PONTUS

MESELESİ

Olaylar Alglar ve Gerçekler

Editrler Prof Dr Hikmet ÖKSÜZ Prof. Dr. Mehmet OKUR Dr Öğr Üyesi Yksel KÜÇÜKER

KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI II PONTUS MESELESİ

PONTUS MESELESİ Olaylar Alglar ve Gerçekler

Editrler Prof. Dr. Hikmet ÖKSÜZ Prof. Dr. Mehmet OKUR Dr Öğr Üyesi Yksel KÜÇÜKER

Yayn Kurulu Prof. Dr. Hikmet ÖKSÜZ Prof. Dr. İbrahim TELLİOĞLU Dr. Öğr Üyesi Ülk KÖKSAL

Danma Kurulu Prof. Dr. Salim CÖHCE Prof. Dr. Sleyman BEYOĞLU Prof. Dr. Enis ŞAHİN

Kapak Tasarm / Dizgi Dr Öğr Üyesi Yksel KÜÇÜKER

Bask KTÜ Matbaas TRABZON Tel: 0462 377 21 43

Bask Temmuz 2019 Bask Adedi 200

ISBN: 978-605-2271-14-8

Adres: KTÜ Yaynlar Sat Brosu Tel: 0462 377 22 32

Üniversiteler yayn ynetmeliğinin maddesine gre bu eserin bilim ve dil bakmndan sorumluluğu yazarlara aittir

Bu eserin herhangi bir ksmnn izinsiz ve kaynak gsterilmeden alntlanmas internet sitelerinde yaynlanmas PDF ya da kitap eklinde parayla satlmas yasaktr Aksi eylemde bulunanlar telif haklar yasasndan doğan tm ykmllkleri peinen kabullenmi saylrlar Olaylar Alglar ve Gerçekler III

İÇİNDEKİLER

Sunu ...... V MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE PONTUS ÖRGÜTÜ VE FAALİYETLERİ Salim GÖKÇEN ...... 1 DOĞU KARADENİZDE PONTUS İDDİALARINA YÖNELİK AMERİKAN ERMENİ KOMİTESİNİN BİR BİLDİRİSİ VE İLMÎ TENKİDİ Mehmet OKUR Osman EMİR ...... 15 AMERİKAN BOARD MİSYONERLERİ ANADOLUDAKİ RUMLAR VE PONTUS MESELESİ Glbadi ALAN ...... 37 YUNANİSTANIN LOZANDAN SONRA YÜRÜTTÜĞÜ PONTUSÇU FAALİYETLER VE AMAÇLARI Yusuf SARINAY ...... 67 KARADENİZ BÖLGESİNDE DIŞ DESTEKLİ PONTUS FAALİYETLERİNİN AMAÇ VE HEDEFLERİ Ömer KUL ...... 77 PONTUS TEŞKİLATLARI VE PONTUSÇULUK PROPAGANDASI Yksel KÜÇÜKER...... 95 KAMUOYU OLUŞTURMADA PROPOGANDA ARACI PONTUS ANITLARI Neval KONUK HALAÇOĞLU ...... 111 PONTUS MESELESİYLE İLGİLİ YAPILAN YAYINLAR ÜZERİNE BAZI TESPİTLER VE ÖNERİLER Mesut ÇAPA ...... 151 YORGO ADREADİSİN ESERLERİNDE PONTUS SORUNU Rahmi ÇİÇEK ...... 169 ALİ ŞÜKRÜ BEYİN PONTUS MESELESİ HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ Uğur ÜÇÜNCÜ ...... 179 MERKEZİÜNİTER - MİLLİULUS DEVLET BAKIMINDAN PONTUS MESELESİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Ali GÜLER ...... 191

