Yan Derelerde Erozyon Ve Rüsubat Kontrolü

YAN DERELERDE

EROZYON VE RÜSUBAT KONTROLÜ

EROSION AND SEDIMENT CONTROL

IN TRIBUTARIES

Yaşar DİNÇSOY

Orman Mühendisi/Forest Engineer

YAN DERELERDE EROZYON VE RÜSUBAT KONTROLÜ

EROSION AND SEDIMENT CONTROL IN TRIBUTARIES

Yaşar DİNÇSOY Orman Mühendisi/Forest Engineer yasard/dsi.gov.tr; [email protected]

ANKARA-2013

ÖNSÖZ 1 FOREWORD 1 Türkiye erozyondan en fazla etkilenen Turkey is a country that is highly affected by ülkelerden biridir. Erozyonun aktif olduğu soil erosion. The sediment caused by the kaynaklardan oluşan sediment dere sources where erosion is active accumulates yataklarında, taban tarım arazilerinde, baraj, in stream beds, agricultural lands, dams, gölet ve limanlarda birikmek suretiyle önemli ponds, and ports, causing major harm such as taşkın, drenaj ve rüsubat zararlarına sebep floods, drainage, and sedimentation. olmaktadır. Also, the dams and ponds built with big Ayrıca büyük yatırımlarla yapılan gölet ve investments encounter the danger of losing barajlar yüzey akışları ve nehirlerle taşınan their function before the end of their planned toprak materyali nedeniyle, fonksiyonlarını life span because of the soil material carried kaybedip ekonomik periyodlarından önce by rivers and surface flows. devre dışı kalma tehlikesiyle Sediment-cleaning works that The General karşılaşmaktadırlar. Directorate of State of Hydraulic Works (DSI) Yerleşim yerleri ile taban tarım arazilerinde has carried out in stream basins and irrigation, meydana gelen taşkın ve sediment zararları as well as the drying and draining of nedeniyle DSİ’nin dere yataklarında, sulama, waterways because of the damage caused by kurutma ve drenaj kanallarında yapmak floods and sediments occurring in settlements zorunda kaldığı sediment temizliği çalışmaları and bottom farm lands, have reached a very ekonomik olarak büyük miktarlara high economic cost. yükselmiştir. DSI, which is under the Ministry of Forestry Orman Ve Su İşleri Bakanlığına bağlı Devlet and Water Affairs, is the organization Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ), su responsible for the development and kaynaklarının geliştirilmesi ve yönetiminden management of water resources. sorumlu bir kuruluştur. DSI has always given careful attention to DSİ Genel Müdürlüğü, erozyon ve rüsubat controlling erosion and sediment. In order to kontrolü konusunda daima hassas bir protect the current and future public yaklaşım içerisinde olmuştur. DSİ’ce su settlements and facilities owned by DSI or havzalarında yerleşim yerlerini, DSİ ve diger other governmental organizations, as well as kamu kuruluşlarına ait mevcut ve inşa agricultural lands, from flood and sediment edilecek tesisleri ve tarım arazilerini sel ve damage, DSI carries out studies at the primary rüsubat zararlarından korumak için ön investigation, master plan, and planning inceleme, master plan ve planlama levels, then it evaluates these studies, prepares seviyesinde etütler yapılmakta, bu çalışmalar project reports, and implements projects. değerlendirilmekte, proje raporları I would like to express that this book would hazırlanmakta ve uygulamaları be very useful for introduction to and gerçekleştirilmektedir. understanding of these works in this regard. Hazırlanan kitabın, bu konuda yapılan ve I would like to thank particularly forest yapılacak çalışmaların daha iyi anlaşılması ve engineer Yaşar DİNÇSOY and everyone who tanıtılmasında oldukça faydalı olacağını contributed to preparation of the book, and I belirtmek isterim. wish them continued success. Kitabın hazırlanmasında emeği geçen başta

Orman Mühendisi Yaşar Dinçsoy olmak üzere herkese teşekkür eder, başarılarının devamını dilerim. Salim FAKIOĞLU Etüt, Planlama ve Tahsisler Dairesi Başkanı Head of Investigation, Planning and Allocations Department II

ÖNSÖZ 2 FOREWORD 2 Bir yan dere havzasında bitki, su ve toprak If the natural balance between the plants, arasındaki doğal denge, insanın havzaya water, and soil is disrupted in one tributary olumsuz müdahaleleri ve arazilerin due to negative interventions of humans in the niteliklerine uygun kullanılmaması basin and inappropriate use of land, surface dolayısıyla bozulduğu takdirde, oluşan runoff increases and the stability of stream sağanak yağışlarda yüzey akışları artmakta ve courses deteriorates rapidly with consistent mecralarda stabilite hızla bozulmaktadır. rainfall. Yan derelerden sellerle birlikte mansaba Water and sediments transported downstream taşınan rüsubat ve taşkın suları yerleşim by torrents damage settlements, facilities, and yerleri, tesisler ve tarım arazilerinde zarar agricultural lands and cause loss of lives and oluşturmakta ve can ve mal kayıplarına neden property. It is necessary to control erosion and olmaktadır. Kayıpları önlemek, toprak ve su limit the sediment movement in the river and kaynaklarını geliştirmek ve etkinliğini its tributaries in order to prevent such losses artırmak bakımından dere ve yan derelerde and to improve land and water resources. erozyonu kontrol etmek ve rüsubat akımını Therefore, it is critical to take measures to sınırlandırmak gerekmektedir. control erosion and sedimentation as soon as a Bu nedenle yan dere havzasında erozyon ve problem emerges in order to solve the rüsubat kontrolüne yönelik önlemlerin problem in a short time and with less cost. problemin başlangıcında alınması, kısa sürede In this book, Turkey's water and land ve daha az masrafla çözümlenmesinde resources, topics related to soil erosion and oldukça önemlidir. sediment, and measures aiming to control Bu kitap kapsamında Türkiye’ nin su ve erosion and sediment in tributaries are toprak kaynakları ile erozyon ve rüsubat explained without excessive technical details. konularından bahsedilmiş, yan derelerde Moreover, reclamation works in tributaries erozyon ve rüsubat kontrolüne yönelik carried out for more than 55 years in our önlemler teknik detaylara girmeden kısaca country are illustrated with pictures and açıklanmıştır. Ülkemizde 55 yıldan fazla bir sample projects. süredir yan derelerde yapılan ıslah çalışmaları I thank my Section Manager, Mr. İ. Biroğlu, görsel olarak resimlerle ve örnek projelerle and colleagues M. Çavusoglu, E. Yıldırım and desteklenerek verilmiş ve tanıtılmaya E. TEKER who assisted and supported me çalışılmıştır. during the preparation of this book. In Bu kitabın hazırlanmasında beni destekleyen addition, I would like to thank DSI for the ve gerekli yardımlarda bulunan Şube opportunity and support it has given me to Müdürüm İ. BİROĞLU, çalışma arkadaşlarım improve my knowledge to date. I hope that M. ÇAVUŞOĞLU, E. YILDIRIM ve E. the book will be useful to those whose TEKER’e teşekkür ederim. Ayrıca bugüne interests it attempts to address. kadar sağladığı olanak ve desteklerle bilgi gelişimime yardımcı olan Kurumum DSİ Genel Müdürlüğüne teşekkür ederim. Kitabın, konuyla ilgilenenlere yardımcı olması dileğimdir.

ANKARA 2013 Yaşar DİNÇSOY Orman Mühendisi/Forest Engineer

III

KISALTMALAR / ABBREVIATIONS

AGM :Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolu Genel Müdürlüğü General Directorate of Afforestation and Erosion Control ÇEM :Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü General Directorate of Combatting Desertification and Erosion DSİ :Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü General Directorate of State Hydraulic Works EİEİ :Elektirik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü General Directorate of Electrical Power Resources and Development Administration OGM :Orman Genel Müdürlüğü General Directorate of Forestry

İÇİNDEKİLER/CONTENTS

Sayfa No/Page Number

GİRİŞ 1 INTRODUCTION 1 1 TÜRKİYE‘NİN TOPRAK KAYNAKLARI 3 LAND RESOURCES OF TURKEY 3 2 TÜRKIYE'NİN SU KAYNAKLARI 4 WATER RESOURCES OF TURKEY 4 3 EROZYON VE SEDİMENTASYONUN ÖNEMİ 6 THE IMPORTANCE OF EROSION AND SEDIMENTATION 6 3.1 Erozyon ve Sellerin Sonuç ve Zararları 10 The Results of Erosion and Torrent and the Harm They Cause 10 3.2 Erozyon ve Rüsubat Kontrol Çalışmaları ve DSİ Faaliyetleri İlişkisi 12 Relation Between Erosion and Sediment-Control Projects and DSI’s Activities 12 3.3 Havzadaki Sediment Kaynakları 15 Sediment Resources of Watershed 15 4 EROZYON VE RÜSUBAT KONTROL ÖNLEMLERİ 18 EROSION AND SEDIMENT-CONTROL MEASURES 18 4.1 Teknik Önlemler 19 Technical Measures 19 4.1.1 Arazi Islahı Önlemleri 19 Land-Treatment Measures 19 4.1.1.1 Tarım Alanlarında 19 In Agricultural Areas 19 4.1.1.2 Mera Alanlarında 20 In Pasture Areas 20 4.1.1.3 Orman Alanlarında 20 In Forest Areas 20 4.1.2 Oyuntu ve Mecra Islahı Önlemleri 26 Gully and Streamcourse Improvement Measures 26 4.1.2.1 Bitkisel Önlemler 26 Vegetative Measures 26 4.1.2.2 Yapısal Önlemler 26 Structural Measures 26 V

4.1.2.2.1 Eşikler 27 Sills 27 4.1.2.2.2 Islah Sekileri 29 Check Dams 29 4.1.2.2.2.1 Geçirgen Islah Sekileri 39 Permeable Check Dams 39 4.1.2.2.2.2 Islah Sekileri ve Bitkisel Çalışmaların Kombinasyonu 40 Combination of Check Dams and Vegetative Works 40 4.1.2.2.3 Tersip Bentleri 45 Sediment-Storage Dams 45 4.1.2.2.3.1 Tersip Bentlerinin Sınıflandırılması 47 Classification of Sediment-Storage Dams 47 4.1.2.2.4 Taban Kuşakları 54 Ground Sills 54 4.1.2.2.5 Britler 55 Dwarf Walls 55 4.2 İdari Önlemler 56 Administrative Measures 56 5 BOYUNA YAPILAR 58 LONGITUDINAL STRUCTURES 58 6 ÖNERİLER 64 RECOMMENDATIONS 64

GİRİŞ INTRODUCTION Türkiye, kuzey yarımkürede 26º-45o doğu Turkey is located in the northern hemisphere boylamları ile 36o-42o kuzey enlemleri between 26o and 45o eastern longitude and 36o arasında yer almaktadır. Avrupa ve Asya and 42o northern latitude. She is on the kıtalarının birleşim yerinde ve Akdeniz ile crossroads of Europe and Asia and extends Karadeniz arasında doğal bir bağlantı over the Dardanelles and Bosporus straits, sağlayan Çanakkale ile İstanbul Boğazları allowing a natural connection between the boyunca uzanır. Mediterranean and the Black Sea. Turkiye kuzeyde Karadeniz, Güneyde Turkey is surrounded by the Black Sea in the Akdeniz, Batıda ise Ege ve Marmara denizi North, the Mediterranean Sea in the South, ile çevrilidir. Kuzeybatıda Yunanistan ve and the Aegean and Marmara Seas in the Bulgaristan, Kuzeydoğuda, Gürcistan, West. It shares land borders with Greece and Ermenistan ve Azerbaycan, Doğuda İran, Bulgaria in the Northwest; Georgia, Armenia, Güneydoğuda ise Irak ve Suriye ile kara and Azerbaijan in the Northeast; Iran in the sınırlarını paylaşmaktadır. Karasınırı ve sahil East; and Iraq and Syria in the Southeast. The şeridinin toplam uzunluğu 10 765 km olup, total length of border and coastline is 10 765 bunun 7 816 km sahil şeridi, 2 949 km kara kilometres, of which 7 816 kilometres are sınırıdır. coastlines and 2 949 kilometres are land 75 milyon nüfusa sahip olan Türkiye’de frontier. nüfusun % 70’ i şehirlerde, % 30’ u ise kırsal Seventy percent of the total population of kesimde yaşamaktadır. Turkey, which is currently around 75 million, Türkiye coğrafi konumu itibarıyla farklı is presently dwelling in urban centres, with özelliklere sahip bir ülke olup coğrafi olarak only 30 percent living in rural areas. yedi bölgeye, hidrolojik olarak ise 25 havzaya Turkey possesses a number of different ayrılmıştır. characteristics in terms of its geographical Ülkenin topoğrafyası oldukça değişkendir. location, and it is geographically divided into Anadolu ovalarını çevreleyen dağ sıraları seven regions while hydrologically divided kuzey ve güney sahillerine paralel olarak into 25 drainage basins. uzanır. The topography of the country is extremely Türkiye'nin ortalama yükseltisi 1132 m olup, varied. Mountain ranges run generally parallel bu yükseklik Asyanın ortalama üksekliğinden to the northern and southern coasts, (1050 m) fazla ve Avrupa’nın (330 m) surrounding the central Anatolian Plain. üçbuçuk katından fazladır. Türkiye’nin The average altitude of Turkey is 1132 m, yüksekliği batıdan doğuya doğru artar. which is higher than the average altitude of Türkiye’nin başkenti Ankara’nın yüksekliği Asia (1050 m) and three and a half times 875 m dir. Doğu Anadoludaki platolar 2 000 higher than that of Europe (330 m). The m ye kadar çıkmaktadır. elevation of Turkey increases from the west to Türkiye erozyondan oldukça fazla etkilenen the east. The altitude of Ankara, the capital of ülkelerden biridir. Akdenizin yarı-kurak Turkey, is 875 m, and the the plains in the bölgeleri, Orta, Doğu ve Güney Anadolu Eastern Anatolia rise to 2 000 m. bölgeleri erozyona yatkındır. Türkiye’nin Batı Turkey is highly affected by soil erosion. The bölgesinde Gediz ve Büyük Menderes semi-arid Mediterranean, Central East, and nehirlerinin kollarında çok sayıda sel deresi South Anatolia regions are particularly prone gelişmiştir. to erosion. In the western part of Turkey, many torrential streams have developed in the

branches of the main rivers, the Gediz and the Büyük Menderes.

