Amsterdam en Voetbal Eeuwen in beweging 2 en Voetbal Inhoudsopgave

Inleiding De eerste Amsterdam wil een eigen stadion De eerste Honderd jaar landskampioen lichtwedstrijd vrouwenvoetbal

5 6 8 12 14

De eerste Het telegraafhokje van de wereld Amsterdam Onderduiken bij de kampioens- profvoetballer hoofdstad FIFA wedstrijd van De Volewijckers

16 18 22 24

Leo Horn Een legenda- Big Data 0.0 Wereldheerschappij Het eerste rische fnale supportersvak

26 28 32 34 36

De Ajax-stadions die nooit De rondvaart Naar de Johan Een nieuwe kwamen Cruijff Arena trend

38 42 44 46

Friendship Geen straatschoffes bij het Voetbal is meer dan sport alleen Colofon Sports Centre Koninklijk Paleis

48 52 54 56

Eeuwen in beweging 3 Twee jongens bij een FAMOS-toernooi. Johan Noske / Anefo 1958, Stadsarchief Amsterdam

4 Amsterdam en Voetbal Inleiding

msterdam is een échte voetbalstad en omgeving geteld. Vrouwenvoetbal A– en dat is het al sinds de geboorte werd pas in 1971 erkend door de KNVB, van deze sport. Voetbal is overal aan- maar de eerste Amsterdamse vrouwen- wezig: in de parken en op pleintjes, op voetbalwedstrijd werd al gespeeld in de clubvelden verspreid door de stad en 1920. Toernooien konden op steeds natuurlijk in de Johan Cruijff Arena, de meer belangstelling rekenen. Houten thuisbasis van Ajax. Wat begon als een tribunes werden vervangen door elitesport voor deftige heren, groeide stadions en zo werd het professionele uit tot volkssport nummer één, inmiddels voetbal onderdeel van de stedelijke ook voor vrouwen. In dit boekje lees je architectuur. De telecommunicatie schoot aan de hand van verrassende verhalen rond wedstrijden steeds verder omhoog over de voetbalgeschiedenis van en hooligans kregen vanaf 1976 een Amsterdam. apart vak in het stadion. Overwinningen werden groots gevierd in de stad, De eerste voetbalwedstrijd werd in 1886 waarbij het enkele keren ook bijna uit gespeeld in het Vondelpark – al leek dat de hand liep – zoals bij de fameuze nog niet veel op het voetbal zoals we dat rondvaart van Oranje in 1988. nu kennen. De sport professionaliseerde vanaf de eeuwwisseling en dat was ook Juist de afgelopen jaren zijn er talloze merkbaar in Amsterdam. In 1928 was initiatieven ontwikkeld om de sport voor Amsterdam zelfs voor heel even voetbal- iedereen toegankelijk te maken. Zo hoofdstad van de wereld, toen in het bieden de nieuwe Cruyff Courts een Olympisch Stadion het olympisch voetbal veilige speelplek voor jongeren en werd gespeeld en de FIFA haar kantoor kunnen kinderen met een beperking opende bij de Dam. De stad heeft ook voetballen in het geavanceerde talloze profvoetballers voortgebracht. Friendship Sports Centre. Zo was de Amsterdamse Gerrit Visser in 1926 de eerste Nederlander die met Kortom: voetbal zit in het DNA van voetballen zijn geld verdiende: dat kon Amsterdam. De coronacrisis, hoe zwaar toen nog niet hier, maar wel in Amerika. de gevolgen ook zijn voor de professio- Scheidsrechter Leo Horn, die leiding gaf nele sport en het amateurvoetbal, aan de Match of the Century van 1953, verandert die eigenschap niet. begon zijn carrière op Amsterdamse velden.

Tegelijkertijd nam ook het amateur- voetbal een vlucht: in 1962 werden er bijna 200 verenigingen in Amsterdam

Eeuwen in beweging 5 1898 De eerste landskampioen

Het Amsterdamse RAP won in 1898 de eerste offciële landstitel. Een jaar later won het ook de eerste offciële bekerfnale.

Het Vondelpark was één van de eerste die zonder enige terughoudendheid over plekken in Amsterdam waar werd zijn eigen wedstrijden schreef en daarin gevoetbald. De oudste melding is van zichzelf zeer goed beoordeelde. In 1902 19 december 1886: een wedstrijd tussen werd hij hoofdredacteur van De Telegraaf het Amsterdamse Sport en het Haarlem- en groeide daarna uit tot een van de se HFC. Voetbal was nog zo jong, dat het belangrijkste en invloedrijkste journa- soms meer op rugby leek. Ook had niet listen van zijn tijd. iedere voetballer in de gaten dat samenspel meer succes opleverde dan Jan Hisgen was een andere belangrijke individueel spel, zo blijkt uit het wed- Amsterdamse speler, net als Schröder strijdverslag in Nederlandsche Sport. naast voetbal zeer goed in cricket. In de ‘De kracht der Amsterdamsche spelers kampioenswedstrijd tegen Vitesse trof bestond voornamelijk daarin, dat zij hij twee of drie keer het Arnhemse doel, gezamenlijk optraden en elkaar steun- iets waarover de verschillende wedstrijd- den; daarbij liepen zij altijd met den bal verslagen van mening verschilden. tusschen de voeten; de Haarlemmers Een jaar later speelde Hisgen opnieuw daarentegen beproefden meestal hun een hoofdrol in de eerste offciële geluk alleen.’ De Amsterdammers bekerfnale, die van 7 mei 1899 tussen wonnen met 3-0. RAP en HVV uit Den Haag.

RAP Zo was RAP de eerste landskampioen, De eerste volwaardige nationale compe- de eerste bekerwinnaar én de eerste titie was in het seizoen 1897-8. Het winnaar van de dubbel. Amsterdamse RAP (niet te verwarren met SV RAP) won de westelijke competitie en Hinderlijke wind speelde daarna om de landstitel tegen Het was de gedroomde fnale, want HVV het Arnhemse Vitesse, de winnaar van de was de grote club van Den Haag, één oostelijke competitie. Onder leiding van van de oudste voetbalverenigingen van Kick Schröder won RAP met 4-2 en was ons land. En die speelde dus tegen de zo de eerste landskampioen. Schröder heersend landskampioen. Deze wedstrijd was in 1898 al zeer invloedrijk binnen de werd in Heemstede afgehandeld met sport, naast voetballer ook als cricket- akelig weer. ‘Een vrij hinderlijke wind speler van internationale klasse. Verder blies diagonaal over het veld.’ Na was hij een invloedrijk sportjournalist, negentig minuten was het nog steeds

6 Amsterdam en Voetbal Het eerste Nederlandse elftal nog in eigen clubshirts, met RAP-speler Kick Schröder staand als tweede van rechts. Onbekende fotograaf, 1894, Nationaal Archief / KNVB

0-0 en volgens afspraak kwam er een J.H. Hisgenbrug. In de uitleg van deze verlening van vier (!) keer zeven en een straatnaam wordt alleen verwezen naar halve minuut. Pas in het laatste kwart zijn loopbaan als cricketspeler, maar trof Hisgen het Haagse doel. ‘Hisgen als voetballer bracht hij dus de eerste kwam voor den goal, en had het geluk landstitel en de eerste voetbalbeker naar van korten afstand een harden schuiver Amsterdam. Voetbalclub DWV heeft nog tusschen de beenen van den keeper te heel lang aan dat pad zijn onderkomen zenden,’ aldus Nederlandsche Sport. gehad totdat het fuseerde met De Zo was RAP de eerste landskampioen, Volewijckers. Op het Higsenpad wordt de eerste bekerwinnaar én de eerste nu een compleet nieuwe wijk gebouwd. winnaar van de dubbel.

De naam van Hisgen is vastgelegd in het Amsterdamse straatbeeld, want in Noord ligt het Hisgenpad, eindigend in de

Eeuwen in beweging 7 1911 Amsterdam wil een eigen stadion

Tijdens de interland Nederland – Engeland in Watergraafsmeer was het krankzinnig druk. Daarna snapte iedereen dat Amsterdam een stadion nodig had, ook Amster- dam zelf.

Drukte langs de lijn van Oud-Roosenburgh, het terrein van RAP te Amsterdam. Onbekende fotograaf, 1909, Nationaal Archief / KNVB

Op 17 april 1911 speelde het Nederlands bewogen.’ Zo’n 20.000 mensen propten elftal een wedstrijd tegen Engeland, zich naar het oosten van de stad voor een een zonnige Tweede Paasdag. Ons land wedstrijd op een plek, die hier helemaal kende nog geen stenen stadion en niet op was berekend. daarom werd er gespeeld op landgoed Roosenburgh in de Watergraafsmeer Rond het veld was geen afscheiding. Uit met tijdelijke tribunes langs de lijn. pure beleefdheid liep de massa nog net niet tussen de spelers door, maar die Door krankzinnige drukte liep de stad die konden geen aanloop meer nemen voor dag helemaal vast. ‘Rijtuigen, taxi’s en een hoekschop. Er waren slechts enkele andere automobielen, trams, kortom, veldwachters, die deze massa absoluut alles wat rijden kon, reed en roste maar niet aankonden. De situatie werd raak,’ meldde De Arnhemsche Courant, onbeheersbaar toen een tribunedeel ‘te midden van een ontzettende men- voor 500 mensen in elkaar stortte, omdat schenmassa, waartusschen weer luid de opzichter vooraf niet had gecontro- schreeuwende venters met couranten, leerd of het allemaal wel veilig was. Een chocolade enz. zich her- en derwaarts andere tribune werd net op tijd gestut.

