jonge buitenlandse p Harald Szeemann: Museum of Obsessions liep van 9 juni tot aanklaagt. Niet alleen strookt dit niet met de rest van zijn kunstenaars uit te nodigen. In 1968 was hij de allereerste 2 september in Kunsthalle Bern, Helvetiaplatz 1, CH–3005 nauwelijks op die manier geëngageerde oeuvre, het negeert curator die Christo en Jeanne-Claude vroeg een gebouw in Bern. De tentoonstelling zal in nieuwe versies worden ook het bestaan van een sterk verwante film alsBouncing te pakken, naar aanleiding van de vijftigste verjaardag van getoond in Kunsthalle Düsseldorf van 12 oktober tot Balls (eveneens uit 1969), die onmogelijk cultuurpolitiek te de Kunsthalle. In hetzelfde jaar werd Szeemann gecontac­ 20 januari 2019 en in Castello di Rivoli Museo d’Arte interpreteren is. Iemand die blackballed is wordt uitgesloten, teerd door Philip Morris, met de vraag een tentoonstelling Contemporanea van 26 februari tot 26 mei 2019. uit een club of een organisatie – een kafkaësk en veronder­ te organiseren op kosten van de tabaksproducent. Het resul­ steld universeel thema, terwijl het werk ook verwijst (zoals taat was Live in Your Head. When Attitudes Become Form, een Guagnini zonder veel gevolg aangeeft) naar Painting with tentoonstelling die op 23 maart 1969 in Bern opende, ver­ Manifesta 12. The Planetary Garden. Cultivating Two Balls, een schilderij van Jasper Johns uit 1960, en een volgens naar Krefeld en Londen reisde, en waaraan trou­ Coexistence. Een banaal landschap zou je denken, maar kritiek op het machismo van het abstract expressionisme. wens zowel Andre als Buren deelnamen. De Kunsthalle op het schilderij View of Palermo uit 1875 door Francesco Om Nauman tot tijdgenoot te maken (en om de waarde van werd bijna onherstelbaar beschadigd: Richard Serra goot Lojacono figureert geen enkele plant die werkelijk inheems zijn kunst in verzamelingen veilig te stellen), moet hij van­ 200 kilogram lood op de vloer; Joseph Beuys smeerde vet is, zelfs niet de citroenboom, want die werd door de daag blijkbaar noodgedwongen tot een maatschappijkriti­ tussen hoeken en kieren; Lawrence Weiner verwijderde een Arabieren naar het eiland gehaald. Aan Palermo is niets sche activist herschapen worden. Christophe Van Gerrewey stuk muur; Michael Heizer vernielde met een sloopkogel het uitgesproken Palermitaans, behalve dat alles ‘vreemd’ is: de museumpleintje. De vrijheid waarop deze generatie kunste­ stad ontplooit zich als een eclectische mix van invloeden uit p Bruce Nauman. Disappearing Acts liep van 17 maart tot naars zich kon beroepen, onder meer in de hoop de grenzen vijf verschillende continenten. Ook vandaag schuwt de 26 augustus in Schaulager, Ruchfeldstrasse 19, 4142 van de naoorlogse kunst ruimtelijk expliciet te maken of te Siciliaanse hoofdstad geen syncretisme. In tijden waarin Münchenstein. verleggen, was schijnbaar onbeperkt, en het was om die vredig samenleven niet zo eenvoudig blijkt, onderschrijft vrijheid op de spits te drijven dat Szeemann hen had uitge­ het vluchtelingenbeleid van burgemeester Orlando het nodigd. De conflictstof binnen zijn carrière was echter al belang van Derrida’s essay over onvoorwaardelijke gastvrij­ Harald Szeemann. Museum of Obsessions. ‘Kunst is aanwezig. Als een curator kunstenaars laat bijdragen tot heid, het binnenlaten van het vreemde zonder er iets van te een activiteit ongeschikt voor de enorme schaal van jouw één grote tentoonstelling-als-ambiance, die als gesamt­ verwachten. Het ontstaan van een nieuwe, vreedzame ambitie,’ schrijft Carl Andre op 29 augustus 1973 in een kunstwerk kan worden ervaren (en zo wordt gemediati­ samenlevingsvorm uit migratie, door uitwisseling en kruis­ brief aan Harald Szeemann. De bijna perfecte archieften­ seerd), is hij dan niet onvermijdelijk de grote auteur die bestuiving – met de tuin als metafoor voor onze planeet – is toonstelling Museum of Obsessions, afgelopen zomer in Bern iedereen in de schaduw stelt? het uitgangspunt van de in Palermo gelande twaalfde editie of deze herfst in Düsseldorf, toont het gelijk van Andre aan. Na Live in Your Head nam Szeemann ontslag in Bern, van Manifesta: The Planetary Garden. Cultivating Coexistence, Het is onwaarschijnlijk wat Szeemann heeft aangericht met omdat er kritiek bleef komen op de tentoonstelling, maar een titel ontleend aan de gelijknamige tekst van Gilles andermans werk, vaak met een chaos aan betekenissen, waarschijnlijk ook omdat hij besefte dat in de Kunsthalle de Clément. referenties en impressies tot gevolg. Hij werd geboren in limiet van zijn aanpak was bereikt. Zo werd hij de eerste Manifesta 12 vindt plaats in de achttiende-eeuwse Orto Bern in 1933 en stierf in Lugano in 2005, en hij wordt de freelancecurator. In Keulen organiseerde hij de tentoonstel­ Botanica en in zelden toegankelijke plaatsen, gelegen in de allereerste stercurator genoemd. Onlangs nog, tijdens een ling Happening & Fluxus, en daarna werd hij Künstlerische ooit door de maffia ontvolkte binnenstad. Het zijn ruïneuze publiek gesprek in de Herbert Foundation in Gent, stelde Leiter van Documenta 5 in 1972, een editie met een veel kerken, vergeten palazzi en sprookjesachtige tuinen waar,

Maen Florin 26.08.2018 – 27.10.2018 CENTRUM VOOR RUIMTELIJKE KUNST PARK TER BEUKEN GROENDREEF 8 9160 LOKEREN Dagelijks vrij toegankelijk De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 46

Lungiswa Gqunta, Lituation, 2018 Patricia Kaersenhout, The Soul of Salt, 2016 © Manifesta 12 Palermo, 2018, foto Isabella Paghera © Manifesta 12 Palermo, 2018 wellicht in de nabije toekomst, inwoners opnieuw hun Flow (2018) van Laura Poitras de groeiende aanwezigheid Fort Europa. De atlas toont dat, in tegenstelling tot wat je op intrek zullen nemen of gebruik van zullen maken. In de op Sicilië van MUOS, het communicatiesatellietsysteem van het eerste gezicht zou vermoeden, Manifesta 12 zich niet botanische tuin tref je, na lang zoeken, het bedenkelijke het Amerikaanse leger. Tania Bruguera documenteert de schuldig maakt aan ruin porn, het ondoordacht esthetiseren werk van een zestal kunstenaars dat, onder de noemer politieke bewegingen die zich ertegen verzetten. Aan de van verweerde gebouwen, noch aan een oppervlakkige Garden of Flows, verondersteld wordt te handelen over the­ hand van een forensische analyse van livebeelden recon­ omgang met gewichtige thema’s als klimaat en migratie – ma’s als klimaatverandering, tuincultuur, grondstoffen en strueert Forensic Oceonography (Lorenzo Pezzani en zoals dat helaas zo vaak in de kunstwereld gebeurt. Bij deze toxiciteit. Een letterlijke benadering van flows wordt zicht­ Charles Heller) de nauwelijks vervolgde misdaden die op zee grootschalige (en toch ook bescheiden) kunstmanifestatie baar in een video van Zheng Bo, intiem verborgen tussen worden gepleegd (Liquid Violence, 2018). De documentaire lijkt kunst bewust niet de hoofdzaak te zijn, wel een opstapje hoge hagen bamboe. De video is een erg plastische opname illustreert hoe de Italiaanse overheid enerzijds ngo-redding­ naar het in beeld brengen van de complexiteit van Palermo van een groepje jonge ‘eco-queers’ dat seks heeft (of is het operaties criminaliseert en anderzijds acties steunt van en het mediterrane, waar men onverzetbaar poogt samen te een aanranding?) met varens (Pteridophilia, 2016). Opwin­ Libische autoriteiten om migranten te onderscheppen – dat leven. Misschien kan het gelden als een model voor de rest dender blijken de reusachtige mangrovebomen, de mediter­ onrecht neemt alleen maar extremere vormen aan, nu de van de planeet. Laura Herman rane plantencollectie, hun kruisbestuivingen en diaspora. Italiaanse minister van Binnenlandse Zaken, tevens leider De thematiek zet zich voort in het Palazzo Butera. Een van de extreemrechtse Lega, Matteo Salvini, reddingsboten p The Planetary Garden. Cultivating Coexistence, tot 4 novem­ lege inkomhal vestigt de aandacht op – en dit klinkt en ís wil verbieden om nog aan te meren in Italiaanse havens. ber in Manifesta 12, Via Teatro Garibaldi 46/56, 90133 schrijnend – het prachtig gehavende zeventiende-eeuwse Opvallend is de pretentieloze indruk die de biënnale maakt: Palermo. plafond. De gedeukte vloer uit aardewerk (Giardino, 2018) de tentoonstelling is overzichtelijk, de locaties (op enkele werd aangelegd door Renato Leotta, en toont de afdrukken uitzonderingen na) op wandelafstand, het aantal kunste­ van citrusvruchten die in de omliggende tuin naar beneden naars beperkt. Geen zweverige statements over hoe kunst zijn gevallen. Zo ontstaat er een mentaal landschap waarin de wereld kan redden, wel een maatschappelijke betrokken­ Publicaties twee omgevingen, een natuurlijke en een culturele, beide heid en een nuchtere kijk op de mediterrane politieke con­ door de zwaartekracht aan verandering onderhevig, met text, afgewisseld met hier en daar een vleugje poëzie. Dat is The Image Revisited. Luc Tuymans in conversation elkaar verbonden worden. In de belendende kamers toont mede te danken aan het interdisciplinaire team van curato­ with Gottfried Boehm, T.J. Clark & Hans M. De Wolf. een kleurrijk behang alle eetbare fruit dat op Sicilië groeit ren – Siciliaans architect en OMA-partner Ippolito Pestellini Volgens de achterflap bevat dit boek gesprekken tussen Luc (en dat vaak ongeoogst blijft); het loopt over in de fantasti­ Laparelli, architect Andrés Jaque, documentairemaker Tuymans en drie kunsthistorici, en biedt het ‘inzicht in sche plafondschilderingen van het paleis. Het behang is een Bregtje van der Haak, en curator Mirjam Varadinis. Hun Tuymans’ eigen creatieve proces en in de manier waarop werk van Fallen Fruit (Theatre of the Sun, 2018). In de video-­ hand voel je ook in de uitzonderlijk precieze en verzorgde grote kunst uit het verleden hem inspireerde en motiveer­ installatie Wishing Trees (2018) verenigt Uriel Orlow drie manier waarop het tentoongestelde werk in de architectuur de’. De inleiding van Hans M. De Wolf is getiteld ‘How to bomen die historische personen of momenten memoreren, geïntegreerd werd. Gevolg daarvan is wel dat het merendeel Secure the Value of an IMAGE as an IMAGE in Times of waaronder de gigantische vijgenboom uit de tuin van van de kunstwerken nog meer in de schaduw komt te staan Political Turmoil?’, een vraag die begrijpelijkerwijze onbe­ onderzoeksrechter Giovanni Falcone, die in 1992, samen van de imposante locaties. Zoals de flora in de Orto Botanico antwoord blijft. De gesprekken zijn georganiseerd in 2008 met zijn vrouw, door de maffia werd omgebracht. Het zijn veelzeggender is dan het werk dat er te zien is, zo vormt en 2011, onder meer in het Szépmu´´vészeti Múzeum in naïef ogende werken, die desondanks iets prijsgeven over Manifesta 12 een zwakke echo van de verhalen die een Budapest en in Bozar, waar tentoonstellingen van Tuymans ecologie in het mediterrane gebied, de landbouwmaffia en diverse en gelaagde stad als Palermo als vanzelf uitademt. te zien waren. De gedachtewisselingen worden in de inlei­ de cosa nostra. Daar heeft ze geen kunst voor nodig. ding gepresenteerd als een antigif voor de Bolognaverklaring Op het kruispunt van het Afrikaanse en Europese conti­ Dat beseften de curatoren ongetwijfeld ook, want – in en voor de ‘academisering’ en ‘verwetenschappelijking’ van nent, van christendom en islam, vormt Sicilië ook het hart tegenstelling tot vorige edities – volgt Manifesta 12 uitdruk­ het kunstonderwijs (en het genre van het doctoraat-­in-de- van geopolitieke conflicten over migratie, data, handel en kelijk het model van een onderzoeksbiënnale. Ippolito kunsten) – een evolutie die zes jaar geleden door De Wolf veiligheid, en dat wordt gethematiseerd in Out of Control Pestellini Laparelli gaf leiding aan een doorwrochte studie ook in De Witte Raaf is aangeklaagd (nr. 159, 2012). Room, een meer sinister deel van deze editie. In het stoffige dat voor het publiek toegankelijk werd gemaakt in de De veronderstelling is dat kunstbeschouwing en kunst Palazzo Ajutamicristo tonen onder meer James Bridle en Palermo Atlas. Het boek biedt een uitvoerig beeld van de geo­ met elkaar geconfronteerd worden tijdens ontmoetingen Trevor Paglen hun overbekende werk rond burgerschap en grafie, demografie, economie, geschiedenis en populaire tussen een academicus (Boehm) en een kunstenaar biometrische gezichtsherkenning. Maar we zien gelukkig cultuur van Palermo, en plaatst de stad, als belangrijk geo­ (Tuymans) die zich afspelen ‘in een hernieuwde atmosfeer ook minder voorspelbare bijdragen, zoals de op het afblad­ politiek knooppunt, in een globaal perspectief. Naast gede­ van respect en affectie voor elkaars kennisgebied zonder de derende plafond geprojecteerde datavisualisatie van ont­ tailleerde lijstjes van leegstaande, verloederde of onvoltooi­ kernprincipes van hun respectievelijke bezigheden te ver­ werper Richard Vijgen. Connected by Air (2018) brengt de gebouwen (er bestaat zelfs een naam voor het genre: de anderen’. De Wolf geeft in de inleiding toe dat het niet zo draadloze signalen, satellieten en luchtverkeer in kaart, stile incompiut die dankzij de maffia verworden is tot dé ver­ eenvoudig is, want Tuymans is niet zomaar een kunste­ maar ook de al even onzichtbare vervuilende stoffen die we naculaire architectuur op het eiland), bevat het boek ook naar: ‘De combinatie van deze twee posities werkte als een dagelijks inademen, een vorm van slow violence. In Palazzo studies en kaartjes van routes voor mensen, goederen en uitdrukking van absolute AUTORITEIT die tot weinig tegen­ Forcella De Seta, een labyrint van Moorse kamers met informatie, net als van de supranationale organisaties die reactie uitnodigde en die gedreven werd door een dialectiek prachtig ingelegde mozaïek, volgt de video-installatie Signal instaan voor het bewaken en reguleren van de grenzen in van verbreking – Luc komt over als iemand die het grootste

LAURA VAN.SANAM KHATIBI.KOBA DE MEUTTER.SOPHIENYS. NICOLAS LAMAS. GOSIE VERVLOESSEM VESNA FAASSEN & LUKAS VERDIJK posture SVEN AUGUSTIJNEN editions 05.10 tot 13.12.2018