Erozyon sosyal, ekonomik ve çevresel Erosion causes social, economic, and sorunlara neden olmaktadır. Genelde seller environmental problems. In general, torrents ana derelere oldukça fazla rüsubat have always carried comparatively large taşımaktadır. Erozyon ve seller; amounts of sediment to the main streams.  Yerleşim yerlerinini tahrip eder Erosion and torrents;  Tarım alanlarında zararlar oluşturur  Ruin cities  Yollarda hasar yapar  Damage agricultural areas  Taşkın kontrol tesislerini tahrip eder  Damage roads  Rezervuarların ve limanların rüsubatla  Destroy flood-control structures dolmasına neden olur  Cause silting of reservoirs and  Sulama kanallarında zarar oluşturur ve harbours suların kirlenmesine neden olur.  Damage irrigation channels and Türkiye de 2012 yılı itibarıyla içme suyu, sulama, enerji, taşkın önleme ve rekreasyon contaminate water. amacıyla inşa edilmiş 758 adet baraj ve gölet In total, 758 dams and ponds built with the işletmededir. Büyük yatırımlarla yapılan gölet aim of providing drinking water, irrigation, ve barajlar yüzey akışları ve nehirlerle taşınan energy, flood prevention, and recreation were toprak materyali nedeniyle fonksiyonlarını in operation in Turkey as of 2012. However, kaybedip ekonomik periyodlarından önce the ponds and dams built with huge devre dışı kalma tehlikesiyle investments are at risk of failing earlier than karşılaşmaktadırlar. their expected lifetime due to soil carried by Bu nedenle can ve mal kayıplarını önlemek, the rivers and surface flows. toprak ve su kaynaklarını geliştirmek ve Thus, it is necessary to control erosion and etkinliğini artırmak bakımından dere ve yan limit the sediment movement in the streams derelerde erozyonu kontrol etmek ve rüsubat and tributaries in order to prevent loss of life akımını sınırlandırmak gerekmektedir. and property and to improve land and water Erozyon ve rüsubat kontrolünde bazı yapısal resources and enhance their effectiveness. ve arazi ıslah önlemleri bulunmaktadır. Arazi There are some structural and land-treatment ıslah önlemlerinin ana amacı bozulmuş olan measures that are used for erosion and doğal dengenin yerine getirilmesidir. sediment control. The main purpose of land- Oyuntuyu ve derelerdeki erozyonu ve rüsubat treatment measures is to re-establish the hareketini önlemek için, suyun aşındırma natural balance. kuvveti ile dere yatağı direnci arasında denge In order to prevent erosion and sediment kurmak gerekir. Dere yataklarında eğimi movement in tributaries and gullies, it is düşürmek için dere yatağına dik inşa edilen necessary to establish the balance between yapılara enine yapılar denir. Türkiye’de en water abrasion and stream-bed resistance. çok kullanılan enine yapılar ıslah sekileri, Structures constructed vertically in stream tersip bentleri, taban kuşakları ve britlerdir. beds to lower the slope are called vertical structures. The most-used vertical structures in Turkey are check dams, sediment-storage dams, ground sills, and dwarf walls.

1. TÜRKİYE’NİN TOPRAK KAYNAKLARI 1. LAND RESOURCES OF TURKEY Türkiye'nin toplam yüzölçümü 783 577 km2, Turkey’s total land area is 783 577 km2,or 78 diğer bir deyişle 78 milyon hektar dır. million hectares. Excluding reservoirs and Rezervuarlar ve doğal göller çıkıldığında, natural lakes, the area of Turkey is 769 600 Türkiye’nin yüzülçümü 769 600 km2 dir. km2. More than half of the country is covered Ülkenin yarısından fazlası dağlarla kaplı iken, with mountains, while nearly one third of it yaklaşık üçte biri (28 milyon hektar) ekilebilir (28 million hectares) is cultivable land. The arazidir. Mevcut su potansiyeli ile ekonomik amount of economically and technically ve teknik olarak sulanabilir arazi miktarı 8,5 irrigable land with current water potential is milyon hektardır. Ancak 5,5 milyon hektar 8,5 million hectares, but only 5,5 million sulanmaktadır (DSİ, 2011). hectares are being irrigated (DSI 2011). 21,2 milyon hektar orman arazisidir. Orman 21,2 million hectares consist of forest land; alanların % 40’i yapraklı, % 60’ı iğne 40% of the forest areas are deciduous forests, yapraklı ormanlardan oluşmaktadır (OGM, and 60% are coniferous forest. It is 2011). Türkiyedeki ormanların 10,2 milyon considered that 10,2 million hectares of forest hektarı bozuk orman olarak nitelendirilir. 20 are degraded in Turkey. 20 million hectares milyon hektar mera arazisi ve geriye kalan 8,8 are grazing land, and the remaining 8,8 milyon hektar göller, yollar ve yerleşim million hectares consist of lakes, roads, and alanlarından oluşmaktadır (Grafik 1). settlements areas (Graphic 1). Türkiye’de 19 milyon hektar alan değişik Nineteen million hectares of Turkey are yüksekliklerdeki alüvyonal düz ovalar ile covered with alluvium lowland plains of kaplıdır. Platolar 8 milyon hektarı kapsar. different altitudes, and plateaus cover 8 Ova ve platoların toplam alanı 27 milyon million hectares, for a total area of 27 million hektardır. hectares. Türkiye’nin Orta, Doğu, Kuzey ve Güney The central, eastern, northern, and southern bölgeleri oldukça dağlıktır. İç Anadolu regions of Turkey are very mountainous. The bölgesinde Hasan dağı, Dedegöl, Erciyes dağı Hasan, Dedegöl, Erciyes, and Aladağlar ve Aladağlar 3000 metreleri aşıp 4000 m ye mountains rise above 3000 m and approach yaklaşır. Kıyıdan hemen yükselen kuzeyde 4000 m in central Anatolia. The Taurus Karadeniz, güneyde Toros dağları 2000-3000 Mountains in the south and the Black Sea metre yüksekliğe ulaşır. Doğuda Süphan ve Mountains in the north rise immediately from Buzul dağları 4000 metreyi aşar, Türkiye'nin the shore and reach heights of 2000–3000 m. doğusunda, 5137 metre yüksekliğinde The Süphan and Buzul mountains in the east Avrupa’nın en yüksek dağı olan Ağrı dağı exceed 4000 m, and Europe's highest bulunmaktadır (ALIŞIK 2007). mountain, Mt. Ararat, 5137 m, is located in the eastern part of Turkey (ALIŞIK 2007).

Türkiye'nin Toprak Kaynakları Land Resources of Turkey

Tarım/Agriculture Orman/Forest Mera/Pasture Göl,Yol,Yerleşim/Lake,Road,Settlement

11% 36% 26%

27%

Grafik /Graphic 1:Türkiye’nin Toprak Kaynakları/Land Resources of Turkey

2. TÜRKİYE'NİN SU KAYNAKLARI 2. WATER RESOURCES OF TURKEY Türkiye’nin üç tarafındaki kıyıları boyunca Turkey is surrounded by seas on three sides denizden, uzaklıkları ve yükseklikleri faklılık and has high mountain ranges stretching gösteren yüksek dağlar bulunan denizlerle along its coasts. Fluctuations in altitude and çevrili olması, kısa mesafelerde değişen iklim also distance from the sea result in climatic farklılıklarının ortaya çıkmasını sağlar. variance within short distances. Because of its Coğrafi konumu nedeniyle, Türkiye’de dört geographical position, four seasons are seen mevsim kendi belirgin özellikleri ile görülür. with their distinctive characteristics in Ülke hidrolojik olarak 25 havzaya ayrılmıştır Turkey. The country is divided into 25 (Şekil 1). hydrologic basins (Figure 1).

Şekil/Figure 1: 25 Hidrolojik Havza/25 Hydrological Basins.

Türkiye Dünyanın yarı kurak iklim Turkey stays in the semi-arid climate region bölgesinde yer almaktadır (Şekil 2). Yağışlar of the World (Figure 2). Precipitation varies 250 mm ile 2500 mm arasında değişir ve between 250 mm and 2500 mm; and has the ortalama 643 mm dir. Bu yılda ortalama 501 average of 643 mm. This corresponds to 501 milyar m3 suya tekabül etmektedir (Tablo 1). billion m3 water on average per year (Table 1).

Tablo/Table 1:Türkiye’nin Su Kaynakları/Water Resources of Turkey

SU KAYNAKLARI POTANSİYELİ POTENTIAL OF WATER RESOURCES Yıllık ortalama yağış / Average precipitation per year 643 mm/yıl/year Türkiyenin toplam yüzölçümü / Total surface area of Turkey 780 000 km2 Yıllık yağış miktarı / Amount of precipitation per year 501 milyar/billion m3 Buharlaşma / Evaporation 274 milyar/billion m 3 Yeraltına sızma / Underground leakages 41 milyar/billion m3 Yüzey suyu / Surface Water Yıllık yüzey akışı / Surface flow per year 186 milyar/billion m3 Kullanılabilir yüzey suyu / Utilizable surface water 98 milyar/billion m3 Yeraltı Suyu / Underground Water Yıllık çekilebilir su miktarı / Annual Safe Yield 14 milyar/billion m3 Toplam Kullanılabilir Su (net) /Total Utilizable Water (net) 112 milyar/billion m3

Tablo 1’ de verilen yıllık 501 milyar m³ Of the 501 billion m³ of annual water given in suyun, 274 milyar m³ ü toprak ve su (Table 1), 274 billion m³/year goes back to yüzeyinden buharlaşmakta ve bitkilerden the atmosphere via evaporation from the land terleme yolu ile atmosfere geri dönmekktedir. and water surfaces and transpiration through Ortalama yüzey akışı 186 m³/yıl olup, komşu plants. The average surface-water runoff is ülkelerden gelen 7 milyar m³/yıl da göz önüne 186 billion m³/year, and there is 7 billion alındığında, ülke içinde toplam yüzey akışı m³/year of surface runoff coming from 193 milyar m³/yıl a ulaşır. Diğer taraftan yer neighbouring countries; thus, the total surface altına sızan ortalama su miktarı 41 milyar run-off within the country reaches 193 billion m³/yıl dır. Ancak, tüm yenilenebilir su m3/year. The average amount of groundwater kaynakları ekonomik ve teknik nedenlerle leakage is 41 billion m³/year. However, for kullanılamaz. Komşu ülkelerden gelenlerle economic and technical reasons, not all of the birlikte, kullanılabilir yüzey akışları ve yeraltı renewable water resources can be utilized. suları 98 ve 14 milyar m³/yıl dır. Böylece Exploitable portions of surface runoff, ekonomik olarak kullanılabilir toplam su including inflow from bordering countries, kaynakları potansiyeli 112 milyar m³/yıl and groundwater are 98 and 14 billion olmaktadır (DSİ 2011). m³/year, respectively. Thus, the total of economically exploitable water resources amounts to approximately 112 billion m³/year (DSI 2011).

Şekil/Figure 2:Türkiye Dünya’nın Yarıkurak İklim Bölgesinde Yer Almaktadır. /Turkey is in the semi-arid climate region of the world. Türkiye’de dağlarda bulunan küçük göllerle Turkey has about 120 natural lakes, including birlikte 120 den fazla doğal göl small lakes in the mountains. The largest and bulunmaktadır. En büyük ve en derini deepest lake is Lake Van, with a surface area yüzülçümü 3 712 km2 , yüksekliği 1 646 m of 3 712 km2 and an altitude of 1 646 m. The olan Van Gölü'dür. İkinci büyük göl ise İç second-largest lake is Salt Lake in Central Anadolu'daki Tuz Gölü'dür. Nispeten sığ olan Anatolia. This relatively shallow lake is at an bu gölün deniz seviyesinden yüksekliği 925 altitude of 925 m from sea level and has a m olup, 1 500 km2 lik bir alana sahiptir. surface area of 1 500 km2. Although some of Göllerin bazılarının derinliği sadece birkaç the lakes are only a few meters in depth, some metre olmasına rağmen, bazıları 30 metre den of them are of a depth of more than 30 meters. derindir. Van Gölü'nün derinliği 100 The depth of Lake Van is more than 100 m. metreden fazladır. Türkiye’de doğal göllerin Turkey also has a total of 758 dam lakes other dışında, 758 adet baraj gölü vardır. than the natural ones. 3. EROZYON VE SEDİMENTASYONUN 3. THE IMPORTANCE OF EROSION ÖNEMİ AND SEDIMENTATION Türkiye, en önemli ekolojik olaylardan olan Turkey is among the countries where erosion erozyonun aktif olduğu, bütün şekil ve incidents represent one of the most important seviyelerinin görüldüğü ülkelerden biridir types of ecologic events, and they in all shapes and at all levels (Photo 1). Eighty- (Resim 1). Ülkenin % 83’ü su ve rüzgar three percent of the country has been exposed erozyonuna maruzdur. Toplam erozyonun % 99’u sudan, % 1’ i ise rüzgar erozyonundan to water and wind erosion. While 99% of the kaynaklanmaktadır. Türkiye’de akarsular total erosion results from water, 1% is due to genelde fazla miktarda rüsubat taşımaktadır. wind erosion. Generally, most rivers carry heavy loads of sediment in Turkey. Erozyon Oranları; Erosion rates:  Şiddetli-çok şiddetli erozyon % 63  63% with severe or very severe  Orta derecede erozyon % 20 erosion  Az veya erozyon yok % 14.  20 percent with moderate erosion;

 14 percent with little or no erosion.

Bitki örtüsü, toprak ve yüzey akışları arasında There is a natural balance between vegetation, doğal bir denge olup, bunların içerisinde en soil, and runoff, and the one that is most kolay etkilenen bitki örtüsüdür. Eğer bitki easily affected is vegetative cover. When the örtüsü zarar görür ya da tahrip edilirse yüzey vegetative cover is damaged or destroyed, the akışları artar, bunun sonucu erozyon oluşur. amount of surface runoff increases, and thereby erosion takes place.

Resim/Photo 1:Erozyonun aktif olduğu alanlar, Çevreli köyü /Areas where erosion is active, Çevreli village, Yusufeli, Artvin, (Çavuşoğlu, M. 2007). Üzerinde çeşitli uygarlıkları ve ulusları Anatolia, the historical home of many barındırmış olan Anadolu toprakları, tarihsel civilizations and nations, has witnessed dönemler içerisinde birbirinden farklı erozyon different kinds of erosion incidents olaylarına sahne olmakla birlikte, son 200 yıl throughout history, and entered into a re- ve özellikle de son 80-90 yıl içerisinde accelerating erosion process during the past yeniden hızlanan bir erozyon sürecine 200 years, especially in the last 80–90 years. girmiştir. Artan nüfus, gelişen teknoloji ve The forces driving the acceleration of erosion sanayi, mevcut orman alanlarının tarım arazisi incidents include increasing population, kazanmak amacıyla giderek küçültülmesi, developing technology and industry, and a kalan ormanların da usulsüz faydalanma, decrease in the existing forest lands to provide yangınlar ve otlatmalar sonucu önemli ölçüde farmland, which involves claiming forest tahrip edilmesi, alanları gittikçe daraltılan lands illegally and destroying them by fires meralarda sürdürülen aşırı ve kontrolsüz and grazing, by extreme and uncontrolled hayvan otlatılması ve nihayet arazilerin grazing, by using the fields without taking kabiliyetine uygun olmayan ve herhangi bir any protective measures, and by using koruyucu önlem alınmadan kullanımı measures not suitable for the land’s erozyonu hızlandırmaktadır. characteristics.

