Lang Leve Eigendom

Home , Het Nieuwe Instituut, Kunstinstituut Melly

België – Belgique 209 P.B. BRUSSEL X januari – februari 2021 3 / 2964 jaargang 35 P706236

1 Chris Reitz 12 Christophe Van Gerrewey 20 Kuniko Mukoda Lang leve eigendom Een portret van de ondernemer als Op zoek naar handschoenen www.dewitteraaf.be 3 Koen Brams & Dirk Pültau verzamelaar 23 Beatriz Van Houtte Alonso De verzamelingen van Matt Mullican 14 Geertjan de Vugt Negen reflecties over architectuur en redactie & administratie: DWR/TWR vzw 7 Nikolaas Verstraeten & Wouter Davidts De droomtekeningen van Johan duurzaamheid Postbus 1428 – 1000 Brussel 1 t.: 32(0)2 223.14.50 – email [email protected] Bibliofilie en boekwerken van Huizinga vijfendertigste jaargang – ISSN 0774-8523 Jan Vercruysse 17 Miek Zwamborn verschijnt tweemaandelijks – 12.000 ex. afgiftekantoor Brussel X Strooigebied & 27 – 48 toegelaten gesloten verpakking Brussel X 3/187

Hebben en houden (1) Lang leve eigendom Dingen, voorwerpen en objecten zijn in de ideeëngeschiedenis en in de kunst eerst aan de kant geschoven als consumptieproducten die hooguit de economie draaiende houden en ondertussen ongelijkheid in de hand werken, om daarna, sinds de laatste eeuwwisseling, gepromoveerd te worden tot heuse subjecten met vermogens, verlangens en rechten. Dat mensen echter, al op zeer jonge leeftijd, niet alleen andere mensen maar ook dingen nodig hebben om een zinvol leven te leiden, lijkt zo op twee manieren ontkend te zijn – eerst in naam van een kritiek op het kapitalisme, en daarna in een poging om het tijdperk van de menselijke overheer- sing op aarde te beëindigen. Dit nummer gaat daarom ogenschijnlijk gepaard met twee stappen terug. De hier verzamelde teksten zijn in meer of mindere mate loftuitingen aan de mogelijkheid om dingen niet alleen te bekijken, te bestuderen en te waarderen, maar ook te bezitten – en dat niet zomaar voor een poosje, maar als het even kan voor altijd, of althans tot de dood eigenaar en object scheidt. De suggestie is natuurlijk dat die mogelijkheid de bestaansreden van kunst vormt – kunst bestaat niet zozeer om met andere mensen, als wel met dingen te leren omgaan, en om het leven op die omgang te baseren. In de polemische openingstekst van Chris Reitz wordt vastgesteld dat de jongere generaties, misschien nog meer uit noodzaak dan overtuiging, meer waarde hechten aan ervaringen en ontmoetingen dan aan spullen en bezit. Eén resultaat van dat verondersteld kritische uitgangspunt, dat zich afkeert van het object, is dat musea evenementen belangrijker zijn gaan vinden dan het presenteren en aanvullen van de eigen collectie. Dat ‘acquisitie’ mede aan de basis CHRIS REITZ grote recessie van de late jaren 2000 troffen reeds in gang werd gezet aan het eind van van een oeuvre kan liggen, blijkt uit het gesprek dat Koen Brams en Dirk een consumptiecultuur aan die zowel alom- de jaren negentig – een versnelling die niet Pültau hadden met Matt Mullican tegenwoordig als onbereikbaar was. Het zomaar is afgestemd op onze anti-acquisitio- over diens verzamelingen, net als uit De generatie die volwassen werd in een tijd was moeilijk om je voor te stellen een huis te nele gewoontes, maar ze versterkt. We heb- de analyse die Nikolaas Verstraeten en van recessie – je zou ons millennials kunnen vullen met spullen terwijl je probeerde om ben zonder terughoudendheid de ‘informa- Wouter Davidts maakten van de biblio- noemen – is er vaak trots op niet toe te geven verpletterende studieleningen af te betalen. tie-economie’ omarmd, zoals sommige theek – en de ‘boekwerken’ – van Jan aan de vraag om te blijven kopen, zo typisch Wie kon er zich trouwens nog een huis ver- critici het omschrijven. Vandaag produ- Vercruysse. Christophe Van Gerrewey voor het laattwintigste-eeuwse kapitalisme. gaat de beweegredenen na van opeen- oorloven? Het besluit niet meer te kopen ceert de informatiearbeider data terwijl de volgende generaties privéverzamelaars, Spullen hebben is vandaag gewoon niet was op die manier zowel een afwijzing van, kapitalistische klasse waarde aan die infor- en suggereert, onder meer aan Marc cool. In de Engelstalige populaire verbeel- als een berusting in het feit dat dergelijke matie onttrekt, waarbij de arbeider wordt Coucke, dat het hebben van kunst al- ding komt dat verzet tegen acquisitie tot uit- gewoontes voor vele consumenten onrealis- gecompenseerd met diensten die de kapita- tijd bepaalde verantwoordelijkheden drukking in televisieprogramma’s zoals tisch bleken in tijden van economische cri- list minder kosten dan wat de data van de met zich meebrengt. Tidying Up with Marie Kondo (2019), een sis. Zoals zovele keren daarvoor wist het arbeider waard zijn. McKenzie Wark stelt Drie teksten exploreren het menselij- Netflix-serie over een professionele opruim- kapitalisme de gladde tentakels zo ver uit te ke verlangen naar voorwerpen – dingen het duidelijk: ‘Je maakt informatie, maar die blijven, dingen die zoekraken, din- coach, en (in contrast daarmee) de langlo- strekken om te kunnen voldoen aan de zoals een soort info-proletariër bezit je de gen waar we de allerhoogste eisen aan pende reeks Hoarders die sinds 2009 door omstandigheden van de crisis die het zelf informatie die je produceert noch de midde- kunnen stellen, en dingen waarvan we A&E wordt gemaakt, over de beklagens- veroorzaakte, om ze vervolgens te omar- len om de waarde ervan te realiseren.’1 hopen dat ze veel, zo niet alles, zullen waardige levens van voornamelijk babyboo- men. Freelancers en zzp’ers die leven van Nog erger: de productie- en distributie- veranderen. Geertjan de Vugt schrijft mers die in hun huizen gevangen zitten tus- opdracht naar opdracht en nauwelijks middelen voor deze nieuwe manier van over de tekeningen die Huizinga maak- sen bergen opgehoopte objecten. ‘De dingen bemeubelde flatjes huren, bleken de ideale kapitaalopbouw zijn precies wat we niet te van zijn dromen. Miek Zwamborn reconstrueert de zoektocht naar een die je bezit gaan uiteindelijk jou bezitten,’ zo subjecten voor wat we ooit neoliberalisme meer bezitten. Het gaat natuurlijk om onze verloren moldaviet. Van de Japanse waarschuwde Tyler Durden ons in Fight zijn gaan noemen, een vorm van het laat- computer, maar om het even wat dat ver- auteur Kuniko Mukoda (1929-1981) is Club van David Fincher uit 1999. Waarom twintigste-eeuwse kapitalisme die flexibili- bonden is met om het even welk netwerk, het verhaal ‘Op zoek naar handschoe- heb je niet geluisterd, boomer? teit, creativiteit en ondernemingszin vereist. kan informatie produceren en verdelen: een nen’ vertaald, haar Nederlandstalig De Euro-Atlantische economie wordt nog Het is zoveel makkelijker om van job en stad ritje met Uber, online televisieprogramma’s, debuut. Beatriz Van Houtte Alonso sluit steeds aangedreven door consumptie, maar te veranderen om aan de grillige noden van apps voor het bezorgen van boodschappen af met reflecties over architectuur en duurzaamheid: ook gebouwen zijn ob- het onderwerp van ons verlangen tot con- de markt te voldoen als je je niet bezwaard en maaltijden, fietsen motorfietsdelen, en jecten waar we veel van verwachten, of sumeren is verschoven van dingen naar weet door een hoop spullen. zelfs digitale thermometers.2 die we omgekeerd heel wat verwijten, ervaringen, al dan niet verstoffelijkt. De Het kapitalisme van vandaag is echter Het maken en bekijken van kunst hebben al dan niet terecht. motivatie is, denk ik, zowel een zaak van niet het kapitalisme van gisteren (en dat is een gelijkaardig traject doorlopen na de In 1903 schreef Rainer Maria Rilke ethiek als van conditionering. De klimaat- het nooit). Sinds het einde van het eerste recessie. Al tijdens de relatief beperkte eco- in een brief aan Ellen Key over zijn crisis vereist radicale veranderingen in de decennium van deze eeuw zijn instituties nomische crisis in de Verenigde Staten en kinderjaren: ‘toen iedereen altijd zo gemeen tegen me was, toen ik me zo manier waarop mensen zich organiseren tektonisch verschoven om onze toenemen- het Verenigd Koninkrijk in de jaren negen- oneindig verlaten voelde, zo totaal veren, in het bijzonder, consumeren. Een gene- de afwijzing van eigendom te blijven exploi- tig begon een precaire klasse van culturele loren in een vreemde wereld, en er zelfs ratie die het accumuleren van objecten teren. Ga maar na: bezit je een computer of ondernemers nieuwe aspecten te explore- momenten waren waarop ik wenste afwijst, weigert op die manier de kleinbur- gebruik je een computer die eigendom is ren van kunst die zich polemisch afkeert er niet meer te zijn. Maar dan, terwijl gerlijke hamstergewoontes van bijvoor- van je bedrijf, je gevangenis of school? Bezit van objecten. Afwisselend omschreven in mensen vreemd voor me bleven, werd beeld naoorlogse Amerikaanse boomers of je de films die je bekijkt en de muziek waar je termen als ‘relationeel’, ‘sociaal’, ‘participa- ik aangetrokken tot dingen, en die dingen ademden vreugde over me uit, van de Wirtschaftswundergeneration in West- naar luistert, of stream je ze online? Bezit je torisch’ en ‘sociale prakijken’, alsook door een levensvreugde die altijd even stil Duitsland, en omarmt dus ook niet langer een auto of doe je aan autodelen? Bezit je de de op dat moment reeds gecanoniseerde als sterk is gebleven en waarin er nooit de economische en industriële mores die fysieke krant die je leest of heb je een digi- term ‘performance’, viel dergelijk werk aan- enige aarzeling of twijfel school.’ Nu onze collectieve klimaatnoodtoestand heb- taal abonnement? De lijst gaat verder. Mijn vankelijk moeilijk te rijmen met traditionele contacten met andere mensen nog een ben verzekerd. stelling is niet dat bedrijven manieren heb- museumruimtes, en kwam het pas echt tot tijdje gevaarlijk blijven, zou het gek zijn Er is echter nog een component in het ben gevonden om te profiteren van onze bloei in de groeiende netwerken van biën- om de dingen niet nog meer dan anders 3 om vreugde te verzoeken. afwijzen door deze generatie van bezit, waar anti-eigendomsentimenten (dat is zo, maar nales in de jaren negentig en de jaren nul. ik al op wees door het woord ‘recessie’ te het is nauwelijks opmerkelijk). De grote Net als een biënnale had dit werk een duide- Christophe Van Gerrewey gebruiken. Millennials die tot de beroepsbe- recessie heeft veeleer een nieuwe vorm van lijk afgebakende duur, was het niet afhanke- volking gingen behoren tijdens en na de kapitalistische uitwisseling versneld die lijk van institutionele verzamelingen en de De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 2

op Instagram. Zelfs de meest bescheiden wat herinnerd, gedacht, bewust is, wordt tentoonstellingsruimte biedt nu ook yoga sokkel, kader, voetstuk en sluitstuk van zijn aan. Zelfzorg en esthetische contemplatie bezit. De periode, het landschap, het vak- strijden om vloeroppervlakte tussen de manschap, de vorige bezitter – dit alles ver- sculpturen; relationele esthetiek en culinai- enigt zich voor de ware verzamelaar in ieder re experts strijden om je gastronomische van zijn bezittingen tot een magische ency- likes op Facebook, omgeven door stoffige clopedie.’ (Hieruit valt ook lering te trekken oude schilderijen. voor het kunstmuseum en de curator. Een zoveelste recessie dient zich aan, en Benjamin was misschien niet zo begaan objecten zijn in gevaar. Anderhalvemeter met publieke collecties, maar ik wel.) Deze protocollen hebben ons allemaal naar de magie kan weerstaan aan het continu ver- onlinewereld laten verkassen. Mijn studen- bonden zijn, zo typisch voor het informatie- ten worden overstelpt door openingen op kapitalisme, want wat tot stand komt zijn Instagram en kunstenaarslezingen op afgezonderde, private netwerken. En toch YouTube. En opnieuw zal het kapitalisme wordt ook de verbondenheid verzekerd (met zich aanpassen aan de crisis die het mede en tussen onze herinneringen, onze objec- heeft veroorzaakt. Onlinearbeid en online ten, en de makers en vorige eigenaars van vrije tijd zullen van optioneel eerst routi- die objecten) die we vandaag zo hard nodig neus worden en daarna afgedwongen, ter- hebben. Dat is de dialectische magie van wijl bedrijven en overheden hun capaciteit eigendom. zullen aanscherpen om nog meer informa- tiekapitaal te verwerven. Nog even en we zijn allemaal kunstenaars op Instagram, en Noten we produceren niets anders dan informatie. 1 McKenzie Wark, Capital is Dead, New York, Het is daarom tijd, denk ik, voor een nieuwe Verso, 2019, p. 4. Zoals de titel aangeeft, eigendomspolitiek, in het bijzonder met gelooft Wark dat deze nieuwe verschijnings- vorm van economische ruil niet meer als betrekking tot kunstwerken. Het gaat me er kapitalisme omschreven kan worden. Ze niet om een terugkeer voor te stellen naar gelooft ook dat, in de informatie-economie, de de ‘nieuwe materialismen’ van de afgelopen heersende klasse niet langer ‘de wet spelt door decennia. Het verborgen heideggerianisme middel van de eigendom van de productie- en aan universiteiten, deels weer opgewekt distributiemiddelen’. Op dat vlak verschillen we door Graham Harmans anti-kantiaanse van mening. ontologie van niet-menselijke objecten 2 Donald G. McNeil jr., ‘Can Smart (‘objectgeoriënteerde ontologie’), heeft wei- Thermometers Track the Spread of the Cornonavirus?’, The New York Times, 18 maart nig te zeggen over het bezit van dingen. Ik 2020. ben eerder geïnteresseerd in het antieke 3 Belangrijke critici zijn Nicolas Bourriaud, materialisme dat de middelen om te produ- Claire Bishop en Grant Kester. Belangrijke ceren en te verdelen – die zich nu aanbieden kunstenaars zijn Rirkrit Tiravanija, Carsten in de vorm van dingen die informatie maken Höller, Thomas Hirschhorn, Santiago Sierra, – weer terug in handen van (informatie-) Vanessa Beecroft, Marina Abramović en vele, arbeiders wil geven. vele anderen. Voor een recente analyse van Hoe zou zo’n viering van het eigendom performance, zie Texte zur Kunst, nr. 110, 2018. eruit kunnen zien? Zeker is dat er geen ver- 4 Dat de curator zich heeft gevrijwaard van zet moet worden gepleegd tegen de triomfen zorgarbeid werd decennia geleden ingeluid van postconceptuele en ‘gedematerialiseer- door de allereerste onafhankelijke curator de’ kunstpraktijken. Vooral op het gebied Harald Szeemann en diens zelfgekozen titel: van performance hebben deze bewegingen Ausstellungsmacher. geleid tot een diepgaande verwerping van 5 Ik zou een ander verhaal kunnen vertellen, andere onderdrukkende en verstarde over de marktreligie in de jaren negentig en de gebruiken binnen de kunst, in het bijzonder jaren nul, gebaseerd op het individuele wat betreft genderverhoudingen. Evenmin kunstwerk. De recordverkoop door Sotheby’s in 2008 van werk van Damien Hirst suggereert kan er sprake zijn van een nostalgische de triomf van kunstobjecten op dat moment. terugkeer naar het institutioneel aanbidden Recenter werd op de veiling If I Live I’ll See You van objecten. Met het oog op de volksge- Tuesday in 2014 van Christie’s een object van zondheid hebben cultuurobjecten recente- Wade Guyton uitgespeeld tegen een gebaar van lijk heel wat stof vergaard in gesloten hem: een van Guytons schilderijen werd musea. Zeker vandaag zou het dwaas zijn verkocht, en de kunstenaar zette een foto op om een terugkeer te eisen van grote groe- Instagram van tientallen reproducties van dat pen mensen die zich verdringen om dingen kunstwerk, ogenschijnlijk met de bedoeling de prijs van dat object te ondermijnen, maar te zien waar uiterste zorg voor is gedragen. uiteindelijk verkocht het schilderij voor meer En wie weet of en wanneer dat weer als van- dan vooraf geschat werd. Deze evenementen ouds mogelijk zal worden? Galeries en ten- hebben echter meer te maken met het toonstellingsruimtes worden gesloten. spektakel van de contemporaine kunstwereld Musea ontslaan werknemers. Misschien zal dan met de status van het object. En trouwens, het museum helemaal ophouden met zorg er zijn weinig instituten die zich werk van Hirst te besteden aan objecten, om in de plaats of Guyton kunnen veroorloven. daarvan enkel nog tentoonstellingen te 6 LaPlaca Cohen Advertising, ‘Culture Track ’17’, p. 11, https://culturetrack.com/research/ huisvesten, gemaakt door een handvol reports/. onafhankelijke curatoren met een tijdelijk 7 Walter Benjamin, ‘Ik pak mijn bibliotheek uit. contract. Een rede over het verzamelen’, vertaling Wil H. Ik hoop van niet. Maar mijn nostalgie van Gerwen, Yang, nr. 156, 1992, pp. 9-14. betreft niet zozeer instituties op zich, als wel (Online: https://www.dbnl.org/tekst/_ acquisitie. Laten we ons dus gidsen door een yan001199201_01/_yan001199201_01_ kennis van aan instituties verbonden cura- kratten); musea waren minder in staat om veelgebruikte uiting van dialectisch-materi- 0037.php) Benjamin schreef deze tekst toen toren, en stelde het bovendien ervaring en hun collecties in te zetten voor financiële alistische hebzucht: Walter Benjamins korte hij verhuisde naar een nieuw appartement na interactie tussen kunstenaar en publiek ondersteuningen (vele musea moesten tekst uit 1931, ‘Ik pak mijn bibliotheek een echtscheiding en een ‘tweejarige 7 duisternis’. De verhuizing was dialectisch, in voorop, eerder dan de zorg voor duidelijk te kunst verkopen); bestuursraden eisten uit’. We zouden er nu naar kunnen streven Benjamins verhaal: een overgang van orde onderscheiden culturele dingen. Deze over- steeds vaker statistieken die toekomstige om te zijn zoals het kind in de analyse van naar wanorde en, uiteindelijk, naar een nieuwe gang werd versneld door de nieuwe rol van inkomsten verzekerden – wat neerkomt op Benjamin, dat door te verwerven (in alle orde. Dat lijkt een passende allegorie voor het de curator, die verschoof van zorg dragen hogere bezoekersaantallen en ticketprijzen. betekenissen van het woord) objecten moment waarin wij ons bevinden. voor de dingen (curare, in het Latijn) naar Nog een geluk voor deze musea dat het nieuw leven schenkt om ons eigen leven te het faciliteren van interactie met het publiek volop de eerder vermelde anti-spul- vernieuwen: ‘Kinderen beschikken name- publiek.4 De vroege jaren negentig waren, lentransitie aan het doormaken was. Deze lijk voor de vernieuwing van het bestaan kortom, geen geweldige tijd voor kunstob- nieuwe consumenten, niet langer geïnte- over honderdvoudige, onuitputtelijke moge- jecten, maar ze gingen gepaard met een resseerd in de institutionele zorg voor objec- lijkheden. Bij kinderen is het verzamelen hoogconjunctuur voor ‘kunstbelevenis- ten, eisten ervaringen. slechts één methode van vernieuwing, een sen’.5 Vandaag is die overgang zo goed als vol- andere is het beschilderen van voorwerpen, Hoewel traditionele musea slecht toege- tooid. Een rondvraag uit 2017 onder cul- weer andere zijn het uitknippen en het over- rust waren om deze nieuwe kunst tentoon tuurconsumenten bracht aan het licht dat trekken en verder het hele scala om zich iets te stellen in de jaren negentig, pasten ze zich 81 percent van de respondenten voorname- eigen te maken, van het aanraken van din- snel aan, vooral in de Verenigde Staten. lijk fun van hun instituties verwachtten.6 In gen tot het benoemen ervan.’ Voor Toen de grote economische crisis van 2008 datzelfde jaar veranderde de naam van het Benjamin betekent verwerven niet alleen zich eenmaal aanbood, waren museale Indianapolis Museum of Art in Newfields, spullen verzamelen. Het bekent intieme ruimtes over de hele wereld aangepast aan als onderdeel van een ruimere ideologische relaties met en tussen dingen ontwikkelen. het ‘nieuwe normaal’ van collectiezorg en verschuiving weg van collectiezorg naar ‘Het eigendom is de meest innige relatie die tentoonstellen. De ineenstorting van com- publiekservaring. Crystal Bridges, een men tot dingen als zodanig hebben kan.’ Vertaling uit het Engels: Christophe Van merciële galeries in het middensegment was privémuseum gesponsord door de eigenaars Zulke relaties vormen contranetwerken: Gerrewey een klap voor de ondersteuning op het vlak van Walmart, opende vorig jaar The privé-instituties waarmee de affectieve bete- van verzending en coördinatie buiten de Momentary, een gemengde culturele ten- kenissen worden gemaakt die Benjamin Afbeeldingen: Zofia Rydet, Sociological grote internationale steden; galeries die toonstellings- en performanceruimte waar- omschrijft als de ‘magische cirkel’ van de Record (1978-1990), © Zofia Augustyńska- toch overleefden werden gierig als het op in kunstcuratoren, cuisine curators en eve- collectie. Eerder dan informatie produceren Martyniak, www.zofiarydet.com hulp voor hun kunstenaars aankwam, nementenplanners een gedeeld platform en rondsturen, stapelen deze magische cir- zowel wat betreft het fabriceren als het van cultuurproductie aangeboden krijgen, kels herinneringen op, organiseren ze, en transporteren van kunstwerken (inclusief zodat bezoekers over een ervaringsgericht houden ze vast – de herinneringen van de Oorspronkelijk verschenen in Texte zur het bouwen, opslaan en verzenden van Gesamtkunstwerk beschikken, ideaal voor verzamelaar, maar ook van het object: ‘Al Kunst, nr. 118, 2020, pp. 77-88. De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 3 De verzamelingen van Matt Mullican

KOEN BRAMS & DIRK PÜLTAU

Comics

Koen Brams/Dirk Pültau: Veel van je werken bevatten verzamelingen. Je bent ook zelf een verzamelaar. Hoe ben je begonnen met verzamelen? Matt Mullican: Mijn ouders waren allebei kunstenaars en verzamelaars, en ik denk dat ik hun voorbeeld ben gevolgd. Ik was maar zeven of acht jaar oud toen ik mijn eerste artefact kocht. In de zomer van 1959 Matt Mullican, Dead Comic Book Characters, 1974 maakten mijn ouders en ik een fantastische reis door Europa, langs de archeologische sites. Op mijn verjaardag waren we in Parijs eerste keer dat ik iets kocht dat wezenlijk K.B./D.P.: Wat bedoel je daarmee? tieproces: het ene is handgemaakt, geschil- en tegenover het Louvre was er een klein voor me was, zelfs al was het geen verzame- M.M.: Ik zal een voorbeeld geven. Een paar derd of gebeeldhouwd, terwijl het andere winkeltje dat Egyptische beeldjes verkocht. ling in de strikte zin van het woord. jaar geleden kocht ik zes boeken boordevol een massaproduct is. Een ander groot ver- Mijn ouders gaven me dertig dollar om iets K.B./D.P.: Het is frappant dat je verzamel- etiketten van luciferdoosjes, pagina na pagi- schil betreft het type collectie. Een verzame- te kopen. Dat was veel geld voor mij en ik praktijk met comic books is begonnen, want na. De persoon die dat allemaal had samen- ling stripboeken is serieel, de tantrische was dan ook erg opgewonden. Ik maakte de veel van je vroege werken zijn eveneens op gebracht, moet er jaren over hebben gedaan voorwerpen vormen een niet-seriële verza- winkelierster gek met al mijn vragen. Na strips gebaseerd. De reeks Dead Comic Book om al die etiketten bij elkaar te krijgen. Hij meling. De comics zijn genummerd, je weet een tijdje begon ze me, gewoon om me uit Characters (1973), bijvoorbeeld, bestaat uit ging echt tot op het bot. Zijn toewijding dus wat je krijgt. Als ik alle comics met het haar winkel te krijgen, te vertellen wat echt uitgeknipte stripplaatjes waarop overleden bleek groot genoeg om alle lege plekken in woord ‘Spider-Man’ in de titel wil vergaren, en wat nep was. Uiteindelijk kocht ik een stripfiguren zijn te zien. Heb je je eigen verte vullen. Maar toen stierf hij of was hij niet dan weet ik op voorhand hoeveel afleverin- klein, bronzen hoofdje van Ramses de Derde zameling gebruikt om dat werk te maken? meer geïnteresseerd of weet ik veel wat er gen ik te pakken moet krijgen. Bij seriële op een achttiende-eeuwse sokkel. Ik herin- M.M.: Absoluut niet. Ik zou er in geen mil- gebeurde. Misschien haatte zijn vrouw hem verzamelobjecten blijft de waarde vrij sta- ner me nog dat ik samen met dat beeldje heb joen jaar aan denken om mijn eigen verza- omdat hij zoveel tijd in zijn luciferetiketten biel. Er zijn zelfs naslagwerken waarin de geslapen op een camping in Bois de meling in stukken te knippen. De comics stak. Misschien verkocht ze de hele boel of prijs van elke afzonderlijke aflevering wordt Boulogne. Ik was zo trots! In die tijd dacht ik waar ik de schaar in zette, heb ik specifiek gaf ze alles weg. Wat er ook was gebeurd, ik vermeld. In het geval van een kunstwerk er nog niet aan om kunstenaar te worden. voor dat doel gekocht. Sommige daarvan kocht de hele verzameling voor honderd daarentegen schommelt de waarde. Zulke Ik was meer geïnteresseerd in archeologie, zijn nu misschien collector’s items, maar dollar. Nu is ze van mij en kan ik ermee doen objecten zijn maar waard wat de markt vandaar dat ik een Egyptisch beeldje als ver- toen ik ze kocht waren het gewoon romanti- wat ik wil. Op een bepaald moment gaat een ervoor wil geven. Je zou ze moeten veilen jaardagscadeau koos. sche comics of detectives zonder superhel- verzameling dus een eigen leven leiden en om hun precieze prijs te kennen. K.B./D.P.: Ging je daarna Egyptische kunst den. Ze werden gemaakt om het universum, dat betekent niet noodzakelijk dat ze je over- K.B./D.P.: Waarom was je zo geïnteresseerd verzamelen? een of ander werelds fenomeen of zelfs de leeft. in tantrische objecten? M.M.: Nee. Bijbel te verklaren. Comics kunnen over M.M.: Dat heeft opnieuw te maken met hoe K.B./D.P.: Als je een verzameling definieert allerlei onderwerpen gaan. dingen beginnen. Tantrische objecten zijn als een liefst zo groot en representatief K.B./D.P.: In Details from an Imaginary Tantrische objecten en erg specifiek. Ze stellen niet zomaar eender mogelijk geheel van gelijksoortige objecten, Universe (1973) en Details from a Fictional stoommachines wat voor. Ze representeren abstractie. Ze wanneer ben je dan voor het eerst beginnen Reality (1973) leg je een verzameling aan stellen de afwezigheid van dingen voor, de te verzamelen? van details uit comics. Je brengt specifieke K.B./D.P.: Wat was het eerste dat je verza- leegte. Het zijn objecten die gaan over het M.M.: Waarschijnlijk vier of vijf jaar nadat beeldelementen bijeen die voortdurend melde nadat je kunstenaar was geworden? begin van het universum. Dat onderwerp ik dat beeldje in Parijs heb gekocht. terugkeren in de strips. M.M.: Tantrische objecten uit het achttien- interesseert me enorm, want zoals jullie K.B./D.P.: Wat was je eerste collectie? M.M.: Ik wilde aantonen dat de omgeving de-eeuwse India. Ik bezit een heleboel teke- weten heb ik mijn eigen kosmologie gecre- M.M.: Mijn eerste echte verzameling waarin die comics zich afspelen werkelijk ningen en aquarellen, en verschillende kris- ëerd. Wat mij persoonlijk het meeste fasci- bestond uit eerste edities van stripboeken. Ik bestaat, en dat doen twee beelden overtui- tallen objecten. Mijn twee dierbaarste items was toen helemaal gek van comics, en kocht gender dan één. Daarom ging ik op zoek uit die verzameling zijn een tantrisch de eerste edities van Spider-Man, Daredevil, naar beelden die op verschillende manieren manuscript en een kristallen lingam. Het The Hulk, The X-Men, Marvel Age… Ik reed de idee weergeven van de zwaartekracht, zijn allebei absolute meesterwerken. Echt ervoor met mijn fiets naar Hollywood geluiden, geuren, de dood, enzovoort. De waar! Ze zouden een plek kunnen krijgen in Boulevard. Vandaag lijkt dat een afgelegen verzameling beelden die het bestaan van die eender welk groot museum en het verbaas- plek, maar in die tijd was er een fantastische wereld moet bewijzen, is natuurlijk altijd de me dan ook dat ik ze kon betalen. Eén stripboekenwinkel. Ik herinner me dat ik onvolledig. Er ontbreekt altijd wel iets, ervan kostte vijfduizend dollar. Het was het Amazing Fantasy #15 kocht voor twaalf dol- waardoor je blijft verzamelen. duurste ding dat ik tot dan toe had gekocht. lar. Een exemplaar van die strip in goede K.B./D.P.: Ook de titel van de catalogus Voor het andere object heb ik vijftienhon- staat is vandaag zeker meer dan honderd- More Details from an Imaginary Universe laat derd dollar betaald. vijftig dollar waard. Helaas was het mijne in uitschijnen dat er altijd méér beelden zijn K.B./D.P.: Als je het bekijkt vanuit het per- slechte conditie, omdat dat me toen niets dan je kan verzamelen. spectief van een verzamelaar, wat is dan het kon schelen. Ik lette er niet op, ik wilde M.M.: Dat klopt. Toen we die catalogus grootste verschil tussen tantrische objecten gewoon dat album hebben. maakten, was er net een ander boek met een en stripboeken? K.B./D.P.: Comics verzamelen is niet zo uit- heel vergelijkbare titel uitgekomen. Het heet- M.M.: Het meest voor de hand liggende Matt Mullican, Boilerput (Energie), 1997, onderdeel zonderlijk voor een kind. Eerste edities verte Details from an Imaginary Universe of iets onderscheid heeft te maken met het produc- van Kunstroute De Rode Loper, Eindhoven zamelen is dat wel. Hoe kwam je op het idee dergelijks. Dus voegde ik het woord ‘meer’ om alleen maar de eerste uitgaven te kopen? toe, gewoon om mijn boek van dat andere te M.M.: De eerste editie is altijd de kostbaar- onderscheiden. Maar met dat woord wordt ste, dat had ik al meteen begrepen. De eerste absoluut verwezen naar de psychologie van editie van een roman van James Joyce is veel de verzamelaar: meer, meer, meer. Een verza- waardevoller dan de tweede. Ze stijgt sneller melaar wil altijd meer. Dat hoort bij het spel. in waarde en behoudt die waarde ook lan- Het zal nooit genoeg zijn. Het is alleen genoeg ger. In het geval van een reeks functioneert geweest als je een verzameling vergeten bent. een eerste editie meestal ook als een ‘origi- Maar zolang je je ervan bewust blijft, is het neel’. Bij een magazine, bijvoorbeeld, omvat nooit genoeg. Ik heb er nog steeds spijt van de eerste aflevering doorgaans de blauw- dat ik mijn verzameling comics niet heb afge- druk van het concept. Als er een nieuw rond. De twee comics die nog ontbreken in magazine verschijnt, dan staat er ‘collec- mijn verzameling zijn The Silver Surfer en The tor’s edition’ op de cover van de eerste afle- Fantastic Four. vering omdat verzamelaars die zullen willen K.B./D.P.: Waarom heb je je collectie niet kopen. Hoe langer een reeks loopt, hoe meer afgerond? het concept wordt ontwikkeld en verfijnd, M.M.: Ik weet het niet. De grootste lacune in en soms wordt het zelfs opnieuw uitgevon- mijn verzameling is natuurlijk The Fantastic den. Daarom is een eerste aflevering zo inte- Four. The Fantastic Four was destijds de aller- ressant. Later ben ik ook de eerste afleverin- duurste comic. Misschien had ik die lacune gen van Time Magazine, Artforum, Fortune wel nodig om op de een of andere manier en Life Magazine gaan verzamelen. aan te geven dat ik nog steeds aan het verza- K.B./D.P.: Bedoel je dat je de eerste editie melen was. Misschien heb ik hem nooit van de hele verzameling Artforums bezit, of gevonden, of misschien ben ik gewoon enkel de eerste aflevering? andere dingen gaan doen. Ik werd kunste- M.M.: Enkel de eerste aflevering. naar en begon andere zaken te verzamelen. K.B./D.P.: Dus eigenlijk ben je alleen geïnte- K.B./D.P.: Heb je ooit een stuk uit je verza- resseerd in de eerste aflevering van de eerste meling verkocht? editie van een reeks. M.M.: Nee, ik heb altijd mijn best gedaan M.M.: Ja, ik ben geïnteresseerd in het origi- om alles bij te houden. In de loop der jaren neel. Ik ben geïnteresseerd in de eerste keer zijn sommige stukken wel verloren gegaan. dat iets gebeurt, want daar draait creativi- Dingen belanden op de verkeerde plek, en teit om. Hoe komt iets tot stand? Hoe maak dat is verschrikkelijk. Als er één zaak is die je iets vanuit niets? Ik ben geïnteresseerd in elke verzamelaar zich zou moeten realise- hoe iets wordt uitgevonden. Daarom heb ik ren, dan is het dat een verzameling er niet is Matt Mullican, Zonder titel (generator en pantograaf van een elektrische trein), 1989, Kröller-Müller Museum, jullie verteld over dat beeldje. Het was de voor de eeuwigheid. Otterlo, foto Viktor Nieuwenhuijs De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 4 neerde, was het tantrische kristal. Daar ben alles te maken heeft met passie. Soms zie ik Het is een icoon en als zodanig is het perfect. ik echt door gepassioneerd. Het kristallen iets in een winkel en dan moet ik het gewoon Het is een stad. Het is een archeologische lingam uit mijn collectie is uiterst zeldzaam. hebben. site én een fictie. K.B./D.P.: Wat is er zo speciaal aan het kris- K.B./D.P.: Wil je zo’n object alleen maar tal? hebben omdat het je interesses weerspie- M.M.: Het gaat om ruw kristal, zoals gelt, of waardeer je het ook gewoon om wat Collecties en tentoonstellingen kwarts. Ze worden beschouwd als magische het is? objecten en stralen een specifiek soort ener- M.M.: De reden waarom sommige objecten K.B./D.P.: Sommige objecten uit je niet-ar- gie uit. Dat is een van de dingen die zo fan- me zo sterk aanspreken, is dat ze in mij zit- tistieke collecties werden getoond in ten- tastisch zijn aan juwelen. Ze hebben iets dat ten. En ze zitten in mij door mijn werk. Dus toonstellingen. Overwoog je dat al toen je ze niet van deze wereld lijkt. Ik ben een ver- ja, voor een groot deel kun je wel zeggen dat verwierf? woed verzamelaar van objecten die mijn ik dingen verzamel die weergeven waar het M.M.: Nee, het merendeel – waaronder de Matt Mullican, Doll and Dead Man, 1974 manier van denken weerspiegelen of die in mijn werk om gaat. Ik ben geïnteresseerd stoommachines, de stoomketels en de gene- overeenkomen met de wijze waarop ik naar in tantrische kunst omdat ze te maken heeft ratoren – kocht ik zonder de bedoeling om de dingen kijk. met kosmologie, eeuwige energie, de noties ze ooit in mijn werk te gebruiken, hoewel ze K.B./D.P.: Heeft een object uit een van je K.B./D.P.: Kan je een paar voorbeelden van leven en dood. Het valt allemaal terug later wel degelijk getoond werden als kunst- verzamelingen, of het nu gaat om comics of geven van andere collectiestukken die je te voeren op mijn werk. Tegelijk wordt mijn werken. De meeste objecten zijn wel symbo- om tantrische of prehistorische objecten, manier van denken reflecteren? kunst ook verrijkt door met tantrische len voor mij geworden. Ze zijn iconisch ooit gediend als prototype voor je werk? M.M.: Het kan om erg uiteenlopende din- objecten bezig te zijn. geworden en in die zin kan ik ze gemakkelijk Heeft een van je objecten ooit gediend als gen gaan. Ik verzamel bijvoorbeeld ook pre- K.B./D.P.: Ben je ooit iets gaan verzamelen tonen. Zo kocht ik ooit een skelet dat ik bij model, als basis voor de conceptie van speci- historische objecten, onder meer uit het dat pas later belangrijk werd voor je werk? verschillende gelegenheden heb geëxpo- fieke werken? neolithicum. Die voorwerpen zijn vooral M.M.: Dat zou kunnen. Maar het is voor mij seerd. In 1991 toonde ik de pantograaf in M.M.: Ik denk dat maar weinig van mijn wer- interessant omdat ze tot de eerste werktui- heel moeilijk om te bepalen wat er eerst het Kröller-Müller Museum. De stoomketel ken ontstaan zijn vanuit prototypes. Het pro- gen van de mens behoren. Ze kunnen tot was, mijn kunst of de verzameling. en de generator waren te zien in het totype voor het object in mijn werk zou wel een miljoen jaar oud zijn, maar gek genoeg Beïnvloedt de verzameling de kunst of beïn- Massachusetts Institute of Technology. eens het kleine Egyptische beeldje kunnen kan je ze vrij makkelijk vinden. Die dingen vloedt de kunst de verzameling? Het is een K.B./D.P.: Hoe zou je de status van die objec- zijn dat ik eerder vermeldde, hoewel dat nooit zijn echt ongelofelijk, en ze zijn eigenlijk niet combinatie van de twee. Ik kan niet met ten omschrijven wanneer je ze tentoonstelt? werd getoond. In de jaren tachtig verzamelde eens zo duur. Kun je je voorstellen dat je een zekerheid zeggen dat de objecten er eerst Het zijn in ieder geval niet zomaar objets ik horloges, maar ik heb nooit een kunstwerk object bezit dat een miljoen jaar geleden waren en dat de kunst volgde, of vice versa. trouvés… met een uurwerk gemaakt. Een Patek werkelijk door een mensachtige is gebruikt? Ik denk dat ze zo sterk met elkaar verweven M.M.: Nee, dat zijn ze niet. Ze verschillen Philippe zou wel perfect als prototype kunnen Ik verzamel ook stoommachines, stoomke- zijn dat je niet meer kan bepalen waar het daarvan omdat het meestal details zijn van hebben gediend, als je erover nadenkt. Het is tels en pantografen. ene begint en het andere eindigt. Misschien een groter werk. Veel objecten zijn verwor- een extreem duur horloge; het kost honderd- K.B./D.P.: Wat spreekt je zo aan in pakweg verzamel ik daarom zulke uiteenlopende ven in samenhang met bepaalde denkpro- vijftigduizend dollar. Het is eindeloos. Het is een stoommachine? dingen? cessen en werden pas later tentoongesteld. een model voor mechanica, maar het is niet M.M.: Een stoommachine gaat over het K.B./D.P.: Verzamel je werk van andere Een ander verschil is dat die voorwerpen, het ultieme model. Het is gemaakt om perfect omzetten van energie. Je hebt een warmte- kunstenaars? zoals ik al zei, al in mij zitten voor ik ze vind. nauwkeurig te zijn, maar is dat niet. Het is bron, compressie en een mechanische bewe- M.M.: Wij – mijn vrouw Valerie en ik – heb- Ik verzamel ze omdat ze een interesse weer- goed mogelijk dat zo’n object mijn artistieke ging. De ene energiebron wordt omgezet in ben een Allen Ruppersberg, een fantastisch spiegelen die ik al heb. Ik ben gepassioneerd productie op een gegeven moment heeft beïn- een andere, dat is wat ik er zo interessant werk om mee te leven. Ik heb ook een Peter door die objecten. Ik voel me ertoe aange- vloed, maar het was zeker nooit een model aan vind. Kogler en een Thomas Ruff. Ik verzamel trokken. In die zin zijn het niet zomaar voor een specifiek werk. K.B./D.P.: Hoe ben je begonnen met het ver- werk van Alighiero Boetti. Ik bezit niet veel gevonden voorwerpen. K.B./D.P.: Je zou kunnen stellen dat je een zamelen van die machines? werken van hem omdat ik het niet kan beta- K.B./D.P.: In sommige tentoonstellingen verzamelaar bent die zich bezighoudt met M.M.: De eerste stoommachine die ik ooit len, maar ik heb er toch een paar. Hij heeft worden ze echter wel degelijk als gevonden het verwerven van een veelheid en nog zag, stond in het huis van mijn schoonva- met Valerie samengewerkt toen ze curator objecten getoond. Je presenteert ze naast meer, maar tegelijk lijk je te werken met pro- der. Ik nam er een foto van en maakte een was van Sonsbeek 93 en gaf haar een paar elkaar, zonder een noemenswaardige dyna- totypes. Zo speelt het idee van de stad of de frottage van dat beeld. Geleidelijk aan ben ik tekeningen, zodat we samen een erg mooie miek, waardoor de bezoeker zou kunnen ver- pop wel degelijk een rol in je werk. me meer en meer gaan bezighouden met verzameling Boetti’s bezitten. moeden dat het gaat om gevonden objecten M.M.: Waar jullie naar verwijzen, is het eer- negentiende-eeuwse mechanica en ging ik K.B./D.P.: Verzamel je kunst op dezelfde in de strikte zin van het woord. Stoort dit jou? ste moment waarop een object verschijnt, ook zelf machines kopen. Daarbij stootte ik manier als de andere objecten? M.M.: Ik denk dat de discussie over het om dan later steeds opnieuw op te duiken in op twee stoomketels. Dat soort toestellen is M.M.: Wat bedoel je? gevonden object irrelevant is in verband mijn werk. Zo kwam ik op een dag thuis en zeldzamer omdat ze vaak werden wegge- K.B./D.P.: Weerspiegelt ook de kunst die je met mijn werk. Het is geen thema voor mij. zag dat mijn ouders een pop hadden. Ik nam gooid. Stoommachines die mechanische verzamelt je eigen interesses? Sherrie Levine zal dit misschien heel anders een foto van die pop en mezelf, en gebruikte arbeid leverden, werden beter bewaard. M.M.: Ja. Ik koop werk dat naar mijn eigen ervaren, omdat haar werk gaat over de sta- dezelfde pop voor Doll and Dead Man (1974). Daarna ben ik stoomgeneratoren gaan ver- werk en mijn eigen psyche verwijst. Zo heb tus van het object en over wat echt is en wat Maar dat die specifieke pop de eerste was, zamelen. ik een kleine sterrenkaart van Thomas Ruff. niet. Maar dat is niet de kern van mijn werk. betekent niet noodzakelijk dat ze functio- K.B./D.P.: Zou je kunnen stellen dat deze Dat werk past echt helemaal in mijn straat- Ik ben geïnteresseerd in gevonden beelden neert als prototype voor alle poppen die machines het dynamische aspect van je je. Het is perfect, want ik heb ook tekenin- voor zover ze versmelten met mijn eigen erna kwamen. Er is geen hiërarchie tussen kosmologie oproepen? gen gemaakt van de geboorte van het uni- werk. Voor mij zijn die objecten beelden, en die poppen. Ze zijn allemaal gelijkwaardig, M.M.: Precies. Ze geven de dynamiek weer versum en van sterren. Ik heb ook een ik verzamel beelden. Als ze eenmaal deel en misschien is het precies uit de verzame- van een globaal model dat me bezighoudt. kleine sculptuur van Ian Hamilton Finlay. uitmaken van mijn verzameling, zijn ze ico- ling van al die foto’s samen dat het idee van De generatoren en stoommachines lijken Het is een vliegdekschip, een fantastisch, nisch geworden. de pop ontstaat. sterk op mijn kosmologie. Of misschien kun ongelofelijk object. je zeggen dat mijn kosmologie op een machi- K.B./D.P.: Waar komt je fascinatie voor ne lijkt. In de loop der jaren heb ik een tien- Boetti vandaan? tal stoommachines gekocht. Ze staan nu in M.M.: Ik hou van het borduurwerk, van het mijn atelier. Ik kocht ze waar ik ze ook maar handwerk dat daarbij komt kijken. Zijn aantrof, van Amsterdam tot New York. werk is heel verzamelbaar omdat hij objec- K.B./D.P.: Heb je ook de stoomketels nog? ten maakt die eruitzien alsof ze wel verza- M.M.: Nee, die bezit ik helaas niet meer. Een meld moeten worden. Ik heb een van zijn ervan staat in Eindhoven in een waterput. kleine borduurwerken. Die zijn ronduit per- Ik gebruikte hem in 1997 voor mijn bijdra- fect. Ik vereenzelvig me ermee. En ik heb ge aan de kunstroute De Rode Loper. De gewoon altijd erg gehouden van de manier andere stoomketel maakt deel uit van een waarop hij over de wereld denkt. Hij heeft project in het museum voor hedendaagse wereldkaarten gemaakt. Er zitten veel ver- kunst in Barcelona, het MACBA. wijzingen in. Het is gewoon een geweldige K.B./D.P.: Zou je ook vandaag nog een kunstenaar. Maar ik heb ook werk van negentiende-eeuwse stoomketel of genera- anderen. Ik bezit een van de 7-Inch Records tor kopen als je de kans kreeg? van Jack Goldstein. Onlangs kocht ik nog M.M.: Absoluut. Als ik nog een stoomketel een paar ongelofelijke objecten via de gale- vind in een winkel, dan koop ik hem meteen. rie van Daniel Blau. Ze staan in verband met Of als ik nog eens zo’n generator zou tegen- werken die ik vijftien, twintig jaar geleden komen… Ik zou ze kopen omdat het objec- heb aangeschaft. ten zijn die ik verzamel. Bovendien is mijn K.B./D.P.: Je koopt dus enkel werk van ande- interesse in energie en de overdracht van re kunstenaars als er een relatie is met je energie niet verdwenen. Ik heb ook een pan- eigen werk? tograaf die in die categorie past. M.M.: Ja, dat kun je wel zeggen. K.B./D.P.: Wat is een pantograaf? K.B./D.P.: Wat is het duurste werk dat je M.M.: Een pantograaf of een stroomafne- ooit hebt verworven? mer staat bovenop een elektrische trein. Het M.M.: Het allerduurste is een ets van ding verbindt het treinstel met de energie- Piranesi, uit het vierdelige werk Antichità bron. Mijn pantograaf is een geweldig ding! romane. Denys Zacharopoulos presenteerde Ik vond hem op een stortplaats in Tourcoing, de vier monumentale delen in de tentoon- toen ik er in 1990 met Denys Zacharopoulos stelling in Tourcoing waar ik het eerder over een tentoonstelling voorbereidde in het had. Het betoverde me gewoon. Sommige Musée des Beaux-Arts. Ik had er zitten wer- van de pagina’s waren zo groot als deze tafel ken aan frottages van treinsporen en raakte als je ze openvouwde. Denys vertelde me dat gebiologeerd door alles wat met treinen te de eigenaar wilde verkopen, en ik heb dus maken had. een prent verworven. Het was een vergis- K.B./D.P.: Al de objecten waarover we het sing. Ik gaf er te veel geld aan uit, omdat ik nu hebben, de stoommachines, de genera- geen rekening had gehouden met de belas- toren en de pantografen, heb je dus altijd tingen. Het heeft een tijdje een negatieve gekocht met het oog op je werk? impact gehad op mijn leven, maar gelukkig M.M.: In feite kocht ik die objecten omdat ze ligt dat nu achter de rug. Het is van mij. Ik me fascineerden en ik het verlangen voelde kijk er zelden naar. Ik doe het bijna nooit om ze te bezitten. Ik denk dat verzamelen open. Maar het is een emblematisch beeld. Matt Mullican, Birth to Death List, detail, 1973 De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 5

die gerund werd door Robert Longo, Cindy leven samen te brengen met beelden die niets Sherman, Michael Zwack, Nancy Dwyer en voor je betekenen, lijkt het alsof je de beteke- Charles Clough. Het ging om een uitwisse- nis van de belangrijke beelden tenietdoet. ling met Artists Space, die werd vertegen- M.M.: Dat doe ik inderdaad. Ik probeer hun woordigd door Troy Brauntuch, David Salle, belang te reduceren, alhoewel de kijker wel- Jack Goldstein, Paul McMahon en mezelf. licht te slim is om te geloven dat ze écht Wij deden dus een tentoonstelling in onbelangrijk zijn. Maar dat is wat het bord Hallwalls en zij kwamen naar Artists Space. doet, en op die manier is het niet alleen een Ik wilde een reeks foto’s tonen, maar ik instrument, maar ook een model voor het wilde ze niet in een raster hangen. Ik wou ze verzamelen. tonen zoals iemand dingen naast zijn of K.B./D.P.: In welke zin? haar bed hangt en prikte ze losweg op de M.M.: Als je dingen op een bord hangt, dan muur. Ik herinner me dat Douglas Crimp – gaan de beelden tot hun eigen universum de curator van de befaamde tentoonstelling behoren, en deel uitmaken van een afgeslo- Pictures in Artists Space later dat jaar – het ten context. Hetzelfde gebeurt met dingen een slaapzaal noemde. Het leek op een verdie worden samengebracht in een verzame- zameling, zoals je die ook op een prikbord ling. Wanneer je objecten verzamelt, haal je kan aantreffen. ze weg van de plek waar ze thuishoren. Je K.B./D.P.: Beschouw je het prikbord als een kijkt er niet meer naar zoals andere mensen instrument om te verzamelen of iets tot een dat doen. Ik verzamel horloges uit de jaren verzameling te benoemen? tachtig. Een horloge dient om je te vertellen M.M.: Ik zal het zo stellen: het prikbord hoe laat het is. Maar als je de ene na de werkt als een diepvriezer. Het is een plek andere verzameling van horloges bekijkt, waar dingen opgehangen worden en het dan ga je ze anders ervaren. Je leest de tijd stelt alles wat erop terechtkomt voor zonder niet langer. Je relatie met het object veran- hiërarchisch onderscheid. Wat op het bord dert. Ik moet er wel aan toevoegen dat deze hangt, is meer dan een samenkomen van redenering ook in de andere richting werkt: wat spullen. Het prikbord is een kader dat die prikborden zonder kader geven je ook die spullen samenhoudt en op die manier is een diep gevoel van vertrouwdheid. het een instrument om dingen te bewaren K.B./D.P.: Wat bedoel je? of te verzamelen. M.M.: Mensen zijn vertrouwd met prikbor- K.B./D.P.: Wanneer maakte je dan je eerste den, ze hebben ze thuis ook. Wanneer echte prikbord? bezoekers worden geconfronteerd met een M.M.: Dat was voor een tentoonstelling in prikbord in een museum gaan ze het niet op een commerciële galerie, de Mary Boone dezelfde respectvolle manier behandelen als Gallery (NY). Ik hing er een bord aan de een schilderij. Ze beginnen dingen van de muur en prikte er foto’s op. Later begon ik borden te trekken. Er zijn al zaken gestolen. prikborden te maken met postkaarten, die Zelfs de zaalwachters geven de borden min- ik kocht op rommelmarkten, en waaraan ik der aandacht. Als iemand die plaatjes dan mijn eigen werk toevoegde, om een ver- bekijkt, aanraakt of van het bord trekt, dan gelijking te trekken tussen de postkaarten laten de suppoosten dat gewoon toe. In die die ik kocht en het werk dat ik maakte. zin functioneert het prikbord als een trom- K.B./D.P.: We hebben het gehad over seriële pe-l’oeil. en niet-seriële collecties. Het prikbord vormt K.B./D.P.: Als je in bijna elk huishouden wel bij uitstek een niet-seriële verzameling… een prikbord vindt, dan zou je kunnen zeg- M.M.: Dat klopt. Een prikbord is een werk gen dat iedereen op een bepaalde manier Matt Mullican, Stick Figures, 1974 dat bestaat uit een hoop verschillende items een verzamelaar is. die er simpelweg op zijn geprikt. Het kan M.M.: Tot op zekere hoogte denk ik abso- gaan om een amalgaam van tekeningen uit luut dat dat waar is. In al mijn lezingen heb K.B./D.P.: Zou je de vroege versies van de want dat is wat een prikbord doet. Het defini- verschillende periodes, of gewoon om ver- ik het hierover. De eerste kunst is de kunst Birth to Death List als een verzameling van eert wat erop hangt als verzameling. schillende stukken die allemaal op hetzelfde van de verzamelaar en de verzamelaar kan gedachten kunnen zien, die samen een oppervlak worden getoond. Op zo’n bord iedereen zijn. Iedereen verzamelt op de een geheel vormen? kun je gemakkelijk waardevolle tekeningen of andere manier en iedereen drukt zijn M.M.: Het zou inderdaad een bijzonder Prikborden samenbrengen met tekeningen die hele- identiteit of ideeën uit door wat hij of zij ver- interessant idee zijn om die lijsten als verza- maal niets waard zijn. Dat ik mijn eigen zamelt. Tegelijk ligt het bord nooit vast. melingen van gedachten te beschouwen. K.B./D.P.: De catalogus Matt Mullican Works materiaal samenbreng en meng met gevon- Mensen veranderen de inhoud ervan voort- K.B./D.P.: Bleeding green blood, bleeding blue 1972-1992 (Keulen, Verlag der Buchhand den objecten houdt voor mij in dat dingen durend, en dat doe ik ook. Het prikbord blood, bleeding red blood, bleeding yellow blood, lung Walther König, 1993) bevat een foto die heel erg persoonlijk zijn voor me samen- staat voor wat verandert in het dagelijkse bleeding orange blood… Dat lijkt in elk geval uit 1975 van je atelier, met daarop je bed en gaan met dingen die niets betekenen, om zo leven. Het verbeeldt veranderlijkheid. een lijst van verzamelde gedachten. Op erachter een verzameling foto’s en knipsels. één ding te worden. Op het bord hebben K.B./D.P.: Heb je ooit prikborden gemaakt dezelfde manier kan ook de lijst waarin je We zien een foto van het hoofd van een pop, mijn eigen tekeningen en de gevonden post- als voltooid werk? alle onderdelen van het lichaam en het ske- een foto van Muse endormie van Brancusi, kaarten dezelfde status, omdat alles samen M.M.: Het heeft me nooit geïnteresseerd om let overloopt als een verzameling van krantenknipsels met koppen als Leave the wordt getoond. Dat is een belangrijk pro- die vroege borden in te kaderen en ze in iets gedachten worden beschouwd. real world… cedé voor mij. blijvends te veranderen. Elke keer dat ik ze M.M.: Dat is zeker mogelijk, hoewel ik er M.M.: …een foto van mezelf, David Salle, K.B./D.P.: Waarom is het zo belangrijk? heb opgebouwd, heb ik ze ook zelf weer uit zelf nooit zo over heb nagedacht. Er zijn veel James Welling, Paul McMahon en Robert M.M.: Het is voor mij een manier om afstand elkaar gehaald. Wat er ook op hangt, het versies van de Birth to Death List. Ik heb er Morgan. Meer foto’s van mezelf. Een teke- te scheppen tussen mij en mijn werk. Ik redu- gaat terug naar de schappen van mijn lange en korte versies van gemaakt. Ik heb ning van Nancy Chun, een foto van mijn ceer er mijn verhouding met mijn werk mee. archief, en als ik nog eens een bord maak, de lijst getypt, met de hand geschreven en jongere broer, een afbeelding van God door Ik ga het bekijken als een verzameling van gebruik ik dezelfde dingen opnieuw. uitvergroot. Ik heb er kopies van gemaakt. Michelangelo. Door de foto van die kamer spullen die ik al dan niet gemaakt zou kun- K.B./D.P.: Als de inhoud van de prikborden Ik heb er multipels van gemaakt die te koop grondig te bekijken, krijg je dus een redelijk nen hebben. Het prikbord zet me dus niet voortdurend verandert, hoe dateer je die zijn. Ik heb ze weggegeven als cadeau. Die nauwkeurig beeld van de persoon die er alleen aan om op een bepaalde manier naar borden dan? Je hebt al gezegd dat een prik- lijst is telkens weer opnieuw gebruikt en dat woonde. mezelf te kijken, het dwingt me ook om gron- bord is gemaakt van tal van verschillende geldt ook voor veel van mijn andere werken. K.B./D.P.: Diende die foto als model voor diger te kijken naar de dingen die ik verzamel. werken. Ik ben ervan overtuigd dat je, net zoals je wat uiteindelijk leidde tot je eerste prikbord? K.B./D.P.: Doordat je het prikbord gebruikt M.M.: Dat is zo. Een van de moeilijkste din- verzamelt in reeksen, soms ook werkt in M.M.: Nee. Ik was toen wel al begonnen met om dingen die cruciaal zijn in je werk of gen aan zo’n prikbord is om te bepalen wan- reeksen. foto’s te nemen van prikborden van andere neer het werd gemaakt, wie het maakte, K.B./D.P.: Zijn de Stick Figure Drawings mensen. Ik heb een hele vroege foto van wat het is, hoe het functioneert en hoeveel (1974) het meest representatief voor dit zo’n bord ergens bij het bed van iemand het kost. Het is extreem moeilijk om dat te proces van werken in reeksen? anders, en het hangt vol met foto’s van ver- zeggen. De eerste borden werden gedateerd M.M.: Ik denk het wel. Die hele reeks van schillende mensen. Als je er eenmaal aan- op ‘1980 – tot op heden’. Zoals ik al aangaf stokmannetjestekeningen is gebaseerd op dacht aan begint te schenken, is het ongelo- verbeelden de borden veranderlijkheid. een gefotokopieerde rechthoek met een lijn felijk hoe expliciet mensen hun privéleven K.B./D.P.: Maar wanneer de prikborden ver- erin. Daar tekende ik het stokmannetje op te kijk stellen. Mensen maken altaars voor kocht worden, dan wordt dat proces afge- en ik zette er een verklarend bijschrift onder, hun familie, voor hun leven samen. broken. maar het landschap waarin het stokmanne- Vrienden van ons hebben hun huis volge- M.M.: Absoluut, zo gauw ze verkocht zijn, tje staat is dus eigenlijk een geprint object. In hangen met foto’s van henzelf: de moeder, houdt hun veranderlijkheid op te bestaan. mijn eerste tentoonstelling in Artists Space de vader, de grootmoeder, alle kerstfeesten, De verzamelaars die de borden kopen, kade- (NY) in 1976 lag er een stapel van die teke- vakanties, diploma-uitreikingen. Het wordt Matt Mullican, installatie Hallwalls, Buffalo, ren ze meestal in en zetten ze in hun huis. ningen die ongeveer twintig centimer hoog allemaal getoond, overal. Hun huis wordt New York, 1977 Die borden zullen niet meer veranderen. Ze was. Ik denk dat het ongeveer drie- of vier- dus zelf een voorstelling, een geschiedenis blijven voor eeuwig hetzelfde, terwijl de bor- honderd tekeningen waren. Allan McCollum van hun gezamenlijke leven als familie. En den die niet verkocht worden terug naar was nogal onder de indruk van het idee dat hetzelfde kan gezegd worden van die foto mijn atelier gaan. Ze worden later opnieuw er zoveel representaties van hetzelfde ding van mijn atelier. Het is een representatie samengesteld en zullen er dan helemaal kunnen bestaan. Ik denk dat dit de meest van mijn leven als kunstenaar en als per- anders uitzien. substantiële uitwerking van de idee van de soon in 1975. reeks was die ik ooit heb gemaakt. K.B./D.P.: Kun je ons iets vertellen over de K.B./D.P.: Heb je die tekeningen voor jezelf eerste keer dat je een prikbord gebruikte? gehouden, zoals je ook een verzameling van Hoe kwam je ertoe om je werk op die manier objecten zou bijhouden? te tonen? Vertaling uit het Engels: Koen Sels M.M.: Niet echt. Ik zag ze niet als één grote M.M.: De eerste keer dat ik aan die presenta- overkoepelende verzameling van tekeningen. tievorm dacht, was voor een tentoonstelling Sommige van de stokmannetjes heb ik wel op die Resemblance heette, bij Hallwalls in Koen Brams, Dirk Pültau, Matt Mullican. een prikbord gehangen. Op die manier heb ik maart 1977. Hallwalls was een ruimte voor Matt Mullican, installatie Mary Boon Gallery, Im Gespräch / Conversations, Keulen, ze als deel van een verzameling benoemd, hedendaagse kunst in Buffalo, New York, New York, 1980 DuMont, 2011, pp. 204-219. De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 6