JOLLE.NEL AERTS & SAMMY BALOJI BOSMANS. GERHARD.KASPER TATJANA VANDERLINDEN.BUREN. CAROLE

cc strombeek — gemeenteplein 1, 1853 strombeek-bever www.ccstrombeek.be T SVEN

advposture_DWR195.indd 1 29/08/18 15:17

two eyes of a stranger looking without fear De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 47 deel van de buitenwereld afwijst als vijandig en onwetend totdat het tegendeel duidelijk is bewezen.’ Zo iemand lijkt geen aantrekkelijke gesprekspartner, en inderdaad is het opvallend dat Tuymans niet alleen driekwart van de tijd aan het woord is, maar ook zijn scepsis tegenover kunstbe­ schouwing niet verbergt. Dat is zijn volste recht, maar het maakt deze conversaties niet meteen tot een pleidooi voor de autonomie van kunst enerzijds en kunstwetenschap anderzijds. Het is haast bovenmenselijk met wat voor een kennis van zaken – en met wat voor een energie en zelfver­ trouwen! – Tuymans in dit boek over allerlei kunsthistori­ sche en theoretische problemen praat, Boehm en De Wolf reducerend tot devote luisteraars, als een Goethe die aan één Eckermann niet genoeg heeft. Na een lange uiteenzet­ ting over Bruegel, Filips II van Spanje, El Greco, surrealisme en Zurbarán, stelt De Wolf één korte vraag: ‘Zou het kun­ nen dat Bruegel een nieuw soort menselijkheid tot uitdruk­ king bracht?’ Tuymans antwoordt: ‘Dat wordt beweerd, maar het is lang niet zeker of dat echt het geval is’ – waarna een nieuwe uiteenzetting volgt over het Italiaanse land­ schap, de Renais­sance en Bosch. Over Zurbarán klinkt het (of galmt het, eerder): ‘Of Zurbarán een goede kunstenaar was is de vraag niet. Bij hem krijg je een andere stilering van de wereld. Stilering impliceert een soort van ‘abnormali­ teit’, en toch gaat het uiteindelijk over normaliteit. De reali­ teit lijkt statisch en versteend, zodat het standpunt extreem onbuigzaam wordt. Vereenvoudiging bewerkstelligt een ander soort van piëtistische kwaliteit.’ Natuurlijk is Tuymans geregeld in staat tot intelligente observaties, maar waar het om draait is dat hij andermans kunstbeschouwing in de hoek drukt. In het boek, geredi­ geerd door Michele Robecchi, blijkt dat ook uit de index, die enkel uit kunstenaarsnamen bestaat. Namen van curato­ ren, critici, historici of theoretici zijn van geen tel. Ze komen nochtans aan bod, zij het om ze af te serveren. Over Ulrich Loock, door wie Tuymans in 1992 naar Kunsthalle Bern werd gehaald voor een tentoonstelling die van primordiaal Joseph Beuys met zijn studenten Sigmar Polke en Blinky Palermo, 1965 belang was voor de carrière van de kunstenaar, klinkt het: © Riverside Publishing, Zurich ‘De Frankfurter Schule, zeker mensen zoals Ulrich Loock, probeerden de huid van de schilderkunst te penetreren om er een volledig discours rond te creëren.’ Over Hal Foster werk, maar ook de historische schilderkunst en zelfs onze Künstler (1934) stellen, altijd ook iets meedeelt over het spe­ vertelt Tuymans dat hij hem in 2007 uitgebreid terecht huidige maatschappij probeert te verklaren. Over Berthe cifieke verlangen van kunstliefhebbers naar dergelijke hel­ heeft gewezen tijdens een panelgesprek in de Hayward Morisot à l’éventail van Edouard Manet uit 1872, zegt hij: denverhalen. Riegel brengt de materialen vilt en vet eerder Gallery (‘ik was de enige kunstenaar tussen academici’): ‘We zijn geneigd dit te vergeten, maar ik vind dat – het in verband met de schoenenindustrie en de grote margari­ ‘Mensen als hij hebben zich teruggetrokken in een geïnsti­ begint bij Caravaggio – het idee van de pornografie zich doet nefabriek die in Beuys’ geboorteplaats Kleef voor de oorlog tutionaliseerde kunsttheorie.’ Waarop Boehm toegeeft: ‘Er gelden in de schilderkunst, in de burgerlijke conditie en in voor werkgelegenheid zorgden. is sprake van een latent iconoclasme bij theoretici en kunst­ alles dat nieuw was, en het loopt door tot bij Manet.’ Het is In de nu verschenen, geactualiseerde en uitgebreide uit­ historici.’ Niet veel later zegt Tuymans dat het precies deze ook toepasbaar op Duchamp: ‘De inhoud is extreem porno­ gave is de biografie verspreid over twee delen tekst en een beroepscategorie is die hem blijft vragen waarom hij nog grafisch.’ In het gesprek in Brussel zegt Tuymans over zijn appendix met documentair materiaal en foto’s. Riegels schildert. ‘Stan Douglas, John Baldessari of Mike Kelley eigen werk Body uit 1990: ‘Dit is de interessante kant van hoofdstelling is dat Beuys niet zozeer getekend werd door hebben mij dat nooit gevraagd.’ pornografie – het is een plek waar een meta-beeld ontstaat, zijn oorlogsverwondingen, als wel dat hij er altijd zo mager Als er iemand theoretische categorieën ontwikkelt in deze en dat is een tijdloos concept.’ Het is vervolgens T.J. Clark, en gepijnigd uitzag omdat hij het lijden en de zelfopoffering gesprekken, dan is het paradoxaal genoeg wel Tuymans. die enkel bij dit laatste gesprek aanwezig was, die Tuymans opzocht. Dat deed hij onder meer door lang en hard te wer­ Pornografie is het concept waarmee hij niet alleen zijn niet zomaar laat orakelen maar zijn woorden ook begrijpe­ ken en in zijn performances zijn lichaam aan uitputting te lijk probeert te maken, en het werk van de schilder interpre­ onderwerpen, net zolang totdat het ondraaglijk werd, zowel teert: ‘Ik worstel om jouw notie van de pornografie te begrij­ voor de kunstenaar als voor het publiek, dat zich niet zelden pen, maar ik denk dat ik er bijna ben. Het heeft iets te maken afvroeg waarom het zo lang moest duren. Riegel noemt met een beeld-leven, waarin het beeld voortdurend wordt Beuys een ‘Schmerzensmann’, wat je zou kunnen vertalen aangeboden en gepresenteerd, zodat er een verslavende fas­ als ‘lijdensvanger’. ‘Beuys sei sein Leben lang gestorben,’ cinatie ontstaat, die zowel plezier als een soort passiviteit heeft zijn vrouw Eva Beuys gezegd. oplevert.’ Het zijn heldere ideeën die al te zeldzaam zijn in Beuys – zoals hij zelfs door zijn vrouw en twee kinderen dit boek, en die uiteindelijk tonen dat kunstenaars en theo­ werd genoemd; vrienden zeiden ‘Jupp’ – moest lang wach­ retici nog steeds een eigen rol te spelen hebben, wat ten op erkenning als kunstenaar. Begin jaren zestig leidde Tuymans of de Bolognaverklaring daarover ook mogen hij een teruggetrokken leven met zijn gezin in een gedeelde beweren. Christophe Van Gerrewey atelierwoning in het welgestelde Düsseldorf-Oberkassel, gelegen aan de linkeroever van de Rijn. De familieleden p The Image Revisited. Luc Tuymans in conversation with keken er samen graag naar Raumschiff Enterprise, wanneer Gottfried Boehm, T.J. Clark & Hans M. De Wolf verscheen in Beuys tenminste niet druk bezig was in zijn met koeienhui­ 2018 bij Ludion, ISBN: 9789491819797. den beklede werkruimte; excentriek was zijn vervoermiddel, een Lincoln Continental, later vervangen door een (tweede­ hands) Bentley, omdat hij vond niet zomaar in om het even Hans Peter Riegel. Beuys: die Biographie. In 2013 welke auto te kunnen rijden. Riegel vult aan dat hij een publiceerde Hans Peter Riegel, in een ver verleden assistent slechte chauffeur was, en dat de stevige carrosserie van een van Jörg Immendorff en recenter diens nietsontziende bio­ limousine hem bij een eventuele botsing zou beschermen. graaf, de eerste versie van zijn biografie over Joseph Beuys. Een geboren leraar was Beuys, die op de kunstacademie Zijn speurwerk bevestigde nogmaals dat het prachtige van Düsseldorf meteen het talent van studenten als Sigmar levensverhaal over de jonge vliegenier die in de Tweede Polke, Blinky Palermo en Jörg Immendorff inzag. Als docent Wereldoorlog neerstortte in de Krim, en daar door Tataren trok hij alles in twijfel, wilde absoluut geen standaard­ met dierlijk vet ingesmeerd en door vilt omhuld maanden­ antwoorden horen, maar stond tegelijk open voor de ideeën lang werd verpleegd, aan het rijk der fabelen was ontleend. van zijn beste studenten. Een veeleisende docent, die vaak Het vliegtuig waarin Beuys zich bevond stortte acht kilome­ doorging lang nadat het donker geworden was, en soms ter van de basis neer, en de lichtgewonde boordtelegrafist met een stok een minder geslaagd werk van een leerling aan werd gewoon in het lazaret verpleegd. In de omgeving leef­ diggelen sloeg – wat hijzelf vervolgens betitelde als ‘sculptu­ de sowieso slechts één oorspronkelijke Tataar, nadat Stalin rale daad’. In de klas werd veel gehuild. in de jaren dertig de Tataren naar Siberië had gedeporteerd. In 1967 richtte hij de Deutsche Studentenpartei op. Edouard Manet, Berthe Morisot à l’éventail, 1872 Een ouderwetse kunstenaarslegende dus die, zoals Ernst Initiator Beuys keerde zich tegen de ‘irreële ideeën’ van Karl © Musée d’Orsay, Parijs Kris en Otto Kurz in hun standaardwerk Die Legende vom Marx en beriep zich, zonder dat expliciet te maken, op de

Gentse galeries en off-spaces stellen van 11 uur tot 18 uur gratis hun deuren open voor een boeiend parcours langs het werk GENT ZO 21.10 van hedendaagse kunstenaars.

Meer info en deelnemers MATINEES 2018 op www.gentkunst.be De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 48

We know what it is for, we who have used it

Basel Abbas & Ruanne Abou-Rahme

9 September — 4 November 2018

A T ale of a T ub Justus van Effenstraat 44, www.a-tub.org Rotterdam De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 49 drieledige natuurleer van Rudolf Steiner, teruggaand tot in schril contrast met het concept van Tempel waarbij het wezen van de mens, met name diens hoofd (de econo­ Nieuws brouwns werk zou worden getoond met dat van twee ande­ mie), longen (het recht) en stofwisseling (de cultuur). Aan re kunstenaars van Surinaamse afkomst, en dat bovendien concrete politieke standpunten ontbrak het, behalve dan de Selecties Biënnale van Venetië worden gecontes­ ‘nieuwe perspectieven moest bieden op het begrip nationale voorkeur voor directe democratie door middel van referen­ teerd. Zowel in België als in Nederland hebben de selectie identiteit’. Het winnende voorstel werd op grond van het da. In 1971 ging deze splintergroepering, waarin de veerti­ voor de nationale paviljoenen in de Biënnale van Venetië voorbehoud van de weduwe door Tempel, Jungerman en ger Beuys zich volgens Riegel het revolutionaire elan van (van 11 mei tot 24 november 2019) voor beroering gezorgd. Kensmil aangepast, waarmee het Mondriaan Fonds volgens een jonge studentenleider toe-eigende, over in de Organi­ Toevalligerwijze speelt in beide gevallen daarbij de identi­ de andere laureaten is ‘afgeweken van de procedure die zij sation für direkte Demokratie durch Volksabstimmung. In het teitskwestie een rol, wat op zijn minst opmerkelijk kan wor­ zelf heeft opgesteld’. Zij tekenden protest aan. In België verhitte, gepolariseerde politieke klimaat van Duitsland in den genoemd in een sector waar mondialisme het vigerende heeft de selectie voor de Biënnale aanleiding gegeven tot de jaren zeventig, werd dit beschouwd als een van de vele discours bepaalt. De vorig jaar overleden conceptuele kun­ een communautaire grap. De Franse gemeenschap, die in progressieve initiatieven, maar Riegel bespeurt achteraf stenaar stanley brouwn zou samen met Remy Jungerman een beurtrol met de Vlaamse gemeenschap verantwoorde­ voornamelijk conservatieve tendensen. Het is een antipar­ en Iris Kensmil Nederland representeren in het winnende lijk is voor de selectie, koos voor het Nederlandstalige kun­ tij, gericht tegen de ‘partijdictatuur’ (inmiddels een geliefd concept van Benno Tempel, directeur van het Gemeente­ stenaarsduo Jos de Gruyter en Harald Thys. Hun kandida­ thema van nieuwrechts), en men pleit voor een ‘huisvrou­ museum Den Haag. De weduwe van de kunstenaar ging tuur met het project Mondo Cane werd ingediend door de weninkomen’, wat emancipatie niet in de hand werkt, ter­ daarmee niet akkoord, en wel op grond van een aantal cri­ Franstalige Anne-Claire Schmitz, de directeur van de wijl Beuys zich bovendien, aldus Riegel, nooit een seconde teria waaraan brouwn tijdens zijn leven strikt vasthield: hij Brusselse en door de Vlaamse Overheid ondersteunde kun­ voor het feminisme heeft geïnteresseerd. En alsof dat alle­ was ten eerste principieel tegen groepstentoonstellingen, en struimte La Loge. In een open brief plaatste een aantal maal nog niet genoeg is, toont Riegel aan dat Karl Fastabend, ten tweede zag hij zijn biografie los van zijn kunst, en dus Vlaamse en Franstalige persoonlijkheden uit de kunstwe­ een goede vriend van Beuys die de partij bestierde, een oud ook het feit dat hij van Surinaamse afkomst was. Dit stond reld vraagtekens bij deze selectie. Ze vinden dat het reeds SS’er was. Riegel geeft Beuys in deze biografie consequent het nadeel van de twijfel. Een goede tekenaar, dat was Beuys zeker, en een enkele keer maakte hij een indrukwekkende installatie, maar heel veel woorden worden er niet aan zijn kunst gewijd. De meeste aandacht gaat uit naar de gezwollen reto­ riek die dit oeuvre omgaf. Een tiental keer komt de frase ‘nicht von ungefähr’ langs, ‘het is geen toeval dat’, om bij­ voorbeeld het opportunisme van de kunstenaar aan de kaak te stellen, of wanneer – en dat is het grootste kritiek­ punt van de biograaf – weer eens aangetoond wordt dat Beuys zijn bekendste ideeën (‘Soziale Plastik’, het ‘Erweiterte Kunstbegriff’) ontleend heeft aan de antroposofische leer van Rudolf Steiner (en antroposofen worden door Riegel als sekte beoordeeld). Het biedt een zeker genoegen dat demas­ qué van een legendarische kunstenaar te lezen – rechtvaar­ dige rechter Riegel sleurt de would-be-wereldverbeteraar van zijn voetstuk – maar dat is dan op zichzelf wel weer cynisch en conservatief: illusies worden doorprikt, egocen­ trische motieven van de kunstenaar geopenbaard, het geloof in een betere wereld ontmanteld. Dat geldt zelfs voor Beuys’ inzet voor de ecologische bewe­ ging, die volgens Riegel vooral tot stand kwam doordat zijn Engelse minnares, de kunstcritica Caroline Tisdall, inzag dat men met name in Amerika niet bijzonder ontvankelijk was voor de zeer Duitse mythologische wereld van Beuys, uitgevoerd in onooglijk vet en vilt. Beuys behoorde welis­ waar tot de oprichters van de Duitse Grünen, maar, legt Riegel uit, daar zaten begin jaren tachtig in eerste instantie ook figuren tussen van rechtse snit. Beuys had vooral con­ tact met mensen binnen de later gemarginaliseerde rech­ tervleugel. De biograaf noemt onder meer Herbert Gruhl, die de hongersnoden in Afrika als natuurreactie beschouw­ de, als een oplossing voor een dreigende ‘mensenlawine’. Ondertussen duidt Riegel de poging van Beuys om in het parlement te komen als narcistisch en megalomaan. Zijn verkiezingscampagne, waarvoor Beuys Andy Warhol ver­ kiezingsposters liet maken, was geen succes. Een flink aantal keren blijft Riegels kritiek steken inguilt by association. En Beuys was wel degelijk zijn tijd vooruit Jos de Gruyter & Harald Thys, A Fops 3, 2018 door binnen en buiten het museum de ecologische vernieti­ © dépendance, Brussel ging van de aarde aan te klagen. Riegel laat echter scherp zien dat Beuys ervoor heeft gekozen zijn eigen oorlogsverle­ den te vergeten of zelfs op te smukken. Het was weinig kies dat Beuys in 1970 in Darmstadt zijn Auschwitz Demonstration 1956-1964 tentoonstelde, een vitrine met daarin eigen werk. Een modieus thema in die jaren, stelt Riegel, Ausch­ witz werd voor Beuys een ‘metafoor’ voor het uit de hand gelopen materialisme en de specialisatie in de economie. Benjamin Buchloh heeft die blinde vlek van Beuys in 1980 in Artforum sterk bekritiseerd. Hij stelde vast dat het werk van Joseph Beuys het duistere recente Duitse verleden niet had overwonnen, zoals het pretendeerde, maar onbewust tentoonstelde. Daniël Rovers p Hans Peter Riegel, Beuys. Die Biographie verscheen in 2018 in drie delen bij Riverside Publishing, Zürich, ISBN Remy Jungerman, HorizontalObeahAkaa, 2017 78-3952482452. © Galerie SANAA De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 50

DE BRAKKE GROND

INVISIBLEwhispers

Christophe Demaître Joakim Eneroth

10.SEP.2018 > 12.NOV.2018 VERNISSAGE ON SUN.9.SEPT – 12-7pm

Paulusstraat 7 – 8300 Knokke-Heist sat-sun 2.30pm-7pm & by appointment +32 475 37 43 73 – [email protected] morbeegallery.com

EXPOSITIE in collaboration with ifa gallery

Nes 45, Amsterdam www.brakkegrond.nl De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 51 ondergewaardeerde Waalse kunstenveld daarmee onrecht 1974. International Avant-Garde Art at the Palais des wordt aangedaan en een subsidie van € 450.000 misloopt. Wissels Beaux-Arts – Herbert Foundation. Naar aanleiding van Volgens de Waalse minister daarentegen steunt de selectie de publicatie 1974. International Avant-Garde Art at the Palais op een samenwerkingsverband tussen Vlaanderen en de Van Eyck stelt Hicham Khalidi aan als directeur. Op des Beaux-Arts spreekt kunsthisctoricus Joris D’Hooghe op Franse Gemeenschap. Verder benadrukt ze dat de jury, die 1 oktober treedt Hicham Khalidi in dienst als nieuwe direc­ zo 30 september om 15u30 met Yves Gevaert over de toen­ onafhankelijk heeft gewerkt, overwegend uit Franstaligen teur bij de Van Eyck, meervoudig instituut voor beeldende malige tentoonstelling Carl Andre / Marcel Broodthaers / bestond. (Dirk Mertens, bronnen De Morgen en De Volkskrant) kunst, ontwerp en reflectie. Hicham Khalidi is momenteel Daniel Buren / Victor Burgin / Gilbert & George / On Kawara / associate curator van Lafayette Anticipations in Parijs. Richard Long / Gerhard Richter in het Brusselse Paleis voor Vijftien kunstinitiatieven ontvangen werkbijdrage Tevens is hij als hoofdcurator verantwoordelijk voor de eer­ Schone Kunsten. Auditorium Herbert Foundation, Coupure Mondriaan Fonds. Het Mondriaan Fonds kent aan vijftien ste Rotterdam Triënnale (2020). Eerder was hij hoofd ten­ Links 627A, Gent. (herbertfoundation.org) kleinere kunstruimtes en kunstenaarsinitiatieven voor toonstellingen in Stuk, Leuven en directeur en artistiek lei­ beeldende kunst verspreid over Nederland een werkbijdrage der van Tag, Den Haag. Als curator werkte Khalidi voor de De Ateliers: Artist’s Talks. De Ateliers presenteert Indian toe. Kunstinitiatieven konden een bijdrage van € 10.000 groepstentoonstelling ACT II van de Sharjah Biënnale in Summer 2018, een reeks artist’s talks op dinsdag: 2 oktober aanvragen, flexibel te besteden aan activiteiten in 2018- Beiroet (2017), de Sydney Biënnale (2016) en de Marrakech Amy Sillman, 9 oktober gerlach & koop, 16 oktober Peter 2019. In totaal stelt het fonds hiervoor € 150.000 beschik­ Biënnale (2014). Khalidi volgt Lex ter Braak op die in juni Wächtler, 23 oktober Roger Hiorns, 30 oktober Shezad baar. De initiatieven die een bijdrage krijgen zijn: B32 afscheid nam van de Van Eyck. De Raad van Toezicht stelt Dawood, 6 november Marieta Chirulescu. De lezingen begin­ Artspace (Maastricht), Billytown (Den Haag), Cityscapes dat de resolute keuze van Khalidi voor interdisciplinariteit, nen telkens stipt om 17u in De Ateliers, Stadhouderskade Foundation (Amsterdam), Greylight Projects (Heerlen), Het uitwisseling en verbinding en zijn ondernemingszin aan­ 86, Amsterdam. Inkom € 5. (de-ateliers.nl) Resort (Groningen), Het Vijfde Seizoen (Den Dolder), sluit bij de academie en haar naar nieuwe hoogtes zullen Manifold Books (Amsterdam), Motel Spatie (Arnhem), voeren. (janvaneyck.nl) KMSKA – Lezingen op zondag. Zo 7 oktober spreekt PARK (Tilburg), PARTS Project (Den Haag), San Serriffe wetenschappelijk Directeur Collecties Elsje Janssen onder de (Amsterdam), Shimmer (Rotterdam), Studio Omstand titel Zonder beitel of penseel: van wandtapijt tot ‘fiber art’ over (Arnhem), Whatspace (Tilburg) en Woodstone Kugelblitz het wandtapijt in België en hoe het evolueerde naar textiel­ (Rotterdam). Vijftig kunstinitiatieven dienden een aan­ Lezingen kunst en ‘kunst met textiel’. Haar lezing sluit aan bij de vraag in; sommige daarvan opereren nomadisch, andere expositie Soft? Tactiele dialogen met textielkunst uit de collec­ hebben een (vaste) locatie of bestaan alleen digitaal. Over Architectuurlezingen in Bozar. Di 18 september om tie van het ModeMuseum in het Maurice Verbaet Center het algemeen zijn de initiatieven klein in termen van man­ 20u gesprek met architect en stedenbouwkundige Paola Antwerpen. Zo 4 november licht Mark Schaevers zijn boek kracht en organisatorische structuren maar beschikken ze Viganò en filosoof, econoom en architect Philippe Van Orgelman toe, een biografie over de Joodse kunstenaar Felix over grote (internationale) netwerken. Volgens de selectie­ Parijs, als afsluiter van de zomertentoonstelling Horizontal Nussbaum. Telkens om 11u in Thomas More, Campus commissie vormen ze voor kunstenaars een belangrijke Metropolis: a radical project waarvan Viganò de curator was. National, Kronenburgstraat 62-66. (kmska.be) schakel tussen de academie, het professionele veld en het Do 20 september om 20u lezing door Georges Descombes, publiek. (mondriaanfonds.nl) waarmee de tweede editie van de Brussels Urban Landscape EM2N – Never left indifferent in C-mine cultuurcen­ Biennial (BULB) wordt geopend. Vr 21 september vindt er trum Genk. Do 15 november om 20u15 spreken Mathias Kunstbeurzen: Unseen Photo Art fair, Art The Hague, binnen hetzelfde programma een dagvullend symposium Müller en Daniel Niggli van het Zwitserse architectenbureau Independent Brussels. Van 21 tot 23 september loopt in plaats over landschapsinrichting. Di 2 oktober om 20u een EM2N over hun oeuvre, en geven ze hun visie op collectief de Westergasfabriek in Amsterdam de zevende editie van de lezing door Peter St John van het Engelse architectenbureau­ wonen. EM2N vormt samen met noAarchitecten en Sergison beurs voor fotografie Unseen. Internationale galeries tonen Caruso St John, dit jaar op de architectuurbiënnale van Bates architects, het team dat de architectuurwedstrijd won de recentste ontwikkelingen in hedendaagse fotografie. Venetië curator van het Engelse paviljoen. Bozar, Zaal M, voor de Brusselse cultuurpool Kanal – Centre Pompidou. Aan de beurs is een lezingenprogramma gekoppeld onder Ravensteinstraat 23, Brussel. (bozar.be) C-Mine Cultuurcentrum Genk. (architectuurwijzer.be) de naam The Living Room, er is een speciale sectie voor kun­ stenaarscollectieven en instellingen die door kunstenaars Symposium 30 jaar Heinekenprijs voor de Kunst in worden beheerd, er is een boekenmarkt met 76 onafhanke­ Van Abbemuseum. Op do 20 september om 13u vindt in lijke uitgeverijen en er is een programma met tentoonstel­ Van Abbemuseum een symposium plaats waarin de lingen in tal van instellingen verspreid over de stad. Van 26 geschiedenis en de toekomst van de Heinekenprijs voor de tot 30 september vindt de zesde editie van Art The Hague Kunst in het bredere landschap van kunstmecenaat wordt plaats. Er zijn 46 galeries, zowel gerenommeerde als jonge. geplaatst. Van Abbemuseum, Bilderdijklaan 10, Eindhoven. Torch uit Amsterdam toont een solopresentatie van het (vanabbemuseum.nl) werk van Philip Akkerman. Het randprogramma omvat onder meer de verkooptentoonstelling ATH Drawings ‘werk Lezingen in Het Nieuwe Instituut. Wo 26 september om op papier’, Young Collectors Day, talkshows over hedendaag­ 16u seminarie met architect en docent Joel Sanders (Yale se kunst en speciale tours. Van 8 tot 11 november loopt in University) onder de titel Queering Architecture: Noncompliant het Vanderborghtgebouw Independent Brussels, de Europese Bodies over diversiteit en inclusiviteit in architectuur, tegenhanger van Independent in New York. Deze beurs wil waarbij hij uitgaat van het ‘ongehoorzame’ of ‘onaan­ niet minder dan het format van de kunstbeurs heruitvinden gepaste’ lichaam. Do 11 oktober om 19u geeft kunsthis­ om er een performatief festival van te maken met perfo­ toricus Tim Benton een lezing over de restauratie van Eileen mance, installatiekunst, ‘curated displays’, muziek en dis­ Gray›s Villa E-1027 in Cap Martin aan de Côte d’Azur, cussies, waarbij dat alles moet resulteren in een arena voor waarbij hij vooral zal ingaan op de restauratie van het experiment, onverwachte interacties en collectief denken. meubilair en op de verschillende controverses die het begrip (unseenamsterdam.com, artthehague.nl, independenthq. van het huis gekleurd hebben. Het Nieuwe Instituut, com/brussels) Museumpark 25, Rotterdam (hetnieuweinstituut.nl).