Anadolu’da erozyonun önemli faktörlerinden One of the important factors of erosion in biri sağlam olmayan jeolojik yapısıdır. Anatolia is its weak geological structure. The Tektonik hatlar Akdeniz kıyıları boyunca tectonic lines run east and west, creating the Toros dağlarını ve Karadeniz kıyıları boyunca Taurus Mountains along the Mediterranean Pontus dağlarını oluşturarak doğuya uzanır. coast and the Pontos Mountains along the Toros dağları, Avrasya Orojenik kuşağının Black Sea. The Taurus Mountains are a part güney kıyılarınının bir parçası ve süregelen of southern edge of the Eurasian-Orogenic orojenik harekettir. Ayrıca tektonik hat etkisi belt that is still undergoing orogenic Ege denizi boyunca son derece güçlüdür. movement. The influence of the tectonic line Arazide artan yükseklikler ile birlikte yamaç is also remarkably strong along the Aegean eğimleri dikleşir. Topraklarının % 60’ da Sea. yamaç eğimi % 20, % 90’ da ise % 10 dan With the increasing heights of land, side fazladır. slopes get steeper. Sixty percent of Anatolia’s Türkiye’nin Dünyanın yarı kurak iklim land has a hillside slope of 20 %, and 90 % of bölgesinde yer alması dolayısıyla, yaz ve kış is the land has a slope greater than 10 %. ayları ile gece ve gündüz arasındaki sıcaklık Because Turkey is located in a semi-arid farkları kayaların kolayca fiziksel ayrışmasına climate zone, temperature differences neden olmaktadır (Resim 2). between night and day in summer and winter months cause the rocks to have greater physical decomposition (Photo 2).

Resim/Photo 2:Kayalık alanlardaki fiziki ayrışma/Physical decomposition in rocky areas. Aladağlar, Niğde, (Dinçsoy, Y. 2008).

Özellikle, Akdenizin yarı kurak bölgeleri, Specifically, the semi-arid zones of the Orta, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri Mediterranean, central east, and southeastren erozyona yatkındır. Türkiye’nin batısında Anatolia regions are particularly prone to Gediz ve Büyük Menderes nehirlerinin yan erosion. In the western part of Turkey, kollarında sel vadileri gelişmiştir. torrential valleys have developed in the Envanter çalışmalarına göre, her yıl yaklaşık branches of the Gediz and Büyük Menderes 210 milyon ton sediment (168 milyon ton askı Rivers. maddesi, 42 milyon ton yatak yükü) nehirler According to inventory studies, every year ile taşınmaktadır (EİEİ sunum, 2011). Ayrıca approximately 210 million tons of sediment 9 milyon ton bitki besin maddesi (168 million tons of suspended sediment, 42 taşınmaktadır (Resim 3-4). million tons of bed load) are transported by Ülkemizde her iki yılda 1 mm toprak erozyon rivers (EIEI paper, 2011). Also, 9 million tons nedeniyle taşınmaktadır. Yaklaşık 1 cm of plant nutrients are transported (Photos 3-4). toprağın 1000 yılda oluştuğu göz önüne In our country, every two years 1 mm of soil alındığıda, 50 yıllık zaman sürecinde oluşan is transported due to erosion. Considering that toprak 1 yılda erozyon dolayısıyla about 1 cm of soil is produced every 1000 kaybolmaktadır. years, we can assume that the soil produced in Avrupa Birliği ülkelerinin tümünde toplam 25 50 years is lost each year due to erosion. milyon ha alan erozyona maruzken, While totally 25 million hectares are exposed Ülkemizde 57,6 milyon ha alanda erozyon to erosion in the entire EU countries, it has a çok önemli boyuttadır. Ülkemizin 1 km² lik very important effect in 57,6 million hectares alanında oluşan ortalama yıllık toprak kaybı; in Turkey. The average annual loss of soil in a Avrupa’da oluşan kaybın 9,5 katı, 1-km² area in our country is 9,5 times more Avustralya’da oluşan kaybın 2,9 katı ve than in Europe, 2,9 times more than in Amerika’ da oluşanın 1,6 katıdır. Australia, and 1,6 times more than in America.

Kasten dere/Kasten stream, Trabzon

İyidere vadisi /İyidere valley, Rize Resim/Photos 3-4:Akarsularda rüsubat taşınımı / Sediment trasport in streams, (DSİ arşivi /archive).

3.1. Erozyon ve Sellerin Sonuç ve Zararları 3.1. The Results of Erosion and Torrents Erozyon ve seller yerleşim alanlarında can ve and the Harm Caused mal güvenliğini tehdit etmekte, kamu ve özel Erosion and torrents pose a threat to the tesislerin fonksiyonunu aksatmakta, tarım security of life and property in residential arazilerininde zararlar yapmakta, suları areas, disrupt public and private facilities, kirletmekte, göçler ile mera ve orman damage agricultural land, pollute water, alanlarında bitki örtüsünün zayıflamasına migration and lead to the weakening of the neden olmaktadır, vegetation of pastures and forests. Bitki beslenmesi ve hidrolojik bakımdan son Hydrologically very important nutrition and derece önemli olan ve binlerce yılda oluşan soils that came into existence over thousands topraklar akarsularla denizlere ve göllere of years is carried into the seas and lakes by taşınmaktadır, the rivers. Verimli üst toprakların kaybıyla birlikte bitki As a result of the loss of fertile top soil, the beslenmesi için önem taşıyan mineraller minerals that are very important for plant kaybolmakta, toprağın üretkenliği azalmakta, nourishment are lost, the fertility of the soil özellikle bitki, su ve toprak dengesi decreases, and most importantly the plant, bozulmaktadır. water, and soil balance becomes deteriorated. Toprağın aşınması ve taşınmasıyla üzerindeki As a result of the erosion and transport of the bitki örtüsü ya yozlaşmakta ya da tamamen soil, the natural vegetation is either corrupted ortadan kalkmakta, bunun sonucu olarak or lost totally, resulting in anthropogenic insanın neden olduğu antropojen kuraklık ve drought and desertification caused by people çölleşme başlamakta, meydana gelen and by the increasing repetition, severity, and taşkınların yinelenmesi, şiddeti ve zararları damage of floods that occur. artmaktadır, As a result, the sediment caused by the Sonuç olarak erozyonun aktif olduğu sources where erosion is active accumulates kaynaklardan oluşan rüsubat dere in stream beds, agricultural lands, dams, yataklarında, taban tarım arazilerinde, baraj, ponds, and ports, causing important harm gölet ve limanlarda birikmek suretiyle önemli through floods, drainage, and sedimentation taşkın, drenaj ve sedimantasyon zararlarına (Photos 5-10). neden olmaktadır (Resim 5-10). Resim/Photos 5-10:Sel zararları/Damages of Torrent, (DSİ arşivi/ archive).

Resim/Photo 5:Yılanlı dere/ Yılanlı stream, Samsun, 2012. 10

Resim/Photo 6: Boğaçay, Antalya, 2001. Resim/Photo 7: Haskızılören köyü/ Yaskızılören village, Aksu, Antalya.

Resim/Photo 8: İncirli dere/Incirli stream Samsun, 2012.

Resim/Photo 9:Geçitlik köyü /Geçitlik village, Balaban, Trabzon, 2005.

Resim/Photo 10:Ziyaret göleti/Ziyaret pond, Amasya, (Dinçsoy Y., 2010).

3.2. Erozyon ve Rüsubat Kontrol 3.2.Relation Between Erosion and Çalışmaları ve DSİ Faaliyetleri İlişkisi Sediment-Control Projects and DSI’s Orman ve Su İşleri Bakanlığına bağlı Devlet Activities Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ), su DSİ, placed under the Ministry of Forestry kaynaklarının geliştirilmesi ve yönetiminden and Water Affairs, is the one organization sorumlu bir kuruluştur. DSİ dört temel alanda responsible for the development and hizmet sunmaktadır (Resim 11-12): management of water resources. DSI offers  Tarım four main areas of service (Photos 11-12):  Enerji  Agriculture  Hizmetler (içme, kullanma ve sanayi  Energy suyu)  Services (drinking, utility, and  Çevre ve taşkın kontrolü industrial water)  Environmental and flood control.

Resim/Photo 11:Çine barajı/Çine dam, Aydın, (Yıldırım, E., 2012).

Resim/Photo 12:Sulama tesisi/Irrigation facility, (DSİ arşivi /archive).

Türkiye’de 2012 yılı itibariyle içme suyu, 758 dams have been built with the aim of sulama, enerji, taşkın koruma ve rekreasyon providing drinking water, irrigation, energy, amaçıyla inşa edilmiş 758 adet baraj flood-prevention, and recreationare under işletmededir. operation in Turkey as from 2012. Yukarı havzadan akışlarla mansaba taşınarak Sediment, transported by stream flow from tarım arazileri, baraj ve gölet rezervuarları ve upstream basins to the downstream, is limanlarda biriken rüsubat drenaj ve responsible for drainage and sedimentation sedimantasyon zararlarına neden olmaktadır. damage by accumulating in agricultural land, Büyük yatırımlarla yapılan gölet ve barajlar dam and pond reservoirs, and harbours. The yüzey akışları ve nehirlerle taşınan toprak planned economic lives of the dams and small materyali nedeniyle, fonksiyonlarını kaybedip dams built through great investments run out ekonomik periyotlarından önce devre dışı in a shorter time and encounter the danger of kalma tehlikesiyle karşılaşmaktadırlar. losing their functionality because of the soil Yerleşim yerleri ile taban tarım arazilerinde material carried by the rivers and surface meydana gelen taşkın ve sediment zararları flows. nedeniyle, DSİ’nin dere yataklarında, sulama, Sediment cleaning processes that DSI has to kurutma ve drenaj kanallarında yapmak carry out in stream basins and irrigation, zorunda kaldığı rüsubat temizliği ekonomik drying, and drainage waterways because of olarak büyük miktarlara yükselmiştir (Resim the damage of floods and sediments occurring 13). in settlements and bottom farm lands represents a huge economic cost (Photo 13).

Resim / Photo 13: Makinalı rüsubat temizliği/ Sediment cleaning with machine, Rize, (DSİ arşivi/ archive, 2009).

Can ve mal kayıplarını önlemek, toprak ve su It is imperative to control erosion and to limit kaynaklarının geliştirmek için yapılan the sediment movement in rivers and projelerin devamlılığını sağlamak ve tributaries in order to prevent loss of life and etkinliğini artırmak bakımından dere ve yan property, ensure the continuity of the projects derelerde erozyonu kontrol etmek ve rüsubat designed to develop land and water resources, akımını sınırlandırmak gerekmektedir. and to increase the effectiveness of these projects.

DSİ gerek doğal ve düzenlenmiş, gerekse inşa DSI has to give great importance to ettiği baraj ve göletlerin ekonomik işletme sedimentation because of its negative effect sürecine yaptığı olumsuz etki nedeniyle on the economic operation process of natural, sedimantasyon konusuna önem vermek regularized, or built dams and ponds (Photo mecburiyetindedir (Resim 14). Çünkü, bu 14). Because, presenting these resources to kaynakları iyi bir şekilde ülke yararına the interest of the country in a good way and sunmak, doğanın yağış ve akıştan oluşan taking protective and restorative measures olumsuz etkilerine karşı koruyucu ve against the negative effects of the durdurucu önlemler almak, DSİ’nin başlıca precipitation and flows are among the main görevleri arasındadır. tasks of DSI.

Resim / Photo 14: Baraj rezervuarına taşınan rüsubat, Söğüt barajı havzası /Sediment transported to reservoir of dam, basin of Söğüt dam, Çavdır, Burdur, (Aker, A. 2010).

DSİ’ nin 6200 sayılı kuruluş kanununun Establishment law No. 6200 of the DSI, ikinci maddesinin, 622 sayılı Kanun Paragraph “c” of the second article, as Hükmünde Kararname ile değiştirilen c amended by Decree Law No. 622, was fıkrası, “Sulak alanları ıslah etmek, erozyon ve rüsubat kontrolüne yönelik konularda etüt designed “to reclaim wetlands, to provide ve planlama yapmak, kendi tesislerini surveying and planning related to erosion and korumaya yönelik erozyon kontrolü maksatlı sediment control, and to make reforestation ağaçlandırma çalışmaları yapmak.” şeklinde efforts for erosion control purposes in order to düzenlenmiştir. protect DSI’s facilities.” DSİ erozyon ve rüsubat kontrolü konusunda DSI has taken a sensitive approach to daima hassas bir yaklaşım içerisinde controlling erosion and sediment. It has olmuştur. DSİ’ce akarsu havzalarında carried out studies at the primary yerleşim yerlerini, DSİ ve diger kamu investigation, master plan, and planning levels kuruluşlarına ait mevcut ve inşa edilecek with regard to the river drainage basin in tesisleri ve tarım arazilerini sel ve sediment order to protect present and future zararlarından korumak için, ön inceleme, settlements, DSI and other governmental master plan ve planlama seviyesinde etütler facilities, and agricultural land from the yapılmakta, bu çalışmalar değerlendirilmekte, damage of flooding and sediment. It has proje raporları hazırlanmakta ve uygulamaları evaluated these studies, prepared project gerçekleştirilmektedir. reports, and implemented projects.

55 yıldan fazla süren çalışmalarla oldukça More than 55 years of efforts have shown başarılı sonuçlar alınmıştır. Mansapta taşkın highly successful results. Except for projects kontrol amacıyla yapılan projeler dışında, implemented downstream in order to control erozyon ve sediment kontrolü amacıyla; 2012 flooding, by the end of 2012, 384 residential yılı sonuna kadar 473 proje ile 384 adet areas and 30 000 hectares agricultural land yerleşim yeri ve yaklaşık 30 000 hektar tarım had been protected from the damages of arazisi sel ve rüsubat zararlarından torrent and sediment with 473 projects. korunmuştur. Diğer taşkın kontrol projeleriyle Protected areas with other flood control birlikte ise korunan alan 1 514 102 ha projects involve 1 514 105 hectares. olmaktadır. DSI, which is qualified especially in riverbed DSİ özellikle akarsulardaki yatak erozyonu ve erosion and channel improvement, also seeks, mecra ıslahında tecrübeli olup, ayrıca yan in general, the cooperation of related forest derelerin yukarı havzalarında bulunan orman, and agricultural administrations in arranging, mera ve yüksek eğimli tarım arazilerinin improving, and rehabilitating upstream basins düzenlenmesi, geliştirilmesi ve rehabilite of tributaries, forests, pastures, and high-slope edilmesi için, genellikle ilgili orman ve tarım agricultural lands. kuruluşları ile işbirliği yapma girişiminde 3.3 Sediment Resources of the Watershed bulunmaktadır. Knowledge of sediment sources in a basin is 3.3 Havzadaki Rüsubat Kaynakları very important for determining sediment Bir havzada rüsubat kaynaklarının bilinmesi, control measures and the damages that may rüsubat kontrol önlemleri ile oluşabilecek be occur. If sediment is a problem in the zararların belirlenmesinde oldukça önemlidir. basin, the first questions that should be Sedimentin problem oluşturduğu bir havzada, investigated is: “What are the sources of şu sorunun yanıtının öncelikle araştırılması sediment?" As a result of the examination of gerekir. “Rüsubat Kaynakları Nelerdir?” Bu the basin, answers may be: soruya verilebilecek yanıtlar havzada yapılan  Gutter, gully, and surface erosion inceleme sonucu;  Oluk, oyuntu ve yüzey erozyonu  Landslides and slope failure  Heyelan ve yamaç göçmeleri  Stream bed and bank erosion  Mecralardaki kıyı ve taban oyulmaları  Physical decomposition in the rocky areas  Kayalık alanlardaki fiziki ayrışmalar  Wastes resulting from road and other  Yol ve diğer altyapı inşaatı ve maden infrastructure construction or mining işletmelerinden kaynaklanan atık ve operations pasalar  Disposal of garbage, debris, etc.  Çöp ve moloz döküntüleri vb. olabilir (Photo 15-23). (Resim 15-23). Sediment sources may be one or more of the Rüsubat kaynakları yukarda sözü above mantioned, and the sediment quantity edilenlerden biri veya birkaçı olabileceği created from these sources contributes to the gibi, nehirlerde taşınan toplam rüsubat rates of total sediment yield carried in rivers miktarına katkı oranları da farklılık indicate inequality (BİROĞLU/ DİNÇSOY 2011). gösterir (BİROĞLU/ DİNÇSOY 2011).