8 Amsterdam en Voetbal Het Nederlandsch Sportpark, in de volksmond het Oude Stadion genoemd, aan de Amstelveenseweg. Cornelis G. Leenheer, ca. 1929, Stadsarchief Amsterdam

Bij gebrek aan zitplaatsen kregen deze over een stadion nieuw leven ingeblazen. tribuneklanten toestemming om nog Een inzamelingsactie onder stedelijke dichter bij het veld plaats te nemen, maar notabelen bracht voldoende geld op daar waren de andere toeschouwers het voor de aanleg. Met al die fnanciële en niet mee eens. ‘Er werd met sinaasappel- politieke steun begon in 1912 aan de schillen, aardkluiten en graszoden Amstelveenseweg dan eindelijk de bouw gegooid naar deze rijen liefhebbers,’ van het Nederlandsch Sportpark, aldus Het Nieuws van den Dag. Er braken tegenover de huidige locatie van het onderlinge gevechten uit, waarbij het een Olympisch Stadion. wonder was dat er geen doden vielen. Op 5 april 1914 werd dat eerste stadion Nieuw stadion van Nederland in gebruik genomen met De sportwereld was razend en eiste dat een wedstrijd van het Nederlands elftal er snel een stadion moest komen, met tegen Duitsland. Net als drie jaar eerder veilige tribunes en goede aanvoerwegen. op landgoed Roosenburgh krioelden er Het Nederlands elftal was simpelweg te zo’n 20.000 mensen door de stad, maar populair geworden om weg te stoppen dit keer verliep het veel beter. De massa’s op een landgoed in Watergraafsmeer. werden veilig begeleid naar binnen en Zo schreef ook tijdschrift De Revue naar buiten, de tribuneonderdelen bleven der Sporten: ‘Kort en bondig, dingen heel en de voetballers hadden ruimte zooals dezen Maandag zijn voorgevallen, voor een hoekschop. De Revue der ‘t moet voor ‘t eerst en ‘t laatst zijn. Sporten was trots: ‘Bewijs, heerlijk bewijs, Er moet gehandeld worden, de knuisten dat in ons Nederlandsch volk nog vonkt moeten uit de mouw.’ de moed, de taaie volharding, welke ons eens beroemd maakte.’ Binnen de Amsterdamse gemeenteraad werd een vastgelopen debat uit 1908

Eeuwen in beweging 9 10 Amsterdam en Voetbal Wedstrijd Nederland – België in het Nederlandsch Sportpark, later het Oude Stadion genoemd, aan de Amstelveenseweg. Onbekende fotograaf, 1914, Stadsarchief Amsterdam

Eeuwen in beweging 11 1916 De eerste lichtwedstrijd

Philips legt wereldwijd stadionverlichting aan. Dat gebeurde in 1916 al voor de eerste keer tijdens een voetbalwedstrijd in Amsterdam.

De allereerste keer dat er bij een voet- Een unicum op dit gebied, aldus het balwedstrijd kunstlicht werd ontstoken, Algemeen Handelsblad de volgende was in 1878 bij het Engelse Sheffeld F.C. dag in zijn verslag. Toen al was Philips De Nederlandse primeur was in 1916 in verantwoordelijk voor deze verlichting, het Nederlandsch Sportpark in Amster- waarmee het bedrijf trots op 1 septem- dam, de voorganger van het Olympisch ber 1916 in verschillende Nederlandse Stadion. Op 30 juli was daar een voet- kranten advertenties plaatste. ‘In de balwedstrijd tussen Belgische en Engelse nieuwe schitterende verlichting van het geïnterneerden in Nederland, die al stadion branden Philips halfwatt lampen.’ enkele jaren in ons land vastzaten van- wege de Eerste Wereldoorlog. Vanwege Een jaar later gebeurde dat opnieuw in het internationale recht moesten zij in het het Amsterdamse stadion tijdens een neutrale Nederland blijven, omdat zij zich wedstrijd van AFC en ’t Gooi op 31 hier tijdens de uitbraak van de oorlog augustus 1917. In de tweede helft werd toevallig bevonden. het kunstlicht opnieuw aangezet. ‘Het levert weinig bezwaren voor de spelers Om die mensen wat afeiding te bieden, op,’ oordeelde Het Sportblad. ‘Vooral de deden ze aan sport. Onder die geïn- witte bal ruimt veel moeilijkheden uit den terneerden zaten tenslotte ook veel weg. Alleen moeten spelers en scheids- geoefende sporters, die voor de oorlog rechter oppassen niet een der lichtbol- in eigen land aan de top stonden. En len met hun blik te treffen: de tijdelijke ook voor de Nederlandse toeschouwers verblinding kan dan noodlottig zijn.’ De waren zulke evenementen welkom, Sportkroniek was minder positief: ‘Mid- omdat ze zo weer eens een internatio- den op het veld heerschte duisternis.’ nale wedstrijd konden zien. Er waren die dag zo’n 2.000 toeschouwers in het De lichtwedstrijd van 1929 stadion aanwezig. Bij de bovengenoemde wedstrijden werd alleen het laatste deel verlicht, maar op Unicum 23 oktober 1929 gebeurde dat voor de De wedstrijd eindigde in 1-1, maar eerste keer van begin tot eind. Die dat sportieve resultaat is niet de reden primeur was voor het Olympisch Stadion, waarom die historisch is geworden. als hoogtepunt van de Edison Lichtweek Veel belangrijker was dat er die dag in Amsterdam, waarbij in de hele stad kunstlicht werd ontstoken in het stadion. illuminaties en schijnwerpers te zien

12 Amsterdam en Voetbal waren. Het stadion had nog geen lampen te raken, maar die hingen veel te lichtmasten en daarom werden er op hoog. Onder leiding van scheidsrechter een hoogte van twaalf meter staaldraden Hans Boekman won PSV met 2-3. met lampen bevestigd tussen de tribune- overkappingen. Achter de goals stonden Begin jaren dertig kreeg Philips de twee tijdelijke masten. Wederom was verantwoordelijkheid voor de verlichting Philips verantwoordelijk voor de aanleg. van het Wembley Stadion in Londen en legde zo het fundament van de huidige Op het veld stonden een Amsterdams status als marktleider. Pas in 1958 legde team en PSV, toen de regerende kampi- het bedrijf de stadionverlichting aan in oen van Nederland. Tot hilariteit van het zijn eigen onderkomen in . publiek probeerden de voetballers de

Verlicht Olympisch Stadion tijdens de Edison Lichtweek. J. van Dijk, 1929, Stadsarchief Amsterdam

Eeuwen in beweging 13 1920 Honderd jaar vrouwenvoetbal

Pas enkele jaren wordt het vrouwenvoetbal in Nederland serieus genomen. Dankzij een voetbalster met historische interesse weten we dat er al in 1920 werd gespeeld in de regio Amsterdam.

Het eerste vrouwenvoetbalteam van Amsterdam, ter plekke samengesteld. Onbekende fotograaf / De Prins der Geïllustreerde Bladen, 1920, Allard Pierson, Universiteit van Amsterdam

Vlak voor het uitbreken van de Eerste Wittenburg Wereldoorlog werd in Amsterdam de De Amsterdamse voetbalclub Wittenburg Eerste Nederlandsche Dames Voetbal werd opgericht op 24 september 1919 Vereeniging opgericht. Daarna is hier en heeft maar drie jaar bestaan. In die niets meer van vernomen. Maar in 1920 korte periode werd er wel een vrouwen- werd er in de regio alsnog een voetbal- elftal samengesteld, maar het is onzeker wedstrijd met vrouwen gespeeld, de of die ooit een wedstrijd heeft gespeeld. eerste melding in Nederland. Het was in ieder geval wel de bedoeling, want voor 25 juli 1920 kondigde OSV uit

14 Amsterdam en Voetbal Oostzaan een wedstrijd aan tussen de De eerste vrouwenwedstrijd bij Ajax was Amsterdamse voetbalsters en een plaat- op 24 augustus 2012 tegen SC Heeren- selijk gelegenheidselftal met vrouwelijke veen, onder meer met leden van de korfbalvereniging Unie. en Anouk Hoogendijk. Deze historische wedstrijd werd bezocht door erelid Wim De publieke belangstelling was enorm. Schoevaart, toen 94 jaar oud. ‘De man ‘Tot de bezoekers behoorden ook eenige die alle 31 kampioenschappen van Ajax raadsleden van Oostzaan,’ meldde het heeft meegemaakt, wilde dit moment Algemeen Handelsblad in zijn verslag. uiteraard niet aan zich voorbij laten Tot grote teleurstelling kwam Wittenburg gaan,’ zo schreef de club toen op de site. niet opdagen, waarna er ter plekke een Ajax versloeg de Friezen met 2-0. In de ander vrouwenelftal werd samengesteld. jaren erna won de Amsterdamse club Zo werd de eerste vrouwenvoetbal- twee landstitels en vier keer de KNVB wedstrijd in ons land gespeeld, die werd Beker. vastgelegd in een dagblad. De team- foto van dit elftal is de oudste van het Bij dit vrouwenelftal van Ajax speelde Nederlandse vrouwenvoetbal! ook Tessel Middag, die als historicus een bijzondere bijdrage heeft geleverd aan In de decennia erna werden er nog haar sport. In 2016 schreef ze haar enkele pogingen gedaan om met afstudeerscriptie Voetbalschoenen op vrouwenvoetbal te beginnen, maar heur verlanglijstje over vrouwenvoetbal in de KNVB verbood dit. De gemeente Nederland van 1880 tot 1939. Haar werk Amsterdam sprak zich er in 1935 ook is één van de eerste uitvoerige histori- openlijk tegen uit. sche onderzoeken naar het Nederlandse vrouwenvoetbal. SC Buitenveldert Pas in 1971 stemde de KNVB defnitief ‘Als speelster van het vrouwenteam van in met vrouwenvoetbal, ruim een halve Ajax en het Nederlands Elftal ben ik eeuw nadat vrouwen stemrecht hadden persoonlijk betrokken bij het onderwerp,’ gekregen. Enkele jaren later fuseerden verklaarde ze haar belangstelling. Ze Ahrends en SCA tot SC Buitenveldert. beschrijft in haar scriptie de paradox dat Aanvankelijk was deze Amsterdamse er wél veel bekend is over de vrouwen- club alleen voor mannen, maar het geschiedenis van die tijd, maar niet van duurde niet lang tot er ook vrouwen- het vrouwenvoetbal in diezelfde periode. teams kwamen. In 2016 verwelkomde Bijna honderd jaar na de eerste vrouwen- SC Buitenveldert het 500ste vrouwelijke voetbalwedstrijd in Oostzaan legde lid en daarmee heeft de club de grootste Middag zo de basis voor serieus onder- vrouwenafdeling van het land. zoek naar dit thema.

Eeuwen in beweging 15 1926 De eerste profvoetballer kwam uit Amsterdam

Gerrit Visser was de eerste Nederlandse voetballer die geld verdiende met zijn sport. Hij kwam uit Nieuwendam.

Gerrit Visser werd geboren in Nieuwen- voetbal. Wie werd betrapt als beroeps- dam op 2 februari 1903, toen nog geen speler, werd door de voetbalbond per onderdeel van Amsterdam. Sinds 1920 ommegaande levenslang geschorst. We speelde hij in IJmuiden voor de Storm- kenden dus alleen maar amateurspelers. vogels. Visser was een goede speler, Betaald voetbal zou pas in 1954 worden want als voorhoedespeler maakte hij zelfs ingevoerd. bij de tegenstander een grote indruk. HFC-supporters verzuchtten toen hun ‘Wat is dat een kerel!’ ploeg tegen hem speelde: ‘Wat is dat een kerel!’ In 1924 deed Visser zelfs Ook Visser moest dus op een andere met het Nederlands elftal mee aan de manier voor zijn inkomsten zorgen en Olympische Spelen in Parijs. daarom vertrok hij in januari 1926 naar de Verenigde Staten als vertegenwoordiger In die tijd was het in ons land absoluut van enkele visbedrijven. ‘Het zal niet verboden om geld te verdienen met gemakkelijk zijn een geschikt plaats- vervanger te vinden,’ treurde de IJmuider Courant. Dat viel wel mee, want zijn plek werd per ommegaande overgenomen door J.F.H. Asbeek Brusse.