Antwerp Academy Art Book Fair. Op za 13 oktober van Kunst en Wetenschap in Symbiose. Wo 26 september 10u tot 18u vindt de vijfde editie van de Antwerp Academy 9u30 organiseert de Koninklijke Vlaamse Academie van België Art Book Fair plaats in de Koninklijke Academie voor voor Wetenschappen en Kunsten een symposium over weten­ Schone Kunsten Antwerpen. Meer dan 120 standhouders schap en kunst en hoe ze elkaar kunnen inspireren, naar aan­ uit binnen- en buitenland bieden kunstboeken en kunste­ leiding van de tentoonstelling Kunst en Wetenschap in Symbiose. naarspublicaties aan uit de negentiende, twintigste en een­ Keynotes door Johan Wagemans en Koen Jonckheere. Paleis entwintigste eeuw. Voor deze vijfde editie worden de twee der Academiën, Hertogstraat 1, Brussel. (kvab.be) secties PAST (met modern antiquarisch materiaal) en PRESENT (met hedendaagse uitgevers) aangevuld met een Lezing ‘Conservatisme(n)’ in WTC I Brussel. Do 27 derde: FUTURE. In dit deel staat de gedrukte output van september om 19u30 presenteert De Witte Raaf zijn septem­ Belgische kunsthogescholen centraal, met een focus op bernummer met een lezing door Merijn Oudenampsen en onderzoekspublicaties. (aaartbookfair.be) een gesprek over conservatieve cultuurpolitiek en projecten voor Brussel. WTC I, Koning Albert II-laan 28-30, Brussel. Benjamin L. Aman wint Eeckman Art Prize 2018. De (dewitteraaf.be) Franse kunstenaar Benjamin L. Aman (°1981) ontvangt de Eeckman Art Prize 2018 voor hedendaagse tekenkunst. De Lezingen in L’iselp. Do 27 september spreekt kunsthisto­ prijs is een initiatief van Art on Paper, de beurs voor heden­ ricus Olivier Mignon over de conceptuele Japanse kunste­ daagse tekenkunst, en is aan zijn derde editie toe. De laure­ naar Matsuzawa Yutaka (1922-2006). Do 2 oktober kunst­ aat krijgt een productiebeurs en tentoonstellingsruimte om historicus Christophe Veys over de Slovaakse conceptuele werk te laten zien tijdens de beurs. Volgens de jury ‘getuigen kunstenaar Roman Ondak (°1966). Do 9 oktober kunsthis­ zijn tekeningen, installaties en muziek van een fysieke, toricus Delphine Florence over de Californische post­ intieme en emotionele beleving van de ruimte’. Hij legt zich conceptuele kunstenaar Jim Shaw (°1952). Vr 10 oktober niet enkel toe op het componeren van afzonderlijke objec­ fotograaf en onderzoeker Yogan Muller over de instrumen­ ten, maar zoekt ook steeds manieren om het interval dat tele rol van de fotografie bij de vernietiging van de primaire ons van die objecten scheidt aanwezig te maken.’ (www. wouden in het westen van de Verenigde Staten. Telkens om artonpaper.be) 18u in L’iselp, Boulevard de Waterloo 31, Brussel (iselp.be).

ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA 336 Dana Lixenberg Tupac Biggie 64 p 24 x 34 cm € 22,00 ISBN 9789492811325 2018 335 The Serving Library The Serving Library Annual 2018/19 (Translation) 208 p 21 x 29,7 cm € 29,50 ISBN 9789492811318 2018 334 Nick Geboers AÆUÅÆØ 48 p 24 x 33 cm € 25,00 ISBN 9789492811301 2018 333 De Appel Works and Words 92 p 21 x 29,7 € 20,00 ISBN 9789492811295 2018 332 Olaf Nicolai Foucault in 124 p 17 x 22 cm € 20,00 ISBN - 2018 331 Mike Kelley Fortress of Solitude 96 p 17 x 22 cm € 1 7,5 0 ISBN 9789492811196 2018 330 Diego Tonus The Presidents’ Hammers 304 p 17 x 24 cm € 30,00 ISBN 9789492811271 2018 329 BRUD / Aditya Mandayam The Ooze 114 p 12 x 17 cm € 15,00 ISBN 9789492811288 2018 328 Stanley Wolukau-Wanambwa One Wall A Web 248 p 17 x 24,6 cm € 3 7,0 0 ISBN 9789492811226 2018 327 Julian Charrière An Invitation to Disappear 104 p 24 x 30,5 cm € 25,00 ISBN 9789492811264 2018 326 Bas Princen Room of Peace 8 p leporello + 16 p 23 x 30 cm € 45,00 ISBN 9789492811257 2018 325 Work Zarouhie Abdalian 20 p 24 x 32 cm € 1 7,5 0 ISBN 9789492811240 2018

2018_05 advertentie Witte Raaf.indd 1 07/09/2018 11:10 De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 52 Tentoonstellingsagenda