Resim / Photo 15:Oyuntu ve yüzey erozyonu, Çayırhan kasabası /Gully and surface erosion, Çayırhan Town, Nallıhan, Ankara (DSİ arşivi / archive).

Çaykara, Trabzon Gündogdu, Rize Resim/Photos 16-17:Yamaç göçmeleri ve heyelan/Slope failure and landslide, (DSİ arşivi/archive).

Rüsubat kaynaklarının tespiti, havzada Detection of sources of sediment in the basin alınacak sediment kontrol önlemlerinin is very important for determining the belerlenmesinde, doğru ve etkin olarak sediment-control measures that should be uygulanmasında oldukça önemlidir. Ayrıca taken and how they can be implemented yağış havzasında öncelikli olarak çalışılacak correctly and effectively. Also, it is important alanların tespitinde de önemlidir. to determine the priority areas that need to be worked in the catchment area.

Resim/Photo 18: Mecralarda kıyı ve taban erozyonu, Sarınsu deresi /Bank and bed erosion in streamcourses, Sarınsu stream, Kaleköy, Amasya, (Dinçsoy, Y. 2009).

Resim/Photos 19–20:Derelerde rüsubat akımı, Bozluca dere /Sediment flow in stream, Bozluca stream, Fethiye, Muğla, (Biroğlu, İ.).

Resim/Photo 21:Murgul Bakır İşletmesinden Kabaca dereye atılan pasalar/ Tallow thrown into the Kabaca stream from the Murgul Copper Operation, Artvin, (Biroğlu, İ. 2009).

Resim/Photos 22-23:Plansız yol yapımı/Unplanned road construction, Trabzon, (OGM arşivi/ archive).

4. EROZYON VE RÜSUBAT KONTROL 4. EROSION AND SEDIMENT- ÖNLEMLERİ CONTROL MEASURES DSİ’ de erozyon ve rüsubat kontrol Erosion and sediment-control activities are faaliyetleri aşağıdaki önceliklere göre currently carried out according to the yürütülür. Bunlar; following priorities at DSI. These are;  Yerleşim alanlarının korunması  Protection of residential areas  Kamu tesisleri ve rezervuarların  Protection of public facilities and korunması reservoirs  Tarım alanlarının korunması.  Protection of agricultural fields.

Problemin durumu, havza arazi kullanımı, Based on the nature of the problem, topoğrofik durum ve rüsubat kaynaklarına watershed land use, topographic condition, göre farklı yapıların uygulanmasını gerektiren and sediment sources, different solutions may çözüm yolları vardır. Biri, akarsu havzasında have to be implemented. One is to carry out erozyon ve rüsubat kontrol önlemleri erosion and sediment-control measures in a uygulamaktır. Diğeri rüsubatı biriktirmek ve stream basin. Another is to construct some depolamak için yapılar inşa etmektir. Etkili structures to store and deposit sediment. The yöntem yan dere havzasında erozyon ve most effective way is to prevent erosion and rüsubatı önlemektir. Rüsubat depolamak için sediment in tributary basins. Construction of yapılar inşa etmek geçici önlemlerdir. structures to store the sediment is a temporary Erozyon ve rüsubat kontrolü için uygulanan measure. önlemler teknik ve idari önlemlerden Measures applied for the control of erosion oluşmaktadır. Teknik önlemler ise arazi ıslahı and sediment includes both technical and önlemleri ile oyuntu ve mecra ıslahı administrative measures. Technical methods önlemlerinden oluşur (BALCI/ÖZTAN consist primarily of land-treatment measures 1987). and gully and streamcourse improvement measures (BALCI/ÖZTAN 1987). 4.1. Teknik Önlemler 4.1.1. Arazi Islahı Önlemleri 4.1. Technical Measures Arazi ıslahı önlemlerinin amacı tabiatta 4.1.1. Land-Treatment Measures bozulmuş dengenin yeniden oluşturularak The main purpose of land-treatment measures yüzey akışlarının önlenmesi ve toprağın is to regain a ruined natural balance, thus korunmasıdır. Önlemler arazi kullanım reducing surface runoff and preventing soil durumuna göre değişir. erosion. Measures are changed according to land-use capability. 4.1.11. Tarım Alanlarında Havzalardaki tarım alanlarında tavsiye edilen 4.1.1.1. In Agricultural Areas başlıca önlemler şerit ekimi, eşyükselti tarımı The principal measures recommended for ve sürümü, ürün rotasyonu ve malçlama gibi agricultural fields in basins are productive koruyucu tarım yöntemleri ve bunların agricultural measures such as strip cropping, kombinasyonları ile çeşitli tipte teraslamalar contour agriculture, ploughing, product ve banketlerdir (Resim 24-26). rotation and mulching, and combinations of these, as well as some types of terracing and banquettes (Photos 24–26). Resim/Photo 24:Anızlı tarla/Stubble field, (Tarım Kütüphanesi/Agricultural Library).

Resim/Photo 25:Tesviye eğrilerine paralel sürüm/ Contour plowing, (Tarım Kütüphanesi/ Agricultural Library).

Resim/Photo 26:Seki teraslar/Bench terraces, (Tarım Kütüphanesi/ Agricultural Library). 4.1.1.2. Mera Alanlarında 4.1.1.2. In Pasture Areas Mera olarak ıslah edilecek arazilerde esas The main method used in areas that are metot, erozyona engel olabilecek ot örtüsünün thought to be ameliorated as pasture is to tesisi ve sürekliliğinin sağlanmasıdır. Bu establish flora for prevention of erosion and to amaçla, ıslah hendekleri, tesviye karık ve maintain it. Achieving this goal in practice tekneleri, örme çitler gibi fiziksel önlemler involves some physical precautions such as yanında, otlandırma gibi kültürel önlemler ile melioration trenches, grading ditches and kontrollü ve dönüşümlü otlatma gibi idari basins, and knitting fences; cultural önlemler uygulamada kullanılmaktadır precautions such as greening; and (Resim 27-28). administrative precautions such as controlled and alternate pasturage (Photos 27–28).

Resim/Photo 27-28: Meralarda ot örtüsünün koruma ile gelişimi/Development of pastures by grass vegetation protection, (DSİ arşivi/archive)

3.3.1.2. Orman Alanlarında 4.1.1.3. In Forest Areas Ormanlar akarsu akımlarını düzenler, Forest regulates river flows and prevents taşkınları ve kuraklığı önler. Ayrıca ormanlar flooding and drought. Forest also serves as a yüzey ve yeraltı suları ve zararlı atıklar için filter for the natural surface and underground doğal bir fitre görevi yapar, kirleticilerin water resources and hazardous waste, reduces yoğunluğunu azaltır vb. (ÇOLAK/ KIRCA/ the density of pollutants, etc. ROTHERHAM/ İNCE 2010). (ÇOLAK/KIRCA/ROTHERHAM/İNCE 2010).

Yüzey erozyonuna uğramış ve bitki örtüsünü The forest areas that have lost their vegetation kısmen ya da tamamen kaybetmiş orman partly or totally as a result of surface erosion alanlarının, amenajman yöntemleriyle have to be taken under protection by forest geliştirilmesi ya da teraslanarak development methods or by afforesting with ağaçlandırılması ve koruma altına alınması terracing. The soil of the steep slopes of such gerekir. Böyle alanların üst toprağı hareketli land, where topsoil is movable, is protected olan dik yamaçlarında ise örme çitlerle by knitted fences (Photo 29). In addition, the toprağın korunması sağlanır (Resim 29). studies that have been done on the Ayrıca, bozuk orman alanlarının rehabilitation and protection of deteriorated rehabilitasyonu ve korunması çalışmaları forest lands are applied (OGM 1999). uygulanmaktadır (OGM 1999).

Resim/Photo 29:Dik yamaçlarda teras ve ağaçlandırma ile erozyon kontrolu/Erosion control in steep slopes by terraces and afforestation, (ÇEM arşivi/archive).

Türkiye‘de baraj havzalarında erozyonu The primary method to prevent of erosion in önlemek için en çok kullanılan yöntem, dam basins in Turkey is afforesting suitable havzada uygun alanların ağaçlandırılması ve areas in the basin and saving water and soil by teras yaparak suyun ve toprağın korunmasıdır building terraces (Photos 30–31). (Resim 30-31). In the past, in collaboration with DSI and Geçmişte orman kuruluşları ve DSİ işbirliği forest institutions, reforestation projects ile yan dere havzalarında erozyon ve rüsubat designed to control erosion and sediment in kontrol amacıyla ağaçlandırma çalışmaları the tributary basins have shown successful yapılmış ve başarılı sonuçlar alınmıştır. results.

Önce/Before

Sonra/After

Resim/Photos 30-31:Uluborlu baraj havzasında ağaçlandırma/Afforestation in Uluborlu dam basin, Isparta, (OGM arşivi/archive).

2003 yılında, Devlet Su İşleri Genel In 2003, a cooperation protocol was signed Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü ile between the General Directorate of State Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolu Genel Hydraulic Works, the General Directorate of Müdürlüğü arasında, özellikle baraj Forestry, and the General Directorate of havzalarının ağaçlandırılması amacıyla bir Afforestation and Erosion Control in order to protokol imzalanmıştır. Bu kapsamda 2003- provide afforestation, especially in dam 2012 yılları arasında, DSİ’ce 30 000 ha basins. As a result, during the period 2003– ağaçlandırma yapılmıştır (Resim 32-39). 2012 a total of 30 300 hectares were 11 Ocak 2012 de, Devlet Su İşleri Genel afforested by DSİ (Photos 32–39). Müdürlüğü ve Orman Genel Müdürlüğü On January 11, 2012, a new cooperation arasında, baraj ve yan dere havzalarında protocol was signed between the General ağaçlandırma ve erozyon kotrol projeleri Directorate of State Hydraulic Works and the yapmak için yeni bir işbirliği protokolü General Directorate of Forestry in order to imzalanmıştır. perform afforestation and erosion-control projects in dam and tributary basins.

Resim/Photo 32:Baraj rezervuarlarını korumak için yapılan ağaçlandırma çalışmaları/ Afforestation works carried out to protect reservoirs of dams.

33 34

35 Resim/Photos 33–35:Teras, ağaçlandırma, bakım ve taş set, Kapulukaya barajı /Terrace, afforestation, maintanence, and stone barrier, Kapulukaya dam, Kırıkkale, (DSİ arşivi/archive, 2007).

36 (2008)

37 (2009) 38 (2012) Resim / Photos 36-37-38: Kılavuzlu baraj havzasında teras ve ağaçlandırma/Terrace and afforesration in Kılavuzlu dam basin, Kahramanmaraş, (Erdoğan, M.).

Resim/Photo 39: Birecik barajı havzasında teras ve ağaçlandırma/ Terrace and afforesration in Birecik dam basin, Şanlıurfa, (Erdoğan, M.)

Akarsu kenarlarındaki su kıyı zonları yaban Riparian areas at stream edges are extremely hayatı, biyolojik çeşitlilik, sucul yaşam, su important for wildlife, biodiversity, aquatic kirliliği, suların filtrelenmesi ve taşkınların life, preventing water pollution, water etkilerinin azaltılması bakımından son derece filtration, and reducing the influence of önemlidir. Bu nedenle planlama safhasında floods. Therefore, in the planning stage of the akarsu kıyısındaki ormanlar, “su kıyı ormanı” forest, the stream edge should be separated as olarak ayrılmalı ve buralarda uygulamalar ve “the water edge of the forest," where the kısıtlamalar detaylı olarak planlanmalıdır restrictions and practices should be planned in (Resim 40-42). detail (Photos 40–42).

Resim/Photo 40:Su kıyı ormanı, Tezdere /Forest of water edge, Tez stream, Aybastı, Sinop, (Çavuşoğlu, M. , 2010).

Resim/Photos 41–42: İçme suyu alma yapısı ve membası , Tezdere /Drinking water intake structure and upstream, Tez stream, Aybastı, Sinop, (Çavuşoğlu, M. , 2010).

4.1.2. Oyuntu ve Mecra Islahı Önlemleri 4.1.2. Gully and Streamcourse-Improvement Measures 4.1.2.1. Bitkisel Önlemler 4.1.2.1. Vegetative Measures Eğer koruyucu bitki örtüsü gelişip oyuntuyu önleyemiyorsa, bitki örtüsü yapay olarak If protective vegetable cover cannot improve getirilmelidir. Bu amaçla hızlı büyüyen ağaç and prevent gully erosion, vegetative cover ve çalı türleri kullanılır. Eğer iklim toprak must be established artificially. For this nemi bakımından uygunsa, bu yöntem purpose, fast-growing local trees and brushes oldukça etkili ve ekonomiktir. Bunun yanında are used. If climate is suitable for soil tabiata uygun bir uygulamadır (Resim43-44). moisture, this method is very effective and economical. In addition, it is a convenient

application of nature (Photos 43–44).