Bethlehem Steel FC Visser vermoedde dat hij in zijn nieuwe land voorlopig weinig tijd zou hebben om te voetballen, maar dat liep anders. Na een half jaar stuurde hij een brief naar Nederland met de mededeling dat hij zich had aangesloten bij Bethlehem Steel FC, spelend in de American Soccer League, de eerste serieuze professionele Gerrit Visser op het terras tijdens de voetbalcompetitie van dit land. Eerst Olympische Spelen in Parijs. Onbekende werd er een competitie in het oosten van fotograaf, 1924, Nationaal Archief / KNVB de VS afgehandeld, waarna de kampioen

16 Amsterdam en Voetbal Wedstrijd Nederland – Uruguay tijdens de Olympische Spelen in Parijs, met Gerrit Visser links. Onbekende fotograaf, 1924, Nationaal Archief / KNVB

het opnam tegen de winnaar van de niet toe, want zijn thuiskomst was maar westelijke competitie. Het spelniveau heel kort. lag hoog in de League van Visser, waar negentig procent van de spelers oor- In 1927 werd in Velsen het huwelijk spronkelijk uit Schotland kwam. Visser tussen Visser en Aafje Komin voltrokken, scoorde gemiddeld bijna twee doel- zónder aanwezigheid van de voetballer punten per wedstrijd. Volgens eigen zelf. Die zat in Detroit, waar hij inmiddels zeggen was hij in Amerika enorm bij de plaatselijke Holley Carburetor FC gegroeid als speler. speelde. Met die club verloor Visser de fnale van het Amerikaanse bekertoernooi In de Verenigde Staten werden wél met 7-0. Een zeperd, maar toch is het beroepsspelers toegelaten tot de clubs. een zeer opmerkelijke prestatie dat Sterker nog, wie amateur wilde blijven, iemand uit Nieuwendam het zo ver moest dat vooraf juist nadrukkelijk schopte in het voetbal in de Verenigde melden. Visser heeft nooit gezegd dat Staten. hij gebruik had gemaakt van die uit- zonderingspositie, waarmee hij als eerste Visser stopte in 1931 met zijn sport. ‘Ik Nederlander profvoetballer werd. Het heb zes jaren in Amerika gevoetbald,’ maakte de Nederlandse Voetbalbond zei hij, ‘maar zonder eenigen twijfel kan toch niet meer uit, want hij was allang ik zeggen, dat ik de plezierigste voetbal- verdwenen naar de andere kant van jaren met de Stormvogels heb doorge- de oceaan. Dat hij in 1926 weer even bracht.’ Op 3 maart 1984 is hij overleden op Nederlandse bodem was, deed er in Cashmere, Washington.

Eeuwen in beweging 17 1928 Het telegraafhokje van de wereld

Tijdens de olympische voetbalfnale van 1928 tussen Uruguay en Argentinië was Amsterdam even de hoofdstad van Zuid-Amerika.

intensief internationaal telegraafverkeer. Heel Zuid-Amerika keek naar Amsterdam.

Telegraaf- en telefoondienst Na de Eerste Wereldoorlog werden de Olympische Spelen steeds groter en belangrijker. In 1920 deden er ruim 2600 sporters mee uit verschillende 29 landen. In 1936 waren dat er 4484 uit 49 landen. De journalistieke belangstelling groeide nog veel harder, merkte de Telegraaf- en Telefoondienst, in 1928 verantwoordelijk voor de internationale communicatie tijdens de Olympische Spelen in Amster- dam.

Vanuit de hele wereld kwamen aanvragen van persdiensten om zo snel mogelijk de laatste wedstrijdinformatie door te geven Affche voor de Olympische voetbalfnale aan het thuispubliek. De inwoners van Argentinië – Uruguay in het Olympisch Uruguay wilden alles weten over hun Stadion. Onbekende ontwerper / Drukkerij voetballers. De Finse kranten smachtten Kotting, 1928, Stadsarchief Amsterdam naar nieuws over hun atleet Paavo Nurmi. Daarom werden er door heel Amsterdam de modernste communicatielijnen De voetbalfnale van de Olympische aangelegd voor de 422 persvertegen- Spelen werd gespeeld tussen twee woordigers uit bijna veertig verschillende landen van de andere kant van de landen. Voor de grote afstanden werd wereld. Daarom was er intensief tele- vooral de telegraaf gebruikt en binnen graafverkeer tussen Amsterdam en Europa was de telefoon populair. Zuid-Amerika om de laatste informatie In vergelijking met de voorgaande Spelen door te geven. Na een gelijk spel moest was in Amsterdam alles anders, want het die fnale nóg een keer worden gespeeld internationale journalistieke verkeer was en volgde er opnieuw een dag met zeer in korte tijd verveelvoudigd. Vier jaar

18 Amsterdam en Voetbal Drukte bij een voetbalwedstrijd tijdens de Olympische Spelen. Onbekende fotograaf / N.V. De Arbeiderspers, 1928, Stadsarchief Amsterdam

eerder waren er in Parijs 221 telefoon- antwoordelijke dienst tevreden terug. gesprekken gevoerd vanaf de pers- De Nederlandse medewerkers deden tribune. In Amsterdam waren dat er bijna er alles aan om zoveel mogelijk berichten 3.500! Het aantal telegrammen was in binnen een minuut te versturen. Tijdens diezelfde periode spectaculair gestegen de eerste voetbalfnale tussen Uruguay van 9.169 naar meer dan 23.000. en Argentinië op 10 juni werden er Amsterdam zat in de zomer van 1928 214 berichten aangeboden, waarvan er letterlijk in het centrum van het interna- 108 binnen een minuut waren verzonden. tionale sportnieuws. Het overige deel kostte niet meer dan twee minuten per bericht, voor 1928 Voetbalfnale razendsnel. Voor Amsterdam was dit internationale journalistieke verkeer tijdens een Drie dagen later begon alles weer van sportevenement een nieuw verschijnsel. voren af aan met de replay, die door Alles moest snel. Om geen seconde te Uruguay met 2-1 werd gewonnen. De verliezen, stelden Amerikaanse pers- helpers van de persbureaus schreeuwden bureaus helpers op vanaf de perstribune vanaf de perstribune tot het telegraaf- tot aan het loket, die boodschappen kantoor de einduitslag door het stadion. naar elkaar schreeuwden, ‘omdat het iets De medewerkers achter de balie ver- sneller ging dan de trap afoopen’. Voor stuurden die informatie naar twee landen de tussenstanden en uitslagen was vooraf op een afstand van zo’n 12.000 kilometer al bijna het hele biljet ingevuld, ook verderop. En zo hoorden de inwoners om geen tijd te verliezen. ‘De sportieve van Montevideo en Buenos Aires eerder geest, de zucht om te excelleeren, de uitslag dan de inwoners van Amster- was ook over de telegraafambtenaren dam-Noord. vaardig geworden,’ zo blikte de ver-

Eeuwen in beweging 19 Jongens voetballend met een klein balletje en met een doel gekalkt op het Koninklijk Paleis. Onbekende fotograaf, 1928, Nationaal Archief / Collectie Spaarnestad

20 Amsterdam en Voetbal Eeuwen in beweging 21 1930 Amsterdam is de hoofdstad van de FIFA

Van 1928 tot en met 1931 had de FIFA zijn hoofdkantoor in Amsterdam. Hiervan is op die plek nu niets meer te zien.

C.A.W. Hirschman (met bolhoed) op de tribune tijdens de olympische voetbalwedstrijd tegen Uruguay in het Olympisch Stadion. Onbekende fotograaf, 1928, Nationaal Archief / KNVB

De FIFA wordt tegenwoordig aange- met de Bond voor Daadwerkelijke stuurd vanuit het hoofdkantoor in Zürich. Dierenbescherming. Dat is al sinds 1934 het geval, maar in de jaren daarvoor was Amsterdam het Redder van de FIFA bestuurlijke hart van de internationale Hirschman was sportbestuurder en voetbalwereld. bankier. Vanaf de oprichting van de FIFA in 1904 speelde hij er een belangrijke Het stond op 27 september 1928 in Het rol in. Sterker, na de dood van voorzitter Vaderland: ‘De secretaris der Fédération Daniel Burley Woolfall in 1918 hield hij Internationale de Football Association, zo’n beetje in zijn eentje de organisatie de heer C.A.W. Hirschman, heeft thans draaiende onder bizar moeilijke omstan- voor het secretariaat een speciaal bureau digheden, want tijdens en vlak na de gehuurd dat eerstdaags geopend zal Eerste Wereldoorlog kende de FIFA worden. Het wordt gevestigd in de gigantische problemen. De bond is in Paleisstraat no. 31, onmiddellijk bij die jaren ontsnapt aan de ondergang, den Dam.’ Dat adres moest hij wel delen dankzij Hirschman.

22 Amsterdam en Voetbal In de tweede helft van de jaren twintig leefde de FIFA weer op en was daardoor in staat om in 1930 in Uruguay voor de eerste keer het WK voetbal te organise- ren. Daarvoor was wel een eigen kantoor nodig en dat werd gevonden aan de Paleisstraat, tegenover het Koninklijk Paleis op de Dam. Vanaf daar voerde Hirschman een zeer omvangrijke inter- nationale correspondentie en redigeerde hij het Internationale Handboek van de FIFA, net als het offciële bulletin. Het sprak voor zich dat hij in de voor- bereidende commissie zat van het WK van 1930.

Tijdens het 25-jarige bestaan van de FIFA in 1929 ging daarom alle lof naar Hirschman. Namens alle aangesloten bonden kreeg hij een bronzen kunstwerk en geld om zijn onderkomen aan de Paleisstraat van fatsoenlijke meubelen te voorzien. ‘De heer Hirschman,’ schreef De Nieuwe Rotterdamsche Courant, ‘was ten zeerste ontroerd.’

Twee jaar later stortte het imperium van Paleistraat met helemaal rechts het Hirschman met donderend geraas ineen voormalig kantoor van de FIFA. toen hij failliet raakte. In zijn val dreigde Onbekende fotograaf, 1933, Stadsarchief hij de FIFA mee te slepen. Met spoed Amsterdam kwamen de overige bestuursleden naar Amsterdam om de situatie te bespreken. Volgens het Algemeen Handelsblad verhuizen, waar de FIFA nog steeds zit. werd het Amsterdamse bureau tot nader Het Amsterdamse verleden van de FIFA besluit gehandhaafd. ‘Storting van is allang vergeten. En dat terwijl de stad geld en correspondentie blijft daarheen toen zo trots was, want tijdens het dus gaan.’ Het Oostenrijkse bestuurslid FIFA-congres van 1928 in deze stad Schricker nam tijdelijk de functie van loofde burgemeester De Vlugt de secretaris-penningmeester over tot voetbalbond uitvoerig: ‘Niet vaak heeft het congres van 1934 in . Amsterdam bezoek van een bond, die Daar werd besloten om naar Zürich te zoo belangrijk is als deze.’