IV PONTUS MESELESİ

Olaylar Alglar ve Gerçekler V

Sunu da gerçekleen Fransz Devrimi sonras gelien milli yetçilik akm ve milli devlet kurma fikri doğal olarak çok uluslu bir yap olan Osmanl İmparatorluğunu temellerinden sarst te Odesada kurulan Filiki Eterya Cemiyeti oluturmu olduğu faali- yet programyla Osmanl coğrafyas zerinde den itibaren nce Eflak ve Buğdanda ardndan Mora Yarmadas zerinde isyan çkartarak alm olduğu d destekle bağmsz bir Yunan devleti or taya çkartmaya çalt Yunanistan Avrupal byk devletlerinin vermi olduklar destekle da bağmsz devlet durumuna geti rildi Bu hadise Osmanl Devletinin Balkanlarda oluturmu ol duğu dzeni derinden etkiledi ve bu etki diğer Hristiyan Balkan topluluklar zerinde de kendini gsterdi Yzyln ikinci yar snda meydana gelen asker ve siyas olaylarn neticesinde Balkan larda yeni siyas haritalar ekillendi Berlin Antlamas ile Srbistan Karadağ ve Romanya devletleri tarih sahnesine çkar tld Bunu de Bulgaristann bağmszlğ izledi Son olarak halknn i Mslman olan Arnavutluk da den ye ka dar uzanan belirsizlik sonucunda bu halkada yerini ald Balkanlarda oluan bu atmosfer Yzyln son çeyreğinden itibaren Anadoluda yaayan Ermeni ve Rum unsurlar zerinde de etkisini gsterdi dan itibaren rgtl bir ekilde Anadolunun muhtelif yerlerinde ve bakent İstanbulda kendini gsteren Emeni kalkmalar te balayan Byk Sava srasnda byk bir isyana dnmekle kalmad Doğu Anadoluda yaayan Ermeniler milis kuvvetleri oluturarak Rusyann safna geçti Osmanl Dev leti bu srece hukukun içinde kalarak ve Meclis kararyla mda hale etti Mays te çkartlan Sevk ve İskân Kanunu ile isyan mntkalarnda bulunan Ermeniler hukuklar gzetilerek, o tarihlerde savan scaklğn yaamayan imparatorluğun gney blgelerine Suriye ve Irak hattna yerletirildi Kamu dzenini ve devlet otoritesini tesis etmeye dair alnan bu tedbir aslnda Erme nilerin can gvenliğini de sağlamaya ynelikti Ancak bu hadise o tarihten itibaren Yzyln en etkili silah olan propagandann temel malzemesi olmaya balad da yaynlanan Mavi Kitap ve bunu takip eden yazl ve grsel materyaller hep ayn amaca hiz met etmektedir. Anadoluda yzyln balarnda balayan byk kargaa bir diğer Hristiyan unsur olan Rumlar da etkisi altna almt Yu nan Megali İdeasnn yaratm olduğu etki Anadolu coğrafyas

VI PONTUS MESELESİ

zerinde yaamakta olan Rum-Ortodokslar zerinde Helen kimli ğini de ina etmeye balad Bylesi bir kimliğin oluumunda Sa nayi Devrimi sonras hzla yaylan kapitalist dzenin byk etkisi vardr Üretilen mallarn çeitlenmesi ve çoğalmas pazar ekono misini doğurmakta ve kurulan istasyonlar vastasyla sanayilee memi toplumlar açk pazar durumuna getirilmekteydi. Feodal top- lumdan kapitalist topluma geçi yapan Bat Avrupa hemen yan ba nda bulunan ve çok geni bir coğrafyaya sahip olan Osmanl Dev letini imdi ekonomik kskaç içerisine almaya balad Tarm top lumu zelliği gsteren Osmanl Devleti kendini ksa sre içerisinde bu sarmaln içerisinde buldu de İngilizlerle imzalanan Balta Liman Szlemesi bu srecin zirve noktalarndan birini tekil et mektedir. Bunu takip eden benzer ekonomik sreçler bir yandan Os manl Devletinin iktisadi bağmszlğn tehdit ederken diğer yan dan toplumsal dokusunu da gevetmekteydi Bu ticaret szlemesi nin imzalanmasndan itibaren Osmanl İmparatorluğunun ekono mik değer ifade eden mntkalarnda zellikle İzmir İstanbul Trab zon, Samsun, Mersin ve Beyrut gibi liman kentlerinde batl devlet lerin hzl bir ekilde ticari irketleri ve diplomatik misyonlar ku rulmaya balanmtr Bu kurulularn mallarn sevkiyat ve dağ tmnda tercih etmi olduklar kiiler genelde Gayr-i Mslim Os manl tebaas olmaktayd Bu tercih doğal olarak Ermeni Rum ve Yahudi kkenli Osmanl vatandalarn hzl bir zenginleme sre cine soktu Zenginleme srecini yaayan bu insanlar çocuklarn Avrupaya tahsile gndererek bir aydnlanma projesini de balat mlard Bunun yannda lardan itibaren Osmanl coğrafya snda hzla ortaya çkartlan misyoner okullar da ağrlkl olarak Gayr-i Mslim Osmanl uyruklarn hedef kitle olarak belirlemiti Zenginleen bu snflar kendi okullarn kurarak yatay bir aydn lanma projesine de ağrlk vermeye balad Zenginlemeyle bir likte ykselen eğitim seviyesi beraberinde milliyetçi duygular da harekete ve ykselie geçirdi Bu durum yzyln balarna ge lindiğinde ayrlkç hareketlere evirildi Osmanl Devletinin asker iktisad ve sosyal pek çok sorunla uğratğ bu dnemde Byk Gç ler arasndaki dello da balamak zereydi Doğu Karadeniz Bl gesini yldr megul eden Pontus Sorunu tam da bu zaman diliminde neet etti te Merzifon Amerikan Kolejinde kurulan Pontus Cemi- yeti bu sorunun temelini tekil eden ilk rgtl yaplardan biridir Olaylar Alglar ve Gerçekler VII