Resim/Photo 43-44: Bitkiler ile oyuntu ıslahı /Gully reclamation by plants, (OGM arşivi/archive)

4.1.2.2. Yapısal Önlemler 4.1.2.2. Structural Measures Yan dere mecralarındaki oyulmalar, yamaç Structural measures are taken to control göçmeleri, heyelanlar, kayalık alanlardaki erosion and sedimentation resulting from fiziki ayrışmadan kaynaklardan erozyon ve washouts in tributary river basins and slope rüsubatı önlemek, kontrol etmek ve areas vulnerable to landslides, earth slidings, depolayarak baraj ve gölet rezervuarlarına ve and physical decompositions in rocky areas. mansaba ulaşmasını engellemek amacıyla These measures are designed to protect dams, pond reservoirs, and downstream areas by

26 yapısal önlemler alınmaktadır. preventing, controlling, and storing the sediment. Oyuntu ve mecralarda erozyon ve rüsubat hareketinin önlenmesi, suyun aşındırma gücü Preventing erosion and sediment movement in ile dere yatağı direnci arasında denge kurmayı gullies and streamcourses is required to gerektirir. Bu sonucu elde etmenin bir yolu establish the balance between water abrasion dere yatağı eğimini düşürmektir, böylece and streambed resistance. One way to achieve suyun hızı ve aşındırma gücü düşer. Bu this result is to lower streambed slope, thus amaca ulaşmak için yan dere mecralarında decreasing water velocity and abrasion power. çeşitli eşikler, ıslah sekileri, tersip bentleri, To accomplish this aim, a wide range of sills, taban kuşakları ve biritler inşa edilir. Diğer check dams, sediment-storage dams, ground bir yol ise boyuna yapılar inşa ederek dere sills and dwarf walls are built in yatağı direncini artırmaktır. streamcourses. The other way is to increase Eğer havzadan kaynaklanan rüsubat control the streambed force by building some edilemiyorsa depolanması düşünülür, bu longitudinal structures. amaçla inşa edilen yapılara tersip bentleri If sediment generated in a watershed can not denir. Kısaca bu yapıları aşağıda özetlersek; be controlled, it is thought that deposited sediments for this purpose, constructed 4.1.2.2.1. Eşikler structures are called sediment-storage dams. Yağış havzalarında oyuntuların önlenmesi We briefly summarize these structures below. için bitkisel, ahşap, kuru taş, kargir, miks ve fildöfer eşikler kullanılır. Mevcut oyuntunun 4.1.2.2.1. Sills durumu, malzeme kaynakları, toprağın nem Brush, wood, dry stone, masonry, gabions, durumu, ulaşım ve ekonomik koşullara göre and mixed sills are used to prevent gullies in inşa edilecek eşik tipi seçilir. catchment areas. The type of sill to be built is selected based on current gully status, -Canlı Eşikler material resources, soil moisture condition, Uygun taş malzeme kısıtlı ve taşınması zor, transportation, and economic conditions. ancak bitkisel malzeme elde edilebiliyor ve oyuntuda yeterli sızıntı suyu varsa, oyuntu -Living Sills erozyonunu önlemek için yapılırlar. Bu amaç There are suitable stone materials that are için genellikle söğüt, fındık, kızılağaç gibi scarce and difficult to transport, but esnek bitki türleri kullanılır. Uygulamada tek vegetative material can be obtained, and ve çift sıra kazıklı olarak yapılırlar (Şekil 3, rippling water is enough in a gully. Such sills Resim 45-46). are built to prevent gully erosion. For this purpose generally resilient plant species are used such as willow, hazelnut, and alder, among others. In application, they are built as a single and a double row of piles (Fig. 3, Photos 45–46).

Şekil/Fig. 3:Çift sıra kazıklı çalı eşik/Shrub sill with double row piled.

Resim/Photos 45-46: Kazıklı çalı eşik, Taşoluk göleti havzası /Shrub sill with piled, Basin of Taşoluk pond, Afyon, ( Bulut M.).

-Kurutaş Eşikler -Dry-Stone Sills Bu çeşit eşikler fazla akımın olmadığı This type of sill is mostly used where there is oyuntularda kullanılırlar. Yükseklikleri 2 m yi not extensive runoff in gullies. Its height geçmemelidir. Bu eşikler inşa edildikten sonra should not be more than 2 m. After these sills sık sık gözlenmeli ve gerekiyorsa tamir are built, they should be regularly monitored edilmelidir (Resim 47-48). and if necessary repaired (Photos 47–48). 43

Şeraabat dere/Şeraabat stream, Nazilli, Aydın, (DSİ arşivi/archive ). 44 Taşoluk göleti havzası/ Basin of Taşoluk pond, Afyon, ( Bulut M.)

Resim / Photo 47-48: Oyuntu erezyonunun kuru duvar eşikler ile önlenmesi / Preventing gully erosion by dry-stone sills, (DSİ arşivi/archive) 28

-Miks Eşikler -Mixed Sills Genellikle miks eşikler, kum ve çimentonun Generally, mixed sills are built in large gullies pahalı ve taşınmasının zor olduğu, aynı and small tributaries, if sand and cement are zamanda akımların 15-20 m³/s ulaştığı, expensive and transportation is difficult, while büyük oyuntu ve küçük yan derelerde inşa at the same time maximum runoff reaches edilirler. Yükseklikleri 4 m den yüksek 15–20 m³/s. Their heights should not be more olmamalıdır. Yapıların savak bölümlerinin than 4 meters. For endurance of structures, it dayanıklı olması için harçlı olması tercih is preferred that a weir section be mortared edilir (Şekil 4). (Fig. 4).

Şekil / Fig. 4:Miks eşik/Mixed sill

-Fildöfer Eşikler -Gabion Sills Fildöfer eşikler tel kafeslerin moloz taşlarla Gabion sills are built by filling wire netting doldurularak eşik şeklinde düzenlenmesiyle with rubble and forming it as a sill. For their yapılırlar. İnşaatlarında moloz taşların construction, the advantage is that they use kullanılması bir avantajdır. Ancak fildöfer only rubble, but they are not preferred due to işçiliği ücretlerinin yüksek olması nedeniyle the high labour cost of construction and the fazla tercih edilmezler. Ayrıca sık sık fact that they frequently need to be repaired. onarımları gerekmektedir. 4.1.2.2.2. Check Dams 4.1.2.2.2. Islah Sekileri The most effective reclamation technique is Yan derelerde taban eğiminin düşülerek preventing erosion through decreasing the suyun hızının, dolayısıyla sürükleme gücünün drifting and water speed by reducing the azaltılması suretiyle mecralardaki erozyonu bottom slopes of tributaries. To accomplish, önlemek en etkili ıslah şeklidir. Bu amaçla, single or stepped structures, called horizontal dere eksenine dik olarak inşa edilen tek ya da structures, are built vertically to the tributary kademeli yapılara enine yapılar axis. The most effective horizontal structures denilmektedir. Enine yapıların en etkili olanı are check dams (Fig. 5). ise ıslah sekileridir (Şekil 5).

Şekil/Fig. 5:Düşü havuzlu Islah sekisi/Check dam with stilling basin. Islah Sekisi; sel derelerinde tabanın A check dam is a single or systematic korunması, göçüntülü, heyelanlı kıyıların ve structure for preserving the ground of torrent yamaç eteklerinin desteklenmesi, yatak yükü streams; supporting sliding, sinking shores, taşınımının azaltılması, ya da fazla taşıntının and slope failures; reducing carriage of the uygun yerlerde depolanması amacıyla, dere bed load; or storing additional effusive yataklarında yapılan tek ya da bir dizi material in suitable areas (GÖRCELİOĞLU (sistematik) yapılara denir (GÖRCELİOĞLU 2005). 2005). There is a large variety of check dams, based İnşaatlarında kullanılan malzemeye göre on the kind of material used for construction, karğir, beton, ahşap, fildöfer, kargir savaklı such as masonry, concrete, timber, gabion, toprak gibi geniş çeşitlilikte ıslah sekisileri and earth fill with a masonry spillway. In our vardır. Ülkemizde en çok kullanılan malzeme country, the most-used materials are masonry kargir ve betondur (Resim 49-50). and concrete (Photos 49–50).

Resim/Photo 49:Düşü havuzlu kargir ıslah sekisi, Irlamaz çayı /Masonnary check dam with stilling basin, Irlamaz stream, Turgutlu, Manisa, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo 50:Düşü havuzlu beton ıslah sekisi, Manahoz dere /Concrete check dam with stilling basin, Manahoz stream, Beşköy, Trabzon, (DSİ arşivi/archive).

Çoğu kez tersip bentleriyle karıştırılan ıslah The main functions of check dams which are sekilerinin ana fonksiyonları, inşa edildikleri frequently confused with sediment-storage yerde ve membaya doğru belirli bir mesafe dams are protecting the ground and shores of içinde, dere taban ve kıyılarını erozyona karşı streams from erosion by taking under control korumak, oyulmalar sonucu oluşan yamaç slope wreckages and slides resulting from göçmesi ve heyelanları kontrol altına washouts in the building area and within a almaktır. Bu ana fonksiyonlarının yanı sıra; certain distance upstream. They also have these main functions:

 Büyük boyutlu yatak yükünün  To stop the movement of large- hareketini durdurmak, dimensioned bed load  Belirli bir mesafede derenin eğimini  To reduce the slope of the stream for a düşürmek, particular distance  Dere tabanında çökelmiş materyali yeniden taşınmaktan alıkoymak,  To prevent the sedimented material in the ground of the stream from removal  Daha yukarıdan gelecek rüsubatı durdurmak ve bir kısmını depolamak,  To stop the sediment that comes from  Daha yukarıda yapılmış ve yapılacak upstream and store a part of it olan diğer tesislere dayanak  To form a basis for the other structures oluşturmak, that are built upstream or are to be  Bir miktar suyu geçici olarak built depolamak.  To store an amount of water Ancak esas amaçları, önceden açıklandığı gibi temporarily. toprağı olduğu yerde tutup, aşınmayı ve taşınmayı yani rüsubat oluşumunu önlemektir. As it was explained before that the Islah sekileri derelerde bozulmuş olan doğal main purpose is to keep the soil on the dengeyi eski haline getirerek ıslah görevi ground to prevent eroding and yaparlar (Resim 51). removal in other words, the forming of sediment. Check dams reclaim by Lokal kıyı ve mecra erozyonunu önlemek için restoring the destroyed natural münferit ıslah sekileri inşa edilir (Resim 52- equilibrium of the stream (Photo 51). 53). Sistematik ıslah sekileri dere boyunca kıyı ve mecra erezyonunu önlemek için inşa Preventing local streambed and bank edilirler (Şekil 6, Resim 54-55). erosion is achieved by separated check dams (Photos 52–53). Step dams are constructed to prevent streambed and bank erosion along the stream (Figure 6, Photos 54–55).

Resim/Photo 51:Konturlu ıslah sekisi ile derelerde taban oyulması ve yamaç göçmelerinin önlenmesi, Çamlıgöze barajı havzası, Uludere/ Preventing bed abrasion and slope failure in stream by check dam with contour check dam, Great stream of Çamlıgöze dam basin, Suşehri, Sivas, (Sümer, N.).

52 53

Akçay/Akçay stream, Denizli, (Püskül, M.). Ağva dere/Ağva stream, Kemer, Antalya, (DSİ arşivi/archive). Resim/Photos 52–53: Lokal kıyı ve mecra erozyonunu önlemek için yapılan münferit ıslah sekileri/Separated check dams constructed to prevent local streambed and bank erosion.

Şekil/Figure 6:Sistematik ıslah sekileri/Step Dams. Islah sekilerinin yüksekliği genelde 4-6 m dir. The height of check dams is generally 4–6 Dere boyunca kaç adet sistematik ıslah sekisi meters. The number of step dams that should inşa edileceği aşağıdaki eşitlikle hesaplanır. be constructed along the stream is calculated using the following equation: S =( a– b) / h S =( a – b) / h Eşitlikte, S=sistematik seki sayısı (adet) where, a=mevcut mecra eğimine ait ordinat (m) S = number of step dams b=denge eğimine ait ordinat (m) a = existing slope ordinate (m) h=seki yüksekliği (m) b = balance slope ordinate (m) h = height of step dam (m)

50 Çamlıgöze barajı havzası, Uludere/Great stream of Çamlıgoze dam Basin, Suşehri, Sivas, (Sümer, N.).

Vasgirt dere/Vasgirt stream, Erzincan, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photos 54-55: Dere boyunca kıyı ve mecra erozyonunu önlemek için inşa edilen sistematik ıslah sekileri/Step dams constructed to prevent streambed and bank erosion along the stream.

Büyük toprak kaymalarının önlenmesi için To control large landslides, a dam is breton olarak adlandırılan ıslah sekileri inşa constructed that is called a breton check dam edilir (Şekil 7). Birkaç breton ıslah sekisi inşa (Fig. 7). After constructing a few breton check edildikten sonra dere talveg seviyesi dams, the streambed level is raised, and thus yükseltilir, böylece heyelan gömülür ve the landslide is buried and stabilized. The stabilitesi sağlanır. Heyelanın aktivitesi son activity of the landslide is over bulur (Resim 56-61). (Photos 56–61).

Şekil/Fig. 7 :Breton ıslah sekileri ile heyelan kontrolu/Landside control by breton check dams.

Resim/Photos 56-61 :Breton ıslah sekileri ile büyük yamaç göçmelerinin önlenmesi, Şeraabat dere/ Preventing big slope failure by breton check dams,/Şeraabat stream, Nazilli, Aydın, (DSİ Arşivi/Archive).

Örnek proje 1:Isparta Senirkent İlçesinin Sample Project 1:Protection of Senirkent Doğru ve Suyolu Dereleri Sel ve Rüsubat District of Isparta City from the Damages Zararlarından Korunması. of Torrent and Sediment of the Right and Senirkent Isparta ilinin bir ilçesidir. İlçenin Waterway Streams. güneyinde 2150 m yüksekliğinde Beşparmak Senirkent is a district of Isparta City. Five- dağı bulunmaktadır. Beşparmak dağının finger Mountain, 2150 m high, is located kuzey yamaçlarında Doğru ve Suyolu dereleri south of the district. The Right and Waterway yer almaktadır. Proje alanı 9 nolu hidrolojik streams are located on the northern slopes of havza içerisindedir. Doğru derenin yağış alanı mountain range, and the project area is within 3,77 km², Suyolu derenin ise 2,47 km² dir. hydrological basin No. 9 the rain area of the Senirkent İlçesinde 1995 yılında oluşan selle Right stream is 3,77 km², while that of the birlikte yaklaşık 200 000 m³ rüsubat, lav Waterway stream is 2,47 km². şeklinde yerleşim yerine akmış ve 74 kişinin A torrent in 1995 in the Senirkent District, hayatını kaybetmesine, 195 adet konutun with sediment of approximately 200 000 m3 yıkılmasına neden olmuştur (Resim 62-66). of lava that flowed to a settlement, resulted in Senirkent İlçesi yerleşim yerinin Doğru ve the deaths of 74 people destroyed 195 Suyolu Dereleri sel ve rüsubat zararlarından residences (Photos 62–66). korumak için 1995 yılında hazırlanan To protect the settlement area of the Senirkent planlama raporunda, 7 adet tersip bendi, 64 District from further damage from torrents adet ıslah sekisi, 38 adet taban kuşağı 1150 m and sediment from the Right and Waterway sedde ile yamaç arazilerde teras ve streams, a planning report in 1995 proposed ağaçlandırma önerilmiştir. Önerilen tesisler constructing 7 sediment-storage dams, 64 daha sonraki yıllarda yapılmış ve bugüne check dams, 38 ground sills, and 1150 m of kadar ilçede hiçbir zarar oluşmamıştır (Resim banks and terraces, as well as afforestation of 67-74). slope land. In later years, these proposed facilities were built, and no damage has occurred to the district since then (Photos 67– 74).