Eeuwen in beweging 23 1944 Onderduiken bij de kampioens- wedstrijd van De Volewijckers

De Noord-Amsterdamse voetbalclub De Volewijckers werd in 1944 kampioen van Nederland. Honderden onderduikers waagden hun leven om dat mee te maken.

Sinds de eerste landstitel van Ajax in de havens. Daarom week de club uit 1918 werden slechts twee andere naar het Olympisch Stadion voor zijn Amsterdamse clubs ooit kampioen van kampioenswedstrijden tegen de vier de : De Volewijckers in 1944 andere afdelingskampioenen van het en DWS in 1964. Op Tweede Pinksterdag land. Hiervoor werden maar liefst 1944 werd daarom met recht geschiede- 150.000 toegangskaarten in totaal nis geschreven toen De Volewijckers verkocht. Mensen gaven zelfs hun dit in een afgeladen Olympisch Stadion belangrijkste levensmiddelen weg om presteerde. erbij te kunnen zijn!

Volle tribunes ‘Ik liep in het midden van de massa Het voetballeven in de Tweede Wereld- om onopgemerkt binnen te komen.’ oorlog ging gewoon door. Ajax kende een opmerkelijke sportieve terugval, Bij de laatste wedstrijd tegen Heeren- want behalve de beker van 1943 won veen was het een compleet gekkenhuis. deze club geen prijzen. Dat was ook niet Vlak voor aanvang arresteerde de politie zo gek, want de Engelse succescoach een aantal zwarthandelaren, waarna de Jack Reynolds was geïnterneerd en kaartjes werden weggegeven aan keerde pas na de oorlog weer terug. toevallige omstanders. In het stadion zaten ook onderduikers, die willens en Blauw-Wit werd twee keer afdelingskam- wetens hun leven op het spel hadden pioen en had in die oorlogsjaren wel zijn gezet om te kijken naar De Volewijckers. sportieve hoogtepunten. De Volewijckers Hierbij zat Tip de Bruin, de latere spande de kroon met de landstitel van mode-ondernemer. ‘Ik was blij als ik één 1944 en zetten zo Amsterdam-Noord keer in de twee weken weer even onder compleet op zijn kop. En dat in de tijd de mensen was.’ Volgens hem ging het dat de oorlogsellende steeds groter werd om honderden onderduikers. met gedeporteerde en ondergedoken voetballers en supporters. De Vole- De Bruin negeerde daarmee de waar- wijckers mocht in 1944 niet meer op schuwingen van verzetsbladen voor het het eigen Mosveld spelen vanwege bezoek van sportwedstrijden vanwege het gevaar van bombardementen op het gevaar van razzia’s. ‘Leren we het dan

24 Amsterdam en Voetbal Het elftal De Volewijckers voorafgaand aan de kampioenswedstrijd tegen Heerenveen Daan Noske, 1944, Nationaal Archief / Collectie Spaarnestad

nooit?’ aldus De Waarheid eind 1943. supporters in een feestelijke stoet dwars ‘De illegale pers heeft voortdurend door de stad terug naar huis, want de gewaarschuwd!’ Een week vóór de trams reden die dag niet uit besparing. kampioenswedstrijd van De Volewijckers De Bruin: ‘De bezetters keken vreemd waren er in Sneek op die manier nog op naar die zingende, juichende schare 21 mannen afgevoerd. En ook bij het supporters. Vele Amsterdammers Olympisch Stadion hing er een onaan- sloten zich bij ons aan.’ Het leidde tot gename dreiging bij aankomst van een spontaan volksfeest in Amsterdam De Bruin. ‘Bij de ingang van het stadion vanwege de landstitel van De Vole- stonden leden van de NSB en Grüne wijckers, van het Olympisch Stadion tot Polizei. Ik liep in het midden van de het Mosveld. De Duitsers vonden het massa om onopgemerkt binnen te voor één keer goed. Gelukkig maar, komen.’ want zo kwamen al die onderduikers veilig weer thuis. Ze hadden hun leven Kampioensfeest niet voor niets geriskeerd. Na de wedstrijd liepen de duizenden

Eeuwen in beweging 25 1953 nLeo Hor

De Amsterdamse scheidsrechter Leo Horn had de leiding over de belangrijkste wedstrijden van zijn tijd.

Op 25 november 1953 verloor Engeland Leo Horn leidde deze wedstrijd. In 1916 in het eigen Wembley Stadion van werd hij geboren in Sittard, maar kwam Hongarije met 3-6. Voor de eerste keer in al als twaalfjarige jongen naar Amster- de geschiedenis waren de uitvinders van dam, omdat zijn moeder meende het moderne voetbal op eigen bodem dat hij in de grote stad meer toekomst- verslagen, waardoor die wedstrijd mogelijkheden zou krijgen. Als Joodse bekend is geworden als Match of the jongen werd hij lid van Wilhelmina Century. Vooruit, maar vanwege een blessure

Scheidsrechter Leo Horn tijdens een wedstrijd. Wim van Rossem / Anefo, 1958, Nationaal Archief

26 Amsterdam en Voetbal werd hij vijf jaar later scheidsrechter bij Horn kreeg na afoop veel lof, maar veel de Amsterdamsche Voetbalbond. In tijd om ervan te genieten kreeg hij niet. februari 1934 stond de zeventienjarige Vier dagen later werd hij tenslotte alweer Horn bij Blauw-Wit – Taba voor de eerste in Friesland verwacht voor het leiden van keer als arbiter op het veld. Het was het Leeuwarden – Be Quick. Horn maakte het begin van een loopbaan, die hem voerde niet uit of hij in Londen of Leeuwarden naar de wereldtop. moest werken, want alle wedstrijden waren voor hem even groot, zo zei hij. Wembley Toch werd Engeland – Hongarije een vast Tijdens de Tweede Wereldoorlog verborg thema tijdens zijn populaire lezingen hij zijn Joodse achtergrond om een en voordrachten, keer op keer benadruk- actieve bijdrage te leveren aan de kend dat hij daar een zuiver Hongaars Sabotagegroep Amsterdam-Zuid. Ook doelpunt ten onrechte had afgekeurd. regelde hij onderduikadressen voor zijn familie en bracht hij de verzetskrant Praatstoel Het Parool rond. Als Horn sprak, was de zaal stil. Een kleine maand na de historische wedstrijd ‘Vooral in het eerste kwartier zal ik bijvoorbeeld keek hij in Krasnapolsky veel en hard moeten lopen om de terug op zijn avontuur op Wembley. De zaak meteen in handen te krijgen en zaal zat bomvol, met buiten heel veel voor de volgende vijf kwartier moet teleurgestelde Amsterdammers zonder ik dan nog adem overhouden.’ kaartje. De Amsterdamse scheidsrechter sprak ook graag in jeugdgevangenissen. Uit een tv-opname uit 1964 blijkt dat hij In 1951 wees de FIFA hem aan als dan opeens een stuk platter sprak dan in internationaal scheidsrechter. En zo stond het dagelijks leven, zich aanpassend als hij twee jaar later in het Wembley Stadion een kameleon aan de omstandigheden. in Londen bij Engeland – Hongarije, waarvoor hij zich uitstekend had voor- Hij foot twee keer een fnale van de bereid. ‘Hij zal gekleed zijn in een Europa Cup 1, waaronder die van 1962 spiksplinternieuw kostuum,’ aldus De in zijn eigen stad tussen Real Telegraaf. ‘Kleren maken de man en de en Benfca. Datzelfde jaar was hij eerste indruk moet goed zijn en bijdra- grensrechter de WK-fnale tussen Brazilië gen tot het gezag van de scheidsrechter en Tsjechoslowakije. In 1995 overleed in deze voetbalwedstrijd van het jaar.’ Horn in een ziekenhuis in Amstelveen aan Natuurlijk verkeerde Horn ook in een de gevolgen van een beroerte. uitstekende conditie: ‘Vooral in het eerste kwartier zal ik veel en hard moeten lopen om de zaak meteen in handen te krijgen — en voor de volgende vijf kwartier moet ik dan nog adem overhouden.’

Eeuwen in beweging 27 1962 Een legendarische fnale

Op 2 mei 1962 keken 65.000 toeschouwers in het Olympisch Stadion ademloos naar Benfca – Real Madrid.

De Europa Cup 1 is de voorloper van de Leo Horn. Hij werd ondersteund door Champions League en bestaat sinds grensrechters Piet Roomer en Joop 1955. De eerste vijf jaargangen werden Martens. allemaal door Real Madrid gewonnen. Benfca doorbrak die zegereeks in 1961. ‘De meest emotievolle wedstrijd, De fnale van 1962 was daarom om te die ik ooit heb gefoten.’ dromen: Real Madrid – Benfca. Met aan Spaanse kant spelers als Alfredo Het werd een historische avond met een Di Stéfano en Ferenc Puskás en aan fascinerend voetbalgevecht, aldus Het Portugese kant de nog jonge Eusébio. Parool. Ondanks een snelle voorsprong van Real Madrid won Benfca met 5-3, Op voorhand was deze wedstrijd dus al waarbij de laatste twee doelpunten legendarisch. Tot grote vreugde van de werden gemaakt door Eusébio. ‘De Amsterdamse voetballiefhebbers werd meest emotievolle wedstrijd, die ik ooit die ook nog eens in hun stad gespeeld, in heb gefoten,’ zei Horn na afoop, die het Olympisch Stadion. De beste spelers toch al wel wat had meegemaakt in zijn ter wereld waren opeens binnen hand- loopbaan. Op het laatst wuifde hij een bereik, in een tijd dat het Nederlandse strafschop weg, waarop Real Madrid voetbal amper iets voorstelde. Iedereen recht meende te hebben. ‘Di Stefano hoopte op gelijkspel, want in die tijd werd gewoon door twee man voorbij- werd de wedstrijd dan nog een keer gelopen en daarna ging hij langzaam gespeeld. Nu wordt een fnale in uiterste door de knieën onderuit. Hij probeerde instantie met strafschoppen beslist, maar het. Zijn goed recht.’ toen dus niet. Dan zou Amsterdam voor een twééde keer de beste voetballers De vreugdetaferelen bij de kleedkamer van de wereld huisvesten. van Benfca waren immens. Eusébio wankelde snikkend door de gangen, Voetbalgevecht dwars door het tumult van de supporters. Voetbal was in 1962 al een wereldwijd Volgens een aanwezige journalist werd mediafenomeen. Volgens schattingen hij op een tafel gelegd, waar hij hevig keken er zo’n honderd miljoen mensen schokkend langzaam tot zichzelf kwam. naar de wedstrijd in het Olympisch In korte tijd had de loopbaan van deze Stadion, onder leiding van de legen- voetballer enorme hoogtepunten bereikt, darische Amsterdamse scheidsrechter want nog maar een jaar eerder viste