Herbert Foundation wenst Distance Extended / 1979 – 1997 u allen een mooi nieuw jaar. Part I. Works and Documents from We hopen dat 2021 het jaar Herbert Foundation wordt waarin we elkaar weer zorgeloos én in goede Private View gezondheid zullen mogen Wekelijks op dinsdag, woensdag en donderdag ontmoeten. 10:00 – 16:00, 1 reservatie per tijdsslot

Regular Visit De deuren van onze huidige tentoonstelling 10:00 – 17:00 zijn nog tot juni 2021 geopend. Zondag 7 februari Zondag 7 maart Kies een van de bezoekmogelijkheden en Zondag 4 april reserveer uw tickets online via onze website. Zondag 2 mei Zondag 6 juni

Nocturne 17:00 – 21:00 Donderdag 4 februari Donderdag 4 maart Donderdag 1 april Donderdag 6 mei Donderdag 3 juni

Herbert Foundation Coupure Links 627 A, Gent t: +32 9 269 03 00 [email protected] www.herbertfoundation.org Uitnodigingskaart, Lawrence Weiner, Anthony d’Offay Gallery, 1989 De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 7 ‘Een boek is geen medium’ Bibliofilie en boekwerken van Jan Vercruysse

NIKOLAAS VERSTRAETEN & WOUTER DAVIDTS

‘Een bibliotheek is dus niet een instrument om de waarheid te verbreiden maar om de openbaring ervan te vertragen?’ vroeg ik verbluft. Umberto Eco, De naam van de roos1

Gedachten krijgen vorm door wat je leest, maar dat heet vorming, niet invloed. Jan Vercruysse2

De kunstenaar als bibliofiel, de bibliofiel als kunstenaar

In 1994 sloot Jan Vercruysse (1948-2018) een polis af voor zijn bibliotheek. De kunstenaar verzekerde een totaal van 1.567 boeken, onderverdeeld in vijf categorieën: 499 pockets, 396 zachte kaften, 162 harde kaften en luxe-uitgaven, 117 kunstenaarsca- talogi, 423 boeken van kunstenaars en ten- toonstellingscatalogi. Deze categorieën worden in het verzekeringsverslag toege- licht, met verwijzingen naar genummerde dozen. De pockets krijgen een verdere onderverdeling in ‘detectives’ en ‘literatuur/filosofie/poëzie’, een categorie die verder volgens uitgeverij wordt gespecificeerd: ‘Livre de Poche 46; Penguin 28; Folio 19; Gallimard 16; 10/18 19; Points 8; Faber & Faber 4; Pluriel 2; Flammarion 16; andere 136’. Onder de harde kaften wordt een aantal ‘luxeboeken’ benoemd, met bijvoorbeeld het geïllustreerde complete oeuvre van Lewis Carroll, maar evengoed een boek over Shakermeubilair. Vercruysses verzameling groeit na 1994 verder, en aan het eind van Jan Vercruysse, Faire de la Musique (1977), 1982, Yves Gevaert Editeur zijn leven in 2018 bevat de bibliotheek Foto Kristien Daem, courtesy Jan Vercruysse Foundation, Brussel opvallend veel verschillende vertalingen van eenzelfde dichtbundel, roman of traktaat. Veel dezelfde boeken komen terug, vaak in andere uitgaves. De verhouding van Door de fonetische misvatting wordt de idee onder woorden kan brengen. De jongen is over beide delen heen gedrukt en wordt literatuur tot kunstboeken valt in twee dat muziek de zeden verzacht, vervangen kent het verschil tussen poëzie en proza niet ook zo gelezen, hoewel de ampersand op de ongeveer gelijke helften uiteen.3 door een absurde scène waarin een (‘Il n’y a que la prose ou les vers?’) en ook tweede kaft staat. Vercruysse zet de tradities Wanneer Jan Vercruysse in oktober 2005 Russische burgervrouw walrussen of mor- van syntaxis heeft hij geen verstand. In deze en vooral de structuur van het boek bewust uitgenodigd wordt om deel te nemen aan ses kalmeert. Morses lijkt niet enkel naar passage, zo stelt Vercruysse, zit ‘de hele lin- in, maar hij ontwricht ze ook. Curating the Library, een programma waar- moeurs, maar ook naar ‘morsecode’ te ver- guïstiek verweven’. Net als in Faire de la Het boekwerk Le Nègre bestaat uit één voor curator Moritz Küng persoonlijkheden wijzen. Vercruysse speelt de fonetische ver- Musique speelt de kunstenaar met de rol van gevouwen vel. Op de cover staat als genre- uit de culturele wereld inviteert om in warring verder uit door adoucit te vervan- taal en het onvermijdelijke misbegrip. Wie aanduiding short story, met bovenaan het deSingel in Antwerpen hun lievelingsboe- gen door a durci, en dus ‘verzachten’ door de codes niet kent, heeft geen toegang tot donkerblauwe silhouet van een roos. De ken voor te stellen, biedt hij een uitzonderlij- ‘verharden’. Faire de la Musique bevat ver- taal. In het geval van La Belle Marquise gaat roos was het embleem van de Franse uitge- ke blik op zijn beweegredenen als lezer, schillende muziekpartituren, waardoor de het daarenboven niet louter over taal, maar verij van François Bernouard, opgericht in bibliofiel en verzamelaar. Hij start zijn lezing epigraaf letterlijk lijkt te suggereren dat ook over literatuur. Hoe kan de jongeman, 1909. In Vercruysses bibliotheek bevinden door de uitgekozen boeken onder te verde- muziek de morsecode ‘verhard’ heeft: als zonder kennis van literaire conventies, zijn zich twee boeken gepubliceerd bij len in categorieën. Vercruysse begint bij gecodeerde entiteit maakt muziek de drem- liefde aan de markiezin verklaren? Bernouard, van Charles Derennes en van twee biografieën (van Paul Van Ostaijen pel van een taal zichtbaar, en op die manier Doordrongen van een begrip van het lite- Jules Renard, en hij lijkt zich dus via Le door Gerrit Borgers en van Charles ook de verhouding tussen woord en beeld. raire apparaat, spelen de boekwerken ook Nègre met de bredere Franse uitgeverstradi- Baudelaire door Jean-Paul Sartre), om het De lezer moet de regels van een taal – noten- een geraffineerd spel met de structuur van tie te willen verbinden. Vercruysse veran- daarna te hebben over ‘contexten’, ‘litera- leer – meester zijn alvorens lezen, luisteren, het boek, evenals met het boek als beeld en derde echter het rood van de roos in blauw: tuur’ en ‘kunstboeken’. Hij eindigt met communiceren, ‘vertalen’ en begrijpen als object. Voor Sur L’Utopie & Erratum, bijzijn boek past niet ‘werkelijk’ in het fonds Molières Le Bourgeois Gentilhomme. Een van mogelijk worden. voorbeeld, maakt Vercruysse twee nevenge- van Bernouard.10 Bovendien volgt er op de de boeken in de categorie ‘literatuur’ is Naast Faire de la Musique heeft Vercruysse schikte boekjes, met het tweede als ‘erra- cover van het boek tekst noch kortverhaal: Giacomo Joyce, een postuum gepubliceerd nog zes boekwerken in beperkte oplage tum’. Een erratum in een boek dient op de rechterpagina staat louter de indicatie manuscript van James Joyce. Opmerkelijk is gerealiseerd – een onderbelicht aspect in doorgaans om correcties aan te duiden van ‘suivi de La Maîtresse’, maar ook dat verhaal dat Vercruysse het boekje voorstelt in drie zijn oeuvre, waarmee hij toch reeds in zijn druk- of zetfouten, of toevoegingen van is net als Le Nègre afwezig. Het boek is her- talen: het Engelse origineel, met daarnaast beginjaren is gestart. Sur l’Utopie & Erratum vergeten of weggevallen woorden. Het erra- leid tot een verraderlijk mooie façade. Met een Franse en Nederlandse vertaling.4 In de dateert al uit 1976, hoewel het pas werd tum bij Sur L’Utopie bevat echter geen lijst Le Nègre presenteert Vercruysse niet meer laatste zin van de Nederlandse vertaling is uitgegeven in 1982 door Yves Gevaert, die en evenmin verwijst het naar pagina’s. Het dan het beeld van een boek, zij het dan een volgens hem iets misgelopen. ‘Love me. Love samenwerkte met onder meer Marcel bevat in de plaats daarvan een Franstalig boek dat het beeld van talloze andere boe- my umbrella.’ blijft in de Franse vertaling Broodthaers, Daniel Buren en Lawrence citaat van Hegel uit diens Ästhetik.8 De kun- ken bevat. ‘Aime-moi. Aime mon parapluie.’ ‘Daar kan Weiner.5 Met Gevaert realiseerde Vercruysse stenaar verruilt het erratum dus voor een Het zijn vooral de materiële keuzes die de niet veel misgaan,’ zoals Vercruysse aan- nog vier boeken: Faire de la Musique in 1982, filosofische verwijzing, en lijkt te benadruk- boekwerken tot bibliofiele uitgaven verhef- geeft. De slotpassage is door Paul Claes in Spleen d’Hambourg in 1985 en Le Nègre en ken dat ook de utopie steeds gepaard gaat fen en het punt bepalen waar de kunstenaar het Nederlands echter vertaald als ‘Wie van Narcisse in 1990.6 Exempli Gratia werd in met structureel falen. Op elke pagina van als bibliofiel en de bibliofiel als kunstenaar me houdt, houdt me mijn paraplu ten 1988 uitgegeven door the Artisti. s.t. werd Sur L’Utopie staat de titel van een denkbeel- elkaar kruisen. Voor elk van de boeken goede.’ Claes, die Vercruysse een van de gepubliceerd ter ere van de solotentoonstel- dige biografie: ‘Vie d’Artiste’, ‘Vie de Chien’ besteedde Vercruysse veel aandacht aan beste Nederlandstalige vertalers noemt, ling Tombeaux (Stanza) in 1990 in de en ‘Vie de Prince’. In het citaat van Hegel in papiersoorten en binden druktechnieken. heeft hem ontgoocheld: ‘Het is naar de Galleria Pieroni te Rome. Daarnaast had het erratum wordt vervolgens gesteld dat Zo maakt hij in de boeken die hij met knoppen,’ zegt hij, ‘en het is jammer.’ Vercruysse nog plannen voor boeken die hij prinselijke kringen te verkiezen zijn als Gevaert concipieerde steeds gebruik van de Ondanks die ontgoocheling lijkt de vergelij- niet verwezenlijkte, zoals de publicatie van omgeving voor de kunstenaar, want enkel hoogdruk of letterpress, al dan niet in com- king van de vertalingen cruciaal voor het de gedichten die hij tussen 1966 en 1974 daar is vrijheid van de wil mogelijk, en dus binatie met offsetdruk. Deze keuze is belang- plezier van de tekst. schreef. Uit brieven blijkt dat La Belle vrijheid van creatie. Het is op die manier dat wekkend, want de letters worden van reliëf Fenomenen als misverstand, misverta- Marquise, een boekwerk geconcipieerd in Vercruysse de artistieke utopie ‘corrigeert’ voorzien, wat de tekst tactiliteit verleent. ling en mislezen fascineerden Vercruysse 1982 dat bestaat uit tekeningen en handge- in een erratum: in plaats van utopisch is een Het boek s.t., dat bij Edizioni Pieroni werd niet alleen als lezer, bibliofiel en verzame- schreven tekst op notenpapier, omwille van leven in de kunst ‘atopisch’ – het speelt zich gerealiseerd, voegt aan deze technieken de laar, maar ook als maker van boeken. technische moeilijkheden niet in druk is af op een negatieve plek, afgescheiden van zeefdruk toe. Daarnaast is de papierkeuze Wanneer hij in 1982 het boek Faire de la gegaan.7 In dit werk komt een passage voor de wereld.9 erg belangrijk, variërend van Hollands Musique realiseert, start hij dit werk met een uit Le Bourgeois gentilhomme, het theater- De ondeelbaarheid van utopie en misluk- (geschept), handgemaakt, opdikkend crème epigraaf: ‘La moujik a durci les morses’. stuk waarmee Vercruysse zijn bijdrage aan king wordt ook typografisch verbeeld: het tot gestreken papier. In het geval van Le Deze raadselachtige zin valt terug te bren- Curating the Library besluit. Het betreft een erratum, doorgaans voor- of achterin een Nègre zijn er zelfs twee uitgaven: zevenen- gen tot de mop met de dubbelzinnige clou ‘la dialoog tussen een jongeman die bij een filo- boek, komt naast Sur L’Utopie te liggen, en twintig exemplaren zijn gedrukt op moujik adoucit les morses’, zinspelend op sofiemeester terechtkomt met de vraag hoe beide delen fungeren als de twee katernen Hahnemühle papier en drie hors commerce het gezegde ‘la musique adoucit les moeurs’. hij zijn verliefdheid op ‘la Belle Marquise’ van een boek. De titel Sur L’Utopie & Erratum exemplaren op het ontzettend fijne Japanse De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 8

Torinoko Kozupapier. In het papierverschil werk bezitten – het is absurd en haast onmo- voor eenzelfde boekwerk schuilt de fijnge- gelijk om de totale editie, en dus alle exem- voeligheid waarmee de kunstenaar binnen plaren van één boek, te willen verwerven. een editie nog variatie toelaat. Ook Exempli Onwillekeurig doen de werkzaamheden Gratia kent zo’n onderscheid: twee van de van Vercruysse als boekenmaker en biblio- elf uitgaven hebben een zwart lederen fiel denken aan Jean Des Esseintes uit de omslag, dat pas aan de lezer-toeschouwer roman À Rebours van Joris-Karl Huysmans wordt onthuld bij het openen van een op uit 1884 – niet toevallig onderdeel van de maat gemaakt zwart foedraal. bibliotheek van de kunstenaar.12 In deze Omwille van de precieuze vorm en het invloedrijke decadente roman volgen we de materiaalgebruik zijn de boekwerken een neurotische edelman Des Esseintes’ nage- sensatie op zich: je moet het boek in handen noeg plotloze leven, nadat hij zich heeft hebben om de broosheid ervan volledig te teruggetrokken uit Parijs in een afgelegen ervaren. Dit soort bibliofiele uitgaven verei- villa. De woning verwordt tot een schitte- sen een uiterst voorzichtige omgang. Het rend keurslijf, waar de tragische protagonist vertraagde en weloverwogen ritme dat het in wegkwijnt. Een opmerkelijke passage omslaan van de fijne pagina’s nog net ver- betreft de inrichting van Des Esseintes’ draagt, verzoent zich op die manier met de bibliotheek. De edelman wordt geprofileerd anticipatie van het paginaverloop. Misschien als her-uitgever, en in zekere zin ook als waagt de bibliofiel zich hier enkel met hand- kunstenaar. De verteller schetst het proces schoenen aan, om onuitwisbare sporen – die waarmee Des Esseintes nieuwe boeken cre- de integriteit en de ‘magie’ van het boek ëert door persoonlijke, unieke en vooral zeer kunnen aantasten – te allen tijde te vermij- exclusieve uitgaven te laten maken van zijn den. En natuurlijk zijn deze boekwerken uit- favoriete boeken. gegeven als gelimiteerde edities. De oplage varieert tussen 13 (Exempli Gratia) en 150 Deze collectie had hem veel geld gekost; hij (s.t.). Elk exemplaar is genummerd en in kon namelijk niet verdragen dat zijn lieve- bepaalde gevallen ook gesigneerd, wat het lingsauteurs waren gedrukt op gewoon nog meer exclusiviteit verleent. Hoewel de papier, zoals de boeken in andere biblio- belofte van de kostbaarheid van het boek- theken, met letters waarvan je zou zeggen werk teert op de individualisering van een dat de zware laarzen van een boerenpum- bewust eindige oplage, gaat het in zekere zin mel eraan te pas waren gekomen. nog steeds om identieke, zij het bijzondere boeken. De editielogica van Vercruysse heeft Naast het feit dat Vercruysse zijn boekwer- de utopie van het artist book als democra- ken van een even verfijnde maar allicht iets tisch instrument ingeruild voor de droom minder decadente vorm voorziet, valt er ook van de luxueuze en bibliofiele uitgave.11 een inhoudelijke parallel te trekken met Verlangen naar exclusief bezit overvalt elke Huysmans’ roman. In het eerder aange- verzamelaar van kunst, maar voor verzame- haalde fragment reikt Des Esseintes naar laars van kunstenaarsboeken ligt dat zijn kostbare uitgave van een ongeïdentifi- anders. Net zoals bij literatuur en poëzie ceerd boek van Baudelaire, dezelfde dichter kunnen ze slechts één exemplaar van het die – weliswaar als verdoken referentie – in gefragmenteerde en gemanipuleerde vorm in Spleen de Hambourg terugkomt. In dit boekwerk uit 1985 maakt Vercruysse gebruik van manipulaties van Baudelaires Spleen de Paris, een verzameling prozage- dichten, postuum gepubliceerd in 1869.13 De fragmenten die Vercruysse aan Baudelaire ontleent, worden niet rechtstreeks maar via facsimile’s van het opengeslagen boek gepresenteerd – trompe-l’oeil- boeken, als het ware. De facsimile’s zijn echter gefalsifieerd: zinnen uit Spleen de Hambourg worden geïsoleerd of verdubbeld Jan Vercruysse, Sur L’Utopie & Erratum (1976), 1982, Yves Gevaert Editeur weergegeven. Andere facsimile’s of delen Foto Kristien Daem, courtesy Jan Vercruysse Foundation, Brussel ervan bevatten zelfs tekst of beelden die helemaal niet uit Spleen de Paris stammen. Het lijkt alsof de lezer-toeschouwer niet één de Paris: het is een kunstwerk. Jan Vercruysse schreef vanuit een lectuur van andere boe- maar meerdere boeken tegelijkertijd door- wordt ook echt ‘auteur’, door als zelfver- ken, en niet vanuit de werkelijkheid of de bladert. klaarde redacteur het anonieme manus- verbeelding. De verbeelding ontspringt aan De parallel tussen het fictieve relaas van cript Spleen de Hambourg van een voorwoord de lectuur en, daarmee verbonden, aan de Des Esseintes’ heruitgave van Baudelaire en te voorzien, een avis au lecteur.15 In het bibliotheek. Vercruysses Spleen de Hambourg versterkt exploreren van de vorm van de literatuur, vooral de typering van de boekwerken als neemt Vercruysse dus niet alleen de taal Het imaginaire is niet een reactie op het metaboeken, of boeken van boeken.14 ervan over, maar meet hij zich ook de rol werkelijk bestaande, iets dat ontstaat om Tijdens het spel van de bibliofiel wordt de van de auteur aan die zich richt tot de lezer. de werkelijkheid te ontkennen of te com- eigen bibliotheek opnieuw vormgegeven en In het voorwoord schrijft hij: ‘l’auteur a penseren; het breidt zich van boek tot worden boeken heruitgegeven, maar dat visiblement lu d’autres’ – een voorbode van boek uit tussen de schrifttekens, tussen de proces maakt de oorspronkelijke vorm en een principe dat al zijn boekwerken tot op regels, in de speelruimte van de herhalin- Jan Vercruysse, Spleen de Hambourg (1983), 1985, inhoud van het boek ook – deels – onher- zekere hoogte beheerst: boeken ontstaan uit gen en de commentaren; het ontstaat en Yves Gevaert Editeur kenbaar. Spleen de Hambourg, in tegenstel- andere boeken en genereren op hun beurt neemt vorm aan in de tussenruimte van Foto Kristien Daem, courtesy Jan Vercruysse ling tot À Rebours, is dus niet zomaar een opnieuw boeken. Wat het bibliofiele raffine- de teksten. Het is een verschijnsel dat in Foundation, Brussel exclusievere of bibliofiele uitgave van Spleen ment van de boekwerken voornamelijk de bibliotheek voorkomt.19 illustreert, is dat Vercruysse niet in maar met boeken schrijft. Het is dit vernuftig spel met ‘de bibliotheek’ Het schrijven van boeken is volgens dat Vercruysse speelt in de boekwerken. Walter Benjamin de meest eerbiedwaardige Daar wordt immers niet enkel de dubbele vorm van boeken verzamelen. De nood tot verhouding tussen kunstenaar en bibliofiele het maken van boeken, zo oppert Benjamin verzamelaar zichtbaar, maar ook de span- in zijn essay ‘Ik pak mijn bibliotheek uit’, ning tussen bibliofiel boek en kunstwerk. valt toe te schrijven aan het misnoegen van Het is niet vanzelfsprekend om de boekwer- auteurs met de boeken die voorhanden zijn. ken te ‘lezen’. In een brief gericht aan een Boeken verzamelen en creëren liggen in ongedefinieerde ‘monsieur et madame’, die elkaars verlengde.16 De samenhang tussen de kunstenaar blijkbaar hadden laten weten lezen en schrijven is ook een terugkerende moeite te hebben met het lezen van Spleen notie in het werk van Roland Barthes, die in de Hambourg, schrijft Vercruysse droogjes ‘Sur la lecture’ lezen typeert als de produc- dat het boek ‘inderdaad moeilijk is’. Omdat tie van ‘werk’: ‘lezen is werkelijk een pro- de kwestie van het boek nu eenmaal uiter- ductie: niet enkel van inwendige beelden, mate complex is, stelde de kunstenaar zich projecten, fantasma’s, maar, à la lettre, van tot doel die complexiteit aanschouwelijk te werk.’17 In Michel Foucaults essay ‘La maken – een beslissing die hij als ‘zeldzaam’ Bibliothèque fantastique’ worden de argu- bestempelt. Het boek, zo eindigt de brief, menten van Benjamin en Barthes weerspie- verdraagt geen opinie die na vijf minuten geld in een historische casus: Gustave gevormd wordt.20 De brief geeft aan dat Flauberts roman La Tentation de Saint- zelfs wanneer de boekwerken bij verzame- Antoine uit 1874. Volgens Foucault heeft laars terechtkomen, de hybride natuur Flaubert met De verzoeking ‘ongetwijfeld het ervan de verwachtingen en gewoontes van eerste literaire werk geschreven dat uitslui- het lezen en kijken ontregelt. De boeken van tend tot de wereld van het boek behoort’, Vercruysse zijn, met andere woorden, objec- wat vervolgens het werk van onder meer ten die tijd vragen. Ze vereisen aandacht. De Stéphane Mallarmé, James Joyce en Jorge boeken zijn niet ontworpen om van cover Luis Borges mogelijk heeft gemaakt.18 Wat tot cover te worden ‘uitgelezen’: de lezer Jan Vercruysse, Spleen de Hambourg (1983), 1985, Yves Gevaert Editeur Foucault voor ogen heeft met ‘de wereld van moet terugbladeren, aanwijzingen zoeken, Foto Kristien Daem, courtesy Jan Vercruysse Foundation, Brussel het boek’ is de idee dat Flaubert zijn werk lezen, kijken, en vooral: herlezen. De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 9

hoogte, zijn glazen deuren verwerkt, die Vercruysse benoemt als ‘portes verres glissantes’, met glissantes onderlijnd. Deze glazen deuren, als het vitrinegedeelte van de boekenkast, articuleren het onderscheid tussen zeldzame en minder zeldzame boeken, maar ze zorgen er ook voor dat de meest waardevolle boeken in beeld blijven. Vercruysse vond de activiteit van het meubelontwerpen belangrijk: hij schreef vooraan in de bundel plannen, getiteld bibliothè- que, dat ze niet weggegooid mogen worden. Voor bibliofielen blijft de plaats voor de studie van boeken de private bibliotheek, maar voor Vercruysse is die plek, paradoxaal genoeg, ook het ijkpunt voor de museale presentatie van de boekwerken. Vercruysse ontwierp niet enkel zijn eigen meubilair en de vitrines voor de tentoonstelling van zijn boekwerken, hij heeft ook vitrinekasten ontworpen voor andere kunstenaars. Zo werden bijvoorbeeld de vitrines voor Rodney Grahams Parsifal uit 1990 gemaakt naar zijn ontwerp. Parsifal wordt Jan Vercruysse, Le Nègre (1988), 1990, Yves Gevaert Editeur op twee manieren getoond: ofwel in twee Foto Kristien Daem, courtesy Jan Vercruysse tegen elkaar geschoven vitrinekasten die de Foundation, Brussel twaalf boekvolumes etaleren, ofwel in een Jan Vercruysse, Vitrinekast voor John Murphy, 2005 enkelvoudige vitrine met één boek.22 Courtesy Jan Vercruysse Foundation, Brussel Daarnaast ontwierp Vercruysse ook de eigenzinnige vitrine voor The Hand of the Interior fig. 18 uit 2006 van John Murphy. werd getoond als in Brugge. Op installatie- Het museum als studiolo In het ontwerp voor deze bloedrode vitrine zichten is te zien hoe één vitrinekast in het voorziet Vercruysse niet enkel opnieuw een midden van de ruimte staat. Het meubel, Er zijn geen beelden van de interieurs, ate- overschot aan poten, hij vervolledigt even- naar kenmerkend ontwerp van de kunste- liers en bibliotheken waar Jan Vercruysse eens niet alle horizontale en verticale stijlen naar, heeft een dubbele cassettevormige tijdens zijn carrière als kunstenaar verble- van het onderstel. De vitrine lijkt zo in wor- verbinding tussen de poten. Op de wanden ven heeft. Het meubilair is echter bijna vol- ding opgeschort, waardoor de strakke prijken ingekaderde prenten.24 Documenten ledig bewaard. De kunstenaar heeft een draagstructuur iets frivools krijgt. in het archief van de kunstenaar laten vergroot deel ervan, zoals de kasten, tafels en In Vercruysses ontwerpen van vitrines moeden dat alle boekwerken getoond wer- vitrines, zelf ontworpen. Meer nog, de pri- wordt de spanning tussen boekwerk en den, met uitzondering van het naamloze vate meubels zijn verwant aan de tafels en meubel op scherp gezet. De vitrine werkt de boek s.t. leesdispositieven die hij maakte voor de logica van het boekwerk fundamenteel Daarnaast zijn de boeken getoond in reeksen Les Paroles (aangevat in 1993) en tegen, omdat de vitrine enkel een beeld van 1992 in het Van Abbemuseum, op de ten- Les Paroles (Letto) (aangevat in 1998), en ze het boek toont. Het boek kan opengeslagen toonstelling Yves Gevaert. Éditeur. Boeken, zijn gemaakt uit dezelfde houtsoorten als de zijn op één dubbelpagina, maar voor de lezer prenten, objecten, een retrospectieve over Atopies (aangevat in 1985) of de Tombeaux valt het boek nooit integraal door te nemen. Gevaerts jarenlange samenwerking met (aangevat in 1988). Het is niet verwonder- Boekwerken zoals die van Vercruysse stellen kunstenaars. Vercruysses boekwerken wer- lijk dat Vercruysse ook meubilair heeft ont- het museum met andere woorden voor een den in uniforme, witte vitrines getoond, dit- worpen voor de tentoonstelling van zijn presentatiedilemma. De volwaardige mani- maal niet van de hand van de kunstenaar: eigen boekwerken. Meer dan een functione- festatie van het bibliofiele boekwerk (tijdens Narcisse, Spleen d’Hambourg en Le Nègre lig- le ‘sokkel’ die de boeken presenteert en het bladeren en het lezen) brengt ook altijd gen samen in een vitrine.25 Een soortgelijke beschermt, verwerft de vitrine bij hem een een gedeeltelijke vernietiging of schending tentoonstelling vond plaats in 2007 in het zorgvuldige esthetiek. De ontwerpen, zowel met zich mee – of omvat in elk geval dat risi- Musée Royal de Mariemont, maar met een John Murphy, The Hand of the Interior fig.18, 2006, voor de vitrines als de meubels, overstijgen co. Dit soort bibliofiele uitgaves is dan ook verbrede focus op vier uitgevers: naast met vitrine van Jan Vercruysse het louter functionele. De tafels en vitrines niet gemaakt voor een groot publiek, maar Gevaert ook Imschoot, mfc-michèle didier Between the Acts, Lisson Gallery bezitten een onevenredig en overtollig aan- voor verzamelaars. Terwijl de vitrine het en Yellow Now.26 tal poten of steunpunten, en ze zijn uit zeld- conflict dat waardevolle boeken ten dele valt De boekwerken zijn, ondanks hun beperk- zame houtsoorten vervaardigd. Ze herinne- etaleert, treedt ze tegelijk op als ‘magnifieke’ te tentoonstellingsgeschiedenis, verworven kopieën, die de boeken op ware grootte ren eerder aan de meubelontwerpen van de bemiddelaar, om de boeken voor schade te door musea als het M HKA en het Van reproduceren, op een tafel komen te liggen, Weense architect Josef Hoffman dan aan de behoeden. Abbemuseum.27 In Eindhoven zijn de boe- waaraan maximaal twee stoelen mogen minimalistische leesmeubels en boekenkas- Dit conflict verklaart misschien de ken opgenomen in zowel de collectie- als de staan. ‘[M]en moet in staat zijn in stilte en ten die een kunstenaar als Donald Judd ont- bescheiden tentoonstellingsgeschiedenis bibliotheekcatalogus, hoewel ze niet ont- ongestoord te lezen,’ eist de kunstenaar. Hij wierp voor zijn private bibliotheek in The van Vercruysses boekwerken. Ze zijn slechts leenbaar zijn. Het bevestigt eens te meer het expliciteert vervolgens meermaals dat deze Block in Marfa. Net als Vercruysse werd op twee momenten in een solotentoonstel- hybride statuut van deze boekwerken, tus- presentatie geen installatie betreft, laat Judd in hoge mate aangetrokken door de ling opgenomen, in beide gevallen in combi- sen boek en kunstwerk in. staan een kunstwerk, en hij maakt de verge- strakke en in hout uitgevoerde ontwerpen natie met edities in prentvorm. In 1990 Belangwekkend is ook een ongerealiseerd lijking met een kunstenaar als Rodney van de Shakergemeenschap, maar ze kozen vindt de tentoonstelling Boeken & Prenten tentoonstellingsproject uit de eerste helft Graham, voor wie de vitrines in bepaalde elk voor een radicaal andere uitvoering.21 plaats in Galerie Bruges-la-Morte in Brugge, van de jaren negentig voor Haus Lange en gevallen deel worden van het werk. Zijn Zo laten ontwerpen voor drie boekenkas- georganiseerd door toenmalig galeriehou- Haus Esters in Krefeld, over de ontwikkeling eigen voorstel om de boeken in facsimile ten zien hoeveel belang Vercruysse hechtte der Johan Vansteenkiste.23 Het is erg waarvan kunstenaarsboeken vanaf de jaren zes- aan te bieden beschouwt hij als louter prak- aan detaillering en afwerking. De kasten schijnlijk dat een jaar later op de tentoon- tig. In het kader van dit project formuleert tisch van aard en gericht op een aangename bestaan uit een reeks open legplanken in stelling Books & Prints in de Christine Vercruysse zijn ideeën over het tentoonstel- ervaring. Er schuilt geen enkele artistieke rode kerselaar; in één legplank, op oog- Burgin Gallery in New York hetzelfde werk len van zijn boekwerken. In een briefwisse- aspiratie achter. Heynens plan om de boe- ling met de kunstenaar eind 1992 schrijft ken op te nemen in een sectie gewijd aan de Julian Heynen, directeur van Haus Lange en problematieken van ‘het medium van het Haus Esters, te hebben gehoord van Yves boek’ kan Vercruysse niet goedkeuren. ‘Een Gevaert dat Vercruysse naar een oplossing boek is geen medium,’ schrijft hij – het is zoekt om zijn boeken ‘leesbaar’ te maken in van een andere orde, en niet zomaar neven- museale context door middel van xeroxko- geschikt aan de media van de beeldende pieën. Heynen stelt daarom voor Vercruysses kunsten. boeken in het derde deel van de geplande De brief – die haast leest als een manifest tentoonstelling op te nemen, in een sectie voor het dilemma tussen ‘lezen’ en ‘tonen’ die ‘Translation’ zou heten, en waaraan ook dat zich bij elke museale presentatie van kunstenaars als Daniel Buren, Lawrence boekwerken stelt – laat verstaan dat boek- Weiner, Martin Kippenberger, Rodney werken als die van Vercruysse überhaupt Graham en Ernst Caramelle zouden deelne- niet bestemd zijn voor het museum. men.28 Deze sectie zou zich, naast een sectie Vercruysse herhaalt in zijn brief meermaals ‘Museum’ en ‘Reading Room/Bookshop’, dat het tentoonstellingsdispositief een prak- richten op de problematische werking van tische eerder dan een ideale oplossing is. het ‘medium van het boek’ in de meer Door te schrijven dat de boeken ‘niet voor de publieke context van een tentoonstelling. In grote massa’ bedoeld zijn, zegt hij min of zijn antwoord aan Heynen verschuilt meer al dat de boeken een ander publiek Vercruysse zich niet achter eufemismen. Hij toekomen dan dat van het museum. In een beticht de curator van ‘verwarring’ en zelfs tekst over de catalogue raisonné van de ‘intellectuele perversiteit’. Vercruysse geeft fotowerken van Vercruysse, schrijft Bart aan zijn boekwerken eventueel tentoon te Verschaffel dat de ‘burgerlijke idee van de willen stellen, maar wijst erop dat fragiele openbaarheid als eigenlijke ‘plaats’ en boeken onvermijdelijk op het compromis bestemming van de kunst, die in het muse- van de vitrine aangewezen zijn. ‘Ondanks um gestalte krijgt’ niet per se voor alle beel- het feit dat ze niet voor de grote massa den opgaat: ‘voor sommige beelden […] [is] gemaakt zijn,’ stelt de kunstenaar, ‘moet een besloten bestaan meer geëigend’.29 eenieder die ze wil lezen daartoe de kans Voor de fotowerken, zo stelt Verschaffel, krijgen.’ Hij stelt voor om de boeken te tonen dient niet de tentoonstelling, maar de cata- Jan Vercruysse, Books & Prints, Christine Burgin Gallery, New York, 1991 in een vitrinekast in een aparte, rustige logus zich aan als ‘de juiste (en nu meteen Courtesy Jan Vercruysse Foundation, Brussel ruimte. Daarnaast zouden uniforme xerox- de laatste) plaats’ om ze te tonen.30 Voor de De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 10

Ex libris Hambourg: een anonieme auteur stelt zich voor, terwijl iedereen weet dat het om een kunstwerk In de jaren zestig en zeventig signeerde Jan van Jan Vercruysse gaat. Le con d’Irène is, zoals Vercruysse de titelpagina’s van een groot Vercruysse in zijn lezing benadrukt, geen roman, maar een deel van La défense de l’infini aantal van zijn boeken, als in een poging om van Aragon. Vercruysse heeft twee uitgaven in er grip op te krijgen en ze echt tot zijn bezit te zijn bibliotheek waarin enkel het fragment maken. De kunstenaar houdt dit gebruik gepubliceerd is: Le con d’Irène, Parijs, Mercure echter niet vol. Wellicht vervangt de boeken- de France, 2000 en Le con d’Irène, Milaan, ES, polis uit de jaren negentig deze signatuur. De 2000. zorg die Vercruysse voor zijn boeken droeg, 16 Walter Benjamin, ‘Ik pak mijn bibliotheek uit. blijkt ook uit de vaststelling dat bijna geen Een rede over het verzamelen’, Yang, nr. 1, van de boeken in de verzameling een gebro- 1992, pp. 9-14. (Online: https://www.dbnl. ken rug heeft. De boeken zijn zelden geanno- org/tekst/_yan001199201_01/_ yan001199201_01_0037.php) teerd (Vercruysse schreef vaak gedachten 17 Roland Barthes, Le bruissement de la langue, en citaten op losse pagina’s of in schriftjes), Parijs, Éditions du Seuil, 1984, p. 45. wat ook de inschatting van wat hij effectief 18 Michel Foucault, De verbeelding van de gelezen heeft bemoeilijkt. Tegenover die bibliotheek. Essays over literatuur, Nijmegen, grote zorg staat de megalomanie van de ver- SUN, 1986, p. 138. zameling: tussen de boeken steken bijzonder 19 Ibid., p. 137. veel boekbestellingen en rekeningen, die 20 Briefwisseling tussen Vercruysse en onbekend. vooral getuigen van het verlangen naar 1985, AD.XV.I.IV, Jan Vercruysse Foundation, Brussel. Het is nog maar de vraag of deze brief steeds meer boeken. Af en toe zijn er sporen effectief aan iemand gericht was, laat staan van interacties via inscripties van anderen, ooit verzonden is. In het archief zitten twee bijvoorbeeld van John Murphy uit 1988 in versies (een kladversie en een kopie), beide een poëziebundel van Fernando Pessoa, of gericht aan hetzelfde anonieme koppel. Het zou van Juan Muñoz in 1996 in het boek Joyce in goed kunnen dat Vercruysse deze brief aan Rome. The Genesis of Ulysses.31 De private niet-bestaande verzamelaars richtte, als een bibliotheek van de kunstenaar bevat bijzon- ‘avis au lecteur’ zoals in Spleen de Hambourg. 21 Donald Judd, Donald Judd Furniture. Jan Vercruysse, Vitrinekast voor Rodney Grahams Parsifal, 1990 der veel losse eindjes, en poëtische beginsels Retrospective, Rotterdam, Boijmans Van Courtesy Jan Vercruysse Foundation, Brussel – de ‘chaos van herinneringen’ waar Beuningen, 1993, pp. 8-11. Benjamin het over had – maar de bibliofilie 22 Rodney Graham, Through the Forest, Ostfildern, van Jan Vercruysse is onbetwistbaar. Het is Hatjz Cantz Verlag, 2010, s.p. diezelfde bibliofilie die in de boekwerken aan 23 Van deze tentoonstelling bestaat geen de oppervlakte komt – als structuur, beeld, documentatie die uitsluitsel kan geven over materie; als verdoken verwijzing, of zelfs als wat er getoond werd. In een recensie in ‘originele’ tekst. Artforum vermeldt Michael Tarantino niets over de presentatie van de boeken. Michael Tarantino, ‘Jan Vercruysse: Galerie Bruges-la- Noten Morte’, Artforum, nr. 3, 1990, p. 182. 1 Umberto Eco, De naam van de roos, vertaling 24 Installatiefoto’s Books & Prints, Christine Jenny Tuin, Pietha de Voogd, Amsterdam, Burgin, 1991, FB XXV, Jan Vercruysse Prometheus, 2012, p. 299. Foundation, Brussel. 2 Jan Vercruysse, Carolyn Christov-Bakargiev, ‘Ik 25 Installatiefoto’s Yves Gevaert. Éditeur. Boeken, voel me als de laatste Vlaamse Primitief’, in: prenten, objecten, 1992, doos 206, Van Jan Vercruysse 2009, Leuven, Museum M, 2009, Abbemuseum, Eindhoven. Op deze p. 306. tentoonstelling was ook Vercruysses 3 Polis bijzondere clausule boeken, 1994, enkelvoudige vitrine voor Parsifal van Rodney bibliotheek Jan Vercruysse, Jan Vercruysse Graham te zien. Foundation, Brussel. 26 4 Editeurs / 4 Publishers: Imschoot, uitgevers, 4 James Joyce, Giacomo Joyce, Londen, Faber & mfc-michèle didier, Yellow Now, Yves Gevaert, Faber, 1984; James Joyce, Giacomo Joyce, Morlanwelz, Musée Royal de Mariemont, 2007. Antwerpen, Kritak, 1995; James Joyce, 27 Spleen de Hambourg en Narcisse maken deel uit Giacomo Joyce, Parijs, Gallimard, 1997. In de van de collectie van M HKA. Het Van bibliotheek van deSingel, waarin de tijdens Abbemuseum bezit alle boekwerken, op s.t. na. Curating the Library geselecteerde boeken 28 Briefwisseling tussen J. Heynen en J. bewaard worden, is enkel de Franse versie Vercruysse, 1992-1997, AD.XV.I.VI. Jan opgenomen. Vercruysse Foundation, Brussel. 5 Elke de Rycke, ‘Yves Gevaert, uitgever’, De Witte 29 Bart Verschaffel, ‘Pygmalion ou Rien. De Raaf, nr. 37, 1992, p. 16. fotowerken van Jan Vercruysse’, De Witte Raaf, 6 Zie Emile van Balberghe (red.), Boeken, prenten, nr. 71, 1998, p. 12. objecten van Stanley Brouwn, Daniel Buren, 30 Ibid. Jean-Marc Bustamante, Thierry De Cordier, 31 Fernando Pessoa, Selected poems translated by Vincenzo Catena, De Heilige Hiëronymus in het studeervertrek, ca. 1510 Dan Graham, Rodney Graham, Matt Mullican, Jonathan Griffin, Londen, Penguin Books, 1988; National Portrait Gallery, Londen Philippe Van Snick, Jan Vercruysse, Lawrence Giorgio Melchiori (red.), Joyce in Rome. The Weiner, James Welling, uitgegeven door Yves Genesis of Ulysses, Rome, Bulzoni Editore, 1984. Gevaert / Books, prints, objects […] published by boekwerken is die afwijkende bestemming kostbare) boeken schuilgaan. Het is in de Yves Gevaert, Eindhoven, Van Abbemuseum, nog evidenter. De boeken lijden onwille- geest van deze beelden dat het voorstel voor 1992. keurig onder de ‘totale zichtbaarheid’ van de museale presentatie van Vercruysses 7 In een brief aan Julian Heynen uit 1992 geeft het museum. Sterker nog, ze kunnen in boeken gelezen moet worden. Ook al maken Vercruysse aan nog steeds naar een oplossing te zoeken om het boek te realiseren. geen geval volledig zichtbaar en leesbaar tafel, stoelen en vitrinekasten – ontworpen Briefwisseling tussen J. Heynen en J. Vercruysse, zijn zonder te vergaan. of zorgvuldig gekozen door Vercruysse – 1992-1997, AD.XV.I.VI, Jan Vercruysse De plaats die Jan Vercruysse voor deze geen deel uit van het ‘werk’, ook al vormen Foundation, Brussel. boeken afbakent in het museum is bijzonder ze geen ‘installatie’, het gaat om het verlan- 8 Het exemplaar in de bibliotheek van Vercruysse veelzeggend. Het ideaal van een afgezonder- gen om tegen wil en dank in het museum is G.W.F. Hegel, Esthétique. Premier Volume, de ruimte waarin de enkeling onverstoord toch een waardige plek te creëren om boe- Parijs, Flammarion, 1979. en in stilte de boeken kan ‘lezen’, staat erg ken aan de nodige concentratie te onder- 9 De eerste geprinte editie die Jan Vercruysse dicht bij de leeservaring zoals Barthes die werpen. Het zijn uiteindelijk niet meer dan realiseerde met Yves Gevaert heet Utopie/Atopie uit 1986. De reeks Atopies werd in 1985 schetst in ‘Sur la lecture’. Het werkelijke praktische dispositieven om het besef te ver- aangevat. In dat verband zegt Vercruysse in het leesverlangen manifesteert zich, volgens drijven dat men zich in een museum interview met Carolyn Christov-Bakargiev: Barthes, in de volledig afgezonderde, clan- bevindt. ‘Ik wou een plaats maken voor kunst die destiene staat van de lezer, waarin de wereld De private bibliotheek of het studiever- tezelfdertijd kunst was; en die inderdaad van de door het lezen verdwijnt. Deze definitie van trek, idealiter de studiolo, vormen voor wereld afgesneden was. Om kunst positief te de leeservaring maakt niet alleen de onaf- Vercruysse de plek waar boekwerken thuis- houden, moest ze op een negatieve manier hankelijkheid van het instituut duidelijk, horen. Naar het einde van zijn brief lijkt hij geformuleerd worden, negatief gemaakt. En maar toont ook aan dat de lees- en museum echter te beseffen dat dit voorstel onhaal- tegen Utopie.’ Op. cit. (noot 2), p. 309. ervaring fundamenteel verschillen. Een 10 In een tekst bij het in-situwerk Ventaglio di baar en zelfs onvoorstelbaar is in de context Pesaro (2007) beschreef Vercruysse zijn museumbezoek is doorgaans gebaseerd op van het museum. Misschien verklaart dit consistente keuze voor de kleur blauw: ‘Over de premisse dat de kunstervaring gedeeld ook de kleine toegeving: aan de tafel mogen kleuren: de enige kleur waar ik echt mee werk zal worden met andere bezoekers, terwijl de twee in plaats van één stoel staan. Nadat hij is de kleur blauw. Blauw is de kleur van hoop leeservaring, zoals Barthes ze schetst, niet Heynen heeft voorgesteld om een ruimte in met de belofte van geweld.’ privaat genoeg kan zijn. De typologie voor het museum af te zonderen, laat Vercruysse 11 Johan Pas, Artist’s Publications. The Belgian de geïsoleerde plek die Vercruysse schetst, aan de curator uiteindelijk slechts twee Contribution, Londen, König Books, 2017, doet zo bovenal denken aan de beeltenis van opties over: ‘Ik wil mijn boeken en de fotoko- p. 159. de studiolo, het renaissancistische model pijen op de tafels, in de ‘Museumsectie’ of in 12 Het exemplaar van Vercruysse is Joris-Karl Huysmans, À rebours, Parijs, Flammarion, voor de private bibliotheek of de studeerka- de ‘Leeszaal’.’ Het is het een of het ander. Elk 1978. Wij baseren ons op Tegen de keer, mer. Op Antonello da Messina’s bekende compromis wijst hij af. vertaling Jan Siebelink, Amsterdam/ schilderij Hiëronymus in zijn studeerkamer uit De boekwerken van Jan Vercruysse zijn, Antwerpen, L.J. Veen, 2019, pp. 193-195. circa 1475 bestudeert de heilige aandach- met andere woorden, niet voor het museum 13 Het exemplaar van Vercruysse is Le Spleen de tig een boek, gezeten op of in een ingenieus, bestemd, maar voor de collectie, de ‘biblio- Paris, Parijs, Le Livre de Poche, 1970. streng afgebakend en op maat gemaakt theek’ van de verzamelaar, en de tijd die de 14 Op. cit. (noot 10), p. 20. houten architecturaal platform, omringd boeken daarin krijgen. Uit de bibliofiele con- 15 In zijn lezing voor Curating the Library haalt door boeken. Een andere verbeelding van dities van de boekwerken, maar ook uit de Vercruysse een anekdote aan over Louis Aragons Le con d’Irène uit 1928. Aragon bleef, dit tafereel, uit circa 1510, van Vincenzo weerstand die ze bieden aan het museum, lang na publicatie, volhouden dat hij niet de Catena, vertoont eenzelfde verhoogde stu- blijkt dat de bibliotheek van de kunstenaar auteur van dit anoniem gepubliceerde boekje dieplek, ditmaal in marmer, met op de wand – en wellicht ook algemener de bibliotheek was, zelfs toen iedereen in de Parijse literaire in de achtergrond een reeks halfopen deur- als ‘principe’ – een belangrijk ijkpunt vormt milieus zijn leugen doorzag. Het ‘meespelen’ tjes, waarachter een reeks (vermoedelijk voor de boekwerken van Jan Vercruysse. van de auteur wordt weerspiegeld in Spleen de De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 11

BRUTHAUSGALLERY

FEBRUARY / MARCH 05/02-28/03/2021

LES MONSEIGNEURS *BOZAR Henry van de Velde Awards 2021

*info : https://www.bozar.be/nl/activities/171471-henry-van-de-velde-awards-21 i.s.m. Verilin

MARCH / APRIL 07/03-18/04/2021

WILLIAM LUDWIG LUTGENS *Newspace That clinking, clanking, clunking

STEVEN ANTONIO MANES Frontspace Terra e Acciaio

LES MONSEIGNEURS Showcase Partir dans la Nuit

LES MONSEIGNEURS *Extra Muros I Partir dans la Nuit

*i.s.m. PLUS-ONE Gallery - n.a.v. Gaverprijs 2020 *Extra Muros I - in situ installation in Claessens Canvas via Bruthausgallery curator J.Van der Borght open: za - zo : 14u-18u / vrij : op afspraak +32 473 63 69 63 www.bruthausgallery.be Molenstraat 84 - 8790 Waregem

MARCH / APRIL 13/03-25/04/2021

NATHALIE VANHEULE *Extra Muros II JOËLLE DUBOIS ALICE VANDERSCHOOT Shift & Drift

*Extra Muros II - DISKUS - i.s.m. Bruthausgallery - Diepestraat 46 9300 Aalst open: za - zo : 13u-18u / ma - vrij : op afspraak +32 474 4176 05 info [email protected]

De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 12 Een portret van de ondernemer als verzamelaar