Gelien artlar Yunan Megali İdeasnn bir uzants olarak İne boludan Batuma kadar muhayyel bir Pontus Devleti kurma nokta snda yeni rgtlenmeleri meydana getirdi ve daha byk heyecan- lar oluturdu Bunlardan en nemlisi Birinci Dnya Sava sra snda ekillendi Kafkas Cephesinin çkmesinden sonra balayan Rus ilerleyii Nisan da Trabzonun dyle yeni bir nok taya tand Trabzon Vilayetinin Mslman halknn byk bl mnn muhacirliğe çkmas ve Rus hâkimiyetinin balamas bl gede yaamakta olan Rum unsurlara heyecan katt ve Metropolit Hrisantos liderliğinde byk ryalarn gerçekletirmeye kalktlar Ülke içerisinde bunlar yaanrken yurtdnda yaayan Pon tusçu Rumlar da bo durmuyordu - yllar arasnda Gire sun Belediye Bakanlğ yapan Kaptan Yorgi Paann oğlu Konstan tin Konstantinidis nderliğinde Şubat tarihinde Marsilyada Dnya Pontoslular Kongresi topland Bu kongrenin toplanma amac yrtlecek mcadelede i ve fikir birliği oluturularak r gtl bir yap meydana getirmekti Ayrca propagandaya ağrlk ve rilerek dnya kamuoyunu etkilemek stratejik bir hedef olarak be lirlenmitir Dnyann değiik yerlerine dağlm durumda olan in sanlarn ayn ideal etrafnda bulumalarn sağlayarak kimliklerini canl tutmak ise en temel amaç idi İki yla yakn devam eden Rus igali Sovyet Rusya ile Osmanl Devleti arasnda imzalanan Aralk tarihli Erzincan Mtare kesiyle sona erdi ve Doğu Karadeniz Blgesi yeniden Trk hâkimi yetine girdi Ancak çok geçmeden ortaya çkan yeni asker ve siyas artlar Osmanl Devletini bu sefer yeni bir Mtareke imzalamaya mecbur etti Osmanl Devletinin I Dnya Savandan çkn çok daha ağr bir tabloya hazrlayan Mondros Mtarekesi Ekim de imzaland Bylesi bir mtarekenin imzalanmas ve ardn dan Mttefik Devletlerin Anadolu coğrafyasnn muhtelif yerlerini igal etmeleri ve liman kentlerinde kontrol merkezlerini kurmalar Ermeni ve Rum unsurlar yeniden cesaretlendirerek harekete ge çirdi Bu sreçte Doğu Karadeniz Blgesinde iki isim n plana çk mtr Ortodoks inancndaki kilise-devlet eklemlenmesinin doğal bir sonucu olarak Doğu Karadenizde bir Pontus Rum Devleti kura bilmek için Trabzon Metropoliti Hrisantos ve Amasya Metropoliti Germanos yoğun bir gayretin içerisine girdiler Bir yandan Wilson Prensiplerinden ilham alarak uluslararas camiay sahte ve yanl tc istatistiklerle kendi yanlarna çekip d destekle hedeflerine ko