Lovegrove, Martial Raysse… [tot 10/6/2019] Design Museum Gent Leuven Sint-Niklaas Adverteerders van De Witte Raaf worden gratis in de agenda opgeno- ❑ ‘House 3. By ALICE, laboratoire ❑ ‘Poème Brut’ [tot 4/11] men. Opname van andere initiatieven gebeurt via een steunabonne- ❑ M van Museum Leuven WARP – Contemporary Art Platform d’architecture suisse’ [tot 10/6/2019] ‘Hide & Seek’ – Maarten Baas [tot ❑ ‘M-collectie. De kracht van beelden’ ❑ ment (€ 60) voor zes vermeldingen of een abonnement (€ 30) voor ❑ ‘Verknipt. Waarheden volgens ❑ ‘RE-BUILDING CASS. The little city 30/9] ‘Fibre-Fixed. Composites in [tot 21/4/2019] kunstenaars, samplers, leugenaars, een eenmalige vermelding. inside the building The little city inside Design’ [26/10 tot 21/4/2019] ❑ ‘M-collectie. Alles voor de vorm’ [tot residenten & dissidenten – vertrekkend Kijk voor meer info en een wekelijks geactualiseerde agenda op the building’ [tot 10/6/2019] Galerie Jan Dhaese 30/5/2021] van het Duits militair propaganda- ❑ www.dewitteraaf.be. ‘Identities / The other’ – Vito Acconci, ❑ ‘Exposure’ – Christophe Malfliet [tot ❑ ‘M-collectie. Verzamelen is een kunst’ tijdschrift Signaal – WOII’ – Ermias Martha Rosler, Chantal Akerman, Rineke 14/10] ❑ Els Ceulemans [21/10 tot 25/11] [tot 21/4/2019] Kifleyesus, Tramaine De Senna, Gery De Dijkstra… [tot 7/1/2019] ❑ ‘M-collectie Kalenderwijzerplaat’ [tot Smet, Gosia Olchwska, Pierre Spencer… België Brugge ❑ ‘Design September: Between Art & Galerie Pont & Plas ❑ ‘Ineffable’ – Jorge Manilla [tot 6/10] 30/5/2019] [tot 7/10] Bogardenkapel Design. The belgian scene’ [tot 4/11] ❑ René Heyvaert (1929-1984) [28/9 tot ❑ Aalst ❑ ‘En Route!’ – Jinoos Taghizadeh [9/11 ‘In red and white’ [tot 7/1/2019] Galerie S&H De Buck 10/2/2019] Stavelot tot 29/11] ❑ ‘Schilderijen’ – Johan Clarysse’ [16/9 ❑ Netwerk Aalst Komplot Vasco Araújo [28/9 tot 3/3/2019] Galerie Triangle Bleu ❑ tot 20/10] ❑ ❑ ‘Concrete, Concrete’ – Sarah Smolders Galerie Pinsart ‘western union’ – Joseph Kusendila ‘De Arenbergs’ [26/10 tot 20/1/2019] ❑ ‘Out of this world’ – Laurent ❑ [29/9 tot 16/12] ❑ ‘Atlas Unlimited’ – ❑ Luc De Meyer [16/9 tot 21/10] [tot 6/10] Reinier Vrancken [13/10 tot Herbert Foundation Impeduglia [tot 7/10] Andros Zins-Browne & Karthik Pandian ❑ Joost Colpaert [11/11 tot 23/12] 14/10] ❑ ‘Time Extended / 1964-1978. Part III. Lokeren [29/9 tot 16/12] Hallen Belfort Koninklijke Musea voor Kunst en Works and Documents from the Herbert Park ter Beuken Strombeek-Bever Foundation’ – Marcel Broodthaers, ❑ Stedelijk Museum Aalst ❑ ‘Sant2018. Pierre Goetinck en Brugse Geschiedenis ‘Illusion’ – Maen Florin [tot 27/10] Cultuurcentrum Strombeek ❑ Daniel Buren, Luciano Fabro, Dan Flavin, ❑ ‘Eerlijkheid & vrijheid – Pieter Daens Kunstenaars’ [tot 3/10] ‘Horta & Wolfers. Heropening van de ❑ ‘De Wand: Hannelore Van Dijck’ [tot juwelierszaak Wolfers Frères, 1912’ [tot Gilbert & George, Sol LeWitt, Lawrence Machelen-Zulte (1842-1918) – Journalist, drukker- MaZ Foyer 30/9] ❑ ‘In de Wind: Remember 30/12] ❑ ‘Van Tiepolo tot Richter, Weiner… [30/9 tot 2/6/2019] uitgever, schrijver, politicus’ [tot 30/12] ❑ ‘Spiegel Im Spiegel’ – Aline Breucker / Roger Raveelmuseum Forwards’ – G. Küng [tot 30/9] dialoog in Europa’ [tot 30/9] Pia Burrick [11/10 tot 20/12] Kiosk ❑ ‘Biënnale van de Schilderkunst – Over ❑ ‘Summer of Photography: Anetta Antwerpen Koninklijke Musea voor Schone ❑ ‘Plus ultra’ – Daniel García Andújar landschappen’ – James Ensor, Raoul De Mona Chisa & Lucia Tkácová’ [tot 23/9] Poortersloge Kunsten van België [22/9 tot 18/11] Keyser, Emanuelle Quertain, Jana ❑ ‘Kränker Engel’ – Rui Chafes [23/9 tot Art gallery De Wael 15 ❑ ‘Merry Go Round’ – Maria Degrève ❑ ‘Bruegel. Unseen Masterpieces. When Cordenier, Stijn Cole… [tot 30/9] 4/12] ❑ ‘Residentie #3: Gosie ❑ Kristel Van Ballaer [16/9 tot 7/10] [21/10 tot 16/12] Kristof De Clercq Gallery ❑ Michel De Windt [11/10 tot 21/10] art meets technology’ [tot 16/3/2020] ❑ ‘Dark Parade’ – Jeff McMillan [23/9 Vervloessem’ [5/10 tot 13/12] ❑ ‘The Beginning and The End’ – El Mechelen ❑ ❑ Sarah De Vos [4/11 tot 25/11] Brussel tot 21/10] Vesna Faassen & Lukas Verdijk [5/10 Anatsui [tot 16/12] ❑ ‘Berlijn ❑ ‘On Tickling’ – Johan Grimonprez Cultuurcentrum Mechelen tot 13/12] ❑ ‘In de Wind: Carlos Axel Vervoordt Gallery – Kanaal a.ve.nu.de.jette/institut de carton 1912-1932’ [5/10 tot 27/1/2019] [11/11 tot 16/12] ❑ ‘Light to Dark, Dark to Light’ – Stef Caballero’ [5/10 tot 1/1/2019] ❑ ‘A way of wabi’ – Shiro Tsujimura [tot ❑ ‘descendant’ – Sylvie Eyberg [22/9 tot ❑ ❑ La Loge Driesen en Germaine Kruip [20/10 tot ‘De Wand: Francis Denys’ [5/10 tot 17/11] ‘Sedimentos’ – Bosco Sodi [tot 24/11] Museum Dr. Guislain 1/1/2019] ❑ Sven Augustijnen & Sammy 17/11] ❑ Ryuji Tanaka [tot 17/11] ❑ Michel Blazy [tot 10/11] ❑ ‘De geschiedenis van de psychiatrie’ 6/1/2019] ARGOS centrum voor audiovisuele Baloji [5/10 tot 13/12] [tot 30/12/2020] De Garage / Cultuurcentrum deSingel Internationale Kunstcampus kunsten La Verrière ❑ ‘In Print. Zeefdrukken, lithografieën, ❑ ❑ ‘Verborgen Werelden – Permanente ❑ ‘Trébucheurs-piétineurs’ – Arpaïs Du ❑ ‘Het Architectuurkabinet: Stynen kiest ❑ ‘The Measure of Disorder’ – Teresa Ismaïl Bahri [21/9 tot 1/12] linosneden, etsen’ – Raoul De Keyser collectie’ [tot 30/12/2020] Bois [29/9 tot 25/11] kunst’ [11/10 tot 21/11] ❑ ‘Léon Stynen, Cos [23/9 tot 23/12] ❑ ‘Histories of a Magritte Museum [24/10 tot 23/12] ❑ ‘Zomergasten: Galerie Atelier architect’ [11/10 tot 20/1/2019] Picture to Come’ – Robert Lebeck, Walid ❑ Nicolas Party [tot 18/11] Galerie Transit Herenplaats/Kunsthuis Yellow Art/Het Raad, Roy Villevoye, Alfredo Jaar… ❑ Tom Polo [tot 21/10] Turnhout Eva Steynen.Deviation(s) MANIERA Vijfde Seizoen en Beautiful Distress’ [tot [23/9 tot 23/12] ❑ ‘Prostheses’ – Marie Julia Bollansée ❑ Studio Anne Holtrop [tot 17/11] 23/9] ❑ ‘De Kabinetten. Kunstcollecties De Warande [tot 13/10] ❑ Francis Denys [25/10 tot Menen ❑ ‘Lolo’s Entanglements – samengesteld Art & Design Atomium Museum (ADAM) Meessen De Clercq Stichting Collectie De Stadshof en 2/12] ❑ door Helmut Stallaerts’ – Frank JMA ‘Graphic 58’ [tot 13/1/2019] ❑ ‘The Unending Gift’ – Leon Vranken, Museum Dr. Guislain’ [tot 30/12] CC De Steiger ❑ ‘Design Generations’ [tot 4/11] ❑ ‘Het Voorstel – Een biënnale van Castelyns, Gregor Schneider, Emmanuel FotoMuseum (FoMu) Benoît Maire, Lieven De Boeck, Bruce Museum voor Schone Kunsten Gent ❑ ideeën (curator: Hans Martens)’ – John Van der Auwera, Mitja Tušek, Axelle ‘Collectie In Transit’ [tot 10/2/2019] Beursschouwburg Nauman, Thomas Schütte… [tot 6/10] ❑ ‘Restauratie Lam Gods’ [tot ❑ Camille Picquot [tot 7/10] ❑ ‘Untitled ❑ ❑ Körmeling, Frederik Van Simaey, Karl Stiefel… [tot 9/12] ‘Mural by Carlotta Bailly-Borg’ [27/9 ‘Chinese Whispers #1’ – Ryan Gander 31/12/2019] ❑ ‘Metafloristiek’ – Gerda ❑ ‘Arab Cartoon Festival’ [26/10 tot (Nude)’ – Paul Kooiker [tot 7/10] tot 21/12] ❑ Margarita Maximova [27/9 [tot 6/10] Philips, Ulrich Ruckriem, Luc Deleu, ❑ Steiner en Jörg Lenzlinger [tot 31/12] Audrey Cottin, Bruce Nauman… [tot 11/11] Bieke Depoorter [26/10 tot 10/2/2019] tot 21/12] ❑ ‘Black Box: Maskirovka’ ❑ ‘Written Room’ – Parastou Forouhar ❑ NICC Vitrine 13/10] Galerie Annette De Keyser – Tobias Zielony [27/9 tot 29/9] ‘Black ❑ Nel Aerts [tot 7/10] [tot 31/12] ❑ ‘Verticals’ – Ria Verhaeghe Waregem ❑ Box: Who’s afraid of ideology’ – Marwa ❑ ‘25 Years for a better World – [tot 21/10/2022] ‘Van Bosch tot Merksem Resonance Room 5’ [vanaf 20/10] Arsanios [3/10 tot 6/10] ❑ ‘Mm’ – Société Tuymans: een vitaal verhaal. BE-PART Platform voor actuele kunst Margaret Salmon [7/11 tot 10/11] ❑ ‘Measurements’ – Stanley Brouwn, cc Merksem ❑ ‘Fantômas’ – Caroline Achaintre [tot Galerie Annie Gentils Herinrichting van de vaste collectie’ [tot OMA, Michel François, Hans Haacke, 31/12/2019] ❑ ‘De Pantoloog (danke ❑ ‘kunstINgang #12’ – Thé van Bergen 4/11] ❑ ‘Synchrone’ – Marc Rossignol [tot 14/10] Botanique Rokko Miyoshi… [tot 10/11] ❑ ‘a computer does not hesitate’ – Anaïs Schön)’ – Patrick Van Caeckenbergh [tot [25/9 tot 21/12] BruthausGallery Keteleer Gallery ❑ WIELS Centrum voor Hedendaagse 21/10/2022] ❑ ‘Onlosmakelijk ❑ ‘Set within margins’ – Marcel ❑ Chabeur [tot 14/10] ‘La couleur ‘Night Currents’ – Javier Pérez [tot manifeste’ – Bernard Villers [tot 28/10] Kunst verbonden. Gaspar de Crayer en Gent’ Mons Berlanger, Sébastien Capouet, Jan De 11/11] ❑ ‘Next door: Charline ❑ ‘Fragments from an Unfinished Novel’ [tot 4/11] ❑ ‘MSK en S.M.A.K. Heen & Nys [tot 14/10] BOZAR Musée des Beaux-Arts – BAM Tyberghein’ [8/11 tot 2/12] – René Daniëls [tot 6/1/2019] terug. Oswald Oberhuber, Carolus ❑ ❑ Peter Van Ammel – Joëlle Dubois, ❑ Leo Copers [tot 23/9] ❑ ‘Eurotopie in ‘Ici tout est possible’ – Niki de ❑ ‘Kunststoff – Gallery of Material Magnus, 1984’ [tot 4/11] Thierry Mortier, Ana Mazzei [3/11 tot Kunsthal Extra City Brussels’ [tot 25/11] ❑ Chris Marker Saint-Phalle [tot 13/1/2019] ❑ Culture’ – Koenraad Dedobbeleer [22/9 ❑ ‘De dames van de barok. Vrouwelijke 9/12] ‘Extra States. Nations in Liquidation’ [19/9 tot 6/1/2019] ❑ ‘Beyond Klimt. tot 6/1/2019] schilders in het Italië van de 16de en – Sanja Ivekovic, Trevor Paglen, Chto New horizons in Central Europe, Namur 17de eeuw’ [20/10 tot 20/1/2019] Watou Delat, Metahaven, Sven Augustijnen… WTC I Fort d’Emines ❑ 1914-1938’ [21/9 tot 20/1/2019] [22/9 tot 16/12] ‘STRT Kit #4 – We’re ❑ ‘Brussels Urban Landscape Biennial ❑ ‘IABR–2018+2020–The Missing Link. SMAK ❑ ‘Emines-18. Occupation artistique d’un Kasteelstraat1 – Pavilion this and we’re that, aren’t we?’ – Chloë (BULB)’ [21/9 tot 11/11] ❑ ‘Theodoor You Are Here: The Future is Not ❑ ‘Uit de Collectie / Out of Time’ – fort’ – Renato Nicolodi, Juan Paparella, Contemporary Art Watou Delanghe, Céline Mathieu, Ans Mertens, Van Loon. Een caravaggist tussen Rome Realistic – The Future is a Practice’ [tot Marie-Jo Lafontaine, Annika Larsson, Georges Rousse [tot 11/11] ❑ ‘Hide and Seek’ – Tiemke Gauderis & Puck Vonk [22/9 tot 14/10] en Brussel’ [10/10 tot 13/1/2019] 11/11] Nicolas Provost, Pipilotti Rist, Saskia Luc Hoekx [21/10 tot 18/11] LLS Paleis ❑ Romeo Castellucci [10/10 tot Xavier Hufkens Olde Wolbers [tot 21/10] Ninove ❑ ❑ ❑ ‘Uplifting’ – Zhang Peili [tot 21/10] Suchan Kinoshita [tot 14/10] 13/1/2019] Joris Van de Moortel ❑ ‘WIDW / DRFTRS’ – Sterling Ruby KRASJ 04 ❑ Raoul De Keyser (1930-2012) [22/9 M HKA [19/10 tot 13/1/2019] [tot 20/10] ❑ Alice Neel [26/10 tot 8/12] ❑ ‘Kunstbiënnale in Ninove. tot 27/1/2019] ❑ ‘De Collectie’ [tot 5/4/2020] ❑ ‘A 37 CAB – Art Center Samengesteld door Rik De Boe, Johan ❑ ‘Signal or Noise – The Photographic 90 89: Beyond the Museum’ [tot 6/1/2019] ❑ ‘Along the Way’ – Richard Long [tot Deinze De Wilde en Reinhard Doubrawa’ Duitsland II’ [10/11 tot 10/2/2019] ❑ ‘Gather thistles, expect prickles’ – 27/10] – Manor Grunewald, Thomas Bogaert, Galerie D’APOSTROF ❑ ‘Geloof in Uw Tijd – Karel J. Geirlandt Aachen Caroline Coolen [tot 30/9] ❑ ‘ERCOLA CENTRALE for contemporary art ❑ ‘It’s a Shining Sphere..’ – Lore Herman Van Ingelgem, Werner Cuvelier, en de Vereniging voor het Museum van Kunsthaus NRW Kornelimünster (Experimental Research Center Of ❑ ‘RESISTANCE’ [27/9 tot 27/1/2019] Vanelslande & Sander Buyck [tot 23/9] Emmanuelle Quertain… [tot 30/9] Hedendaagse Kunst (1957-’60)’ [10/11 ❑ ‘Sammlung mit losen enden 03: 21. Liberal Arts) 1968–2018’ [tot 6/1/2019] ❑ ‘Carrément!’ – Edward Liddle [27/9 ❑ ‘The Old In & Out & Up & Down’ tot 10/2/2019] jahrhundert – akt 2’ – Alexandra Bircken, ❑ ‘Lodgers #15: Heterotropics’ [tot tot 18/11] – Dries Van Laethem, Kasper De Vos, Oostende ❑ Lars Breuer, Django Hernandez… [tot 16/12] ‘The Wind Egg’ – Haseeb Leendert Van Accoleyen, Robert Soroko, Kunstmuseum aan zee – Mu.Zee ❑ CIVA Stichting Grimbergen 23/9] ❑ ‘#likeamuseum’ – Tanja Goethe, Ahmed [tot 6/1/2019] ‘The Perfect Simon Masschelein [14/10 tot 4/11] ❑ ‘Een gesprek tussen collecties uit ❑ ‘La Cité des enfants’ [tot 31/12] Selma Gültoprak, Pauline M‘barek [tot Kiss’ – James Lee Byars (1932-1997) Prinsenbos Kinshasa en Oostende’ [tot 7/10] [5/10 tot 20/1/2019] ❑ ‘L’Art Corrompt ❑ ‘Victor Horta et Bruxelles’ [tot 31/12] Museum van Deinze en de Leiestreek ❑ ‘Untitled (Sculpture)’ – Barry 23/9] ❑ ❑ ‘Pascale Marthine Tayou daagt een l’Argent II’ – Leo Copers [9/11 tot 2/12] ❑ ‘(re)compose the city – Unbuilt ‘Biënnale van de Schilderkunst – Over Flanagan [tot 28/12/2021] Brussels #2’ [tot 14/10] landschappen’ – Xavier De Cock, Emile jaar lang Mu.ZEE uit’ [tot 1/2/2019] Ludwig Forum für Internationale Maurice Verbaet Art Center ❑ ‘James Ensor – Dromen van Kunst ❑ ‘Unbuilt Horta’ [tot 15/10] Claus, Yun-Fei Ji, Nayra Martin Reyes, Hasselt ❑ ‘Private Choices 2: caroline&maurice Francis Alÿs… [tot 30/9] parelmoer’ [tot 16/6/2019] ❑ ‘Valdis Abolinš and how FLUXUS verbaetcollection’ [tot 24/2/2019] Contretype Cultuurcentrum Hasselt ❑ ‘ENTER #8: Blue Water White Death’ came to Aachen’ [tot 23/9] ❑ ‘Les extraterrestres ont mangé mon platvvorm ❑ ❑ ‘Pattern and Decoration. Ornament as Middelheimmuseum ‘Van kijken naar beelddenken’ – – Emmanuel van der Auwera [tot 14/10] jardin’ – Elsa Stubbé [tot 4/11] ❑ ‘De plaats van de kunstenaar en de ❑ Promise’ – Lee Wagstaff, Christine ❑ ‘Experience Traps – Hedendaagse Patrick Ceyssens [21/9 tot 25/11] ‘De architectuur van het beeld tijdens ❑ ‘L’ombre des jours (Ethiopie relatie tussen werkruimte/atelier en ❑ Streuli, Rashid Rana, Dan Hays, Kendall nalatenschap van de barokke landschaps- ‘AZIMUTH – Een beeld gedacht het interbellum’ – P.-L. Flouquet, 2008-2018)’ – Thomas Chable [tot 4/11] presentatieruimte/instituut (i.s.m. Shaw… [21/9 tot 13/1/2019] architectuur’ – William Forsythe, Ryoji tussen kustlijn en horizon’ – FRAME L. Kassák, J. Léonard [tot 4/11] ❑ ‘A perte de vue’ – Eric Van Dieren croxhapox)’ [19/10 tot 21/10] ❑ ❑ ‘The Invention of the Neue Wilde. Ikeda, Monika Sosnowska, Bertrand [21/9 tot 25/11] M’barek Bouhchichi [tot 4/11] [14/11 tot 13/1/2019] ❑ ‘Equilibre ❑ Painting and Subculture around 1980’ Lavier, Bruce Nauman, Dennis Tyfus… De Kooi ‘Tiwtmin timazighin, een collectie instable’ – Kamel Moussa [14/11 tot Deurle [12/10 tot 10/3/2019] [tot 23/9] ❑ ‘My Niece’s Pierced Knees’ ❑ ‘Get Out of Art School I: Office historische Berbertapijten’ [tot 4/11] 13/1/2019] ❑ ‘Amnesia (vidéo)’ – Lucille MDD (Museum Dhondt-Dhaenens) ❑ ‘Nieuwe museumvleugel: Raoul – Dennis Tyfus [27/10 tot 17/3/2019] Bertrand [14/11 tot 13/1/2019] Baroque (1977)’ – Gordon Matta-Clark Neuer Aachener Kunstverein – NAK ❑ ‘Biënnale van de Schilderkunst – Over ❑ Servais, de grootmeester van de ❑ ‘Time curves like a pretzel’ – Sharon Museum Vleeshuis [27/9 tot 28/9] ‘Get Out of Art School II’ Fondation A Stichting landschappen’ – Valerius De Saedeleer, animatiefilm’ [tot 30/6/2021] Van Overmeiren [16/9 tot 14/10] ❑ Charlemagne Palestine [tot 6/10] – Lida Abdul, Araya Rasdjarmrearnsook ❑ ❑ ‘Latinopolis’ – Paolo Gasparini [30/9 Karel Dierickx, Dirk Braeckman, Marie [1/10 tot 12/10] ‘Transform the local, poetry should be ❑ ‘Delta’ – Julia Scher [28/10 tot 2/12] Onze-Lieve-Vrouwekathedraal tot 16/12] Cloquet, Nicolas Party, Anna-Eva made by all – Over de internationale ❑ ‘Get Out of Art School III’ – Joost Suermondt-Ludwig-Museum ❑ ‘Diasporalia’ – Koen Theys [tot Bergman… [tot 30/9] ❑ ‘Snake Eyes’ – uitstraling van een collectie Belgische Galerie Greta Meert Conijn [15/10 tot 19/10] ❑ ‘Arbeiten auf Papier aus fünf 13/1/2019] Charline von Heyl [14/10 tot 13/1/2019] kunst’ [20/10 tot 19/5/2019] ❑ ‘Wiggle. A sculpture show’ – Carl KRIEG Jahrzehnten’ – Walter Dohmen [tot Ruimte Morguen Andre, Katinka Bock, Valerie Krause, ❑ ‘— Kodak —’ – Andrew Norman Provinciedomein Raversyde 14/10] ❑ ‘Heinz Heinrichs (1886–1957). Drogenbos ❑ ‘Un|settled – In collaboration with ❑ Els Nouwen [tot 13/10] Richard Tuttle, Thomas Schütte, Didier Wilson [28/9 tot 22/11] Reiseeindrücke eines Aachener Malers’ Vermeiren… [tot 20/10] FeliXart Museum Argos’ – Herman Van Ingelgem, Thomas [tot 7/10] ❑ ‘Meine Bilder sind Notizen’ Shoobil galerie ❑ ‘Moderne kunst uit het Interbellum. Z33 Demand, Claire Fontaine, Filip Berte, ❑ Galerie Jan Mot – Marc Riboud (1923-2016) [6/10 tot ‘It sounds like it was made up’ – Erika Collectie van het KMSKA’ [tot 31/12] ❑ ‘The Politics of Design: Act 1’ [tot Hiwa K… [tot 11/11] ❑ Sharon Lockhart [tot 20/10] 6/1/2019] ❑ ‘Chambre privée – flämische Cotteleer & Hannelore Vandepoel [tot ❑ ‘Felix De Boeck. Historische 2/12] 14/10] ❑ Tris Vonna-Michell [8/11 tot 1/12] meisterwerke aus dem wohnzimmer tentoonstellingen’ [tot 30/12] Otegem eines sammlers’ [8/11 tot 3/2/2019] Gevaert Editions Hornu Stadspark Deweer Gallery ❑ ❑ ‘COMING HOME TO SONTAG’ – Kurt ‘De Sokkel #11: Leo Copers’ [tot Eupen Centre d’ Innovation et de Design – ❑ ‘Belgium calling – Part I’ [tot 7/10] Augsburg 27/10] Ryslavy [tot 20/10] CID ikob – Museum für Zeitgenössische ❑ Imi Knoebel [tot 7/10] Glaspalast Hopstreet ❑ ‘Halte à la croissance! Design et Tim Van Laere Gallery Kunst ❑ ‘Jump to first’ – Thomas Kratz [tot ❑ ‘Uproar in Augsburg. German ❑ ‘Uncertainties, improbabilities. décroissance’ [tot 21/10] ❑ ‘Two Trees’ – Ben Sledsens [tot 20/10] ❑ ‘Homogenise the collection’ – Adrien 7/10] Paintings of the 1960s to 1980s’ [tot Curated by Lorand Hegyi’ – Guglielmo ❑ ❑ ‘Under Moon’ – Ryan Mosley [25/10 Tirtiaux [tot 14/10] ❑ ‘The Crucifixion’ ‘Process’ – Benoît Deneufbourg [21/10 ❑ ‘Belgium Calling – Part II’ [24/10 tot 31/12/2019] tot 1/12] Castelli, Ugo Giletta, Juul Kraijer, – Philippe Vandenberg [tot 14/10] tot 3/2/2019] 9/12] Barthelemy Toguo Sandra Vasquez de la ❑ ❑ Tommy Simoens ‘Pragmatismus und Selbstorganisation’ MAC’s – Grand-Hornu Günther Förg [24/10 tot 9/12] Baden-Baden Horra, Tinus Vermeersch [tot 27/10] ❑ ❑ ‘Relación de un interés – Sinaloa, – David Helbich,, Jo Caimo,, Adrien ❑ ‘Quadra’ – Jef Geys [tot 23/9] Anna Vogel [24/10 tot 9/12] ❑ ‘Window #15: Patrick Wokmeni Museum Frieder Burda Mexico’ – Eduardo Sarabia [tot 20/10] Tirtiaux, Mirthe Klück, Alina Schmuch… ❑ ‘Albedo’ – Ann Veronica Janssens & (curated by Hans Martens)’ [tot 27/10] Galerie 10a ❑ James Turrell [tot 28/10] ❑ Rirkrit Tiravanija [26/10 tot 22/12] [tot 14/10] Jean Glibert [tot 21/10] ❑ ‘Hinterland’ – Robin Vermeersch – ING Art Center Liesbeth Marit. [tot 21/10] Staatliche Kunsthalle Baden-Baden Trampoline ❑ Gaasbeek ❑ ‘Human Landscapes’ – Alina ❑ ‘Revolutions – Records and Rebels Jabbeke ‘(s)he was the picasso of passive- 1966-1970”’ [24/10 tot 10/3/2019] Szapocznikow (1926-1973) [tot 7/10] aggressive karate’ – Simon Wald- Kasteel van Gaasbeek Permekemuseum Oudenaarde ❑ ❑ Nicole Eisenman [2/11 tot 17/2/2019] Lasowski [tot 13/10] ISELP – Institut Supérieur pour ‘Dead Poetry’ – Cindy Wright [tot ❑ ‘Universal Folklore’ – Farah Atassi & Centrum Ronde van Vlaanderen l’Etude du Langage Plastique 4/11] Tramaine de Senna [tot 21/10] ❑ ‘Adriaen Brouwer en de Ronde van Zeno X Gallery ❑ Berlin ❑ ‘A Forest’ – Félicia Atkinson, Deborah Vlaanderen’ – Guillaume Bijl [tot 16/12] ‘The Empty Side’ – Paulo Monteiro Genk Akademie der Künste – Pariser Platz ❑ Levy & Antoine Wang, Diana Duplakova, Kemzeke [19/9 tot 13/10] ‘Four Times Sixty: Danièle Aron… [21/9 tot 15/12] MOU – Museum Oudenaarde en de ❑ ‘Käthe-Kollwitz-Preis 2018’ – Adrian Anniversary Exhibition’ – Dirk C-mine Verbeke Foundation Vlaamse Ardennen ❑ ‘The World of Tim Burton’ [tot 28/11] Piper [tot 14/10] Braeckman, Jan De Maesschalck, Kees KANAL – Centre Pompidou ❑ ‘Groentopia / Collagemuseum / ❑ ‘Adriaen Brouwer (1605-1638). ❑ ❑ ‘Commissions’ – Raffaella Crispino, ‘Bilderkeller: Wandmalereien von Goudzwaard & Luc Tuymans [19/9 tot Geknipte portretten / Projecten – Meester van emoties’ [tot 16/12] Jürgen Böttcher / Strawalde, Harald ❑ Simona Denicolai & Ivo Provoost, Gent 13/10] ‘Hell I Am’ – Johannes Kahrs Collectie’ [tot 31/10] Metzkes, Ernst Schroeder, Horst ❑ Suchan Kinoshita, Emmanuel Van der Pamelekerk [31/10 tot 22/12] ‘low fixed media AP’ART ❑ Zickelbein’ [3/10 tot 19/12] Auwera… [tot 10/6/2019] ❑ ‘Charivari. Ihkv Barok in Oudenaarde show’ – Bart Stolle [31/10 tot 22/12] ‘Wit, een prikkelende kleurbeleving’ Knokke & Adriaan Brouwer in het MOU’ – ❑ ‘Onderwerp: Burelen’ – Haim – Antonia Lambelé en Etienne van Berlinische Galerie Morbee Gallery Gerard Herman, Jan Van Imschoot, Jos ❑ Asse Steinbach, Fischli & Weiss, Jenny Holzer, Doorslaer [11/11 tot 9/12] ❑ ‘Greed Fear Love. Photographs Marcel Broodthaers… [tot 7/1/2019] ‘Invisible Whispers’ – Christophe de Gruyter en Harald Thys, Jimmie 2008–2017’ – Loredana Nemes [tot Galerie De Ziener ❑ BARBÉ-URBAIN DemaîtreJoakim Eneroth [tot 12/11] Durham, Jacques Charlier, Dennis Tyfus… 15/10] ❑ ‘As found. Prospective heritage’ [tot ❑ ‘Toewijding’ – Mario De Brabandere 10/6/2019] ❑ ‘The home movie factory. Stan Van Steendam [tot 14/10] [tot 16/12] ❑ ‘GASAG Art Prize 2018: As We Used [tot 21/10] A project curated by Michel Gondry’ [tot Croxhapox Kortrijk to Float’ – Julian Charrière [27/9 tot 10/6/2019] ❑ ‘Sheet steel’ – Robert ❑ Bram Borloo [tot 30/9] PLAY Kortrijk Sint-Amands 8/4/2019] Borgloon Rauschenberg, Julio Gonzalez, César, ❑ Stan D’Haene [1/10 tot 21/10] ❑ ‘PLAY – All Work and More Play / Emile Verhaerenmuseum ❑ ‘Freedom. The art of the Gert Robijns’ RESETHOME Juan Gris… [tot 10/6/2019] ❑ ‘Station to ❑ Remi Verstraete [22/10 tot 11/11] Stadsparcours voor actuele kunst’ [tot ❑ ‘Constant Montald-Emile Verhaeren: Novembergruppe 1918–1935’ [9/11 tot ❑ Massimo Bartolini [16/9 tot 28/10] Station’ – Jean Prouvé, Toyo Ito, Ross ❑ Eva Dinneweth [12/11 tot 2/12] 11/11] vriendschap, kunst en poëzie’ [tot 14/10] 11/3/2019] De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 53