CHRISTOPHE VAN GERREWEY afspeelt in Amsterdam, wordt verteld door zamelaars is te vergelijken met dat van de die Eeckhout niet heeft beantwoord. In een Jean-Baptiste Clamence. Hij omschrijft zich eerste edities van Documenta in Kassel in addendum geschreven door de redacteurs als ‘rechter-in-penitentie’, als een rechter 1955: niet alleen de Entartete Kunst – en het van zijn boek, worden een aantal heden- De kunstenaar is een heel gewoon mens. Hij die kan oordelen omdat hij zichzelf, net als modernisme in het algemeen – in ere her- daagse verzamelaars genoemd, zoals Lieven houdt zich bezig met het verwezenlijken van de mensheid in het algemeen, in hoge mate stellen, maar ook de voorwaarden creëren De Clerck, Geert Verbeke en Axel Vervoordt een aantal dingen, maar ook een zakenman als schuldig beschouwt. Hij spreekt de lezer waarbinnen jonge kunstenaars nieuw en die, zoals Marc Kregting toelichtte (De Witte verwezenlijkt een aantal dingen, ziet u? rechtstreeks aan, in een lange monoloog die vooruitstrevend werk kunnen maken. Raaf nr. 195), zelfs het voorrecht kreeg het Marcel Duchamp eindigt in zijn huis. Daar blijkt zich, in de Vanaf 1960 wordt die taak belangrijker, M HKA te herorganiseren en herinrichten finale van het boek, een heel bijzonder schil- schrijft Eeckhout, en de verzamelaar groeit op vraag van directeur Bart De Baere. derij te bevinden: De Rechtvaardige Rechters, uit tot een ‘avant-gardist’ die niet in de eer- Samen garanderen zij dat ‘België een land Twee derde van de huizen rondom de het paneel van Het Lam Gods van de gebroe- ste plaats het lokale erfgoed van de schone blijft waar privéverzamelingen een belang- Brusselse Grote Markt bevindt zich in privé- ders Van Eyck dat in 1934 in Gent werd kunsten probeert te beschermen, maar vol- rijke bijdrage leveren aan de kunstwereld’. bezit, zo wist zakenkrant De Tijd te achterha- gestolen en dat – in tegenstelling tot het uit ijvert voor de hedendaagse kunst. Ook Marc Coucke had in dat lijstje kunnen len. Acht panden – bijna een kwart van het eveneens ontvreemde paneel met de beelte- Restauratie en herstel na de Tweede figureren, hoewel het nog te vroeg is om het plein – zijn eigendom van de ‘enige echte nis van Sint-Jan De Doper – nooit werd Wereldoorlog staan niet meer voorop, noch belang van zijn bijdrage te beoordelen. grootgrondbezitter van de Grote Markt’: de teruggevonden. Dat Clamence het schilderij het nationalistisch bestendigen van een Coucke, geboren in Gent in 1965, werd negentigjarige oogarts Jozef Van de Velde, in zijn bezit heeft, maakt hem, zoals hij zegt, volksaard of een plaatselijke cultuur. Waar opgeleid als apotheker, verkocht een tijd- die in Gent nog steeds patiënten ontvangt. ‘boven iedereen verheven. De wereld krijgt het om gaat – en onvermijdelijk, zonder het lang vijfliterflessen shampoo van deur tot In 1960 kocht hij zijn eerste Brusselse pand, ter bewondering valse rechters, en ik alleen bildungsidealisme (of paternalisme) van de deur, en richtte in 1987 het farmaceutisch met de schattige naam Het Voske, voor 2,6 ken de echte.’ Het bevordert hem bovendien naoorlogse generatie, neigt dat naar een bedrijf van voorschriftvrije geneesmiddelen miljoen Belgische frank, ongeveer 65.000 tot de rechtvaardige rechter bij uitstek – vorm van l’art pour l’art – is het introduce- Omega Pharma op, dat hij in 2014 verkocht euro. Zestig jaar later zijn ook In den Bergh niet alleen omwille van wat de gebroeders ren van werkelijk nieuwe kunst, zoals pop aan de Amerikaanse multinational Perrigo Thabor, In Sint Barbara, De Borse, Joseph en Van Eyck geschilderd hebben (rechters die art, minimalisme en conceptualisme, die in voor 3,6 miljard euro, deels cash uitbetaald, Anna, De Gulden Koopman en Den Eyck in op weg zijn om het ‘schuldeloze Lam’ te vele gevallen vanuit de Verenigde Staten deels in aandelen. Eind 2017 kocht Coucke zijn bezit. Vorig jaar werd Van de Velde met bezoeken), maar ook omwille van het spec- komt aanwaaien. In (niet toevallig) 1968 voetbalclub RSC Anderlecht, na twee zijn vrouw in beroep veroordeeld tot een taculair uitzonderlijke statuut van het schil- wordt bijvoorbeeld de tentoonstelling Three decennia lang het minder prestigieuze KV boete van elk 30.000 euro voor huisjesmel- derij, als het meest gezochte kunstwerk uit Blind Mice georganiseerd, eerst in Eindhoven Oostende te hebben ondersteund, een ploeg kerij. Langs de Geldmunt, tegenover het de wereldgeschiedenis. Clamence heeft De (op initiatief van Jean Leering) en daarna in die na zijn vertrek in rampzalig slechte Gentse Gravensteen, kreeg in september Rechtvaardige Rechters niet gestolen, maar Gent, met werken uit drie particuliere ver- papieren bleek te zitten. Na de overname 2014 een Indische vrouw een halve bak- hij heeft het paneel wel in zijn bezit – als zamelingen – van de Nederlandse echtpa- door Coucke gaat het niet zo goed met de steen op het hoofd, losgeraakt van een van embleem ‘van de onbekende gerechtigheid ren Visser en Becht, en van de Belg Hubert voetbalresultaten van Anderlecht, een de herenhuizen die Van de Velde ook in deze waar we niet aan mogen tornen’ en tegelij- Peeters en zijn vrouw Marie-Thérèse ploeg die sinds 1908 nochtans 34 keer de stad bezit. De zeventiende-eeuwse panden kertijd van ‘de gerechtigheid definitief Lowagie. Peeters schrijft een tekst in de landstitel won. In mei vorig jaar trok Coucke op de Brusselse Grote Markt beschouwt hij gescheiden van de onschuld’. Zowel wat het catalogus, waarvan een fragment de haast zich terug als voorzitter. Hij werd vervangen als verzamelobjecten, verworven ‘omdat ik schilderij verbeeldt als de manier waarop revolutionaire aspiraties van deze generatie door Wouter Vandenhaute, een andere suc- dat graag zie. Ik kon evengoed schilderijen het in zijn woonkamer is beland, geeft hem goed weergeeft, en de identificatie van deze cesvolle ondernemer en mediamagnaat kopen. Maar een schilderij hangt in mijn ‘vrij spel om te handelen naar eigen overtui- arts en klinisch bioloog met zijn collectie. (voor zover bekend zonder kunstcollectie), woning en ziet niemand. Op de Grote Markt ging. Ik kan met een zuiver geweten het maar Coucke blijft eigenaar. kan iedereen ernaar kijken.’ moeilijke beroep uitoefenen van rech- Hier is de westenwind van over de oce- In een veelbesproken deelname in decem- Haast elke collectioneur wil na verloop ter-in-penitentie, dat ik op me heb genomen aan. Hier is de optische antimémoire van ber aan het televisieprogramma Het huis, van tijd dat de gekoesterde verzameling na alle tegenslag en alle tegenstrijdighe- de laatste vijf jaar van mijn leven. Ik waarin dankzij eerdere televisieoptredens gezien wordt. De gunstigste verklaring voor den.’ plaats mij bewust voorbij de logische rede, bekende Vlamingen een etmaal lang in een dit verlangen is altruïsme: de in het privédo- Net zo functioneren, in onze directe nabij- verder dan de conventies en buiten de bel- huis verblijven om met journalist Eric Goens mein bij elkaar gebrachte dingen zijn zo bij- heid, objecten en dus ook kunstwerken: ze lettrie van de geschoolde criticus. Mijns op hun leven terug te blikken, gaf Coucke zonder en waardevol dat het haast misdadig bevestigen dat we kunnen handelen, den- inziens is de moderne mens zo goed toe, tijdens een spelletje schaak, met zijn zou zijn ze niet te delen, uiteindelijk met ken en leven naar eigen overtuiging. Het is geschoeid met zijn auto’s, frigo’s en vlieg- aankoop van Anderlecht in de fout te zijn iedereen, wat niet anders kan dan door ze geen toeval dat vele grote twintigste-eeuw- tuigen, dat het irrationele hem opnieuw gegaan. (Coucke won de partij probleem- publiek te maken. De opmerking van de se filosofische oeuvres met een kunstwerk moet fascineren. De wereld waar gevoel loos: hij werd op zijn zestiende Belgisch grootgrondbezitter van de Grote Markt of een reeks voorwerpen vereenzelvigd wor- en verbeelding samenvloeien, – soms tot kampioen schaken.) In het meer dan één plaatst echter een kanttekening bij die den. Benjamin had Angelus Novus van Klee schilderijen en tekeningen in conventio- uur durende programma komt zijn kunst- beweegreden, die deze ene situatie over- in zijn kamer hangen als de engel van de nele zin, maar veelal tot vormen en voor- collectie echter niet één keer ter sprake; mis- stijgt: om iedereen naar de voormalige gil- geschiedenis; Lacan was eigenaar van stellingen welke tot hiertoe als onwaardig schien is er geen woord over gezegd tijdens dehuizen te laten kijken, is het niet nodig L’origine du monde van Courbet; Freud bezat werden gezien – is de wereld van deze verde 24 uur durende retraite, of misschien dat Van de Velde ze aanschaft – ze staan er honderden bronzen en terracottafiguurtjes zameling. mag kunst op de nationale televisie niet aan toch. Het is de paradox van elke privécollec- uit de oudheid waarmee hij zijn patiënten bod komen, en al zeker niet in primetime. tie die publiek wordt: een operatie die over- nu en dan confronteerde, al was het maar De ‘vormen en voorstellingen welke tot Eind 2016 raakte bekend dat Coucke kunst bodig zou zijn mocht de verzamelaar nooit om hen te herinneren aan de eeuwenoude hiertoe als onwaardig werden gezien’ zijn verzamelt. In een interview met de Waalse begonnen zijn met al die stukken tot zijn geschiedenis van de menselijke psyche. steeds belangrijker in een internationale krant La Dernière Heure kondigde hij aan eigendom te maken, en dus aan anderen te Denkers zijn echter zelden kapitaalkrachtig kunstpraktijk die zich precies tegen de tradi- zijn collectie als het startpunt te willen ontzeggen. genoeg om volledige en omvangrijke collec- tionele verzamelwoede en de ermee samen- nemen voor ‘een internationaal kunsten- Het enige wat de verzamelaar van egoïs- ties te verwerven, en ook in de twintigste hangende kunstproductie en -consumptie centrum’ in Durbuy, een middeleeuws stad- me kan vrijpleiten is de collectie zelf, waar- eeuw in België is er vooral, op grote schaal, verzet, met als gevolg dat de aankoop van je aan de Ourthe in de Belgische Ardennen, van de coherentie zo groot en betekenisvol kunst verzameld door industriëlen, hande- een kunstwerk geregeld aan de productie waar hij stelselmatig domeinen, hotels en kan zijn dat het tot stand brengen van de laars, bankiers en gespecialiseerde artsen – voorafgaat – de verzamelaar maakt het huizen opkoopt. Een chaletpark in de streek verzameling een verdienste wordt – iets dat een in België als vanouds goed betaalde werk mede mogelijk en ‘bestelt’ het, zelfs als wordt ingezet – onthulling in Het huis – om misschien enkel door een individu, en niet beroepsgroep. Dergelijke persoonlijkheden het nauwelijks materiële waarde heeft, of zijn twee tienerdochters te leren onderne- door een instituut, verwezenlijkt kan wor- en hun collecties zijn het onderwerp van niet als een ‘echt’ en kostbaar object bestaat. men aan de hand van een wedstrijdje: ze den. Enerzijds kan een verzameling een ver- Maisons d’art moderne, het onafgewerkt Het vergt niet weinig lef om, zoals bijvoor- mogen, net als hun ouders, een huisje loren gegane eenheid herstellen, omdat bij- gebleven proefschrift van de in 2018 veel te beeld Anton en Annick Herbert deden kopen, renoveren en vervolgens verhuren. voorbeeld alle werken van één kunstenaar jong overleden kunsthistoricus Tanguy vanaf de jaren zeventig, een zin, een perfor- Eind 2021 zullen ze ondervinden welke verspreid zijn geraakt, en zich pas dankzij Eeckhout, dat onder redactie van Steven mance of een idee aan te kopen, eerder dan investeringen het meest opleveren. het kapitaal en de gedrevenheid van de ver- Jacobs en Maarten Liefooghe eind vorig jaar een standbeeld of een schilderij. Een bekend In oktober vorig jaar kwam Coucke voor zamelaar weer als op een langverwacht in boekvorm verscheen. Als curator in het voorbeeld van wat vanuit financieel oog- het eerst met zijn collectie naar buiten, met familiefeest in dezelfde ruimte bevinden. Museum Dhondt-Dhaenens in Deurle was punt haast met zelfverloochening gepaard een expositie in de voormalige Deweer Art Anderzijds kunnen in een collectie dingen Eeckhout een bevoorrechte getuige. MDD ging, is de ruil die Herman Daled in 1973 Gallery in Otegem, die na de sluiting in bij elkaar worden gezet die weinig met herbergt de collectie van Jules Dhondt en aanging: hij wisselde een vroeg en peper- 2019 is omgedoopt tot Platform 6a, en elkaar te maken hebben, maar die toch over Irma Dhaenens, die hun fortuin vergaarden duur schilderij van Twombly met plezier om wordt verhuurd als archief- en exporuimte een magische band blijken te beschikken, in de aardappelteelt, en die Vlaamse moder- voor het veel recentere, op dat moment nog voor particuliere collecties, of dus als kant- zoals niet verwante ideeën in een essay die ne kunst begonnen te verzamelen, ook onbekende One Million Years (Past) van On en-klaar privémuseum. De verzameling van samen tot inzichten leiden, of zoals vreem- omdat ze vanaf 1938 een grote villa te vul- Kawara. In een necrologie in Artforum voor Coucke – of liever de ‘independent invest- delingen in een roman – Then There Were len hadden langs de oevers van de Leie. De Daled, die november vorig jaar overleed, ment company’ Alychlo, het vehikel voor None van Agatha Christie, bijvoorbeeld – collectie nam pas echt in omvang toe na noemt Benjamin Buchloh dat een ‘econo- bijna al zijn activiteiten – blijkt uit ongeveer door het lot als hoofdpersonages bij elkaar 1960, toen het echtpaar besloot om een misch rampzalige transactie die niet alleen vijfhonderd werken te bestaan, driehonderd worden gebracht. museum te bouwen. In 1964 werd een Daleds diepe toewijding aan een belangrijke daarvan van Marcel Duchamp; het beheer Of de eenheid van een collectie voorop stichting opgericht, met als doel ‘de midde- figuur van het conceptualisme aantoont, is in handen van kunsthistoricus en voor- staat (en hersteld moet worden) of uit het len te verschaffen om actief bij te dragen tot maar ook een manifeste weerstand tegen de malig galerist Johan Vansteenkiste. Het is niets bij elkaar wordt getoverd – in beide de ontwikkeling van het bewustzijn van de steeds duidelijker wordende vaststelling dat niet verwonderlijk dat een zakenman als gevallen oefent de biografie van de verzame- Vlamingen als volksgemeenschap én het de hiërarchische ordes van het schilderen Coucke gefascineerd raakte door het oeuvre laar invloed uit. In alles wat we verwerven, verheffen van het peil van hun kultuur’. […] gauw genoeg weer zouden opleven’. van Duchamp, die het magische aura van en zeker in wat we ogenschijnlijk niet eens De emancipatie van de Vlaming is maar Precies die retour à l’ordre – naar een steeds de kunst – die rare, symbolische activiteit nodig hebben, wordt onze persoonlijkheid een van de maatschappelijke doelen die de professionelere kunstmarkt gekenmerkt waar mensen blijkbaar niet mee ophouden, niet zozeer weerspiegeld als wel gecreëerd. ‘collectioneur als cultuurgenerator’, zoals door steeds hogere prijzen – was ook de hoewel dat alles zoveel eenvoudiger zou We maken aan onszelf duidelijk wie we zijn Eeckhout het omschrijft, in de jaren veertig, voornaamste reden waarom Daled eind maken – zowel heeft geparodieerd als uit- door dingen rondom ons te willen hebben, vijftig en zestig vooropstelde. Het ging om jaren zeventig min of meer ophield met ver- vergroot, en van wie bij de afrekening wel die we aan anderen tonen in de hoop ook een generatie die beide wereldoorlogen had zamelen. De kern van zijn collectie werd in eens zou kunnen blijken dat hij een charla- zelf niet onopgemerkt te blijven, en in het meegemaakt, en voor wie kunst, als een niet 2011 aangekocht door het MoMA, het tan is zonder enig talent. En is – met een beste geval begrepen te worden. Een even te onderschatten maatschappelijke waarde, enige instituut dat geld genoeg op tafel kon woordspelletje – Durbuy niet ook de ideale, grappig als ontstellend voorbeeld biedt zich kon en moest bijdragen tot een cultuur leggen. Frans-Engelse naam voor een duchampiaan- aan in La Chute, de korte roman van Albert waarin dergelijke vreselijke conflicten te Welke categorie er volgt op die van de se nederzetting: moeilijk om (in z’n geheel) Camus uit 1956. Het verhaal, dat zich vermijden vielen. Het project van deze ver- ‘verzamelaar als avant-gardist’ is een vraag te kopen, maar je kan het altijd proberen! De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 13

Panamarenko, maar ook Ervinck, Van den Broek en Henning – worden in dezelfde hangar opgesteld als kunst ‘waarvoor Duchamps radicale ideeën de weg hebben bereid’, zo zei Coucke in de weekendbijlage Sabato van De Tijd, waarin uitgebreid aandacht werd besteed aan de zelfverklaarde ‘passie’ van Vlaanderens bekendste miljar- dair. Het is echter moeilijk om hedendaagse kunst te vinden waarvoor hetzelfde niet in meer of mindere mate geldt. Wat er uiteindelijk in Durbuy tot stand zal komen – kunst hebben alleen volstaat niet, en het zal tijd, raad, studie en toch ook nog wat extra geld kosten om iets waardevols met deze collectie aan te vangen. Marc Coucke is een van de meer buitenis- sige, impulsieve en mediagenieke voorbeelden van de verzamelaar als ondernemer, zoals die zich in België vooral vanaf de eeuwwisseling is gaan manifesteren. Natuurlijk bestonden ook de twee vorige generaties – de verzamelaar als cultuurgenerator en de verzamelaar als avant-gardist, om de categorieën van Eeckhout te hernemen – voornamelijk uit ondernemers. Een ondernemer is, volgens Van Dale, een ‘persoon die in een tak van handel of bedrijf zelfstandig, voor eigen rekening en risico, werkt, op grond van het bezit van produc- tiemiddelen en met vreemde arbeidskracht’. Het gevaar ligt voor de hand: dat de verzamelaar als ondernemer de eigen collectie ook als een economische onderneming ziet, en niet als doel op zich, waarvan de vruch- ten zich laten plukken in de maatschappij, in de cultuur of in de kunst zelf. Cynisch gesteld verzamelt de ondernemer om het eigen reëel of symbolisch kapitaal te vergro- ten, gewoon omdat het kan, en om het wereldbeeld waarin de eigen machtspositie verankerd zit als natuurlijk en onvermijdelijk voor te stellen. Het heeft helaas niet veel zin om te hopen dat dergelijke praktijken, waarin ondernemers afwisselend (en nooit helemaal) voor zowel verzamelaar, archivaris, conservator, curator, museumdirecteur, geldschieter, historicus, criticus en kunstenaar spelen, als incidenten zullen verdwijnen – ze zullen in de komende decennia enkel dominanter worden. Eind vorig jaar raakte bekend dat Fernand Huts, eigenaar van havenbedrijf Katoen Natie, de Boerentoren heeft gekocht, een gebouw van bijna honderd meter hoog in art-decostijl, op de kop van de Antwerpse Meir, met de bedoeling er een ‘cultuurtoren’ van te maken. De collectie van Huts, onder- gebracht in The Phoebus Foundation, bestaat voornamelijk uit vijftiende-, zestiende- en zeventiende-eeuwse schilderen beeldhouwkunst uit wat toen nog niet Vlaanderen heette, waarmee de afgelopen jaren tentoonstellingen werden gevuld met titels als Voor God & Geld. De gouden tijd van de Zuidelijke Nederlanden of Oer. De wortels van Vlaanderen. Het is typerend voor een tijdperk waarin kunst, lang niet alleen door industriëlen, en lang niet voor het eerst, wordt ingeschakeld ten voordele van een als Marcel Duchamp, For Sitting Only, 1957 hoger beschouwd doel. Kunst niet zomaar Collectie Alychlo / Marc Coucke als een portret (ter ere) van de verzamelaar zien, of als bewijs dat enkel ondernemen een zinvolle levensbestemming is – daar zal Het is een wezenlijker vraag of het über- meldozen gereproduceerd of in tijdschriften For Sitting Only, een uniek werk uit 1957, het op aankomen, door de kunstwerken van haupt mogelijk is je als verzamelaar aan gepubliceerd; en hij heeft zich als een socie- voor bijna een half miljoen Britse ponden hun opgedrongen inhoud te bevrijden, en Duchamp te wijden. In The Apparently tyfiguur laten fotograferen, interviewen en gekocht bij Sotheby’s in 2017: een spons- ze weer vrij, onbepaald, onkenbaar en ver- Marginal Activities of Marcel Duchamp (MIT becommentariëren. Vooral de parafernalia achtige kraag in de vorm van een toiletbril, rassend te maken. Als in de twintigste eeuw Press, 2016) heeft Elena Filipovic gedetail- die het gevolg zijn van deze bezigheden – die bekleed met zeven nepborsten waarvan de de auteur moest worden doodverklaard, is leerd beschreven hoe deze Frans- slechts vanuit een traditionele kunstopvat- tepels lichtroze zijn geschilderd. het nu tijd om de eigenaar van het kunst- Amerikaanse kunstenaar helemaal niet ting als niet-artistiek zijn te beschouwen, en Een ‘internationaal kunstencentrum’ is werk aan de kant te schuiven. Zo breken er stopte, op latere leeftijd, met het maken van die Duchamps rol als vernieuwer en voorlo- misschien wat te hoog gegrepen, maar met dan toch weer gouden tijden aan voor de kunst om zich aan het schaken te wijden, per bevestigen – heeft Coucke kunnen de Duchamps van Coucke kan zeker een kunstkritiek. zoals hij vaak beweerde, maar zijn eigen bemachtigen, zo blijkt in Otegem. De online tentoonstelling worden samengesteld, hoe- oeuvre nauwgezet begon te catalogeren en catalogus van een Duchamptentoonstelling wel dat evenement weinig meer dan een te cureren, onder meer door op verzame- eind 2015, in de Antwerpse galerie Ronny introducerend karakter kan hebben, en laars en musea in te spelen. Het resultaat is Van de Velde, maakt meteen duidelijk wie weinig nieuws zal toevoegen aan de kennis dat bijna al zijn werken die het tentoonstel- zijn belangrijkste dealer is geweest. Veel van van Duchamps oeuvre. In Otegem is zelfs len waard zijn, in het bezit kwamen van wat toen te koop werd aangeboden, beland- daarvan geen sprake. Zonder toelichting – slechts twee Amerikaanse musea – het de in de collectie van Coucke, zoals een print met uitzondering van een tweezijdig Philadelphia Museum of Art en, in mindere van Pharmacie (1914) samen met het tijd- bedrukt A4’tje met een onvolledige lijst van mate, de Yale University Art Gallery. schrift View uit 1945 waarin dat werk ver- titels en data – worden de werken gepresen- Om het even wat over Duchamp wordt scheen, een nummer van Minotaure uit teerd aan de muur of in vitrines. Dat bij- beweerd is echter altijd zowel waar als niet 1935 met een heliogravure van Duchamp voorbeeld For Sitting Only een huwelijksge- waar, zoals Robert Rauschenberg het ooit op de cover, of een complete reeks van zes schenk was van Duchamp en zijn vrouw zei, en juist zijn ‘ogenschijnlijk marginale Rotoreliefs (Optical Disks), ook uit 1935, die aan kunsthandelaar Julien Levy en diens activiteiten’ maken talloze deelcollecties als een vinylplaatje op 33 1/3 toeren kun- echtgenote Jean, wordt nergens vermeld, en mogelijk, net als andere tentoonstellingen. nen worden afgespeeld om de illusie van een ook de boekenlegger waarmee Duchamp Tanguy Eeckhout, Maisons d’art moderne. Duchamp heeft ook geschreven, gepubli- driedimensionale ruimte te wekken. Ook het werk aan hen opdroeg, is om onduidelij- Privéverzamelingen in België, onder redac- ceerd en andermans kunst geëxposeerd; hij aanwezig zijn twee exemplaren – een ke redenen afwezig – het valt te hopen dat tie van Steven Jacobs en Maarten Liefooghe, heeft van schetsjes, posters, krantenartike- luxe-editie en een gewone – van de indertijd het papiertje bij de transactie niet verloren verscheen in 2020 bij MER. B&L, Gent. De len en kattenbelletjes kunstwerken gemaakt ruim verspreide Boîte verte, waarmee is gegaan. Vijfentwintig zeer diverse werken collectie van Alychlo/Marc Coucke was tot en omgekeerd; edities werden uitgevoerd in Duchamp in 1934 de ontstaansgeschiede- van andere kunstenaars die ook deel uitma- 24 januari te zien in Platform 6a in Otegem. onvolledige (maar niet minder officiële) ver- nis van Le Grand Verre documenteerde. Het ken van Couckes collectie – onder meer Een nieuwe opstelling opent in maart sies; afzonderlijke werken werden in verza- kroonstuk van Couckes collectie is echter Broodthaers, Klein, Raveel, Mucha en (www.platform6a.art). De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 14 De droomtekeningen van Johan Huizinga

GEERTJAN DE VUGT het de Herfsttij betrof. Naar aanleiding van In al die brieven zien we hem telkens voor begrijpen. Tussen de historische referenties een later boek van Huizinga, de Cultuur ons, slapend, en al die keren zien we hem springt een droom over Alfred Dreyfus in historische verkenningen, schreef hij dat wel, maar weten we niet wat hij ziet. Om een het oog. We zien een keurige heer die een Maandag 26 maart 1945 – het zuiden van inmiddels helaas ‘de triomf van het dictaat’ beeld van zijn dromen te krijgen moeten we kaartje overhandigt en die vervolgens wordt Nederland was reeds bevrijd, het noordelij- gezegevierd had ten koste van de verbeel- ons tot zijn droomtekenboeken wenden. aangekondigd (in een tekstballon) als ‘le ke deel zou snel volgen – ging de radio aan. ding.5 Huizinga moest kiezen, aldus Ter Huizinga had een bijzonder talent voor het capitaine Dreyfus!’ Op een volgende teke- Radio Herrijzend Nederland, een omroep Braak, tussen droom en dictaat, en hij leek tekenen. Zijn colleges verluchtigde hij met ning bevindt Dreyfus zich tegenover een die kort na de bevrijding vanuit Eindhoven niet te kunnen of te willen kiezen. Twijfel krabbels op het bord, hij maakte plakkaten groep heren en wordt gevraagd waar de begon met uitzenden, opende de uitzending was wat Huizinga’s toon kenmerkte, maar voor zijn studentcorps, hij tekende histori- knopen van zijn jas zijn. Hij wordt opnieuw met een bijzondere mededeling: ‘Luiste in de Cultuurhistorische verkenningen sprak sche taferelen en verblijdde zijn vrienden herkend, waarna hij door de knieën zakt en raars…Tot de geestelijke clearing die de tijd toch eerder de wetenschapper die zich ver- met promotieplaten. voorovergebogen lijkt te worden overgedra- behoeft zal een nieuwe ascese nodig zijn. De school achter wetten, feiten en heldere Zijn dromen legde hij als sneltekenaar gen aan ene ‘Krapouchnikoff’, een figuur dragers van een gezuiverde cultuur zullen begrippen. vast.11 Dat deed hij in een soort kleine comics met een baard, bontmuts en een angstaan- moeten zijn als pas ontwaakten in de vroege Huizinga zag ook zichzelf als een dromer. – een genre dat aan het begin van de negen- jagende zweep. Die man vraagt of Dreyfus morgen. Zij zullen boze dromen van zich Voor hem vloeiden kennis en verbeelding op tiende eeuw in kranten geïntroduceerd wodka wil, waarop hij vervolgens iets uit hebben af te schudden, de droom van hun een zodanige manier in elkaar over dat ze werd en tegen het eind van diezelfde eeuw zijn vest haalt: we zien een vel met daarop ziel, die uit de modder opgroeide en er weer niet langer te scheiden zijn.6 Toen de Duitse enorm aan populariteit won. Drie boeken ‘Dr. Huizinga’ geschreven. Daarna worden in verzinkt.’ Een korte stilte volgde, waarna historicus Richard Koebner een bespreking zijn bewaard gebleven. Het eerste heet Het ‘duizend excuses’ aangeboden en lijkt het opnieuw die stem klonk, nog steeds plech- van het werk van Huizinga publiceerde, Boek der Droomen, daarna volgt Het Tweede erop dat ‘Dreyfus’ in een koets is gestapt en tig, maar nu ook treurend: ‘Hij die deze stelde hij dat die ‘de historische werkelijk- Boek van Droomen en Leven, alsof de inhoud op het punt van vertrekken staat. woorden schreef, is niet meer.’ heid aan de hand van dromen’ probeerde te niet slechts op de nachtelijke fantasieën Wie dromen wil duiden moet details ver- De verslaggever zou onmiddellijk verder- vatten.7 Juist dat, zo liet Huizinga zijn colle- betrekking heeft. En het derde (of was het zamelen. Huizinga heeft over Dreyfus gaan met zijn woorden ter nagedachtenis aan ga weten in een briefje, had hem ‘een groot misschien het eerste, de chronologie is niet geschreven. Probeer, zo vroeg hij de lezer in ‘den grooten Nederlander Johan Huizinga’, plezier gedaan’. met zekerheid vast te stellen) draagt hele- 1938, voor even met de blik van iemand uit twee maanden eerder overleden. Het is de In zijn korte autobiografische schets Mijn maal geen titel; wellicht was het onder- 1898 naar de wereld te kijken. ‘De wereld vraag of de luisteraars direct doorhadden weg tot de historie lezen we: ‘Ik ben tot laat in scheid tussen leven en droom simpelweg zag er, ten spijt van de Dreyfus-affaire en dat het om een bekend citaat uit Geschonden de twintig een onverbeterlijke fantast en verdwenen, waren voor Huizinga leven en van het nog niet uitgeziekte anarchisme wereld (verschenen in januari 1945) ging. dagdromer gebleven.’ Voor een dagdromer droom een geworden. van de daad, eigenlijk nog hoopvol uit.’15 In Het was in ieder geval een opmerkelijk gaat de nacht ongemerkt over in de dag en Er is maar weinig bekend over deze schets- Geschonden Wereld staat hij langer stil bij de citaat. Het einde van de Tweede Wereld de dag evenzo in nacht. Het leven zelf wordt boeken. Hij schijnt ze te hebben getekend in affaire, die volgens hem een uiting vormt oorlog was meer dan een ontwaken uit een als een droom. Dat merkte hij als jonge stu- zijn Haarlemse periode, in het laatste decen- van het (militair) antisemitisme in West- ‘boozen droom’, de ziel moest op dat moment dent Nederlandse letteren in Groningen: ‘Ik nium van de negentiende eeuw. In die stad Europa, het militair gekleurd nationalisme meer dan alleen uit de modder ‘opstijgen’. was eigenlijk een heel slecht studiemensch dineerde Huizinga iedere vrijdag bij de fami- dat geleid heeft tot de vorming van een En het kwam uit de pen van iemand die het in die jaren, mijn hoofd zat veel te vol met lie Tjeenk Willink, zijn uitgever. Na het eten nagenoeg aristocratische kaste, én de ver- belang van de droom lijkt te hebben begre- vage droomen, fantazieën en sentimenten.’ tekende hij voor het dochtertje van de fami- woesting van de openbare eerlijkheid en het pen. Aan het eind van zijn leven, in die beknopte lie, Minnie. verantwoordelijkheidsgevoel bij een aan- autobiografie, herinnerde hij zich nog goed Met die boeken dwalen we over de via regia zienlijk deel van de natie.16 Johan Huizinga, een dromer? Kort na het dat zijn historische preoccupatie ‘minder als naar Huizinga’s onderbewuste hersenspin- Laten we Huizinga navolgen, en met de verschijnen van Herfsttij der Middeleeuwen een solide, normaal wetenschappelijke sels. Talloze landschappen trekken aan het blik van 1898 naar de wereld proberen te werd de (latente) droomtheorie in belangstelling’ was, ‘dan wel een hantise, oog voorbij, alsof er een filmrol wordt afge- kijken. Welke krant uit die tijd je ook open- Huizinga’s werk al door zijn lezers opge- een obsessie, een droom, gelijk het van mijn draaid. Een polderlandschap wordt afgewis- slaat, alle staan ze de laatste vijf jaar van de merkt.1 In het hart van dat machtige boek, jongensjaren af geweest was’.8 seld met fantasievolle steden, we zien anar- eeuw bol van de berichten over Dreyfus. dat in 2019 z’n honderdste verjaardag vier- chisten in Sint-Petersburg, een boeddha, Bijvoorbeeld het Algemeen Handelsblad van de, staan de inmiddels beroemde zinnen Johan Huizinga als dromer: hoe moeten we mannen met zeisen, een zelfmoordscène en 11 februari 1898, bepaald geen marginale, over de ‘zucht naar een schooner leven’, en ons dat eigenlijk voorstellen? Uit zijn brie- quasihistorische figuren. Er staan ook dro- extremistische krant. ‘Waarom Dreyfus de de drie paden die men kan volgen om dit ven valt het begin van een antwoord af te men van Minnie bij, zo lijkt het, al kan het verrader moet blijven’, zo luidt een van de schoner leven te bereiken, die ons ofwel leiden. Daar zien we hem in 1897, in zijn ook Huizinga zelf zijn geweest die droomt vette koppen op de voorpagina. naar de ‘verzaking der wereld’ voeren, ofwel kamer aan de Korte Spaarne 15 in Haarlem, van een bezoek aan New York. En er zijn Zoals het mogelijk is om een droom in een naar een ‘vervolmaking van de wereld zelf’, waar hij na een avondwandeling en een archetypische dromen, zoals die van het droom in een droom te ervaren, om een of, en dit is het pad waar Huizinga zelf de pilsje eerst nog een sprookje van Andersen missen van een trein, het opnieuw beleven bekende regel van Edgar Allan Poe aan te meeste woorden aan wijdt, ‘de droom’. Als leest en dan in slaap valt – ‘slapen en eten van een examen. halen, zo is er ook het nieuws in het nieuws de werkelijkheid ‘hopeloos ellendig’ en verdoe ik met virtuositeit’. We zien hem twee Zoals bij meer dromers voert angst de in het nieuws. In het krantenstuk wordt een loren is, als niets meer helpt om haar te ver- jaar later, in 1899, nog steeds in diezelfde boventoon. Angst om opnieuw beoordeeld bericht uit het Berliner Tageblatt samenge- volmaken, ‘laat ons dan het leven kleuren stad, maar zijn ritme is veranderd. Dagen te worden, angst om achtervolgd te worden vat. De Duitsers verhalen over een gerucht met schoone schijn, wegleven in het droom- waarop hij zich onoverwinnelijk voelt wor- en vooral angst (in het water) te vallen. Zelf dat uit Sint-Petersburg komt. Er wordt land van heldere verbeeldingen, de werke- den afgewisseld met dagen van vermoeid- heeft hij eens gesproken over ‘de onzegbare gemeld dat ‘een geheel consortium militaire lijkheid temperen met de verrukking van heid en een slecht gemoed, en dat beïn- angsten van den droom, de prae-intellectu- plannen van Frankrijk aan Rusland heeft het ideaal. Er is maar een eenvoudig thema, vloedt zijn slaap – ‘dan weer zwaar en lang, eele geheimenissen, waarvan men uit zijn verkocht. De verzending van al deze stuk- een enkel akkoord nodig, om de hartvervoe- dan weer wakker liggen tot een uur of twee’. vroegste kinderleven misschien een sche- ken naar Rusland geschiedde steeds onder rende fuga te doen klinken: een uitzicht op We zien hem bijna dertig jaar later, in 1926, merachtige heugenis bewaart’.12 Géza den naam Dreyfus.’ Rusland, dat de banden een gedroomd geluk van een schooner ver- aan boord van de R.M.S. Berengaria, onder- Róheim, een cultureel antropoloog uit de met Frankrijk aanhaalde, besloot de naam leden is genoeg.’2 weg naar New York. Hij lijkt er nauwelijks tijd van Huizinga, zegt over dit soort angst- van de verrader aan het bevriende land Het pad van de droom raakt aan het slaapproblemen te hebben gehad. We zien dromen dat het ‘typisch hypnagogische door te geven, ook al wist het dat een per- gemeenschapsleven zelf. ‘Tot op zekere hem aan boord van de Crescent Limited, de gewaarwordingen’ zijn; het is de ervaring soon nooit zo dom zou zijn om met zijn hoogte,’ schrijft Huizinga, ‘streeft iedere trein die hem van Washington DC naar van het in slaap vallen, waarbij ‘de dromer eigen naam dergelijke berichten te onderte- cultuur naar de verwerkelijking van een North Carolina zou brengen, ‘zijn eerste reis in zichzelf en in de baarmoeder valt’. En er kenen. droomwereld binnen de werkelijke, door het in een slaapwagen’. Het slapen in de trein moet, aldus Róheim, ‘een diep onbewust Vier maanden later bericht het Algemeen herscheppen van de vormen der samenle- moet hem niet slecht bevallen zijn, we zien spoor zijn van de embrionale drijfstatus die Handelsblad opnieuw over de affaire. Nu ving.’ Het object van de droom is de werke- hem nog een keer in de trein, ergens tussen telkens bij het zien van water opnieuw wordt echter verklaard dat Dreyfus handel- lijkheid zelf. In de droom herscheppen we Green River en Ogden, op de grens tussen wordt geactiveerd’.13 de in opdracht van een Russische militair het leven tot een kunstvorm, en niet alleen Wyoming en Utah: ‘Ik heb 3 nachten ach- Het Internationales Traumbuch, een popu- attaché, maar uiteindelijk niet aan diens tot kunstwerken als de schilderijen van tereen in den trein geslapen, helemaal niet lair, enigszins occult boekje uit het interbel- verzoek om een document op te stellen kon Vermeer, de etsen van Hercules Seghers of onplezierig.’ In de Grand Canyon sliep hij lum, geeft een prozaïschere verklaring. voldoen. Bewijzen worden niet gegeven. de verzen van Dantes Vita Nuova – het leven, vanwege de hitte daarentegen nauwelijks. Vallen betekent niets anders dan dat men in Minder leugenachtig is wat de krant daarna de samenleving, wordt een kunstwerk Terug in Nederland zien we hem in een ‘onaangename situatie terecht gaat vermeldt, namelijk dat een andere persoon waarin spel en vormen een schoonheids- Middelburg, in het buitenverblijf Toornvliet, komen’. En ook voor het water biedt het de opdracht kreeg: Ferdinand Walsin- droom uitdrukken.3 waar hij ‘geweldig lang slaapt’ en naast het Traumbuch een eenvoudige, hoopvolle ver- Esterhazy.17 De samenleving als droom – het komt mis- wandelen liever niets doet dan ‘hartver- klaring: ‘Zelf in het water vallen betekent Het is waarschijnlijk dat Huizinga deze schien het meest in de buurt van wat we een scheurend lummelen’.9 voor jou veel geluk.’14. berichten las. In de avond, na een wandelin- droomtheorie zouden kunnen noemen. Het We zien hem in Parijs, in zijn hotel aan Die laatste verklaring zou Huizinga zijn getje, pakt hij zijn fles bier en neemt het doet denken aan een opmerking van de Square Louvois, in het hart van de stad – en bevallen. Als jonge, gefrustreerde docent Handelsblad ter hand. Hij doorziet het andere grote cultuurhistoricus uit die tijd. wel verdraaid, in die ene maand, in juli 1937, geschiedenis aan de gemeentelijke HBS in onrecht, maar kan niet helpen, valt in slaap Heeft Walter Benjamin niet geschreven dat is die andere dromer, Walter Benjamin, net Haarlem (en gepromoveerd op de vidusa- en droomt de droom die wij nu kennen. Het dromen op twee manieren op te vatten zijn: even de stad uit. Huizinga ligt in zijn hotel- ka-figuur in het Indisch toneel) worstelde hij ligt voor de hand dat hij eerder al J’accuse als historische én als collectieve fenome- bed en slaapt er goed, maar vaak ook hele- met het lesgeven én met zijn ambities. las, de befaamde brief van Émile Zola, in nen? Denkend aan de Parijse passages maal niet. Dan neemt hij een slokje broom Droomde hij al van een benoeming tot hoog- januari 1898 gepubliceerd. Zola hekelde meende hij niet minder dan een ‘coperni- – een middel, zo leert een in die tijd bekend leraar aan de Universiteit van Groningen? het vooronderzoek, dat werd uitgevoerd ‘als caanse wending van de historische erva- traktaat van de Duitse arts Hermann in een kroniek uit de vijftiende eeuw’. Het ring’ te hebben gevonden, waarbij het ont- Rohleder, dat gebruikt werd tegen seksuele Het nachtelijke woud der verbeelding blijkt hele onderzoek was ‘gebaseerd op een enke- waken in een dialectische synthese met de opwinding, met name tegen masturbatie- telkens ondoordringbaar. Zoals de beroem- le, infantiele aanklacht, […] die niet enkel droom geraakt.4 Benjamin keek naar het zucht.10 de spreuk van Heraclitus luidt: in de droom vulgair verraad was, maar ook een hoogst verleden als was het een droom, om op die We zien hem ten slotte in het lazaret in St. heeft ieder mens zijn eigen wereld, in de onbeschaamde oplichterij, want de beroem- manier het heden als de ontwaakte wereld Michielsgestel, waar Huizinga net als tal waaktoestand delen we allen dezelfde. Een de uitgeleverde geheimen bleken bijna alle- te zien waarnaar uiteindelijk iedere droom van andere intellectuelen was opgesloten in uitspraak die de jonge Kant omdraaide: als maal zonder waarde te zijn’.18 refereert. En de geschiedenis van die dro- wat cynisch ‘Hitlers Herrengefängnis’ werd mensen beweren in een eigen wereld te ver- Mogelijk las Huizinga ook Zola’s roman Le men, die moest volgens Benjamin nog altijd genoemd. Daar deelt hij weliswaar de keren, is het waarschijnlijk dat ze dromen. Rêve, die in 1899 – het jaar van Huizinga’s geschreven worden. slaapruimte met zeven anderen, maar hij Ook de gemeenschappelijke wereld is een droom! – in een Nederlandse vertaling ver- slaapt er behoorlijk, en dat, zoals hij zelf droomwereld – de geschiedenis als een droom. scheen. Het is een negentiende-eeuwse lief- Johan Huizinga was een dromer, althans eenmaal opmerkt, ‘zonder kunstmiddelen’. Huizinga’s Boek der Droomen, en één droom desgeschiedenis tegen de achtergrond van volgens Menno ter Braak, en alleen waar daaruit in het bijzonder, kan helpen dit te een vijftiende-eeuwse Franse kathedraal; De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 15

loosheid, van het herkauwen, van historisch besef, waardoor het levende geschaad wordt en ten slotte te gronde gaat, of het nu een mens, een volk of een cultuur is.’23 Een teveel aan geschiedenis houdt de mens uit de slaap, zo heeft de Duitse filosoof ervaren. En Huizinga, op zijn beurt, zegt het hem na. De werkelijkheid was, zoveel maakte de Dreyfus-affaire duidelijk, hopeloos ellendig geworden. Het ‘wegleven in het droomland van heldere verbeeldingen’ leidde niet direct tot ‘vervolmaking’ van de laatnegentiende-eeuwse realiteit. In de droom werd de geschiedenis herkauwd; de vervolmaking kwam pas later, in werkelijkheid zelfs veel later. In 1933 bijvoorbeeld, toen Huizinga als rector van de Universiteit Leiden fel ageerde tegen het agressief antisemitisme van een Duitse studentendelegatie. Resoluut wees hij Johann von Leers, auteur van het pamflet Juden Raus!, de deur. En ook theoretisch trok hij van leer, met name tegen Carl Schmitt. De hele Homo ludens kan óók gelezen worden als één grote oorvijg aan deze Kronjurist van het Derde Rijk. Het was zijn eigen Zola-moment; 35 jaar na dato was zijn droom werkelijkheid geworden. Als de geschiedenis van dromen nog moet worden geschreven, zoals Benjamin beweerde, dan mag die van Huizinga daarin niet ontbreken.

Noten 1 H.G. Cannegieter, ‘De Drie Paden’, Hepkema’s Courant: Nieuwsblad van Friesland, 16 februari 1923. 2 Johan Huizinga, Herfsttij der Middeleeuwen, in: Verzamelde Werken 3, Haarlem, H. D. Tjeenk Willink & Zoon, 1948-1953, p. 41. 3 Huizinga, VW 2, pp. 486-487, 490; VW 7, p. 405; VW 8, p. 487, en VW 4, pp. 139-143. 4 Walter Benjamin, Träume, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 2008, pp. 94-96. 5 Menno ter Braak, ‘Huizinga voor de afgrond’ (1930), Verzameld Werk 1, Amsterdam, Van Oorschot, 1980, p. 334. 6 Huizinga, VW 7, p. 171. 7 Richard Koebner, ‘Zur Begriffsbildung der Kulturgeschichte’, Historisches Zeitschrift, nr. 1, 1934, pp. 10-34. 8 Huizinga, VW 1, p. 19, 22 en 29. 9 Alle citaten in deze alinea zijn afkomstig uit Huizinga’s Briefwisseling. I: 22, 25, 35-36; en II: 75-76, 77, 80, 84, 86-87, 100, 104 en 283. Laatste citaat: Huizinga, VW 3, p. 486. 10 Huizinga, Briefwisseling III, p.186. Zie Hermann Rohleder, Die Masturbation, Berlijn, H. Kornfeld, 1899, pp. 290-291. 11 Voor een overzicht van Huizinga’s teken activiteiten, zie Anton van der Lem, Johan Huizinga. Leven en werk in beelden en documenten, Amsterdam, Wereldbibliotheek, 1993, pp. 83-107. 12 Huizinga, VW 8, p. 487. 13 Géza Róheim, The Gates of the Dream, New York, International Universities Press, 1952, p. 7 en 354. het boek zou in ieder geval bij Huizinga in de ‘Pr. Dynamitzine’ optreedt, een duidelijke door historisch is. In ‘Het probleem der 14 Narada, Internationales Traumbuch. Deutungen smaak zijn gevallen. Zo zien we de jonge his- verwijzing naar de talloze dynamietaansla- renaissance’ gaat hij nog eens uitgebreid in und Lottonummern aus ältester Vergangenheit bis toricus voor ons in zijn Haarlemse slaapka- gen waarmee het anarchisme toentertijd op de tegenstelling tussen de dromer en een zur modernsten Gegenwart, Wenen, Berger & mer: naast zijn bed een exemplaar van De naam maakte. Het anarchisme had zich net ‘vrager’. In die vrager kunnen we de weten- Fischer, 1930, p. 216. Droom, op zijn schrijftafel het Algemeen als de Dreyfus-affaire in de diepste lagen van schapper herkennen die alles zorgvuldig 15 Huizinga, VW 2, p. 549. Handelsblad en in zijn hoofd de machinerie Huizinga’s onderbewuste genesteld. In deze probeert af te bakenen en die probeert de 16 Op. cit. (noot 6), pp. 538-540. 17 ‘Dreyfus en Esterhazy’, Algemeen Handelsblad, van de verbeelding. droom schuiven ze in elkaar. historische begrippen – zoals de renaissance 3 juni 1898. Dat visitekaartje trouwens, zou kunnen Maar daarmee is de vraag naar die naam – zorgvuldig af te schermen voor al te poë- 18 In het Algemeen Handelsblad van 14 januari teruggaan op een incident in Leipzig, waar nog niet opgelost. Het tweede deel ‘-nikoff’ tisch gebruik. De dromer daarentegen tracht 1898 was onder de titel ‘De zaak Esterhazy’ al Huizinga, ‘zijn hoofd veel te vol met vage klinkt bekend in de oren; de eerste associatie de renaissance als ‘levensbegrip’ te begrij- een zeer beknopte samenvatting van de brief droomen’, hospiteerde bij Frau Wunderlich. die te binnen schiet is Raskolnikov, de hoofd- pen. Daar kan de vrager natuurlijk geen verschenen. Huizinga had destijds een visitekaartje bij persoon uit Dostojevski’s Misdaad en straf. genoegen mee nemen en hij valt de dromer 19 Op. cit. (noot 6), p. 538. zich, waarop zijn toenmalige titel niet als Huizinga las in die jaren werk van de lastig met kritische vragen. Bij al dat aan- 20 Huizinga schreef dat Dostojevski’s romans ‘drs.’, maar als ‘litt. docts’ vermeld stond. Russische auteur.20 Zou het kunnen dat op dringen van de vrager gebeurt er iets wat soms worden afgedaan als onwaarschijnlijk, Daarop sprak Frau Wunderlich – de naam de plek waar in de krant ‘Walsin-Esterhazy’ maar hij bracht daar tegenin: ‘Of bestaat het eigenlijk alleen in dromen kan: de dromer onwaarschijnlijke alleen voor ons een droom op zich – de jonge heer conse- te lezen viel, zijn droomlogica ‘Kropotkin- heeft zich als bij toverslag vermenigvuldigd Westerlingen? Dat houd ik voor zeer quent aan met ‘Herr Doctor’. Wat hij ook Raskolnikov’ toevoegt en verhaspelt tot tot een ‘koor der dromers’. En alsof het nog waarschijnlijk.’ Zie Huizinga, Briefwisseling I, zei, hij kwam niet meer van die titel af. Krapouchnikov? niet genoeg is, grijpt de auteur van het arti- pp. 202-203. Wanneer je deze details samenvoegt, ver- kel ook nog eens in, en kiest de zijde van de 21 Huizinga, VW 4, p. 232. Wie dromen wil duiden moet details verza- schijnt de Dreyfusdroom niet als een angst- dromer; de vrager wordt in het ongelijk 22 Ibidem, pp. 384-385. melen – én heeft een beetje verbeelding maar als typische wensdroom. De jonge his- gesteld. Klaarblijkelijk kan alleen vanuit een 23 Friedrich Nietzsche, Oneigentijdse nodig. Verwijst die jas zonder knopen naar toricus maakt zich zorgen over het droomlogica de ‘bonte veelzijdigheid’ en beschouwingen, vertaling Thomas Graftdijk, Dreyfus’ veroordeling, waarbij de epaulet- cultuurverval van de negentiende eeuw. zelfs de ‘tegenstrijdigheid’ van de renaissan- Amsterdam, Arbeiderspers, 1983, p. 89. ten van zijn jas werden gesneden? En die Het anarchisme en het antisemitisme zijn ce-verbeelding worden begrepen.21 dreigende figuur met de vreemde naam, zou ‘acute ziekte[s]’, en ‘dr. Huizinga’ zou, net Datzelfde geldt voor de romantiek, met dat Walsin-Esterhazy kunnen zijn? als Zola, met de pen in de hand als de held haar ‘droomland van de romantische De sleutel ligt misschien wel in het boven- van zijn tijd op willen treden. maneschijn’, waarin oude begrenzingen genoemde citaat over het ‘nog niet uitge- losgelaten worden. Het is als een ‘négligé ziekte anarchisme van de daad’. Wie dit Kun je de geschiedenis dromen? Misschien eener aangename onsamenhangendheid’, leest, denkt aan Kropotkin, een figuur die moeten we dat anders formuleren, en is de een sfeer waarin de dingen op ‘half-narcoti- door Huizinga in Geschonden wereld als een vraag eerder of dromen gebruikt mogen sche’ wijze worden genoten. Ja, zelfs ‘de vervan de belangrijkste anarchistische theore- worden als historische bronnen, of zelfs stokte rationalisten van den klaren dag’ – tici werd gezien en over wie hij stelde: ‘Het oorzakelijkheden. Wie z’n oor te luisteren we herkennen er de ‘vrager’ in – zoeken dit waren niet de sterkste of vruchtbaarste legt bij Walter Benjamin krijgt een volmon- droomland op. En tegelijkertijd is dit de peri- geesten, die aan het denkbeeld [het anar- dig ja te horen. In zijn tekst over Traumkitsch ode, hoe groot de narcotische sluier die over chisme] vorm gaven.’19 Uit zijn geschriften schrijft hij dat ‘het dromen meedoet aan de de ratio heeft gelegen ook moge zijn geweest, wordt duidelijk dat hij de Dreyfus-affaire en geschiedenis’, en dat door dromen oorlogen waarin ‘wij zijn ontwaakt tot die slapeloos- het anarchisme zag als symptomen van het zijn begonnen en dat oorlogen, op hun heid, waarvan Nietzsche spreekt, van het laatnegentiende-eeuwse cultuurverval. Er beurt, ‘beperkingen opleggen aan dromen’. historisch zien der dingen’.22 Tekeningen afkomstig uit Johan Huizinga’s is nog een andere droom over anarchisten Voor Huizinga biedt de droom de mogelijk- Nietzsche schreef in zijn tweede Oneigen droomboeken, Huizinga-archief, Universiteits die Huizinga heeft opgetekend, waarin ene heid een ervaring nabij te komen die door en tijdse beschouwing: ‘Er is een mate van slape- bibliotheek Leiden De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 16

die Keure Masters of print

printing.diekeure.be @diekeureprinting

DK-advert_372x255.indd 2 12/01/2021 08:39 De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 17 Strooigebied