VIII PONTUS MESELESİ

arlarken diğer taraftan kurdurduklar paramiliter rgtlerle bl geyi terrize etmeye baladlar Bu eksende in zerinde si lahl eleman bulunan kadar çete oluturulmutur Bunlarn te mel amac Trk-Mslman ahaliyi korkutarak blgeyi boaltmala rn sağlamak ve Rusyadan getirmekte olduklar Rumlarla nfus çoğunluğunu elde ederek siyas hedeflerine bir adm daha yakla makt Buna dur denildi Giresun ve çevresinden oluturmu olduğu milis kuvvetleriyle Topal Osman Ağa Pontus çeteleriyle amansz bir mcadeleye giriti Bir yandan bu tr mcadele verilirken diğer yandan da Osmanl Hkmeti Mustafa Kemal Paay blgeye gn dererek bozulan asayii dzeltmek ve devlet otoritesini yeniden te sis etmek istedi Bu ortam içerisinde Mustafa Kemal Paa Ordu Mfettii sfatyla Mays da Samsuna çkt Bu tarih aslnda yeni bir devrin de balangcyd Bu da sadece Doğu Karadenizde asayii temin etmeyi değil tam bağmszlk idealiyle millet irade sine dayal yeni bir sistemi hayta geçirmeyi ifade etmekteydi. Mays dan itibaren Kuva-y Milliyeyi amil ve İrade- i Milliyeyi hâkim klmak için byk bir strateji izlendi Mcadele ruhu kongreler sreciyle birlikte tabana yayld Kurtulu fikri bl gesel olmaktan çkp ulusal bir nitelik kazand Bu anlaytan sz lerek gelen Misak- Milli fikri yeni ve milli bir devletin doğuunu hazrlad İstiklâl Harbinin askeri aamasna geçilince bir yandan is yanlar bastrmak için asker ve hukuki tedbirler alnrken te yanda kurulan dzenli ordu ile cephe hattnda Ermeni ve Yunan igalleri sonlandrld 1921- yllarnda Bat Cephesinde igalci Yunan ordu suna kar byk bir mcadele verilirken cephe gerisini emniyette tutmak için asker ve hukuk tedbirler de alnmaktayd Bu çerçe vede Ankara Hkmeti Sakall Nurettin Paa komutasnda Merkez Ordusunu kurarak Pontus ve diğer isyanlar bastrrken isyann içe risinde yer alanlar Amasyada kurulan İstiklâl Mahkemesinde ge rekli cezalara çarptrlmtr Gerek bu tedbirler gerekse bunun bir parças olarak Doğu Karadeniz Blgesinde bulunan Rumlarn bir blmnn Anadolunun iç blgelerine sevk edilmesi Fener Patrik hanesi ve Yunan diasporas tarafndan hazrlanan kara kitaplar vastasyla propaganda malzemesine dntrlmtr TBMM ylnda Pontus Meselesi isimli bir kitap yayn layarak iç ve d kamuoyunu bilgilendirmek istemitir Matbuat ve Olaylar Alglar ve Gerçekler IX