DAAD Galerie Kunstmuseum Bonn Hamburg Mönchengladbach ❑ ‘Wilhelm Lehmbruck. The Importance Centre Culturel Suisse ❑ ❑ ❑ ‘Walled Unwalled’ – Lawrence Abu ‘Dorothea von Stetten Kunstpreis Bucerius Kunst Forum Museum Abteiberg of the Line’ [28/9 tot 24/2/2019] ‘An Ideal for Living’ – Alexandra Hamdan [27/9 tot 18/11] 2018. Young artists from Denmark’ [tot ❑ ❑ Bachzetsis [tot 9/12] ❑ ‘Bio Mimi Cry’ ❑ ‘The Living and the Dead’ – Anton ‘The future of drawing: Algorithm / Galerie Nord / Kunstverein Tiergarten 30/9] ‘Observatory of Spirits / ko da Corbijn [tot 6/1/2019] The New in the Etzold Collection – Trier – Shirin Yousefi [tot 21/10] ❑ ‘Les plus beaux livres suisses 2017 ❑ ‘No War No Vietnam’ – John Heartfield, ma’ – Akio Suzuki [tot 30/11] Episode 2’ [tot 13/1/2019] Generator. Medienkunstlabor Trier ❑ ‘The Flâneur. From Impressionism to Deichtorhallen ❑ (primés en 2018)’ [tot 16/12] Martha Rosler, Wolf Vostell, Harun ❑ ‘[Space] Street. Life. Photography. ‘Powerbanks’ – Britta Thie [tot 14/10] ❑ ‘Generator Marx: Kapital / Digital’ Farocki, Robert Filliou, Nguyen Hoàng the Present’ [20/9 tot 13/1/2019] ❑ Centre Pompidou ❑ Seven Decades of Street Photography’ ‘The cabinet of Ramon Haze’ [11/11 [tot 9/12] Giang, Nguyen Manh Hùng, Nguyen ‘Ausgezeichnet #3: Frauke Dannert’ tot 28/4/2019] ❑ ‘Musée national d’art moderne. Nouvelle [18/10 tot 9/12] ❑ Ulla von [tot 21/10] ❑ Charline von Heyl [tot Phuong Linh, Oanh Phi Phi… [tot 6/10] 23/9] ❑ ‘Without Boundaries’ – Asger Waldsieversdorf présentation des collections modernes Brandenburg [1/11 tot 24/2/2019] (1905-1965)’ [tot 31/12] ❑ ‘Musée en Gemäldegalerie Jorn [tot 23/9] ❑ ‘AS IF’ – Ralf München John-Heartfield-Haus oeuvre(s): nouvelle présentation des ❑ ‘In neuem Licht. Werke in der Bremen Ziervogel [29/9 tot 27/1/2019] Alte Pinakothek ❑ ‘100 Years Malik-Verlag’ [tot 30/9] Wandelhalle’ [tot 31/12] ❑ ‘Bilder aus ❑ Florian Slotawa [25/10 tot 20/1/2019] ❑ ‘Vermeer – Woman in Blue Reading a collections contemporaines’ [tot 31/12] dem Dreißigjährigen Krieg. Druckgraphik GAK – gesellschaft für aktuelle Kunst ❑ ❑ ‘Histoire de l’Atelier Brancusi’ [tot Hamburger Kunsthalle Letter’ [tot 30/9] ‘Florence and its Wolfsburg aus dem Kupferstichkabinett’ [tot 11/11] ❑ ‘Further Thoughts on Earthy Materials’ 30/12/2019] ❑ ‘Histoire(s) d’une ❑ ‘Again and against. From the Collection Painters: From Giotto to Leonardo da Kunstmuseum Wolfsburg ❑ ‘Bellini plus. Forschung und – Nina Hoffmann & Kathrin Sonntag, collection’ [tot 15/4/2019] ❑ ‘Les villes, la of Contemporary Art’ [tot 19/12/2019] Vinci’ [18/10 tot 27/1/2019] ❑ ‘1968’ – Robert Lebeck [tot 23/9] Restaurierung’ [14/10 tot 21/7/2019] Kris Lemsalu, Chris Curreri, Asana rue, l’autre’ – Sabine Weiss [tot 15/10] Fujikawa, Jesse Wine… [tot 18/11] ❑ ‘Honey, I Rearranged The Collection Haus der Kunst ❑ ‘Facing India’ [tot 7/10] ❑ ‘Histoires dans la pénombre’ – Roee Rosen Hamburger Bahnhof – Museum für ❑ #3. Bouncing in the Corner. Die ‘Disjunctures’ – Vivan Sundaram [tot Kunstverein Wolfsburg [tot 29/10] ❑ Franz West (1947–2012) [tot Gegenwart Kunsthalle Bremen ❑ Vermessung des Raums’ [tot 13/1/2019] 7/10] ‘Generations Part 2: Female ❑ ‘Mach es einfach’ – Sara-Lena 10/12] ❑ ‘Le défi’ – Tadao Ando [10/10 tot ❑ ‘The Demon’s Brain’ – Agnieszka ❑ ‘What is Love? Von Amor bis Tinder’ ❑ ‘[Control] No Control – Triennale der Artists in Dialogue – Sammlung Goetz in Maierhofer, Julian Öffler, Stefan 31/12] ❑ ‘Prix Marcel Duchamp 2018’ Polska [27/9 tot 3/3/2019] ❑ ‘Painter. – Anselm Feuerbach, Edvard Munch, Photographie Hamburg’ [tot 23/9] Haus der Kunst’ [tot 27/1/2019] Panhans, Christine Schulz, Lotte Lindner, – Mohamed Bourouissa, Clément Mentor. Magician. Otto Mueller and his Aristide Maillol, Pablo Picasso, Tom ❑ ❑ ‘Nature Unleashed. The Image of Jörg Immendorff (1945-2007) [tot Till Steinbrenner [tot 4/11] Cogitore, Thu-Van Tran, Marie Voignier Network in Wrocław’ [12/10 tot Wood, Tully Arnot… [tot 21/10] 27/1/2019] ❑ ‘Archive Gallery 2018/19: ❑ Catastrophe since 1600’ [tot 14/10] [10/10 tot 31/12] ❑ ‘Le Cubisme’ [17/10 3/3/2019] ❑ ‘Whim or Sentiment or ‘Kunstpreis der Böttcherstraße’ [tot Archive in Residence – AAP Archiv ❑ Kunsthaus Hamburg Wuppertal tot 25/2/2019] ❑ ‘Une avant-garde Chance’ – Sam Pulitzer [18/10 tot 30/9] ‘Programmierte Kunst. Frühe Künstlerpublikationen / Archive Artist Computergraphik’ [tot 11/11] ❑ ‘Further Thoughts on Earthy Materials’ polonaise’ – Katarzyna Kobro et Wladyslaw 14/4/2019] ❑ ‘Elephant in the room. Publications’ [5/10 tot 7/10/2019] Von der Heydt-Kunsthalle Strzeminski [24/10 tot 14/1/2019] Sculptures of the Marx Collection and – Katinka Bock, Jennifer Tee, Judith ❑ ‘Was das Foto verschweigt’ – Bogomir Kunstbau München/Lenbachhaus the Collection of the Nationalgalerie’ Duisburg Hopf, Ingo Vetter, Anna Lena Grau… [tot Ecker [23/9 tot 17/2/2019] Fondation Cartier 25/11] ❑ ‘Picture Perfect – Views from the 19th ❑ [1/11 tot 20/10/2019] LehmbruckMuseum ‘Southern Geometries, from Mexico to Century’ [tot 31/12] ❑ ‘Untitled (For Von der Heydt-Museum Patagonia’ [14/10 tot 30/1/2019] Haus am Lützowplatz ❑ ‘Reichtum/Wealth: Schwarz ist Gold/ Kunstverein Hamburg ❑ Paula Modersohn-Becker (1876-1907) ❑ Ho Tzu Nyen [tot 7/10] Ksenija)’ – Dan Flavin [tot 30/9] ❑ ‘November. Versuch über eine Black Is Gold. Art & Coal’ – Robert ❑ ‘Films (1970–1999)’ – Marcia Hafif [tot 6/1/2019] Fondation Louis Vuitton Smithson, Katinka Bock, Marcel ❑ ‘Staging Realities II’ [tot 14/10] ❑ Egon Schiele / Jean-Michel Basquiat Revolution’ – Robert Barta, Julius von ❑ [tot 30/9] ❑ ‘Fantastic! Alfred Kubin and Bismarck, Mariechen Danz, Tracey Moffatt, Broodthaers, William Kentridge, Peter ‘Klassenverhältnisse – Phantoms of [3/10 tot 14/1/2019] Perception’ – Jean-Marie Straub / the Blue Rider’ [9/10 tot 17/2/2019] Bettina Pousttchi, Katja Strunz [tot 18/11] Buggenhout… [tot 7/10] ❑ Grand Palais Danièle Huillet, Tobias Zielony, Sigmar ‘World Receivers’ – Georgiana ❑ ‘Eblouissante Venise! Venise, les arts Haus der Kulturen der Welt MKM – Museum Küppersmühle für Polke, Thomas Hirschhorn… [27/10 tot Houghton (1814–1884), Hilma af Klint Frankrijk et l’Europe au XVIIIe siècle’ [26/9 tot ❑ ‘The Most Dangerous Game. Der Weg Moderne Kunst 27/1/2019] (1862–1944), Emma Kunz (1892–1963) der Situationistischen Internationale in ❑ ‘Kunst & Kohle. Hommage an Jannis / films by James & John Whitney and 21/1/2019] ❑ Miró [3/10 tot 4/2/2019] Altkirch den Mai 68’ [27/9 tot 10/12] Kounellis’ – Ayse Erkmen, Anselm Kiefer, Hannover Harry Smith [6/11 tot 10/3/2019] Jeu de Paume Michael Sailstorfer, Sun Xun, Timm Crac Alsace ❑ ‘Anarchitecte’ – Gordon Matta-Clark KINDL – Zentrum für zeitgenössische Kestner Gesellschaft Museum Brandhorst Ulrichs, Bernar Venet [tot 28/10] ❑ ❑ Edit Oderbolz [14/10 tot 13/1/2019] [tot 23/9] ❑ ‘Blackboard’ – Bouchra Kunst ❑ Nevin Aladag [tot 4/11] ‘Tour de Madame’ – Jutta Koether [tot Khalili [tot 23/9] ❑ ‘Géopolitique de ❑ ‘Plateau und Halbfigur – Site-specific ❑ Roman Signer [tot 4/11] 21/10] Düsseldorf Bordeaux l’oubli’ – Daphné Le Sergent [tot 23/9] work’ – Thomas Scheibitz [tot Pinakothek der Moderne / Neue Sprengel Museum Hannover ❑ ‘Politiques du visible’ – Dorothea 12/5/2019] ❑ ‘Things Doing Their Thing’ K20, Kunstsammlung Nordrhein- Pinakothek CAPC Musée d’Art Contemporain ❑ ‘El Lissitzky. The Abstract Cabinet. The Lange (1895-1966) [16/10 tot – Kathrin Sonntag [tot 27/1/2019] Westfalen ❑ ‘Himalaya Goldsteins Stube’ – Pipilotti ❑ ‘[SIC]. Oeuvres de la Collection du ❑ New Reconstruction’ [tot 31/12] 27/1/2019] ❑ ‘Le temps et l’histoire me ❑ ‘Routinised Absurdity’ – Aleksey ‘museum global Paul Klee. Eine Rist [tot 31/12] ❑ ‘Futuro. A Flying CAPC’ [tot 27/10] ❑ ‘Géopolitique de ❑ ‘Fake News: Original + Fälschung + recouvrent’ – Ana Mendieta (1948-1985) Kondratyev, Sandra Lazzarini, Ben Zank, Sammlung auf Reisen’ [13/10 tot Saucer in Town’ [tot 22/2/2022] ❑ ‘The l’oubli’ – Daphné Le Sergent [tot 30/9] ❑ Kopie + …’ [tot 31/12] ❑ Günter Haese [16/10 tot 27/1/2019] ❑ ‘Apprendre la uno Calypso… [30/9 tot 3/2/2019] 10/3/2019] ‘museum global. Michael & Eleonore Stoffel Foundation ❑ Danh Vo [tot 28/10] ❑ ‘Paul Bonet Mikrogeschichten einer ex-zentrischen – Hans Uhlmann [tot 7/10] langue (présent continu I)’ – Alejandro Kulturforum acquires five works by Anselm Kiefer’ (1889-1971). Dessins pour reliures Moderne’ [10/11 tot 10/3/2019] ❑ ‘Anne Collier: photographic’ [19/9 tot Cesarco [16/10 tot 27/1/2019] ❑ ‘Max Beckmann. The Barbara Göpel [tot 31/12] ❑ ‘Reise nach Jerusalem’ – compilés par Florian Pumhösl’ [12/10 tot 6/1/2019] ❑ Bequest’ [26/10 tot 13/1/2019] K21, Kunstsammlung Nordrhein- Olaf Metzel [tot 31/12] ❑ ‘PI’ – Roni 20/1/2019] Alejandro Cesarco [12/10 Lafayette Anticipations Westfalen Horn [tot 23/9] ❑ ‘Königsklasse IV: tot 24/2/2019] ❑ Simon Fujiwara [13/10 tot 6/1/2019] Kunstbibliothek Karlsruhe ❑ ‘What’s love got to do with it’ – Lutz Laib, Warhol, Flavin, Rainer, Basquiat’ ❑ ‘The ABC of Travel. The 150th Anniversary Le Plateau – Frac Ile de France Bacher [tot 6/1/2019] Badischer Kunstverein [tot 3/10] ❑ ‘Photography Today: Private Dijon of the Kunstbibliothek’ [20/9 tot 6/1/2019] ❑ Elad Lassry [20/9 tot 9/12] ❑ Cao Fei [6/10 tot 13/1/2019] ❑ ‘200 SISTERS SOUVENIRS. 200 Public Relations’ [tot 7/10] ❑ ‘Around us Le Consortium Kunstgewerbemuseum years of exhibition catalogues, side notes MAM – Musée d’Art moderne de la KAI 10 Raum für Kunst the city. Exhibition from the collection of ❑ ‘L’Almanach 18. 3e biennale ❑ ‘Under One Roof – Furniture, Decor, and slippery images, a feminist exhibition Ville de Paris ❑ ‘ars viva 2019’ – Niko Abramidis & the Ann and Jürgen Wilde Foundation’ internationale d’Art contemporain du Possibilities. Ludwig Mies van der Rohe [mis]reading’ – Rebecca Stephany [tot ❑ ❑ ‘L’espace est silence’ – Zao Wou-Ki NE, Cana Bilir-Meier, Keto Logua [7/10 [tot 17/1/2019] ‘The Architecture Consortium’ [tot 14/10] at the Kunstgewerbemuseum’ [tot 30/11] 30/12] ❑ ‘Artistic practice in Karlsruhe’ [tot 6/1/2019] ❑ ‘Quelque part dans le tot 20/1/2019] Under King Ludwig II – Palaces and ❑ ‘Food Revolution 5.0 – Design for [tot 19/9] ❑ ‘200 Years of Badischer Factories’ [26/9 tot 13/1/2019] ❑ ‘Grande Dunkerque désert’ – Ron Amir [tot 2/12] Tomorrow’s Society’ [tot 30/9] KIT – Kunst im Tunnel Kunstverein: Alliances – Chapter II’ [tot Decorazione. Italian Monumental Musée d’Orsay Frac Nord-Pas de Calais ❑ ‘Berlin Treasure Houses. 150 Years of ❑ ‘Honey’ – Natalie Häusler [tot 23/9] 1/12] ❑ ‘Get Rid Of Meaning’ – Kathy Painting in Prints. Works From Three ❑ ‘Picasso. Bleu et rose’ [18/9 tot ❑ ‘Tubologie – nos vies dans les tubes’ – Kunstgewerbemuseum’ [tot 23/9] ❑ ‘Watch Out! Stiftung imai und KIT Acker [5/10 tot 2/12] Centuries’ [13/10 tot 6/1/2019] 6/1/2019] ❑ ‘Orsay vu par Julian Maarten Van Severen, Peter Friedl, ❑ ‘Design Views Vol. IX. Design zeigen junge Medienkunst’ [12/10 tot Schnabel’ [10/10 tot 13/1/2019] Städtische Galerie Karlsruhe La Monte Young & Marian Zazeela, Impressionism’ – studio b severin [26/9 tot 11/11] Münster ❑ ‘Renoir père et fils. Peinture et ❑ ‘Blickkontakt. Gesichter einer Rosemarie Trockel… [tot 30/12] 17/10] ❑ ‘Inside Out. Understanding the art cinéma’ [6/11 tot 27/1/2019] Kunsthalle Düsseldorf Sammlung’ [tot 20/1/2019] Kunsthaus Kannen ❑ ‘Siège. L’Objet du discours. Focus sur of furniture making’ [2/11 tot 24/2/2019] ❑ ‘Harald Szeemann. Grandfather: A Zentrum für Kunst und ❑ ‘Textur, Gewebe, Spuren. Abstrakte la collection design du Frac Grand-Large’ Musée de l’Orangerie Kupferstichkabinett Pioneer Like Us’ [13/10 tot 20/1/2019] Medientechnologie – ZKM Zeichnungen und Textilbilder’ – Josef [22/9 tot 30/12] ❑ Ève Chabanon et ❑ ‘Les contes cruels de Paula Rego’ ❑ ❑ ‘From Rembrandt’s Workshop. Drawings ‘Harald Szeemann: Museum of ❑ ‘ZKM_Gameplay’ [tot 31/12] König, Heinz Thomas, Erwin Winter, Sacha Golemanas [22/9 tot 30/12] [17/10 tot 14/1/2019] from the Rembrandt School’ [tot 18/11] Obsessions’ [13/10 tot 20/1/2019] Laura Rammo [tot 30/9] ❑ ‘AppArtAward 2016 – Highlights’ [tot LAAC – Lieu d’Art et Action Musée du Louvre KW Berlin Kunstverein für die Rheinlande und 31/12] ❑ ‘Open Codes. Living in Digital Westfälischer Kunstverein Contemporaine ❑ ‘Throne’ – Kohei Nawa [tot 14/1/2019] ❑ ‘K, A Year with Prem Krishnamurthy’ Westfalen Worlds’ [tot 6/1/2019] ❑ ‘Art in Motion. ❑ ‘Nam June Paik Award 2018 – ❑ ‘Nos Incontournables’ [tot 31/12] ❑ ‘Gravure en clair-obscur’ – Cranach, [tot 16/12] ❑ ‘What is he afraid of?’ – ❑ ‘Sol Calero’ – Pica Pica [tot 28/10] 100 Masterpieces with and through Internationaler Medienkunstpreis der ❑ ‘Un autre œil, d’Apollinaire à Raphaël, Rubens… [18/10 tot 14/1/2019] ❑ Evelyn Taocheng Wang [27/9 tot 30/9] Museum Kunst Palast Media’ [tot 10/2/2019] ‘Through the Kunststiftung NRW’ – Andreas aujourd’hui’ [22/9 tot 24/3/2019] ❑ ‘Un rêve d’Italie. La collection du ❑ ‘Retrospective 1965–2017’ – Beatriz ❑ ❑ Soundproof Curtain. The Polish Radio Angelidakis, Melanie Bonajo, Antoine marquis Campana’ [7/11 tot 11/2/2019] ❑ Jan Fišar [tot 7/10] Giovanni González [13/10 tot 6/1/2019] ‘Real Battista Beinaschi [tot 7/10] ❑ ‘Anthony Experimental Studio’ [tot 6/1/2019] Catala, Hanne Lippard, Sondra Perry Grenoble Doll Theatre’ – Sidsel Meineche Hansen Musée du Luxembourg Cragg in the Ehrenhof’ [tot 10/2/2019] [10/11 tot 3/2/2019] ❑ [3/11 tot 6/1/2019] ❑ ‘Deliquescing’ – Kleve CNAC – Magasin Alphonse Mucha (1860-1939) [tot ❑ ‘Walter Ophey (1882–1930). With ❑ ‘Je marche donc nous sommes. 27/1/2019] Steve Bishop [3/11 tot 6/1/2019] flying colours’ [tot 13/1/2019] Museum Kurhaus Kleef Neuss ❑ ‘Womb Life’ – Tamara Henderson Académie de la Marche’ – Francis Alÿs, Musée national Eugène Delacroix ❑ Haim Steinbach [22/9 tot 27/1/2019] Langen Foundation – Raketenstation [3/11 tot 6/1/2019] Trisha Brown, Yoko Ono, Katia Kameli, ❑ ‘Une lutte moderne. De Delacroix à Essen Hombroich Corita Kent… [tot 14/10] nos jours’ [tot 3/12] Martin-Gropius-Bau Köln ❑ ‘How To See [What Isn`t There]. A ❑ Museum Folkwang ‘Gurlitt: Status Report. An Art Dealer ❑ ‘Collecting Worldwide’ [tot 21/11] Kölnischer Kunstverein Group Show of Works From the Burger Lens Palais de Tokyo ❑ in Nazi Germany’ [tot 7/1/2019] ❑ ‘Panoptikum’ – Roland Topor ❑ Julien Ceccaldi Solito [tot 11/11] Collection Hong Kong’ [tot 17/3/2019] ‘ON AIR – Carte Blanche à Tomás ❑ ‘Restless Times. Archaeology in Louvre Lens (1938–1997) [tot 30/9] ❑ ‘Digging Saraceno’ [17/10 tot 6/1/2019] Germany’ [21/9 tot 6/1/2019] Museum Ludwig Thomas Schütte Foundation ❑ ‘Trésors – un ensemble exceptionnel Sculptures’ – Kristina Berning [tot 7/10] ❑ ❑ Richard Long [tot 16/12] d’une dizaine de trésors nationaux acquis Petit Palais – Musée des Beaux-Arts de ❑ ‘Crash’ – Lee Bul [29/9 tot 13/1/2019] ❑ Aenne Biermann [tot 30/9] ‘The Tempest Society / Twenty-Two ❑ ‘Doing the Document. Photographs récemment par l’État pour le musée du la Ville de Paris Museum für Fotografie ❑ Hours’ – Bouchra Kahlili [tot 21/10] from Diane Arbus to Piet Zwart. The Regensburg Louvre’ [tot 1/10] ❑ ‘AMOUR’ – Memling, ‘Les Impressionnistes à Londres. Artistes ❑ ‘Between Art & Fashion. Photographs ❑ ‘Uncannily Real. Italian Painting of Bartenbach Donation’ [tot 6/1/2019] Fragonard, Delacroix, Rodin, Claudel, Niki français en exil, 1870-1904’ [tot 14/10] from the Collection of Carla Sozzani’ [tot Kunstforum Ostdeutsche Galerie ❑ the 1920s’ [28/9 tot 13/1/2019] ❑ ‘Gabriele Münter (1877–1962). ❑ de Saint Phalle… [26/9 tot 21/1/2019] ‘Jakuchû (1716-1800). Le Royaume 18/11] ❑ ‘Artist Complex. Photographic ❑ ‘Schlachter des guten Gewissens. Der ektor garcia [18/10 tot 2/12] Painting to the Point’ [tot 13/1/2019] coloré des êtres vivants’ [tot 14/10] Portraits from Baselitz to Warhol. Platen Zeichner Paul Holz (1883–1938)’ [5/10 ❑ ‘Photography Room: Alexander von Metz Collection’ [tot 7/10] ❑ ‘Seen By #10. tot 13/1/2019] Esslingen Humboldt’ [13/10 tot 3/2/2019] Villeneuve d’Ascq conlang’ [tot 7/10] ❑ ‘Berlin in der Centre Pompidou Metz Galerie der Stadt Esslingen – Villa LaM – Lille Métropole Musée d’art Revolution 1918/19 Fotografie, Film, SK Stiftung Kultur Rheinsberg ❑ ‘L’Aventure de la couleur. Œuvres Merkel/Bahnwärterhaus ❑ phares du Centre Pompidou’ [tot moderne, d’art contemporain et d’art Unterhaltungskultur’ [9/11 tot 3/3/2019] ❑ ‘Jahresausstellung im Tanzmuseum: Kurt Tucholsky Literaturmuseum ‘Zeichnungen, Holzschnitte, Autopsie in Schwarz/Weiss’ – Gert 22/7/2019] ❑ ‘Installation: Pénétrable brut Neuer Berliner Kunstverein ❑ ‘Vortex. Für Marguerite Duras’ – ❑ Fotografien’ – Wolfgang Gäfgen [tot Weigelt [tot 27/1/2019] Jaune’ – Jésus-Rafael Soto [tot 2/10] ‘Rodin et les mouvements de danse’ ❑ ‘A 37 90 89. Die Erfindung der ❑ Dieter Appelt [tot 4/11] 21/10] ‘Design made in Esslingen’ ❑ ‘Masterpieces – Photographs from ❑ ‘Jean-Luc Vilmouth, Café Little Boy, [28/9 tot 6/1/2019] Neo-Avantgarde’ – Jef Cornelis/James – Herbert Hirche, Egon Eiermann, Hans 2002’ [tot 7/1/2019] ❑ ‘Environnement ❑ ‘Danser brut’ – Georges Méliès, Lee Byars, Jef Cornelis/Marcel “People of the 20th Century”’ – August Siegen Erich Slany [tot 21/10] Sander [tot 27/1/2019] chromatique, Carlos Cruz-Diez’ [tot Charlie Chaplin, Valeska Gert, Dennis Broodthaers [27/9 tot 27/1/2019] Museum für Gegenwartskunst Siegen ❑ ‘A Look at the Collections: 16/9/2019] ❑ ‘The Well-Tuned Piano in Oppenheim, Arnulf Rainer, Adolf Wölfli, ❑ Geta Bratescu [27/9 tot 25/1/2019] ❑ ‘Landschaft, die sich erinnert’ – Aglaia Frankfurt am Main LVR-LandesMuseum Bonn and Die The Magenta Lights’ – La Monte Young Vaslav Nijinski… [28/9 tot 6/1/2019] ❑ ‘Fassade: Ceal Floyer’ [27/9 tot Konrad, Forensic Architecture, Paul Virilio, Deutsches Architektur-Museum – DAM Photographische Sammlung/ SK Stiftung et Marian Zazeela [22/9 tot 7/1/2019] 31/8/2019] Susanne Kriemann, Anselm Kiefer… [tot ❑ ‘Living the region Rhine\Main’ [tot Kultur’ – Hugo Erfurth [tot 27/1/2019] ❑ ‘Peindre la nuit’ [13/10 tot 15/4/2019] 30/9] ❑ ‘Sigmar Polke und die 1970er Pergamonmuseum 14/10] ❑ ‘Forever New: Frankfurts Old ❑ ‘August Sander Award 2018’ – Jahre. Netzwerke, Experimente, ❑ ‘Buildings that Fill My Eye: The Town – Building between Dom and Francesco Neri [tot 27/1/2019] Paris Architectural Heritage of Yemen’ [tot Identitäten’ [4/11 tot 10/3/2019] Groot-Brittannië Römer since 1900’ [22/9 tot 10/3/2019] Temporary Gallery Bibliothèque Nationale de France 14/10] ❑ ‘Hybrid Tbilisi – Reflections on ❑ ‘Straub/Huillet/Cézanne. One Doesn’t Stuttgart ❑ ‘Picasso d’après les maîtres. Cornwall Schinkel Pavillon architecture in Georgia’ [29/9 tot Paint Souls’ – Jean-Marie Straub/ L’influence de l’art ancien dans les ❑ Kunstmuseum Stuttgart Tate St Ives ❑ ‘Hey Panopticon! Hey Asymmetry!’ 13/1/2019] ‘Houses of the Year 2018 Danièle Huillet, Peter Handke, Xavier estampes de Picasso’ [tot 11/2/2019] ❑ ‘Ann-Kathrin Müller’ [tot 7/10] ❑ Patrick Heron [tot 30/9] – Henrik Olesen [tot 21/12] ❑ ‘Proof of – The best single-family dwellings’ [6/10 Roussel, Benoît Maire, Joëlle Tuerlinckx, ❑ ‘Épreuves d’imprimeur. Estampes de Work. Curated by Simon Denny in tot 25/11] ❑ ‘Best Highrises 2018/2019 ❑ ‘Ecstasy’ [29/9 tot 24/2/2019] ❑ Nashashibi / Skaer [20/10 tot Gerald Domenig… [tot 16/12] ❑ l’atelier Franck Bordas’ [2/10 tot 25/11] dialogue with Distributed Gallery, Harm – The international highrise award 2018’ Benjamin Bronni [27/10 tot 29/9/2019] ❑ ‘Les combats de Minuit: dans la 6/1/2019] Wallraf-Richartz-Museum van den Dorpel, Sarah Hamerman and [3/11 tot 3/3/2019] Staatsgalerie Stuttgart bibliothèque de Jérôme et Annette ❑ ‘The Sunday of Life. Lifestyle in the Sam Hart, Kei Kreutler, Aude Launay ❑ ‘Ernst Ludwig Kirchner – The unknown Lindon’ [9/10 tot 9/12] ❑ ‘Les Nadar, Leeds Frankfurter Kunstverein Baroque’ [tot 30/6/2019] and Anna-Lisa Scherfose’ [tot 21/12] ❑ ‘Dresden Frankfurt Dance Company: Collection’ [tot 21/10] ❑ ‘Schaufenster une légende photographique’ [16/10 tot Henry Moore Institute Sohm IX: Duchampiana’ [tot 6/1/2019] 3/2/2019] ❑ ‘Make it new. Conversations ❑ ‘Out of the Block: Henry Moore Tchoban Foundation Museum für Framing Reality’ [28/9 tot 30/9] Krefeld Architekturzeichnung ❑ ‘Site-specific installation: Die Große ❑ ‘Wilhelm Lehmbruck. Variation and avec l’art mediéval – Carte blanche à Jan Carvings’ [tot 28/10] ❑ Senga Nengudi ❑ ‘Opening Lines: Sketchbooks of Ten Illusion’ – Winter/Hörbelt [28/9 tot Kaiser Wilhelm Museum Perfection’ [28/9 tot 24/2/2019] Dibbets’ [6/11 tot 10/2/2019] [21/9 tot 17/2/2019] Modern Architects’ – Hans Poelzig, Le 17/3/2019] ❑ ‘Backbonding to the World. ❑ ‘The practical and the ideal’ – Peter Corbusier, José Van Hee, Peter Märkli, About the poetic in Elements and Behrens (1868-1940) [tot 14/10] Riet Eeckhout… [tot 7/10] Materials’ – Hicham Berrada, Lucy Dodd, ❑ ‘From Idea to Form. Design and Sam Falls [31/10 tot 13/1/2019] Craftsmanship in Dialogue’ – Domeau & GOSIE VERVLOESSEM VESNA FAASSEN & LUKAS VERDIJK Pérès [tot 14/10] Bielefeld Portikus ❑ Bielefelder Kunstverein ‘o potio n.’ – Thea Djordjadze [tot Leverkusen ❑ ‘Scripts’ – Peter Wächtler, Cally 11/11] Spooner, Pauline Boudry / Renate Museum Morsbroich Schirn Kunsthalle Frankfurt ❑ ‘The Flexible Plan: The Rococo in Lorenz, Studio for Propositional ❑ Neïl Beloufa [tot 28/10] Cinema… [tot 4/11] ❑ Contemporary Art’ – Markus Schinwald, ‘Wilderness’ – Mark Dion, Jean Cornelia Badelita, Anri Sala, Karla Kunsthalle Bielefeld Dubuffet, Max Ernst, Georgia O’Keeffe, Black, Anke Eilergerhard, Edith ❑ ‘Bilder einer Sammlung. 50 Jahre Henri Rousseau, Gerhard Richter… Dekyndt… [23/9 tot 6/1/2019] Kunsthalle Bielefeld’ [29/9 tot 27/1/2019] [1/11 tot 3/2/2019] Städel Museum Mannheim SVEN AUGUSTIJNEN Bonn ❑ 05.10 tot Manuel Franke [tot 23/9] Kunsthalle Mannheim ❑ Bonner Kunstverein Lotte Laserstein (1898–1993) [19/9 ❑ ‘Remembering: From the History of an 13.12.2018 ❑ ❑ Ella Kruglyanskaya [tot 11/11] tot 17/3/2019] ‘In the Labyrinth of Institution’ [tot 1/1/2020] Bundeskunsthalle Bonn Modernism’ – Victor Vasarely ❑ ‘(Re)discovery – The Kunsthalle ❑ ‘Outdoor’ – Jeppe Hein, Thomas (1906–1997) [26/9 tot 13/1/2019] Mannheim from 1933 to 1945 and the Schütte, Michel Majerus, Superflex… [tot Consequences’ [tot 1/1/2020] 28/10] ❑ ‘Heavy Metal Honey’ – Vajiko Freiburg ❑ ‘CALLOT. Graphische Monumente’ [tot Chachkhiani [tot 7/10] ❑ ‘The Playground Kunstverein Freiburg 25/11] ❑ ‘Konstruktion der Welt: Kunst Project’ [tot 28/10] ❑ ‘Princely Painters’ ❑ Amy Lien & Enzo Camacho [tot und Ökonomie – 1919-1939 und & SAMMY BALOJI [28/9 tot 27/1/2019] 28/10] 2008-2018’ [12/10 tot 3/2/2019] cc strombeek — gemeenteplein 1, 1853 strombeek-bever www.ccstrombeek.be De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 54