Resim/Photos 62-66:Doğru ve Suyolu dereleri havzaları ve Senirkent’te sel zararları/Basins of Right and Waterway Streams and torrent damages in Senirkent, Isparta, (DSİ arşivi/archive, 1995).

67 68

Resim/Photos 67–71: Malzeme nakli için kurulan havai hat ve ıslah sekileri inşaat çalışmaları/ Air-carrying system constructed to transport material, and construction works of check dams, Senirkent, Isparta, (DSİ arşivi/archive). 37

Resim/Photo 72:Yukarı havzada inşa edilen sistematik ıslah sekileri/Step dams constructed in upstream, Senirkent, Isparta, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo 73:Beton kanal/Concrete channel, Senirkent, Isparta, (DSİ Arşivi/Archive).

Resim/Photo 74:Yamaç arazide yapılan Ağaçlandırmalar /Afforestration carried out on slope areas Senirkent, Isparta, (DSİ arşivi/archive). 4.1.2.2.2.1. Geçirgen Islah Sekileri 4.1.2.2.2.1. Open Check Dams Suyun akması için bir açıklığa sahip bulunan These check dams have an opening to allow bu tip ıslah sekilerinde bu açıklık; nispeten water to flow, but this opening only permits küçük boyutlu taşıntının geçip gitmesine relatively small-size material to pass through, olanak tanırken, sel akışları sırasında ise iri while during flood flows, coarse stones, rock taşlar, kaya parçaları, odun ve dal parçalarına fragments, pieces of wood and twigs, and kadar değişen daha büyük boyutlu materyaller other larger-sized materials are retained tuzaklanıp alıkonur (GÖRCELİOĞLU 2005), (GÖRCELİOĞLU 2005) (Photos 75–79). The (Resim 75-79). Bu açıklıkların bırakılmasının aims of this are (1) to keep the large material amacı (1) iri materyalin tutulması, rezervuarın and allow the cleaning of the reservoirs when doldukça temizlenmesi ve yapının uzun yıllar they are filled with material, thus maintaining fonksiyonunu devam ettirmesi, (2) suyun ve their function for many years; and (2)

38 mansaba taşınan ince materyalin hızını ve reducing the speed and devastating effects of yıkıcı etkisini düşürmektir (FIEBIGER 1999). water and fine material transported Sonuç olarak bu yapıların mansabında su, downstream (FIEBIGER 1999). küçük boyutlu sedimenti taşımaya devam eder As a result, water will continue to carry small- ve bu yük, akan suyun kinetik enerjisinde size material downstream of structures, and rüsubatın taşınmasına harcanan enerji kadar this load leads to reduction in the kinetic bir azalmaya yol açar. Aynı zamanda tutulan energy of the following water as well as the iri materyal nedeniyle mansap tesislerinin energy spent to transport sediment. At the fonksiyonel olması sağlanır. same time, retaining larger material is Islah sekisi sistemi sediment akımı göz guaranteed for the functioning of the önünde bulundurularak havzanın analiz downstream facilities. edilmesiyle geliştirilir. Amaca göre farklı The check dam system is developed based on şekillerde inşa edilirler. Bu yapılar tek a watershed analysis that takes into başlarına veya problemin durumuna göre consideration the type of debris flow. With diğer enine yapılarla birlikte uygulanır. this purpose in mind, they are constructed in Havzadaki problemin durumuna göre bu different shapes. These kinds of check dams yapılara uygulamada daha fazla yer are applied alone or together with other verilmelidir. transverse structures. In practice, these structures should be given more prominence according to the problem in the basin.

Resim/Photos 75-76 :Geçirgen ıslah sekiler, Çürüksu dere /Open check dams, /Çürüksu stream, Denizli, (Çavuşoğlu, M. 2005).

Resim/Photos 77-79 :Geçirgen ıslah sekileri, Avusturya Open check dams, Austria, (Çelik, H.E. 2002).

4.1.2.2.2.2. Islah Sekileri ve Bitkisel 4.1.2.2.2.2. Combination of Check Dams Çalışmaların Kombinasyonu and Vegetative Material Bir mecrada taban oyulmaları ve yamaç Check dams are vital to prevent bed erosion göçmelerinin önlenmesinde ıslah sekileri and slope failure in the streamcourse. hayati öneme sahiptir. Islah sekilerinin Combining them with vegetative material is devamlılığı ve mecralarda doğal dengenin tam very important for the continuity of the check olarak oluşması için, bitkisel çalışma ile dams and for formation of full natural balance kombine edilmesi oldukça önemlidir. Islah in streamcourses. After filling the reservoirs sekilerinin rezervuarları rüsubatla dolduktan of check dams with sediment, following sonra, onu takip eden ekim ve dikim sowing and planting season, works should be mevsiminde özellikle yörede yetişen bitkilerin started using, especially, saplings, vegetable fidan, çelik ve tohumları ile bitkisel çalışmaya seeds, and cuttings of locally grown plants. başlanmalıdır. 40

Dar mecralarda bitkisel çalışma akımı In narrow streamcourses, plant projects engelleyeceği için, mecra içinde çalışma should not be done in the centre section yapılmamalıdır. Geniş mecralarda ise akım because they can interfere with the seksiyonu dışındaki mecra bölümlerinin streamflow. On the other hand, in wide tamamında bitkilendirme yapılabilir. streamcourses, other than the current section, Bitkiler gelişme gösterip mecrayı kapladıktan planting can be done in all parts of the sonra, mekanik önlemlerin işlevini üzerlerine streamcourse. alır ve mecrada sürekli bir stabilite After improving plants and covering the oluştururlar. Aynı zamanda yapıların streamcourse, plants undertake the function of emniyetini sağlarlar. Bu nedenle, eğer structural measures and provide permanently mümkünse bütün yan dere ıslah stability, while at the same time ensuring the çalışmalarında yapı aralarındaki kıyı hatları safety of structures. Therefore, if possible, the vejetasyonla kaplanmalıdır (Resim 80-82). shorelines between structures should be covered with vegetation in all tributary improvement projects (Photos 80–82).

Resim/Photo 80:Islah sekileri ve bitkisel çalışmanın kombinasyonu/Combination of check dams and vegetative material, Dereköy, Nazilli, Aydın, (ÖZTEKİN, A.).

Resim/Photos:81-82:Dere mecralarında yapılan ıslah sekilerinin yamaç arazilerde yapılan ağaçlandırma ile tamamlanması, Şeraabat dere /Completion of check dams built in streamcourses with afforestation carried out in slope areas, Şeraabt stream, Nazilli, Aydın, (Çokbaşaran, G.). 41

Örnek Proje 2:Manisa-Salihli Kurşunlu Sample Project 2:Erosion and Sediment Çayı Erozyon ve Rüsubat Kontrolu. Control in Kurşunlu Stream of Salihli Kurşunlu çayı Manisa ili Salihli ilçesinin 3 district of Manisa city. km güney batısında bulunmaktadır. Proje Kurşunlu stream is located 3 km southwest of alanı 5 nolu hidrolojik havza içerisindedir. the Salihli district of Manisa City. The project Kurşunlu çayına sağdan Çakallar dere area is within hydrological basin No. 5. The birleşmektedir. Kurşunlu çayının yağış alanı Çakallar stream joins on the right side of 88,00 km², Çakallar derenin ise 12,50 km² dir Kurşunlu stream. The rain area of the (Şekil 8). Kurşunlu stream is 88,00 km², while the Havzada mecra oyulmaları, yamaç göçmeleri Cakallar stream is 12,50 km² (Fig. 8). ve heyelanlar bulunmakta ve buralardan There are streamcourse abrasions, slope oluşan rüsubat mansaba taşınmaktadır. Seller failures, and landslides, and the sediments ve taşıdıkları rüsubat, mansapta bulunan from these sources have been carried Salihli- Keli Mahallesi ve Yılmazlı kasabası downstream. Torrents with sediment have yerleşim yeri ile 535 ha tarım arazilerinde damaged a neighborhood of the Salihli zararlar yapmaktadır. Ayrıca DDY ve Salihli District, the settlement areas of Yılmazlı İzmir karayolu ulaşımını da olumsuz town, and 535 hectares of agricultural area. In etkilemektedir. addition, they have had a negative impact on Havzada erozyon ve rüsubat kontrolü ve transportation on the national railway system mansapta düzenli bir akış sağlamak amacıyla, and the Salihli-Izmir highway. 1966 yılında planlama raporu hazırlanmıştır. A planning report was prepared in 1966 to Daha sonra, raporda önerilen yamaç arazi ve control erosion and sediments in the basin and mecra ıslah önlemleri doğrultusunda ensure a regular flow in the downstream area. uygulama çalışmaları başlamıştır. Later, projects were started in accordance 1966-1983 yılları arasında, havzada 66 ıslah with the measures proposed in the report with sekisi, 47 miks eşik, 5400 m mansap kanal regard to the slope area and streamcourse. ıslahı yapılmıştır (Resim 83-92). Ayrıca Between 1966 and 1983, 66 check dams, 47 orman alanlarında koruma ve ağaçlandırma mix sills, and 5400 meters downstream çalışmaları da yapılmıştır. Çalışmalar 1983 channel were carried out in the the basin yılında tamamlanarak yerleşim yerleri, tarım (Photos 83–92). Studies were also done in arazileri ve yollardaki sel ve rüsubat zararları forest areas regarding protection and önlenmiştir. Önlemlerden sonra sel tehlikesi reforestation. These studies were completed kalktığı için dere sağ sahilinde bulunan in 1983, and since then damage from flooding alanlar park ve rekreasyon alanı olarak and sediments in residential areas, farmland, düzenlenmiştir (DİNÇSOY/ KESKİN 2010). and roads has been prevented. Later, right- side areas of the stream were arranged as parks and recreation areas because the flood hazard had disappeared due to the measures taken (DİNÇSOY/KESKİN 2010). .

Ş ekil/Fig. 8:Kurşunlu çayı havzası/ Basin of Kurşunlu stream. 42

Resim/Photos: 83-84:Kurşunlu dere havzasında yamaç arazi ve meçralardaki oyuntu erozyonu/Gully erosion in streamcources and slope areas in basin of Kurşunlu stream, Salihli, Manisa, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo: 85:Tersip bendi, Kurşunlu çayı /Sediment-storage dam, Kurşunlu stream, Salihli, Manisa, (Dinçsoy, Y., 2009).

86 87 43

Resim/Photos:86-87-88: Sistematik Islah sekileri, kanal düzenlemesi ve bitkisel çalışma ile kombinasyonu/Step dams, channel arrangement and combined with vegetable material, Salihli, Manisa, (Dinçsoy,Y.).

Resim/Photo:89:Kurşunlu kaplıcaları/ Kurşunlu thermal spring, Salihli, Manisa, (DSİ arşivi/archive)

Resim/Photos: 90:Yan derede yapılan sistematik ıslah sekileri /Step dams constructed in trubatary, Salihli, Manisa (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo:91: Dere ıslahından sonra kazanılan alanlar park olarak düzenlenmiştir/Areas gained after reclamation were arranged as park, Salihli, Manisa, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo:92:Havzadaki çalışmalar mansapta taban kuşaklı kanal düzenlemesi ile tamamlanmıştır, Kurşunlu dere/Projects in the basin were completed by arranging the channel with a ground sill in downstream,/Kurşunlu stream, Salihli, Manisa, (DSİ arşivi/archive).

4.1.2.2.3. Tersip Bentleri 4.1.2.2.3. Sediment-Storage Dams Yağış havzalarından kaynaklanan rüsubatı Horizontal structures built in the streambeds mansaba intikal etmeden depolamak amacıyla for storing the sediment resulting from rain akarsu yataklarında inşa edilen enine yapılara basins of streams are called sediment-storage tersip bendi denmektedir (Resim 93). dams (Photo 93). Tersip bentlerinin amacı dere yağış The aim of the sediment-storage dams is to havzalarında oluşan ve sarfiyatlarla taşınan prevent sediment from reaching the rüsubatı depolamak suretiyle, mansaba downstream areas by storing the sediment that rüsubat intikalini önlemektir. Bu nedenle, occurs in the rain basins of the stream and is tersip bentlerinin asıl işlevi koruyucu moved with the flow. Thus, the actual niteliktedir. Bunun yanında, dolaylı olarak function of the sediment-storage dams is a arkalarında biriktirdikleri rüsubatla, dere preventive one. In addition, as a result of yatak eğimini kırmaları ve yatakta su yükünü breaking the bed slope of the stream and azaltmaları sonucu, suyun aşındırma ve reducing the water bed load indirectly with sürükleme gücünü düşürdükleri için, belirli the help of stored sediment behind them, they bir yatak uzunluğunca mecrada oyulmaları da decrease the abrasion and draft power of the önlerler. Bu nedenle bazı durumlarda, belirli water and thus prevent washouts along bir yatak uzunluğunda dolaylı olarak ıslah particular bed lengths in the streamcourse. For edici fonksiyonları da olabilir (DİNÇSOY that reason, in some cases they can have 2008). indirect check-dam functions in particular bed Tersip bentlerinin inşa edilecekleri yerlerin lengths (DİNÇSOY 2008). seçimi en önemli konudur. Genelde bu Selection of the sites where sediment-storage kesitler dere boğaz bölümünde bulunur. dams will be constructed is the most Bazen bir dere mecrasında tersip bendi inşa important issue. In general, these cross- etmek için çok sayıda kesit bulunurken sections take place in the stream-gorge. bazende hiç bulunmayabilir. İnşa edilen tersip Sometimes, a number of cross-sections for bendi rezervuarı, dere havzasından uzun yıllar constructing a sediment-storage dam can be gelecek rüsubatın depolamasına yetecek found in the streamcourse, but sometitemes kapasitede olmalıdır (Resim 94-95). they can not be found at all. The reservoir of a sediment-storage dam should be built with

Tersip bentlerinin rezervuarı tamamen adequate storage capacity for the sediment rüsubatla dolduktan sonra işlevleri sona erer. coming from the stream basin in future years Bazen rezervuarlarının suni olarak (Photos 94–95). boşaltılması ya da malzeme ocağı olarak After the reservoir of sediment storage dam kullanılması düşünülebilir. Bu gibi is filled with sediment completely, their durumlarda rezervuarlarının boşaltılması function ends. Sometimes reservoirs can be işlevi periyodik olarak devam ettiği müddetçe emptied artificially, or they can be used as koruyucu fonksiyonları da devam eder. borrow pits. In cases in which emptying is carried out periodically, the preventive functions of the dam also goes on.

Resim/Photo:93: Tersip bendi, Söğüt barajı havzası, Karaboğaz dere /Sediment Storage dam, Karaboğaz stream in Söğüt dam basin, Çavdır, Burdur, (Aker, A. 2010).