İstihbarat Umum Mdrlğ tarafndan hazrlanan bu kitap belge resim mektup ve harita olmak zere belgeyi içermektedir Pontus Meselesi hakknda Trkçe yazlm en eski ve temel kaynak tr Eser meselenin ne olduğunu isyana kalkanlarn kimler oldu ğunu ve hangi maksada yneldiklerini aydnlatmas bakmndan dikkat çekici bir zellik tamaktadr TBMM bu çalmayla dnya kamuoyunu yanltan RumYunan diasporasnn ve Fener Patrikha nesinin hazrlatm olduğu propaganda kitaplarnn nn kes meye çalmtr Trk İstiklâl Harbinin asker safhas bittikten sonra diplo matik mzakereler balam ve bunun sonucu olarak Temmuz te Lozan Bar Antlamas imzalanmtr Lozan Bar Mza kereleri srecinde Ocak te imzalanan Mbadele Szlemesi ile İstanbuldaki Rumlar ile Bat Trakyadaki Mslmanlar hariç Yunanistandaki Trkler Trkiyeye Trkiyedeki Rum- Ortodoks- lar da Yunanistana gidecekti Uluslararas bir antlama olan Lozan ile birlikte yaplan bir manada kaybolan bir arada yaama kltrn hukuk bir çerçeveye oturtarak Rum ve Trk unsurlarn karlkl olarak yer değitirme siydi Bu gelime ayn zamanda Yunan Megali İdeasnn Ana doludaki insan kaynağndan mahrum kalmasn da ifade etmek teydi. Yunanistana gçm Rumlar ağrlkl olarak Kuzey Yunanis tana Selanik ve çevresine iskân edildi Doğu Karadenizden gç m Pontusçu Rumlarn bir ksm ise Mbadele Szlemesine ay kr olarak Bat Trakya blgesine yerletirildi Oradaki Mslman Trkler yeni gelen bu insanlarla ayn evde kalmaya zorland Özel likle Pontus İsyan srasnda Doğu Karadeniz Blgesini kana bula yan Andon Çavu çetesi buraya ynlendirilerek Mslman unsurla rn tedirgin olmasna ve gç etmelerine zemin hazrland İki Sava Aras dnemde mbadeleden kalan problemler bir ekilde hal yoluna konulduktan sonra Trk-Yunan ilikileri olumlu bir seyir yakalad Soğuk Sava Dneminde ise iki lke NATO itti faknda yer almalarna rağmen Kbrs ve Ege Meselelerine bağl olarak sk sk kar karya geldiler Soğuk Sava Dneminin kapanmasndan sonra balayan k reselleme sreci ve onunla paralel yryen ulus devletleri an drma projesi Ermeni ve Pontus Meselelerini yeni bir senaryoyla yeniden dnyann gndemine oturtmaya balad Burada kullanlan propaganda teknikleri sadece kamuoyu oluturmaya dnk değil

X PONTUS MESELESİ

ayn zamanda tarihsel hafzann unutkanlk arzas zerinden par lamentolar vastasyla yeni bir tarih yazma versiyonunu da ifade etmektedir. Rum-Yunan diasporas tpk Ermenilerin yaptğ gibi dnya nn çeitli lkelerinde kurmu olduklar saylar geçen der nekler zerinden yoğun bir propaganda faaliyetini srdrmektedir Bu propagandann merkezine oturtulan tarih ise çok manidardr Mays Yunan Parlamentosu Trk İstiklâl Harbinin balangç tari hini Şubat te aslsz Pontus Soykrm Gn olarak kabul etmitir Çarptlm rakamlarla ilgili olarak Mbadelesi n cesi ve sonrasnda Doğu Karadenizden gidip Yunanistana yerle enlerin deki Yunanistan nfus saymndaki miktar ve diasporadaki Rumlarn mevcudiyeti bu iddialar te melsiz klmaktadr Yunanistan ordusunun - srecinde Bat Anadolu ve Marmara havzasnda yapm olduğu mezalimi per- deleme amacn gden bu sylem objektif tarih anlay nnde hiç liği ifade etmektedir Yunanistann muhtelif yerlerinde dikilen Pontus Antlar yazlanyazdrlan propaganda kitaplar ve her yl st dzey Yu nanl yetkililerin katlmyla Selanikte dzenlenen anma toplant lar kresel emperyalist odaklarn Trkiyeyi kuatma projelerin den pay alma amacndan teye geçememektedir Yunanistan milli bir strateji olarak Bat Trakya Trklerinin kimliğini inkâr politikasn izlerken bu argmanla Trkiyeyi ulus lararas camia nnde sktrmaya çalmaktadr Bunu yaparken uluslararas antlamalar ve Helsinki Srecini srekli ihlâl etmek tedir Bunun son rneklerinden biri Sovyetler Birliğinin dağlma sndan sonra Yunanistana gç eden Rumlarn yine Bat Trakya Bl gesine yerletirilmesidir Avrupa Birliği fonlarndan alnan para larla zellikle yoğun bir Trk nfusun yaadğ Gmlcine ve çev resinde hzl bir konut inaat balamtr Bu gayret burann de mografik yapsn değitirme amacna yneliktir Tpk Mbadele dneminde olduğu gibi ten beri zellikle YunanRum çevreleri tarafndan hz kesmeden srdrlen propaganda faaliyetlerinin ne kadar temelsiz olduğu alan uzmanlaryla yapm olduğumuz toplant ve hazrlam olduğumuz bu çalma ile birlikte bir kez daha gzler nne seril mitir. Prof Dr Hikmet ÖKSÜZ PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 1

MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİNDE PONTUS ÖRGÜTÜ VE FAALİYETLERİ Salim GÖKÇEN