28 Amsterdam en Voetbal Eusébio na de overwinning van Benfca op Real Madrid in het Olympisch Stadion. Jack de Nijs, 1962, Nationaal Archief / Collectie Spaarnestad

Eusébio nog schelpen langs de stranden Benfca speelde sindsdien acht Europese van Mozambique. Ook de andere fnales en verloor ze allemaal. spelers van Benfca hadden moeite om te beseffen wat er in de afgelopen uren Guttman overleed in 1981. Uit wanhoop was gebeurd. José Augusto bijvoorbeeld stortte Eusébio zich huilend op zijn graf, stond met gebogen hoofd tegen de maar het mocht niet baten. Ook is er muur te snikken, omdat de spanning bij het stadion in Lissabon inmiddels te groot was geweest. een standbeeld van Guttman geplaatst om deze vreselijke vloek op te heffen. De Vloek van Guttmann Het heeft allemaal niet geholpen, zodat Na deze fnale ontsloeg Benfca de Amsterdam nog steeds de laatste stad is, verantwoordelijke coach Béla Guttmann. waar Benfca een internationale prijs ‘Zonder mij zal Benfca nooit meer een heeft gewonnen. Europese fnale winnen’, zei hij woedend.

Eeuwen in beweging 29 Rij op het Rokin voor de verkoop van voetbalkaartjes voor de wedstrijd Ajax – Real Madrid. Onbekende fotograaf / Anefo, 1967, Stadsarchief Amsterdam

30 Amsterdam en Voetbal Eeuwen in beweging 31 1965 Big Data 0.0

In de jaren vijftig en zestig deed Amsterdam een groot sociaal onderzoek naar sport in de stad. Er waren toen bijna 200 voetbalclubs in Amsterdam en omgeving.

De Sportraad Amsterdam bestaat sinds Voetbal was daarmee veruit de grootste 1952. Meteen na de oprichting startte sport van de stad, verdeeld over maar deze adviesraad een enorm onderzoek liefst 191 clubs en gemiddeld bijna onder 70.000 amateursporters in onze 140 leden per vereniging. Daar zaten stad met de leeftijd van 10 tot en met ook bedrijfsteams tussen en voetbalver- 34 jaar. De deelnemers kregen een enigingen met een levensbeschouwelijke vragenlijst over de sport die ze beoefen- achtergrond. Het katholieke R.K.A.V.I.C. den, de wijk waarin ze woonden en de bijvoorbeeld was met 571 leden de inkomensklasse van hun gezin. Al die derde club van de stad en had een vragen vulden ze anoniem in, waarna directe band met het Ignatius College. deze handmatig werden geanalyseerd Die club bestaat nog steeds, maar door medewerkers van de Gemeentelijke inmiddels zonder puntjes en religieuze Universiteit, de voorloper van de UvA. voorkeur.

Al die ingevulde vragenlijsten liggen AFC was in de jaren zestig veruit de tegenwoordig in het Stadsarchief. grootste club, maar de overgrote Tegenwoordig noemen we dat Big Data, meerderheid van de 616 leden woonde waarvan dit onderzoek uit 1952 een hele dan weer wel in het zuidelijk deel van de verre voorloper was. stad, in de directe omgeving van de club. Ajax was met een ledental van 394 pas De Amsterdamse Sportbevolking de vijfde club van de stad, maar deze Tien jaar later werd dit onderzoek voetballers kwamen uit alle delen van herhaald in Amsterdam en de omliggen- Amsterdam, natuurlijk wel met een harde de gemeenten, zoals Amstelveen en kern in Oost. Ajax was wat betreft de Diemen. Het resultaat verscheen in 1965 ledenverspreiding door de hele stad in het rapport ‘De Amsterdamse Sport- dus ‘Amsterdamser’ dan AFC. En ook bevolking’. Met al die gegevens werden de leden van RKAVIC kwamen vanuit meerjarige trends zichtbaar. Zo bleek de hele stad, aangezien katholieken dat het aantal voetballers in de regio verspreid over de hele stad woonden. Amsterdam was gegroeid, maar dan wel iets minder snel dan in de rest van het Nieuw huis, zelfde club land. In 1952 ging het om 21.441 spelers; Via de sport van een halve eeuw geleden in 1962 om 26.009 – in die tijd alleen nog zien we nog een opmerkelijk verschijnsel. maar jongens en mannen. Het totale aantal inwoners in Amsterdam

32 Amsterdam en Voetbal van 10 tot en met 34 jaar groeide van Voetbal was veruit de grootste sport ruim 304.000 in 1952 naar ruim 316.000 van de stad, verdeeld over maar liefst in 1962. In diezelfde periode dáálde 191 clubs en gemiddeld bijna 140 dit aantal in de binnenstad zeer fors, leden per vereniging. net als in bijna alle andere stadsdelen. Die groei zat alleen maar in Nieuw-Zuid en de nieuw opgeleverde Westelijke de randen van de stad, maar bleven Tuinsteden. ondertussen wel lid van hun oude voet- balclub. De huizen werden verplaatst, Tegelijkertijd stéég in bijna alle stads- maar de clubtrouw niet. delen het aantal voetballers, de bin- nenstad uitgezonderd. De sportende Aldus deze Big Data uit het tijdperk vóór Amsterdammers verhuisden dus naar Big Data.

Voetbalveld Hoekse Waard in Amstelveen. J.M. Arsath Ro’is, 1965, Stadsarchief Amsterdam

Eeuwen in beweging 33 1973 Wereldheerschappij

In 1973 won Ajax voor de derde opeenvolgende keer de Europa Cup 1. Amsterdam vond het niet eens meer nodig om de club te huldigen.

Chaos in de stad na het winnen van de Europa Cup door Ajax. Onbekende fotograaf / ANP, 1973, Stadsarchief Amsterdam

Op 28 mei 1969 was Ajax de eerste mist met 5-1 versloeg, de zogenaamde Nederlandse club, die in de fnale van de Mistwedstrijd. De uitwedstrijd eindigde Europa Cup 1 speelde. Tegen AC Milan in 2-2 en zo had Ajax één van de grootste werd er met 4-1 verloren, maar vanaf clubs van die tijd uitgeschakeld. ‘Wij 1971 wonnen de Amsterdammers drie Feyenoorders wensen u die successen seizoenen achtereen deze belangrijkste niet alleen van harte toe,’ schreef de internationale voetbalprijs. Rotterdamse club in een zeer sportieve felicitatiebrief, ‘maar zullen met meer De doorbraak van Ajax kondigde zich op dan normale belangstelling uw verdere 7 december 1966 aan in het Olympisch verrichtingen volgen.’ Stadion toen het Liverpool in een dikke

34 Amsterdam en Voetbal Tien fnales Op en rond de Dam werd tot In de jaren erna veroverde het Neder- vier uur ’s nachts stevig gevochten landse voetbal de wereld met in tien jaar tussen politie en supporters. maar liefst tien internationale fnales. Het was het gouden decennium van In 1973 was Amsterdam inmiddels het Nederlandse voetbal, waarbij Ajax gewend geraakt aan het sportieve de meeste prijzen won. Hieronder de succes. Nog vóór aanvang van de fnale adembenemende lijst, nog los van de tegen Juventus kwam burgemeester fnales voor de Wereldbeker van Ajax Samkalden daarom met de verklaring dat en : Ajax bij winst geen huldiging meer zou krijgen. ‘Wij zien de noodzaak er niet van 1969 Ajax, Europa Cup 1, verloren in,’ zei Samkalden. ‘En bovendien: we 1970 Feyenoord, Europa Cup 1, kunnen toch niet aan de gang blijven.’ gewonnen Tijdens de wedstrijd werd de binnenstad 1971 Ajax, Europa Cup 1, gewonnen afgesloten voor het verkeer. De kroegen 1972 Ajax, Europa Cup 1, gewonnen mochten wel sluiten wanneer ze wilden. 1973 Ajax, Europa Cup 1, gewonnen Ook deze fnale werd dus gewonnen, 1974 Feyenoord, UEFA Cup, maar daar was alles mee gezegd. gewonnen ‘Vergeleken met eerdere afeveringen 1974 Nederlands elftal, WK voetbal, was dit een B-wedstrijdje,’ mopperde verloren scheidsrechter Leo Horn. ‘Wat nu 1975 FC Twente, UEFA Cup verloren gebeurde betekende een enorm stuk 1978 PSV, UEFA Cup, gewonnen gezichtsverlies voor Ajax.’ 1978 Nederlands elftal, verloren De supporters vierden gewoon de hele Totaalvoetbal nacht door feest en reden toeterend Het succes was grotendeels gebaseerd langs de afzettingen aan de rand van de op totaalvoetbal, waar Ajax-coach Rinus binnenstad. Op en rond de Dam werd tot Michels al in 1965 voor de eerste keer vier uur ’s nachts stevig gevochten tussen over sprak als een ploegentactiek politie en supporters. Bij terugkomst in ‘waarbij het hele team verdedigt en het Amsterdam was er inderdaad geen hele team aanvalt’. Pas in 1972 werd dit huldiging voor de Ajax-spelers, maar begrip internationaal bekend om het spel duizenden supporters begonnen daar van zowel Ajax als Oranje te omschrijven. aan het volgende spontane feest. Met De Amsterdammers hadden toen al voor deze overwinning kwam echter een de tweede keer de Europa Cup 1 voorlopig einde aan de wereldheerschap- gewonnen. pij van Ajax, zodat Samkalden eindelijk was verlost van al die huldigingen.

Eeuwen in beweging 35 1976 Het eerste supportersvak

Afgesloten vakken in stadions voor bezoekende supporters zijn een normaal verschijnsel. De eerste keer dat dit in ons land gebeurde, was tijdens een bezoek van de zeer beruchte supporters van Manchester United aan Amsterdam.