Resim / Photo:94-95 : Tersip bendi rezervuarın görünüşü, Söğüt barajı havzası, Karaboğaz dere / Wiev of reservoir of sediment storage dam,/Karaboğaz stream in Söğüt dam basin, Çavdır, Burdur, (Aker, A. 2010).

4.1.2.2.3.1. Tersip Bentlerinin 4.1.2.2.3.1. Clasification of Sediment- Sınıflandırılması Storage Dams Tersip bentleri inşaatlarında kullanılan Sediment-storage dams can be classified malzemenin çeşidine ve depoladıkları according to the kinds of materials used for malzemeye göre sınıflandırılabilir. their construction and what they store. Based İnşaatlarında kullanılan malzemenin çeşidine on the construction materials, sediment- göre kargir, beton, toprak dolgu, toprak storage dams are classified as masonry, seddeli ve fildöfer tersip bendi olarak concrete, earth fill, earth levee and gabion sınıflandırılır (Resim 96-101). (Photos 96–101).

Resim/Photos:96-97: Kargir tersip bendi ve inşaat öncesi yeri, Sarıyar dere/Masonery sedimen- storage dam and its site before construction, / Sarıyar stream, Denizli, (Püskül, M ).

Resim /Photo:98:Beton tersip bendi ve yamaç arazide yapılan ağaçlandırmalar, Ayvalı barajı havzası Şemşili dere/Concrete sediment -storage dam and afforestation carried out in slope areas, Şemşili stream in Ayvalı dam basin, Kahramanmaraş (Biroğlu İ.).

Resim /Photo:99:Toprak dolgulu tersip bendi /Eart-fill Sediment-storage dam, Isparta, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo 100:Toprak seddeli tersip bendi/Sediment-storage dam with earth levee, Isparta, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo:101:Fildöfer tersip bendi, Çaybogazı barajı su alma yapısı /Gabion sediment-storage dam, water intake structure of Çaybogazı dam, Elmalı, Antalya,(Sümer N.).

Depoladıkları malzemeye gore iki şekilde They are classified into two types according sınıflandırılırlar. Biri akarsu havzalarından to what they store. One type stores all of the taşınan kum, çakıl, taş, iri kaya ve atık debris carried from river basins such as sand, malzeme gibi her tür malzemeyi depolayan gravel, stones, big rocks, waste material, and tersip bentleri. Diğeri yalnız taş ve kaya gibi so on. The other type stores only large iri malzemeleri depolayan tersip bentleri material such as stones and rocks (Photos (Resim 102-105). İnşaat sektörü için kum ve 102–105), and sand and gravel are allowed to çakılın mansaba geçişine izin verilir. Tersip pass downstream. When building a sediment- bendi inşa edilirken yatay ve dikey hatlar storage dam, opening, between vertical or arası depolanacak ve geçişine izin verilecek lateral line, is arranged, according to which malzemeye göre ayarlanır. material is stored or passed.

Resim/Photos:102-103: Kaba malzeme depolayan tersip bentleri/Sediment storage-dam storing large material, (DSİ arşivi/archive).

Resim /Photos:104-105: Her tür malzeme depolayan tersip bentleri, Karaçay/ Sediment-storage dam storing all debris, Black stream, Osmaniye, (DSİ arşivi/archive).

Örnek proje 3:Uzungöl Erozyon ve Sample Project 3:Erosion and Sediment Rüsubat Kontrolü Projesi. Control Project of Longlake. Trabzon ili Çaykara ilçesi sınırları içerisinde Longlake, a natural lake located within the yer alan ve doğal bir göl olan, Uzungöl boundaries of Trabzon Province, is one of our ülkemizin önemli turistik alanlarındandır country's major tourist areas (Photos 106– (Resim 106-107). Proje alanı 22 nolu 107). The project area is within hydrological hidrolojik havza içerisindedir. Göl basin No. 22. There has been significant loss membaında bulunan Hazelden dere ve küçük of the lake reservoir due to the sediments yan derelerden taşınan rüsubat nedeniyle göl carried from the Hazelden stream, located rezervuarında önemli ölçüde kayıplar upstream of the lake, and from small oluşmuştur. tributaries. Erozyon ve rüsubat kontrol amacıyla 1982 Construction of sediment-storage dams and yılında hazırlanan raporda, tersip bentleri ve check dams and conservation of the basin ıslah sekileri inşası ve havzanın korunması were proposed in a report prepared in 1982 to önerilmiştir. Sonraki yıllarda Haldezen derede control erosion and sediments. In subsequent rüsubatı depolamak için 3 adet tersip bendi years, 3 sediment-storage dams were been inşa edilmiştir. Diğer yan kollarda ise 2 adet built to store sediment in the Haldezen tersip bendi, ıslah sekileri ile kanal ıslahı stream. In the tributaries, 2 sediment-storage yapılmış, ayrıca yamaç arazilerde teras ve dams, check dams, and a channel- ağaçlandırma çalışmaları gerçekleştirilmiştir improvement project were completed, as well (Resim 108-118). as terrace and afforestation projects (Photos Aynı zamanda göl rezervuarında biriken 108–118). rüsubat suni olarak boşaltılmıştır. İnşa edilen At the same time, the sediment that had tersip bentleri rezervuarları su ile dolmuş ve accumulated in the reservoir of the lake was ilave rekreasyon alanları oluşmuştur. emptied artificially. Reservoirs of the sediment-storage dams that had been constructed were filled with water, which produced additional recreational areas. 50

Resim/Photos 106-107:Uzungölden görüntüler /Views of Longlake, Çaykara, Trabzon.

Resim/Photos 108-110:Haldezen dere ve yapılan tersip bentleri/ Haldezen stream and sediment- storage dams built, Çaykara, Trabzon, (DSİ arşivi/archive).

Resim/ Photos 111-112:Yamaç arazilerde yüzey akışlarını düşürmek ve erozyonu önlemek için yapılan teras ve ağaçlandırma çalışmaları, Uzungöl /Terrace and afforestation works realized in slope areas to reduce surface flow and prevent erosion, Longlake, Çaykara, Trabzon, (OGM arşivi/archive).

Resim/Photo 113:Göle taşınan rüsubatı depolamak için yapılan tersip bendi /Sediment-storage dam built to store sediment transported to the lake, Çaykara, Trabzon, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo 114: Yan derede yapılan tersip bendi, Uzungöl/ Sediment-storage dam built in tributary, Longlake, Trabzon, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photos 115–116: Yan derede yapılan tersip bendi ve pereli kanal, Uzungöl /Sediment-storage dam built in tributary and channel with pavement, Longlake, Trabzon, (DSİ arşivi/archive).

Resim / Photo 117-118: Yan derede yapılan sistematik ıslah sekileri, Uzungöl / Step-dams built in tributary, Longlake, Trabzon, (DSİ arşivi/archive).

4.1.2.2.4. Taban Kuşakları 4.1.2.2.4. Ground Sills Geniş tabanlı doğal yataklar içinde malzeme These are built for stopping the moving hareketinin durmadığı ve mansaba intikalinin material by establishing a particular slope in devam ettiği durumlarda, derelerde belirli bir streambeds when the movement of the denge eğimi oluşturarak, hareket eden material does not stop and sending malzemeyi durdurmak için yapılırlar. Aynı downstream goes on in the wide-base natural zamanda, önceki yıllarda birikmiş rüsubatın beds. They are horizontally built structures for oyularak mansaba taşınmasını önlemek ve preventing the sediment stored in previous yerinde tutmak, kıyı oyulmaları olan yatak years from moving downstream, for scouring kesitlerinde oyulmaları önleyip, geniş and keeping it in its place, for avoiding yataklarda düzenli bir akım da sağlamak washouts on bed sections that have shore amacıyla inşa edilen enine yapılardır washouts, and for creating regular streamflow (Resim 119-120). in wide beds (Photos 119-120).

Resim/Photo 119:Bağırsak derede taban kuşakları/Ground sills in Bağırsak Stream, Gölemezli, Denizli (Soyalar, İ.).

Resim/Photo 120:Pehlivanlı derede taban kuşakları / Ground sills in Pehlivanlı Stream, Tortum, Erzurum, (DSİ arşivi/archive). 54

4.1.2.2.5. Britler 4.1.2.2.5. Dwarf Wall Eğer, doğal ve düzenlenmiş derelerde rüsubat If natural or artificial streams do not have problemi bulunmuyor ancak dere yataklarında sediment problems but have abrasion in their oyulma varsa, eğimi düşürerek dere yatağı streambeds, dward walls are constructed to erozyonunu önlemek amacıyla britler inşa decrease the slope in order to prevent edilir. Gelecekte britler arasında rüsubat streambed erosion. It would be expected that birikmesi beklenebilir (Resim 121-123). sediment would be stored between dward walls in the future (Photos 121-123).

Resim/Photo 121:Mansapta dere yatağı düzenlemesi ve yapılan biritler/Arrangement of stream bed and dward walls built in downstream, Senirkent, Isparta, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photos 122–123: Tersip bendi ve mansapta pere kaplı britli kanal, Irlamaz çayı /Sediment-storage dam and pavement channel with dwarf walls in downstream, Irlamaz stream, Turgutlu, Manisa (DSİ arşivi/archive). 55

4.2 İdari Önlemler 4.2 Administrative Measures Baraj ve gölet havzalarının ve ağaçlandırma Studies have been done regarding keeping a alanlarının korunması amacıyla bekçi watchman on duty to preserve dam and pond bulundurulmakta, toplumda erozyon ve basins and afforestation areas, creation of taşkınlar konusunda görüş ve duyarlılık public opinion and public awareness about oluşturmakta, halkın erozyon ve taşkın erosion and flooding, training and active konusunda eğitimi ve çalışmalara aktif participation of the public in erosion and katılımı sağlanmakta ve çeşitli sivil toplum flood control, and cooperation with various örgütleriyle işbirliği yapılmaktadır. Ayrıca civil society organisations. Also, the basin is havza dikenli tel çit ile çevrilerek protected by hedging with barb wire. korunmaktadır. The aim of these kinds of measures is to Bu çeşit önlemlerin amacı, akarsu control and limit human activity that destroys havzalarında toprak ve bitki formunu bozan the soil and vegetation in and around stream her türlü insan faaliyetlerini kontrol etmek ve basins. sınırlandırmaktır. Sample Project 4:Erosion and Sediment Örnek proje 4:Konya Altınapa Baraj Control in the Altınapa Dam Basin of havzasında Erozyon ve Rüsubat Kontrolü. Konya City. Altınapa barajı Konya iline içme suyu Altınapa Dam was built to provide drinking sağlamak amacıyla inşa edilmiştir (Resim124- water for the Konya city (Photos 124–125). 125). Proje alanı 16 nolu konya kapalı havzası The project area is located within the Konya içerisinde bulunmaktadır. Barajın toplam closed basin No. 16. The total rain area of the yağış alanı 589 km² dir. Altınapa çayına sağ dam is 589 km². Many tributaries join the ve sol yandan birçok yan dere mansap Altınapa main stream from both sides. olmaktadır. The problem was the volume loss of the dam Baraj rezervuarında yan derelerden taşınan reservoir due to sediments carried from the rüsubat nedeniyle hacım kayıpları oluşmuştur. tributaries. A planning report prepared in Havzada erozyon ve rüsubat kontrolü için 1995 proposed numerous projects to control 1995 yılında hazırlanan planlama raporunda, erosion and sediments in the basin, including 55 adet ıslah sekisi, 7 adet tersip bendi, 30 55 check dams, 7 sediment-storage dams, 30 adet taban kuşağı inşası, 17032 ha teras ve ground sills, 17 032 hectares of terrace and ağaçlandırma ile 8406 ha mera ıslahı afforestation, and 8 406 hectares of pasture önerilmiştir. improvement. The structural measures were Sonrakı yıllarda önerilen yapısal önlemler realized in subsequent years, and the slope gerçekleştirilmiştir Ayrıca yamaç arazilerde lands that were permitted have been studied izin alınan alanlarda çalışmalar yapılmıştır (Photos 126–133). The amount of transported (Resim 126-133). Havzada gerçekleştirilen sediments from the tributary rivers to the dam çalışmalarla baraj rezervuarına yan derelerden reservoir has been considerably reduced by rüsubat taşınımı oldukça azalmıştır. the projects realized in basin. Resim/Photos 124-125: Altınapa barajı rezervuarı / Reservoir of Altınapa dam, Konya (DSİ arşivi/archive).

Resim / Photo 126-127:Baraj havzasında rüsubatı depolamak için inşa edilen tersip bentleri/ Sediment -storage dams built to store sediment in dam basin, Konya, (Dinçsoy, Y.).

Resim /Photo 128:Tersip bendi etrafında gelişen bitkiler/Plants growing around the sediment- storage dam, Konya, (Dinçsoy,Y.).

129 131 130 Resim/Photos 129-131:Mecralarda inşa edilen taban kuşakları ve baraj havzasında yüzey erozyonunu önlemek için yamaç arazide yapılan ağaçlandırma çalışmaları/Ground sills constructed in streamcources and afforestration studies carried out to prevent surface erosion in slope areas in dam basin, Konya, (Dinçsoy, Y.).

Resim/Photos 132–133:Baraj havzasında erozyon ve rüsubat kontrol amacıyla dere mecralarında inşa edilen yapıların rezervuarında geçici olarak biriken su nedeniyle artan biyoçeşitlilik/ Icreasing of biological diversity due to water stored temporarily in reservoirs of structures constructed in streamcourses to control erosion and sediment in the dam basin, Konya, (Dinçsoy,Y.). 5. BOYUNA YAPILAR 5. LONGITUDINAL STRUCTURES Dere yatak direncini artıran yapılar, çeşitli Structures of increasing streambed force kaplamalar ve boyuna yapılardır. Boyuna include a variety of pavements and yapılar genellikle dere mansap kısımlarında longitudinal structures. Longitudinal yapılırlar. Yukarı ve aşağı havza çalışmaları structures are generally built downstream. farklı olup, birbirlerinin yerini tutmazlar fakat Upstream and downstream basin studies are birbirini tamamlayan çalışmalardır. Bu yapılar different and can not replace each other, but mansapta akışların güvenli bir şekilde geçişini they complement each other. These structures sağlarlar. Çok kullanılan boyuna yapılar, kıyı allow the water to flow in a safe manner in duvarları, bitkisel, taş, beton ve fildöfer downstream areas. The most-used kaplamalar, toprak sedde, anroşman, mahmuz longitudinal structures are retaining walls; vb. dir (Resim 134-141). vegetable barriers; stone, concrete, and gabion pavement; earth levees; riprap; and groynes

(Photos 134–141).

Resim/Photo 134: Mansapta yapılan bir Kargir kıyı duvarı/Masonary retaining wall built in downstream area, Kuruçay, Denizli, (İlhan, H.).