Giri Yunanistan ve İstanbulda bulunan Fener-Rum Patrikhanesi, Mill Mcadele dneminde Trkiyedeki Rum meselesinin genel destekçisi ve tevikçileri olarak grlmektedirler Bu iki unsur, Mtareke dneminin getirdiği siyas artlardan faydalanarak fii len ibirliği yapmlar Anadoluda bir Rum devleti tekiline imkân olursa bu devletin Yunanistana ilhakna gayret gstermi lerdir. Bununla birlikte, Yunanistann Megali İdeay gerçekletir mek zere Filiki Eteryadan Mavri Miraya kadar kurdurduğu birçok cemiyete paralel olarak Trkiyede Pontus tekilatlar da kurulmaya balanmtr Bu Pontus tekilatlarnn temeli ylnda Merzifon Amerikan Kolejinde atlmtr1 Balangçtaki çalmalarn Mtarekeden sonra da devam ettiren bu okul İstan bul Pontus Örgtnn bir ubesi gibi çalmalarn yrtmtr Nitekim yl sonlarnda buraya yaplan basknda pek çok Pontus Cemiyeti yayn kitap ve haritalar ele geçirilmiti. Rum ve Ermeni çetelerine her trl yardm yapan bu kolejin mdr Amerikal George E White Pontusçulara yardm yapmakla kalm yor ayn zamanda Osmanl Devletini ykmak için Trkiyedeki Rum ve Ermenilerin korunmasnn da gerektiğini savunuyordu White; Hristiyanlara imdiye kadar grm olduklar zulmlere kar onlarn zekatn deyecek bir ruh alamalyz biz bunu im

* Prof Dr Erzincan Binali Yldrm Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Öğretim Üyesi E-Posta: [email protected]. 1 Kemal Atatrk Nutuk (1920-1927), II Trk Devrim Tarihi Enstits Yay İstanbul s-628; Pontus Meselesi, (Yay. Haz Ylmaz Kurt TBMM H kmeti Matbuat Mdriyet-i Umumsi Ankara s Ergn Aybars İs tiklâl Mahkemeleri I İzmir s Selahattin Salk Trk-Yunan İliki leri ve Etnik Eterya Kita Yay İstanbul s4. 2 Mill Mcadele Dneminde Pontus Örgt ve Faaliyetleri

diye kadar yaptk ve muvaffak olduk diyerek bu kolejin faaliyetle- rinin ğretim ilerinden çok politika ve çeteciler ile uğramak olduğunu meydana koyuyordu2 Resmi olarak Eyll tari hinde açlan bu okulun Merzifondaki ynetim kurulunda bulunan on kiiden bei Pontus Protestan Birliği (Pontus Evangelistic As- sociation) tarafndan seçilip atanyordu3 1- Pontus Örgt ve Faaliyetleri Merkezi İstanbulda olan Pontus Örgt gizli olarak kurul mu ve de daha geni bir alana yaylarak Samsunda Mda faa-i Meruta4 adnda bir ihtilâl tekilât ile Mukaddes Anadolu Rum Tekilatn kurmutur5 Örgt da Trabzon Metropoliti vastasyla Atinada, Kçk Asya Derneğinin emri altna girmitir Pontus Devleti kurma ideolojisinin kaynağn oluturan Merzifon Amerikan Kolejinde6 bu dnemde bine yakn Rum genci bu ideo lojinin gerçekletirilmesinde fikri altyapnn olumas için yetiti