MIEK ZWAMBORN Tijdens het uitserveren betuigden twee den groene, ovale silhouetten op, alsof de De Schotse Katie Paterson maakte een repli- kunstenaars hun medeleven alsof er moldaviet zich had uitgestrooid. ca van een fragment van de Campo del iemand dood was. Ik troostte me met de Na anderhalve dag begon ik alles, zowel Cielo-meteoriet, die in 1576 in Chaco, 28 november 2009 – In de zon die het zee- gedachte dat als een van de residenten de feiten en mogelijkheden, door elkaar te Argentinië ontdekt werd, maar waarschijn- meer spiegelt, in de bron die het maanlicht wie- steen had gevonden, deze misschien wel in halen en veranderde ik in een wazige detec- lijk zo’n vijfduizend jaar eerder op aarde gelt, als het daagt en in den nacht, zie ik u, U, u. een kunstwerk terecht zou komen. tive, terwijl het toch niet zo ingewikkeld kon insloeg. Door een mal van de 120 kilo Met de zuivere stem van Rozalie Hirs en De middag verliep rommelig. Ik maakte zijn. wegende ijzermeteoriet te maken, het twinkelende begeleiding door Samuel raapfouten, vouwde slordig, liet de priem metaal te smelten en de meteoriet vervol- Vriezen nog in mijn oren fietste ik na een vallen en prikte de gaatjes voor de cahier- gens in die mal (van zichzelf) te gieten, fabri- poëzieavond in Perdu via de Ruysdaelkade steek tot een paar keer toe naast de vouw- ceerde Paterson een kunstmatige en toch naar huis. Herman Gorters voluptueuze lijn, waardoor ik drie kaften verprutste. Wat *** ook authentieke meteoriet. De samenstel- versregels bliezen me door de nacht. Voor de een schijnvertoning! In plaats van de ach- ling is gelijk aan die van het origineel en etalage van natuurhistorische handelson- tervolging in te zetten bond ik bibliofiele bevat dezelfde metalen, sterrenstof en derneming Stenelux stapte ik af om de uit- boekjes. Alsof het me niets kon schelen. Binnen mijn mineralenverzameling was de steentjes. Tegelijkertijd is het een totaal gestalde naturaliën achter het raam te Resoluut schoof ik de stapels drukwerk aan moldaviet het oudste stuk, ongeveer 14,6 ander object, zij het meer in mentale dan in bekijken. Ik bewonderde ranke, fossiele vis- de kant. Vanuit de werkplaats belde ik naar miljoen jaar geleden gevormd door de bot- fysieke zin. Paterson liet haar sculptuur in graten, barnstenen met ingekapselde mug- het bureau van gevonden voorwerpen van sing van twee asteroïden met de aarde. Het een onbemand voertuig naar het internati- gen en geconserveerde sporendozen van de gemeente Amsterdam. Een antwoordap- was echter geen meteoriet, maar een tektiet: onale ruimtestation ISS brengen. Voordat kamvarens uit het Carboon. Mijn oog viel paraat verwees me naar de website iLost, een glasachtig mengsel van siliciumdioxyde Campo del Cielo op reis gestuurd werd, moest op een groene, bijna perfecte ellips – het waar ik een ‘alert’ achterliet, nadat ik eerst en aluminiumoxide. Tektieten zijn fragmen- de sculptuur, zoals elke goede astronaut, oppervlak als de zee van bovenaf bezien, alle recent gevonden voorwerpen bekeken ten van aardse gesteenten, die na een inslag een jaar van uitvoerige testen en voorberei- regelmatig golvend met omslaande schuim- had. Het hoge aantal op één dag geregis- van een meteoriet bij een temperatuur van dingen ondergaan. De ESA was bezorgd dat koppen. ‘Moldaviet’, las ik op het kaartje en treerde sleutels, portemonnees, rijbewijzen, meer dan 30.000 graden Celsius smolten, de meteoriet zou gaan roesten, waardoor de vanaf dat moment kon ik de steen niet meer paspoorten en tassen verbaasde me. werden weggeslingerd om vervolgens in luchtfilters verstopt konden raken. De uit mijn hoofd zetten. Blijkbaar liepen er heel wat eerlijke vinders gestolde vorm als donkergroene druppels gezondheid van de ruimtevaarders zou De 18 karaat moldaviet – museumkwali- rond die de moeite namen andermans terug op aarde te vallen. Moldavieten zijn hierdoor in gevaar gebracht kunnen wor- teit – werd mijn metgezel op reis, antagonist eigendommen op te rapen en aan te geven. zeldzamer dan diamant en worden vrijwel den. Een van de voorgestelde oplossingen bij lezingen en troef tijdens moeizame De voorwerpen die ik op de site gezien had, alleen in Tsjechië nabij de Moldau gevon- was om het kunstwerk goed afgesloten te gesprekken. Tot ik de steen vorig jaar okto- waren vervangbaar en hoogstwaarschijn- den. houden in een zak met ritssluiting – onoog- ber ergens tussen IJmuiden en Maastricht lijk inmiddels ook al wel vervangen. Ik stel- lijk, maar effectief. In plaats daarvan koos verloor. de me voor hoe al die gevonden dingen de ESA ervoor om de sculptuur te bekleden 22 oktober 2019 – na een nacht op zee tevergeefs in het depot op hun eigenaren met een heldere lak die was samengesteld stapte ik in Amsterdam op de trein van 9 uur bleven wachten en uiteindelijk werden weg- *** uit niet-giftig silicium van ruimtekwaliteit. 35 naar Maastricht om in de werkplaats van gegooid. De auteurs van de ESA-blog schreven: ‘Wie de Jan van Eyck Academie pagina’s van een Kon ik die dag van aankomst maar over- had gedacht dat we zo diep in een interpla- nieuwe publicatie te vergaren en in te bin- doen. Ik probeerde monter te blijven en belde Mag ik nu eigenlijk nog wel mijn moldaviet netair kunstproject verwikkeld zouden den. Pas de volgende ochtend, bij het her- ook naar het loket van gevonden voorwer- zeggen? En ben ik de eigenaar geweest? De raken?’ Het proces van het voorbereiden pakken van mijn bagage, merkte ik dat het pen van veerdienst DFDS. Vissers uit Willamette-meteoriet in Oregon – ooit het van de ruimterots voor een tweede buiten- doosje met de moldaviet verdwenen was. IJmuiden kunnen achterstevoren praten, thuis van een van zijn land verdreven aardse vlucht omvatte het verwijderen van In het kantoor van de werkplaats, waar ik maar ik weet niet of ze zichzelf dat aanleer- Chinookstam – werd in bezit genomen door corrosie en stof, en het vacuüm verwarmen mijn rugzak na aankomst in de kast had den om iets ongedaan te maken. De dame een nabij wonende boer, genaamd Ellis van de sculptuur tot 100 graden Celsius, gezet, vond ik het niet terug. Ik haalde de van dienst noteerde mijn naam en telefoon- Hughes. Hij en zijn tienerzoon eigenden om er zeker van te zijn dat er geen vocht op kast leeg, spreidde alle jassen en schorten op nummer en verzekerde me dat als ze een zich de 15,5 ton zware meteoriet toe door het oppervlak zat voordat de beschermende de tafel uit en voelde tevergeefs in de zakken. steen vonden die aan de beschrijving vol- hem dwars door het bos naar huis te bren- coating werd aangebracht. Na het bakken Ik wist zeker dat ik, voor ik van boord ging, deed, ik op de hoogte zou worden gesteld. Ik gen. Ze bouwden een robuuste houten kar was de meteoriet officieel klaar om op te stij- de steen veilig had opgeborgen, maar dat had nog willen vragen of er wel eens stenen met wielen gemaakt van schijven boom- gen, en om te gaan naar waar nog geen was inmiddels ruim een dag geleden. In de bij hun lost and found-loketten werden afge- stam, hesen het gevaarte op, en tuigden kunstwerk is geweest. tussentijd had ik half Nederland doorkruist geven, maar de verbinding was al verbroken. kabels van de kar naar een geïmproviseerde zonder me ook maar een moment om de Nog eens ging ik in gedachten al mijn kaapstander die aan bomen was verankerd moldaviet te bekommeren. gangen na. In mijn hut had ik de moldaviet en door een oud paard werd voortbewogen. In het trappenhuis kwam ik schoonmaker in het voorvak van mijn rugzak bij mijn Boom voor boom rolde de meteoriet in de Eddy tegen. Hij had tijdens zijn dagelijks reispapieren gestoken. Ik was als een van de richting van het erf van Hughes die, toen de veegronde helaas niets gevonden. Eddy eersten door de paspoortcontrole gegaan en zware klus geklaard was, een hut over het houdt van vlinders – zijn mobieltje staat vol in de bus gestapt. Misschien was het doosje gesteente heen timmerde en 25 cent toe- foto’s van pijlstaarten, nachtpauwogen, met de steen, op weg naar het Centraal gangsgeld vroeg, althans tot de meteoriet uilen en spanners die hij in de buurt van Station van Amsterdam, vanuit mijn rug- werd opgeëist door een ijzeren staalbedrijf. Maastricht en op verre vlinderreizen met zak op schoot tussen de fluwelen stoelen een macrolens heeft gefotografeerd. ‘Hoe gevallen. Zo niet, dan kwamen de overstap- ziet die steen van je er dan uit?’ vroeg hij ter- pen te Amsterdam, Utrecht en Eindhoven in wijl hij me zijn telefoon overhandigde. Ik aanmerking. Plus de aankomst op kopstati- surfte door een overvloed aan moldavieten, on Maastricht waar ik een OV-fiets huurde. maar geen van de beelden was representa- In feite zou het ook tussen de fietsenstalling tief, tot er een grote, ovale steen op het en de academie kunnen zijn gebeurd. Of schermpje verscheen. Hij had dezelfde kleur daarna tussen de academie en het huis aan en omtrek, maar was minder woest van tex- de Mergelweg, waar ik logeerde. tuur. We staarden naar de digitale moldaviet Na nog een telefoontje en onlineopgave *** in mijn handpalm, aangeboden door een van vermissing bij de NS had ik alle mogelij- handelaar in kostbare stenen. Eddy wees ke zoekmachines van het openbaar vervoer naar de naam van de dealer: ‘My Lost Gems’. ingeschakeld. Toch stelde me dat geenszins In de zomer van 2013 verscheen er een De deelnemers op de Van Eyck komen gerust. Er zaten nog grote gaten in het vang- artikel in Journal of Archaeological Science alleen rond lunchtijd uit hun studio’s. Voor net. Op het politiebureau van Maastricht waarin een internationaal team de uitkom- het middaguur hing ik daarom in de kanti- adviseerde de brigadier om een vindersloon sten deelde van een onderzoek naar drie ne een briefje boven de servieswagen met uit te loven. ‘Het vergroot uw kansen in ijzeren kralen, gevonden in een van de langs daarop een snelle schets van de moldaviet in Limburg,’ verzekerde hij en dus volgde ik de westoever van de Nijl gelegen Gerzeh- viltstift, nog groener dan in werkelijkheid. zijn suggestie op. Daarna fietste ik terug graven. De kralen werden gedateerd tussen naar het station. De man achter het loket *** 3100 en 3400 voor Christus, zo’n tweedui- van de OV-fietsen had een blauw doosje zend jaar voordat werd ontdekt hoe je ijzer gevonden, maar dat bleek al opgehaald. uit ijzererts kunt winnen. Ze bleken nikkel ‘Het was leeg’, zei hij, terwijl hij verder ging Tot voor kort dacht ik dat meteorieten zeer te bevatten en dus gesmeed uit ijzermeteo- met het plakken van een band. zeldzame stenen waren. Stuk voor stuk het rieten. Waarschijnlijk plette de maker de in Achter het Academieplein bleef een heel gevolg van een botsing in het heelal. de woestijn gevonden meteorieten. Lamel klein gebied over waar ik tenminste zelf kon Inmiddels weet ik dat een meteoriet nooit voor lamel werden de ijzervelletjes opgesta- zoeken. Ik vestigde al mijn hoop op het stads- alleen valt. Buitenaards gesteente komt als peld, boven een vuur verwarmd en tot kraal park en mijn eigen speurzin. Deze opdracht een hagelbui neer in een zogenaamd strooi- opgerold. was pittig, maar niet onmogelijk, maakte ik gebied. Rondom inslagen kunnen duizen- De ijzeren dolk uit het graf van Toetan mezelf wijs. den meteorieten in variabele grootte wor- chamon blijkt eveneens uit buitenaards Het eerste half uur stroopte ik het pad dat den geraapt of opgegraven. Veel grote materiaal vervaardigd. De dolk vertoont ik de avond daarvoor ingeslagen was minu- meteorieten zijn daarnaast door de mens nagenoeg geen gebruikssporen en men tieus af. Ik keek onder struiken en bankjes versplinterd en verhandeld. In het begin neemt aan dat het wapen een zuiver cere- en controleerde alle prullenbakken tot aan reisden ze over land en per schip naar hun moniële functie had. De 4300 jaar oude het stoplicht, omdat ik me herinnerde dat nieuwe bestemming, maar sinds we kun- piramideteksten – ’s werelds oudste religi- tasjesdieven tasjes en de inhoud die ze niet nen vliegen, hebben veel meteorieten ten euze documenten, die staan gekerfd aan de kunnen gebruiken vaak netjes bij het vuil- minste één, maar wellicht meerdere lucht- binnenkant van verschillende piramides nis gooien. Daarna liep ik rondom de volière reizen gemaakt. met als doel de overleden koning of konin- en klom ik over het hek van de kuil waar gin te begeleiden naar het hiernamaals – meer dan vijftig jaar beren werden gehou- bevatten verschillende referenties naar den. Heel even meende ik de moldaviet op de ‘ijzer uit de hemel’. Die hemel zagen de bodem te zien liggen. Terug op het pad zag ik *** Egyptenaren als een enorme plas water, weer een glinstering. Mijn zintuigen leken omhuld door een ijzeren vat waar soms op hol te slaan. Overal om me heen doem- stukjes van afbrokkelden. De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 18

*** *** Nor the strange huge meteor processi- on, dazzling and clear, shooting over Met de moldaviet nog in mijn zak passeer ik our heads, tijdens de Bokmässan 2019 (de boeken- De grootste inslag op aarde tot dusver – (A moment, a moment long, it sail’d its beurs van Göteborg, eind september) door een meteoriet zo groot als de binnen- balls of unearthly light over our Ghayath Almadhoun, de flamboyante stad van Amsterdam – voltrok zich in Zuid- heads, Palestijns-Zweedse dichter en filmmaker. Afrika. Met een straal van honderdvijftig Then departed, dropt in the night, and We worden door de Nederlandse ambassa- kilometer geldt de Vredefortkrater niet was gone;) deur aan elkaar voorgesteld, maar moeten alleen als het in omtrek ruimste inslagbek- allebei door naar een volgende lezing. In ken, maar met oorspronkelijk zeventien Almadhouns gedichten wemelt het van kilometer heeft het ook de diepst uitgeholde Troostend sluit hij af: onnatuurlijke inslagen. In De hoofdstad (ver- kom. Door de inslag werden lagen steen taald uit het Arabisch door Djouke Poppinga) naar buiten en omlaag gedreven, waardoor beschrijft hij Antwerpen: er concentrische ringstructuren ontston- Year of comets and meteors transient den. Op de satellietbeelden kun je de impact and strange!—lo! even here, one op het landschap nog goed zien. Het opper- equally transient and strange! Deze stad implodeert, als een zwart gat. vlak rondom doet denken aan water dat As I flit through you hastily, soon to Ik bedoel een groen gat. rimpelt nadat je er een steen in hebt gewor- fall and be gone,what is this book, En de straat rent angstig weg. pen. Vreemd genoeg bleven die ringen What am I myself but one of your staan, maar is de reusachtige steen spoor- meteors? loos verdwenen. De inslag wordt ook wel Vredefort Dome genoemd: een naam die van- *** uit de lucht gegeven lijkt; de kuil wordt als het ware tot koepeldak uitgedeukt. *** Dichter Emma Crebolder stond plotseling wereld kon er van alles uit de lucht vallen: Ik stel me de boog voor die de brokstukken op de bodem van de krater, nadat zij instinc- vissen, vlees, wol, bloed, ijzerkorrels en nog maakten. Elk vliegt een andere kant op. De tief een weggetje insloeg tijdens een rond- veel meer. lucht vol sissende parabolen: gloeiend hete reis door de provincie Vrijstaat. Jaren later Dankzij een vlugschrift van Brant kon de bakstenen en glasscherven. verscheen het nabeeld van deze ervaring in Ensisheimse meteoriet verder in de tijd en haar bundel Opsnuiven: ruimte om zich heen slaan. Geworteld in mythen en historische annalen, doordrenkt van ondergang en verlossing, maakten *** Een meteoriet drong 2 miljard jaar andere meteorieten al snel hun debuut in de geleden in het raadselrijk van grijs kunsten. geperst graniet en kristallijn gesteente. Jef Geeraerts voert in zijn roman Diamant Uit de bodem werd ook goud omhoog een ruwe diamant op als protagonist en laat gestuwd. Schachttorens staan als iele deze vanuit de mijn in Zaïre door de handen speeltoestellen langs de weg richting *** Dezelfde meteoor werd waargenomen door (en spijsverteringskanalen) van verschil- Vaalrivier. De verre kraterranden de Amerikaanse landschapschilder Frederic lende personen de wereld over smokkelen. reiken naar de hemel. Ik buk en Church. Church probeerde de fysiognomie raap dooraderd kwarts, ruik Op 13 december 1795 boorde een meteoriet van het landschap vast te leggen. Geïnspi het blakeren van gras. zich in een veld in Yorkshire dat James reerd door Alexander von Humboldt – die in Shipley net aan het ploegen was. Niet alleen Kosmos schreef over de onderlinge verbon- *** de boer had de meteoriet zien vallen. Ook denheid van wetenschap, de natuurlijke andere mensen in de buurt zagen, nadat ze wereld en spiritualiteit, en beeldend kunste- *** ‘de hemel hoorden openbreken’, een zwart naars aanmoedigde om de diversiteit van de Alles overhebben voor een steen en de steen voorwerp door de lucht vliegen dat rokend natuur te verbeelden – ondernam hij vele dan kwijtraken. Het is al zo vaak gebeurd. neerkwam. Dichter, toneelschrijver en jour- expedities naar moeilijk toegankelijke gebie- Een inslag van meteorieten gaat behalve nalist Lord Edward Topham, eigenaar van den, waar hij schetsen maakte van bijvoor- met waanzinnig veel licht en hitte altijd het aan het veld grenzende landgoed én de beeld arctische ijsschotsen, de waterval van gepaard met kabaal. Gregory uit Tours rap- krant The World, ving een grondig onder- Niagara en vulkanen in Colombia. In zijn *** porteerde in 580 na Christus een geluid als zoek aan. Hij interviewde de ooggetuigen, studio werkte hij ze verder uit. Church’ van vele bomen die tegen de grond slaan. liet de steen tekenen, stelde de meteoriet schilderijen vonden gretig aftrek. In precies Chinese annalen aan het eind van de negen- tentoon en publiceerde een artikel waarin het jaar 1860 kon hij het zich veroorloven Pierres, het mooiste boek over stenen, is de eeuw maken gewag van het lawaai als hij aandrong deze inslag als doorslagge- een boerderij te kopen met uitzicht over de geschreven door filosoof en schrijver Roger van een vlucht overvliegende kraanvogels. vend bewijs te zien in het vraagstuk waar de Hudson-rivier. Church trouwde dezelfde Caillois. Op de eerste pagina’s van zijn lof- Andere verslagen omschrijven het als opmerkelijk zware, lukraak over de aarde zomer nog en in de huwelijksnacht van 20 zang omschrijft hij de opdracht die hij aan razen, suizen, zwiepen, ploppen, gonzen, verspreide, ijzerhoudende stenen vandaan juli zagen hij en zijn vrouw vanuit het raam zichzelf stelt (in de vertaling van Jacq zoemen en knetteren van de lucht. kwamen. Na duizenden jaren speculeren om 21 uur 49 een rijtje vuurballen hoog Vogelaar en Arnan Oberski): ‘Ik spreek van werd de herkomst van meteorieten eindelijk over de Catskill Mountains voorbijschieten. stenen ouder dan het leven, stenen die, zo er erkend. Geoloog James Sowerby kocht de De meteoren hadden ongeveer dertig secon- al leven mocht ontluiken, erna op de bekoel- meteoriet voor tien guineas en beschreef de den nodig om de nachtelijke hemel over te de planeten zullen achterblijven. Ik spreek *** steen in zijn British Mineralogy (1806) als steken van De Grote Meren naar de staat van stenen die zelfs niet op de dood hoeven ‘uit het luchtruim geboren’. Na duizenden New York, waarna ze boven de Atlantische te wachten en die niets anders te doen heb- jaren gissen was er eindelijk bewijs genoeg Oceaan verdwenen. ben dan zand, regen of branding, storm en Aan de achterzijde van Albrecht Dürers verzameld. Op de plek waar deze Wold Op ‘The Meteor of 1860’ laat Church een tijd langs zich heen te laten glijden.’ paneel De Heilige Hiëronymus in de wildernis Cottage-meteoriet neerkwam liet Topham stoet van vuurballen tegen een donkere Caillois kruipt als het ware door de stenen bevindt zich een in vluchtige toetsen geschil- vier jaar later een obelisk bouwen, een pijl- lucht zien. Ze lichten zo sterk op dat hun heen en vat hun binnenwereld in uiterst derd stervormig lichaam. Het feloranje vormig monument om deze doorbraak in de gloed wordt weerspiegeld in het meer eron- precieze, lyrische zinnen. Daarnaast verza- object in het midden van woelige cumulo- wetenschap te vieren. der. Church stelde het doek echter niet ten- melde hij ook verhalen over legendarische nimbuswolken straalt naar alle kanten uit Hoewel elke meteoriet die op aarde wordt toon. Het werk hing tot het eind van zijn stenen in de klassieke oudheid. met in lengte ongelijke punten. Centraal in gevonden ooit uit het luchtruim is gevallen, leven in zijn slaapkamer. Pas honderdvijftig In Het leven van Apollonius van Tyana die oranje ster zette Dürer een ferme gouden spreekt men in de wetenschap enkel van jaar later, in 2010, ontdekten natuurkundi- beschrijft Philostratus een pentarbos. De stip die van de linkerzijde lijkt te komen aan- ‘gevallen’ wanneer er ooggetuigen van een gen Donald Olson en Russell Doescher, de pentarbos trekt van ver andere stenen aan vliegen en de hemel oplicht. Rechtsboven, inslag zijn, en de gebeurtenis werd opgete- Engelse professor Marilynn Olson en pro- die als een zwerm bijen om hem heen han- bijna buiten het kader, kijkt een rode maan kend. Alle overige meteorieten werden en movendus Ava Pope het verband tussen de gen. ’s Nachts schittert hij, overdag ver- of planeet toe op het vuurwerk. worden geregistreerd als ‘gevonden’. in olieverf bewaarde inslag van Church en blindt hij. De steen bevat zoveel wind dat de Het tafereel, dat gedateerd is rond 1496, het gedicht van Whitman, toen zij op rap- aarde erdoor opzwelt en scheurt. De steen oogt zo dynamisch en is zo uitgesproken porten stuitten met datum en tijdstip van de verdampt in de handen van degene die hem van kleur dat kunsthistorici menen dat spectaculaire meteorenprocessie. probeert te bemachtigen. Dürer een van de ooggetuigen was van de Caillois verwijst ook naar het orfische Ensisheim-inslag in de Elzas op 7 november gedicht van de Lithica, waarin sprake is van 1492. En zo niet, dan moet hij zich hebben een steen die door Phoebus aan Helenus laten inspireren door twee afbeeldingen op *** gegeven werd. Men behandelde de steen als papier: de houtsnede van een meteoor in de een klein kind, en kleedde, waste en wiegde Liber Chronicarum, een wereldkroniek uit de hem tot hij uiteindelijk zijn stem liet horen. stad Neurenberg (1493), of de ets van een In 2016 leende ik de moldaviet uit aan mijn In de Aziatische wereld is een innige rela- vallende meteoor in 1493, vastgelegd in The hartsvriendin. Ze voelde zich nogal somber tie met stenen evenmin uitzonderlijk. Guo Edinburgh Encyclopaedia van Sir David en ik wilde haar graag wat hemelse kracht Xu schilderde in 1503 een portret van Mi Brewster. geven. Toen we elkaar kort daarna spraken, Fu, een elfde-eeuwse kalligraaf. Mi Fu Een afgehakt stukje van de ‘Donnerstein’, vertelde ze bevlogen over de ontmoeting geloofde dat sommige rotsen een eigen ziel die men in een korenveld nabij de ommuur- *** met een nieuwe buurvrouw. ‘Je kent haar hadden en boog naar hen in het voorbij- de stad Ensisheim vond, werd door de bur- moeder wel, en zo niet, dan stuur ik je een gaan bij wijze van respect. gemeester opgestuurd naar het Vaticaan ter van haar gedichten.’ En zo laaide door gelei- attentie van kardinaal Piccolomini, de late- Hoogstwaarschijnlijk was Walt Whitman ding van de moldaviet vanuit Broek in re Paus Pius II, met daarbij het door getuige van een meteorietinslag in de nacht Waterland een vers van Elisabeth Eybers op. Sebastian Brant geschreven gedicht Losse van 20 juli 1860. In het gedicht ‘Year of bladen betreffende de val van de meteoriet, Meteors’, geschreven aan de vooravond van waarin hij het object een ‘omen’ noemt. Het de Amerikaanse burgeroorlog, blikt hij zin- Toekoms doet er niet toe of Brant zelf geloofde dat de gend terug op een roerig jaar, zichzelf Die duisendjarige ryk Ensisheim-meteoriet een soort orakel of opdragend niets ervan te vergeten. so troosryk en fiktief talisman was. Hij wist dat zijn laatmiddel- dui onweerlegbaar aan eeuwse publiek dat wel deed. In zijn vers Iemand het ons lief... refereert hij onder andere aan de hemel- Nor the comet that came unannounced, Ons aardbewoners aap wonderen die Plinius optekende. In de oude out of the north,flaring in heaven, genade en almag na De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 19

wat geen beskeidenheid AT THE BOTTOM OF THIS LAKE of feitendwang verdra: LIES A FRAGMENT OF A STAR die twee-en-sestigjarige Mafia-voorman weet at one fifteen am hy mag nou honderd jaar on 28th of June in the year 2000 lang tronkspagghetti eet. a chondrite meteorite En jy en ek? Ons laat fell into Leverett Pond ons oë en hande raak asof die melkwegstoet sy skittering nooit sal staak. Het lijkt een lichtvoetig gebaar, tot ik erachter kom dat het werk ook een toespeling is op het gedicht ‘The Freedom of the Moon’ van Robert Frost. Net als Frost plukt Parker *** een fragment van de maan uit de lucht. Bij het lezen van het bordje zie ik dat ze de meteoriet vasthoudt, tussen haar vingers Ontelbaar veel meters vislijn zijn sinds de rondwentelt en na een tijdje bijna speels in uitvinding van nylongaren aan kunstvoor- het water laat plonzen, waarmee ze als het werpen geknoopt om ze te laten zweven. ware de dichtregels in het water stanst en Steeds opnieuw wordt de glimmende dra- op de bodem van het meer laat landen. den opgedragen er niet te zijn. Kijkers geloven maar al te graag in de illusie van de in de lucht geworpen sculpturen. Op de academie hoefde niemand dat te proberen. *** Visdraad is voor amateurs, leerden we. Serieuze kunstenaars binden de strijd met de zwaartekracht aan en vinden zelf wel De door Parker ter ruste gelegde meteorie- een oplossing voor de neiging tot vallen. Het ten deden me nadenken over de ideale plek is me zo diep ingeprent dat ik aan draden voor mijn moldaviet. Het verlangen de steen gehangen werk in een museum nog steeds weer te kunnen vasthouden bestaat nog afkeur. steeds, maar de vraag waar de steen kwijt- Sinds ik het oeuvre van de Britse Cornelia raakte is naar de achtergrond verdwenen. Parker leerde kennen, ben ik wat minder Steeds vaker zie ik mezelf de moldaviet streng in de leer geworden. Parkers werken ergens verstoppen. Bijvoorbeeld onder een krijgen van haar vaak de opdracht mee te met (sterren)mos begroeide steen in het drijven, vallen, zweven of stollen, en daarbij bos, onder een winterharde struik in de bezuinigt ze allerminst op draad. Sterker tuin, in een van de naburige zeegrotten, in nog, in Subconscious of a Monument maakt een van de open poriën van het graniet. ze slim gebruik van zijn weerkaatsende eigenschap. Een regen van uit het plafond neergelaten metaalgarens houdt 7800 kluitjes droge aarde op gelijke hoogte. Die *** aarde werd in 2001 door ingenieurs wegge- beiteld van de fundatie van de Toren van Pisa, met als bedoeling de helling te corrige- In 1988 produceerde Sigmar Polke een ren. De draden markeren het traject dat de serie van vijf werken getiteld The Spirits That brokjes vanuit de hemel lijken te hebben Lend Strength Are Invisible I-V, geïnspireerd afgelegd, als een bundeling staartsterren. op de verbintenis tussen inheemse volkeren Elk stukje aarde krijgt door de draad waarvan Amerika en het land dat hen huisvest. aan het hangt snelheid mee. Bij het tweede doek in de serie strooide Polke Net boven de vloer houdt het vallen een kilo vermalen Tocopilla-ijzermeteoriet abrupt op. Wanneer je je hoofd naar bene- uit over het met kunsthars geïmpregneerde den brengt tot onder de asteroïdengordel en canvas. Het resulteerde in een peilloos, glin- vanuit kikvorsperspectief de ruimte onder sterend, goudgeel vlak met grijze nevels dat de gefragmenteerde aardmassa betreedt, is ons als het ware uitnodigt om door de verde spanning tussen de vloer en zwevende schillende lagen heen te kijken. Alle vijf met gen, zo stuurt Goede zichzelf en zijn publiek hebben moeten zetten. ‘Wachter is wachter installatie bijna duizelingwekkend. De klui�- zeldzame pigmenten bestreken doeken verde onbegrensde tijd en ruimte in. geworden’, heet het hoofdstuk. tjes hangen niet meer, ze stijgen op! anderen naar gelang de temperatuur en Zijn praktijk begint in de zestiger jaren, Na deze trieste conclusie volgt een fantas- luchtvochtigheid in de ruimte, als een sfeer- wanneer hij experimenteert met extreem tisch besef. Alles wat de bemanning buiten ring. Via deze alchemistische, abstracte kleine formaten in reactie op de steeds gro- het ruimteveer werpt, blijft hen door de weg- schilderijen biedt Polke ons de mogelijkheid tere schilderijen en sculpturen van tijdge- gevallen zwaartekracht op hun reis naar de om voor even in transcendente materie op noten. Hij zoekt naar een zo ijl mogelijk maan vergezellen: boeken, instrumenten, te gaan. materiaal, wil zelf de plek en het publieke gereedschappen en wat dies meer zij. Het is moment bepalen, en stelt zijn werken ten- een prachtig beeld dat ik liggend in bed ter- toon in de niet-museale buitenlucht. Vanaf stond adopteer. Ik zie mijn moldaviet in de 2000 concentreert Goede zich op seances. baan rondom mijn eigen lichaam zweven. *** De compositie van deze seances is opgebouwd uit twee klanken: een uiterst laag gezongen M gevolgd door een extreem hoge Ik laat de moldaviet vallen. De steen licht op C. De M denkt en zingt hij met gesloten *** tegen een donkere achtergrond en tuimelt mond, de C met gesloten ogen. Goede noemt Parker heeft verschillende meteorieten in als een vertraagd esdoornzaadje in een ein- dit ‘het exploiteren van de ruimte’; behalve haar oeuvre aan het werk gezet. Eind jaren deloze spiraalgang naar beneden zonder de zijn stem en zijn lichaam heeft hij niets Willem Frederik Hermans laat Alfred tachtig maakte ze een serie werken waarbij grond te raken. anders nodig om een volume op te bouwen. Issendorf aan het einde van zijn roman ze een flinter van de Gibeon-meteoriet – lang In zijn bijzijn wordt de ruimte een luchtige, Nooit meer slapen gedesillusioneerd achter. geleden gevallen en in 1836 in Namibië elastische plek zonder opgelegde regels, ‘Hier zit ik, in elke hand een manchetknoop, gevonden en geclassificeerd – roodgloeiend waarin gedwaald kan worden op het ritme aan elke manchetknoop een halve meteo- stookte en op de uitvergrote plattegrond *** van de twee klanken en alles wat daartus- riet. Samen een hele.’ van Londen en andere gebieden liet vallen. sen ligt. De meteoriet brandde steeds een gat door Via het werk van Paul Goede besef ik dat het papier. De door Parker gekozen locaties De Mental Meteorites (1993) van Paul Goede het niet de moldaviet was die ik kwijtraakte: van ‘inslag’ gaf de werken hun naam: zijn minuscuul en opgehangen tegen een die ligt sowieso verankerd in de tijd. Ik ver- Meteorite lands on Buckingham Palace, gevel tijdens de tweejaarlijkse beeldenroute loor vat op de omtrek. De moldaviet is mis- Meteorite Lands on the Houses of Parliament, door Amsterdam-Zuid. Geen wonder dat ze schien wel meer dan voorheen in mijn bij- Meteorite Lands in the Middle of Nowhere – me eerst ontgaan. In de onderste meteoriet, zijn. Hitting: Bagdad (Louisiana). afkomstig uit Siberië, herkende Goede de Op 26 maart 2000 liet Parker een vuur- kat van Marcel Broodthaers. De tweede werk ontsteken vanaf het dak van winkel- meteoriet, ook uit Siberië, die lijkt op een centrum Rotunda in Birmingham. Het wegvliegend vogeltje, plaatste hij vlak daar- explosieve mengsel voor deze happening boven. Samen vormen ze een bijna geheime *** bevatte onder andere poeder van een ver- scène, want wat de kijker ziet als hij naar de pulverde meteoriet die in het jaar 1516 in gevel staart zijn niet de twee meteorieten. het Chinese Natan viel. De verbranding van De tussenruimte is hier veel belangrijker: In De reis naar de maan in 28 dagen en 12 uren de meteoriet – een verwijzing naar een apo- een mogelijkheid en uitnodiging om de vier- loopt Jules Verne ver op de daadwerkelijke calyptische kracht van een natuurlijk feno- de dimensie te verkennen. Met het zeer ruimtevaart vooruit. Hij laat de leden van de meen als vuur – stond in schril contrast met bescheiden karakter van de sculpturen acti- ‘Gun-club’ halverwege hun reis naar buiten de koopjesjagende menigte die onder de veert, beter gezegd kalibreert Goede onze kijken, door het enige raam van het ruimte- meteorietenregen door winkelde. zintuigen. Coulant duwt hij tijd en ruimteveer waarmee ze reizen. Een van de beman- Een mooi stil werk ontstond in juni van lijke bebakening open. Tevoorschijn komt ningsleden ziet parallel aan het ruimteveer datzelfde jaar. Op 27 en 28 juni wierp pure ruimte; het is leegte die ademt. Deze een voorwerp meevliegen. Het schijnt onbe- Parker twee meteorieten in twee verschil- oneindigheid heeft niets met een vacuüm te weeglijk te zijn, zodat het zich, concluderen lende meren nabij Boston. De volgende dag maken. Integendeel, het is er best vol. Zoals ze, op gelijke snelheid voortbeweegt. Kort plaatste ze bordjes in het water met daarop in het Japanse Noh-theater spelers elkaars daarop beseffen ze dat wat ze zien, het stoffe- onder meer de woorden: rol in kunnen nemen en zich dwars door lijk overschot van hun hond Wachter is, die verleden, heden en toekomst kunnen bewe- zij na zijn plotselinge overlijden overboord De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 20 Op zoek naar handschoenen

KUNIKO MUKODA nu om speelgoed of om truien ging, ik zeur- Ik was jong en gezond. Ik had het getrof- het. Maar naarmate je ouder wordt, zul je de om het beste, ook al had ik er dan minder fen met mijn ouders en mijn broer en zus- jezelf met zo’n instelling alleen maar in van. Ik herinner me ook dat volwassenen sen, en ik kwam niets tekort in het leven. Ik moeilijklijkheden brengen.’ Tweeëntwintig was ik, geloof ik, toen ik een afkeurend zeiden dat ik wel erg brutaal was had vriendjes en twee, drie keer deed er ook Ik moest me hier serieus over bezinnen. hele winter doorbracht zonder handschoe- voor een kind. eentje een aanzoek. Achteraf bekeken Ik moest me herpakken. nen. Op de koop toe was ik stiekem best wel waren ze stuk voor stuk een uitstekende Die avond nog, op dat eigenste moment. Ik werkte in die tijd voor een bedrijf in trots op die torenhoge verwachtingen van partij, als man en ook als mens, en met wie Ik liep door de achterstraatjes van Yotsuya, dat educatieve films maakte. Hoog me, ook al was ik dan maar een kind. Ik van hen ik ook was getrouwd, ik had onge- Yotsuya. De geur van avondeten, gehuil van kon je het maandloon niet noemen, maar denk, kortom, dat ik een onuitstaanbaar twijfeld ‘het simpele geluk’ kunnen vinden. een baby, het geluid van een radio, en toen, het had wel moeten volstaan om in mijn wicht was. Ook toen ik de twintig voorbij Toch was het iedere dag echt balen. wellicht omdat iemand het bad had laten eigen onderhoud te voorzien. Dat ik toch was, leerde ik mijn slechte gewoonten niet Wat wil ik? leeglopen, steeg uit de goot de stank van geen handschoenen droeg, was omdat ik er af: ik beet nog steeds op mijn nagels en had Wat ligt mij? kalkaanslag op, wat me vreemd genoeg geen kon vinden die me bevielen. nog even hoge verwachtingen. Ik had zelfs Wat moet ik doen en hoe doe ik het? Hoe naar gezelligheid deed verlangen. Wat was Destijds was het een stuk kouder dan nu, het gevoel dat het alleen maar erger werd. laat ik ten minste deze knagende onvrede er mis met zo’n leven? Mijn uiterlijk en mijn komt het me voor. De oorlog was nog niet zo Achteraf beschouwd lijkt er volgens de leer verdwijnen? Zolang zelfs dat niet duidelijk talent konden ermee door, dus zolang ik een lang achter de rug en met de voedselvoor- van Freud geen twijfel over te bestaan dat is, blijft alles vaag, en ik wil niet meer zo baan en een partner van mijn niveau koos ziening was het nog pover gesteld, vandaar ook mijn nagelbijten zijn oorzaak had in doorgaan, het zit me dwars... Zo maakte ik en voortaan omlaag en naar voren keek in wellicht. We waren ook niet overal voorzien onvervulde verlangens en voortkwam uit me boos om onvervulde dromen die aan me plaats van omhoog, zou ook mij ongetwij- van verwarming zoals tegenwoordig, zodat ergernis omdat ik niet kon krijgen wat ik voorbijgingen, om een werkelijkheid die feld een zekere mate van geluk wachten. het op het station en in de tram of de trein wilde. Toen ik zeventien, achttien was, las ik onbereikbaar was ook al stond ik op mijn Het zou tevens een daad van piëteit zijn bitterkoud was. De mensen droegen alle- om te kalmeren gewoonlijk een boek en dan tenen. De handschoenen waren inderdaad tegenover mijn ouders, die uitkeken naar maal dikke kleren, met daarover nog eens druppelde er voor ik er erg in had weleens niet louter handschoenen. het huwelijk van hun oudste dochter. een dikke jas. En ze hadden handschoenen bloed op dat boek. Ik kreeg een hekel aan mijn eigen karakter. Maar uiteindelijk besliste ik: laat ik maar aan. Vandaag de dag is het juist chic en Jazeker, ik was geïrriteerd. Ik dacht: als het zo doorgaat, zal mijn ver- doorgaan zoals ik bezig ben. modieus om zonder handschoenen en zon- Het bedrijf waar ik werkte was klein; er dere leven één lange klaagzang zijn. Ik Als onmogelijk hoge verwachtingen koes- der jas rond te lopen, maar toen was het was amper een tiental werknemers, maar dacht: zal ik niet alleen deze winter maar teren een vervelende karaktertrek van me vanwege de schaarste die ook op vestimen- daarbij zaten een fotograaf, een schilder en ook de hele volgende winter zonder hand- is, laat ik die vervelende trek dan maar ten tair vlak heerste, gewoon een direct bewijs een muzikant, die me van alles bijbrachten schoenen doorbrengen? Ik dacht: zo begaafd volle omarmen. Dat besliste ik. Van toen ik van het zielige feit dat je geen geld had. wat ik op school niet had kunnen leren. De of aantrekkelijk ben ik nu ook weer niet, en twee, drie jaar oud was tot nu ik de twintig Zielig wilde ik er niet uitzien en daarom baas en zijn vrouw waren ook lief voor me toch mik ik steeds hoger en ken ik geen voorbij was, hadden ouders en leraren me weigerde ik ostentatief mijn handen in mijn en ze gaven hun pasgeboren dochter zelfs ‘dankbaarheid’ of ‘rust’, nee, ook al trouw gewaarschuwd, en ik had ook zelf best wel zakken te stoppen of ze tegen elkaar te wrij- dezelfde naam als ik had. Het ontevreden ik, met zo’n karakter lukt het nooit. geprobeerd te veranderen, maar er veran- ven en erop te blazen. Ik zette parmantig geklaag over zo’n baan uit de mond van een Nu je het zegt, ook van mijn vader kreeg derde niets. Zou ik deze kwaal hoe dan ook mijn weg voort, als om te zeggen: ik heb het nog ongehuwd jong meisje moet in ander- ik de wind van voren. niet tot mijn dood met me meedragen? niet koud, hoor, ik doe dit met opzet. Maar mans ogen echt wel een luxeprobleem heb- ‘Nu je jong bent, gaat het nog. Dankzij je Ik had daar en dan een compromis kun- zo zonder bescherming waren mijn handen ben geleken. natuurlijke charme vergeeft je omgeving nen sluiten en vrede nemen met schappelij- uitgedroogd en voortdurend verkleumd van ke handschoenen, maar als ze me niet echt de kou. bevielen, zou ik ze uiteindelijk niet hebben Nu ik erop terugkijk, is het vreemd dat ik gedragen. Ik had kunnen doen alsof ze me me helemaal niet kan herinneren wat voor bevielen, maar dat zou niet meer zijn handschoenen ik eigenlijk zó graag wilde geweest dan een goedkoop toneelstukje om dat ik er die volharding voor opbracht, maar bij mezelf in het gevlij te komen. Het had in elk geval moet ik hebben gedacht: liever niets veranderd aan mijn eigenlijke onvre- geen handschoenen dragen dan er dragen de. Integendeel zelfs: mijn onvrede verdoe- die me niet bevallen. zelen en het doen voorkomen alsof ik het Mijn omgeving dacht eerst dat het een enorm naar mijn zin had, was volgens mij grap was. Maar toen het ertoe leidde dat ik een dubbele, ja een driedubbele leugen. een verkoudheid opdeed, was mijn moeder Het is gênant om dit te zeggen, maar ik uiteindelijk zo ontzet dat ze me een flinke ben iemand met extreem sterke wereldlijke uitbrander gaf. lusten. Ik wil goeie spullen dragen, ik wil ‘Hou toch op met dat dwaze gedrag. Wat lekkere dingen eten, ik wil mooie schilderij- ga je doen als je ernstig ziek wordt?’ en. Als ik een zwarte kat wil, wil ik die tot Ik hield vol dat mijn verkoudheid niet te elke prijs. En ik blijf mopperen en zeuren tot wijten was aan de handschoenen. En eigen- ik ze heb. zinnig als ik was, bleef ik ondanks de koorts Toen ik jong was, geneerde ik me wel ook naar mijn werk gaan, zonder één dag degelijk voor deze tekortkoming van me en vrij te nemen. Tegen die tijd begonnen men- streefde ik naar een ‘geestelijk’ leven. Maar sen om me heen bezorgd te vragen wanneer vergeleken bij de geestelijke structuur van ik nu toch handschoenen zou kopen, zodat grootse figuren over wie ik in boeken lees, ik het gevoel kreeg dat er nu zeker geen weg zal ik wel aardser in elkaar zitten. Als mijn terug meer was. kleren, voeding en woonplaats niet aan En toen, op een dag. mijn eigen smaak voldoen, raakt ook mijn Ik moest overwerken en een superieur in geest verstoord en word ik een gemeen het bedrijf, die een zwak voor me had, maak- mens. Wat moest ik aanvangen met mijn te van de gelegenheid gebruik om me wat nare zelf? Ook daarover dacht ik na. goede raad te geven. Die man was toen vijf- En toen... nam ik een beslissing. of zesendertig. Hij liet twee luxeporties soba Ik zou ophouden met al die bezinning... leveren, die hij uit eigen zak betaalde, en ter- Hoewel ik een perfectionist ben, zie ik er wijl hij op zijn stoel een eindje van me van- vreemd genoeg tegen op echt moeite te doen daan de noedels uit de stomende kom naar om mezelf op de vingers te tikken. Ik ben binnen slurpte, zei hij: ‘Wat jij nu doet, sluw genoeg om ad hoc heel eenvoudig enig draait niet louter om die handschoenen, zelfonderzoek te doen. Ook al vind ik diep in hè?’ mijn hart niet dat ik iets onvergeeflijks heb Ik schrok. gedaan, als ik denk dat excuses mezelf of ‘Voor een man geeft het niet. Maar een mijn omgeving vooruit zullen helpen, excu- vrouw mag dat niet doen. Zo verspeelt ze seer ik me probleemloos, bezin me over mijn haar kans op geluk.’ En toen voegde hij er daden en maak mezelf wijs dat ik door dit met een lachje voor de duidelijkheid aan toe: zelfonderzoek mijn zonden heb uitgewist, ‘Als je het nu niet rechtzet, zul je dat voor de waardoor ik geen enkel schuldbesef heb, rest van je leven betreuren, ben ik bang.’ een dag later ben vergeten waarover ik me Ik had twee tegenstrijdige gevoelens: heb bezonnen en weer dezelfde fouten bega. enerzijds wilde ik eerlijk toegeven dat hij Kwam dit er niet op neer dat ik mijn gewe- gelijk had en anderzijds was ik niet in staat ten een flatterende spiegel voorhield en dat hardop te zeggen. Die avond besloot ik stroop smeerde bij mijn eigen ijdele hart? om niet de trein te nemen, maar te voet Want ik vroeg me af: de dagelijkse boekhou- huiswaarts te lopen, tot ik een bevredigende ding van mijn geest vertoont dan wel kleine verklaring vond voor die gevoelens van me. schommelingen in de balans, maar als ik Ik woonde destijds in Kugayama, op de het bekijk op de langere termijn van ‘een Inokashiralijn, en dus liep ik vanaf het stati- heel leven’, is het dan niet zo dat er geen on Yotsuya via de laan langs de spoorlijn enkele verandering is en me eigenlijk alleen richting Shinanomachi. Mijn vingertop- de zelfvoldoening rest dat ik me elke dag pen, die net nog door de kom soba waren bezin? opgewarmd, waren zonder handschoenen Ik veronderstel dat er ook mensen zijn die meteen weer verkleumd. zich echt uit de grond van hun hart bezinnen en de resultaten daarvan omzetten in Van kleins af aan was ik ijdel en kieskeurig. de praktijk. Mijn bezinning was echter puur Ik hield van kwaliteit en verlangde het plichtmatig. onmogelijke. Ik was niet tevreden met de Dus nam ik me slagvaardig voor: als het zo middelmaat en keek altijd rusteloos om me zit, geen halfslachtige bezinning meer om heen, op zoek naar nog iets beters. Of het mijn geweten te sussen. Als het geen bezin- De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 21 ning is uit het diepst van mijn ziel, als ik geen Ik vond dat rake woorden. wroeging heb waardoor mijn lijf gaat trillen Onlangs bekeek ik een album uit mijn van schaamte, ook al ziet niemand me, ook kindertijd en kwam tot de vaststelling dat ik al ben ik in het donker, wat voor bezinning is niet één foto had waarop ik glimlachte als dat dan? Alleen in mijn dagboek noteren dat een lief meisje. ik aan bezinning heb gedaan, bezinning als Meisje of niet, ik staarde de fotograaf uiteen soort ritueel voor het slapengaan, dat is dagend aan of keek nukkig, een van beide. niet anders dan schijnheiligheid, zo meende En ik trok een onrustig gezicht, alsof ik ik. voortdurend ‘naar iets op zoek was’. Als je bloemen probeert te schikken, snap Als ik me destijds had bezonnen over mijn je goed hoe moeilijk het is een tak te verbui- vervelende karakter, met die hoge verwach- gen. Je bent uiterst voorzichtig om hem niet tingen en onmogelijke verlangens, als ik te breken en neemt ruim de tijd om zijn rich- dankbaar was geweest voor bescheiden ting stukje bij beetje aan te passen, maar als geluk en dagelijkse rust niet had gewan- je even niet oplet, of na verloop van tijd, trouwd, met wat voor gezicht zou ik dan keert de tak toch terug naar zijn natuurlijke eigenlijk sindsdien de helft van mijn leven staat, als om te spotten met de hoogmoed hebben geleid? van de mens. Is het dan niet gepaster dat je Ik ben God niet, dus ik weet het niet. een tak in zijn oorspronkelijke staat schikt Maar tenzij ik word herboren, is plasti- zodat hij zijn eigen leven kan leiden, ook al sche chirurgie van mijn geest uitgesloten, is die staat dan niet meteen van een uit- veronderstel ik. muntende schoonheid, zo meende ik. Uit eigenliefde en ijdelheid, precies wat Ik haat de uitdrukking ‘nette armoede’. me het meest stoorde aan mezelf, was ik En ook het woord ‘bescheidenheid’ kan onwillig mijn eigen gebreken te verbeteren, me niet bekoren. maar ik heb kordaat gezegd: maak hier dan Dat komt ook doordat er om me heen je geestelijke noemer van. nooit iemand is geweest die me het gevoel Het voordeel daarvan is dat ik, als je het gaf dat deze woorden mooi waren. Het is louter formeel bekijkt, op mijn bescheiden een beetje cru gesteld, maar als ik mijn manier als vrouw op mijn eigen benen sta, gevoelens eerlijk verwoord: nette armoede neem ik aan. In de ogen van de goegemeen- is de martelaar uithangen. te ben ik dan weer iemand die nog steeds En bescheidenheid komt op mij onvermij- niet is gesetteld met man en kinderen en bij delijk over als hoogmoed en schijnheilig- haar overlijden helemaal alleen zal zijn. Of heid. je dit als een geluk of een ongeluk ziet, zal Hebberigheid ligt meer in mijn aard dan afhangen van mens tot mens. Ook als je mij nette armoede, en als iemand me het gevoel persoonlijk vraagt welk van beide het is, geeft dat hij ondanks zijn nederigheid naar moet ik je het antwoord schuldig blijven. erkenning hengelt, of verdacht zijn best Ik kan alleen dit zeggen. doet om me te kennen te geven hoe deugde- Als ik toen – die avond toen ik tweeën- lijk hij wel is, is dat genoeg om een hekel aan twintig was – ook maar het minste compro- hem te krijgen. Geef mij maar vrienden die, mis had gesloten, zou ik dan, mijn eigen zonder enige schroom of schone schijn, eer- aard in acht genomen, uiteindelijk toch niet lijk zeggen: ik wil geld, ik wil status, ik hebben geklaagd en gezeurd over mijn spreek vlot Engels. manier van leven? Uiteindelijk liep ik die avond tot het stati- Toegegeven, over mijn huidige ik klaag ik on van Shibuya, om daar de Inokashiralijn ook. te nemen. Maar in de trein nam ik me het Ik ben boos op mezelf omdat ik met de volgende voor: laat ik vanaf morgen bij jaren omzichtiger en sluwer ben geworden. wijze van test alles doen wat me tot nu toe Ik erger me omdat mijn lichaam niet volgt stoorde aan mijn karakter en volgens mij als mijn geest op volle toeren draait. zeker moest worden gecorrigeerd. Ik heb misprijzen voor mezelf omdat ik De volgende ochtend begon ik de vacatu- uitbazuin dat ik muziek wil studeren en res in de kranten te doorlopen. Ik reageerde talen wil leren, terwijl ik te lui ben om een op een advertentie voor redactrice in de serieuze inspanning te doen. rubriek ‘vrouwelijk personeel gezocht’ in de En ik voel me minderwaardig vanwege krant De Asahi en werd aangenomen. Als ik mijn karige talenten. meteen zou vertrekken bij het bedrijf in En toch, als ik één dierbare eigenschap Yotsuya waar ik tot dan toe werkte, zou dat van mezelf kan noemen, is het dat ik ook nu problemen geven en een poosje ging ik nog ‘op zoek ben naar handschoenen’. daarom na mijn dagtaak in Nihombashi Wat voor handschoenen wil ik? nog naar Yotsuya, om daar ’s avonds mijn Dat weet ik zelf ook niet. lopende opdrachten af te handelen. Maar hoe dan ook, persoonlijk ben ik nog Terwijl ik de redactie deed van filmtijd- nooit op een boek gestoten waarvan ik kan schriften gespecialiseerd in westerse cine- zeggen: dat zal ik zelfs op een onbewoond ma, won ik in één keer tweeëntwintig jaar zelf dingen creëren en zo volgde ik zelfs een ger jaren rond als een hongerige wolf. En je eiland nooit moe worden, noch ken ik een van halsstarrige ontzegging terug. jaar lang privéles hoeden maken. oogst wat je zaait. Ik ontving ooit van drie plaat waarvan ik zeg: zolang ik deze maar Genoegen nemen met middelmatige spul- Aan het eind van mijn twintiger jaren bedrijven tegelijk een maandloon en als ik heb, hoef ik geen andere muziek... En het- len omdat ik anders het verwijt kreeg dat ik begon ik per toeval een baantje als tekst- niet uitkeek sliep ik amper. Maar misschien zelfde geldt voor een man als levensgezel. op luxe was ingesteld, dat deed ik niet langer. schrijver voor een radiodeejay. Tot nu toe was die spanning juist goed, want ik werd Waarschijnlijk verlang ik echt het onmo- In deze periode besteedde ik bijvoorbeeld had ik in de wereld van het geschreven gelukkig niet ziek, en later, zoals zich een gelijke. Iets wat ik mijn hele leven niet te drie maandsalarissen aan één Amerikaans woord gezeten en was muziek een hobby rivier vormt wanneer genoeg water samen- pakken krijg ook al loop ik tot ik erbij neer- badpak. Dat salaris stelde natuurlijk niet geweest, maar nu kwamen deze twee dingen stroomt (zo voelde ik het zelf aan), gaf ik val, zoals bij Don Quichot en zijn windmo- veel voor, dus dit soort luxeaankopen bete- samen. Ik vond het boeiend hoe geschreven mijn vaste baan op, stopte met de radio en lens. Maar tegenwoordig ben ik toch ook kende: niet uitgaan om iets te drinken, mijn woorden klanken werden en vrij in het rond legde me uitsluitend toe op scenario’s voor een beetje trots op mijn levenswijze, hoe ik zelfgemaakte lunch meenemen naar het huppelden. Drie jaar deed ik dit met hart en tv-films, wat me persoonlijk het meest boei- op deze leeftijd nog altijd, zonder handwerk en verder geen nieuwe kleren. ziel, zonder me door iets anders te laten aflei- de. En dat doe ik nu al zeven jaar. schoenen die bij me passen, zo min mogelijk Ik had het elastische badpak, gemaakt den. Maar ook dit werk wende en ik vond de Die winteravond toen ik tweeëntwintig zoete broodjes bakkend bij de god van het voor wedstrijdzwemmen, gezien in een beperking van vijf minuten per keer een was... lot, een tikje uitdagend, als een voddenraper Amerikaans tijdschrift. Het was zwart, zon- beetje onbevredigend. Tegen de tijd dat mijn Wat als ik niet was getrakteerd op een toch weer nog wat verder loop, terwijl ik der enige versiering. Ik wilde ermee zwem- gebruikelijke ongenoegens en hogere ver- kom soba? En wat als ik die warme raad niet rusteloos omhoog en om me heen kijk, op men in een staalblauwe zee. Drie maanden wachtingen langzaamaan de kop opstaken, had gekregen? Ik denk niet dat ik dan met zoek naar wat ik wil. in armoede leven om dit verlangen te ver- kwam een baan als reportageschrijver voor diezelfde verbetenheid over mijn vervelende Ik weet ook wel dat wat ik heb geschreven vullen was dwaas in andermans ogen, maar een weekblad op mijn pad. karakter zou hebben nagedacht. In elk een verwaande poging tot zelfrechtvaardi- mij kostte het niet de minste moeite. Een tijdlang vertrok ik ’s ochtends om geval ben ik persoonlijk, eerder dan concep- ging is. Maar wat ik aan de hand van dit Integendeel, ik vond het verkwikkend. Ik negen uur naar de uitgever, werkte tot de tueel of abstract, bijzonder pragmatisch verhaal over mijn eigen paradoxale snoeve- gebruikte dit badpak tien zomers lang, en middag naarstig aan mijn bureau, keek na ingesteld. rij probeer te vertellen is gewoon dit: zorg je gaf het toen door aan een vriendin die prat een haastige lunch een voorvertoning, ging De raad van mijn superieur toen had een er in je jeugdige onschuld door al dat verbe- ging op haar zwemkunsten en zeurde dat ze naar de tearoom (waar je per uur betaalde) averechts effect. ten zelfonderzoek niet voor dat je de tak met het zo graag wilde, zodat het daarna nog in de kelder van het gebouw van De Asahi, Welbeschouwd waren zijn woorden een je persoonlijkheid – en ik vind dat dit zich een hele poos zijn nut zal hebben bewezen. schreef daar mijn teksten voor de radio, voorspelling van mijn huidige ik. gaandeweg eerder openbaart als een zwakte Bemachtigen wat je wilt, vergt geduld en sprong ’s avonds binnen op de redactie van De ik die, hoewel al een flink eind in de dan als een sterkte – onherroepelijk ver- pijn. Maar omdat ik het doe zonder mijn het weekblad in Tsukiji en sloot me vervol- veertig, niet getrouwd is en zonder enige buigt? zelfzucht te verbuigen, zeur ik er niet over gens tot na middernacht op in een herberg werkzekerheid scenario’s voor tv schrijft. en zoek ik geen uitvluchten. En ik heb ook in de buurt om weer teksten te schrijven. Bovendien heb ik nog steeds niet de vol- ontdekt dat het bijzonder goed is voor mijn Zo’n soort leven leidde ik. doening dat ‘dit het nu is’ en spartel ik tegen geestelijke gezondheid, zo mag ik wel stel- In die periode stak ik op een dag het kruis- zonder van ophouden te weten, me afvra- len. punt van Ginza Yonchome over, toen ik me gend of er toch niet ergens iets is wat me Vertaling uit het Japans: Luk Van Haute Het badpak is maar één voorbeeld van ineens afvroeg: waarom al die hectiek, waar nog meer boeit, of er voor mij toch niet nog hoe mijn onmogelijke verlangens steeds ben ik in godsnaam mee bezig? Ik moest iets anders is weggelegd. Afbeeldingen: Nikolaas Demoen, A Possible sterker en mijn verwachtingen steeds hoger lachen om mezelf. Een vriendin betrapte me Misschien citeer ik het niet helemaal cor- Journey, video in loop, 2010 bleken te worden in die periode dat ik redac- daarop en vroeg met een serieus gezicht: rect, want het is al zeven, acht jaar geleden, tiewerk voor filmtijdschriften deed. ‘Wat is er zo grappig?’ maar in een boek van Tatsuzo Tachikawa las Films gemaakt door anderen voorstellen Is er niet iets wat me nog meer boeit? ik een passage in de zin van: ‘Tegenwoordig Oorspronkelijk verschenen als ‘Tebukuro o en recensies geschreven door critici opne- Nog meer, nog meer... Uit pure nieuwsgie- noemen ze een vrouw die niet wil aanvaar- sagasu’ in Yonaka no bara (Een roos in de men gaf me geen voldoening. Ik wilde ook righeid dwaalde ik de rest van mijn twinti- den dat het genoeg is geweest een kreng.’ nacht), Tokio, Kodansha, 1981. De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 22 JAN SCHOONHOVEN ROB BIRZA DAVID RABINOWITCH MEKHITAR GARABEDIAN NAM JUNE PAIK KAREL DIERICKX KRIS MARTIN EDWARD LIPSKI SVEN ’T JOLLE