Liverpool ❑ ‘Een Ontembare Kracht. Het kind als Bergen Eindhoven Otterlo Zundert Tate Liverpool inspiratiebron voor CoBrA en kunst van Museum Kranenburgh Campina Melkfabriek Kröller-Müller Museum Vincent Van Goghhuis ❑ ‘Everybody Razzle Dazzle: take a ride nu’ – Shinkichi Tajiri, Monster Chetwynd, ❑ ‘Het geheim van Gestel’ [tot 30/9] ❑ ‘Robot Love’ – Pierre Huyghe/Philippe ❑ Sjoerd Buisman [tot 30/9] ❑ ‘Naar Van Gogh’ – Suat Ogüt, Matthew on the Dazzle Ferry by Peter Blake’ [tot Adelita Husni-Bey, Liz Magic Laser, ❑ ‘Ans Wortel. Bohemienne in Bergen’ Parreno, L.A. Raeven, Hito Steyerl, Gijs ❑ ‘Jan Dibbets. Perspectiefcorrecties’ Day Jackson, Raul Ortega Ayala, Niek 6/4/2019] ❑ ‘Life In Motion’ – Egon Smarin… [6/10 tot 3/2/2019] [tot 30/9] ❑ ‘B is for Bird’ – Eva Frieling/Job Wouters, Aleksandra [tot 21/10] ❑ ‘Jubileumtentoonstelling Hendrix, Stijn Peeters, Vik Muniz [tot Schiele/ Francesca Woodman [tot 23/9] Kot’átková, Paul Kooiker, Daan van Domanovic… [tot 2/12] Vereniging Rembrandt: Als kunst je lief 6/1/2019] ❑ ‘Liverpool Biennial. Beautiful world, Amsterdam Golden, David Jablonowski… [tot 30/9] is. 80 belangrijke aanwinsten voor 40 ❑ MU where are you?’ [tot 28/10] andriesse eyck galerie ‘Bloot – het kwetsbare lichaam’ – ❑ ‘Back End’ – Dries Depoorter [tot 23/9] musea!’ [30/9 tot 3/2/2019] ❑ ‘Op Art in Focus’ [tot 5/7/2020] ❑ Thomas Struth [tot 13/10] Rineke Dijkstra, Berend Strik, Hans Eijkelboom, Melanie Bonajo, Alexandra Onomatopee – bookshop and Rijs Botanische Tuin Zuidas exhibition space London ❑ Bircken… [14/10 tot 3/2/2019] Rijsterbos Zwitserland ‘Agora. The dynamic of watching and ❑ ‘Being as becoming. Liberating-art Barbican Art Gallery being watched’ – Timo Aho, Aoife ❑ ‘LÛD Sound Art in Rijsterbos’ – Voebe and/or liberating art’ – Philippine Aarau ❑ ‘Display: The Hull of a Large Ship: Breda de Gruyter, Florian Hecker, Laura Maes, McGarrigle, Catherine E. van Olden, Hoegen, Alex Farrar [tot 30/10] Five contemporary architects respond to Club Solo Matt Mullican, Falke Pisano, Peter Aargauer Kunsthaus Lauren La Rose [22/9 tot 23/9] ❑ ‘Back Stages’ – Katrin Korfmann, Jens the original Barbican plans’ – 6a, Casper ❑ ‘Solo 18’ – Karel Doing [tot 21/10] Zegveld… [tot 15/10] ❑ ‘Pictures for Everyone. Prints and De Appel Pfeifer [tot 30/9] ❑ ‘There is Nothing Mueller Kneer, Carmody Groarke, Multiples 1980-2018’ – Thomas Huber ❑ ‘n.paradoxa – international feminist Connected, Nothing Distinct’ – Esther ❑ OFFICE Kersten Geers David Van ❑ Delft Rotterdam [tot 11/11] ‘On the Road. 10 years of art journal’ [tot 28/9] ‘Quilt #23 (Wies Venrooy, Hans Demeulenaere [tot 30/9] CARAVAN – Series of Exhibitions of Severen, Witherford Watson Mann [tot 38CC A Tale of a Tub ❑ Smals)’ – Philipp Gufler [tot 28/9] Van Abbemuseum Young Art’ [tot 30/9] ❑ ‘Surrealism 11/11] ‘Wetwang Slack’ – Francis ❑ ‘NOT the Actual Sit’ – Marleen ❑ ‘We know what it is for, we who have De Brakke Grond ❑ ‘Van wie is de straat? Visies op onze Switzerland’ [tot 2/1/2019] Upritchard [27/9 tot 6/1/2019] Sleeuwits [tot 21/10] used it’ – Basel Abbas & Ruanne ❑ ❑ ‘Forward Escape Into the Past’ – Jim publieke ruimte’ [tot 31/3/2019] ‘Modern Couples. Art, Intimacy and ❑ ‘10 jaar 38cc’ [28/10 tot 16/12] Abou-Rahme [tot 4/11] the Avant-garde’ [10/10 tot 27/1/2019] Campers [tot 13/10] ❑ ‘The Making of Modern Art – Een Basel Galerie De Zaal verhaal over moderne kunst’ [tot Garage Rotterdam National Gallery De Oude Kerk Fondation Beyeler ❑ ‘More and Bigger Lies’ – Lorenzo 3/1/2021] ❑ ‘The Way Beyond Art’ [tot ❑ ‘Prosecute my Posture’ – Yael Davids, ❑ ‘Course of Empire’ – Ed Ruscha [tot ❑ Giorgio Andreotta Calò [tot 23/9] ❑ ‘Balthus (1908–2001)’ [tot 1/1/2019] Pompa [tot 28/10] ❑ ‘Scanogramms’ – 3/1/2021] ❑ ‘Werksalon – activities with Milena Naef, Jimmy Robert, Grace 7/10] ❑ ‘Eden to Empire’ – Thomas Cole EYE Film Instituut Nederland Ria Patricia Röder [10/11 tot 23/12] constituencies’ [tot 3/1/2021] Schwindt [tot 28/10] Kunsthalle Basel (1801–1848) [tot 7/10] ❑ ‘Courtauld ❑ Ryoji Ikeda [tot 2/12] ❑ ‘Disease of the Eyes’ – Sanya ❑ ‘Museum als Parlement. Het Het Nieuwe Instituut Impressionists: From Manet to Cézanne’ Kantarovsky [tot 11/11] ❑ ‘Kunstkredit Fotografie Museum Amsterdam (Foam) Den Haag Volksparlement van Rojava in het Van ❑ ‘Dissident Gardens’ [tot 23/9] [17/9 tot 20/1/2019] ❑ Mantegna and Basel-Stadt. Le vent nous portera…’ ❑ ❑ ‘Rayon Vert’ – Senta Simond [tot 1646 Abbemuseum’ [tot 17/3/2019] ❑ ‘Steve Bannon: A Propaganda Bellini [1/10 tot 27/1/2019] ‘Lorenzo. ❑ [23/9 tot 7/10] ❑ ‘Die Schönsten Lotto Portraits’ [5/11 tot 10/2/2019] 28/10] ❑ Masahisa Fukase [tot 12/12] ❑ ‘Hist-i-o-ry/ L’affare del secolo’ – ‘Graphite Knots’ – Gam Bodenhausen Retrospective. Een tentoonstellings- ❑ [tot 1/10] ❑ ‘Spectrum I’ – Monira Al Schweizer Bücher des Jahres 2017’ ‘Double Enclosure’ – Paul Mpagi Hamid El Kanbouhi [tot 7/10] project van Jonas Staal’ [tot 23/9] ❑ Royal Academy of Arts Sepuya [tot 18/11] ❑ ‘Loading… Works Qadiri [tot 31/12] ❑ ‘30 jaar [11/10 tot 21/10] ‘Daylength of a Fotomuseum Den Haag ❑ ‘Prix de Rome Architectuur 2018’ ❑ ‘Invisible Landscapes – Act I: Home’ from the Foam Collection’ [tot 18/11] Heinekenprijs voor de Kunst’ [tot 30/9] room’ – Tania Pérez Córdova [26/10 tot ❑ ‘Sequence’ – Klaus Baumgärtner [tot [19/10 tot 10/3/2019] – MAIO [tot 24/9/2019] ❑ ‘Serpent and ❑ ‘KNUST – grafische afdeling van het 6/1/2019] Framer Framed 3/2/2019] ❑ ‘Generation Wealth’ – Shadow’ [tot 10/10] ❑ ‘An Allegory of kunstenaarsinitiatief Extrapool uit Joey Ramone Kunstmuseum Basel ❑ ‘UnAuthorised Medium’ – Korakrit Lauren Greenfield [tot 3/2/2019] ❑ Painting’ – Sarah Pickstone [tot 18/8/2019] Nijmegen’ [tot 5/11] ❑ ‘In Poland, David ‘The Brutality of Fact I II III’ – Tudor ❑ ‘War Games’ – Martha Rosler & Hito Arunanondchai, Ho Rui An, Erika Tan, ❑ ‘British Watercolours. From the Collection Galerie Maurits van de Laar Bowie was a woman’ [tot 18/11] Bratu [tot 17/11] Steyerl [tot 20/1/2019] ❑ ‘The music of Sau Bin Yap… [16/9 tot 18/11] of BNY Mellon’ [tot 16/12] ❑ ‘The Art of ❑ ‘The Path of The Caterpillar’ – Karin ❑ ‘The Tick’ – Josefin Arnell [8/10 tot Kunsthal Rotterdam color: 1967–1973’ – Sam Gilliam [tot Making Buildings’ – Renzo Piano [tot Galerie Fons Welters van Dam, Ed Pien [tot 7/10] ❑ Cedric 31/3/2019] ❑ ‘Viktor&Rolf: Fashion Artists 25 Years’ 30/9] ❑ ‘Black Madonna’ – Theaster 20/1/2019] ❑ ‘Oceania’ [29/9 tot 10/12] ❑ ‘Becoming El Bobo’ – Bob Eikelboom ter Bals Shary Boyle, Marjolijn van der [tot 30/9] ❑ Nazif Lopulissa [tot 28/10] Gates [tot 21/10] ❑ ‘My dear Hodler! ❑ ‘Invisible Landscapes – Act II: [tot 20/10] Meij [14/10 tot 11/11] Enschede ❑ ‘T-shirt Truth’ – Susan Barnett [tot Documents from the archive of Carl Environment’ – Dark Matter Laboratories Galerie Onrust Galerie Ramakers 16/12] ❑ ‘Hugo Claus, Con amore’ [tot Albert Loosli’ [tot 14/10] ❑ ‘Bitte nicht [5/10 tot 20/1/2019] ❑ ‘Klimt/Schiele. Concordia ❑ ❑ ‘Ym’ – Derk Thijs [tot 6/10] ❑ Joncquil / Ton van Kints [tot 30/9] ❑ ‘Annex’ – Akay, Jeroen Erosie, Boirs 16/12] ‘Actie/Reactie 100 jaar lächeln! Der Mensch im Spiegel der Drawings from the Albertina Museum, kinetische kunst’ [22/9 tot 20/1/2019] ❑ Jan van Munster [7/10 tot 4/11] Tellegen [tot 25/11] Éditions Paul-Martial’ [tot 14/10] Vienna’ [4/11 tot 3/2/2019] Galerie Ron Mandos ❑ ‘Fokus Samuel Buri’ [tot 11/11] ❑ ‘Cabinet of Curiosities’ – Hans Op de GEM Museum voor Actuele Kunst Museum Boijmans Van Beuningen Tate Britain ❑ ❑ Antoni Clavé [tot 3/2/2019] Beeck [tot 27/10] ❑ ‘Postnaturalia’ ❑ ‘Geluidsgolven. Dick Raaijmakers en Groningen ‘Los Desastres de la Guerra’ – ❑ ❑ ‘The Squash’ – Anthea Hamilton [tot Francisco Goya [tot 23/9] ❑ ‘Perfecte ‘Innen_Welten. Schenkung Betty und – Krištof Kintera [10/11 tot 5/1/2019] Sonologie’ – Dick Raaijmakers (1930-2013) Groninger Museum 8/10] ❑ ‘Aftermath: Art in the Wake of eenvoud’ – Geert Lap [tot 13/1/2019] Hartmut Raguse-Stauffer’ [tot 6/1/2019] ❑ ‘Voetstoots’ – Kendell Geers [10/11 / Barbara Ellison, Matthias König, Yota ❑ ‘Memphis Design in ❑ World War One’ [tot 24/9] ❑ ‘Art Now: ❑ ‘The Shape We’re In’ – Edgar Degas, ‘Fokus Andreas Gursky’ [29/9 tot tot 5/1/2019] Morimoto, Bram Vreven [tot 14/10] collectietentoonstelling’ [tot 31/12] ❑ The Ballad of Saint Jerome’ – Jesse Alexandra Bircken, Auguste Rodin, Sarah 31/3/2019] ‘Video / Film. ❑ Shirin Neshat [27/10 tot 17/2/2019] ❑ David LaChapelle [tot 28/10] Darling [22/9 tot 24/2/2019] ❑ ‘Turner Galerie Van Gelder Lucas, Cady Noland… [tot 13/1/2019] Bestandsaufnahme’ [29/9 tot 15/4/2019] ❑ ‘Avant-garde in Groningen. De Ploeg ❑ Prize 2018’ [26/9 tot 6/1/2019] ❑ Edward ❑ ‘Love Story’ – Brud [tot 20/10] Gemeentemuseum Den Haag – gM ❑ ‘Hot glue’ – Bertjan Pot [tot 30/9] ‘Füssli. Drama und Theater’ [20/10 tot ❑ 1918-1928. 100 jaar De Ploeg’ [tot 10/2/2019] Burne-Jones [24/10 tot 24/2/2019] Huis Marseille ‘Art Nouveau in Nederland’ [tot ❑ ‘Anima Mundi’ – Hans van der Ham 28/10] ❑ ‘De Liefde raakte ontheemd, 4/11] ❑ ‘Tendensen – De Ploeg na 1928’ Tate Modern ❑ ‘Son’ – Koos Breukel [tot 2/12] [tot 23/9] ❑ ‘Sensory Spaces 14: Latifa Museum Tinguely het verstand ernaar op zoek’ – Sam [tot 20/1/2019] ❑ ‘Van Courbet tot ❑ ‘Shape of Light. 100 Years of Echakhch’ [tot 30/9] ❑ ‘Too early to panic’ – Gerda Steiner & Kunstverein Samiee [tot 7/10] ❑ ‘Aan Zee – Israels, Museum Gouda te gast. De Photography and Abstract Art’ [tot ❑ ‘Pure Rubens’ [tot 13/1/2019] Jörg Lenzlinger [tot 23/9] ❑ ‘Mr. Peanut’ – Vincent Trasov [14/10 Mondriaan, Toorop, Van Heemskerck en collectie Arntzenius’ [tot 6/1/2019] 14/10] ❑ ‘Artist rooms: Jenny Holzer’ ❑ ‘Traces’ – Gauri Gill [tot 1/11] tot 1/12] Hart Nibbrig’ [tot 18/11] ❑ ‘Glans en ❑ ‘Hella en Freek de Jonge: Het Volle Nederlands Fotomuseum [tot 31/7/2019] ❑ ‘Magic Realism: Art ❑ ‘Radiophonic Spaces. An Acoustic Tour Geluk. Kunst uit de Wereld van de Islam’ Leven’ [tot 28/10] ❑ ‘De collectie belicht door Charlotte in Weimar Germany 1919-33’ [tot Looiersgracht 60 of Radio Art’ [24/10 tot 27/1/2019] [tot 3/3/2019] ❑ ‘Expressionisme en Dumas’ [tot 9/12] ❑ ‘Dit is Cas. Vintage 14/7/2019] ❑ ‘Christian Marclay: The ❑ ‘Soft Borders’ – Buro Belén [13/10 tot devotie’ – Alexej von Jawlensky [29/9 tot Haarlem fotografie van Cas Oorthuys’ [tot Clock’ [tot 20/1/2019] ❑ Anni Albers 11/11] Bern 27/1/2019] ❑ ‘Bloem en dier’ – Marc 13/1/2019] ❑ ‘De Mix. Nederlandse [11/10 tot 27/1/2019] Manifesta Foundation ABC Architectuurcentrum Kunsthalle Bern Mulders [29/9 tot 27/1/2019] ❑ ‘The ❑ fotografen toen & nu’ [tot 13/1/2019] ❑ ‘Nothing is Permanent’ – Berend Strik, ‘9x Haarlems. Haarlemse architecten ❑ ‘Steenbergen Stipendium 2018’ [tot ❑ ‘Independence’ [22/9 tot 2/12] Victoria and Albert Museum Universal Photographer’ – Anne Geene presenteren (net)werk’ [tot 1/10] ❑ ‘Without Walls: Disability and Jennifer Tee, Maria Roosen, Femmy en Arjan de Nooy [13/10 tot 17/3/2019] 13/1/2019] Kunstmuseum Bern Innovation in Building Design’ [tot 21/10] Otten… [tot 2/11] Nieuwe Vide ❑ Museum Beelden aan Zee TENT ‘Collection of Kunstmuseum Bern’ – ❑ Rachel Kneebone [tot 14/1/2019] ❑ ‘We are gods and might as well get Nieuw Dakota ❑ ‘Naked Roots’ – Johan Creten [tot ❑ ‘Rotterdam Cultural Histories (ism Anker, Amiet, Hodler, Giacometti, ❑ ‘Fashioned from Nature. The complex ❑ good at it’ – Anna Moreno, Azahara ‘Een negatieve ruimte’ – Lucas Lenglet 23/9] ❑ ‘Armando Lichthof’ [tot 31/12] Witte de With): May 1968’ [tot 30/9] Pissarro… [tot 31/12] relationship between fashion and nature Cerezo, Delphine Bedel, Seamus Nolan, ❑ [16/9 tot 7/10] ❑ Ossip Zadkine [6/10 tot 3/3/2019] ❑ ‘Only Weeds Emerge’ – Pilar Mata ‘République Géniale. A cooperation of from 1600 to the present day’ [tot Koen Kloosterhuis [tot 4/11] P/////AKT Dupont [28/9 tot 2/12] Kunstmuseum Bern and Dampfzentrale 27/1/2019] ❑ ‘The Future Starts Here. Nest ❑ ‘Today is the Color Day Meets at Day’ ❑ ‘Sabrina Starke – Who do you think Bern’ [tot 11/11] The power of design in shaping the world ❑ ‘Language is the only homeland’ – Heerlen ❑ – Laura Kaminskaite and Antanas you are?’ [28/9 tot 2/12] ‘Hodler//Parallelism’ [tot 13/1/2019] of tomorrow’ [tot 4/11] ❑ ‘Frida Kahlo: Parastou Forouhar, Newell Harry, Marcel Gerlikas [tot 7/10] SCHUNCK Making Her Self Up’ [tot 4/11] Pinas, Moffat Takadiwa, Judith Witte de With ❑ Lois Richard – part 2/3 [tot 7/10] ❑ ‘The End of Sitting’ [tot 31/12] ❑ Luzern ❑ ‘Jameel Prize 5 – international award Westerveld, Tintin Wulia [tot 11/11] ‘Rotterdam Cultural Histories #14 ❑ ‘books and objects’ – Thomas Nolf & ❑ ‘27 EAP. Euregionale Architectuur Kunsthalle Luzern for contemporary art and design inspired (ism TENT): May 1968’ [tot 30/9] Gauthier Oushoorn [20/10 tot 21/10] Parts Project Prijs 2017’ [tot 15/12] ❑ ‘Ana María Millán, een ❑ ‘Im Loch ist es dunkel’ – Claudia by Islamic tradition’ [tot 25/11] ❑ ❑ ‘Lancering Satelliet programma Tlön ❑ ‘Muurschildering’ – Femmy Otten [tot ❑ ❑ Gaillard & Claude [20/10 tot 21/10] solotentoonstelling’ [tot 6/1/2019] Kübler [tot 23/9] ‘Character Roots’ ‘Videogames: Design/Play/Disrupt’ [tot Projects – Act I : One Thing Plus Another 1/1/2019] ❑ ‘Nomadic Mountains – A [29/9 tot 7/10] ❑ ‘Faux Uni’ – Olga Titus Pay Attention Please! ❑ ‘Mauricio Marcín over Marcos Kurtycz’ 24/2/2019] Thing or One Thing Minus Another survey on high altitude mental [13/10 tot 11/11] ❑ ‘Tentoonstelling over de openbare [tot 20/1/2019] ❑ ‘Nieuw werk van Whitechapel Art Gallery Thing. That’s How Stories Begin’ – architecture. Gastcurator: Jean Bernard ruimte’ – CBK Zuidoost, De Appel, Rosalind Nashashibi’ [tot 6/1/2019] Kunstmuseum Luzern ❑ ‘Artists’ Film International’ – Munem Katinka Bock, Omer Fast, Amalia Pica, Koeman’ – Armin Linke, Frank Koolen & Framer Framed, GET LOST- art route, ❑ ‘Een tentoonstelling met werken van ❑ ‘Karneval der Tiere Aus der Sammlung Wasif, Mikołaj Sobczak, Jibade-Khalil Helena Almeida, Julien Crépieux… [tot Lieven Segers, Philip Metten, Irene Dora García, Sharon Hayes, Emily Jacir, ❑ Frankendael Foundation, LAPS / Gerrit 28/10] ❑ ‘Satelliet programma Tlön Kopelman, Stefaan Dheedene, Kelly des Kunstmuseums’ [tot 6/1/2019] Huffman [tot 30/9] ‘No Ordinary Mahmoud Khaled, Carlos Motta, Wu ❑ ‘Peace & Plenty’ – Erwin Wurm [tot Rietveld Academie, Stichting Projects – Act 2: Archipelago. A Problem Schacht… [tot 2/12] ❑ ‘MINE’ – Protest’ – Mikhail Karikis [tot 6/1/2019] Tsang, en Akram Zaatari, en een brief 23/9] ❑ Claude Sandoz [tot 28/10] ❑ NDSM-werf, Oude Kerk Amsterdam, (On Exactitude in Science)’ – Karl Marieke Coppens [tot 2/12] ‘Surreal Science. Loudon Collection van Quinn Latimer’ [tot 6/1/2019] ❑ ‘Szenario’ – Kyra Tabea Balderer Stedelijk Museum, TAAK [tot 30/9] Blossfeldt, Joëlle Tuerlinckx, Jorinde with Salvatore Arancio’ [tot 6/1/2019] ❑ John Ahearn & Rigoberto Torres [tot [13/10 tot 6/1/2019] ❑ ‘Staging Jackson Pollock’ [tot PS Voigt, Jochen Lempert, Benoît Maire… Laren 20/1/2019] ❑ ‘RYUHA. Inheritance of School of Art [4/11 tot 23/12] 24/3/2019] ❑ ‘Sweet Feast’ – Ulla von Museum Singer Laren St.Gallen Brandenburg [20/9 tot 31/3/2019] and Inheritance of Style of Art’ – Atsuo Pulchri Studio ❑ ‘Laatste impressionisten’ – Henri Le Schiedam Kunstmuseum St. Gallen ❑ ‘This Is How We Bite Our Tongue’ – Hukuda – Shuhei Fukuda [tot 6/10] ❑ ‘De vrouw is het centrum van het Sidaner, Emile Claus, Gaston La Touche, De Ketelfactory ❑ ‘Be-Ziehungen’ – Maria Lassnig [tot Elmgreen & Dragset [27/9 tot 13/1/2019] ❑ Jos van Merendonk [14/10 tot 24/11] Universum’ – Kim Kroes [tot 7/10] Henri Martin, Frits Thaulow… [tot 2/12] ❑ ‘series, series’ – Christiaan Kuitwaard 23/9] ❑ ‘That’s a God-forsaken place; but ❑ ‘Materia Prima’ – Irma den Hertog ❑ ‘En plein air. 100 jaar buiten Reutengalerie Amsterdam en Philip Akkerman [22/9 tot 23/12] it’s beautiful, isn’t it?’ – Olaf Nicolai [tot ❑ [tot 7/10] ❑ Wibbine van Roon & Dick schilderen’ – Charles François Daubigny, ‘Het Ultieme Zelfportret’ – Cees 11/11] ❑ Nina Canell [tot 25/11] Stapel [tot 9/10] ❑ ‘Contemporary Jean-François Millet, Théodore Stedelijk Museum Schiedam Krijnen [tot 14/10] ❑ ‘The Humans’ [tot 17/3/2019] Collaboration’ – Ron Weijers [13/10 tot ❑ ‘Hollandse nieuwe. Recente Rijksmuseum Rousseau, Jozef Israëls, Anton Mauve… Luxemburg 11/11] ❑ ‘Op de grens’ – Marijke de Wit aanwinsten’ – Daan van Golden, Evelyn ❑ ‘Chillida in de Rijksmuseumtuinen’ [tot [tot 2/12] Winterthur [13/10 tot 13/11] ❑ ‘Kosmotroniks’ – Taocheng Wang, Femmy Otten, Zoro 23/9] ❑ ‘80 Jaar Oorlog. De geboorte Luxembourg Harry Arling [13/10 tot 13/11] Feigl… [tot 30/9] ❑ ‘De tuinen van Fotomuseum Winterthur van Nederland’ [12/10 tot 20/1/2019] Leeuwarden ❑ ‘De Groote Oorlog verbeeld’ – Emily Elspeth Diederix’ [tot 30/9] ❑ ‘Corneille, ❑ ‘Enjoy Your Life!’ – Juergen Teller [tot Casino Luxembourg Forum d’Art ❑ ‘Document Nederland: Stacii Samidin Fries Museum Knegtel [20/10 tot 11/11] ❑ ‘Biënnale zijn wereld’ [22/9 tot 3/2/2019] 7/10] ❑ ‘25 Years! Shared Histories, Contemporain fotografeert het Café’ [12/10 tot ❑ ‘Phantom Limb – Art beyond Escher’ van Nederlandse Kring van Tekenaars’ Shared Stories’ [20/10 tot 10/2/2019] ❑ Emmanuel Van der Auwera [tot 1/10] 20/1/2019] – Marc Philip van Kempen, Funda Gül [20/10 tot 11/11] ❑ ‘Beeldentuin: Tilburg ❑ ‘Celebration Factory’ – Filip Özcan, Lieven Hendriks, Thomas Huber, Kunsthalle Winterthur Markiewicz [29/9 tot 9/12] Scheepvaartmuseum Eduart Bace’ [22/10 tot 7/1/2019] De Pont – Museum voor hedendaagse ❑ ‘Individuality has completely vanished, ❑ ‘Sea of Tranquillity’ – Hans Op de Patrick Corillon… [tot 6/1/2019] SinArts Gallery ❑ ‘Escher op reis’ [tot 28/10] kunst only traces become memories that linger Mudam Luxembourg Beeck [tot 9/6/2019] ❑ ❑ ‘Spaceship’ – Susumu Shingu [tot ❑ ‘Excited with No Reason’ – Chen ❑ ‘Simulacrum II’ – Beate Gütschow, ‘Zomeropstelling met recente in the recesses of consciousness’ – Guan 6/1/2019] ❑ ‘Peintures des années 1980 Slewe Galerie Hangfeng [tot 14/10] ❑ ‘Why Not Ink?’ Grégory Chatonsky, Thibault Brunet, aanwinsten’ – Bill Viola, Sean Scully, Xiao [tot 21/10] et 1990’ – Michel Majerus, Albert ❑ ‘Wall, Corner…’ – Michael Jacklin [tot – Ma Hui [20/10 tot 24/11] Lionel Bayol-Thémines, Leigh Merrill Marvin Gaye Chetwynd… [tot 28/10] ❑ Carolee Schneemann [4/11 tot 30/12] ❑ ‘Exotica’ – Anne & Patrick Poirier [tot Oehlen, Günther Förg, General Idea, 6/10] ❑ Günter Tuzina [13/10 tot 17/11] [tot 28/10] Kunstmuseum Winterthur Stroom Den Haag 3/2/2019] ❑ Michaël de Kok [10/11 tot Jonathan Lasker… [29/9 tot 7/4/2019] ❑ ‘Dutch Mountains. Vom holländischen Stedelijk Museum Amsterdam ❑ ‘Nøtel (The Hague)’ – Lawrence Lek Keramiekmuseum Princessehof 20/1/2019] ❑ Ann Veronica Janssens ❑ ‘Collection: art & craft’ – Wim ❑ Flachland in die Alpen’ [tot 20/1/2019] ‘A Fragile Beauty – Günther Förg [tot 4/11] ❑ ‘Ondertussen: Alexandra ❑ ‘Monk’ – Johan Tahon [tot 25/11] [10/11 tot 31/3/2019] Delvoye, Vincent Ganivet, Gaylen Gerber, (1952–2013)’ [tot 14/10] ❑ ‘Amsterdam Martens Serrano’ [tot 28/10] ❑ ‘Design III’ – Floris Wubben [tot 25/11] ❑ Karin Sander [tot 18/11] Grayson Perry, Elmar Trenkwalder [5/10 Magisch Centrum. Kunst en tegencultuur ❑ ‘OpZicht: Tommy Smits’ [tot 28/10] ❑ ‘100 jaar Princessehof’ [tot 31/12] TextielMuseum tot 17/3/2019] ❑ ‘Collection: Stan 1967-1970’ [tot 6/1/2019] ❑ ‘Echte ❑ ‘OpZicht: Eline Benjaminsen’ [31/10 ❑ ‘Stories – Dutch Design Damask’ [tot Zürich Douglas’ [5/10 tot 10/3/2019] ❑ Jeff 4/11] ❑ ‘Kleur & Abstractie. Generaties luxe… Schenkingen en aankopen tot 6/1/2019] ❑ ‘Ondertussen: Evelina Maastricht Kunsthaus Zürich ❑ in Dialoog’ – Peter Struycken, Rafaël Wall [5/10 tot 6/1/2019] ‘Design City beeldende kunst 2012-2018’ [22/9 tot Rajca’ [3/11 tot 30/12] ❑ ‘Robert Delaunay and The City of LX Festival: Beyond the New’ [12/10 tot 3/3/2019] ❑ ‘Earth’ – Metahaven [6/10 Bonnefantenmuseum Rozendaal, Lam de Wolf, Bertjan Pot, West Lights’ [tot 18/11] 13/1/2019] ❑ ‘Me craft – You industry tot 24/2/2019] ❑ Lily van der Stokker ❑ ‘Verzameling Jacques & Miny Formafantasma… [tot 3/3/2019] ❑ ‘All power to the people! Emory Douglas: – We design’ [19/10 tot 18/11] [27/10 tot 24/2/2019] Defauwes’ – Georg Herold, Guillaume ❑ ‘Simply Scandinavian / Nordic Design Migros Museum für Gegenwartskunst The Black Panthers’ [29/9 tot 23/12] Bijl, Katharina Sieverding, Mehdi- 1945-2018’ [tot 11/11] ❑ ‘Collection on Display: Show a Leg The Merchant House Georges Lahlou… [tot 23/9] (Raus aus den Federn)’ – Pipilotti Rist ❑ ‘Young French Artists Remix Diepenheim ❑ ‘Beating around the bush. Episode #5 Utrecht [tot 11/11] ❑ ‘Vulnerable Histories (A (photography)’ – Sylvie Bonnot, Zhu – Old masters never die Starring’ – Road Movie)’ – Koki Tanaka [tot 11/11] Drawing Centre Diepenheim Centraal Museum Hong, Elsa Tomkowiak, Mary Sue, Boris ❑ Edward Lipski, Johan Tahon, Helen Nederland ‘Flow into Form’ – Anouk Griffioen, ❑ ‘Rietveld en Van Baarencollectie Kunst Museum für Gestaltung – Schaudepot Chouvellon & Mengzhi Zheng [tot 19/10] Verhoeven [tot 2/12] ❑ ‘The Death of Charlotte Mouwens, Floor Schothorst, en vormgeving 1915-1930’ [tot ❑ ‘Design Studio: Processes’ [tot 28/4/2019] ❑ ‘Matter of Masters: 5 Years of TMH’ Melanie Bonajo’ [tot 28/10] ’s-Hertogenbosch Karin Rianne Westendorp [6/10 tot 23/12] 31/12/2019] ❑ ‘De Wereld van Utrecht ❑ ‘Oïphorie: atelier oï’ [tot 30/9] – Dennis Oppenheim, Judit Reigl, Hilarius ❑ ‘Unleashed’ – Hans Lemmen en Roger Design Museum Den Bosch Kunstvereniging Diepenheim – Topstukken uit de vijf collecties’ [tot ❑ ‘Collection Highlights’ [tot 31/12/2019] Hofstede, Craigie Horsfield, Carolee Ballen [tot 2/12] ❑ ‘Naar het Design Museum’ [tot 30/9] Schneemann [2/11 tot 19/1/2019] ❑ ‘Between Grace and Fury’ – Matea 30/4/2021] ❑ Jan Mulder [tot 14/10] ❑ ‘Ideal Living’ [tot 31/12/2019] ❑ ‘Food is Fiction’ [tot 28/10] Bakula [6/10 tot 23/12] Bureau Europa – Platform for ❑ ‘Hypersubjective’ – Michael Tedja [tot ❑ ‘Poster Stories’ [tot 31/12/2019] ❑ ‘Binnenkijken’ – Thijs Wolzak [13/10 Van Gogh Museum Architecture 14/10] ❑ ‘De line up. De kracht van ❑ ‘Motion Enhancement’ – Hans Knuchel ❑ ‘Van Gogh droomt’ [tot 6/1/2019] ❑ ‘The Third Space’ – Krisztina de [tot 18/11] tot 17/2/2019] ❑ Dordrecht tekenen’ – Constant, Jan Schoonhoven, ❑ ‘Metamorphosis (1889-1963)’ – Jean ‘Gauguin en Laval op Martinique’ Châtel [tot 14/10] Marlene Dumas, Koen Taselaar, Michael [5/10 tot 13/1/2019] Dordrechts Museum Cocteau [10/11 tot 10/3/2019] ❑ ‘Collectie De Rietgors’ – Sluijters, Toorop, Marres – Huis voor Hedendaagse Tedja, Susanna Inglada… [22/9 tot Willem Baars Projects ❑ Cultuur 18/11] Appel, Corneille… [tot 21/10] ‘Oog in De volgende ‘De Witte Raaf’ verschijnt Amersfoort ❑ ‘Schilderijen en Assemblages, 1965 – ❑ ‘Superstition’ – Pierre Bismuth, oog. Portretten uit eigen collectie’ [tot op 15 november 2018. Gegevens voor Kunsthal KAdE – Kunsthal in Amersfoort 2018’ – Lucassen [tot 13/10] ❑ Germaine Kruip, Joachim Koester, Ulla Wassenaar 18/11] ‘De Meest Eigentijdse de agenda moeten binnen zijn vóór ❑ ❑ Morgan Betz & Joost van den Toorn von Brandenburg, Cerith Wyn Evans… ‘A Balancing Act’ – Alexander Calder, Schilderijen Tentoonstelling’ – Michael Museum Voorlinden 15 oktober 2018 op het postbusadres: [27/10 tot 17/11] [22/9 tot 25/11] ❑ Job Koelewijn, Isabelle Wenzel, Marcel Raedecker, Klaas Kloosterboer, Marlene ‘Stage of Being’ – Robert Zandvliet, Postbus 1428, 1000 Brussel 1. Dzama, Daniel Firman… [tot 6/1/2019] Zone2source Dumas, Gijs Frieling, Frank Ammerlaan, Francis Alÿs, Hans Bellmer, Mark e-mail: [email protected] ❑ ‘BirdScore’ – Jeroen van Westen en Bob Eikelboom... [tot 7/10] ❑ ‘Werk, bid Middelburg Manders, Thomas Struth… [tot 11/11] Amstelveen Michael Pestel [30/9 tot 2/12] en bewonder. Een nieuwe kijk op kunst & Vleeshal Middelburg The next issue of ‘De Witte Raaf’ will Cobra Museum voor Moderne Kunst calvinisme’ [11/11 tot 26/5/2019] ❑ ‘Paranoid House’ – Anders Dickson, Wijlre be released on November 15th, 2018. ❑ ‘Collectiepresentatie’ [tot 30/12] Arnhem DordtYart Philipp Gufler, Henna Hyvärinen, Becket Buitenplaats Kasteel Wijlre Please send your information before ❑ ‘Rusteloze Materie’ – Nina Canell, Wong DE GROEN Fine Art Collection ❑ ‘Science of Sound’ – Justin Bennett, Mingwen, Sophie Serber [tot 30/9] ❑ ‘Traces’ – Alan Butler, Jean-Marc October 15th, 2017 to: Postbus 1428, Ping, Egill Sæbjörnsson, Shana Moulton, ❑ ‘FALZ. Malerei’ – Jochen Mühlenbrink Paul Devens, Cathy van Eck, Roel ❑ Matthew Lutz-Kinoy [14/10 tot Bustamante, Ger van Elk, Sanne Vaassen, B-1000 Brussel 1. Asger Jorn, Constant… [tot 23/9] [tot 9/12] Heremans… [tot 7/10] 16/12] Diana Scherer… [tot 18/11] e-mail: [email protected] De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 55 Colofon met de steun van de Redactie Thema’s van de komende nummers: jong onderzoek in de Vlaamse overheid kunsten, transparantie en opaciteit. Bijdragen (onge­ vraagde inzendingen) over deze en andere onderwerpen Christophe Van Gerrewey, Laura Herman (&), Daniël Rovers kunnen worden ingestuurd via [email protected].