Resim /Photo 135: Mansapta yapılan bir beton kıyı duvarı/Concrete retaining wall built in downstream, Rize, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo 136: Mansapta yapılan kuru pere kaplamalı kanal/Dry revetment channel built in downstream, Gümüşhane, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo 137:Yerleşim yeri içerisinde yapılan harclı pere kaplamalı kanal / Mortared revetment channel built in settlement area, Gaziantep, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo138:Taş kaplamalı kanal, Çengel köyü /Stone revetment channel, Çengel village, Oltu, Erzurum, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo 139: Canlı iksalı kanal, Menderes nehri / Channel with vegetable barrier, Menderes river, Söke, Aydın, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo 140-141:Fildöfer taş kaplamalı kanal, Melen çayı /Gabion stone revetment channel, Melen strem, Bolu (DSİ arşivi/archive).

Örnek proje 5:Çamlıgöze Barajı Erozyon Sample Project 5:Erosion and Sediment ve Rüsubat Kontrolu. Control of Çamlıgöze Dam. Çamlıgöze barajı Sivas ili Suşehri ilçesinin Çamlıgöze dam is located 20 km north of the yaklaşık 20 km kuzeyinde bulunmaktadır. Suşehri district of Sivas city, and the project Proje alanı 14 no’lu hidrolojik havza area is within hydrological basin No. 14. The içerisindedir. Çamlıgöze Barajında rüsubat rain area of Great stream, which caused zararlarına neden olan, Uluderenin yağış alanı sediment damages to the Çamlıgöze Dam, is 4 46,95 km² dir. Ulu dereye her iki yandan 695 km². Many tributaries join the Great birçok yan dere birleşmektedir. Stream from both sides. Uludere havzasında mecra oyulmaları, büyük There were streamcourse abrasions, large yamaç göçmeleri ve heyelanlar bulunmakta slope failures, and landslides in the Great ve buralardan kaynaklanan yaklaşık 480 000 Stream basin, and approximately 480 000 m3/yıl rüsubat baraj rezervuarına m3/year of sediment from the these sources taşınmaktaydı. Elektirik üretimi amacıyla inşa are carried to the dam reservoir. The dam, edilen baraj 2000 yılında işletmeye açılmıştır. built in order to produce electricity, put into Barajın ölü hacmı 5 milyon m³ tür (Resim operation in year of 2000. the dead volume of 142-145). the dam is 5 million m³ (Photos 142–145). Havzada, erozyon ve rüsubat kontrolu için A report prepared in 2000 proposed many 2000 yılında hazırlanan planlama raporunda, structures to control erosion and sediments in 6 adet tersip bendi ve 106 adet ıslah sekisi the basin. They included construction of 6 inşası ile orman ve mera alanlarının sediment-storage dams, 106 check dams, and vasıflarının iyileştirilmesi ve korunması improvement and conservation of forest and önerilmiştir. pasture. Daha sonra uygulama çalışmalarına başlanmış Application studies were conducted, and the ve önerilen önlemlerin büyük kısmı majority of the measures proposed were gerçekleştirilmiştir. İnşa edilen ıslah sekileri realized. Streamcourse abrasions and slope ve tersip bentleri ile mecralardaki oyulmalar failures were prevented, and activities such as ve yamaç göçmeleri önlemiş, heyelanların landslides were slowed by the construction of aktivetileri oldukça yavaşlamıştır check dams and sediment-storage dams (Resim 146-152). (Photos 146–152). Baraj göl alanına taşınan rüsubat miktarı The amount of sediments carried to the dam oldukça azalmıştır. Havza gözlenmekte ve reservoirs has been considerably reduced. The gereken yerlerde uygulama çalışmalarına basin has been observed, and additional devam edilmektedir. application studies have been executed where needed.

Resim/Photos 142–143:Çamlıgöze barajı ve Uluderenin havzasından baraj rezervuarına taşınan

rüsubat/Çamlıgöze dam and sediment transported from the Great Stream basin to the reservoir of the dam, Suşehri, Sivas, (DSİ arşivi/archive). 61

Resim/Photos 144–145: Uludere havzasındaki heyelan, yamaç göçmeleri, mecra oyulmaları ve taşınan rüsubat/Lanslide, slope failure, streamcourse abrasions, and transported sediment in the Great Stream basin, Suşehri, Sivas, (DSİ arşivi/archive).

Resim /Photos 146–148: Uludere mecrasındaki oyulmaları ve yamaç göçmelerini önlemek için inşa edilen sistematik ıslah sekileri/Step dams constructed to prevent streamcourse abrasions and slope failure in the Great stream basin, Suşehri, Sivas, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo 149: Heyelandan kaynaklanan rüsubatı depolamak ve kontrol etmek için inşa edilen tersip bendi, Uludere /Sediment-storage dam constructed to store and control sediment generated from landslides,/Great Stream, Suşehri, Sivas, (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photos 150–151: Yan derelerde oyulma ve yamaç göçmeleri ile bozulan stabilite ve sistematik ıslah sekileri inşası ile stabilitenin yeniden oluşturulması, Uludere /Deteriorating stability due to abrasions and slope failures in tributary rivers, and reformation of stability by construction of step dams, Great Streams, Suşehri, Sivas. (DSİ arşivi/archive).

Resim/Photo 152:Sistematik ıslah sekileri ile ıslahı tamamlanmış mecranın membadan görünümü, Uludere/View from downstream of completed reclamation of streamcourse by step dams, Great stream, Suşehri, Sivas, (DSİ arşivi/archive). 6. ÖNERİLER 6. RECOMMENDATION Tabiatta bozulmuş doğal dengenin tekrar Reformation of disturbed natural equilibrium yerine getirilmesi; havzada uzun yıllar requires working for many years in basins, çalışma, oldukça yoğun işgüçü ve yatırım observation, very intensive labour, and gerektirir. Ayrıca kamu ve gönüllü monetary investment. In addition, cooperation kuruluşların birlikte çalışması oldukça between official and voluntary organizations önemlidir. Toprak erozyonu ve arazi is quite important. Combating soil erosion and bozulması ile mücadelenin sosyo-ekonomik land degradation is closely linked to the yapı ile yakın bağı bulunmaktadır. Halkın prevailing socio-economic structure. Thus, desteği ve katılımı olmadan herhangi bir without people’s commitment and program veya politikanın uygulanması participation it is not possible to implement mümkün değildir. any programme or policy. Yamaç arazi ve mecralarda problemin Taking precautions based on the situation or durumuna göre birlikte önlem almak, erozyon the problem means that working in the ve rüsubat probleminin daha kısa sürede ve streamcourses and slope areas together is etkin olarak çözümünde oldukça faydalı quite beneficial for solving the erosion and olmaktadır. sediment problem in a shorter time and more Ülkemizde, en etkili ve yaygın olarak effectively. kullanılan koruyucu önlemler havzalarda, The most effective and widespread preventive yamaç arazide suyu ve toprağı koruyucu methods are precautions taken regarding önlemler almak, yan dere mecralarında ise water and soil on the slope area in the basin ıslah edici ve depolayıcı yapılar olan ıslah and construction of check dams, sediment- sekisi, tersip bentleri ve taban kuşakları inşa storage dams, and ground sills, which are etmektir. Havzalarda yapılan ağaçlandırma ve meliorating and storing structures in teraslar ile mecralarda uygulanan yapısal streamcourses in our country. Quite önlemlerle oldukça başarılı sonuçlar successful results have been achieved by alınmıştır. afforestation and construction of terraces in basins and structural elements in

streamcourses.

Erozyon ve rüsubat kontrolü planlama When preparing the erosion and sediment- raporları hazırlanırken problemler detaylı control planning reports, the problems should olarak incelenmelidir. Erozyon ve rüsubatın be handled in detail. The resources of erosion, kaynakları ve bunların oluşturabileceği sediment, and probable damages they may zararlar ayrıntılı olarak belirtilmelidir. have caused should be stated explicitly. The Havzada, yamaç arazi ve yan dere precautions taken for controlling the erosion mecralarında alınacak erozyon ve rüsubat and sediment in slope areas and tributaries of kontrol önlemleri etkili ve ekonomik the basins should be effective and olmalıdır. economical. Eğer rüsubat baraj rezervuarı ve diğer If sediment causes a problem in a dam tesislerde problem oluşturuyorsa, bunların reservoir or other facilities, the application of kontrolü amacıyla yamaç arazi ve yan dere methods for controlling it in slope areas and mecralarında alınacak önlemlerin tributaries should start with the construction uygulanması çalışmaları, baraj inşaatı ile of the dam. Not only will the impact of birlikte başlamalıdır. Sonraki yıllarda actions taken in forthcoming years be alınabilecek önlemlerin etkinliği daha az fractional, but also since the problem grows, olacağı gibi maliyetleri de sorunun büyümesi the cost will increase as well. Besides, the dolayısıyla oldukça artmaktadır. Ayrıca ileri impact of precautions to be taken in the future yıllarda alınacak önlemlerin etkinliği de will be negligible. kayda değmez. Erosion and sediment control studies require Erozyon ve rüsubat kontrol çalışmaları continuity and specialization, and in this oldukça özel olup, devamlılık ve uzmanlık regard developing adequate field-experienced gerektirmektedir. Bu konuda arazi tecrübesi technical staff is quite important. yeterli teknik elemanların yetiştirilmesi With taking precautions for erosion and oldukça önemlidir. sediment in basins, besides preventing erosion Havzalarında erozyon ve rüsubat kontrolüne and sediment damage, (1) providing a yönelik önlemlerin alınması ile erozyon ve necessary natural equilibrium between rüsubat zararlarını önlendiği gibi, (1) vegetable material, soil, and water in the havzadaki bitki, toprak ve su arasında olması basin; (2) increasing the quality of the water gereken doğal dengenin oluşması coming to the reservoir of the dam; (3) sağlanmakta, (2) baraj rezervuarına gelen contributing to form natural areas for wildlife, suyun kalitesi artmakta, (3) yaban hayatı için (4) preventing damages from overflows and doğal yaşam alanlarının oluşmasına katkı floods in settlements within the basin, (5) sağlanmakta, (4) havza içerisinde bulunan reducing the annual operation and yerleşim yerlerinde sel ve taşkın zararları maintanence charges of irrigation, drainage önlenmekte, (5) sulama, drenaj ve tahliye and discharge channels by prevented sediment kanallarına rüsubat girişi engellenerek yıllık input, (6) economical cross-section desing of işletme-bakım giderleri azaltılmakta, (6) üst structures such as upper flood pass (USG), sel gecidi (ÜSG), alt sel geçidi (ASG) vb. gibi lower flood pass (ASG) and soon can be yapılarda tıkanma sonucu yaşanan kesit made due to disappearing inadequacies as a yetersizlikleri ortadan kalkarak ekonomik result of blockage of the cross-section. kesit tasarımı yapılabilmektedir.

Resim/Photo 153-154:Çubuk çayında, Çubuk barajı inşa edilmeden önce (1936 yılından) yapılan tersip bendi, /Sediment storage dam built before ,1936, building of Çubuk dam in Çubuk stream, Ankara, (DSİ arşivi/archive).

YARARLANILAN KAYNAKLAR / REFERENCES ALIŞIK, A. 2007: Türkiye Dağları, Ankara. Altınapa Barajının Yan dereler Sediment Zararlarından Korunması Planlama Raporu, DSİ 1995. BALCI, N. ; ÖZTAN, Y. 1987: Sel Kontrolü, K.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, K.Ü. Yayın No. 113, O.F. Yayın No. 12, Trabzon. BEKTAŞOĞLU, B. ; DİNÇSOY, Y.:2010: Desing and Sustainable Manegament of Dams in The Mediterranean, Regional, Marseille / France. BİROĞLU, İ. ; DİNÇSOY, Y. :2006: Su Yapılarının Planlanmasında Erozyon ve Sediment Kontrol Önlemleri, Etüd, Plan Dairesi Başkanlığı Semineri, 21-25 Kasım 2011, Urfa. Çamlıgöze Barajının Uludere Sediment zararlarından Korunması Planlama Raporu, DSİ 2000. ÇOLAK, A.H. ; KIRCA, S. ; ROTHERHAM. IAN. D.; İNCE, A. :Restoration and Rehabilitation of Deforested and Degraded Forest Landspaces in Turkey, Publication of General Directore of Afforestation and Erosion Control, 2010, İstanbul. DİNÇSOY, Y. 2008: Islah Sekisi ve Tersip Bentleri, DSİ Yayını, Ankara. DİNÇSOY,Y. ; BİROĞLU, İ. 2006: Erozyon ve Sediment Kontrol Önlemleri, DSİ Erozyon ve Sediment Kontrolü Semineri, 4-8 Eylül 2006, Van. DİNÇSOY,Y. ; KESKİN, F. 2010: Yukarı Havza Islah Önlemlerinin Taşkın Zararlarına Olan Etkileri, II. Ulusal Taşkın Sempozyumu, 22-24 Mart 2010, Afyonkarahisar. DİNÇSOY,Y.: Erosion and Sediment Control Works in Tributaries at DSI, International Conference Sediment Transport Modeling in Hydrolojical Watersheds and Rivers, 2012, İstanbul. DSİ In Brief 1954-2007, Publication Of General Directorate Of State Hydraulic Works (DSİ), 2007, Ankara Erozyon Kontrolu Uygulamalarında Dikkate Alınacak Hususlar, Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolu Yayınları, Yayın No.14, 1999, Ankara. Erosion And Sediment Control, October 1976, Publication of EPA Tecnology Transfer Seminar Publication. FIEBIGER, G. : Torrent and Landslide Control Management in Austria, Prepared İU Orman Fakültesi, 1999, İstanbul. GÖRCELİOĞLU, E. 2003: Sel ve Çığ Kontrolü, İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, İ.Ü. Yayın No. 4415, O.F. Yayın No. 473, İstanbul. GÖRCELİOĞLU, E. 2005: Sel ve Çığ Kontrolü Yapıları, İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, İ.Ü. Yayın No. 4555, O.F. Yayın No. 487, İstanbul. Isparta Senirkent İlçesinin Yan Dereler Taşkın ve Sediment Zararlarından Korunması Planlama Raporu, DSİ 1995. NORCROS, T. ; CHIEF, W. 1936: Handbook of Erosion Control Engineering on The National Forest, U.S. Department of Agriculture, Washington. Salihli Kurşunlu Çayı Planlama Raporu, DSİ 1966. Sabo in The World, Publication of Japan Society of Erosion Control Engineering, Japan. Uzungölün Haldizan Dere Sediment Zararlarından Korunması Ön İnceleme Raporu, DSİ 1982. UZUNSOY, O.; GÖRCELİOĞLU E. 1985: Havza Islahında Temel İlke ve Uygulamalar, İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, İ.Ü. Yayın No. 3310, O.F. Yayın No. 371, İstanbul. Türkiye Akarsularında Süspanse Sediment Gözlemleri, EİEİ yayını, 2005, Ankara. 67

DSİ Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı / Basım68 ve Foto Film Şube Müdürlüğü Support Services Department of DSI / Printing and Photo Film Section ANKARA-2013