2 Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar I MEB Yay İstanbul 1991, s.91. 3 Uygur Kocabaoğlu Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika İstanbul s.193-194; Halis Asarkaya, Milli Mcadelede Tokat, Tokat, 1936, s.126-127. 4 Mdafaa-i Merutann lerdeki faaliyetleri konusunda Nurettin Paa unlar sylemektedir Pontusçularn bir de Meru Mdafaa Cemiyetleri vardr Bu cemiyetin gayesi yirmi yana gelen her Rumu bir silâh sahibi olmaya mec bur etmek, fakirlere zenginlerden alnacak para ile metropolithanelerden silâh temin etmek Blk vesaire tekilât yapmak ve bu maksada muhalefet edenleri metropolithanelerde kurulan mahkemeler vastasyla cezalandrmak idi Bu ce miyetin asker tekilâtna girenlere Hz İsa vatan Pontus ve millet adna yemin ettirilir ve bu surette tekilâta mukaddes bir mahiyet verilerek cahil ktlenin daha ziyade alâkas çekilmek istenirdi Nurettin Paa Nurettin Paa Pontus çular Anlatyor, Yakn Tarihimiz, 21, (Temmuz 1962), s.25- ylnda çalmaya balayan Mdafaa-i Meruta Tokatta da faaliyet gstermekte ehir ve kyleri tekilatlandrmakta ve halk silahlandrmaktayd Rum okullarnda verilen msamerelerde Pontus arklar syletmek Pontus piyesleri temsil et mek suretiyle Rum gençlerini bilinçlendirmeye çalmlardr Msamereler den elde edilen paralar Pontus Tekilâtna gndermekteydiler Asarkaya age, s.127. 5 Pontus Meselesi, s.51. Anadolunun birçok blgesinde faaliyet gsteren rgtn faaliyet alann gstermesi bakmndan Merkez Ordu Komutan Nurettin Pa ann u szleri nemlidir Elimizdeki vesikalar pekâla gsteriyor ki bu teki lat Samsun ve dolaylar kylarndan balayarak ta içerlere Sivas Akdağmadeni Kazasnn yirmi bir kyne kadar genileyip yaylm ve tarafmzdan da bura larda meydana çkarlmtr Nurettin Paa Pontusçular Anlatyor, II, Yakn Tarihimiz, s.25. 6 Geni bilgi için bkz George E White Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar Enderun Kitabevi İstanbul . PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 3

rilmitir7 ylnda Pontus adl bir dergi de çkaran Örgt faaliyetlerini yayn alannda da gstermitir8 Pontus Örgtne girenlere u ekilde yemin ettirilmektey- di: Fikr-i millimizle alâkadar olan herhangi bir vazifenin ve rilmesinde sadâkat itaat mahrumiyet ve ketumiyetten hiç bir zaman ayrlmayacağma hariçten duyduklarm tama men amirlerime tebliğ ve haber vereceğime milletim na musum ve erefim zerine yemin ederim.9 I Dnya Sava srasnda Ruslarn Trabzonu igal etmeleri ve Rumlar silahlandrmalaryla Pontusçuluk faaliyetleri çetecilik yapmak suretiyle ivme kazanmt10 Bu faaliyetlerin gerçekleti rilmesinde din kurulular ve din adamlarnn rol en bata gel mektedir İstanbuldaki Fener Rum Patrikhanesi de Pontus Devleti kurma teebbsnde nc rol oynayan kurululardan birisidir11 ylnda İneboluda Manastr denilen tepede ilk Pontus Te kilâtn kuran da Rahip Clemeatiosdur.12 Yksek dereceli Orto doks papazlar bilhassa Amasya Metropoliti Germanos13 ve Trab- zon Metropoliti Hrisantos çetelere cesaret vermi ve davalarn uluslararas mercler nnde savunmulardr14 Ruslarn Karadenizden çekilmesiyle birlikte Osmanl Devle ti blgede hâkimiyeti yeniden sağlad Ancak bu dnemde Pon

7 Cemil Öztrk Milli Mcadelede Orta Karadenizde Pontusçuluk Hareketleri, Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu, (16- Mays Bildiri leri), Samsun, 1994, s.128. 8 Örgt 4 Mart 1919da Pontus adyla bir gazete de yaynlanmaya balad Bu gazete Trabzon vilayetinde bir Rum devleti kurma çalmalar içindeydi Ha- im Albayrak Tarih Boyunca Doğu Karadenizde Etnik Yaplanmalar ve Pontus, Babali Kitaplğ İstanbul s de Batumda Serbest Pontus adnda bir gazete de yaynlanmaya balanmtr Pontus Meselesi, s.51. 9 Tansel, age I s Ayrca D Economides tarafndan de The Pontus And The Right Claims of its Greek Population isimli bir de kitap yaynlanmtr 10 Yusuf Sarnay Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, AAM Yay., Ankara, 1999, s.9; Stefanos Yerasimos, Pontus Meselesi (1912-1923), Toplum ve Bilim Gz -K s.38-39. Asarkaya, age, s.127. 11 BOA DH KMS, 49-2/57. 12 Mahmut Goloğlu, Anadolunun Milli Devleti Pontus, Ankara, 1973, s.236; Hamit Pehlivanl Tarih Perspektifi İçerisinde Pontus Olay, Pontus Meselesi ve Yu- nanistann Politikas, AAM Yay., Ankara, 1999, s.85. 13 Hakimiyet-i Milliye, (5 Nisan 1337). 14 Pehlivanl agm s.86. TBMMGCZ, III, s.398. 4 Mill Mcadele Dneminde Pontus Örgt ve Faaliyetleri