13.Feb-30.May.21 Until 2.May.21 . Denicolai & Provoost Anna Boghiguian Hello, are we in the show? (comment voir la même autre chose) A Short Long History . Oliver Laric Timelapse . Uit de Collectie Why Are You Angry? Recente aankopen van S.M.A.K. . La Collection et son Double Collectie Matthys-Colle . Artist in Residence Adam Leech

Until 28.Mar.21 Friends of S.M.A.K. show: Anna Zacharoff Entrée

ad_witte_raaf_255x372_5.indd 4 14/01/21 12:00 De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 23 Negen reflecties over architectuur en duurzaamheid

Leegstaande gebouwen in Nederland, Vacant NL, Nederlands Paviljoen Architectuurbiënnale Venetië, 2010, foto Rob ’t Hart

BEATRIZ VAN HOUTTE ALONSO kieren en spleten in de stadskern, of een komende tien jaar het renovatietempo in is. Het bewijst hoe ruimtelijke kwaliteit verzegelde en strak gereguleerde smart home Europa moet verdubbelen. voor lange tijd kan bestaan zonder in te aan de rand van een dorp – welke van deze Met deze politieke retoriek valt makkelijk boeten aan effect. Dit wordt bereikt wan- Jusqu’ici tout va bien. Jusqu’ici tout va bien. opties valt te verkiezen? te lachen, alleen al omwille van de overdosis neer de elementen van de architectuur op Jusqu’ici tout va bien. Mais l’important, c’est hoofdletters. Waarom is het nodig om de een geestrijke manier worden ingezet om pas la chute, c’est l’atterrissage. 2. nadruk te leggen op deze Duitse school uit een ruimte te componeren, en wanneer La Haine (1995) Architectuur heeft vandaag een slechte de architectuur- en designgeschiedenis, die de proporties en de materialen juist aan- reputatie. Binnen het model van de ‘negen eigenlijk een geheel andere agenda voerde? voelen. In het beste geval is architectuur planetaire grenzen’, in 2009 door het tijd- Aan ambitie ontbreekt het de Europese Unie dan cultureel duurzaam en kan ze identi- 1. schrift Nature geïntroduceerd met het oog op in elk geval niet. In Vlaanderen ‘overweegt’ teit creëren. In het spreken en schrijven over architec- een duurzaam gebruik van de hulpbronnen Zuhal Demir, minister van Omgeving (en tuur is het woord ‘duurzaam’ even courant van de planeet, speelt de bouwsector een van Justitie en Handhaving, Energie en Een dergelijke invulling van duurzaamheid als vaag. Het adjectief wijst in letterlijke zin belangrijke rol in de klimaatverandering, Toerisme), het volledig verharden of betege- is niet nieuw, en kan begrepen worden door op alles wat duurt, maar wat precies moet het verlies aan biodiversiteit, de wijziging len van voortuinen voortaan te verbieden. de lens van architecten als Aldo Rossi of duren wordt zelden gespecificeerd: de mate- van landsystemen – denk aan ontbossing en Het schaamlapje van de Vlaming wordt het bOb Van Reeth, die bijvoorbeeld over intelli- rialen, de vorm, de mens of de planeet. De verharding – en het zoetwatergebruik. schaamlapje van de Vlaamse politiek, met gente ruïnes sprak. Sterke vormen blijven, betekenis van ‘duurzaam’ wordt door Van Daarom heeft de Europese Commissie beslo- tuinkabouters in het groen als resultaat. De invulling verandert. Duurzaamheid is dan Dale omschreven als: ‘lang durend; weinig ten architectuur hoog op de agenda te vanuit Europa aangestuurde betonstop een kwestie van continuïteit en van gene- aan slijtage of bederf onderhevig; het mili- plaatsen, vrijwel voor het eerst sinds de tegen het verder aansnijden van open ruim- reuze vormgeving eerder dan van technolo- eu weinig belastend’. In lijn met die laatste oprichting van dit uitvoerende orgaan van te is ondertussen strategisch omgedoopt tot gische mirakels. Met aandacht ontworpen betekenis wordt de term vaak gehanteerd de Europese Unie in 1958. Met het Nieuwe een in de praktijk speculatievriendelijke gebouwen zijn bestand tegen consumptie; als een synoniem voor ecologisch: een duur- Bauhaus, te beginnen met vijf pilootprojec- ‘bouwshift’. ze lenen zich tot toe-eigening en kennen zaam gebouw respecteert in dat geval de ten in de komende twee jaren, wordt ingezet meerdere levens. Ze dienen, in de woorden betrekkingen tussen levende organismen en op architectuur die ‘duurzaamheid en her- 3. van Manuel de Solà-Morales, als ‘een reser- hun omgeving. Maar geldt dat voor alles bruikbaarheid in de praktijk brengt’, zo Het Zwitserse bureau Conen Sigl Architekten ve aan realiteit’ in een steeds meer geatomi- wat lang meegaat of duurt? schrijft commissievoorzitter Ursula von der reikte in 2018, in een online bijdrage aan seerde en virtuele wereld. Architectuur is De plasticiteit van het woord is precies de Leyen, in een tekst onder meer gepubliceerd Cartha Magazine, een onverwacht heldere dan in de eerste plaats duurzaam omdat ze reden voor het succes ervan. Duurzaamheid in De Standaard van 15 oktober 2020. Voor beschrijving aan van een breed gedragen cultureel veerkrachtig is. Binnen deze is een passe-partout en wordt gretig Von der Leyen vertegenwoordigt het ontwerpattitude, ook in de architectuurcul- opvatting destabiliseert de ecologische crisis gebruikt: fabrikanten brengen hun produc- Bauhaus zoals het bestond van 1919 tot tuur en het onderwijs. de definitie van ‘goede’ architectuur niet – ten ermee aan de man, klanten dromen 1933 niet zozeer een stijl, maar eerder een integendeel, de nood eraan zou alleen maar ervan, architecten hopen ‘duurzaamheid’ te volgen attitude: de kracht van dit insti- We bevinden ons in een tijd die geken- sterker worden. te kunnen ontwerpen. Hoewel duurzaam tuut lag erin ‘kunst en functionaliteit’ suc- merkt wordt door onrust. Technische ver- alomtegenwoordig is – zowel in de bouw- cesvol te combineren. Het Nieuwe Bauhaus wezenlijkingen veranderen de wereld 4. sector als in de architectuurcultuur – wordt moet vooral streven naar een circulair eco- sneller dan ooit tevoren. Ontwikkelingen De hoofdtentoonstelling op de architectuur- het begrip voorlopig nog zelden als volwaar- nomisch model, en naar een bouwproces op het vlak van digitalisatie, robotica, bio- biënnale van Venetië in 2018 heette dig theoretisch onderwerp beschouwd. Een dat ‘aan de planeet teruggeeft wat eraan metrie, genetische manipulatie enzo- Freespace en werd gecureerd door de Ierse gebouw wordt duurzaam genoemd alsof de onttrokken is’. Von der Leyen benadrukt dat voorts, hebben fundamentele effecten op architecten Yvonne Farrell en Shelley betekenis van dat etiket evident is, alsof het niet enkel om een ecologisch of een eco- ons bestaan en stellen zekerheden in McNamara. België werd vertegenwoordigd duurzaamheid een concept is zonder fric- nomisch, maar ook om een cultureel project vraag. Ondanks deze radicale veranderin- door drie bureaus. Marie-José Van Hee ties, dilemma’s of contradicties. Toch gaat: ‘Mensen moeten kunnen voelen, zien gen, kan architectuur iets continu’s zijn architecten en BC-AS stelden tentoon in het bestaat er op de eenvoudige vraag ‘wat is en ervaren.’ Het Nieuwe Bauhaus moet – geïntegreerd in de eigen lange geschie- Arsenale, architecten de vylder vinck tailli- een duurzaam gebouw’ geen eenduidig ant- niets minder dan het gezicht worden van de denis. Goede ruimtes behouden hun gel- eu in het hoofdpaviljoen. Advvt presenteer- woord. Een tiny houten passiefbouw in een Europese Green Deal, waar bijvoorbeeld ook digheid eeuwenlang. Een kamer in een de de reconversie van een paviljoen van het verafgelegen buitenwijk, een compacte de Renovatiegolf deel van uitmaakt, het palladiaanse villa raakt ons, meer dan psychiatrisch centrum Caritas in Melle door betonnen woning vlak bij het station, een andere grootschalige architecturale project vierhonderd jaar na de bouw ervan, middel van een labyrintische installatie met niet-geïsoleerd eeuwenoud herenhuis vol van de Europese Commissie, waarmee in de alhoewel het leven vandaag heel anders foto’s van Filip Dujardin op groot formaat, De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 24 opgehangen aan houten staketsels. Marie- maquetteschuim getoond hoeveel gebou- Ook een gebouw zoals de voormalige WTC- adaptatie van eenvoudige constructieve José Van Hee presenteerde een boek, hing wen er leegstaan in Nederland; in 2012 toren in Brussel kan in principe tot een technologie aan lokale omgevingsnoden en twee atmosferische foto’s op die Dirk illustreerde de tentoonstelling Re-set hoe ‘interface connecting multiple environ- mogelijkheden’. Banham contrasteert dit Braeckman maakte van haar tuin, en een ingenieus gordijn van Petra Blaisse van ments’ omgevormd worden, zoals de redac- huis ook met de architectuur van Richard plaatste er twee zogenaamde bedbanken bij, een naoorlogs paviljoen twaalf verschillen- teurs van Accattone stellen in het recentste Neutra, die het volgens hem ‘ontbreekt aan die letterlijk rust boden na de extatische de ruimtes kan maken. De laatste steen van nummer, dat handelt over Garden/Politics/ de ontspanning die Schindlers architectuur chaos in de vlakbij gelegen, atelierachtige België die architect Luc Deleu in 1979 Matter. Callebaut daarentegen ontwerpt uit- zo makkelijk aanvaardbaar maakt in Los installatie van Flores i Prats. BC-AS toonde legde, als een noodgedwongen conceptueel sluitend eilanden, zelfs wanneer het geen Angeles, maar daardoor wel over dat ner- een reeks machines voor de productie van gebleven kunstwerk, zet vanuit dat opzicht drijvende Lilypads zijn. In plaats van écht veuze gevoel van creatieve angst beschikt bouwstenen uit gestampte aarde, begeleid meer dan ooit de toon. systemisch en publiek te denken, maakt hij die de moderne Europese architectuur in de door foto’s van de gebouwen die ze met deze Voor de recente publicatie Zwerfruimte in het beste geval gebouwen als ‘humble cli- jaren twintig zo heroïsch innovatief doet lij- technologie realiseerden. De twee eerste nodigde RE-ST meerdere auteurs uit om matic heroes’ voor consumptie zonder ken’. In Banhams ogen vervult de architec- bureaus toonden en maakten dus een ruim- over hun visie na te denken. Tine Hens biedt schuldgevoel. Toch symboliseert hij met zijn tuur van L.A. de belofte die het Europees te, terwijl het laatste bureau vooral de in haar essay meteen een antwoord op Von zogenaamde smart buildings een belangrijke modernisme nooit volledig inloste, als een instrumenten exposeerde waarmee ruimte der Leyens aankondiging van een nakende blinde vlek in de officiële architectuurcul- vorm van ‘pionierswerk zonder tranen’. te produceren valt. ‘demografische explosie’: ‘Woningnood is tuur: de rol van (digitale) technologie. Anders dan Frampton stelt Banham dat Achter deze verschillende presentaties geen bouwnood.’ Dat is zo, stelt Hens, Terwijl vele critici en academici artikels ook airco dat doel kan dienen. In het artikel schuilen twee fundamenteel verschillende omdat een groot deel van onze infrastruc- schrijven over het belang van context, alle- ‘The home is not a house’ (1965) en in The visies op duurzaamheid. Marie-José Van tuur onderbenut wordt, zonder dat daar daagsheid, tactiliteit, continuïteit en materi- Architecture of the Well-Tempered Environment Hee architecten en advvt zijn twee gere- precieze data over bestaan. Tegen de logica aliteit, zet in Brussel de Europese Commissie (1969) speculeert Banham over een alter- nommeerde bureaus die, als ‘palladiaanse’ van de markt in, zouden we moeten inzet- een ‘European innovation partnership on natief voor ‘begrensde’, ‘ingesloten’ en auteurs, unieke objecten en plaatsen creë- ten op een grootschalige analyse van ruim- smart cities and communities’ in gang. Over ‘massieve’ architectuur, en (her)introdu- ren. BC-AS (BC staat voor ‘Brussels tegebruik. RE-ST stelt echter niet voor om wat we onder een smart city zouden moeten ceert hij een alternatief paradigma: het Cooperation’; AS voor ‘Architects and simpelweg alles te behouden of om nooit of kunnen verstaan, ontbreekt het echter kampvuur van de nomade. Hij stelt zich het Studies’) is een praktijk die de ‘nauwe defi- meer te bouwen, maar wel om ‘ruimteneu- aan publieke discussie. meest tijdelijke, letterlijke mobile home voor nitie van de professionele architect’ in vraag traal’ te ontwerpen. Nieuwbouw en afbraak als, in de woorden van Buckminster Fuller, wil stellen, zo stelden ze in 2017 in moeten elkaar compenseren. Dit brengt 7. een ‘levensstandaardpakket’, ‘een bescher- Architectural Review. Het bureau ontstond Hens tot het centrale dilemma van deze atti- Dat de relatie tussen architectuur, steden- mend membraan dat boven de vloer zweeft in 2012 als een collectief geïnteresseerd in tude: ‘Wat is de moeite waard om te behou- bouw en technologie ook aanleiding kan en warmte, licht, en wat niet nog allemaal opensourceontwerpmethodes. BC-AS den?’ Als architectenbureau heeft RE-ST de zijn tot een rijk en complex debat, toonden naar beneden uitstraalt’. Een thuis is geen onderzoekt met andere woorden hoe een bravoure om met ondankbare ‘overschot- twee Britse critici al in de vorige eeuw: huis maar een milieu, gereguleerd door gebouw tot stand kan komen zoals een ten’ bezig te zijn. Wat doe je namelijk wan- Reyner Banham, die onder meer de energie eerder dan door materiaal of vorm. Wikipediapagina: bottom-up en in constan- neer de bestaande context het lelijkste land Smithsons, aardappelchips en de ventilator Voor Banham is dit de manier om de ‘Mens te evolutie. De architecten werken zelden ter wereld blijkt te zijn, zoals Renaat Braem de geschiedenis in schreef, en Kenneth terug te brengen tot een natuurlijke staat’. alleen, en streven naar de maximale partici- België in 1968 omschreef? Wat te doen met Frampton, die in de jaren tachtig het con- patie van zowel ambachtslieden, klanten, alle tuinkabouters in het groen en hun fiere cept van het kritische regionalisme op de 8. toekomstige gebruikers, studenten als ande- eigenaars? Zwerfruimte behandelt die vra- kaart zette. De vernevelde stad Los Angeles Ondanks hun verschillen herinneren zowel re architecten. Het eerste gebouwde project gen met humor, gevoel en vooral uiterst dient hier als de perfecte casus. In zijn boek Frampton als Banham eraan dat het ener- geleid door BC was de Muyingabibliotheek geapprecieerde praktische ervaring. Toch The Architecture of Four Ecologies uit 1971 gie-intensieve, door technologie gereguleer- in het noordoosten van Burundi, waar ze komt juist hier de zwakte van hun aanpak stelt Banham dat L.A. verkeerd begrepen is. de en verzegelde gebouw zoals we dat van- ook voor het eerst gestampte aarde gebruik- aan de oppervlakte, waarop Roel De Ridder De Amerikaanse metropool is niet het daag kennen een recente uitvinding is. Ook ten, en wel om ‘de identiteit van de regio te zich duidelijk genoodzaakt voelt te anticipe- milieuonvriendelijke kind van de auto, hedendaagse geschiedschrijving biedt dat- representeren’, zo staat het in een interview ren in zijn overigens rijke lezing van het maar integendeel een ecologische metro- zelfde waardevolle inzicht. Peder Anker uit 2017 in Domus. Sindsdien heeft BC deze werk. De Ridder verzekert dat de praktijk pool met vele kernen, gebouwd op de erfenis beschrijft in From Bauhaus to Ecohouse ervaring met gestampte aarde ‘geïmpor- van RE-ST niet zuiver empirisch, technocra- van de trein, met name de Pacific Electric (2010) bijvoorbeeld hoe onze huidige wes- teerd’ naar België. Aarde dient voortaan als tisch of onttoverd is, en dat deze groep Railroad. L.A. ‘leeft’ in harmonie met de terse opvatting van energie-efficiënt bou- een ‘glokale’ matrix die eender waar lokale onder leiding van Dimitri Minten, Tim verschillende ecologieën op het grondge- wen rechtstreeks gemodelleerd is door de identiteit met duurzaamheid kan vereni- Vekemans en Bob Van Abbenyen wel dege- bied: de zeekust, de vlakte, de heuvels en ruimtevaart uit de jaren zestig. Prominente gen. Vandaag bestaat deze Brusselse prak- lijk aan ‘architectuur’ doet. Toch blijft de (uiteindelijk) de autosnelweg zelf. Banham ecologische ontwerpers, zoals Buckminster tijk uit drie takken: BC architects, BC studies vraag of urgent realisme en ‘nederigheid’ wijdt drie korte paragrafen aan de kwestie Fuller, beschouwden gesloten ecosystemen en BC materials. Ze hebben ondertussen volstaan om aan architectuur (en architec- van smog, en komt tot de conclusie dat de van ruimtecapsules als woningen die de ook een vestiging in Addis Abeba, veraf- tuurontwerp) nog plezier te beleven – valt er klachten van de Angelenos vergelijkbaar zijn omgeving niet belasten. Die technocratische schuwen de wereldwijde alomtegenwoor- nog meer van te maken dan enkel een zoek- met ‘Engelse klachten over het weer, die aanpak leidde volgens Anker tot vervreem- digheid van betonnen en glazen torens, en tocht naar zwerfruimte? even weinig grond in de directe persoonlijke ding van culturele en maatschappelijke stimuleren ontwerpen die ‘geschiedenis en ervaring hebben’. waarden en, paradoxaal genoeg, van diezelf- traditie’ respecteren. Met andere woorden, 6. Wat Frampton een motopia zou noemen, de natuurlijke omgeving. In dat opzicht is BC-AS is zowel een product van als een kri- Een vierde interpretatie van duurzame noemt Banham een autopia – de eerste iro- hedendaagse hermetische nieuwbouw dus tiek op de globalisering – een complexe post- architectuur is tot op vandaag opvallend nisch, de tweede hoogstens met (Britse) bouwen alsof we al op Mars wonen: letterlijk koloniale realiteit die ze in publicaties en afwezig in de meer officiële West-Europese humor. In ‘Seven points for the millenni- en figuurlijk geïsoleerde entiteiten neerplan- interviews al te makkelijk wegwuiven. architectuurcultuur, namelijk die van de um’, een lezing uit 1999, schrijft Frampton ten te midden van een als het ware onbeken- Hoewel ze expliciet weigeren om hun werk neomodernistische hightech. In plaats van over de auto: ‘Als er één apocalyptische uit- de en vijandige omgeving. in Afrika als ontwikkelingshulp te omschrij- te geloven in metamorfose – in gebouwen vinding bestaat in de twintigste eeuw dan is Daniel A. Barber beschrijft in zijn recente ven, houdt hun werk onvermijdelijk een die lang meegaan, gebouwen die probleem- het de automobiel eerder dan de atoom- boek Modern Architecture and Climate. Design vorm van wit paternalisme in. Wat voor loos weer kunnen verdwijnen, of gebouwen bom.’ Naast die kritische of zelfs wantrou- before Air Conditioning een andere, evengoed BC-AS neerkomt op een voordelig Afrikaans die reeds ter beschikking staan – mikt de wige positie tegenover technologie staat moderne geschiedenis van architectuur als ‘experiment’, is voor de lokale gebruikers neomodernist op de hoogtechnologische Banhams bijna kinderlijke verwondering en ‘een belichaamde relatie tot klimaat’. een impliciete les in de nieuwste Europese utopie. De mediagenieke, naar Parijs geëmi- enthousiasme. Hij kiest er met klem voor Barber toont hoe modernistische architec- interpretatie van goed bouwen – glazen greerde Belgische architect Vincent om de originele opwinding van zijn gelief- ten de gevels van hun gebouwen uitdrukke- torens zijn so 20th century. Callebaut – hij noemt zich Archibiotect – koosde modernisten, de futuristen, met hun lijk ontwierpen als een medium van ‘cultu- De gebouwen van BC-AS zijn duurzaam ontwerpt zonder schroom megalomane en ‘stofbril en fladderende sjaal’, zoals hij het in reel engagement met de natuurlijke wereld’, omdat alle gebruikte bouwstoffen aan de spectaculaire projecten zoals Lilypad, een 1967 in de tweede editie van Theory and eerder dan als harde en gecontroleerde planeet zouden kunnen ‘teruggegeven’ futuristische ark van Noë die op de website Design in the First Machine Age schreef, niet grenzen. Volgens Barber is deze houding worden, om Von der Leyen te parafraseren. van Vincent Callebaut Architectures los te laten. Hij heeft een onvoorwaardelijke vandaag minstens even valabel als gisteren. Productie en proces, eerder dan idiosyncra- omschreven wordt als ‘a Floating Ecopolis bewondering voor ‘Bucky Fuller’ (wiens Het gevolg is immers niet enkel een herstel- tisch auteurschap, vormen de kern van hun for Climate Refugees’. Callebaut beschrijft positie Frampton ‘onhoudbaar’ vindt) en de relatie tot onze directe omgeving, maar visie op duurzaam bouwen. Gebouwen wor- zijn gebouwen eerder in termen van ecolo- schrijft als eerste een geschiedenis van de ook een concrete manier om minder afhan- den niet ontworpen als verondersteld tijdlo- gie dan van duurzaamheid. Hij beweert dat airconditioning – een technologie die kelijk te zijn van fossiele brandstoffen. De ze meesterwerken – een ambitie (of preten- zijn ontwerpen niet louter vormelijk naar de Frampton in 1983 beschouwde als ‘de sleutel, zo stelt Barber, ligt in ons begrip van tie) die de architecten uitdrukkelijk loslaten. natuur refereren – zogenaamd biomime- belangrijkste tegenstander van een gewor- comfort: ‘dat wat we niet kunnen loslaten, Ze zijn op dat vlak niet alleen: de medewer- tisch ontwerp – maar ook functioneren als telde cultuur […] toegepast op alle momen- de drijfveer achter zo veel van onze klimaat- kers van BC-AS behoren tot een opkomende volwaardige en zelfvoorzienende ecosyste- ten en op alle plekken, zonder respect voor verstoring’. Zogenaamde comfortinstalla- generatie ontwerpers waar bijvoorbeeld ook men: gebouwen die zelf voedsel, warmte en de lokale klimaatcondities’. Frampton ties conditioneren niet alleen de lucht, maar Rotor deel van uitmaakt, een eveneens in koelte produceren, en bovendien afval recy- neemt keer op keer de compulsieve techno- ook menselijke gewoontes en dus culturen. Brussel gevestigde praktijk. Eerder dan een cleren. De ontwerpen van Callebaut zouden logisering van architectuur – doorgaans Barber leunt veeleer aan bij Frampton in architectuur van continue vorm en veran- op die manier dus niet zozeer ruimte- als met ‘duurzaamheid’ als legitimatie – op de zijn nadruk op de mogelijkheden van archi- derende functie, is het streefdoel een archi- wel klimaatneutraal zijn. korrel; voor Banham blijft technologie een tecturale eerder dan mechanische middelen tectuur van continue materie en verande- Een gebrek aan gevoel voor urgentie kan grotendeels onontgonnen middel tot sociale om het binnenklimaat te reguleren – denk rende vorm. Gebouwen worden ontworpen hem niet verweten worden, maar jammer emancipatie en, niet onbelangrijk, een bron aan de drieduizend jaar oude windtorens in vanuit, of in functie van, hun (toekomstige) genoeg is het heel moeilijk na te gaan of alle van persoonlijk genot. Iran, massieve muren in historische stads- ontmanteling. beloftes worden ingelost. Callebauts enige Toch zijn Banham en Frampton geen pure kernen, of moderne brise-soleils in Brazilië. realisatie tot op vandaag is een gebouw met antagonisten. Frampton reageert vaak In plaats van een passieve gebruiker in een 5. luxeappartementen in Taipei, opgeleverd in expliciet op Banhams standpunten, maar is gehomogeniseerd interieur, is het resultaat Volgens het in Antwerpen gevestigde archi- 2018. De toren heeft de vorm van een DNA- er ook – naar eigen zeggen – sterk door beïn- een actieve bewoner in een dynamisch bin- tectenbureau RE-ST is het meest duurzame helix, en voorziet zo vrije grondplannen en vloed. Beide critici waren fel gekant tegen nenklimaat. In de praktijk vertaalt dit zich gebouw het gebouw dat je niet meer hoeft te zonnige terrassen. Google Maps toont een historiserende architectuur en verzekerden naar een bijna lachwekkend voor de hand bouwen omdat het er al staat, een stelling beeld van 2019 waarop de keurige haag zichzelf al schrijvend van een plek in het liggende vorm van gezond verstand. die compatibel is met de twee duurzaam- ongeveer het enige groen aan het gebouw moderne project. Bij beiden staat technolo- Zonneweringen bedienen, dikke truien aan- heidsvisies die reeds beschreven werden. is. Voor een peperduur flatgebouw met zon- gie als vraagstuk centraal. Banhams inter- doen, of simpelweg Banhams kampvuur- Zowel ‘tijdloze architectuur’ met vele levens nepanelen, regenwaterputten en beplante pretatie van ‘ecologische’ architectuur in principe toepassen. In De Standaard van 5 als ontmantelbare gebouwen maken balkons lijken neologismen en hoofdletters zijn boek over L.A. is opvallend vergelijkbaar mei 2020 sprak architect Peter Swinnen, nieuwbouw in theorie overbodig. Dit idee is op het eerste gezicht dus overbodig. De met Framptons nadruk op topografie en kli- die een woning betrekt van Willy Van der niet nieuw. In het Nederlandse paviljoen op architecten van RE-ST zouden hem er maat, bijvoorbeeld in de beschrijving van Meeren en Léon Palm uit de jaren vijftig, de architectuurbiënnale van Venetië werd waarschijnlijk vriendelijk op wijzen dat zijn een vroeg ontwerp van Rudolph Schindler van ‘migreren naar de warme kern van het in 2010 onder de titel Vacant aan de hand concepten op haast elke bestaande toren als ‘een modeloefening in de interpenetratie huis in de winter. In de lente en de zomer van een gigantische hoeveelheid blauw van toepassing zijn. van binnen- en buitenruimtes, een briljante zetten we alles open.’ De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 25

arbeiden destructief, maar werken, daar het werkprocedé de materie aan de natuur onttrekt zonder ze terug te geven aan het snel verlopende stofwisselingsproces van het levende organisme.’ Blijvend werk – al dan niet schijnbaar – is dus, volgens Arendt, wat de aarde bewoonbaar maakt, maar ook wat de aarde uitput. De kernvraag inzake duurzaamheid is in arendtiaanse termen: hoe een bewoonbare wereld te maken zonder dat de aarde eraan ten onder gaat? En hoe moeten arbeid en werk dan georganiseerd worden? Architectuur als ‘palladiaans’ werk herkent de tol die aanwezigheid op de aarde vereist, en is juist daarom gemaakt om te duren, door zich zoveel mogelijk te onttrekken aan menselijke en natuurlijke processen van consumptie. Architectuur gericht op hergebruik of ‘teruggave aan de aarde’ wordt daarentegen gemodelleerd op natuurlijke cycli, en bedacht als een proces eerder dan als een materieel en vormelijk object: in de ont- werpmethode zit verval en deconstructie vervat, eerder dan verzet ertegen. Ruimteneutraal bouwen is bouwen vanuit het idee dat de geërfde wereld bestaat uit waardevol werk, en dat de aarde niet-gecompenseerd nieuw werk niet meer aan kan. Architectuur als hightechutopie wordt, al dan niet ten onrechte, als ecologisch eerder dan als duurzaam gepresenteerd, als deel van een tweede natuur of als een nieuwe natuur op zich, eerder dan als een toevoeging aan de wereld. Architectuur als klimatologisch medium articuleert uitdrukkelijk het onderscheid, maar ook de interactie, tussen binnen en buiten, wereld en aarde, en maakt beide polen voelbaar. De opvattingen over architectuur en duurzaamheid hebben alles te maken met verschillende visies op het onderscheid tussen natuur en cultuur. Moeten we streven naar een harmonische integratie, of eerder naar een wederzijds in stand gehouden autonomie? Volgens Arendt is de ‘eindeloze instrumentalisering van alles wat bestaat’ precies te wijten aan het vermengen van natuurlijke krachten met de door de mens gemaakte wereld, met als ultieme voorbeeld de atoombom. Vandaag wordt er een vergelijkbare discussie gevoerd rond het alomte- genwoordige concept van het antropoceen – het tijdperk waarin de mens op alle mogelijke niveaus zijn stempel op de planeet heeft gedrukt, letterlijk tot diep onder de aard- korst. Is die benaming een nieuwe vorm van antropocentrisme, of eerder de veel te late erkenning dat het onderscheid tussen natuur en cultuur sinds mensenheugenis een illusie is, en daarom de mentale obstruc- tie voor een radicaal ecologische samenleving? De cruciale vraag inzake duurzaamheid blijft in elk geval dezelfde: waar begint de natuurlijke aarde, waar eindigt de menselijke wereld?

Wolfgang Tillmans, Tree Filling Window, 2002 Fondation Beyeler, Riehen/Basel

9. aarde te bewonen. Een tafel is bijvoorbeeld Arendt, wier categorisering met andere In De menselijke conditie maakt Hannah een product van werk. ‘De menselijke condi- woorden al vrij snel rigide blijkt. Toch biedt Arendt het onderscheid tussen arbeid en tie van arbeiden is het leven zelf.’ ‘De mense- haar werk een helder kader voor een discus- werk. Arbeid definieert ze als het geheel aan lijke conditie van werken is het zijn in de sie over duurzaamheid. Twee citaten uit De handelingen in ‘metabolisme met de natuur’ wereld.’ Het probleem, zo stelt Arendt, is dat menselijke conditie definiëren een spannings- die mensen ondernemen om hun overle- in een consumptiemaatschappij werk in veld waarin zeer uiteenlopende posities zich ving en reproductie te garanderen. Het toenemende mate verandert in arbeid. Wat ophouden. Ten eerste: ‘De wereld, het tehuis komt overeen met de ‘biologische processen vroeger gold als een product van werk en dat de mens zich op aarde heeft gebouwd van het menselijk lichaam’. Arbeiden is wat generaties lang meeging – een tafel, bijvoor- van het materiaal dat de aardse natuur hem mensen doen om te overleven. Een brood is beeld – wordt op dezelfde manier geconsu- verschaft, bestaat niet uit dingen die snel bijvoorbeeld een product van arbeid. meerd als een product van arbeid, zoals een worden verbruikt, maar uit dingen die lang- Werken daarentegen is het geheel van brood. durig worden gebruikt. Waar de natuur, en ‘niet-natuurlijke’ menselijke handelingen Architectuur is moeilijk te categoriseren de aarde in het algemeen, de voorwaarden die buiten de biologische processen van onder arbeid of werk: ‘te intiem betrokken vormen voor het leven van de mens, daar RE-ST: Zwerfruimte verscheen in 2020 bij ‘groei, metabolisme en uiteindelijk verval’ met de processen van het alledaagse leven’ vormen de wereld en de dingen van de nai010 Publishers, Rotterdam. Modern plaatsvinden. Het is wat resulteert in om puur werk te zijn, levert architectuur wereld de voorwaarden waaronder de mens Architecture and Climate. Design before gemaakte ‘dingen’ die hun oorspronkelijke ook als pure arbeid niets op ‘behalve een deze aarde bewoonbaar kan maken voor dit Air Conditioning van Daniel A. Barber ver- makers overleven en de ‘wereld’ samenstel- tautologie van productie zelf’, zo schreef specifiek menselijke leven.’ En ten tweede: scheen in 2020 bij Princeton University len. Werk is wat mensen toelaat om de Kenneth Frampton in een commentaar op ‘Vanuit het standpunt van de natuur is niet Press, Princeton. De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 26

ERICKA BECKMAN 09.10.20 18.04.21

Ericka Beckman, ‘Reach Capacity’, 2020 © the artist De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 27

27 Beeldende kunst 35 Architectuur en vormgeving 43 Nieuwsberichten Wissels Thomas Demand. House of Card Art on Display Lezingen Paul Willemsen Fieke Konijn Tentoonstellingsagenda Surinaamse School Design! Muller Van Severen Daniël Rovers Christophe Van Gerrewey Ulay Was Here 47 Colofon Nadia de Vries From the Volcano to the Sea 37 Publicaties Noortje de Leij Constant Dullaart. This Unjust Mirror Lumumba in the Arts Nadine Roestenburg Dirk Mertens Jan De Vylder en Inge Vinck Christophe Van Gerrewey Dust. The Plates of the Present Steven Humblet Vlaanderen excelleert!? januari – februari 2021 Daniël Rovers 209 jaargang 35

&Beeldende kunst Thomas Demand. House of Card. Het keurmerk van de Duitse kunstenaar Thomas Demand zijn natuurgetrouwe, levensgrote driedimensionale schaalmodellen, opgetrokken uit gekleurd papier en karton, die hij fotografeert. Na de realisatie van het beeld gaat de tijdelijke opstelling op de schroothoop. Door de schaal 1:1 en de materiaal- en onder- werpkeuze verschilt Demands intellectueel-conceptuele werk wezenlijk van dat van andere fotografen van maquet- tes als Oliver Boberg, James Casebere of Edwin Zwakman. Zijn onderwerpen beslaan een breed spectrum. Aan de ene kant heeft hij een voorliefde voor alledaagsheid, belichaamd in banale ruimtes als de keuken van een taverne, een trappenhuis of een copyshop, of zoals – meer ingezoomd – in The Dailies: stillevens van voorwerpen of situaties als een loszittend stopcontact of een draad met wasknijpers. Aan de andere kant richt Demand de aandacht op de weergave van historisch-politieke gebeurtenissen in de media; datgene wat verondersteld wordt te wortelen in ons collectieve geheugen. Meermaals weet hij beide registers, die zich vaak door een gelijkaardige trivialiteit en vlakheid laten kenmerken, met elkaar te verbinden. Backyard (2014) is een karakteristiek voorbeeld: het toont een ongeordende doorgang tussen twee voorstedelijke woningen die uitkomt op een tuinhek met daarachter een rij kersenbloesems. Dit ordinaire beeld, waarvan er miljoenen soortgelijke voorstel- baar zijn, grijpt terug op een foto die in mei 2013 in The New York Times verscheen van Katherine Russell, de weduwe van Tamerlan Tsarnaev, die haar woning verlaat. De Kirgizisch-Amerikaanse broers Tamerlan en Dzhokhar Tsarnaev pleegden dat voorjaar een bomaanslag op de House of Card marathon van Boston die enkele doden en honderden Museum M, Leuven, 2019-2020, © Dirk Pauwels gewonden eiste. Demand verheft dit onbetekenende beeld uit de mediamallemolen tot een herinneringsdrager, een mentaal pars pro toto, door er een subtractieve operatie op paviljoen voor de wereldtentoonstelling van 1937 in Parijs, toe te passen: menselijke aanwezigheid, tekstvormen en cij- ontworpen door rijksarchitect Albert Speer in de stijl van het fertekens elimineert hij uit zijn model, en in tegenstelling gezwollen Pruisisch classicisme. Speer (en opdrachtgever tot de realiteit is er niets dat tekenen van slijtage vertoont. Hitler) verwijdert Demand uit beeld, en ook de adelaar op de De neerslag van de tijd, het stoffelijke karakter ervan, ver- toren gomt hij weg. Ontdaan van elke indexicaliteit – zien is dwijnt in de C-prints volledig; het leven is er geheel uit weg- niet weten bij Demand – vormt hij de initiële beelden van getrokken. Fotografie gaat voor Demand niet over het Heinrich Hoffmann, die uitdrukking geven aan de machts afbeelden van iets, maar om het aanreiken van een gefilter- aanspraak die opdrachtgevers via architectuur beogen, om de, geabstraheerde versie van de wereld. Zoals auteur en tot een geabstraheerd gedenkteken. filmmaker Alexander Kluge treffend verwoordde in een in De negendelige foto-installatie Embassy (2007) recon- 2019 verschenen catalogue raisonné: ‘Het is het onzichtba- strueert met een ruimtelijk parcours een bezoek van re, de tekstuele vorm, die deze beelden zo aantrekkelijk Demand aan de Nigeriaanse ambassade, gehuisvest in een maakt.’ In tegenstelling tot de consumptieve beelden die bescheiden appartementsgebouw in Rome. Met gestolen ons omringen, zijn Demands zwijgende beelden als virtuele, blanco briefpapier met hoofding, waarmee in 2001 een ver- projectieve ruimtes die uitnodigen om over de constructie valst contract voor de levering van uranium aan Saddam van de werkelijkheid na te denken. Hussein opgesteld werd, speelde het diplomatieke bureau House of Card is Demands eerste grote solotentoonstelling een rol in het onder leugenachtige voorwendsels ontkete- in België. In plaats van de zoveelste obligate retrospectieve nen van de Irakoorlog in 2003. De scenografie in Museum neer te zetten, richt deze uitgebalanceerde en zeer geslaag- M, een configuratie van zwarte wanden waarop de werken de expositie zich op de interactie van zijn werk met architec- hangen, is van de Berlijnse architect Arno Brandlhuber en tuur en zijn samenwerkingen met architecten en colle- brengt het oog van de toeschouwer in lijn met de camera- ga-kunstenaars. Uiteenlopende praktijken komen aan bod: hoeken van Demand. Dit versterkt het effect van het werk van de karakteristieke opnames van eigen schaalmodellen om als in een vectorruimte de realiteit en verdoken scena- tot foto’s van modelstudies van basisvormen die andere rio’s met elkaar te verbinden. kunstenaars gebruiken, en al dan niet gerealiseerde bouw- Het centrale deel en zwaartepunt van de tentoonstelling projecten in dialoog met architecten. vormen Demands Model Studies, waarin hij de camera richt Modell/Model (2000), een foto van een schaalmodel dat op op het werk van anderen. Dit project startte in 2011 met zijn beurt een schaalmodel representeert, vormt de opmaat. vrij abstracte, picturaal rijke close-upfoto’s van werkma- Het werk gaat terug op foto’s van de maquette van het Duitse quettes van niet gerealiseerde gebouwen van de Amerikaanse modernistische architect John Lautner. In Leuven worden de Lautnerstudies net als op de architec- tuurbiënnale van Venetië in 2012 in dialoog met Do Words Have Voices (2011) getoond, een landschappelijke pla- fondinstallatie van Martin Boyce die alludeert op de erfenis van modernistisch design. Lautners modellen vertonen sporen van ouderdom en gebruik. Demand tast ze van nabij Thomas Demand, Nagelhaus, 2011 af met de camera, spelend met scherptediepte en onver- © de kunstenaar wachte accentueringen. Hier is het niet de identificeerbare vorm die hem interesseert, maar wat de geabstraheerde, latente vorm als mogelijkheid in zich bergt: de ruimte kan terblijven, de hand die zich meet met de materie en de vorm anders zijn dan descriptief. transfigureert. Eenzelfde aandacht voor het tactiele vormt Hetzelfde geldt voor zijn kijk op de rest- en de basisvormen de grondslag voor non-figuratieve detailfoto’s van de papie- die het voorwerp zijn van twee andere modelstudies. Bij het ren patronen waarmee de Frans-Tunesische modeontwer- Japanse architectenbureau SANAA (Kazuyo Sejima en per Azzedine Alaïa pasvormen maakte. De modelstudies Ryue Nishizawa) gaat de aandacht uit naar het creatieve spelen met de relatie tussen hand en geest, het materiële en proces dat voorafgaat aan een uitgewerkt concept of finaal conceptuele, het reële en het ideële. House of Card model: de lichtheid en fragiliteit van het papier en karton In de drie laatste zalen gaat het resoluut de architecturale Museum M, Leuven, 2019-2020, © Dirk Pauwels waarmee gewerkt werd, de negatieve uitsparingen die ach- kant op. De installatie Untitled 2013 (thomas demands here) De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 28

Keteleer Antwerp Gallery Pourbusstraat 3–5, 2000 Antwerpen +32 (0)3 283 04 20 www.keteleer.com wed–sat, 10:00–18:00, sun, 12:00–18:00 Art Continents and stories Anna Vogel 30/01–14/03 LLS Paleis Otty Park Very Important Friends Laar 54, 2140 Borgerhout Floris Van Look Paleisstraat 140, 2018 Antwerp 30/01–14/03 +32 (0)3 337 03 87 www.ottypark.be www.llspaleis.be thu–sat, 14:00–19:00 (And by appointment) thu–sun, 14:00–18:00 Lieux de papier (and by appointment) Adrien Tirtiaux & Jef Geys Present t/m 06/03 Eva Steynen. Hamer Kormeling Benny Van den MeulengrachtVrancx t/m 24/01 12/03–17/04 Deviation(s) Zurenborgstraat 28, 2018 Antwerp The Serving Library +32 (0)486 209 564 Opening: 07/02, 15:00–18:00 www.deviations.be 07/02–28/02 thu–sat, 14:00–18:00 Lezing en debat over grafische Axel Vervoordt (and by appointment) vormgeving, typografie en notatie Des dessins qui ne sont pas des dessins systemen met o.a. Thomas Desmet, Gallery parce que ce sont des objets, mais des Boris Van den Eynden en Bodo Peeters Stokerijstraat 19, 2110 Wijnegem objets qui ne sont pas des objets parce (sprekers) +32 (0)3 355 33 00 que ce sont des dessins. 20/02, 14:00–18:00 www.axelvervoordtgallery.com Benoît Felix sat, 11:00–18:00 Affiniteiten#3 t/m 20/02 Charline Tyberghein •• Dennis Tyfus Yun Hyongkeun BORGER nocturne t/m 20/02 Elly Strik & Koen Theys 22/01, 18:00–21:00 Opening: 14/03, 15:00–18:00 Planted Names The sun shines when it really rains Finissage en Dennis Tyfus’ “No Choice Kimsooja Fred Michiels Tattoos”: een overzicht in levende lijve t/m 20/02 Opening 06/03, 13:00–19:00 25/04, 14:00–18:00 Borger nocturne 26/03, 18:00–21:00 14/03–25/04 Brick Sculptures Per Kirkeby 11/03–24/04 t/m 01/09 Middelheim Zeno X Gallery Micheline museum Godtsstraat 15, 2140 Borgerhout Middelheimlaan 61, 2020 Antwerp Szwajcer +32 (0)3 216 16 26 Verlatstraat 14, 2000 Antwerp +32 (0)3 288 33 60 www.zenox.com +32 (0)3 237 11 27 www.middelheimmuseum.be wed–sat, 13:00–17:00 +32 (0)475 44 11 27 tue–sun only open during scheduled exhibitions [email protected] sept: 10:00–19:00 octmarch: 10:00–17:00 www.gms.be april: 10:00–19:00 mayaug: 10:00–20:00 Coloured Cones Michaël Borremans tue, thu, fri 10:0018:00 (and by appointment) Onschuld kan een hel zijn t/m 20/02 In focus: Berlinde De Bruyckere Gionvanni Anselmo, stanley brouwn, On view online: Le Monde à l’Envers www.middelheimmuseum.be Patrick Van Caeckenbergh Marion Möller t/m 26/02 t/m 21/02 t/m 20/02 Public Figure #1 Madrigal Jos de Gruyter & Harald Thys 04/03–13/04 Tramaine de Senna Marina Rheingantz Stadspark Antwerp 10/03–24/04 t/m 18/04 Fernweh Dirk Braeckman 10/03–24/04 De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 29 van de Thaise kunstenaar Rirkrit Tiravanija toont een deel van een bar uit de stationsbuurt van het Japanse Kitakyushu dat Demand in 2009 als schaalmodel nabouwde onder de titel Black Label. Verder worden twee belangrijke samenwerkingen van Demand met het Londense architectenduo Caruso St John getoond. Nagelhaus (1990), verwijzend naar de Chinese uitdrukking voor de woningen van mensen die weigeren plaats te maken voor projectontwikkelaars, is een voorstel voor de reconstructie in Zürich van een restaurant in Chongqing dat zich lange tijd staande hield. De reconstructie wordt hier ingezet als maatschappelijk kunstproject. Omwille van extreemrechts protest werd het werk echter niet gerealiseerd. Kvadrat Paviljoenen (2020), een opdracht voor het textielbedrijf Kvadrat, dat momenteel in opbouw is in het Deense Ebeltoft, bestaat uit de bouw van drie aan elkaar grenzende paviljoenen. Elk heeft een her- kenbare vorm die teruggrijpt op papieren gebruiksvoorwer- pen: een gevouwen blad, een papieren hoofddeksel en een kartonnen eetbord. In M wordt het project uitgebreid gedo- cumenteerd met onder andere schetsen, een fragiele kleine werkmaquette en uiteenlopend inspiratiemateriaal. Midden in de tentoonstellingszaal staat een ruimtevullende gipsen maquette die een beeld geeft van de landschappelijke situe- ring van de paviljoenen. Demand realiseert opnieuw een vertaalslag, maar omgekeerd aan zijn vertrouwde werk stelt hij nu de vraag hoe je werkelijkheid van papieren constructies maakt. Paul Willemsen p Thomas Demand. House of Card, tot 18 april in M Leuven, Vanderkelenstraat 28, Leuven.