In de jaren zeventig en tachtig werd het internationale voetbal opgeschrikt door supportersgeweld en stadionrampen. Door massapaniek, branden en rellen vielen er honderden doden, iets wat Nederland gelukkig bespaard is geble- ven. In die tijd werd duidelijk dat stadions onveilig waren en dat er een heuse stadionrevolutie nodig was. De Johan Cruijff Arena is een van de bekendste Plattegrond van het Olympisch Stadion, bouwwerken van die moderne voetbal- ingetekend door de politie. Gemeentepolitie, tijd. 1976, Stadsarchief Amsterdam

Manchester United In 1976 waren de Nederlandse stadions werden daarom ingetrokken en er kwam nog ouderwets. Amsterdam maakte zich extra ME. Er werd bewust gekozen voor daarom grote zorgen over de komst van intimidatie van de supporters door Manchester United op 15 september zichtbare aanwezigheid. Vanaf de eerste 1976 voor een Europese wedstrijd tegen seconde moesten die Engelsen weten Ajax in het Olympisch Stadion. De dat er helemaal niets werd geduld. Bij de Engelse clubsupporters behoorden tot passagiersbussen en veerboten werden de meest beruchte wereldwijd en daarom ze opgewacht door politie-eenheden en was er ruim een maand eerder al een overal reden politiebusjes. Een directe eerste bijeenkomst van de Amsterdamse confrontatie werd echter vermeden. politie, de twee clubs en het stadion om maatregelen voor te bereiden. Ook gebeurde er iets geheel nieuws in het Nederlandse voetbal, want het Van de Engelse supporters werd ver- complete supportersvak van Manchester wacht dat zij al voorafgaand aan de United werd afgesloten door 200 wedstrijd voor grote problemen zouden agenten op oorlogssterkte. De vakken zorgen in de binnenstad, waarna het ernaast bleven leeg, op de agenten na. geweld zich zou verplaatsen naar het Voor de eerste keer was er in een stadion. Alle verloven bij de politie Nederlands stadion een afgesloten

36 Amsterdam en Voetbal Supporters van Manchester United op Dam in Amsterdam. Rob C. Croes / Anefo, 1976, Nationaal Archief

supportersvak voor de bezoekers. ‘Er zijn was geweest. ‘I would like to express our deskundigen,’ verklaarde stadiondirec- admiration.’ teur Otto Roffel in De Telegraaf, ‘die zeggen dat je de supporterskampen niet In de jaren erna werd het afgesloten moet scheiden. Voor mij een onjuiste supportersvak een bekend verschijnsel in theorie. Breng je de legioens ieder in een de Nederlandse stadions. Niet de KNVB apart vak onder en er gebeurt wat, dan zelf, maar de clubs namen hierin het weet je direct waar de schuldvraag ligt.’ voortouw, zoals VVV in 1976, Feyenoord en FC Twente in 1977 en AZ’67 in 1978. Een goed einde Pas in 1983 kwam de KNVB met algeme- Deze aanpak heeft gewerkt, tot ieders ne voorschriften: ‘Voor de groep bezoe- tevredenheid. ‘Ook nu weer lijkt ons kende supporters moet in het vervolg duidelijk bewezen dat politie op de een apart vak staanplaatsen beschikbaar tribune werkt,’ complimenteerde zijn, dat door hekken van minimaal 2.30 supportersvereniging De Ajacied in een meter volledig van de overige tribunes brief aan de gemeente. Het reisbureau wordt gescheiden.’ dat 2.500 Engelse supporters had vervoerd, was vreselijk blij dat de politie De nieuwe tijd was begonnen, de nieuwe tegelijk zo aanwezig en zo terughoudend stadions werden gebouwd.

Eeuwen in beweging 37 1985 De Ajax-stadions die nooit kwamen

De gemeente Amsterdam wilde in 1974 een stadion bouwen in Zuidoost, dat Ajax en FC Amsterdam moesten delen. Daarna kwam er een plan om Ajax onder te brengen in het Anton Geesink Olympisch Stadion.

Begin jaren zeventig was Ajax door de aanbeveling voor een gedeeld stadion aanhoudende reeks successen veel te voor beide profclubs in Zuidoost of in groot geworden voor Stadion De Meer. een gerenoveerd Olympisch Stadion. Het Het was slecht bereikbaar met te weinig zou dezelfde constructie zijn als in Milaan parkeerplaatsen en er konden ook nog en Rome, waar het stedelijke stadion eens te weinig mensen in. De club werd gedeeld door twee clubs. ‘Het onderzocht daarom de mogelijkheid voor moge utopisch lijken zich met een visioen een gloednieuw en hypermodern bezig te houden,’ schreef de commissie onderkomen in Zuidoost, ruim twintig in een toelichting. ‘Maar werkelijk jaar vóór de Johan Cruijff Arena! functioneel-geavanceerde bouwwerken zijn altijd ontstaan uit visioenen die hun Commissie Betaald Voetbal tijd ver vooruit waren.’ Samen met de gemeente en FC Amster- dam nam Ajax in 1973 plaats in de Heel diplomatiek maakte Ajax-voorzitter Commissie Betaald Voetbal om verder Jaap van Praag via De Telegraaf het plan te praten. In oktober 1974 werden de voor een stadion in Zuidoost met de plannen gepresenteerd, inclusief een grond gelijk. ‘Dat zou zestig tot zeventig miljoen kosten en dat geld heeft de gemeente eenvoudig niet.’ En inderdaad sprak niemand er meer over tot in 1983 Amsterdam opnieuw voorstelde om aan het eind van die eeuw een nieuw stadion te bouwen in de Bijlmermeer. Daarvoor moesten wel het Olympisch Stadion en De Meer gesloopt worden. De vrijgeko- men ruimtes konden dan weer gebruikt worden voor woningbouw. Voordat het zo zover was, knipte Rop Ranzijn voor de lol een voetbal doormidden en kreeg een Afbraak van Ajax-stadion De Meer. visioen van het Anton Geesink Olympisch Freerk de Vos, 1996, Stadsarchief Amsterdam Stadion in Zuidoost.

38 Amsterdam en Voetbal Ontwerp voor het Anton Geesink Stadion in Zuidoost. Rop Ranzijn, 1985, particuliere collectie

Anton Geesink Olympisch Stadion het symbool moeten zijn voor het In 1985 staarde Ranzijn wat dromerig moderne Nederland.’ Het moest ver- naar die kapotte bal en benaderde noemd worden naar IOC-lid Anton daarna bouwondernemer Han Lokhorst. Geesink, die hier laaiend enthousiast over Gezamenlijk maakten ze een maquette was. Dat er geen enkele band tussen van een stadion met de vorm van een Geesink en Ajax bestond, deed er schuin doorgesneden voetbal, waarvan blijkbaar niet toe. Gek, want Ajax had beide delen door handen worden er wél moeten spelen. gedragen. De maximale hoogte was 140 meter, bijna twee keer hoger dan In 1987 was de defnitieve presentatie de Johan Cruijff Arena. Er konden met veel positieve reacties, maar toch 65.000 toeschouwers in, nog los van werd de concurrentiestrijd met de Johan een indoor-atletiekhal, een hotel, een Cruijff Arena verloren. En daarom zijn restaurant, minimaal tienduizend vier- de Nederlandse wedstrijden van het EK kante meter aan kantoorruimte en voetbal 2020 niet in het Anton Geesink 30.000 vierkante meter aan congres- Olympisch Stadion, maar in de Johan en tentoonstellingsruimte. Cruijff Arena.

‘We wilden voor Nederland iets bouwen wat de Eiffeltoren is voor Parijs,’ verklaar- den Lokhorst en Ranzijn. ‘Het stadion had

Eeuwen in beweging 39 Voetbalveld in het Bijlmerpark. Doriann Kransberg, 1992, Stadsarchief Amsterdam

40 Amsterdam en Voetbal Eeuwen in beweging 41 1988 De rondvaart

Ruud Gullit is de held van 1988. Niet alleen van het EK voetbal, maar ook van de huldiging.

Amsterdam heeft een lange geschiedenis het op de grachten wemelde van de van voetbalhuldigingen. In 1912 won het boten rondom de internationals. Het is Nederlands elftal een bronzen medaille een wonder dat daarbij geen ongelukken op de Olympische Spelen in . zijn gebeurd. Bij terugkeer was er een rijtoer door Amsterdam gepland, waar veel meer De dansende supporters op woonboten mensen op afkwamen dan verwacht. zijn iconisch voor de gekte van die dag. De route voor de zestien wagens, onder- ‘Ik geloof dat u nu in beeld heeft een weg luid toegejuicht door het publiek, zinkende woonboot,’ aldus verslaggever werd daarom verlengd. Het was een Kees Jansma ter plekke. ‘Deze boot kun- reuze gezellige dag. nen wij afschrijven.’ Er is die dag echter geen enkele woonboot gezonken. ‘Er is Woonboten één woonboot waaraan we schadever- Het feest van 1912 is niet vergelijkbaar goeding hebben betaald: 5.000 gulden,’ met het onthaal van Oranje na de Euro- aldus de gemeente. De frustratie onder pese titel van 1988 in West-Duitsland. deze bewoners was er niet minder om. Bij de Duitse grens werd de spelersbus Op de Prinsengracht was een dakbedek- langs de snelweg opgewacht door een king bijna bezweken. Bij het schip ernaast gigantische massa, zodat die met grote probeerde de eigenaar te voorkomen vertraging in Amsterdam arriveerde. De dat zijn boot werd bestormd, maar kreeg stad werd volkomen overrompeld door daarbij klappen. de mensenmassa tijdens de rondvaart en de huldiging op het Museumplein. Museumplein ‘Het overkwam ons’, aldus een woord- In de terugblik van Andere Tijden Sport voerder van de gemeente in 2008 in een bleek dat Amsterdam aan een ramp was terugblik van het tv-programma Andere ontsnapt tijdens de aankomst van de Tijden Sport. spelers op het Museumplein. De massa drukte zich naar voren zodat de voorste Er lag geen draaiboek klaar. De route rijen werden verstikt. Zowel de spelers als van de rondvaart was dan ook vol- burgemeester Van Thijn zagen voor hun komen krankzinnig, kronkelend vanaf ogen hoe de eerste mensen fauwvielen. het Scheepvaartmuseum via het Centraal Er was geen houden aan. Station en de grachtengordel naar het Museumplein. Uit luchtfoto’s blijkt dat De burgemeester probeerde met een op-

42 Amsterdam en Voetbal ‘Dus even niet aanvalllluhhhh..., maar naar achteruuuhhhh!’

Tocht door de grachten tijdens de huldiging van het Nederlands elftal. Onbekende fotograaf / ANP, 1988, ANP

roep erger te voorkomen, maar niemand In 2010 werd het Nederlands elftal twee- luisterde. pakte daarop de de op het WK voetbal, waarna ook dit microfoon en riep: ‘Dus even niet aan- team met een rondvaart werd gehuldigd. valllluhhhh..., maar naar achteruuuhhhh! Er kwamen zo’n 700.000 mensen op af, Want anders gaan we weg!’ En dat hielp, volgens tellingen van de gemeente. want meteen trok het publiek zich terug. De tocht was dit keer aanzienlijk minder ‘Ruud Gullit heeft de zaak gered,’ zoals ontwrichtend dan in 1988, omdat die Van Thijn later verklaarde. Gelukkig meer langs de randen van het centrum kunnen we ons deze dag daarom herin- ging. De woonboten langs de route neren als het grootste volksfeest sinds werden dit keer bewaakt door agenten. de Bevrijding. Het was een reuze gezellige dag.