Zakelijke leiding: Dirk Mertens ([email protected]) Redactiesecretariaat en publiciteit: Thomas Olbrechts ([email protected]) Presentatie van dit nummer: Eindredactie en correctie: Dirk Mertens ‘Conservatisme(n)’ Vormgeving: Inge Ketelers Zetwerk: Inge Ketelers, Viktor Van den Braembussche Het septembernummer wordt op 27 september gepre­ senteerd op de Brusselse locatie van de Internationale Architectuurbiënnale Rotterdam: de 23e verdieping Raad van bestuur: Peter Bernaerts, Arnold Heumakers, van het voormalige WTC-gebouw bij het Noordstation. Marc De Kesel, Yasmine Kherbache, Kurt Vanhoutte Met onder meer een lezing van Merijn Oudenampsen, Adviesraad: Mieke Bal, Ann Demeester, Caroline Dumalin, en een gesprek over conservatieve cultuurpolitiek en Fieke Konijn, Louise Osieka, Nina Serulus, Charlotte projecten voor Brussel. De Somviele, Merel van Tilburg, Bart Verschaffel, Camiel van Winkel Aanvang: 19:30

Toegang is gratis. Praktische gegevens Adres: WTC I, Koning Albert II-laan 28-30, 1000 Brussel Personalia Aanmelden via: [email protected] ISSN: 0774-8523 Jozefien Van Beek is freelancejournalist voor onder meer BTW nummer: BE 0456.630.567 De Standaard en HUMO. Ze was oprichter en hoofdredacteur Verschijningsritme: tweemaandelijks van kunstmagazine Oogst. Planning verschijnt deadline Martijn van Beek is docent en promovendus architec­ nummer 196 15 november 2018 15 oktober 2018 tuurgeschiedenis (VU Amsterdam). Zijn onderzoek gaat nummer 197 20 januari 2019 20 december 2018 over het functioneren van architectuur als metafoor in de nummer 198 15 maart 2019 15 februari 2019 zeventiende eeuw. nummer 199 15 mei 2019 15 april 2019 nummer 200 15 juli 2019 15 juni 2019 Fiep van Bodegom is redacteur bij literair tijdschrift De nummer 201 15 september 2019 15 augustus 2019 Gids en recensent voor De Groene Amsterdammer en NRC Handelsblad. Ze publiceert essays en proza. Oplage: 14.000 ex. Gratis beschikbaar in archieven, biblio­ theken, culturele cafés, culturele centra, galeries, instellingen Christophe Van Gerrewey is auteur van enkele romans, voor hoger en deeltijds kunstonderwijs, kunstboekhandels, redacteur van De Witte Raaf en professor architectuurtheo­ musea en stichtingen voor beeldende kunst. rie aan de École Polytechnique Fédérale de Lausanne.

Laura Herman is redacteur van De Witte Raaf, curator bij La Loge (Brussel) en van het twaalfde Satellite-programma van Jeu de Paume (Parijs). Abonnement Arnold Heumakers is historicus, essayist en criticus, onder meer voor NRC Handelsblad. Zijn laatste boekpublica­ De Witte Raaf is een gratis meeneemkrant. Wenst u dat De tie: De esthetische revolutie (2015). Witte Raaf thuisbezorgd wordt of wilt u het tijdschrift financieel ondersteunen, dan kan u een (steun)abonnement Steven Humblet is criticus, docent, onderzoeker, curator. nemen. Via PayPal kan u op www.dewitteraaf.be een Hij doceert fotogeschiedenis aan het KASK in Antwerpen doorlopend (steun)abonnement nemen. U kan het bedrag en is voorzitter van onderzoeksgroep Thinking Tools. ook overschrijven. Vermeld uw adres, e-mailadres en het nummer waarbij het abonnement moet ingaan. Let op: Marc Kregting publiceerde in 2017 zijn veertiende boek De gebruik het juiste rekeningnummer voor uw land! Losse ware marsrichting. Opinismen (het balanseer, Gent). Kregting nummers van De Witte Raaf kunnen op dezelfde wijze is te volgen op http://dehoningpot.blogspot.com/. worden (na)besteld.

Jules van den Langenberg is zelfstandig curator, tentoon­ Rekeningnummers stellingsmaker en onderzoeker, gevestigd in Amsterdam. KBC Brussel BE33 4222 1816 1146 TRIODOS Nederland NL73 TRIO 0784 9288 35 Karl Mannheim (1893-1947) was een Hongaars-Duitse socioloog. In 2013 verscheen zijn essay Het generatiepro- Buitenland (binnen Europa): bleem bij Vantilt. IBAN: BE33 4222 1816 1146 – BIC: KREDBEBB Gelieve in de mededeling het nummer te vermelden Laurens Otto behaalde masters in esthetica en kunst­ waarmee u uw abonnement wilt laten beginnen! geschiedenis (Paris-Sorbonne). Als curator en criticus onderzoekt hij de impact van zowel ‘kritische’ kunst als Tarieven België en Nederland massacultuur. Abonnement e 30,00 Steunabonnement e 60,00 Merijn Oudenampsen is politicoloog en socioloog. De Losse nummers e 10,00 Nederlandse versie van zijn proefschrift, De conservatieve revolte, verschijnt in oktober bij Vantilt. Tarieven Buitenland Abonnement e 40,00 Daniël Rovers is schrijver – meest recent van de roman De Steunabonnement e 60,00 waren – en redacteur van De Witte Raaf. Losse nummers e 10,00

Mieke Rijnders is hoofddocent kunstgeschiedenis (Open Universiteit). Ze onderzoekt de kritische en museale receptie van moderne en hedendaagse kunst.

Koen Sels schrijft fictie en teksten over literatuur en beel­ dende kunst. In 2015 publiceerde hij zijn debuutroman Generator, momenteel werkt hij aan een tweede boek. — Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd zonder voorafgaan- delijke toestemming van de uitgever en de auteurs. Amelia Stein is schrijver – voor onder meer The Guardian — De rechten voor de illustraties en de teksten werden naar best vermogen en Architectural Review – en redacteur van Real Review. Ze geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich te wenden tot de redactie. woont en werkt in New York en Londen. — Schriftelijke reacties kunnen gepubliceerd worden maar de redactie behoudt zich het recht voor ingezonden brieven in te korten. Evelyn Simons is artistiek directeur van Fondation CAB — Ongevraagde bijdragen worden niet teruggestuurd. (Brussel) en werkt als curator en kunstcriticus. Ze is aange­ Uitgever: DWR/TWR vzw sloten bij de nomadische galerie Ballon Rouge Collective. Postbus 1428, B-1000 Brussel 1 Tel. 32(0)2 223.14.50 Merel Van Tilburg is kunsthistorica, verbonden aan de http://www.dewitteraaf.be – e-mail: [email protected] Universiteit van Genève in het kader van een onderzoeks- Verantwoordelijke uitgever: Thomas Olbrechts, en publicatieproject over de archieven van Odilon Redon. Kersbeeklaan 113, 1190 Brussel De Witte Raaf – 195 / september – oktober 2018 56

6 rue St-Georges | St-Jorisstraat 107 rue St-Georges | St-Jorisstraat

Sterling Ruby Sterling Ruby WIDW DRFTRS 7 September — 20 October 2018 7 September — 20 October 2018

Alice Neel 26 October — 8 December 2018

6 rue St-Georges | St-Jorisstraat, 1050 Brussels, Belgium www.xavierhufkens.com +32(0)2 639 67 30

Musical Material #7 William Basinski & Lea Bertucci

conversations & performances 05.10.2018, 19:00 H > West Museumkwartier — former American Embassy — korte voorhout 2 & Korzo Theater, Prinsestraat 42, den haag —————————————————————————————— all power to the people! Emory Douglas & The Black Panthers

28.09.2018 — 22.12.2018 > west museumkwartier, lange voorhout 34, den haag, open: wednesday till sunday 12:00 — 18:00 h —————————————————————————————— Upcoming: All power to the People! – International Symposium

for more information please visit our website West Museumkwartier — former American Embassy — korte voorhout 2, den haag ——————————————————————————————

West www.westdenhaag.nl

16.09.2016 — 22.10.2016 the school of no return Ulf Aminde —————————————————————————————