Surinaamse School. In de lente van 1953 reisde de 53-jarige kunstenaar Nola Hatterman vanuit Nederland Surinaamse School. Schilderkunst van Paramaribo tot Amsterdam naar Suriname. Ze had veel met Surinaamse modellen Stedelijk Museum, Amsterdam, 2019-2020, foto Gert Jan van Rooij gewerkt, en wilde nu deel worden van het land zelf. De Binnenlandse Veiligheidsdienst die haar in Amsterdam liet schaduwen rapporteerde dat ze communist zou zijn, eentje die zich inconsequent kleedde, de ene dag ‘charmant, de die in het Rijksmuseum permanent staan tentoongesteld. andere dag ‘ordinair’, en die amoureuze betrekkingen had Geen schilder, maar wel een kunstenaar die de rijkdom van met meer dan één lid van de gedelegeerden tijdens een het land in kunstwerken wist te bewaren. Datzelfde geldt rondetafelconferentie over de toekomst van Suriname. voor Augusta Curiel, de fotograaf die (geassisteerd door haar Haar afscheid uit Amsterdam werd groots gevierd, met een zus Anna) aan het begin van de twintigste eeuw het kolonia- dansfeest waarop ook haar vrienden van de Vereniging Ons le Suriname vastlegde. We zien onder meer een expeditie Suriname aanwezig waren, onder wie Otto en Hermine naar de inheemse Wayana’s, Nederlandse missiezusters Huiswoud. In Paramaribo zou ze tekenen schilderlessen omringd door Surinaamse meisjes in klederdracht, een geven aan de jonge talenten die bepalend zouden worden in cacaoplantage en de in tropenuniform gestoken gouverneur de Surinaamse (schilder)kunst. Van Heemstra. De orde die op de foto’s heerst, is bedrieglijk. De overzichtstentoonstelling van Surinaamse schilder- Je zou de schilderijen die erop volgen kunnen zien als kunst zou aanvankelijk De school van Nola Hatterman heten, pogingen om dat opgelegde beeld telkens weer te doorbre- maar uiteindelijk koos het breed samengestelde team van ken. Hatterman was daar op haar manier al in Nederland curatoren – Hatterman-biograaf Ellen de Vries, Black mee bezig geweest; een ontdekking op deze tentoonstelling Archives-oprichters Jessica de Abreu en Mitchell Esajas, is Hattermans West-Indisch dansfeest (circa 1951), door de Stedelijk-conservatoren en medewerkers Inez Blanca van conservatoren opgespoord uit een privébezit. We zien aan der Scheer, Claire van Els en Carlien Lammers, en zelfstan- de linkerkant een groep muzikanten naadloos overgaan in dig curator Bart Krieger – voor een ruimere benadering, de dansparen aan de rechterzijde – de penseelvoering is pas- met als rode draad het Surinaamse kunstonderwijs. Het teus en met zichtbaar losse toetsen aangebracht: alles is moest niet zo lijken dat Suriname de schilderkunst ‘ontdek- beweeglijk op dit schilderij. Hatterman maakt tastbaar wat te’ met de komst van de Hollandse Hatterman. Al voor de voor revelatie dit Caribische dansen moet zijn geweest voor oorlog had George Rustwijk er naam gemaakt als schilder wie gewend was aan de Hollandse bedilzucht en stijfheid. (en dichter); de tekenleraar Wim Bos Verschuur onderwees Tijdens haar lessen in Paramaribo zou Hatterman nadruk onder meer Leo Glans en Erwin de Vries en ontpopte zich tot leggen op de inherente schoonheid van ‘Zwart’ versus een voorvechter van zelfbeschikking; hij werd door het ‘Blank’, zoals ze dat met hoofdletters schreef; het gezicht koloniale bewind geïnterneerd. van ‘Zwart’ schematiseerde ze als prachtige ovaal, dat van Surinaamse School opent met een glazen kijkkast met papie- ‘Blank Europees’ bracht ze terug tot een rechthoek. In de Jules Chin A Foeng, Chinese slippers, 1980-1983 ren vlinders uit 1839, gemaakt door Gerrit Schouten, die online reader bij de tentoonstelling – een catalogus ont- Collectie Patrick Chin A Foeng vooral bekend is van de diorama’s met Surinaamse taferelen breekt – wordt dat door Mitchell Esajas als een objectiveren- de, bijna koloniale blik beschouwd. Dat lijkt erg streng. Zou haar voorstelling van zaken niet ook een variant kunnen rend in hun helderheid zijn de twee olieverfportretten die hij zijn van het emanciperende Black is Beautiful, dat in die van zijn grootouders maakte, die in de jaren twintig uit jaren opkwam? Kanton naar Suriname kwamen. De verf is dun, haast als Hatterman zweerde bij figuratieve schilderkunst, wat waterverf opgebracht, in gedempte kleuren – je ziet de ernst weer samenhing met haar visie op de menselijke figuur en en vastberadenheid van de jonge contractarbeiders, die niet met name op de ‘zwarte mens’; daardoor had ze minder oog de luxe hebben van een glimlach. Chin A Foeng maakte in voor andere, vernieuwende kunstvormen. Ze onderschatte Noord-Amerika kennis met het fotorealisme. Daarvan bijvoorbeeld stanley brouwn – van wie de tentoonstellings- getuigt het schilderij van een typisch Surinaams houten makers graag werk hadden willen opnemen, maar zijn con- huis, wit geverfd, met blauwe luiken en een stoepje van bal- ceptuele kunst wordt nooit in een ‘nationale’ context laststenen die vanaf de zeventiende eeuw meekwamen met getoond – die na zijn vertrek uit Suriname wereldberoemd Nederlandse (slaven)schepen. Chinese slippers (circa 1980) zou worden. laat dan weer de invloed van popart zien: een uitsnede van Armand Baag en Jules Chin A Foeng, twee studenten van twee veelkleurige teenslippers is opgeblazen tot een doek Hatterman, ontwikkelden zich door welbewust (en in het van zo’n twee meter hoog. Chin A Foeng ontwikkelde zich laatste geval met slaande deuren) afstand van haar te ook als graficus en hielp zo onder meer zijn student René nemen. Van beide kunstenaars zijn meerdere werken opge- Tosari een eigen stijl ontwikkelen. Van Tosari zijn een aan- nomen. Indruk maakt Baags familieportret uit 1989, waar- tal politieke linosnedes uit 1981 opgenomen, waarin hij op hij zijn moeder, stiefvader en zus afbeeldde, terwijl zijn naar het voorbeeld van Russische agitprop de geschiedenis eigen gezicht opduikt in de handspiegel van zijn moeder. van het Surinaamse verzet schetst: ‘Wij bouwen voort op de Zijn stijl is exuberant te noemen: brede, volle penseelstre- strijd van Kaikoesi, Baron en Boni.’ ken, gebruikmakend van het volledige kleurenpalet, met Kritiek op deze tentoonstelling is lastig te formuleren, ook oog voor de schakeringen en reflecties; het groen van de kle- omdat de museumconservatoren zelf al kritisch zijn. Er ding van moeder en zus licht op in hun gezicht. Baag heeft wordt erkend dat het Stedelijk de Surinaamse kunst heeft vanuit Amsterdam de spirituele krachten van zijn moeder- veronachtzaamd, op een enkele uitzondering na: in 1996 land willen verbeelden, met veel aandacht voor Winti- reisde de door Chaja Binnendijk en Paul Faber georgani- rituelen, zoals tot uiting komt in het schilderij Abaysa e go na seerde tentoonstelling Twintig jaar beeldende kunst in maysa (circa 1973), waar de verzetsstrijder Boni (1730- Suriname uit het Surinaams Museum naar het Museumplein. 1793) wordt voorgesteld als geestelijk leidsman van Ronald Het zou mooi zijn, neemt het museum zich voor, als een vol- Abaisa, die in 1973 tijdens een vakbondsbetoging in gende tentoonstelling ook in Paramaribo te zien zou zijn. Paramaribo doodgeschoten werd. Surinaamse school schenkt Daarnaast zijn er voornemens om tentoonstellingen te wij- veel aandacht aan de religieuze aspecten van de getoonde den aan afzonderlijke oeuvres, bijvoorbeeld dat van de zus- kunst, en de politieke betekenis daarvan. Dat is een opval- sen Curiel. lende keuze: bij een Europese twintigste-eeuwse kunstge- Wellicht had er toch één zaaltekst gewijd moeten zijn aan schiedenis wordt eigenlijk altijd een progressief geduide de ingrijpendste gebeurtenis in de politieke geschiedenis seculariseringstendens verondersteld. van het onafhankelijke Suriname: de coup die onderofficier René Tosari, Untitled (400 jaar Verzet en Strijd Suriname), 1981 Jules Chin A Foeng studeerde in Tilburg en New York, en Desiré (Desi) Bouterse, opgeleid in het Nederlandse leger, in Collectie René Tosari, Paramaribo richtte in Suriname een eigen kunstopleiding op. Ontroe 1980 pleegde. Surinaamse school toont een schetsje over de De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 30

@FineArtsBelgium #expomodern fine-arts-museum.be

FOCUSPRESENTATIE #2: BERLINDE DE BRUYCKERE 26.09.2020-21.02.2021

WWW.MIDDELHEIMMUSEUM.BE + 32 (0)3 288 33 60

Voor het verwerven van werken voor de collectie geniet het Middelheimmuseum de steun van Middelheim Promotors en Ackermans & van Haaren, Argo Law, Art Secure by Vanbreda Risk & Benefits, BASF, BNP Paribas Fortis, BOLD architecten,

CMB, Cordeel, Delen Private Bank, Deloitte, Deme, Grant Thornton,, Hubo, inno.com, KBC, Laurius, Leasinvest Real Estate, L.I.F.E., Mathieu Gijbels, Pamica, Port of Antwerp, SipWell, Soudal. Berlinde De Bruyckere, Onschuld kan een hel zijn, 1995/2020 | Foto: Mirjam Devriendt De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 31 moorden in Fort Zeelandia, en een schilderij van Armand keerd. Het hier opgenomen werk heeft als ondertitel Eagles Baag waarop staalhelmen een vrouw gehuld in de Surinaamse Shall Hunt Dogs, een verwijzing naar de dubieuze relatie van vlag een lepeltje noodvoeding geven – zonder verklarend Ulays geboorteland met de symboliek van de adelaar. Op het bijschrift. Op welke manier kwam de vrijheid in de kunsten beeld valt een Duitse herdershond te ontwaren, hetzelfde tijdens de jaren tachtig onder druk te staan? En, een onge- ras dat de kunstenaar in Dunes achternazat. Waar Ulay in makkelijke vraag: hoe verhield het radicale nationalisme zijn eerdere werken nog zijn eigen huid als esthetisch grens- van sommige kunstenaars zich tot de nationalistische, anti- gebied tussen binnen en buiten inzet, gebruikt hij hier het koloniale retoriek van de coupplegers? Daniël Rovers beeld van de stad als een metaforisch lichaam dat bewoond, beschadigd en bewonderd kan worden. p Surinaamse School, tot 31 mei in het Stedelijk Museum, Het intiemste werk uit het latere oeuvre is het ogenschijn- Museumplein 10, Amsterdam lijk simpele Sweet Water Salt Water (2012), een reeks uitvergrote polaroidfoto’s van kristallen glazen gevuld met water. Uit de zaaltekst blijkt dat het water in de glazen naar Ulays Ulay Was Here. Op 20 november heropende het Stedelijk eigen vochtverlies verwijst. In 2011 werd de kunstenaar Museum met een retrospectief van de Duitse kunstenaar getroffen door alvleesklierkanker – waarvan hij in 2016 Frank Uwe Laysiepen, beter bekend als Ulay, die op 2 maart herstelde. Als gevolg van zijn chemotherapie begon hij aan- vorig jaar overleed. Het museum laat zien dat de kunste- zienlijk meer te huilen. Te midden van de polaroids hangt naar naast zijn beroemde performancewerk met Marina een bescheiden zelfportret in een geblokt overhemd. Een Abramović ook een belangrijke solocarrière heeft gehad. enkele traan biggelt over zijn wang – het ‘zoute water’ uit de Vooral deze minder bekende solowerken maken het een titel, dat een contrast vormt met het kraanwater in de gla- prikkelende tentoonstelling. zen. Het werk doet denken aan de Intra-Venus-reeks (1991- Een hoofdthema in Ulays oeuvre is de kwetsbaarheid van 1992) van de Amerikaanse kunstenaar Hannah Wilke die het lichaam en, specifieker, van het menselijke vlees. In de in een vergelijkbare stijl de fysieke gevolgen van haar che- eerste zalen van de tentoonstelling hangen tientallen mokuur vastlegde. polaroids, bijna allemaal zelfportretten, waarop de kunste- Invisible Opponent (2016) gaat over de ‘onzichtbare vij- naar de grenzen van zijn lijf opzoekt via travestie of zelfver- and’ die de kunstenaar vijf jaar lang met zich meedroeg. minking. In de Dunes-reeks uit 1973 zien we hem in jarre- Het bestaat uit een grote, roze spiegel bedekt met kalk, tels en zware make-up door de duinen dartelen, spelend met waarin de woorden ‘suchness,’ ‘nowness,’ ‘not I’ – onge- een veren boa, gretig achterna gehapt door een hond. In twijfeld een verwijzing naar de gelijknamige monoloog van dezelfde ruimte hangt Diamond Plane (1973), waarop hij Beckett – en ‘enough’ staan gekrast. In een begeleidende een diamanten broche in de vorm van een vliegtuig direct video van iets meer dan een half uur is te zien hoe het werk op – of liever gezegd, in – zijn huid speldt. Een druppel bloed werd gemaakt tijdens een performance in het Musée d’Art loopt langs zijn borst omlaag. et Histoire in Genève. Nadat de spiegel is volgekalkt en de From the Volcano to the Sea. The Feminist Group Le Nemesiache in In de latere werken thematiseert Ulay de grenzen van het woorden zijn opgeschreven, neemt Ulay in het midden 1970s and 1980s Naples lichaam op subtielere wijze dan in zijn eerste polaroids en in plaats. Daar manoeuvreert hij zijn lichaam in verwrongen Rongwrong, Amsterdam, 2020-2021 de bombastische performances met Abramović. Zo is er posities, als een reconstructie van de pijnen die de kanker © If I Can’t Dance, foto Baha Görkem Yalim Berlin Afterimages (1994-1995), een mysterieus ogende hem toebracht. Af en toe loopt er een ongemakkelijke fotoreeks van kleurennegatieven die voortkomt uit een fas- museumbezoeker voorbij de lens, vermoedelijk op weg naar cinatie met de ‘nabeelden’ die een felle lichtbron op het net- de uitgang. Dat de kleine Amsterdamse galerie Rongwrong een ten- vlies achterlaat. De reeks toont de stad Berlijn die, na de val Het hoogtepunt van de tentoonstelling is echter Pink Pain, toonstelling wijdt aan Le Nemesiache is tekenend: kunst of van de Muur, op provisorische wijze werd hersteld met eveneens een videoperformance uit 2016 die wordt getoond creatieve expressie – van visuele kunst tot theater, perfor- materialen die geen deel uitmaakten van de oorspronkelij- in de volgende zaal. Voor deze performance verfde Ulay de mance, muziek, kostuumontwerp, film en poëzie – vormde ke, neoclassicistische architectuur – door de contrasten van stekels van een Burbankcactusplant – die naar verluidt zijn een intrinsiek deel van hun strijd voor onafhankelijkheid en het kleurennegatief worden de beschadigingen en restau- stekels verliest als hij aan nerveuze mensen wordt blootge- zelfbewustzijn. Enerzijds werden creativiteit en expressie raties als nabeelden van de geschiedenis van de stad gemar- steld – roze, terwijl een geluidsopname van de Amerikaanse ingezet om los te komen van de benauwende rol die de dichter Anne Sexton wordt afgespeeld. De betreffende voor- vrouw werd toebedeeld in het patriarchaat. Anderzijds wer- dracht komt uit Her Kind (1959), Sextons beroemde gedicht den vrije associatie, verbeeldingskracht en opaciteit – veelal over hoe het is om vrouw te zijn. Nadat Ulay alle stekels verbonden met het esthetische domein – voorgesteld als heeft geverfd, knipt hij ze stuk voor stuk af, waarmee hij de tegenwicht voor de mannelijke dominantie van de logos. De plant in feite castreert. Op het einde trekt hij zijn shirt uit en naam Le Nemesiache was afgeleid van Nemesis, Griekse omhelst de naakte cactus met zijn ontblote lijf. De roze verf godin van de wraak, maar ook van balans en harmonie. De op de cactusstekels en het gedicht van Sexton verwijzen overmoedige dwazen die dachten machtiger te zijn dan de naar de kwetsbaarheid van het vrouw-zijn én die van de goden werden door Nemesis op hun plek gezet. kunstenaar zelf, die met Pink Pain vermoedelijk een ode aan From the Volcano to the Sea is gecureerd door Giulia zijn verbroken relatie met Abramović brengt: de ‘gevoelige’ Damiani en is onderdeel van de achtste editie van If I Can’t Burbankcactusplant werd in 1982 al genoemd in de uitno- Dance, I Don’t Want to Be Part of Your Revolution. Bij binnen- diging voor een tentoonstelling van het kunstenaarsduo. komst krijgt de bezoeker een hand-out waar, als bij een Pink Pain leest als een teder werk dat de kwetsbaarheid van inwijding, het logo van Le Nemesiache op wordt gestem- het venijnige object onderzoekt, en na de fysieke intensiteit peld. Dit detail – het was uiteraard makkelijker het logo op van Sweet Water Salt Water en Invisible Opponent suggereert de folders te printen – markeert de performatieve dimensie de onschadelijk gemaakte cactus een hoopvolle aflossing. die gepoogd is tot stand te brengen. Bezoekers worden rond- In de voorlaatste zaal van de tentoonstelling hangt geleid door een gastvrouw, een referentie aan traditionele, Performing Light (2019), het resultaat van een performance belichaamde en narratieve vormen van kennisoverdracht, in de Richard Saltoun Gallery in London, waarbij de kun- en één keer per dag wordt op rituele wijze een spandoek uit- stenaar, gekleed in een witte overall, op een stuk lichtgevoe- gevouwen dat leden van Le Nemesiache bij een demonstra- Ulay, Diamond Plane, 1974 lig papier ging liggen terwijl enkele toeschouwers hun han- tie in 1981 meedroegen. In vorm en opzet wordt zo geambi- Met dank aan Ulay Foundation den over de randen van het papier hielden. Op het eerd het kernidee van het collectief uit te dragen: resulterende fotogram zien we het lijf van Ulay tegen een (vrouwelijk) bewustzijn en verzet zijn belichaamd, perfor- donkere achtergrond, omringd door handen die hem uit de matief en gemeenschappelijk. duistere diepte lijken te tillen. Le Nemesiache bestond uit een relatief kleine groep vrou- De verleden tijd in de titel Ulay Was Here lijkt de kunstenaar wen, maar ze genoten, in ieder geval in Italië, bekendheid als een spookverschijning voor te stellen, wat de tentoonstel- met publieke performances en experimentele cinema. Op de ling een somber randje geeft. De curatie is desondanks op de begane grond van Rongwrong hangt het manifest van We toekomst gericht. In de slotruimte van de toonstelling staat Are All Political Prisoners, een performance uit 1978. Op geen laatste, iconisch werk van Ulay, maar worden jonge perkamentkleurig papier, aan de randen slordig gescheurd, kunstenaars getoond die hun lijf met een Ulay-esque intensi- staat in rode handgeschreven letters een driehoekig tekst- teit inzetten. Ze werden gekozen in samenwerking met De blok met de punt naar beneden, als symbool voor vrouwe- Appel, het spraakmakende Amsterdamse kunstpodium lijkheid. Aan beide zijden kronkelen slangen omhoog, en waar Ulay gedurende zijn leven nauw bij betrokken was. onderaan is een ‘geestesoog’ getekend. De tekst is een aan- Het resultaat is een gulle finale waarin niet wordt geëindigd eenschakeling van zinsfragmenten en vrouwennamen, en met een zwanenzang van de kunstenaar maar waaruit de lijkt geschreven door een bezetene, of door een parapsycho- inspiratie blijkt die hedendaagse kunstenaars uit het werk logisch medium dat woorden en personen ‘ontvangt’. De putten. Nadia de Vries vrije associatie van de psychoanalyse, als methode om de begrenzing van de ratio te doorbreken, wordt gekoppeld p Ulay Was Here, tot 18 april in het Stedelijk Museum, aan symbolen voor wedergeboorte en vrouwelijkheid. Museumplein 10, Amsterdam. ‘Psycho-fabel’ is de term die Le Nemesiache gaf aan de exploratie van Napolitaanse volksverhalen en klassieke mythes. Helden, goden of godinnen kregen hierin een From the Volcano to the Sea. Feministische bewegingen nieuw lot toebedeeld: de vrouwelijke protagonist schikt zich in de jaren zestig en zeventig streden voor sociale kwesties niet langer in onderdanige posities; is wraakzuchtig in als gelijke toegang tot werk en educatie, financiële onafhan- plaats van onschuldig; of mannelijke figuren worden kelijkheid en het recht op lichamelijke zelfbeschikking. androgyn of geslachtsloos. Op de mezzanine, omgedoopt Anders dan bij de eerste feministische golf stond het idee tot ‘Dido’s ruimte’, wordt de speelfilm Dido is not Dead centraal dat de institutionele en politieke strijd gepaard (1987) getoond: een bewerking van het verhaal van Dido, moest gaan met een revolutie van het begrip en de ervaring de koningin van Carthago die zich van het leven beroofde van vrouw-zijn. Vooral deze dimensie was belangrijk voor nadat ze werd verlaten door Aeneas. In Le Nemesiaches het Napolitaanse collectief Le Nemesiache, in 1970 opge- versie keert Dido, springlevend, terug naar Napels in de richt door kunstenaar en filosoof Lina Mangiacapre. De jaren 1980; Aeneas, met wie ze ondertussen is getrouwd, vrouwenbeweging was in Italië meer verdeeld dan in ande- ontvouwt zich als een tragische figuur zonder ruggengraat. re landen, en er ontstonden strekkingen met een eigen Naast een vitrine met documentatie van Le Nemesiaches karakter. Feministen in Rome stonden bekend om campag- feministische cinema zijn op de tussenetage schetsen van nes voor seksuele en reproductieve rechten, terwijl Turijn filmkostuums te zien, evenals Dido’s vleugels, gemaakt uit werd gedomineerd door de vrouwenvakbondsbeweging; in een dek van felroze en zwarte veren met een gouden rand. Ulay, Self-Portrait, Sweet Water Salt Water, 2012, serie van negen Napels lag de nadruk op de existentiële dimensie van het Het geheel heeft een camp-achtige esthetica die doet denken originele polaroids, © de kunstenaar en Ulay Foundation vrouw-zijn. aan parades of carnaval, en het is duidelijk handmatig in De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 32

feb | mei Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden princessehof.nl

Koen Theys, The Mining of the Natural Resources II, . Courtesy Galerie Keteleer, Antwerpen De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 33 elkaar geknutseld. Ernaast hangt het Manifest voor de appro- doet denken aan de begindagen van het internet, nog niet priatie van onze eigen creativiteit (1977), waarin onder ande- verzadigd van de overweldigende esthetiek en hoeveelheid re de vrouwelijke dimensie wordt benadrukt van het beelden op sociale media. Bovendien worden de gegevens en gebruik van alledaagse materialen. het gedrag van de bezoeker, die met een pseudoniem ano- De kelder in Rongwrong is omgebouwd tot een grot. niem kan inloggen, niet gemonitord of opgeslagen. Mannen mogen alleen gechaperonneerd door een vrouw De titel is een allusie op The Picture of Dorian Gray (1890) naar binnen – een regel bij een aantal van Le Nemesiaches van Oscar Wilde, over de mooie, hedonistische Dorian Gray vertoningen. Op een bar in de vorm van een rotsblok staan die jong blijft terwijl zijn geschilderde portret veroudert en een kelk, glazen, een kaars en opgebrande wierrookstokjes. almaar lelijker wordt. Op sociale media vertonen we een In de donkere, kleine ruimte wordt The Sybils (1977) afge- gecureerde, veelal geïdealiseerde versie van onszelf, waarbij speeld: een kortfilm waarin het landschap van Napels, met we ons bewust zijn van de blik van anderen: een ‘onjuiste zee, rotsen en lavaformaties, wordt afgewisseld met beelden spiegel’ van de werkelijkheid. Dullaart ervoer zijn persoon- van extatische vrouwen in lange gewaden, en van een lijke Facebookprofiel als zo’n geïdealiseerd portret, een ver- waarzegster die met bezwerende stem zinnen uitbrengt als stilde reflectie van zichzelf waarvan hij zich vervreemd ‘we zijn in het land van Cumae, het territorium van de sibil- voelde. Hij creëerde er een gedicht over: een eigentijdse vari- les, via de stenen moeten we hen en onszelf terugvinden’. atie op een passage uit The Picture of Dorian Gray over leven De kelderruimte, de hypnotiserende stem, de vrouwen in in het internettijdperk, in de gotische, theatrale stijl van trance: From the Volcano to the Sea brengt een ode aan de eind negentiende eeuw. De vervreemding is compleet wan- Constant Dullaart, Mirror PVA formation, 2019 erfenis van Le Nemesiache, en poogt die naar het heden te neer de poëzieregels opduiken op platforms als Instagram, Courtesy Upstream Gallery kanaliseren. Wat echter uit het zicht raakt, is de historische LinkedIn en Facebook, verspreid door nepaccounts die context van het collectief. Wat waren hun praktische ver- Dullaart inhuurt. Ene Pamela Nichols citeert bijvoorbeeld diensten? Hoe verhield de beweging zich tot het Italiaanse enkele regels op Tripadvisor in reactie op het Amsterdams of transnationale feminisme? En aan welke kritiek was ze standbeeld Het Lieverdje: ‘Had there been nothing more in onderhevig? Liep de nadruk op een ‘hermythologisering’ our renunciation than this? There had been something van vrouwelijkheid niet ook het risico op essentialisme? more to sell. At least we thought so... but who could tell? Le Nemesiache kreeg wel degelijk tegenwind te verwer- There was only one bit of evidence left against us. Auto ken. ‘Laten we een stad bouwen met vrouwelijke dimensies’ depiction itself, any selfie was evidence foretold. We would – zo staat op het spandoek dat in Rongwrong dagelijks werd destroy it all.’ De dichtregels krijgen extra lading wanneer ontvouwd. In 1980 werd Napels opgeschrikt door een ver- ze verschijnen in de Googlereviews van de rechtbank waar woestende aardbeving, een katalysator voor sociale proble- Wilde werd veroordeeld. In het Fries Museum wordt een men en armoede. Op Internationale Vrouwendag, 8 maart video getoond waarop de reacties zijn verzameld. 1981, maakte een grote rally van vrouwen zich sterk voor Dullaart reflecteert op de manipulatieve kracht van het een wederopbouw met oog voor de dagelijkse problemen en internet door die bewust in te zetten. De poëzie die de inge- behoeftes van vrouwen. Le Nemesiache organiseerde een huurde profielen op het internet verspreiden, verschijnen in conferentie getiteld ‘Een stad met vrouwelijke dimensies’. reactie op berichten van het Engineering and Physical Historicus Maud Anne Bracke schrijft in haar boek over het Sciences Research Council op LinkedIn, op Instagramposts Italiaanse feminisme dat die bijeenkomst vanuit marxis- van MIT Media Lab, in de commentaren bij een Constant Dullaart, PVA Compostion (Diamond), 2017 tisch-feministische hoek werd bekritiseerd als generiek en YouTubevideo van een baby die zichzelf in de spiegel bekijkt, Courtesy Upstream Gallery utopisch – welke concrete eisen werden er gesteld? bij berichten van beveiligingsbedrijven, enzovoorts. Zo ont- Mythes zijn ontstaansverhalen, verklarend of legitime- staat een metanarratief dat moeilijk, of eigenlijk niet te rend, die de historische realiteit vaak verhullen. Le achterhalen valt uit de losse reacties. De hoeveelheid infor- De hoeveelheid simkaarten die de kunstenaar heeft verza- Nemesiache speelde met de mogelijkheid om ogenschijnlijk matie, de anonieme en onduidelijke oorsprong van het meld is imposant. Echt dichtbij komen de nepaccounts in onveranderlijke verhalen, rollen en lotsbeschikkingen toe te werk en de wijze waarop het verspreid wordt, weerspiegelt #brigading conceit (2019), dat bestaat uit drie spiegels met in eigenen en te wijzigen. Ze oogstten wel degelijk effect, zowel de staat van betekenis in het digitale tijdperk. Deze versnip- de middelste één simkaart (volgens de zaaltekst de kunste- op individuele levens van vrouwen in Napels, als – in min- pering, waarin de ambiguïteit van het internet zichtbaar naar) en aan beide kanten legers simkaarten. Wanneer je dere mate – op institutioneel niveau. Door dergelijke dimen- wordt, maakt het werk interessant maar ook lastig te overeen spiegelselfie maakt voor het werk en deze vervolgens met sies in de expositie grotendeels achterwege te laten, lijkt Le zien. Enkel door een video waarin Dullaart de commenta- de hashtag #brigading_conceit op Instagram plaatst, ont- Nemesiache bij momenten zelf een mythe te worden. Of ren weer verzamelt, begrijp je wat er gebeurt. vang je 666 likes van een door Dullaart gecreëerd trollenle- schuilt er in die kritiek te veel ratio? Noortje de Leij Ook de andere werken in de tentoonstelling, samenge- ger. Vierentwintig uur na het plaatsen van de post ontvang ik steld rondom de aankoop van PVA composition Saratoga naast de gebruikelijke 25 likes van vrienden, likes van @ece. p From the Volcano to the Sea. The Feminist Group Le Battlefield door het Fries Museum, gaan over de enorme alkc, @amirulazril97, @leo_miranda_21, en ruim zeshon- Nemesiache in 1970s and 1980s Naples liep van 23 oktober hoeveelheid nepprofielen die rondzwerven op het internet. derd andere profielen waarvan de meeste Turks ogen. 2020 tot 17 januari 2021 in Rongwrong, Bantammerstraat Foto’s van een natuurheide waarop diagonaal vanuit ver- Sommige zien er echt uit, andere zijn overduidelijk nep. 2, Amsterdam. schillende kanten, als legereenheden, simkaarten zijn Wanneer Dullaart zijn trollen inschakelt, heeft hij keuze uit geplaatst, verwijzen naar de Slag bij Saratoga (1777), die echte volgers, echte volgers met een bepaalde leeftijd, echte gewonnen werd door de Amerikanen en een keerpunt bete- volgers die heel echt lijken, echte volgers die niet verwijderd Constant Dullaart. This Unjust Mirror. De solotentoon- kende in de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog. Bijna worden, echte volgers die weer aangevuld worden als ze toch stelling van de Nederlandse kunstenaar Constant Dullaart zesduizend soldaten werden gevangengenomen, onder wie verwijderd worden, nepvolgers die echt lijken, en nepvolgers weerspiegelt hoe digitale media en het internet ons beeld Britten en Duitse huursoldaten. Dullaart vergelijkt de die net nieuw zijn en niet echt lijken. Het is een supermarkt van de werkelijkheid beïnvloeden. Dullaart doet al jaren hedendaagse onlinestrijd van zogeheten trollenlegers om van identiteiten. De ene identiteit is echter meer waard dan onderzoek naar de manipulatieve kracht van nieuwe media. de realiteit te kunnen bepalen of beïnvloeden met de de andere; ze zijn gerangschikt volgens de huidige neokoloni- Zijn werk, met thema’s als het auteurschap, de performativi- Amerikaanse revolutie. De simkaarten verbeelden de nep- ale verhoudingen, waarin West-Europese en Amerikaanse teit en virtuositeit van kunst in een digitaal gemedieerde profielen, die net als de Duitse huursoldaten niet voor hun profielen beduidend waardevoller zijn dan bijvoorbeeld een omgeving, reflecteert kritisch en humorvol op de culturele eigen waarden vechten. Een simkaart is nodig omdat de Turks of Indiaas profiel – hoewel veel profielen, ook uit de en sociale effecten van het internet. Naast de werken in het accounts per sms worden geverifieerd. Dit verklaart de titel eerste categorie, in India aangemaakt worden. Fries Museum, is er een tentoonstelling online waar – onder van het werk: PVA staat voor Phone Verified Account. Als Vandaag de dag vindt er een onlinestrijd om de macht andere – spontane digitale ontmoetingen worden gefacili- afgedankte karkassen, enkel voor het verificatieproces plaats: het gaat om niets minder dan hoe we de werkelijkheid teerd: er is de mogelijkheid om met andere bezoekers in gebruikt, zijn ze door Dullaart gearrangeerd als legereenhe- zien. Gigantische advertentiebedrijven met miljardenomzet gesprek te gaan. De grijze website is sober vormgegeven en den. zijn dominant en Facebook en Twitter spelen voor waar-

INVITATION TO CONSIGN WORKS ON PAPER TILL FEBRUARY 28

For our sales ‘Works on Paper & Editions’ in April and June, we are accepting consignments of valuable books, manuscripts, prints, drawings and editions till February 28.

Elias Leytens [email protected] 0032 3 248 19 21 Peter Bernaerts [email protected] 0032 4 76 26 34 06

MARCEL BROODTHAERS (1924-1976) Exceptional ensemble of orig. manuscripts for 12 ‘Lettres Ouvertes’, 1968 - 1970. Broodthaers published these open letters and sent them to BERNAERTS members of the art world, often commenting on the social context of the art AUCTIONEERS in his time. Most of them are also closely related to his large scale project, 18 Verlatstraat the ‘Musée d’Art Moderne, Département des Aigles’. 2000 Antwerp www.bernaerts.be Estimate on request T. 03 248 19 21 De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 34

11.02.2021–04.04.2021 January–March 2021 A collaboration with Tlön Projects www.tlonprojects.org

LAËTITIA BADAUT HAUSSMANN DAVID HORVITZ NEÏL BELOUFA PIERRE HUYGHE LOUISE BOURGEOIS SUSAN HILLER ANSUYA BLOM LI JINGHU ANNA AND BERNHARD BLUME EVA KOŤÁTKOVÁ ROSEMARIE CASTORO BRUCE NAUMAN BRODY CONDON JOÃO ONOFRE Kasper Bosmans JASON DODGE JULIEN PRÉVIEUX CEAL FLOYER RACHEL ROSE Lena Henke RYAN GANDER NORA TURATO Win McCarthy GERLACH EN KOOP Curated by Christina Li Annelies Planteijdt Gastcurator: Diane Simpson Julia Mullié VLEESHAL A Tale of A Tub Centrum voor hedendaagse kunst Space for contemporary art and culture, Rotterdam www.ataleofatub.org

DeWitteRaaf ad.indd 1 22/12/2020 12.22 19.09.2020– // galerie — EL 28.02.2021 gerlach en koop Was machen Sie JO DE SMEDT THUIS VOOR ZWART um zwei? 07.03 - 04.04.2021 Ich schlafe. // OPENING 07.03 > 15.00 — 18.00 In an exhibition at the edge of sleep gerlach en koop galerie — EL drieselken 40 display works by other artists 9473 welle

galerie-el.be

opening hours GAK saturday - sunday Gesellschaft für Aktuelle Kunst 15.00 > 18.00 Teerhof 21 D 28199 Bremen or by appointment +49 421 500 897 [email protected] www.gak-bremen.de Tue – Sun 11 a.m. – 6 p.m. De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 35 heidspolitie door berichten (algoritmisch) te modereren. Wat de replica (een-op-eenreconstructie), de riff (fragmentari- schuilt er achter de werkelijkheid die deze bedrijven helpen sche of schematische interpretatie) en de reprise (archive- creëren? Dat ze in ieder geval geen interesse hebben om trol- ring via het web). Uitzonderingen daargelaten is er veel lenlegers uit te schakelen, blijkt uit het aanbod dat Dullaart tegen een zo compleet mogelijke heropvoering in te bren- ooit deed aan Instagram, toen hij zijn data over alle verzamel- gen, gezien het risico op historische pastiche. Daartegenover de nepaccounts beschikbaar wilde stellen aan het platform: laat fragmentarische reconstructie ruimte voor interpreta- er was geen enkele animo voor. Het keerpunt waarop de tie en zodoende, al lijkt dat contra-intuïtief, voor een ‘juiste- samenleving minder afhankelijk wordt van grote technolo- re’ vorm van herinneren. giebedrijven is nog niet in zicht. Nadine Roestenburg In Lissabon had vormgever Rita Albergaria de beschikking over een rechthoekige zaal met een laag plafond. Het p Constant Dullaart. This Unjust Mirror, tot 14 februari in lag voor de hand om de reconstructies aan te sluiten op het Fries Museum, Wilhelminaplein 92, Leeuwarden en Albini’s detaillering en maatvoering en ze een evocerend online: https://friesmuseum.common.garden/. karakter te geven. In een min of meer chronologische volg- orde liep de route vanaf Albini en Scarpa naar Van Eyck, met in het midden de Smithsons en Bo Bardi ter afsluiting. Architect Jo Taillieu moest het in Rotterdam opnemen tegen Architectuur en vormgeving een immens grote, hoge vide. Hij plaatste de presentaties los in de ruimte, als modules waar men in, maar ook omheen Art on Display. Het is niet ongebruikelijk dat een reizende kan lopen. De forse houten constructies onderstrepen het Franco Albini en Franca Helg, Palazzo Bianco, Genua, 1949-51 tentoonstelling per locatie verandert. Art on Display, een geabstraheerde karakter van de reconstructies. Hoewel uit Fondazione Franco Albini, foto A. Villani & Figli coproductie van het Gulbenkian Museum in Lissabon en de opstelling een cirkelvormig parcours is af te leiden – van Het Nieuwe Instituut in Rotterdam, geconcipieerd door de Smithsons naar Albini en Bo Bardi en vervolgens naar Penelope Curtis en Dirk van den Heuvel, is een voorbeeld Scarpa en Van Eyck – zal de bezoeker eerder vrij ronddwa- van een dergelijke transformatie. Het project onderzoekt len. Beider aanpak leidt tot een aanzienlijk ander resultaat, hoe presentatie en vormgeving het kijken naar kunst stu- en een andere ervaring van hoe vormgeving het kijken ren, aan de hand van reconstructies uit de ontwerppraktijk naar kunst beïnvloedt. De onderzoeksvraag naar de wissel- van vijf architecten uit de periode 1949-1969. In Lissabon werking tussen architectuur en kunstwerk blijkt eveneens werd met de expositie in 2019 het vijftigjarig bestaan van te gelden voor de wijze waarop de tentoonstelling de inter- het Calouste Gulbenkian Museum gevierd. Directrice pretatie stuurt. Penelope Curtis koos ervoor om het ontwerp van de exposi- Bij de herinrichting van Palazzo Bianco werkten Albini tieruimtes centraal te stellen, samen met de onderbelichte en Helg nauw samen met directrice Caterina Marcenaro. ontstaansgeschiedenis van het gebouw. De verhuizing naar Om volgestouwde zalen zoals in de negentiende eeuw te Rotterdam, waar een vergelijkbare connectie met de eigen vermijden, werd een strenge selectie gemaakt. De objecten architectuur ontbreekt, wordt door Het Nieuwe Instituut die overbleven, werden zoveel mogelijk los van de architec- als een ‘next stage’ betiteld. Hier past de tentoonstelling in tuur van het oude paleis gepresenteerd. Stijlkamerelementen een langere reeks die via 1:1-modellen de kwaliteiten van en namaaklijsten werden verwijderd en in plaats van het het interieurontwerp onderzoekt, met inbegrip van ten- vaste zaalmeubilair kwamen de door Albini ontworpen ver- toonstellingsmodellen. De casussen zijn dezelfde en de pre- plaatsbare Tripolina-vouwstoelen. Alles aan de inrichting Art on display 1949-69 sentaties omvatten ook in Rotterdam werken uit de collectie suggereert veranderlijkheid: het geprononceerde ophang Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, 2020-2021, foto Johannes Schwartz van het Gulbenkian Museum. systeem, de beweegbare armaturen en de vrij in de ruimte In de catalogus gaat Curtis in op de ontwikkeling van de staande dragers voor schilderijen. Losgemaakt uit historise- museumplannen, vanaf het onderbrengen van de collectie rende kaders en reconstructies, zou kunst in het nu komen in een stichting in 1956 tot aan de opening van het muse- te staan, in verbinding met de beschouwer. Afgaand op de um in 1969. Maria José de Mendonça, als tijdelijk conser- foto’s is het Albergaria beter gelukt om recht te doen aan vator bij de Stichting gedetacheerd, formuleerde als eerste deze principes. Zonder letterlijk te worden, evoceert zij met de voorwaarden voor het museum. In plaats van monu- een compositie van losse elementen de flexibiliteit van het mentaal en imponerend diende het humaan te worden, origineel. Mooi gevonden is de positionering van de schilde- zonder een dwingende opeenvolging van zalen, met zones rijen op een los scherm voor de vensters, als toespeling op de om uit te rusten en met vensters naar het park. Haar opzet scheiding die Albini en Helg aanbrachten tussen de archi- kreeg vorm in dialoog met adviseurs, in het bijzonder de tectuur en de objecten. Bij Taillieu is dit scherm door zijn Franse museoloog Georges Henri Rivière en de Italiaanse positie en horizontale proporties van betekenis veranderd. architect Franco Albini en zijn compagnon Franca Helg. Het is ‘wand’ geworden, waardoor dezelfde stukken opeens Dat de keus op Albini viel is niet verwonderlijk, gezien zijn in een soort kamertje terecht zijn gekomen. productieve carrière als ontwerper van (industrie)tentoon- Scarpa komt er in Taillieus aanpak beduidend slechter stellingen en museuminrichtingen. Curtis maakt aanneme- vanaf en dat ligt niet alleen aan de uithoek waarin deze lijk dat het definitieve ontwerp van het museum van Albini reconstructie terecht is gekomen. Van alle casussen blijkt de en Helg is. Daar wijzen tal van overeenkomsten met hun intentie van Scarpa door de schijnbare eenvoud het moei- Italiaanse projecten op, met name de zorgvuldige wijze lijkste te treffen. Vertrekkend vanuit de analyse van ieder Art on display 1949-69 waarop de zalen, de sokkels en de vitrines zijn geproportio- kunstwerk, bepaalde Scarpa de positie ervan, niet alleen in Calouste Gulbenkian Museum, Lissabon, 2019-2020, foto Pedro Pina neerd in functie van de objecten. relatie tot wanden en vensters, maar ook afgestemd op Voor Art on Display werd een aantal museuminrichtingen andere werken in de ruimte en de positie van de toeschou- uit de periode 1949-1969 van tijdgenoten gereconstrueerd. wer. Om te benadrukken dat we onder eigentijdse condities le muren met apsisvormige uitstulpingen ontstonden stra- Behalve door affiniteiten tussen de architecten lijkt de keuze naar niet meer dan fragmenten uit het verleden kijken, ont- ten en pleintjes, waar de bezoeker slalommend en dicht vooral bepaald door het onderzoeksprofiel van de samenstel- wierp hij voor schilderijen losstaande ezels en voor sculptu- langs de sculpturen een weg moest vinden. Dit effect is lers. Uit de Italiaanse ontwerppraktijk viel de keuze op het ren moderne sokkels die soms bijna brutalistisch aandoen. moeilijk voor te stellen doordat Taillieu slechts een segment Palazzo Bianco in Genua waarmee Albini/Helg naam maak- Albergaria maakte een vertaling van een kabinetje uit reproduceerde, ook al biedt de grote zaal ruimte voor meer. ten, en op Museo Correr in Venetië, een museuminrichting Museo Correr door haaks op elkaar staande wanden net als Het contrasteert met de situatie in Lissabon, waar een groot van generatiegenoot Carlo Scarpa. Een andere lijn voert Scarpa met donkere houten latten te omkaderen. In maat deel van het paviljoen in de museumtuin werd nagebouwd, naar Brazilië, naar de collectieopstelling in het MASP in Sao en materiaal sloten ze aan bij het Gulbenkiangebouw. Met inclusief plateau en overkapping. Terwijl de muren en de Paulo van Lina Bo Bardi. Uit het oeuvre van Aldo van Eyck, de afgewogen positionering van een schilderij op de ene sokkels daar in dezelfde betonblokken uitgevoerd waren als een groot bewonderaar van Bo Bardi, werden de inrichtin- wand ten opzichte van twee ezels voor de andere wand, wist het origineel, gebruikt Taillieu spaanplaat. Bezwaarlijk is gen van de Cobra-tentoonstellingen in het Stedelijk Museum zij het uitgepuurde karakter van Scarpa’s composities goed niet zozeer deze materiaalomzetting – in lijn met het conen in het Palais des Beaux-Arts in Luik geselecteerd, evenals te vangen. Taillieu vertaalt deze ruimte naar een gedemate- cept – als wel de constructie van elkaar overlappende verti- zijn paviljoen voor Sonsbeek 1966. Alison en Peter Smithson, rialiseerde schotjesarchitectuur die door de brede verticale cale spaanplaten, die Van Eycks gebogen wanden een bijna net als Van Eyck leden van Team 10, waren vertegenwoor- en horizontale vurenhouten latten een onrustige ritmiek gotisch accent geven. digd met Painting & Sculpture of a Decade 54-64 in de Tate krijgt en een ongelukkige relatie aangaat met de objecten. De eveneens labyrintische opstellingen van Bo Bardi en Gallery. De selectie is niet per se representatief voor wat er in Ook voor Aldo van Eyck blijkt het abstraheren in de Smithsons hebben in Het Nieuwe Instituut grotere, de periode 1949-1969 speelde, maar behoort inmiddels tot Rotterdam problematisch uit te pakken. Van de Cobra- omsloten ruimtes gekregen. Dit roept beter de lichamelijke de museale canon. Op Painting & Sculpture of a Decade na, is inrichting uit 1949 zijn de plateaus als typerend gekozen. ervaring van de originelen op. Bo Bardi ontwierp in 1968 de keuze niet bijzonder verrassend. In het Stedelijk Museum was de plaats afgestemd op de de collectieopstelling in het door haar gebouwde MASP. Een lezing van Reesa Greenberg uit 2009, gepubliceerd in dynamische verstrooiing van de werken over de wanden. Door alle werken los van de wanden en met gelijke tussenaf- Tate Papers, biedt een uitgangspunt voor reflectie op dit soort Vloer en wanden vormden een compositorisch geheel. Door standen op transparante glazen ezels te plaatsen, saboteer- ‘remembering exhibitions’. Geïntrigeerd door de populari- dit in te dikken tot één plateau met één werk op de wand in de ze iedere kunsthistorische chronologie of hiërarchie. De teit van het genre onderscheidt zij ‘memory structures’ die een kleine hoge vierkante ruimte stolt iedere dynamiek. Het bezoeker zoekt, dicht op de individuele kunstwerken, kris- voor de reconstructie van tentoonstellingen ingezet wor- paviljoen van Van Eyck voor Sonsbeek 1966 stak als een kras een route door dit veld en vindt informatie op de ach- den. Langs een schaal van realistisch naar abstract zijn dat stedelijk doolhof scherp af tegen de natuur. Tussen parallel- terkant van de ezels. Taillieu benaderde dit effect door via

Independent publisher of books on art, architecture, visual culture, design, Jap Sam Books philosophy and theory. www.japsambooks.nl Here for the Weekend: Braco Dimitrijevic 10.1.2021 – 17.1.2021 Geldropseweg 84a Rebecca Niculae 12.2.2021 – 14.2.2021 5611SK • Eindhoven Lidewij Sloot 23.4.2021 – 25.4.2021 www.lxhxb.com [email protected] do–za 13–18u Peter Liversidge / Kees Goudzwaard

Erik Odijk. The Academy of the Sublime | Rolando Vázquez Vistas of Modernity. Decolonial Aesthesis and the End of the en op afspraak 28.2.2021 – 10.4.2021 Contemporary [Mondriaan Fund Essay 14] | Friedrich von Borries The World as Project. A Political Theory of Design | Maurice Bogaert The Walter Benjamin and Albert S. Project De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 36

GALERIE ONRUST GALERIE VAN GELDER 30/01–06/03 14/02–28/03 LE CORPS DE LA COULEUR Opening: 14/02, 17:00–19:00 Robert Zandvliet TILE PAINTING Planciusstraat 9 A Kimball Gunnar Holth 020.627.74.19 De tentoonstelling is vanaf di–za: 13:00–17:30 30 januari op afspraak te www.galerievangelder.com bezoeken. Kijk voor actuele For actual opening hours due informatie over het bezoeken to the covid situation please van de tentoonstelling contact the gallery op onze website. Planciusstraat 7 020.420.22.19 GALERIE RON MANDOS www.galerieonrust.nl 11/02–20/02 ART ROTTERDAM (PART #1) Bouke de Vries, Jacco Olivier, Renato Nicolodi, SLEWE Koen van den Broek, Renie Spoelstra and Maarten Baas t/m 27/02 27/02–03/04 SELECTED WORKS SOLO EXHIBITION Jan Roeland Esiri Erheriene-Essi GROUP EXHIBITION 6/03–03/04 Wonder Buhle MBambo & VARIOUS THOUGHTS Kerkstraat 105 A Prinsengracht 282 Eniwaye Oluwayesi +31(0)20.320.70.36 Michael Jacklin 020.625.72.14 woe–za: 13:00–18:00 curated by Azu Nwagbogu woe–zat: 12:00–18:00 www.slewe.nl zo: 12:00–17:00 www.ronmandos.nl EENWERK t/m 17/04 THE MERCHANT HOUSE t/m 28/03 NATURE MORTE Samengesteld door Marsha Plotnitsky Klaas Gubbels DE ONMISBARE ERVARING VAN KUNST Herengracht 254 24/04–03/07 André de Jong, Pino Pinelli, André Stempfel, 020.845.59.55 BEYOND LANDSCAPE Mary Sue, Elsa Tomkowiak vr: 12:00–19:30 (en op afspraak) Charlotte Caspers Koninginneweg 176 www.merchanthouse.nl i.v.m. covid kunnen data veranderen 062.299.87.72 Raadpleeg de WEBSITE don–zat: 13:00–18:00 (en op afspraak) www.eenwerk.nl ANDRIESSE EYCK GALERIE t/m 06/03 GUEST MATTRESS Emmeline de Mooij Leliegracht 47 t/m 06/03 +31(0)20.623.62.37 Antonietta Peeters do–za: 13:00–18:00 (en op afspraak) www.andriesse-eyck.com De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 37 een spiegelwand de vijftien ezels (met op slechts zeven ervan schilderijen) tot een veelvoud te vermenigvuldigen. Met drie compartimenten uit Painting & Sculpture of a Decade ontstaat eveneens een goede indruk van het ontwerp van de Smithsons. Om de kunst af te zonderen van de immens grote Duveen Gallery plaatsten zij meanderende witte schotten. Zelf noemden ze het een ‘milky way’, maar door de critici werd het vergeleken met een ‘doolhof’, onover- zichtelijk door hoekige wanden en nauwe doorgangen. Ook al zijn we intussen aan wildere inrichtingen gewend, voor- stelbaar wordt hoe deze expositie het kijken ontregelde in een lijfelijke confrontatie met vaak grote schilderijen. Voor Curtis diende de terugblik in Art on Display om de positie van het Gulbenkian Museum scherper te bepalen. De historische voorbeelden gingen daar een directe relatie aan met de bestaande inrichting. Getuige de gesprekken bij de opening in Rotterdam (online te raadplegen) ziet Het Nieuwe Instituut de tweede etappe als een verkenning van modellen voor het museum van vandaag en morgen. Deze conceptuele insteek legitimeert de vormgeving, het best te beschouwen als een enigszins uit de bocht gevlogen experiment. Als het meta-museum dat het wil zijn, staat Het Nieuwe Instituut echter nogal op afstand van de kunstpre- sentatie, wat het project abstract maakt. Zou een conservator met het oog op het hedendaagse massale museumbezoek ingenomen zijn met een kwetsbare opstelling als van Bo Bardi, of toestemming geven voor het hanteren van Albini’s wandbeugels? Tekeningen en grafiek vragen erom van dichtbij bekeken te worden, wat bij de plateaus van Van Eyck alleen kan als je door de knieën gaat. Dus hoe bruik- baar is dit ontwerp? Zijn paviljoen is bovendien alleen geschikt voor kleine sculpturen, tegen de buitenlucht bestand. En hoe mooi ook op het object afgestemd, Scarpa’s inrichtingen zijn praktisch onveranderbaar, wat botst met de wens om collectieopstellingen telkens te vernieuwen. Intussen worden de modellen in Art on Display wel degelijk geëvalueerd. In de toelichtingen lijken de categorieën ‘auratisch’ en ‘contemplatief’ (voor Scarpa en Albini) tegenover ‘experimenteel’ en ‘totaalervaring’ (voor Bo Bardi, de Smithsons en Van Eyck) niet vrij van een waarde- oordeel. Het isolatieprincipe van Scarpa als ‘auratisch’ bestempelen zegt vooral iets over hedendaagse preoccupa- ties. De labyrintische oplossingen mogen op veel meer sym- pathie van de samenstellers rekenen. Tekenend is dat Painting & Sculpture in Rotterdam vooraan staat en dat de inrichting op een lijn wordt geplaatst met de ruimte van Stedelijk Base, ontworpen door Rem Koolhaas als alternatief voor de white cube. Het ontwerp van de Smithsons was echter geen generieke oplossing, maar afgestemd op de kunst van dat moment. Design! Muller Van Severen Het bezwaar van een dergelijk binair model is dat het de Villa Cavrois, Croix, 2020, foto’s Fien Muller posities van de architecten versimpelt en weinig recht doet aan de historische condities van de ontwerpen. Opmerkelijk is dat alle casussen in nauwe samenwerking tussen de archi- neergezet maar ook gematerialiseerd. Het resulteert in drie- leen platen passen, als tafelblad of als legplank. Het is een tect en de opdrachtgever tot stand kwamen. De opvattingen dimensionale vormen die zich ophouden in een interieur constructiewijze die toelaat om meubels eenvoudig uit te van de museumdirecteuren of curatoren blijven echter bui- zonder het te bezetten, te domineren of in beslag te nemen. breiden en combinaties toe te laten, zoals de lamp boven de ten beschouwing, evenals de vraag voor welke objecten de Het wonen zelf wordt er tijdelijk door, veranderlijk en tafel, of zoals een vel leder dat, opgehangen in het frame vlak presentaties werden ontworpen. Daardoor verengt het pro- mobiel – letterlijk, want de stukken van Muller Van Severen naast een kast, een fauteuil wordt. Het doet een beetje den- ject zich tot louter vormgevingskwesties. Fieke Konijn lijk je moeiteloos in je eentje te kunnen verplaatsen. Er zijn ken aan het Duitse speelgoedmerk Quadro, dat in 1979 werd bovendien weinig interieurs te bedenken, weinig vormen ontwikkeld als een modulair systeem om huisjes, speeltui- p Art on Display liep van 8 november 2019 tot 2 maart van architectuur, waarin deze meubels niet zouden passen. gen of rolwagens in elkaar te knutselen, met dat verschil dat 2020 in Calouste Gulbenkian Museum, Av. de Berna 45A, Dat kan tot vrijblijvendheid leiden, of zelfs tot onverschillig- de meubels van Muller Van Severen niet aanpasbaar zijn. Uit Lissabon; tot 7 maart in Het Nieuwe Instituut, Museumpark heid, maar dan in de meer positieve zin, als de afwezigheid 2016 dateren een aantal doorzichtige terrasstoelen in roest- 25, Rotterdam. van elke verplichting, of als een vorm van kalme – en kal- vrij staal, als uit verstevigd kippengaas gemaakte schans- merende – onverstoorbaarheid. In een stilaan volgebouwde korven die, licht gebogen, tot zitten of liggen uitnodigen. De wereld is wonen steeds minder een zaak van (nieuwe) archi- recentste reeks is gemaakt uit aluminium holle buizen, die Design! Muller Van Severen. Villa Cavrois, gebouwd tus- tectuur die voor de eeuwigheid is neergezet, zo lijken deze aan elkaar zijn gezet om kastenwanden te vormen of het sen 1929 en 1932 in Croix, net over de Belgische grens, is meubels te suggereren; wie het geluk en de middelen heeft bovenvlak van een zitbank. Ter gelegenheid van de tentoon- een huis voor een gezin met zeven kinderen en personeel – om het goede leven te exploreren, kan op een plek neerstrij- stelling in Croix werd ook een sofa cavrois ontworpen, met een kolossaal stuk architectuur van Robert Mallet-Stevens ken, zoals een vogel, niet zozeer om een nest te beginnen, een messing onderstel – een chaise longue voor twee perso- (1886-1945), met bijna tweeduizend vierkante meter maar eerder om een zonnebad te nemen, of om langdurig nen met een lang deel en, loodrecht erop, een korter deel, bewoonbare oppervlakte. Als modernistisch kasteel is het en geconcentreerd om je heen te kijken. zodat voeten kunnen rusten op een schoot. In al deze meu- een oxymoron: een langwerpige aaneenschakeling van eer- In een kleine gids, een in acht gevouwen poster, werd het bels leeft het project van het moderne design voort – beschei- der traditionele ruimtes, zo overdadig dat zowel de sociale werk gepresenteerd aan de hand van zeven heel algemene dener en exclusiever tegelijkertijd, met oog voor de kenmer- als de meeste formele aspiraties van de avant-garde uit het woorden: duo, inspiraties, proces, kleuren, materialen, idee ken en de gevoeligheden van materialen, niet zozeer met de begin van de twintigste eeuw verdrukt worden, of zich nog en functionaliteit – een zevendeling die in de tentoonstel- ambitie om de maatschappij te veranderen, als wel om slechts als in een theatrale parodie manifesteren. De villa ling zelf niet werd aangehouden. Ook de titel, Design!, ver- aspecten en mogelijkheden van het wonen tot uitdrukking werd bewoond tot 1986, en kwam in handen van een vast- ried dat het om een eenmalige gebeurtenis ging in de con- te brengen. Christophe Van Gerrewey goedmaatschappij die het omliggende park wou verkavelen text van dit historische huis, zo uitzonderlijk dat een en het geklasseerde huis liet verkommeren in de hoop dat simpele aankondiging van het genre leek te volstaan. Toch p Design! Muller Van Severen liep van 16 juni tot 31 oktober het vanzelf zou verdwijnen. In 2001 kocht de Franse staat zijn het categorieën die bij dit jonge oeuvre passen, dat com- 2020 in Villa Cavrois, 60 Avenue du Président John Fitzgerald de ruïne en eind 2008 werd het beheer toevertrouwd aan plexloos banaal, of eerder basaal durft te zijn. Dit is geen Kennedy, Croix. het Centre des monuments nationaux. Na twaalf jaar reno- design dat zich wil meten met de traditie of dat zich opwerpt vatie ging de villa open voor het publiek in 2015, in nage- als statussymbool, hoezeer het dat onvermijdelijk ook altijd noeg originele staat hersteld. blijft. Weinig respectvol valt het te omschrijven als design for Omdat het vlakbij gelegen Rijsel in 2020 een jaar lang de dummies of voor dilettanten, en Fien Muller (1978) en Publicaties titel van ‘wereldhoofdstad van het design’ mocht dragen – Hannes Van Severen (1979) hebben inderdaad een ander een eer die in 2018 aan Mexico City te beurt viel, terwijl professioneel verleden: Muller werkte als fotograaf en Van Lumumba in the Arts. In september vorig jaar verscheen voor 2022 Valencia is geselecteerd – was er in en rond de Severen als beeldhouwer. Dat hij de zoon is van Maarten in de pers het bericht dat het Belgische gerecht een in beslag villa Cavrois, van juni tot november, werk te zien van het Van Severen (1956-2005), en dat zij diens werk meermaals genomen tand van Patrice Lumumba (1925-1961) aan de Belgische duo Muller Van Severen. Het is niet gebruikelijk, fotografeerde, is wat hen met de wereld van het design ver- familie zou teruggeven. De laatste beelden van de democra- en allesbehalve evident, dat de woning van Mallet-Stevens bond. In 2011 werd Muller uitgenodigd om werk te tonen tisch verkozen Congolese premier in het pas onafhankelijke het decor vormt voor tentoonstellingen, maar in dit geval in galerie valerie_traan in Antwerpen. Omdat de galerie Congo dateren van december 1960. Hij is door Mobutu’s werkte het: de eenvoudige, probleemloze en lichte meubels meestal duotentoonstellingen organiseert, inviteerde zij op troepen in zijn vlucht uit Leopoldstad onderschept en wordt van Muller Van Severen waren te gast in de luxueuze, vaak haar beurt Van Severen. Ze besloten enkele meubels die ze ten overstaan van de internationale pers mishandeld en zwaar aangezette interieurs en op de ruim bemeten terras- voor hun eigen woning hadden gemaakt – zoals een tafel vernederd. De foto’s spiegelen de donkerste zijde van wes- sen. Samen functioneerden fauteuils, stoelen, kasten, een waarvan één poot boven het blad doorloopt en uitloopt in ters imperialisme en Afrikaanse etnische rivaliteit. Iets spiegel of een tapijt als een tijdelijke correctie op – of als een een boog met een lamp, als een straatlantaarn – als vertrek- meer dan een maand later worden Lumumba, minister actualisering van – het monumentaal-moderne en burger- punt te nemen voor een reeks. De tentoonstelling was een Maurice Mpolo en vice-senaatsvoorzitter Joseph Okito na lijke woonideaal van de villa Cavrois, bijna honderd jaar zodanig succes dat Muller en Van Severen zich sindsdien zware folteringen vermoord. Dankzij het werk van Ludo De later. Die tijdelijkheid kan op twee manieren begrepen wor- met niets anders meer bezighouden. Witte is het sinds twee decennia duidelijk dat België een studen: niet alleen verdwenen de meubels na afloop van de ten- In Villa Cavrois werd dus werk van de afgelopen negen rende rol heeft gespeeld in deze politieke moorden. Het was toonstelling, ze hebben zelf iets momentaans, als schetsen, jaar verzameld. Bij de oudste reeksen is het basismateriaal politiecommissaris Gerard Soete die in opdracht de licha- of als contouren of indrukken van meubels, die als met de zwartgelakt of met bijenwas behandeld staal, waarmee men in stukken hakte en in zuur oploste – en van Lumumba striptekentechniek van de klare lijn niet alleen worden orthogonale frames worden geproduceerd waarin polyethy- enkele vingerkootjes en tanden bewaarde. De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 38

GALERIE MAURITS VAN DE LAAR Herderstraat 6 +31 (0)70/364.01.51 wo–za 12:00–18:00 Laatste zondag vd maand 13:00–17:00 www.mauritsvandelaar.nl SUITE Romy Muijrers, Paul van der Eerden Gezamenlijke tekeningen t/m 28/02 Nour-Eddine Jarram SOLO: schilderijen, werk op papier 07/03–04/04

PARTS PROJECT Toussaintkade 49 +31 (0)62/890.06.91 do–za 12:00–17:00 zo 13:00–17:00 www.partsproject.nl PP-17 The community of the painted Jos van Merendonk met een groep nieuwe werken t/m 28/02

WEST DEN HAAG Location: Former American Embassy Lange Voorhout 102 wo–zo 12:00–18:00 www.westdenhaag.nl Tote Räume Gregor Schneider t/m 07/03 A Variable Number Of Things Cesare Pietroiusti t/m 22/02 Brutalist Marcel Breuer Agnes Mezosi t/m 28/03 Alphabetum VII Writing Writing t/m 07/03 Haraway and The Arts Circles: Reading and discussion group convened by Baruch Gottlieb 28/02 & 28/03 Deep Sustainability Winter School With Simone Aughterlony, Emmanuel Ferrand, Gavin Mendel-Gleason, Magdalena Gorska and Luiz Cesar Marques Filho 01/03–06/03

STROOM DEN HAAG Hogewal 1–9 +31 (0)70/365.89.85 wo–zo 12:00–17:00 www.stroom.nl US: Transformations Een nieuwe editie van Uncertainty Seminars. 20/02 Ling Zhi Helicopters Huang Yong Ping Iconische kunstwerk van Huang Yong Ping in stadsdeel Leidschenveen-Ypenburg. De Beeldengalerij De Raad van Kinderen heeft een verfrissende nieuwe opstelling gemaakt van De Beeldengalerij in de binnenstad van Den Haag.