Eeuwen in beweging 43 1996 Naar de Johan Cruijff Arena

Van Noord naar Zuidoost, van Oost naar Zuid.

Ajax heeft een lange zwerftocht door Hagedoornweg, vlakbij het Mosplein. Dat de stad gemaakt voordat het in 1996 de was wel heel erg ver lopen vanaf de pont, Amsterdam Arena in gebruik nam, de vooral voor de bezoekers die niet bekend huidige Johan Cruijff Arena. Rond 1893 waren in Amsterdam. was er een voorloper van deze club, die maar enkele jaren heeft bestaan. In dat Er werd een nieuwe plek gevonden hele prille begin werd er eerst gespeeld aan de Laanweg, ook in Noord, maar ter hoogte van het Haarlemmermeersta- dichterbij het IJ. De voetbalbond plaatste tion en daarna in het Willemspark, tegen- een reisbeschrijving vanaf het Centraal woordig onderdeel van het Vondelpark. Station: ‘Stationsplein, rechtsaf onder de viaduct door, rechtuit met stoompont Met de stoompont overzetten laten. Den straatweg ±5 min. In 1900 begon Ajax opnieuw en is volgen voorbij het Tolhuis. Links, Volhar- sindsdien blijven bestaan. Bij het Vondel- ding’s terrein; daarnaast dat van Ajax.’ park konden deze spelers niet meer Het kleedlokaal zat in het Tolhuis. terecht en daarom namen ze een ruimte in Amsterdam-Noord in gebruik, nu de Watergraafsmeer Ook op die locatie was het behelpen en de club pakte in 1907 daarom graag haar spullen op om naar Watergraafsmeer te verhuizen. Ter hoogte van het huidige Christiaan Huijgensplein werd een ruimte in gebruik genomen, waar in verschil- lende fases het Houten Stadion werd gebouwd.

Het was het begin van een verblijf van bijna negentig jaar in het oosten van de stad, want in 1934 volgde de verhui- zing naar Stadion De Meer. Het werd in Stadion De Meer, afgebroken in 1996 om tien maanden gebouwd, ‘als resultaat plaats te maken voor een woonwijk. van vele samenwerkende krachten, als Onbekende fotograaf / Fototechnisch- en symbool van wat clubgeest, spelkwaliteit Cartografsch Bedrijf KLM, 1936, Stadsarchief en organiseerende kracht vermogen, als Amsterdam zij samengaan met het groote ideaal, het

44 Amsterdam en Voetbal Amsterdam Arena, tegenwoordig Johan Cruijff Arena. Ton van Rijn, 1996, Stadsarchief Amsterdam

clubbelang voor oogen,’ zo schreef het Het stadion zelf bracht nieuw leven in Ajax Clubnieuws. het gebied met onder meer de komst van concerthal Ziggo Dome en bioscoop Vanuit De Meer groeide Ajax uit tot de Pathé. De Johan Cruijff Arena loopt voor- grote internationale club, maar moest op bij innovatie en belangrijke thema’s voor de belangrijke Europese wedstrijden in zowel de maatschappij als de sport. wel naar het Olympisch Stadion. Eind Ook investeert het bedrijf steeds meer vorige eeuw volgde de laatste overstap in duurzaamheid, waarbij de kennis en naar Zuidoost. De supporters hadden ervaring internationaal wordt verkocht. tijd nodig om eraan te wennen, maar Er is wereldwijde samenwerking, tot in inmiddels is de Johan Cruijff Arena een Zuid-Afrika, Rusland en Brazilië. echt Ajax-bastion. Tijdens de kampioens- wedstrijd van 2011 tegen FC Twente, de In de Johan Cruijff Arena zijn er bij het Europese successen in de UEFA Europe EK voetbal 2020 vier wedstrijden. League en vooral de Champions League Jammer dat de Ajax-spelers van 1893 in 2019 beleefde club een nieuwe reeks niet in de toekomst konden kijken om hoogtepunten, door Ajax-schrijver met eigen ogen te zien wat er in die Menno Pot omschreven als positief, 125 jaar allemaal is gebeurd. saamhorig, divers en modern.

Eeuwen in beweging 45 2000 Een nieuwe trend

Twintig jaar geleden waren er in Amsterdam ook al wedstrijden voor het EK voetbal, als onderdeel van Euro 2000, in Nederland en België.

Voetbalsupporters onderweg naar de wedstrijd Nederland – Frankrijk in de Amsterdam Arena. Ton van Rijn, 2000, Stadsarchief Amsterdam

Begin 1994 maakten Nederland en Mega-evenement België bekend dat ze gezamenlijk het Deze primeur was mooi, maar ook zwaar, Europees Kampioenschap voetbal van zo zei toernooidirecteur Harry Been na af- 2000 wilden organiseren, kortweg Euro loop. Door onderlinge cultuurverschillen 2000. Het zou een primeur zijn, want tussen de Nederlanders en Belgen was nooit eerder was dit evenement door het soms moeilijk om overeenstemming twee landen georganiseerd. Ruim een te vinden. ‘Wij wilden alles vooraf rege- jaar later stemde de Europese voetbal- len, de Belgen wilden improviseren. Het bond UEFA hiermee in, waarmee sleutelwoord was respect, maar dat ligt Nederland en België als gastlanden lastig voor de Nederlanders. Wij denken meteen verzekerd waren van deelname. namelijk dat we alles beter kunnen.’

46 Amsterdam en Voetbal Het EK voetbal is dan ook niet zomaar Deze wedstrijd liep uit op één van de een sportevenement, vergelijkbaar met grootste voetbaltrauma’s van ons land. bijvoorbeeld een groot internationaal Volgens het spelbeeld had Nederland atletiek- of volleybaltoernooi. Samen de beste kansen, maar zelfs twee met de Olympische Spelen en het strafschoppen in de reguliere speeltijd WK voetbal wordt dit beschouwd als werden niet benut. Na negentig minuten mega-evenementen, die vallen in de en de verlengingen verloor Nederland buitencategorie. Het is daarom een uiteindelijk de strafschoppenserie met zeldzaamheid dat een land als Nederland drie missers. Vijf gemiste strafschoppen hiervoor de verantwoordelijkheid kreeg, in één wedstrijd! Volgens in dit geval samen met België. Euro 2000 (twee missers) was het zijn meest bizarre was de grootste sportgebeurtenis sinds interland ooit, waar (één de Olympische Spelen van 1928 in misser, één raak) sprak over een vloek. Amsterdam! Het woord ‘penaltytrauma’ werd defni- tief opgenomen in het Nederlandse Penaltytrauma woordenboek. De Amsterdam Arena, zoals die toen nog heette, was aangewezen voor vijf wed- Door het penaltydrama eindigde Euro strijden. Er waren hier drie groepsduels, 2000 in een enorme teleurstelling een kwartfnale en een halve fnale. voor Nederland. In de fnale speelde De fnale ging naar , naar Italië tegen Frankrijk en verloor die de Kuip. In ons land werd er verder in wedstrijd. Oranje had dus als heel kleine en Eindhoven gespeeld. troost dat het eerder in het toernooi wél De openingswedstrijd was in Brussel. van de Fransen had gewonnen.

Het woord ‘penaltytrauma’ Het evenement in zijn geheel was wél werd defnitief opgenomen in een groot succes, aldus Been in de het Nederlandse woordenboek. evaluatie. Voor de eerste keer was er winst geboekt door de organisatoren van Twee van de drie groepswedstrijden in een WK, een bedrag van veertig miljoen Amsterdam waren thuisduels van Oranje gulden. Euro 2000 bleek ook het begin tegen Tsjechië en Frankrijk. Beide duels van een nieuwe trend van het gezamen- werden gewonnen, net als de derde wed- lijk optrekken van twee landen, want die strijd in Rotterdam tegen Denemarken. van 2008 waren in Oostenrijk en Zwitser- In diezelfde stad walste Oranje over land en van 2012 in Oekraïne en Polen. Joegoslavië heen (6-1), waarna de halve fnale tegen Italië weer in Amsterdam werd gespeeld.

Eeuwen in beweging 47 2010 Friendship Sports Centre

In Amsterdam-Noord ligt een unieke accommodatie voor sporters met een beper- king. Dennis Gebbink begon ermee als vader van Myron, die werd geboren met een tweetal hersenbeschadigingen

Op 31 maart 1992 werd Myron Gebbink atletiekbaan, een verspringbak, een extra geboren, bij wie na enkele jaren bleek verwarmd zwembad, een aangepaste dat hij een motorische handicap heeft. ftnessruimte, een dojo en een sporthal. Van jongs af aan was Myron een groot Meer dan 700 kinderen beoefenen er voetballiefhebber, maar het lukte niet 25 verschillende sporten. om een club voor hem te vinden. Tijdens deze zoektocht ontdekte de familie ‘De club is veel meer dan die dat er voor jongere kinderen met een uurtjes sporten.’ lichamelijke handicap bijna geen voorzie- ningen bestaan binnen de voetbalwereld. Het hele centrum is ingericht voor mensen met een handicap. Het zwembad In 2000 begon Gebbink daarom met de heeft een tillift, die de sporters zelf sportclub Only Friends voor kinderen met bedienen. Bij de voetbalvelden zijn een handicap, aanvankelijk met acht dug-outs en kleedruimtes, waar de teams jongens en twee voetballen. ‘De club is zich kunnen omkleden en de tactiek veel meer dan die uurtjes sporten,’ zei bespreken, al dan niet voor spelers in een Gebbink in 2017 in Het Parool. ‘Jongeren rolstoel. en ouders sluiten er vriendschappen, sommigen vinden hun verkering hier en Ajax Foundation ze krijgen zelfvertrouwen. Of je nu in je Het Friendship Sports Centre werkt rolstoel kickbokst, half verlamd de samen met de Ajax Foundation. De klimmuur op gaat of voetbalt met je voetballers van Only Friends spelen sinds rollator, je wordt hier gewaardeerd.’ 2016 in een Ajax-tenue, offcieel vast- Twintig jaar later is Only Friends een gelegd in een meerjarige verklaring van omni-club met 800 leden, 200 vrijwilligers Ajax-directeur Edwin van der Sar en en vijftig stagiaires. Gebbink. ‘Daarmee gaat een lang gekoesterde wens van mijzelf, maar ook Eigen centrum van onze 250 voetballers in vervulling,’ In 2010 werd het Friendship Sports zei Gebbink daarna. ‘Als vader, Amster- Centre geopend, het meest geavanceer- dammer en Ajacied ben ik enorm trots de complex in heel Europa voor sporters dat we deze overeenkomst mogen met een beperking. Het is 47.000 m² ondertekenen.’ Ook Van der Sar was groot, herbergt twee voetbalvelden, een verheugd: ‘Dat we nu door middel van

48 Amsterdam en Voetbal Myron en zijn vader Dennis. Samengesteld beeld Only Friends, 2020 Friendship Sports Centre

deze overeenkomst hun wens van Dennis Gebbink was in 2007 verkozen voetballen in een Ajax-tenue kunnen tot Amsterdammer van het Jaar. Een jaar vervullen, is natuurlijk fantastisch.’ later werd hij benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. In 2020 werd Spelers van Ajax, zowel de mannen als hij bevorderd tot Offcier. Denis Brouwer de vrouwen, bezoeken regelmatig het was directeur van Only Friends en centrum voor het spelen van wedstrijden bestuursvoorzitter van het Friendship en het uitdelen van handtekeningen. Sport Centre. Bij zijn afscheid in 2017 Vlak voor aanvang van het seizoen kreeg hij de Frans Banninck Cocqpenning 2018-2019 speelde het eerste elftal van de gemeente Amsterdam, voor van Ajax zelfs een oefenwedstrijd op mensen die zich twaalf jaar of langer het terrein in Noord, waarvoor de leden verdienstelijk hebben gemaakt voor de en betrokkenen van Only Friends sport in de stad. exclusief toegang kregen. Het Duitse VfL Wolfsburg won er met 0-3.