GALERIE RAMAKERS Toussaintkade 51 +31(0)70/363.43.08 do–za 12:00–17.00 zo 13:00–17:00 www.galerieramakers.nl A sign of things to come Met o.a. Joncquil, Eelco Brand, Sjoerd Buisman, Ien Lucas, Klaus Baumgärtner, Ton van Kints, Willy De Sauter, Marian Bijlenga t/m 31/01 What’s on Ton van Kints recent werk André Kruysen recente sculpturen 14/02–20/03 De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 39

Lumumba in the Arts, samengesteld door Matthias De Groof, realiseren – heeft het maken van tekeningen in vele geval- handelt over de representatie van Patrice Lumumba, niet len het denken of het reflecteren vervangen, en dus ook het enkel in de kunst, maar in de (visuele) cultuur in het alge- opstellen van een eigen theorie. Door te tekenen – en vooral meen. Na een historisch deel en een ‘Gallery Section’ met door veel te tekenen – ontwikkelen architecten niet alleen uitsluitend beeldmateriaal, volgen hoofdstukken over film, een consistente blik op de wereld, ze bedenken meteen ook theater, fotografie, poëzie, comics, muziek, schilderkunst en manieren om in die wereld in te grijpen. Tekeningen komen de publieke ruimte. De Groof is filmwetenschapper en relatief snel tot stand, ze kunnen in één oogopslag gedeeld -maker, en film krijgt ook veruit de meeste aandacht. en begrepen worden, en ze onderhouden bovendien een Lumumba is vooral na de jaren zestig uitgegroeid tot een schijnbaar onmiddellijke relatie met de werkelijkheid – door iconische figuur, vergelijkbaar met vrijheidsstrijders als Che te imiteren wat bestaat, of door vooruit te wijzen naar wat Guevara en Martin Luther King. De Groof stelt zich tot taak zou kunnen bestaan. om de diverse iconografie in kaart te brengen. Historische Oktober vorig jaar verscheen in de reeks kunstenaarspu- waarheid komt niet op de eerste plaats, meldt hij. Meer nog, blicaties Posture Editions een lijvige verzamelbundel met geschiedschrijving is ingebed in iconografie en kan daarom handgemaakte tekeningen van architect Jan De Vylder, die ‘beschouwd worden als nauw verwant aan kunst’. Deze een decennium lang deel uitmaakte van architecten de opvatting klinkt ook door in een interview met de Congolese vylder vinck taillieu, een samenwerkingsverband dat in historicus Elikia M’Bokolo, die de wetenschappelijke disci- 2019 uiteenviel in een duo (Jan De Vylder en Inge Vinck) en pline geschiedenis enigszins eenzijdig afdoet als een ‘positi- een eenmanspraktijk (Jo Taillieu). Posture Editions bestaat vistisch discours’, waarin ‘de protagonist wordt bevroren in ondertussen ook bijna tien jaar – het boek van De Vylder is een welbepaald historisch moment’. Afrikaanse historici nummer 38 in de reeks – maar het is voor het eerst dat er herkennen volgens M’Bokolo de ware Lumumba juist op werk van een architect wordt gepubliceerd. Dat betekent schilderijen, foto’s of in films. echter niet dat deze tekeningen autonome kunstwerken De eerste bijdrage is een licht herwerkt hoofdstuk uit worden, en De Vylder een artiest. De meer dan driehonderd Isabel De Rezendes doctoraat over visuality in Congo van tekeningen in dit boek kunnen niet anders bekeken worden 1880 tot 1961. Op basis van historische foto’s toont zij aan Sam-Ilus, Les pères de la démocratie et de l’indépendance, 2012 (uitsnede) dan als de creaties van een architect, en dus van iemand die dat Lumumba al vroeg het belang van fotografie begrepen Courtesy Philip Buyck, Lumumba Library de wereld bekijkt – het klinkt negatiever dan het is – als een had en zijn representatie zelfbewust stuurde. Jean haast oneindig grote verzameling opportuniteiten. Omasombo Tshonda, de enige Afrikaanse historicus die De teksten in het boek zijn geschreven door Els Roelandt naast M’Bokolo aan het woord komt, beschrijft aan de hand levensjaren doorbracht in Congo), waarin Milo Rau en door het Zwitserse curatorenduo Fredi Fischli en Niels van getuigenissen en feiten uit de Congolese politieke Lumumba laat vermoorden door koning Boudewijn, beiden Olsen. Hun bijdrage is getiteld ‘Diefstal is zien’: ‘De Vylders geschiedenis hoe de Lumumba-mythe zowel door Mobutu gespeeld door een kind. Dutroux’ vader, leraar in het oosten rusteloze blik’, zo schrijven Fischli en Olsen terecht, ‘volgt als door Laurent en Joseph Kabila politiek werd toegeëigend. van Congo, verneemt het nieuws van de moord via de tele- een dérive die inherent verbonden is met een verlangen om De monumenten ter nagedachtenis tonen hun dubbelzinni- visie, hoewel er van dat medium in 1961 nog geen sprake te maken.’ Dat verlangen vertrekt echter altijd van wat ge verhouding met de vrijheidsstrijder waarbij ze zich met was in het land. reeds bestaat, net zoals de architectuurprojecten waar De hem identificeren en hem tegelijk klein houden. Pedro Schilder Tshibumba Kanda Matulu (1947-1981) wist in Vylder aan meewerkte. Een gebouw is altijd een verbouwing; Monaville wijst op het belang dat Lumumba hechtte aan de de jaren zeventig zijn Lumumba-werken vlot te verkopen en zelfs als de kavel helemaal leeg is, valt er ergens nog wel iets nationale geschiedschrijving en op zijn droom om het cen- had volgens De Groof een belangrijke invloed op de icono- te vinden waar het nieuwe ontwerp aan kan vastgeknoopt trum ervan over te brengen van Brussel naar Kinshasa. grafie (hoewel dit statement niet wordt gestaafd). Zijn werk worden. Het is niet meer dan consequent dat De Vylder Volgens Monaville kan die droom niet uitkomen omdat de past in een groter project dat de koloniale geschiedenis uit- tekeningen maakt in cahiers met ruitjespapier. In onze koloniale geschiedenis een gedeelde geschiedenis is. Aan de beeldt en wordt gerekend tot de peinture populaire: meestal overvolle en volgebouwde wereld is het lege blad een roman- hand van Congo fantomen (1997) van de Nederlandse kun- autodidactische schilders die dagelijkse onderwerpen ver- tische illusie; in alles wat we doen, denken, verlangen of stenaar Tom Küsters, een compilatie van 120 eenvormige beelden in een realistische stijl, met zowel traditionele als tekenen, schemert een culturele achtergrond door, als een portretfoto’s van personen die in het drama een rol speelden, reclame- en striptechnieken, vaak met tekstuele elementen. haarfijn licht raster dat je vaker wel dan niet vergeet. brengt Monaville ter sprake hoe archieven door machtsver- Achttien schilderijen van Matulu zijn opgenomen, geflan- De Vylder schetst snel, gejaagd zelfs, met vaak wilde stre- houdingen bepaald zijn: in de koloniale fotoarchieven wor- keerd door excerpten uit interviews die de Duitse antropo- pen – langer dan een tiental minuten is er waarschijnlijk den enkel Belgische politici met naam en functie benoemd. loog (!) Johannes Fabian in 1973-74 met de kunstenaar niet aan een tekening gewerkt. Hij gebruikt balpennen Literatuurwetenschapper Christopher L. Miller ziet het hield. Jammer genoeg ontbreekt elke contextualisering. (rood, zwart, groen en blauw) of kleurpotloden, en in som- (Afrikaanse en katholieke) verlangen om Lumumba heilig Luc Tuymans en Marlene Dumas thematiseren hoe cir- mige gevallen beide. De selectie, gemaakt door Nikolaas te verklaren als een letterlijke vertaling van de wijdverbrei- culerende beelden onze realiteit en ons denken bepalen. Demoen en Katrien Daemers van Posture, is gevarieerd. de politieke metafoor van het martelaarschap. Hij verwijt Tuymans tracht, in het dubbelinterview dat De Groof met Soms gaat het om perspectiefschetsen of plannen die zo in Raoul Peck dat hij de eerste minister in zijn fictiefilm hen houdt, het onderscheid tussen propaganda en artistie- een projectbundel passen, en die door De Vylder in een Lumumba (2000) van elke schuld zuivert voor de massa- ke representatie te verduidelijken. Het had een interessant legende bij elke tekening achteraan in het boek ook met een moord in Kasai in 1960, terwijl die het gevolg was van perspectief kunnen zijn voor het gehele boek. Lumumba ontwerp verbonden worden. In andere gevallen zijn de teke- Lumumba’s streven naar een centralistische unitaire staat. dankte bij leven zijn populariteit niet in geringe mate aan de ningen abstracter: groene dikke lijnen, bijvoorbeeld, als een In een strakke analyse van Jean-Paul Sartre’s voorwoord transistorradio en de eerste onafhankelijke Congolese tijd- massa wanordelijk gerangschikte, rechtopstaande lucifers van La pensée politique de Patrice Lumumba (1964) en de the- schriften (waarvan vele covers zijn opgenomen). Eerder dan – ‘Het loutere tekenen. Altijd maar dat loutere tekenen’, atertekst Une saison au Congo (1967) van Aimé Césaire, kunstwerken zijn het de massamedia die iconen produce- aldus de toelichting – maar ook in dit geval kan er iets in traceert Miller een martelaarsdiscours waarin transfigura- ren. In de caleidoscopische nevenstelling die het boek herkend worden, zoals een stug heidelandschap, of een tie en transsubstantiatie constitutief zijn, en het bijkomen- bepaalt, is echter weinig ruimte voor deze vraagstukken. hoeveelheid bouwmateriaal die op verwerking wacht. de geweld wordt veronachtzaamd. Gerard Soete moet beseft hebben dat Lumumba een iconi- In maart vorig jaar verscheen er nog een ander boek met De bijdragen in het eerste deel tonen dat kunst en sche figuur was toen hij de tanden als reliek bewaarde, zo tekeningen die De Vylder maakte samen met Inge Vinck: geschiedschrijving complementair kunnen zijn, dat de kun- stelt Tuymans langs zijn neus weg. Op de Leopoldville-foto’s Verveling / Verveeling / Vervelling. Het gaat om het eerste stenaar een documentaire strategie kan hanteren die min ondergaat Lumumba onverstoorbaar de mishandeling. Na nummer van Gallery Magazine, een initiatief van Jonathan of meer samenvalt met de methode van de historicus, maar zijn executie werd de angst die er heerste bij zijn tegenstan- Robert Maj en Johannes Ströhmenger Berry. Het boek bij vooral ook dat ze vaak op gespannen voet staan. Als om die ders voor het ontstaan van een Lumumba-verering, en voor Posture Editions heeft nog iets weg van een half ironische, pijn weg te masseren, mag M’Bokolo het ‘historische’ deel een verdere destabilisering van het land – de angst voor het half frenetieke pastiche van het klassieke schetsboek van afsluiten met een pleidooi voor de kracht van de verbeelding ‘spook Lumumba’ – als het ware afgeleid naar een fetisj. Het een gevierd groots architect (genre Álvaro Siza, Frank die ons dichter bij de ware Lumumba moet brengen. Het is waarschijnlijk al te menselijk om te geloven dat Lumumba Gehry of Le Corbusier), maar deze publicatie is erg onge- verzamelde materiaal en de diversiteit in de iconografie van een bovenmenselijke verschijning was. Dirk Mertens woon en raar. De tekeningen zijn namelijk noch met de Lumumba in het tweede gedeelte zijn overrompelend. De hand gemaakt, noch met de gebruikelijke computerpro- Groof gebruikt in zijn bijdrage de term ‘drijvende beteke- p Matthias De Groof (red.), Lumumba in the Arts, Leuven, gramma’s die architecten hanteren, zoals AutoCAD, naar’ en bespreekt kort de films Come Back, Lumumba Leuven University Press, 2020, ISBN 9789462701748. SketchUp of ArchiCAD. De Vylder en Vinck tekenen, wan- (1992) en De Noorderlingen (1992) om aan te tonen dat het neer ze geen potlood bij de hand hebben maar wel een com- icoon ingevuld kan worden zoals het de kunstenaar belieft, puter, met Microsoft Excel, een programma voor rekenbla- los van de betekenis van de historische figuur. Een ander Jan De Vylder en Inge Vinck. Omdat architecten vaak den, gebaseerd op een raster, dat in 1985 op de markt werd goed voorbeeld is het toneelstuk Five Easy Pieces (2016) niet veel tijd meer hebben om te schrijven (of te lezen) – ze gebracht. Uiteraard is dat een vorm van oneigenlijk gebruik, over kindermoordenaar Marc Dutroux (die zijn eerste vier moeten vooral projecten in de wacht slepen en gebouwen en hoewel dat altijd iets romantisch of wereldvreemds heeft,

We hope to be Anu Vahtra open with the following The Space Conductors Are part. 5 projects: Among Us

Please check our website P/////AKTPOOL for updates David Grønlykke part. 3 / 3 www.pakt.nu

11. Feb. — 14. Mar. 2020 Thu – Sun, 14 – 18 hrs Zeeburgerpad 53, 1019 AB Amsterdam De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 40 Hedendaagse kunst regio Gent Gent Galerie S.M.A.K. Kunsthal Hopstreet Bruthaus Jan Hoetplein 1 09 323 60 01 di–vr 09:30–17:30 za–zo 10:00–18:00 S & H smak.be Gent Gallery Gallery Lange Steenstraat 14 Museumlaan 16 Molenstraat 84 Drawing in Lockdown / za-zo 11:00–18:00 0496 54 44 54 0473 63 69 63 De Buck en tijdens events of op afspraak za-zo 14:00–18:00 za–zo 14:00–18:00 Zuidstationstraat 25 09 225 10 81 S.M.A.K. Moves www.kunsthal.gent www.hopstreet.be [email protected] wo– za, 15:00–18:00 en op afspraak t/m 02/05 [email protected] 0473 63 69 63 Gesloten: zondag en feestdagen / Headlines www.bruthausgallery.be Herfstvakantie 18/10–18/11 A Short Long History Exhibition Programmme: Jan Van Munster www.galeriedebuck.be Anna Boghiguian Newspace: www.siegfrieddebuck.be Wishbone t/m 27/02/21 t/m 02/05 Bram De Jonghe Het tweede deel van Headlines Le Peuple D'abord Suspicious meetings 29/01–14/03 loopt simultaan in de galerie William Ludwig Lutgens Uit de Collectie: Museum te Brussel. Johan Clarysse for a Small City / Rebuild by Uitgesteld naar maart 2021 As Sirens Rise and Fall Frontspace: wegens de lockdown Richard Venlet Aline Bouvy Terra e Accacio t/m 21/02 29/01–14/03 Steven Antonio Manes Fotokabinet: W. Vynck Deinze Uitgesteld naar maart 2021 Uit de Collectie | PREDELLA (Curator: Showcase: wegens de lockdown Panamarenko (werken op Bloemen en Bladt) Partir dans la nuit papier) Emma Van Den Broeck & Installatie met sculpturen t/m 07/02 Les Monseigneurs van Edith Ronse / werk van Mark Grootes Galerie Artist in Residence 29/01–09/05 Extra Muros 1: Philippe Tonnard Claessens Canvas 22/11–31/12 Adam Leech D’Apostrof Endless Exhibition – Pastoriestraat 59 0494 53 45 66 Partir dans la nuit Januari-februari t/m 30/01/2022 permanently on view: Olivier vr–zo 15:00–18:00 en na afspraak Enkel op afspraak www.dapostrof.be Les Monseigneurs Broodthaerskabinet Goethals, Rudi Guedj, Jesse Opening: 06/03, 16:00 Hedendaagse juwelen Permanent Jones, Prem Krishnamurthy, Jeroen Boute / 07/03–18/04 en objecten van De Vrienden v/h S.M.A.K. Egon Van Herreweghe & Mohammed Alani Extra Muros 2 - DISKUS Siegfried De Buck Thomas Min, Charlotte Bert Drieghe / Permanent tonen: Anna Zacharoff | i.s.m. Bruthausgallery Entrée Stuby, Joëlle Tuerlinckx & Mohammed Alani Shift & Drift 30/01–28/03 Steve Van den Bosch Opening 07/03, 15:00–18:00 07/03–28/03 Nathalie Vanheule Le Musée et Son Double | Development programme: Joëlle Dubois Kristof Presentatie maquette Cairography Collective Alice Vanderschoot 01/02–21/02 Adham Hafez, Ismail Fayed, Opening: 13/03, 15.00–20.00 De Clercq mudel 13/03–25/04 Diepestraat 46 Hello, are we in the show? Myriam Van Imschoot, L. Matthyslaan 3–5 09 381 96 70 9300 Aalst. Open: 13/03–25/04: (comment voir la même autre Tom Engels di–vr 14:00–17:30, za–zo 10:00–12:00 en za–zo 13:00–18:00. 04/03–18/03: 14:00–17:00 gallery 01/02–01/05 do–zo 13:00-18:00 chose) www.mudel.be Tichelrei 82 0474 57 12 91 info: [email protected] vr–zo 14:00–18:00 en op afspraak Denicolai & Provoost What is Work? 0474 4176 05 www.kristofdeclercq.com De schildersklas van Raveel Timelapse Philippine Hoegen, Tracks Antoon De Clerck/ Agnes Oliver Laric Julia Reist & guests Maes/ Danyel Debruyne/ German Stegmaier & 01/02–06/05 Uit de Collectie | Why Juul Claeys/ Roger Raveel/ Otegem Katrin Bremermann Permanently Practising / t/m 21/02 Are You Angry? Recente Richard Simoens/ Raoul activities: aankopen van S.M.A.K. De Keyser The Post Collective, Emilie Opening: 12/03 La Collection et son Double Brout & Maxime Marion, 12/03–06/06 GALERIE KIOSK 13/02–30/05 JaJaJaNeeNeeNee, Saddie Louis Pasteurlaan 2 09 243 36 44 10 A ma–zo 12:00–18:00 Choua Zolderstraat 10a 0495 57 60 31 www.kiosk.art Jan–March za–zo 14:00–18:00 of op afspraak See kunsthal.gent/events Machelen- galerie10a.be x croxhapox croxhapox.org Groepstentoonstelling aan-de-Leie SATORI 23/01–28/03 Raadpleeg de website Sarah Eechaut 27/02–28/03 schède www.croxhapox.org Online presentatie van de Wetteren Roger 12 gescande nummers van het kunstenaarstijdschrift Raveel Kortrijk schède (1974–1975) Loods 12 11/01 – ongoing Koophandelstraat 12 0496 63 93 58 Museum za–zo 14:00–18:00 Gildestraat 2–8 09 381 60 00 For Training Purposes www.loods12.be woe–zo 11:00–17:00, gesloten op ma en di BE PART Performance van CMMC www.rogerraveelmuseum.be Raadpleeg de website (via telefoon) De wordingsjaren: 1941–1960 KORTRIJK www.loods12.be www.bepartexhibitions.be 17/02, tussen 00:01 en 23:59 Roger Raveel Nine to Five t/m 25/07 Dark Uncles Klaas Rommelaere Vijf dagen lang speelt Dennis De page en page, t/m 31/01 Tyfus van 09:00 tot 17:00 Deurle Jacqueline Mesmaeker I.s.m. Texture, Museum over het beste uit zijn platen-, t/m 07/03 Leie en Vlas. Texture, Noordstraat cassettes- en cd-collectie 28, 8500 Kortrijk Zien, denken, schilderen www.bepartexhibitions.be en (podcasts) Museum Een gesprek met www.texturekortrijk.be 22/03–26/03 Roger Raveel Paradise Kortrijk 2021, 28/03–18/07 The magazine for anonymous Dhondt- Triënnale voor actuele kunst art schède (1974–1975) 19/06–24/10 and the “selfless” work of Dhaenens Verschillende binnen- en Alessandro Museumlaan 14 09 330 17 30 buitenlocaties wo–zo, 10:00–17:00 Waregem www.paradisekortrijk.be Lezing door Dirk Pültau www.museumdd.be 19/03, 20:00 Vanaf januari gaat de eerste renovatiefase door SVR- BE PART ARCHITECTS van start, die Westerlaan 17 056 62 94 10 Open op afspraak: di–vr, zo, 13:00 – 17:00 tot het najaar van 2021 zal Tijdslot reserveren duren. Tijdens deze periode via www.bepartexhibitions.be of +32 56 62 94 10 is het museumgebouw www.bepartexhibitions.be gesloten maar staat MDD niet stil. Vanuit Platform 6a Dirk Braeckman, Paul in Otegem werkt het team Kooiker, Gerard P. Fieret, aan extra-muros projecten. Annelies Štrba Opening: 06/03/21 t/m 30/05 De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 41

Jan De Vylder, zonder titel Jan De Vylder, Inge Vinck, zonder titel Wat. Is. Dit., Posture Editions, Gent, 2020 Verveling / Verveeling / Vervelling, Art Paper Editions, Gent, 2020

draait het in dit geval ook uit op niets minder dan een hom- Raymond Pettibon, die ‘The Drawing Rescues Poetry’ heet. De donkere kamer werd door Fougeirol en Tang bewust mage aan deze software. Excel blijkt, althans in de handen Naar analogie daarmee zouden deze boeken onder één titel geconcipieerd als een vrijplaats, als een plek die zich onttrok van De Vylder en Vinck, een programma met ongekende uitgegeven kunnen worden: ‘Het tekenen redt de architec- aan de logica van de reguliere kunstproductie. Het bestaan mogelijkheden – zelfs dieptewerking en perspectief weten tuur’. Christophe Van Gerrewey ervan werd bijvoorbeeld nergens officieel meegedeeld, maar ze, bijvoorbeeld in de geveltekening voor een recent huis in verspreid door mond-tot-mondreclame. Kunstenaars gin- Gent, weer te geven aan de hand van deze spreadsheet. In p Jan De Vylder, Wat. Is. Dit. Waar. Was. Dat. Wanneer. Zal. gen er niet zozeer naartoe om ‘werk’ te maken, maar om de meeste gevallen wordt echter de totale abstractie dichter Het. Wat. Was. Het. Wanneer. Is. Dit. Waar. Zal. Dat., Gent, vrij en onbekommerd aan de slag te gaan met het fotogram, benaderd dan in de handgemaakte tekeningen – er staan Posture Editions, 2020, ISBN 9789491262395; Jan De om te experimenteren met een techniek die ze voorheen ruitjespatronen in het boek die geproduceerd lijken door Vylder, Inge Vinck, Verveling / Verveeling / Vervelling, Gent, niet kenden of waar ze nieuwsgierig naar waren, maar niet een computerscherm waarvan de grafische kaart als het Art Paper Editions, 2020, ISBN 9789493146495. noodzakelijk beheersten. De waarde van dit project ligt dan ware is gesmolten, of die (integendeel) de onopvallende en ook niet zozeer in de afzonderlijke reeksen, maar in het alledaagse rust benaderen van een even fris als ouderwets geheel van wat het gedurende die zes jaar heeft voortge- tafelkleedje (wat aantoont dat architect-kunstenaar René Dust. The Plates of the Present. In februari 2013 instal- bracht. Wat daarin zichtbaar wordt, is de grote verschei- Heyvaert een belangrijk voorbeeld is voor De Vylder, zoals leerden schilder Thomas Fougeirol en curator/kunstenaar denheid in resultaten die met deze eenvoudige fototechniek ook al bleek uit de documentaire Het koninkrijk van René Jo-Ey Tang net buiten Parijs, in Ivry-sur-Seine, een donkere bereikt kan worden. Ondanks de beperkingen van het foto- Heyvaert van Canvas uit 2018). kamer in Fougeirols atelier. Niet om zelf met fotografie aan gram, nog versterkt door het strikte protocol, verschijnt het Karl Marx beschreef in 1867 in Das Kapital hoe technolo- de slag te gaan, maar als creatieplek voor wie er ook maar als een uiterst plastisch medium. gie mensen werkloos en overbodig dreigt te maken, omdat gebruik van wenste te maken; een experimentele werkplek Het fotogram kent een rijke traditie. Het is een van de een- ze slechts over vaardigheden beschikken die machines snel- om de beeldende potentie van het fotogram te onderzoeken, voudigste en oudste fotografische procedés en vaak de eer- ler en goedkoper te gelde kunnen maken. Het bedienen van de meest rudimentaire vorm van fotografie. Tussen 2013 ste techniek waarmee beginnende fotografen in het die machines wordt al snel afstompend, en maakt concep- en eind 2018 creëerden 136 kunstenaars met een diverse kunstonderwijs worden ingeleid in de fotografische proce- ten als arbeidsvreugde, kunde en talent tot een aanfluiting. achtergrond er beelden. Fotografen, schilders, beeldhou- dure. Het is een zijtak van het negatief-positiefproces dat ‘Samen met het arbeidswerktuig’, schreef Marx, ‘gaat ook wers, muzikanten, grafici en multidisciplinaire kunstcollec- door de Engelse fotopionier William Henry Fox Talbot in de virtuositeit van de arbeider bij het hanteren van dit tieven – al dan niet vertrouwd met het procedé – doken de 1839 werd ontwikkeld, in die zin dat het zich op twee werktuig over op de machine.’ Door met plezier en inventi- verduisterde ruimte in om te spelen met (foto)papier, licht manieren onderscheidt van de door Talbot geijkte fotografi- viteit tekeningen en schetsen te maken met het computer- en chemie. De duur van het verblijf varieerde van twee sche procedure. Ten eerste is het een cameraloos beeld: het programma dat daar het minst van al geschikt voor lijkt, maanden tot een korte namiddag. Het enige protocol dat ontstaat door de simpele projectie van licht op lichtgevoelig herwinnen De Vylder en Vinck iets van de virtuositeit die Fougeirol en Tang de deelnemende kunstenaars oplegde, papier. Ten tweede is het een negatief beeld dat op zichzelf door de meer gebruikelijke architectuursoftware is opge- was dat de uiteindelijke reeks niet meer dan acht zwart-wit- staat, zonder positieve pendant; niet een tussenbeeld dus slokt – en die misschien tot steeds gesofisticeerdere tekenin- fotogrammen mocht bevatten en gerealiseerd moest wor- maar meteen het eindbeeld. Er zijn slechts drie parameters gen heeft geleid, maar ook tot een meer voorspelbare en den op fotopapier van dertig bij veertig centimeter. De 1031 waarop men kan ingrijpen: door het geprojecteerde licht te gereguleerde bouwproductie. Zo wordt tekenen niet alleen fotogrammen die het project uiteindelijk zou opleveren, manipuleren, door de chemische samenstelling van de ont- een manier om grafisch over architectuur na te denken, werden in 2019 aangekocht door het Centre Pompidou en wikkelings- en/of fixatievloeistoffen te veranderen of door maar ook om onvermoede uitwegen, onvervalste arbeids- worden daar momenteel muurvullend gepresenteerd in de in te grijpen op de papieren drager. vreugde en onbenutte kansen te ontdekken, in de echte fotogalerie op de benedenverdieping. Terwijl de tentoonstel- Het rudimentaire procedé wordt opvallend genoeg vaak wereld zowel als in de tools waarover architecten beschik- ling de volledige reeksen presenteert, bevat de catalogus ‘herontdekt’ wanneer de fotografie zich in een identiteitscri- ken. Er is een tekst van Boris Groys, over het werk van slechts twee tot vier fotogrammen uit elke serie. sis bevindt: in de jaren twintig met de teloorgang van het pictorialisme, eind jaren zeventig wanneer de grote repor- tagemagazines aan belang inboeten en recenter met de overgang van analoge naar digitale productiemethoden. Tijdens zo’n crisismoment ontstaat blijkbaar de behoefte om weer even terug te keren naar de essentie van de fotografische procedure, in casu haar chemische component.

Dust. The Plates of the Present, Thomas Fougeirol en Jo-ey Tang Centre Pompidou, Fotogalerie, Parijs, 2020 Guillaume Bresson, #5 uit een serie van acht fotogrammen Foto © Audrey Laurans – Centre Pompidou, MNAM-CCI / Dist. RMN-GP Dust. The Plates of the Present, Thomas Fougeirol en Jo-ey Tang De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 42

Ontvang de papieren krant zes keer per jaar thuis in de bus ! ABONNEER OP DE WITTE RAAF

ABONNEMENT: E 30 STEUNABONNEMENT: E 60 ABONNEMENT + BOEK: E 45

Overschrijving op naam van vzw De Witte Raaf, op rekeningnummer BE33 4222 1816 1146 / NL73 TRIO 0784 9288 35 met vermelding van uw naam, adres, e-mailadres, mededeling ‘Abo DWR’ (en boek van uw keuze), of betaal met paypal via www.dewitteraaf.be. Meer info: [email protected] De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 43

Het fotogram functioneert hierbij niet zozeer als een uit- zes. En de publieke omroep VRT wordt onder druk gezet vlucht, een manier om zich te onttrekken aan de dwingen- vanwege een zogenaamd linkse berichtgeving. Hier komt de de vragen die zo’n regimewisseling oproepen, maar wordt voor een democratie wezenlijke vrijheid wel degelijk onder ingezet om te reflecteren op de verschuivingen die plaats- druk te staan. Dat minister-president Jambon óók minister vinden, om er creatief mee aan de slag te gaan. Men versim- van cultuur is geworden, duidt erop dat de NV-A kunst en pelt en vereenvoudigt om des te scherper te kunnen zien cultuur wil inzetten voor een nationalistisch project. wat er speelt, om nieuwe, verfrissende ideeën over wat foto- Waar Hillaert afweegt hoe de regering Jambon in het grafie is of vermag naar boven te spitten. nieuwrechtse kader past, zoekt Robrecht Vanderbeeken van Die vernieuwing manifesteert zich minder in wat er op de ABVV-ACOD Cultuur de confrontatie op met de NV-A, en fotogrammen te zien is, dan in de gebruikte procedures om met name met Bart De Wever, burgemeester van Antwerpen, ze te realiseren. In Dust. The Plates of the Present verschijnt maar ook al zestien jaar zonder enige concurrentie voorzit- het fotogram nu eens als een performatief beeld, het resul- ter van deze partij. Vanderbeekens militante betoog galmt taat van concrete lichamelijke handelingen, dan weer als van woede en verontwaardiging. Als De Wever het woord een onderzoek naar de eigenzinnige werking van elemen- ‘onthechte cultuurdragers’ in de mond neemt, leest taire chemische reacties. Wanneer er gespeeld wordt met de Vanderbeeken entartete Kunst, en als het woord volk valt, papieren drager, krijgt het zelfs een sculpturale kwaliteit. dan denkt Vanderbeeken hardop aan het Herrenvolk. Het is Andere reeksen, ten slotte, vloeien voort uit een collabora- niet alleen zo dat rechtse populisten vooralsnog wel varen bij tieve werkwijze waarbij meerdere kunstenaars gezamenlijk zulke suggesties, of dat de verhitte argumentatie het niveau in de donkere kamer aan het werk zijn getogen. Met andere heeft van een laat op de avond geplaatste Facebookpost, het woorden: in de omgang met het fotogram tekenen zich de problematische is dat Vanderbeeken een huidige of komende contemporaine fascinaties van een veel ruimere beeldcul- ‘cultuurstrijd’ zo dik in de verf zet, dat er voor de kunsten tuur af. Het fotogram is hier geen louter fotografisch vraag- geen ontkomen meer aan lijkt. Valt zo’n culture war te win- stuk, maar een beeldend experiment waarbij het fotografi- nen? En blijft er in dat geschetste oorlogskader ruimte over sche raakt aan andere artistieke praktijken, aan de voor kunst zonder evidente politieke boodschap? kernvragen van wat het vandaag betekent kunstenaar te Ine Hermans zoekt namens ACV Puls een ander perspec- zijn. Het is inderdaad, zoals de ondertitel al meegeeft, ‘the tief: ze laat de sociale schade zien die een terugtredende plate of the present’. Steven Humblet overheid veroorzaakt. Achter de schermen van theaters, musea en concertzalen werken lichttechnici, bibliotheek- p Florian Ebner, Thomas Fougeirol, Jo-Ey Tang (red.), Dust. medewerkers en productieleiders. Zij lopen grote kans bij The Plates of the Present, Leipzig, Spector Books, 2020, een bezuinigingsoperatie, als ze in vaste dienst zijn, op ISBN 9783959054294. straat te belanden. De situatie in Nederland, legt Hermans uit, is wat dat betreft alarmerend. Veel cultuurwerkers zijn actief als zelfstandigen, in vaak precaire omstandigheden: Vlaanderen excelleert!? In de herfst van 2019, het lijkt in moeilijke tijden drogen opdrachten gewoonweg op. een eeuwigheid geleden, kondigde de destijds nieuwe Pogingen om zelf sociale vangnetten te organiseren, bij- David Lamelas, Quand le ciel bas et lourd, 1992 Vlaamse regering (NV-A, CD&V, Open Vld) drastische voorbeeld in zogeheten broodfondsen, zijn hard nodig, Collectie M HKA, Antwerpen kunsten cultuurbezuinigingen aan: een korting van zestig maar blijven symptoombestrijding in een systeem dat post- procent in één keer op projectsubsidies, naast zes procent op bezorger, ouderenhulp en decorbouwer in de rol van kleine de structureel ondersteunde instellingen, per direct door te ondernemer dwingt. Waar het om gaat is een kunstsector omwille van de interactie. De kosten voor een verplaatsing voeren. Het protest daartegen, op gang getrokken door het met goede sociale statuten – en een budget om die statuten zijn niet voorzien in het budget van de renovatie van het platform State of the Arts, was massaal en goed georgani- waar te maken. Dat zou je haast vergeten in debatten over KMSKA, en de Vlaamse overheid komt niet over de brug seerd. Nu maken de afdelingen cultuur van vakbonden het kunstbeleid, die nogal eens verzanden in de vraag wat met extra geld. De kunstenaar en zijn Belgische vertegen- ABVV-ACOD en ACV in Vlaanderen excelleert!? de balans op, kunst allemaal vermag. woordiger Jan Mot vinden het de evidente rol van M HKA- door enkele gepubliceerde opiniestukken (van onder meer In Vlaanderen hebben cultuurwerkers met een ‘zelfstan- directeur Bart De Baere om Vlaams minister-president Jan Luc Tuymans en Tom Lanoye) en protestspeeches (Michaël digheidsverklaring’ een voordeel ten opzichte van Hollandse Jambon te wijzen op zijn verantwoordelijkheid, De Baere Pas, Alix Konadu) met nieuwe teksten (onder anderen Gaea zzp’ers, zelfstandigen zonder personeel die niet verplicht zijn bepleit echter om de ingreep te bekostigen door privéfinan- Schoeters, Fikry El Azzouzi, Charlotte De Somviele) in één een pensioen op te bouwen, meestal geen arbeidsongeschikt- ciering. (janmot.com, muhka.be) boek samen te publiceren. heidsverzekering hebben, maar wel een (binnenkort sterk In een artikel gebaseerd op een themanummer van verminderde) belastingvrijstelling krijgen. Vlaamse cultuur- Gemeente Rotterdam verlaagt subsidie voor Boijmans rekto:verso verbreedt Wouter Hillaert (initiator van burger- werkers kunnen gebruikmaken van werkeloosheidsvoorzie- Van Beuningen. De gemeenteraad van Rotterdam con- beweging Hart boven Hard) het blikveld door over de grens ningen als ze een tijdje zonder werk zitten – ze hoeven dan fronteert Museum Boijmans Van Beuningen met een struc- te kijken. Hij laat vier constanten zien in het cultuurbeleid niet meteen op hun spaargeld te teren. En werkloosheidsuit- turele jaarlijkse bezuiniging van 400.000 euro, en volgt van rechtse, vaak neoliberaal georiënteerde regeringen. keringen worden in België via de vakbonden uitgekeerd, wat daarmee het advies van de Rotterdamse Raad voor Kunst en Deze beleidsmakers hebben allereerst oog voor grote, presti- een verklaring is voor de sterkere syndicale positie. Het loont Cultuur (RRKC). Het museum hoort tot de zogenaamde gieuze kunstinstellingen, wat ten koste gaat van middelgro- om lid te zijn, en bijgevolg zijn de kunstvakbonden, en daar- RCB-instellingen die een ‘instellingsoverstijgende taak krij- te of kleinere initiatieven. Het idee is dat grote kunsthuizen door de kunstenaars, beter georganiseerd. gen op grond van hun strategische positie voor de stad’. Zij meer (nationale) roem en geld genereren, en op de achter- De projectbesparingen van zestig procent werden uitein- dragen verantwoordelijkheid voor de Rotterdamse cultuur- grond speelt ook de overtuiging dat ze politiek beter te stu- delijk vanwege het uitbreken van de coronapandemie uitge- sector als geheel en de ontwikkeling van talent in de stad, ren zijn. Hillaert brengt daar tegenin dat (Australisch) steld en in oktober 2020 vervangen door het ‘corona-relan- en moeten zich opstellen als strategische partner. De RRKC onderzoek leert dat kleinere instellingen bij elkaar genomen ceplan’. Momenteel is de situatie in het kunstenveld, en oordeelt dat het museum deze rol zonder overtuiging vermeer publiek trekken dan de grootste huizen, en doorgaans daar niet alleen, dramatisch. Tal van instellingen hebben vult en vooral oog heeft voor de eigen activiteiten, met relatief gezien minder kostbaar zijn. Ten tweede vindt er ondanks tijdelijke overheidssteun werknemers moeten ont- name op het vlak van talentontwikkeling en interconnecti- onder een rechtse regering vaak een budgetverschuiving slaan (en freelancers uitgezwaaid); niemand weet wanneer viteit schiet het tekort. Daarnaast wordt van het museum plaats van hedendaagsekunstproducties naar erfgoed. het publiek mag terugkomen, en of het dat dan gretig en verwacht meer eigen inkomsten te genereren door sponso- Laten we niet vergeten, stelt Hillaert, dat het cultuurbudget massaal zal doen. Eén ding is duidelijk geworden: excelleren ring, door tentoonstellingen in het buitenland duurder te in Vlaanderen op hetzelfde niveau bleef, het geld werd doe je nooit in je eentje. Daniël Rovers verkopen en door meer huurders te zoeken voor het nieuwe alleen anders verdeeld, bijvoorbeeld met extra subsidies depot. De korting is volgens RRKC nodig omdat het muse- voor het openluchtmuseum Bokrijk. Ten derde is er de nei- p Ine Hermans, Robrecht Vanderbeeken (red.), Vlaanderen um ‘een prikkel nodig heeft om een andere visie te ontwik- ging van rechtse politici om te benadrukken dat kunste- excelleert!?, Berchem, EPO, 2020, ISBN 9789462672055. kelen op zijn rol in de stad’. In een reactie weerlegt het naars te afhankelijk zijn geworden van subsidies, en dat ze museum punt voor punt de kritiek en wijst erop dat de meer moeten ondernemen, hoewel politieke partijen zelf beleidskeuzes die nu bekritiseerd worden eerder door de net zo goed – en meer dan de kunsten – gebruikmaken van gemeente werden ondersteund. Door de verbouwing en de overheidsfinanciering; dit soort argumenten kunnen dus Nieuws sluiting van het museum zijn er geen reguliere publieksin- als hypocriet terzijde worden geschoven. Ten vierde hebben komsten en werd de personele omvang sinds 2019 reeds vooral nieuwrechtse overheden de neiging kunstinstellin- Kunstwerk David Lamelas bedreigd door renovatie met 36 fte’s verminderd. Door de bezuiniging zal het aantal gen ideologisch te muilkorven. Hongarije en ook Polen zijn KMSKA. De heropening van het Museum voor Schone medewerkers uiteindelijk binnen ruim een jaar zelfs gehal- daar schrikwekkende voorbeelden van. Hillaert stelt dat het Kunsten Antwerpen (KMSKA) was oorspronkelijk voorzien veerd zijn. (boijmans.nl, rrkc.nl) in Vlaanderen bij wet geregeld is (in het zogeheten in 2017, maar de renovatie die in 2011 van start ging ver- Cultuurpact) dat afgevaardigden van de verkozen politieke loopt moeizaam en stootte op onvoorziene problemen. S.M.A.K. stelt alternatief ontwerp voor nieuw muse- partijen naar evenredigheid zitting nemen in de besturen Opmerkelijk genoeg kwam men pas in 2018 tot de vaststel- um voor. Terwijl in maart vorig jaar de plannen voor een van culturele instellingen, en dat de politiek in die zin altijd ling dat het werk Quand le ciel bas et lourd van de Argentijnse nieuwbouw voor het Antwerpse museum M HKA de koel- medezeggenschap heeft. Vlaanderen is nog ver verwijderd kunstenaar David Lamelas een obstakel vormt voor de nieu- kast in gingen, presenteerde het Gentse S.M.A.K. in novem- van het Hongaarse illiberale model – Jan Jambon is geen we ingang die aan de zijkant van het gebouw is voorzien. De ber het project Le Musée et son Double waarmee het naar Viktor Orbán. Maar er zijn voorbeelden van Vlaamse cul- sculptuur maakte in 1992 deel uit van de tentoonstelling eigen zeggen een publiek debat wil stimuleren over een tuurhuizen met een rechtse mandataris in de bestuursraad America. Bride of the Sun: 500 Years Latin-America and the mogelijke uitbreiding. Het museumgebouw kampt sinds die de directie om uitleg heeft gevraagd over artistieke keu- Low Countries in het KMSKA. Onder een hellend, trapezo- geruime tijd met klimatisatieproblemen waardoor tijdelijke ïdaal stalen dak werden drie rijen van acht bomen geplant, tentoonstellingen in het gedrang komen en de collectie niet die de structuur overgroeiden – enkele stierven af en lieten volgens de normen kan worden geconserveerd. In 2017 een leegte achter. Het werk zou een reflectie bieden op de bestelde het stadsbestuur een studie bij OYO Architects dat relatie tussen natuur en de industriële samenleving, maar drie opties voorstelde. Een verdubbeling van de oppervlakte (in relatie met het museumgebouw) ook op postkoloniale die in de plannen werd voorzien, zou het museum de moge- vraagstukken omtrent onderdrukking, vrijheidsstrijd en lijkheid bieden om naast tentoonstellingen ook een volwaar- censuur. Benjamin Buchloh verwerpt deze metaforische dige collectiepresentatie te organiseren. Dat het S.M.A.K. nu lezing in een essay speciaal aan het werk gewijd. Volgens uitpakt met een eigen ontwerpvoorstel in samenwerking hem is het zowel een kritiek op het sculpturale paradigma met het bureau CRIT. van voormalig Vlaams Bouwmeester van de eenvoud van het natuurlijke, universeel aanwezige Peter Swinnen is opmerkelijk. Mogelijk vreest het museum materiaal, als op de retoriek van grootschalige sitespecifieke dat het onvoldoende zijn stempel kan drukken op het com- installaties, geproduceerd met indrukwekkende industriële plexe dossier van de Citadelparksite. Het stadsbestuur had middelen in de openbare ruimte. Lamelas heeft in 2011 het pas bekendgemaakt dat het team rond 51N4E en NU werk aan het M HKA geschonken, op vraag van het muse- Architectuuratelier de Open Oproep had gewonnen voor de um, in de veronderstelling dat de conservatie ervan als renovatie van het Internationaal Congrescentrum en een onderdeel van een publieke collectie gegarandeerd zou zijn. masterplan voor het aanpalende Floraliënpaleis, twee buren Het M HKA heeft voorgesteld om Quand le ciel bas et lourd op van het S.M.A.K. Ook het team CRIT. / Lacaton-Vassal had Dorpskern van museumdeel Haspengouw, Provinciaal Domein Bokrijk, een andere plek opnieuw op te richten. Lamelas stemt daar- meegedongen, en had bovendien een intensief gesprek Genk mee in zolang het naast het museumgebouw blijft staan gevoerd met museumdirecteur Philippe Van Cauteren, hoe- De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 44

Bibliotheek in Utrecht. Onder Carasso verdubbelde het aantal bezoekers en ontving het museum in 2019 de BankGiro Loterij Museumprijs voor het meest publieksvriendelijke museum. De Haij (1983) was zes jaar verbonden als strategisch adviseur aan het Kunstmuseum Den Haag, waar ze zich bezighield met thema’s als inclusie en diversiteit. Als projecten programmaleider was ze verantwoordelijk voor het Mondriaanjaar en het project Glans en geluk. Kunst uit de Wereld van de Islam. Ze zal de huidige koers van het Stedelijk Museum Schiedam voortzetten en zowel maatschappelijk als inhoudelijk verder ontwikkelen. De Haij studeerde kunstgeschiedenis en kunsten cultuurwetenschappen. Eerder was ze als universitair docent kunstfilosofie en cultuurge- schiedenis verbonden aan de Erasmus Universiteit en Hogeschool voor de Kunsten Utrecht. Ze werkte bij onder andere Korzo Producties en CaDance Festival, TU Delft, Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en de Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur. (stedelijkmuseumschiedam.nl)

Louise Osieka wordt nieuwe directeur C-mine. Louise Osieka is aangesteld als algemeen directeur van C-mine in Genk. De ‘creatieve site’ voor artistieke ontwikkeling, creë- ren en ondernemen bestaat intussen tien jaar. Het stadsbestuur vond het tijd voor een versterking van de artistieke profilering en na een internationaal gerichte procedure bleek de Genkse Louise Osieka (1990) de geschikste kandi- CRIT., Le Musée et son Double, 2020 daat. Osieka was sinds 2016 directeur van CIAP, het Genkse platform voor hedendaagse kunst. Ze studeerde kunstwe- tenschappen aan de KU Leuven en werkte als assistent-cu- wel het S.M.A.K. in de projectdefinitie amper ter sprake was creatieve sector covid-19’ financiële steun aan 183 musea. rator voor de collectie moderne en hedendaagse kunst van gebracht. Ongetwijfeld ziet het museum de voorwaarden Er wordt een bedrag van 17 miljoen euro besteed, verdeeld de Nationale Bank van België. Daarnaast stelde ze tentoon- voor een nieuwe huisvesting beter vervuld worden door de in verhouding tot het gemiddeld aantal betalende bezoekers stellingen samen als onafhankelijk curator. Naast de ver- ideeën van CRIT. / Lacaton-Vassal, want Le Musée et son in 2017 en 2018. De compensatieregeling voor musea is sterking van de artistieke profilering, wil het stadsbestuur Double (de titel is een verwijzing naar een werk in de collectie onderdeel van een breder steunpakket voor de gehele sector ook de toekomstige positie van C-mine op gebied van crea- van Daniel Buren, Le Décor et son Double) is gebaseerd op het beeldende kunst en erfgoed. (mondriaanfonds.nl) tief ondernemerschap versterken. (c-mine.be) ontwerp van de Open Oproep. De Floraliënhal wordt aan beide kanten geflankeerd door een identiek kopgebouw, een Prijs Jonge Kunstkritiek 2020. Woensdag 16 december voor de collectie en een voor tijdelijke tentoonstellingen, dat werden de winnaars van de Prijs voor de Jonge Kunstkritiek lijkt op het huidige. Het depot komt in een nieuwe verdieping 2020 bekendgemaakt. De hoofdprijs in de categorie essay Lezingen die onder de grote hal wordt gegraven. (OYO Architects had ging naar Luuk Vulkers voor zijn tekst ‘Beschermengel al gewezen op de voordelen van een ondergrondse verdie- incognito’, die de vorm van een reisverslag heeft en waarin Het Nieuwe Instituut – lezingen. Do 21 januari om ping met betrekking tot klimaatregeling.) Het stadsbestuur de sculptuur Frankfurter Engel van Rosemarie Trockel cen- 19u30 presenteert curator Saskia Stein in De wondere wereld maakt geen probleem van het initiatief. Het ziet het project traal staat. Vulkers vraagt zich af of er nog een toekomst is van Disney haar onderzoek naar de culturele impact van niet als een uitgewerkt plan, maar als een idee dat tot naden- voor het fysieke, statische monument-als-symbool. Aan de Disney: welke ideeën en idealen vormen de wereld zoals ken stemt. (smak.be, a-plus.be) prijs is onder meer een som van 3.000 euro verbonden en Disney die aan ons presenteert? Do 11 maart om 19u30 een jaar begeleiding door een mentor. Andere genomineer- wordt onder de titel Lithium Frontiers. Visual Counter- Amsterdams architectuurmuseum Het Schip bedreigd. den in deze categorie waren Zippora Elders en Claire van der Strategies een gesprek gehouden over de verscheidenheid Het voortbestaan van het Amsterdamse museum Het Schip Mee. De hoofdprijs voor een recensie ging naar Esmee aan audiovisuele strategieën die kunstenaars en ontwer- wordt bedreigd door het wegvallen van subsidie. Het muse- Postma voor haar bespreking van De Migrant van Anaïs pers kunnen inzetten om overexploitatie van natuurlijke um is gewijd aan de Amsterdamse School en bevindt zich in López (De Witte Raaf nr. 208), een multimediale tentoon- rijkdommen tegen te gaan. (hetnieuweinstituut.nl) het gerestaureerde volkswoningbouwcomplex Het Schip uit stelling in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam. 1919, een ontwerp van Michel de Klerk. Ondanks een goede Dagmar Dirkx en Nadia de Vries ontvingen voor hun recen- L’Art & Ma Carrière in L’iselp. Do 28 januari om 18u pre- beoordeling door het Amsterdams Fonds voor de Kunst krijgt sie de basisprijs. De Prijs voor de Jonge Kunstkritiek is een senteert kunstenaar Olivia Hernaïz het gezelschapsspel L’Art het museum bijna 150.000 euro minder. Dat is een derde tweejaarlijks initiatief van Mondriaan Fonds, De Appel, & Ma Carrière waarin ze de ondervertegenwoordiging van van de exploitatiebegroting en het brengt de werking funda- Kunstinstituut Melly, Stedelijk Museum Amsterdam, vrouwen in de hedendaagse kunst bevraagt. L’iselp, Boulevard menteel in het gedrang. Het museum heeft een steunbrief M HKA, Van Abbemuseum, De Brakke Grond, Mu.ZEE, Z33 de Waterloo 31, Brussel. (iselp.be, oliviahernaiz.com) van de Getty Foundation gepubliceerd en is een petitie gestart en Museum M. (jongekunstkritiek.net) om de Amsterdamse politiek alsnog te overtuigen de korting JAP-lezingen. Do 4 februari om 13u15 La conquête de l’es- terug te draaien. (hetschip.nl) pace – Les expositions de Marcel Broodthaers (1964-1976) door kunsthistoricus Margaux Van Uytvanck (ULB) in Mu.ZEE gaat half jaar dicht. Na het plotse vertrek van Wissels Imagix Tournai. Vr 12 maart om 14u30 Lieux du néon, néons directeur Philip Van den Bossche in 2019 blijkt voor de l’art over neonkunst van Lucio Fontana tot Claude Mu.ZEE in Oostende het moment aangebroken om het Christian Longchamp voorgedragen als directeur Lévêque, en van Dan Flavin tot Tracey Emin, door kunsthis- beleid aan te passen. De coronamaanden hebben het muse- Bozar. Hoewel de ministerraad de voordracht nog moet toricus Jean-Philippe Theyskens, in Delta Namur. Za 20 um de kans geboden om de kelder op te ruimen en een aan- bekrachtigen, komt Christian Longchamp als beste kandi- maart om 10u30 Des images dans les images over het toene- tal reflectiedagen in te lassen. Daaruit is naar eigen zeggen daat uit de procedure voor de aanstelling van een nieuwe mende belang van het beeld tijdens de twintigste eeuw (en de nood ontstaan om een nieuw verhaal te schrijven dat directeur bij Bozar. Van de drie kandidaten in de running over de fotografen en kunstenaars William Henry Fox ‘recht doet aan de eigenheid van het museum en de collec- trok Jan Raes zich in oktober vorig jaar terug nadat hij bij Talbot, Walker Evans, Dorothea Lange, Hannah Höch, Andy tie’. 2021 moet een kanteljaar worden en de tijd van de slui- Opera Ballet Vlaanderen als directeur aan de slag ging. Paul Warhol, Garry Winogrand, Luigi Ghirri, Louise Lawler, ting zal gebruikt worden voor een hernieuwde focus op de Dujardin, de derde kandidaat, heeft reeds drie termijnen Zineb Sedira) door Sabine Thiriot (Jeu de Paume). (jap.be) kerntaak en missie, namelijk het tonen van kunst uit België achter de rug als directeur van Bozar – de statuten van de tussen 1880 en nu. Op de eerste en tweede verdieping zal de instelling werden in 2013 reeds aangepast om zijn derde Archipellezing. Do 18 februari om 20u opent BC collectie centraal staan, in een compleet herdachte sceno- mandaat mogelijk te maken. Hij kwam in conflict met de Architects uit Brussel het werkjaar van Archipel dat loopt grafie. Het mandaat van Dominique Savelkoul, die vorig vakbonden die hem een autoritaire manier van besturen onder het thema ‘Togetherness’ met een lezing over het col- jaar werd aangesteld als waarnemend directeur, wordt met verwijten. Longchamp is geboren in Lausanne en studeerde laboratieve proces waaruit hun ontwerpen ontstaan. Do 25 anderhalf jaar verlengd. Zij wilde met de vernieuwingsope- kunstgeschiedenis en filosofie in Genève en Parijs. Hij begon februari om 20u spreekt Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs ratie niet wachten tot na de grote verbouwingen in 2024. als curator hedendaagse kunst, werkte in het Auditorium over de ruimtelijke vervaging van het private, collectieve en Het museum zal op 1 juni weer opengaan. (muzee.be) van het Louvre, en daarna als dramaturg bij De Munt en bij publieke met de opkomst van een virtuele wereld en een de Opéra national de Paris. Momenteel is hij verbonden als wereldwijde communicatieruimte, en over het belang van Mondriaan Fonds ondersteunt 183 musea met dramaturg aan de Opéra national du Rhin in Straatsburg. architectuur in het creëren van ‘ruimtelijke ontmoeting’. coronacompensatie. In Nederland zijn de bezoekcijfers (bruzz.be) (archipelvzw.be) van musea in 2020 gemiddeld met 65 procent gedaald. In totaal waren de musea 3,5 maand gesloten. Die in de Anne de Haij wordt directeur Stedelijk Museum Lezing in Kiosk. Do 19 maart om 20u houdt Dirk Pültau Randstad zijn het zwaarst getroffen, en met name in Schiedam. Anne de Haij wordt per 1 februari directeur van een lezing onder de titel The magazine for anonymous art schè- Amsterdam. Het Mondriaan Fonds biedt binnen het kader het Stedelijk Museum Schiedam. Zij volgt Deirdre Carasso de (1974-1975) and the ‘selfless’ work of Alessandro. Kiosk, van de ‘Regeling aanvullende ondersteuning culturele en op, die in november directeur is geworden van de Openbare Louis Pasteurlaan 2, 9000 Gent. (kioskgallery.be)

ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA 400 Experimental Jetset Superstructures 420 p 10.5 x 18 cm € 24.00 ISBN 9789492811868 2021 398 Steven Humblet (editor) Off Camera 140 + 16 p 24 x 30.5 cm € 32,70 ISBN 9789492811882 2021 397 Wang Bing The Walking Eye 832 p 15.5 x 22.5 cm € 42.00 ISBN 9789492811851 2021 396 Bart Lodewijks & Jan Kempenaers Kerselare Drawings and Photographs 240 p 16 x 22 cm € 30.00 ISBN 9789492811899 2021 394 Karel Martens Tokyo Papers 80 p 15.5 × 21.5 cm € 21.80 ISBN 9789492811837 2020 393 The Serving Library Annual 2020/21 (Objects) 208 p 21 x 29.7 cm € 29.50 ISBN 9789492811820 2020 391 Geert Goiris 2020 44 + 16 p 28 x 36 cm € 27.25 ISBN 9789492811813 2020 390 Erik van der Weijde Lithium 32 p 21 x 29.7 cm € 16.00 ISBN 9789492811806 2020 389 Na Kim Bottomless Bag 160 p 23 x 30 cm € 25.00 ISBN 9789492811790 2020 387 Nicolas Floc’h Invisible 284 p 24 x 34 cm € 45.00 ISBN 9789492811178 2020 386 Valentin Carron Un ami simple 56 p 23.3 x 30 cm € 28.00 ISBN 9789492811776 2020 385 Ari Marcopoulos Conrad McRae Youth League Tournament 816 p 16.5 X 22 cm € 45.00 ISBN 9789492811752 2020 De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 45 Tentoonstellingsagenda

Eupen Kemzeke ❑ ‘De Wand: Lázara Rosell Albear’ [tot Fotografie Museum Amsterdam (Foam) Adverteerders van De Witte Raaf worden gratis in de agenda opgeno- 31/1] ❑ ‘Posture Editions: Meggy ❑ ‘On Rape: A History of Misogyny, men. Opname van andere initiatieven gebeurt via een steunabonne- ikob – Museum für Zeitgenössische Verbeke Foundation Kunst ❑ ‘Wintertentoonstelling 2020’ – Albert Rustamova – Horaizon’ [tot 31/1] Chapter Two’ – Laia Abril [tot 7/3] ment (€ 60) voor zes vermeldingen of een abonnement (€ 30) voor ❑ ❑ ❑ ‘Under Certain Circumstances. The Szukalski (retrospective), Netty ❑ ‘Here it comes, the future’ – Anouk De ‘I Am’ – Les Adu [tot 11/4] ‘Foam een eenmalige vermelding. New Additions to the IKOB Collection Vangheel, Panamarenko, Herman van Clercq [tot 31/1] Talent – Amsterdam – digital’ [tot 21/4] ❑ Kijk voor meer info en een wekelijks geactualiseerde agenda op and Guests’ [tot 31/1] ❑ ‘...take the dust den Boom, Frédéric Castiau, Patrick ‘Online: Foam Talks: Talent editie’ [tot www.dewitteraaf.be. out of my mouth...’ – Francis Schmetz Conrad, Tania Desmet en Eric De Volder, Tervuren 21/4] ❑ ‘recommended: Olympus [tot 31/1] ❑ ‘PUP – The Cabaret Andrea Janssens, Stéphanie Herremans, Koninklijk Museum voor Midden-Afrika Fellowship 2020’ [12/3 tot 6/6] Botanique Version’ – Aline Bouvy [tot 31/1] Peggy Hezemans, Pink Poets, Teun ❑ ‘Mabele eleki lola! De aarde, Galerie Onrust België ❑ ‘“...fils de...” (Les retrouvailles)’ – ❑ ‘Assange Situation – Emergency’ Zwets, Nieuwe aanwinsten [tot 11/4] stralender dan het paradijs’ – Freddy ❑ ‘Le corps de la couleur’ – Robert Gauthier Hubert [tot 31/1] – Miltos Manetas [2/2 tot 26/2] Tsimba [tot 15/8] Zandvliet [30/1 tot 6/3] Aalst ❑ ‘We make it happen’ – Daniel Knorr Kortrijk ❑ ‘Façades’ – Yoel Pytowski [tot 31/1] Galerie Ron Mandos [2/3 tot 25/4] Netwerk Aalst ❑ ‘Sarcophagi – Radioactive Waste’ – Texture, Museum over Leie en Vlas Turnhout ❑ Esiri Erheriene-Essi [27/2 tot 3/4] ❑ ‘Niemand zou hebben geloofd’ – Wendy Cécile Massart [18/2 tot 25/4] ❑ ‘Jetlag ❑ ‘Dark Uncles’ – Klaas Rommelaere De Warande ❑ ‘Group exhibition with Wonder Buhle Genk Morris, Runo Lagomarsino, Henrique Dream’ – Céline Cuvelier [18/2 tot 21/3] [tot 31/1] ❑ ‘Minstens 1 ½ uur, en terug’ – Peter MBambo & Eniwaye Oluwayesi curated Alvim Corrêa, H. G. Wells [tot 14/3] BOZAR CIAP (C-mine) Morrens [7/2 tot 25/4] by Azu Nwagbogu’ [27/2 tot 3/4] ❑ ‘New Songs for Old Cities.’ – HISK ❑ ‘Horta Horizons. Outdoor-installatie ❑ ‘A Demonstration’ – Sasha Litvintseva Leuven (Hoger Instituut voor Schone Kunsten) Huis Marseille van landschapsarchitect Bas Smets’ [tot & Beny Wagner [tot 17/3] Veurne [tot 28/2] M Leuven ❑ ‘Infinite Identities. Photography in the 30/6] ❑ ‘Facing Van Eyck. The Miracle ❑ ‘M-collectie. Alles voor de vorm’ [tot Emergent Age of Sharing’ [tot 28/2] of the detail’ [tot 14/2] ❑ ‘Hotel Gent 30/5] ❑ ‘Collectie: Bewogen’ [tot ❑ Antwerpen ‘Maybe Tomorrow – Joris Ghekiere in Kunstverein Beethoven’ [tot 14/2] ❑ ‘Primordial Design Museum Gent 4/9/2022] ❑ ‘Collectie: Neem je Tijd’ Emergent’ – Joris Ghekiere (1955-2016) ❑ ‘Top Stories’ – Anne Turyn [tot 27/3] Art gallery De Wael 15 Earth. Inhabiting the Landscape’ – ❑ ‘Kleureyck. Van Eycks kleuren in [tot 23/4/2023] ❑ ‘Collectie: De Zeven & Raoul De Keyser, Walter Swennen, ❑ ‘Buy, Bye’ – Steven Peters Caraballo Léonard Pongo [tot 10/3] ❑ ‘Fulu Act: design’ [tot 21/2] Sacramenten’ [tot 1/4/2022] Luc Tuymans, Ronald Ophuis, Victoria Nieuw Dakota [31/1 tot 28/2] Een uit beweging ontstane blik’ – Colin ❑ ❑ ‘Nieuw Dakota’s Moving Walls Herbert Foundation Thomas Demand [tot 18/4] Parvanova, Anna Godzina... [tot 31/1] Delfosse [tot 8/4] ❑ ‘Henry van de Velde ❑ Axel Vervoordt Gallery – Kanaal ❑ ‘Distance Extended / 1979 – 1997. Ericka Beckman [tot 7/2] 2010-2020’ – Martha Atienza, Vincent Awards 2021’ [6/2 tot 28/3] Boschma, Irina Birger, Sevilay Maria, ❑ ‘Brick Sculptures’ – Per Kirkeby [tot Part I. Works and Documents from Sint-Pieterskerk Waregem ❑ ‘All I Want. Portugese kunstenaressen 1/9] ❑ ‘Planted Names’ – Kimsooja [tot Herbert Foundation’ – Harald ❑ ‘Tussen Hemel en Aarde. ‘Het Laatste Henk Schut [tot 14/2] van 1900 tot 2020’ [26/2 tot 23/5] BE-PART Platform voor actuele kunst 20/2] ❑ Yun Hyong-keun [tot 20/2] Klingelhöller, Reinhard Mucha, Jan Avondmaal’ en ‘De Marteling van de ❑ Dirk Braeckman, Paul Kooiker, Gerard Nxt Museum deSingel Internationale Kunstcampus CENTRALE for contemporary art Vercruysse, Thomas Schütte, Martin Heilige Erasmus’’ – Dieric Bouts P. Fieret, Annelies Štrba [6/3 tot 30/5] ❑ ‘Shifting Proximities’ – Heleen ❑ ‘BWMSTR Label / Inspire to expire’ ❑ ‘Panorama’ – Xavier Noiret-Thomé – Kippenberger, Mike Kelley... [tot 6/6] (1410-1475) [tot 7/3/2023] Blanken, The Algorithmic Justice League, Henk Visch [tot 21/2] ❑ ‘Déjà-mais-vu’ BruthausGallery [tot 28/3] ❑ ‘Unfolding the Archives #2 Kiosk Stuk – Huis voor dans, beeld en geluid ❑ Yuxi Cao (James), Roelof Knol... [tot – Akiko Ueda [tot 21/2] ❑ ‘Forests and ‘Partir dans la nuit’ – Les Monseigneurs – Juliaan Lampens’ [tot 28/3] ❑ ‘Back ❑ ‘schède. Online presentatie van de 12 ❑ ‘Point of View’ – Angela Washko [18/2 ❑ 30/6] skies’ – Emilien Simon [tot 21/2] [7/3 tot 18/4] ‘Le Peuple D’abord’ from Japan / Schenk Hattori. Translations gescande nummers van het kunstenaars- tot 25/4] – William Ludwig Lutgens [7/3 tot 18/4] P/////AKT / SUGIBERRY. Meanings’ [tot 28/3] CIVA Stichting tijdschrift schède (1974-1975)’ [tot 28/3] ❑ ‘Terra e Accacio ‘ – Steven Antonio ❑ ‘The Space Conductors Are Among Us’ Eva Steynen.Deviation(s) ❑ ‘Superstudio Migrazioni’ [tot 16/5] ❑ ‘x – groepstentoonstelling’ [tot 28/3] Liège Manes [7/3 tot 18/4] – Anu Vahtra [11/2 tot 14/3] ❑ ❑ Benoît Felix [tot 20/2] Contretype Kristof De Clercq Gallery La Boverie David Grønlykke [11/2 tot 14/3] ❑ ‘The sun shines when it really rains’ ❑ ‘Ghost stories’ – Federico Clavarino ❑ ‘Tracks’ – German Stegmaier & Katrin ❑ ‘Warhol – The American Dream Watou Rijksmuseum – Fred Michiels [11/3 tot 24/4] [tot 14/3] ❑ ‘L’Entre-temps’ – Christine Bremermann [tot 21/2] Factory’ [tot 28/2] Kasteelstraat1 – Pavilion ❑ ‘Muziekparade’ [tot 4/12] Lefebvre [tot 14/3] ❑ Galerie Annette De Keyser Kunsthal Gent La Cité Miroir Contemporary Art Watou ‘Slavernij’ [12/2 tot 30/5] ❑ ‘connect – disconnect – reconnect’ – Etablissement d’en face projects ❑ ‘Spatial Intervention KHG#01’ – ❑ ‘L’humanité absolue’ – Alberto ❑ ‘Mémoires’ – Stijn Cole – Yves Velter Slewe Nassermann [tot 27/2] ❑ ‘Chagrin de Merde’ – Angélique Aubrit, Olivier Goethals [tot 31/5/2022] Giacometti [tot 14/2] [7/3 tot 4/4] ❑ Jan Roeland [tot 27/2] ❑ ‘Various ❑ ‘Resonance Room 7’ – Robert Cash, Ludovic Beillard, Hugo Dinër [tot 28/2] ❑ ‘Endless Exhibition’ – Prem Thoughts’ – Michael Jacklin [6/3 tot 3/4] Welle Nassermann, Oliviero Rainaldi Francesco Fondation CAB Krishnamurthy [tot 31/5/2022] ❑ ‘Crisis Lovenjoel Russo, ManfreDu Schu, Mariëlle Soons, Stedelijk Museum Amsterdam ❑ Ron Gorchov & Otis Jones [tot 27/2] of Masculinity’ – Egon Van Herreweghe Whitehouse Gallery Galerie EL ❑ ‘Van Thonet tot Dutch Design: 125 Lotte Vanhamel [tot 27/2] & Thomas Min [tot 31/5/2022] ❑ ‘Zillion Forefathers’ – Anastasia Bay ❑ Luc Claus – Werner Cuvelier [29/1 tot jaar wonen in het Stedelijk’ [tot 21/3] Galerie Greta Meert ❑ ‘Unreliable sources’ – Steve Van den Galerie Micheline Szwajcer & Warre Mulder [tot 14/2] 28/2] ❑ ‘Thuis voor Zwart’ – Jo De Smedt ❑ ‘ In the Presence of Absence. ❑ ‘Stories, I-XX’ – Richard Tuttle [tot 20/3] Bosch [tot 31/5/2022] ❑ ‘Everything in ❑ Giovanni Anselmo, stanley brouwn, ❑ ‘Please keep this secret’ – Sanne [7/3 tot 4/4] Voorstellen voor de museumcollectie’ ❑ ‘The Ghost Year’ – Edith Dekyndt [tot this world has two handles’ – Rudy Marion Möller [tot 26/2] ❑ Jos de Vaassen [28/2 tot 4/4] ❑ ‘Care’ [tot 31/1] ❑ ‘Ulay Was Here’ – Ulay 20/3] Guedji [tot 31/5/2022] ❑ ‘Housebroken’ Gruyter & Harald Thys [4/3 tot 13/4] – Stéphanie Baechler [28/2 tot 4/4] (1943–2020) [tot 18/4] – Nina Beier [tot 31/5/2022] Hopstreet ❑ ‘Small World Real World’ [tot 21/2] Keteleer Gallery ❑ ‘Headlines’ – Jan van Munster [tot ❑ ‘La Fabrique d’un Single screen’ – ❑ Machelen-Zulte ❑ ‘Surinaamse School. Schilderkunst van ‘Continents and stories’ – Anna Vogel 27/2] Joëlle Tuerlinckx [tot 31/5/2022] ❑ Nederland Paramaribo tot Amsterdam’ [tot 31/5] [30/1 tot 14/3] ‘Very Important ❑ ‘Keepsake’ – Charlotte Stuby [tot Roger Raveelmuseum Husk Gallery ❑ ‘SAF05’ – Charlotte Prodger [tot Friends’ – Floris Van Look [30/1 tot 14/3] 31/5/2022] ❑ ‘Syllabus’ – Jesse Jones ❑ ‘Roger Raveel – De wordingsjaren: ❑ ‘The Great God Pan’ – Peter ’s-Hertogenbosch 25/4] LLS Paleis [tot 31/5/2022] ❑ ‘Spatial intervention 1941-1950’ [tot 25/7] ❑ ‘De page en Depelchin [tot 27/2] Design Museum Den Bosch ❑ ‘The Serving Library’ [7/2 tot 28/2] KHG#03’ – Olivier Goethals [tot page,’ – Jacqueline Mesmaeker [tot 7/3] The Merchant House ❑ ‘De poster is dood’ – Merijn & ❑ ‘Affiniteiten#3’ – Charline Tyberghein ISELP – Institut Supérieur pour 31/5/2022] ❑ ‘Wishbone’ – Bram De ❑ ‘De onmisbare ervaring van kunst. Jurriaan Hos, Thonik, Hansje van Halem – Dennis Tyfus / Elly Strik – Koen Theys l’Etude du Langage Plastique Jonghe [29/1 tot 14/3] ❑ ‘As Sirens Rise Mechelen Samengesteld door Marsha Plotnitsky’ en Jurriaan Hos, Lesley Moore... [tot [14/3 tot 25/4] ❑ ‘Forgiven by Nature: ‘Paper/ and Fall’ – Aline Bouvy [29/1 tot 14/3] – André de Jong, Pino Pinelli, André Cultuurcentrum Mechelen 21/2] ❑ ‘The Politics of Design’ – Victor Midwestern Ocean’ (1971)’ – Gianni ❑ ‘PREDELLA (Curator: Bloemen en Stempfel, Mary Sue, Elsa Tomkowiak M HKA ❑ Sergio De Beukelaer [tot 21/3] Papanek [tot 21/3] ❑ ‘Touching Worlds: Pettena [tot 13/3] Bladt)’ – Emma Van Den Broeck & Mark [tot 28/3] ❑ ‘Moussem Collection. Asleep in ontdek de keramiekcollectie’ [tot 1/10] Grootes [29/1 tot 9/5] ❑ ‘Development De Garage, ruimte voor actuele kunst Another Dimension ‘ – Basim Magdy [tot Jan Mot ❑ ❑ ‘Stigmergie: Leren van mieren. Van Gogh Museum Programme: Cairography Collective’ – ‘Playing at being human’ – Maen 11/4] ❑ ‘Tekeningen, animatie en een ❑ stanley brouwn [tot 13/3] ❑ Masteropleidingen van de Design ❑ ‘Ongekend. 10 jaar bijzondere Adham Hafez, Ismail Fayed, Myriam Van Florin [tot 14/2] ‘No more no less’ Oscar’ – Nicole van Goethem [tot 31/1] Academy Eindhoven’ [10/2 tot 21/2] aanwinsten en hun verhalen’ [10/2 tot Joods Museum van België Imschoot, Tom Engels [1/2 tot 1/5] – Xavier Noiret-Thomé [tot 14/2] ❑ ‘MONOCULTURE. Een recent verhaal ❑ ❑ ❑ ‘Für dich – wider dich’ – Meret 24/5] ‘Towards Abstraction’ – Kurt Lewy ❑ ‘Development Programme: What is ‘A way in a space with neither here ‘ – Hannah Höch, Joseph Beuys, Philip Oppenheim (1913-1985) [6/3 tot 6/6] (1898-1963) [tot 7/2] Work?’ – Philippine Hoegen, Julia Reist nor there’ – Stefan Serneels [tot 14/2] Zone2source Guston, Mladen Stilinović, Luc Deleu, ❑ ‘Home’ – Assaf Shoshan [tot 21/2] ❑ ‘Re:Tune’ – Pei Ying-Lin & Yi-Fei ❑ & guests [1/2 tot 6/5] Jimmie Durham... [tot 24/4] ‘Quarter Merksem Amersfoort Chen, Saša Spačal, Anton Kats [21/2 tot to twelve’ – Ekaterina Muromtseva [tot KANAL – Centre Pompidou Museum Dr. Guislain ❑ Kunsthal KAdE – Kunsthal in 18/4] 31/1] ❑ ‘Archiefpresentatie: MAIL ART ‘It never ends’ – John M Armleder & ❑ ‘De Kabinetten. Kunstcollecties cc Merksem ❑ Amersfoort & IN VITRO’ [tot 31/1] guests [tot 25/4] Stichting Collectie De Stadshof en KunstINgang #17: Felix De Clercq ❑ ‘Mirror – Mirror. Reflect Yourself!’ Arnhem ❑ ‘As Close As That’ – Lazara Rosell Koninklijke Musea voor Schone Museum Dr. Guislain’ [tot 16/5] [tot 26/3] [30/1 tot 16/5] Albear, Roberta Gigante, Hans Haacke, Kunsten van België ❑ ‘Op losse schroeven. Over zenuwpezen, Machinery of Me Jacqueline Mesmaeker, Elisabeth Ida ❑ ‘Art Cares Covid – Inside-Out’ [tot 14/2] zwartkijkers en zielenknijpers’ [tot Mons ❑ Lotte Geeven [13/2 tot 28/3] Amstelveen Mulyani, Beat Streuli, Albert Oehlen [tot ❑ ‘Purification’ – Bill Viola [tot 1/8] 31/12/2022] Musée des Beaux-Arts – BAM ❑ ❑ Cobra Museum voor Moderne Kunst Bergen 7/2] ‘Be Modern. van Klee tot Tuymans’ Museum voor Schone Kunsten Gent ‘Roy Lichtenstein. Visions multiples’ ❑ ‘Presentatie: Surrealisme en Cobra’ MAS – Museum aan de Stroom [tot 21/2] ❑ ‘De Pantoloog (danke Schön)’ – Patrick [tot 18/4] Museum Kranenburgh [tot 18/4] ❑ ‘Ben Cobra. Gastcurator: ❑ ‘Guy Rombouts en Benjamin Verdonck La Loge Van Caeckenbergh [tot 21/10/2022] ❑ ‘A tiny world and countless Aziz Bekkaoui’ [tot 5/4] herschikken Jaap Kruithof (1929-2009)’ ❑ ‘Mistik’ – Hana Miletić [tot 13/2] Namur compositions in it’ – Irene Kopelman [tot SMAK ❑ ‘Onder de huid’ – Claude Cahun 18/4] [tot 1/5/2022] La Verrière ❑ Le Delta ❑ Artist in Residence: Adam Leech [tot ❑ (1894-1954) [tot 9/5] ‘100 x Congo. Een eeuw Congolese ❑ ‘Forgiven by Nature’ – Gianni Pettena 30/1/2022] ❑ ‘Museum for a Small City’ ‘Vu.e de dos – Images à contre- kunst in Antwerpen’ [tot 13/9] courant’ – Charlotte Beaudry, Michael Breda [tot 13/3] – Richard Venlet [tot 21/2] ❑ ‘Uit de Amsterdam Borremans, Dirk Braeckman, Ria Club Solo Middelheimmuseum Mendes Wood DM Collectie: Panamarenko (werken op Pacquée, Bruce Nauman... [tot 21/2] Allard Pierson Museum ❑ ‘SOLO 28: Kees Goudzwaard i.s.m. ❑ ‘Collection Pavilion: Berlinde De ❑ ‘YES ! AÏ AÏ AÏ AÏ AÏ AÏ AÏ ... AM’ – papier)’ [tot 5/2] ❑ ‘A Short Long ❑ ‘Letters van de art nouveau’ [tot 21/3] Kunstmuseum Den Haag’ [tot 21/2] Bruyckere’ [tot 21/2] Soufiane Ababri [tot 27/2]❑ ‘Tools for History’ – Anna Boghiguian [tot 2/5] Musée Félicien Rops ❑ ❑ andriesse eyck galerie Museum Mayer van den Bergh the Wonderland’ – Rebecca Sharp [6/3 ‘S.M.A.K. Beweegt – Tekenen in ‘« Adjugé ! » Les artistes et le marché Stedelijk Museum Breda ❑ ❑ ‘Guest Mattress’ – Emmeline de Mooij ❑ ‘The Madonna meets Mad Meg. tot 10/4] ❑ Nina Canell [6/3 tot 10/4] Lockdown’ [tot 2/5] ‘De Vrienden v/h en Belgique (1850-1900)’ – Paul-Jean ❑ ‘De Collectie x Martin en Inge S.M.A.K. tonen: Anna Zacharoff’ [tot Clays, Alfred Stevens, Pieter Oyens, Anna [tot 6/3] ❑ Antonietta Peeters [tot 6/3] Riebeek’ [tot 14/3] ❑ ‘You Know I Am KMSKA masterpieces’ [tot 9/1/2022] WIELS Centrum voor Hedendaagse 14/3] ❑ ‘De Vrienden v/h S.M.A.K. Boch, Félicien Rops... [tot 18/4] CBK Zuidoost Not There. schoonheid, mystiek en Museumstraat 25 Kunst tonen: Anna Zacharoff’ [30/1 tot 28/3] ❑ ‘Crossing Cultures: 30 years Thami melancholie in de wereld van Nick ❑ ‘Landmarks’ – Paul Van Gysegem [tot ❑ ‘Risquons-Tout’ – Nora Turato, Bernd ❑ ‘Le Musée et Son Double – Otegem Lohaus, Manuel Graf, Ghislaine Leung, Mnyele Foundation Residency Award’ Drake’ – Danielle Lemaire [tot 15/8] 31/1] Presentatie maquette’ [1/2 tot 22/2] ❑ ❑ Sina Seifee, Manon De Boer & Latifa Galerie 10a [tot 27/2] ‘Refresh Amsterdam: Sense ‘Realisten – Meesterwerken uit Otty Park ❑ ‘Hello, are we in the show? (comment Laâbissi... [tot 28/3] ❑ ‘Satori’ – Sarah Eechaut [27/2 tot 28/3] of Place’ [tot 28/3] Museum Arnhem’ [tot 5/4] ❑ ‘Lieux de papier’ – Adrien Tirtiaux & voir la même autre chose)’ – Denicolai & De Brakke Grond Jef Geys [tot 6/3] Xavier Hufkens Provoost [13/2 tot 30/5] ❑ Oliver Laric Sint-Amands ❑ ‘Beyond the Black Box. Online festival Delft ❑ ‘Through My Eyes’ – Benny Van den ❑ ‘ll (elle elle) (long lines)’ – Esther [13/2 tot 30/5] ❑ ‘Uit de Collectie – ❑ Why Are You Angry? Recente aankopen Emile Verhaerenmuseum / de Brakke Grond binnenstebuiten’ – 38CC Meulengracht-Vrancx [12/3 tot 17/4] Kläs [tot 27/2] ‘Parti chercher du ❑ white spirit’ – Walter Swennen [tot 20/2] van S.M.A.K.’ [13/2 tot 30/5] ❑ ‘La ❑ ‘Landschappen van de Schelde’ – buren, Kim Snauwaert & Anyuta ‘TRACE ON TRACE’ – Ricardo van Stadspark ❑ Matt Connors [11/3 tot 10/4] Collection et son Double’ [13/2 tot 30/5] Jacques Vilet [7/3 tot 30/5] Wiazemsky, Vedran Kopljar, Charlotte Eyk, Cao Guimarães, Natascha Libbert ❑ ‘Public Figure #1: Tramaine de Senna’ ❑ ❑ Sherrie Levine [11/3 tot 10/4] Bouckaert, Paulien Oltheten... [10/2 tot [tot 21/2] ‘Scene(ry)’ – Anouk [tot 18/4] VANDENHOVE Centrum voor Stavelot 13/2] ❑ ‘Famyly’ – Chloë Delanghe Griffioen, Lawrence James Bailey, Architectuur en Kunst / UGent [14/3 tot 9/5] Hertog Nadler [27/2 tot 25/4] Zeno X Gallery Charleroi ❑ ‘Souvenirs de Chine: Belgische Galerie Triangle Bleu ❑ ‘Coloured Cones’ – Michael BPS 22 ingenieurs en dokters in China ❑ ‘Suite en bleu’ – Yves Zurstrassen [tot EENWERK Galerie De Zaal Borremans [tot 20/2] ❑ ‘Danser sur les missiles’ – Margaret 1905-1908’ [tot 30/1] 7/2] ❑ ‘Nature Morte’ – Klaas Gubbels [13/2 ❑ ‘Thema, methode en keuzevrijheid,’ ❑ ‘Le Monde à l’Envers’ – Patrick Van Harrison [20/2 tot 23/5] tot 17/4] [tot 28/2] Caeckenbergh [tot 20/2] Hasselt Strombeek-Bever ❑ Musée de la Photographie EYE Film Instituut Nederland Marina Rheingantz [10/3 tot 24/4] ❑ Den Haag ❑ Dirk Braeckman [10/3 tot 24/4] ❑ Yves Auquier / Peter Mitchell / Cultuurcentrum Hasselt Cultuurcentrum Strombeek ‘Vive le cinéma! Art & Film’ – Michaël Dans / Sarah Joveneau / ❑ ‘The way not taken – Mirage’ – ❑ ‘Buitenpresentatie: In Case of Ships’ Lucrecia Martel, Nanouk Leopold, 1646 – Experimental Art Space ❑ Asse Stéphanie Roland [tot 31/1] Veronika Pot [tot 31/1] – Ruth Sacks [tot 31/7] Lemohang Jeremiah Mosese, Carlos ‘The Cinema of Séance’ – Su Hui-Yu ❑ Daniel Dewaele [tot 31/1] ❑ ‘In de Wind: Ula Sickle’ [tot 31/1] Reygadas, Jia Zhang-ke [30/1 tot 9/5] [12/2 tot 28/3] Galerie De Ziener Deinze ❑ ‘Bounding box’ – Elke Van Kerckvoorde Z33 [tot 28/2] Galerie D’APOSTROF ❑ ‘CURE (the Work)’ – Sam Lewitt [tot ❑ ‘Jeroen Boute / Mohammed Alani, 31/1] ❑ ‘Palms, Palms, Palms’ – Revital Brugge Bert Drieghe / Mohammed Alani’ [7/3 tot Cohen & Tuur Van Balen [tot 31/1] 2021 EDITIONS ❑ 28/3] ‘a combmaker’s tale’ – Unfold & SANAM KHATIBI Sint-Janshospitaal Alexandre Humbert [tot 28/3] NATASJA MABESOONE ❑ Museum van Deinze en de Leiestreek ‘MEMLING NOW: Hans Memling in ❑ ‘re-FORMAT’ – Heleen Sintobin, Irene de actuele kunst’ – Joseph Kosuth, (Mudel) ❑ ‘De schildersklas van Raveel’ – Antoon Stracuzzi, Oksana Savchuk, Pauline Kehinde Wiley, Aydin Aghdashloo, Diana Agustoni & Satomi Minoshima, Rachel Al-Hadid, David Claerbout... [tot 28/2] De Clerck, Agnes Maes, Danyel Debruyne, Juul Claeys, Roger Raveel, Hansoul en Studiocalh (Lauriane Heim and Colette Aliman) [20/2 tot 4/4] Brussel Richard Simoens, Raoul De Keyser [12/3 tot 6/6] ADAM – Brussels Design Museum Hornu ❑ ‘Belgisch Design Belge’ [tot 3/10] ❑ Deurle Centre d’ Innovation et de Design – ‘(un)locked’ [tot 21/2] CID Hopstreet Deurle ❑ ARGOS centrum voor audiovisuele ❑ ‘Headlines’ – Jan van Munster [tot ‘Plant Fever. Naar een plant-gericht kunsten design’ [tot 7/3] ❑ 27/2] ‘Tony Cokes: If UR Reading This It’s 2 MAC’s – Grand-Hornu Late: Vol 3’ [tot 28/2] Drogenbos ❑ ‘No Room for Regrets’ – Johan Muyle Beursschouwburg [tot 18/4] ❑ FeliXart Museum ‘Wie is We ?’ – Guy Woueté [tot 27/3] ❑ ‘STEVV. Op de rand’ – Stefaan Boghossian Stichting – Villa Empain Steenhoudt (1942-1973) [tot 21/3] Ittre ❑ ‘The Light House’ – James Turrell, ❑ ‘Abstracte kunst in vogelvlucht’ [tot Musée Marthe Donas PLAZAS JUAN PABLO HANNELORE VAN DIJCK Veronica Janssens, Joseph Kosuth, 26/9] ❑ ‘Abstracte werken (1956- ❑ ‘Filiations. Prélude à un musée’ [31/1 WWW.POSTURE-EDITIONS.COM Martial Raysse... [tot 18/4] 1962)’ – Camiel Van Breedam [tot 21/3] tot 28/2] De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 46

Dürst Britt & Mayhew Van Abbemuseum Keramiekmuseum Princessehof Wattimena en Tina Rahimy’ [tot 21/3] ❑ ‘What the moon can tell you has been ❑ ‘The Making of Modern Art – Een ❑ ‘Human after all’ – William Cobbing, ❑ Usha Seejarim [tot 21/3] said by the sun’ – Willem Hussem, Esther verhaal over moderne kunst ‘ [tot 13/6] Nathalie Djurberg & Hans Berg, Klara ❑ Michael Stevenson [tot 21/3] ❑ Tielemans, Alejandra Venegas, Jongsuk ‘The Way Beyond Art’ [tot 13/6] Kristlova, Liliana Porter, Geng Xue... [tot TENT ❑ ❑ Yoon [12/3 tot 2/5] ‘1525’ – Victor Sonna [tot 30/5] 5/9] Kim Habers [13/2 tot 5/9] ❑ ‘MELLY & TENT: Rotterdam Cultural ❑ ❑ ‘EKWC@Princessehof: Social Fotomuseum Den Haag ‘Opulence’ – Dustin Thierry [tot 4/4] Histories #18: Het kunstklimaat van de ❑ Treasures’ – Koen Theys [13/2 tot 30/5] ❑ ‘Borealis – Life in the Woods’ – Jeroen ‘De Onkruidenier. Forever Summer’ jaren tachtig in de Witte de Withstraat’ Toirkens & Jelle Brandt Corstius [10/2 – Jonmar van Vlijmen en Ronald Boer [tot 21/2] ❑ ‘The Travelling Hand’ [tot ❑ Maastricht tot 13/6] [tot 11/4] ‘Positions #6: Bodywork’ – 7/3] ❑ ‘Joined Narratives’ – Katarina Laure Prouvost, Praneet Soi, Zach Blas, Bonnefantenmuseum Jazbec, Lavinia Xausa, Heidi Vogels [tot Galerie Maurits van de Laar Navine G. Khan Dossos, Ajla R. Steinvåg ❑ ‘Ger Lataster: fragmenten uit zijn 7/3] ❑ ‘Wat ik je nog wilde zeggen – ❑ ‘Suite. Collaborative drawings’ – Paul [tot 25/4] ❑ ‘Oog in oog met Gustav leven en oeuvre’ [tot 28/2] gecureerd door Dean Bowen en Rianne van der Eerden, Romy Muijrers [tot 28/2] Klimt – met Bas van Beek’ [tot 11/4] ❑ ❑ ‘BLKNWS’ – Kahlil Joseph [tot 30/7] Zijderveld’ [tot 7/3] Nour-Eddine Jarram [7/3 tot 4/4] ❑ ‘SAY IT LOUD’ [tot 18/4] ❑ ‘Voice Galerie Ramakers Gorssel Over’ [tot 28/2] ❑ ‘Engelenkeel’ Utrecht ❑ ‘A sign of things to come’ – Joncquil, MORE – Museum voor modern – Berlinde De Bruyckere [9/2 tot 27/6] Centraal Museum Eelco Brand, Sjoerd Buisman, Ien Lucas, realisme ❑ The Studio #4: Floor Martens [9/2 tot ❑ BVH ❑ ‘Kunst op het plein: Anne de Vries’ [tot Klaus Baumgärtner, Ton van Kints, Willy ❑ ‘Nieuwe Kaders. Schilderkunst, 5/9] ‘Brueghel en tijdgenoten: kunst 16/5] ❑ ‘Collector’s Item: de De Sauter, Marian Bijlenga... [tot 31/1] fotografie en film 1920-1940’ [tot 23/5] als verborgen verzet?’ [2/3 tot 6/6] verzameling hedendaagse kunst van ❑ ‘What’s on’ – Ton van Kints / André ❑ ‘Happy Painting’ – Bob Ross [tot 11/4] Bureau Europa – Platform for Pieter en Marieke Sanders’ [tot 21/3] Kruysen [14/2 tot 20/3] Architecture ❑ ‘Annex: Tabita Rezaire’ [13/2 tot GEM Museum voor Actuele Kunst Groningen ❑ ‘Love in a Mist. De Architectuur van 24/5] ❑ ‘Voices of Fashion. Black ❑ Lisa Brice [tot 5/4] Groninger Museum Emancipatie’ [14/2 tot 15/8] couture, beauty & styles’ [13/2 tot 24/5] Kunstmuseum Den Haag ❑ ‘In collectietentoonstelling: Memphis Museum Catharijneconvent Middelburg ❑ ‘Mode in Kleur’ [tot 28/2] Design / De Ploeg. Een kunstkring onder ❑ ‘Maria Magdalena. De tentoonstelling!’ ❑ ‘Schenking Auguste Herbin’ [tot 25/4] Groninger artiesten, ...’ [tot 31/12] Vleeshal Middelburg [19/2 tot 29/8] ❑ Joseph Sassoon Semah [tot 19/9] ❑ ‘Pronkjewails. Design uit heden en ❑ ‘I Think I Look More like the Chrysler ❑ Bas van Beek [10/2 tot 24/5] verleden – Samenstelling: John Building’ – Kasper Bosmans, Lena Wijlre ❑ ❑ ‘Het gedroomde museum. Berlages Veldkamp’ [tot 9/5] ‘The Rolling Henke, Win McCarthy, Annelies Buitenplaats Kasteel Wijlre meesterwerk’ [20/2 tot 7/11] Stones – Unzipped’ [tot 28/3] Planteijdt and Diane Simpson [tot 21/3] ❑ ‘Spirit of Kindergarten – over de relatie tussen het gedachtegoed van de Mauritshuis Haarlem Otterlo ❑ ‘Vervlogen – geuren in kleuren’ [11/2 Duitse opvoedkundige Friedrich Wilhelm tot 6/6] Frans Halsmuseum Kröller-Müller Museum Fröbel (1782-1852) en moderne en ❑ ‘Het fenomeen Hals’ [tot 1/1/2023] ❑ ‘Paint it black’ – Armando, Ad hedendaagse kunst en architectuur’ [11/3 Museum Beelden aan Zee ❑ tot 7/11] ❑ ‘Grey Matters’ – Oscar ❑ ‘Haarlemse Helden. Andere Meesters’ Reinhardt, Robert Smithson, Louise ‘A Mutating Story’ – Jacob van der ❑ Nevelson, Jo Baer... [tot 28/2] Lourens [11/3 tot 4/7] ❑ [tot 1/7/2022] ‘Frans Hals – Alle Beugel [tot 28/2] ‘Eigen+Beeld. schutterstukken’ [tot 31/5] ❑ ‘Staging Silence. Twee recente Moderne sculptuur museaal en ❑ ‘Mag het ook mooi zijn ? Haarlemse aanwinsten in de collectie’ – Hans Op de Zwolle particulier verzameld’ [tot 7/3] ❑ ‘Over impressionisten en realisten’ [tot 28/2] Beeck, Geert Mul [tot 5/4] Museum de Fundatie – Paleis aan de Sculptuur’ – Carel Blotkamp [tot 28/2] ❑ ‘Sigmar Polke. Twee fotoseries’ [tot Teylers Museum Blijmarkt ❑ ‘Paul Grégoire (1915-1988). Beeld- 28/3] ❑ ‘Cornelius Rogge. Werken uit de ❑ John Constable (1776-1837) [tot ❑ ‘John Heartfield – Fotografie plus houwer van de Arabesk’ [18/2 tot 16/5] collectie’ [tot 30/5] ❑ ‘Ger van Elk. La 28/2] Dynamiet’ [13/2 tot 30/5] Nest Pièce’ [13/2 tot 29/8] ❑ ‘III – She spins the thread, she Heerlen measures the thread, she cuts the thread’ Rotterdam SCHUNCK – Mila Lanfermeijer, Ana Navas, Evelyn A Tale of a Tub ❑ ‘Rietveld Architecture-Art-Affordances Taocheng Wang [tot 28/2] ❑ ‘A Tale of A Tub in collaboration with (RAAAF) – The End of Sitting’ [tot 31/12] Tlön Projects. ‘ [11/2 tot 4/4] Parts Project ❑ ‘If then is now – muurschildering’ – ❑ ‘The community of the painted’ – Jos Vera Gulikers [tot 31/12] Het Nieuwe Instituut CONSIGN YOUR ARTWORK van Merendonk [tot 28/2] ❑ ‘Theofanie – Up and Out / ❑ ‘Atelier Nelly en Theo van Doesburg’ West muurschildering’ – Gijs Frieling [tot 29/8] [tot 12/7] ❑ ‘Lithium’ [tot 11/4] ❑ ‘A variable number of things’ – Cesare ❑ ‘Tegendraads. Aad de Haas – 100 jaar’ ❑ ‘Art on Display 1949-69’ [tot 7/3] Pietroiusti [tot 22/2] ❑ ‘Alphabetum [tot 21/2] ❑ ‘Uume Tuut’ – Dean Kisters Joey Ramone VII. Writing Writing’ [tot 7/3] ❑ ‘Tote [10/2 tot 18/4] ❑ ‘I’m Going to Keep Looking at You’ Räume’ – Gregor Schneider [tot 7/3] – Shertise Solano [tot 17/4] Wij zoeken kunstwerken voor inbreng ❑ ‘Brutalist Marcel Breuer’ – Agnes Helmond Kunsthal Rotterdam Mezosi [tot 7/3] ❑ ‘Haraway and The veilingen in Parijs. Museum Helmond ❑ ‘For Your Eyes Only. Blootfotografie in Arts. Circles: Reading and discussion ❑ ‘Abstract! Ecole de Paris, Cobra & bad, bos en branding – collectie van — Hedendaags en moderne kunst group convened by Baruch Gottlieb’ Hepworth’ [tot 28/3] ❑ ‘Harry Gruyaert. De volgende ‘De Witte Raaf’ verschijnt journalist en fotoverzamelaar Wim de op 15 maart 2021. Gegevens voor de [28/2 tot 28/3] Retrospective’ [tot 28/2] ❑ Jong’ [tot 7/2] ‘My Brexit 52/48’ – agenda moeten binnen zijn vóór — 19e eeuw en impressionistische kunst Merlin Daleman [tot 14/2] 15 februari 2021 op het postbusadres: Diepenheim Leeuwarden ❑ ‘Isomatrix’ – Marleen Sleeuwits [tot Postbus 1428, 1000 Brussel 1. Kunstvereniging Diepenheim Fries Museum 23/5] ❑ ‘We Are Animals’ – Maurizio ❑ e-mail: [email protected] Gratis expertise ‘Contrapunt’ – Sjoerd Buisman [tot 11/4] ❑ ‘Hindeloopen’ [tot 31/12] ❑ ‘Other. Cattelan, Candida Höfer, Paul McCarthy, Worldly. Hedendaagse Kunst’ – Edgar David Shrigley... [5/2 tot 24/5] The next issue of ‘De Witte Raaf’ will 0473 86 05 01 Eindhoven Cleijne en Ellen Gallagher, Charles Avery, Kunstinstituut Melly be released on March 15th, 2021. lxhxb Ricardo Brey, Philip Taaffe, Femmy ❑ Kapwani Kiwanga [tot 21/3] Please send your information before [email protected] ❑ Rebecca Niculae [12/2 tot 14/2] Otten... [tot 14/2] ❑ ‘This Unjust Mirror’ ❑ Christian Vinck [tot 21/3] February 15th, 2021 to: Postbus 1428, ❑ Peter Liversidge / Kees Goudzwaard – Constant Dullaart [tot 14/2] ❑ ‘Een presentatie met werken van B-1000 Brussel 1. [1/3 tot 16/4] ❑ ‘Haute Bordure’ [13/2 tot 18/7] Jarmal Martis, Nelly Dos Reis, Enang e-mail: [email protected] De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 47 Colofon met de steun van de Redactie Thema’s van de komende nummers: hebben en hou- Vlaamse overheid en Mondriaan Fonds den, redigeren en corrigeren, Zwitserland, activisme, ouderschap, eenzaamheid. Christophe Van Gerrewey, Noortje de Leij (&), Bijdragen (ongevraagde inzendingen) over deze en Daniël Rovers andere onderwerpen kunnen worden ingestuurd via [email protected] Zakelijke leiding: Dirk Mertens ([email protected]) Redactiesecretariaat en publiciteit: Thomas Olbrechts ([email protected]) Eindredactie en correctie: Dirk Mertens Vormgeving: Inge Ketelers

Bestuur: Peter Bernaerts, Arnold Heumakers, Marc De Kesel, Yasmine Kherbache, Maaike Lauwaert

Adviesraad: Mieke Bal, Ann Demeester, Caroline Dumalin, Fieke Konijn, Louise Osieka, Nina Serulus, Merel van Tilburg, Bart Verschaffel, Camiel van Winkel Personalia

Koen Brams is onderzoeker, curator en publicist. Hij is oprichter van The Mobile and Temporary Studio for Research and Production en hoofdredacteur van Documenten & Praktische gegevens Argumenten. Tijdschrift over de geschiedenis van het S.M.A.K.

Wouter Davidts is docent moderne en hedendaagse kunst ISSN: 0774-8523 (UGent). Hij leidt de onderzoeksgroep KB45 (Kunst in België BTW nummer: BE 0456.630.567 sinds 1945) en schrijft over kunst, architectuur en het Verschijningsritme: tweemaandelijks museum. Planning verschijnt deadline Christophe Van Gerrewey is auteur van enkele romans, nummer 210 15 maart 2021 15 februari 2021 redacteur van De Witte Raaf en professor architectuurtheorie nummer 211 15 mei 2021 15 april 2021 (EPFL Lausanne). In 2019 verschenen Choosing Architecture nummer 212 15 juli 2021 15 juni 2021 en OMA/Rem Koolhaas. A Critical Anthology. nummer 213 20 september 2021 20 augustus 2021 nummer 214 15 november 2021 15 oktober 2021 Beatriz Van Houtte Alonso is afgestudeerd als ingeni- nummer 215 20 januari 2022 20 december 2021 eur-architect (UGent) en als architectuurhistoricus (Bartlett, Londen). Ze werkt voor CRIT. architects in Brussel. Oplage: 12.000 ex. Gratis beschikbaar in archieven, biblio- Steven Humblet is criticus, docent, onderzoeker, curator. theken, culturele cafés, culturele centra, galeries, instellingen Hij doceert fotogeschiedenis (KASK Antwerpen) en is voor- voor hoger en deeltijds kunstonderwijs, kunstboekhandels, zitter van onderzoeksgroep Thinking Tools. musea en stichtingen voor beeldende kunst.

Fieke Konijn is kunsthistorica, doceerde aan de VU Amsterdam en gaf leiding aan de master Museumconser vator. Ze publiceert over museumgeschiedenis en presentaties in musea. Abonnement Noortje de Leij schrijft aan de Universiteit van Amsterdam een dissertatie over de relatie tussen kunst en sociale kritiek in October. Ze is redacteur van De Witte Raaf. De Witte Raaf is een gratis meeneemkrant. Wenst u dat De Witte Raaf thuisbezorgd wordt of wilt u het tijdschrift Dirk Mertens is zakelijk leider en corrector/eindredacteur financieel ondersteunen, dan kunt u een (steun)abonnement bij De Witte Raaf. nemen. Via PayPal kunt u op www.dewitteraaf.be een doorlopend (steun)abonnement nemen. U kunt het bedrag Kuniko Mukoda (1929-1981) was een Japanse schrijver ook overschrijven. Vermeld uw adres, e-mailadres en het van tv-scripts, korte verhalen en essays, waarvoor ze in nummer waarbij het abonnement moet ingaan. Let op: 1980 de Naoki-prijs ontving. gebruik het juiste rekeningnummer voor uw land! Losse nummers van De Witte Raaf kunnen op dezelfde wijze Dirk Pültau is kunsthistoricus. Hij doceert Kunstgeschie worden (na)besteld. denis en Kunstactualiteit (LUCA/Sint-Lukas Brussel) en werkt aan een proefschrift over het conflict tussen kunste- Rekeningnummers naar en materiaal in de moderne kunst. KBC Brussel BE33 4222 1816 1146 TRIODOS Nederland NL73 TRIO 0784 9288 35 Chris Reitz is professor Critical and Curatorial Studies aan de universiteit van Louisville en directeur van het Hite Art Buitenland (binnen Europa): Institute. IBAN: BE33 4222 1816 1146 – BIC: KREDBEBB Gelieve in de mededeling het nummer te vermelden waarmee Nadine Roestenburg is onderzoeker en curator geïnteres- u uw abonnement wilt laten beginnen. seerd in digitale kunst en cultuur. Ze werkt als onderzoeks- leider Digitale Cultuur bij Fontys Hogescholen en als curator bij STRP.

Daniël Rovers is schrijver – meest recent van Bakvis. Een leesautobiografie – en redacteur van De Witte Raaf.

Nikolaas Verstraeten is masterstudent kunstwetenschap- pen (UGent). Hij liep stage in de Jan Vercruysse Foundation en schreef een scriptie over de boeken van Jan Vercruysse.

Nadia de Vries is schrijver en cultuurwetenschapper, en auteur van Kleinzeer (Pluim, 2019) en de Engelstalige dichtbundel Dark Hour (Dostoyevsky Wannabe, 2018). In 2020 promoveerde ze aan de Universiteit van Amsterdam. Tarieven België en Nederland Abonnement e 30,00 Geertjan de Vugt is Coördinator Wetenschap en Kunst bij Abonnement + boek e 45,00 — Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd zonder voorafgaan- e delijke toestemming van de uitgever en de auteurs. de KNAW. Hij publiceerde in 2018 Political Dandyism in Steunabonnement 60,00 — De rechten voor de illustraties en de teksten werden naar best vermogen Literature and Art. Genealogy of a Paradigm (Palgrave). Losse nummers e 10,00 geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich te wenden tot de redactie. — Schriftelijke reacties kunnen gepubliceerd worden maar de redactie Paul Willemsen is curator en criticus. Hij schrijft over foto- Tarieven Buitenland behoudt zich het recht voor ingezonden brieven in te korten. grafie, film en beeldende kunsten. Abonnement e 40,00 — Ongevraagde bijdragen worden niet teruggestuurd. Abonnement + boek e 50,00 Uitgever: DWR/TWR vzw Miek Zwamborn is schrijver en beeldend kunstenaar. In Steunabonnement e 60,00 Postbus 1428, B-1000 Brussel 1 2016 richtte ze met Rutger Emmelkamp een studieplek en Losse nummers e 10,00 Tel. 32(0)2 223.14.50 residentie op voor schrijvers, kunstenaars, musici en weten- http://www.dewitteraaf.be – e-mail: [email protected] schappers op het Schotse eiland Mull (www.knockvolo Raadpleeg het boekenaanbod via www.dewitteraaf.be Verantwoordelijke uitgever: Thomas Olbrechts, gan-studies.eu). Meer info: [email protected] Kersbeeklaan 113, 1190 Brussel De Witte Raaf – 209 / januari – februari 2021 48

44 rue Van Eyck | Van Eyckstraat 107 rue St-Georges | St-Jorisstraat

Walter Swennen Esther Kläs Parti chercher du white spirit ll (elle elle) (long lines) 27 January — 27 February 2021 21 January — 27 February 2021

Matt Connors Sherrie Levine 11 March — 10 April 2021 4 March — 3 April 2021

6 rue St-Georges | St-Jorisstraat, 1050 Brussels, Belgium www.xavierhufkens.com +32(0)2 639 67 30

—————————————————————————————————————————————

S WWW.THUISTEZIEN.NL IN RESPONSE TO THE CORONA CRISIS AND THE RESTRICTIVE MEASUREMENTS, WEST IS MAKING ITS PROGRAM ACCESSIBLE TO ALL PEOPLE STAYING AT HOME BY MEANS OF A DAILY VIDEO, PUBLICATION, OR COLUMN, THE INSTITUTION AIMS TO SOFTEN THE STAY AT HOME WITH A MOMENT OF IMAGINATION AND REFLECTION ————————————————————————————————————————————— GREGOR SCHNEIDER TOTE RÄUME 29.08.2020 — 07.03.2021 ————————————————————————————————————————————— CESARE PIETROIUSTI A VARIABLE NUMBER OF THINGS TILL 22.02.2021 ————————————————————————————————————————————— AGNES MEZOSI BRUTALIST MARCEL BREUER 09.11.2020 — 28.03.2021 ————————————————————————————————————————————— ALPHABETUM VII WRITING WRITING 29.08.2020 — 07.03.2021 ————————————————————————————————————————————— HARAWAY AND THE ARTS CIRCLES: READING AND DISCUSSION GROUP 28.02.2021 & 28.03.2021 ————————————————————————————————————————————— DEEP SUSTAINABILITY WINTER SCHOOL 01.03.2021 — 06.03.2021 ————————————————————————————————————————————— LOCATION: FORMER AMERICAN EMBASSY BY MARCEL BREUER — LANGE VOORHOUT 102, DEN HAAG / OPEN: WEDNESDAY TILL SUNDAY 12:00 — 18:00 H —————————————————————————————————————————————

West RSVP & INFORMATION: WWW.WESTDENHAAG.NL