Eeuwen in beweging 49 Voetbal op het kunstgrasveld van de Amsterdamsche Football Club. Doriann Kransberg, 2014, Stadsarchief Amsterdam

50 Amsterdam en Voetbal Eeuwen in beweging 51 2019 Geen straatschoffes bij het Koninklijk Paleis

Voetbal gaat met zijn tijd mee, of het nou een Court is of walking football. En dan is er ook nog eSports.

Opening van de Johan Cruyff Court op het Balboaplein, met links en rechts Ruud Gullit. Olivier Middendorp, 2020, Gemeente Amsterdam

De tijd is voorbij dat kinderen zomaar De Cruyff Courts op straat kunnen voetballen. In 1928 De Johan Cruyff Foundation werd in werd er nog een prachtige foto gemaakt 1997 opgericht om ervoor te zorgen dat van voetballende straatschoffes op de kinderen ook nu in de drukke stad buiten Dam (zie op pagina 20). Op de muur kunnen spelen. Daarvoor kwamen de van het Koninklijk Paleis hadden ze met Cruyff Courts, een afgebakend veld voor krijt een goal getekend, in onze tijd onder meer voetbal. ‘Een veilige ontmoe- ondenkbaar. tingsplek waar kinderen kennis maken

52 Amsterdam en Voetbal met het belang van saamhorigheid, met jongeren tussen de 12 en 18 jaar, vriendschappen sluiten, hun eigen van wie ze hopen dat ze seizoenkaarten talenten ontdekken en ervaren hoe het kopen als ze daar oud genoeg voor zijn. is om te winnen en verliezen,’ aldus Het zou natuurlijk helemaal leuk zijn als de Foundation. er een game wordt gemaakt van straat- voetbal op de Dam, alsof het 1928 is. De eerste Cruyff Court was in 2003 in Lelystad en zeventien jaar later zijn er Walking football meer dan 250 in twintig verschillende De pleintjesvoetballers van de jaren landen. Heel bijzonder was dat er in vijftig en zestig zijn de zestigplussers 2014 ook een werd geopend door van nu. Voor hun is er walking football, Johan Cruijff in Betondorp, waar hij zelf een voetbalvariant zónder te rennen om vroeger op straat had gevoetbald. In blessures te voorkomen. De Eredivisie maart 2020 openden Frank Rijkaard is daarom begonnen met OldStars, en Ruud Gullit een Cruyff Court op het bestaande uit teams van zes spelers, in Balboaplein in Amsterdam-West, de plek samenwerking met het Ouderenfonds en waar zij als kind hadden gespeeld. de Vriendenloterij. In 2019 presenteerden zij zich in het Olympisch Stadion, onder eDivisie aanvoering van Sjaak Swart, spelend in Voetbal is ook erg populair onder de kleuren van hun favoriete club. eSporters of gamers, in Nederland via een eDivisie, waar sinds 2017 de offciële Door deze voetbalvorm blijven mensen FIFA20-competitie wordt gespeeld. ook op hogere leeftijd in beweging, en De achttien Eredivisieclubs die op het dus gezond. Verder is het belangrijk dat voetbalveld in het echt tegen elkaar ze in contact blijven met leeftijdgenoten. strijden, zetten hun beste gamers in voor De KNVB houdt zich daarom ook bezig de strijd om het virtuele kampioenschap. met deze nieuwste tak aan de voetbal- De traditionele sport en sportgames boom. Naast voetbal kunnen zestigplus- vloeien in elkaar over, terwijl het voor- sers inmiddels meedoen aan basketbal, heen compleet verschillende werelden handbal, hockey, korfbal, rugby, tafel- waren. tennis en tennis.

De deelnemende Eredivisieclubs merken En als het 2028 is, moet er een speciaal dat ze via de eDivisie contacten kunnen OldStars-toernooi op de Dam worden leggen met nieuwe en vooral jonge gehouden, precies honderd jaar na die supporters, een interessante groep voor straatschoffes. Mét een doel van krijt op marketing. De clubs komen in aanraking de muur van het Paleis.

Eeuwen in beweging 53 2020 Voetbal is meer dan sport alleen

Voetbal is de grootste sport van Amsterdam, net als in de rest van het land. Er zit niets dieper in onze poriën.

Bijna 125 jaar geleden werd in Amster- Voetbal is daarmee de belangrijkste dam de eerste voetbalwedstrijd ge- cultuur van ons land. Er zijn tenslotte speeld. Het is daarmee een echte meer voetbalvelden dan kerken, meer voetbalstad, bijna honderd jaar geleden voetbalclubs dan musea. voor korte tijd zelfs de voetbalhoofdstad van de wereld met het hoofdkantoor Via het voetbal zien we daarom de van de FIFA. Het eerste stadion stond in behoeftes en uitdaging van een com- Amsterdam, waar Philips voor de eerste plete maatschappij. Die zijn per regio keer kunstlicht ontstak, net als nu in verschillend, want de wensen in Friesland de Johan Cruijff Arena. De eerste prof- zijn anders dan in de Randstad. In een voetballer werd in deze stad geboren. verstedelijkt gebied als Amsterdam zal De eerste geregistreerde vrouwen- de druk op de beschikbare ruimte in de voetbalwedstrijd werd hier gespeeld. komende decennia in ieder geval enorm Een Amsterdamse scheidsrechter leidde groeien. Tot 2040 staat de bouw van enkele van de belangrijkste voetbal- maar liefst 70.000 woningen gepland, wedstrijden van de twintigste eeuw. bewoond door mensen die ook willen Het meest geavanceerde complex voor werken, reizen, winkelen en sporten. Per gehandicaptensport staat in Noord. vierkante meter moeten de verschillende belangen en behoeftes met elkaar Meer velden dan kerken worden vergeleken. Als er ergens nieuwe Natuurlijk is de voetbalwereld van 125 huizen komen, is er geen ruimte meer jaar geleden onvergelijkbaar met die van voor nieuwe voetbalvelden. 2020. In die periode veranderde deze sport van een liefhebberij voor een kleine Romantiek groep jongens naar de volkssport van nu, Vanwege de enorme schaarste aan gespeeld en gevolgd door alle lagen van ruimte in een stad als Amsterdam wordt de bevolking, eindelijk ook door vrouwen kunstgras steeds belangrijker. De kritiek en meisjes. In onze tijd zit er geen sport dat dit tegen de romantiek van het spel zo diep in onze poriën als voetbal, zowel ingaat, is begrijpelijk, maar een andere in Amsterdam als elders. Een Neder- oplossing is er niet. Van kunstgras lander woont gemiddeld 1,6 kilometer kunnen nou eenmaal veel meer voetbal- van een voetbalveld. Slechts zes procent lers gebruik maken dan op echt gras, van de bevolking woont verder dan drie dat bij intensief gebruik verandert in een kilometer van een voetbalaccommodatie. zandbak.

54 Amsterdam en Voetbal Voetbalkooi op het Louis de Visserplein in Nieuw-West. Renata Chede, 2017, Gemeente Amsterdam

Planologen De toekomst van het voetbal is daarmee Pleintjesvoetbal op de Dam is een illusie niet alleen een sportief vraagstuk, maar in het drukke verkeer van nu, net als het ook een opdracht voor sociaal-demo- ouderwetse straatvoetbal, zoals in de grafen en planologen. Zij moeten jeugd van Johan Cruijff in Betondorp. rekening houden met een trend, die al Cruyff Courts zijn het moderne antwoord een halve eeuw zichtbaar is: steeds méér op een veilige speelomgeving voor voetballers spelen bij steeds mínder kinderen. Walking football biedt weer clubs. Sinds de jaren zeventig is het mogelijkheden tegen vereenzaming aantal verenigingen in ons land namelijk van ouderen. Voetbal is zo een sportief gehalveerd, terwijl de KNVB groeide. antwoord op maatschappelijke uitdagin- Bij het Sport- onderzoek van 1962 gen. Sport en stad moeten zich daarom werden bijna 200 voetbalclubs geteld, gezamenlijk ontwikkelen, al helemaal als waar nu fusies en clusteringen worden het gaat om voetbal als de grootste sport gestimuleerd, zoals in Amsterdam Noord én cultuur van Amsterdam. bij de voormalige aartsrivalen als DWV en De Volewijckers. Voetbalaccommodaties worden herschikt.

Eeuwen in beweging 55 Colofon

Voetbal van Johan Cruijff uit zijn jeugd, met zijn eigen handtekening. Onbekende maker, ca. 1960, Amsterdam Museum

Uitgave van de gemeente Amsterdam, verzorgd door het Stadsarchief in samen- werking met Sport en Bos ter gelegenheid van het EK voetbal 2020.

Auteur: Jurryt van de Vooren Coördinatie en beeldredactie: Tessel Dekker Vormgeving: Tineke Kooistra / studio 10 Met dank aan: Rop Ranzijn en Friendship Sports Centre

Foto voorzijde: Voetballende jongen op de Bloemstraat. Chris de Ruig, ca. 1957, Stadsarchief Amsterdam Foto achterzijde: Voetbaltoernooi op het Cruyff Court op het Flierefuiterpad. Edwin van Eis, 2017, Gemeente Amsterdam

Het Stadsarchief Amsterdam heeft zich ingespannen om alle rechthebbenden van het gebruikte beeld te achterhalen. Mogelijk zijn er nog rechthebbenden die wij niet kennen; wij verzoeken diegenen contact met ons op te nemen.

56 Amsterdam en Voetbal