tusçuluk faaliyetleri de uluslararas bir boyut kazand Nitekim Mays de Tifliste Transkafkasya Helenleri Ulusal Meclisi top- lanm Ekim ay ortalarnda Atinada Karadeniz ky ehir lerinde yaayan Pontuslularn temsilcilerinin katldğ blgedeki Rumlar bağmsz bir devletin çats altnda toplamay amaçlayan nemli bir kongre yaplmtr Ekim de Pariste Pontus Milli Merkezi kurulmu ayrca ABDde de ayn amaçla zel bir komite meydana getirilmitir15 balarnda Metropolit Hrisantos, Rumluk davasn anlatmak zere Avrupaya siyas amaçl bir se yahate çkmtr16 Hrisantos, daha sonra Marsilyada toplanan Hariçteki Pontuslular Kongresine katlm burada Karadeniz Bl gesinde milyon Rum olduğunu ve bunlarn soykrma tabii tutulduklarn iddia etmitir17 Temmuz 1918de Pontusun bağm szlğnn ve I Dnya Savanda Kafkaslara giden Rumlarn tek rar eski vatanlarna dnme arzularnn dile getirildiği bir baka Pontus Kongresi Bakde toplanm18 ve 1918 Ekiminde Batumda Pontus Milli Merkezi kurulmutur19 Mondros Mtarekesi ile birlikte Rumlar blgedeki faaliyet lerini daha da artrmlardr Yunanistan20 ve İtilâf Devletlerinin kkrtmalar ve yardmlar ile faaliyetlerini hzlandran Rumlar bir yandan diplomatik giriimlerde bulunurlarken diğer yandan da blgede nfus stnlğ kurmak amacyla dardan gçmen getirmeye çalmlar ve çetecilik faaliyetlerine ynelmilerdir21

15 Yerasimos agm s Sarnay agm s 16 Hadisat, (5 Mart 1334). 17 Gothard Jaeschke, Kurtulu Sava ile İlgili İngiliz Belgeleri Çev Cemal Kpr l TTK Ankara s Mesut Çapa Pontus Meselesi/Trabzon ve Gire- sunda Milli Mcadele, TKAE Yay. Ankara, 1993, s.38; Dimitri Kitsikis, Yunan Propagandas Meydan Neriyat İstanbul s 18 Yusuf Sarnay, Tahir Snbl Emperyalizm ve Byk Hayal Gnce Yay Anka ra, 1999, s.98; Asarkaya, age, s.127. 19 Sarnay, agm, s.13. 20 Pontus davasna Yunanistanda elinden gelen desteği vermekteydi Rum çetele rine insan silah ve cephane yardmndan baka diplomasi alnnda da btn gc ile destek veriyor ve savunuyordu Albay Bjak 1918-1922 Yunan Ordu- sunun Seferleri, (Çev İbrahim Kemal Sayl Askeri Mecmua Lâhikas İs tanbul, 1939, s.177. 21 Sarnay agm s- Çapa age s Rahmi Doğanay Milli Mcadelede Ka- radeniz (1919-1922) AAM Yay Ankara s Ali Sarkoyuncu Milli M cadelede Zonguldak ve Havalisi Kltr Bakanlğ Yay Ankara s Örgt Osmanl illerinde çeteler oluturmak mitingler ve propagandalar yapa rak Pontus davasn tantmakla grevliydi Muhacirin Komisyonu da ayn para PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 5

Metropolit Hrisantos Pontus propagandasn ve çete faali yetlerini idare ediyordu.22 Nitekim Martnda Parise gnde rilen Hrisantosa İstanbul Patrikhanesi Paris Bar Konferan snda Pontuslularn hakkn savunma yetkisini vermiti. Bu se- beple Mağdur Rumlar Temsilcisi Hrisantos Pontus hakknda geni bilgileri ihtiva eden bir raporu Mays da Paris Bar Konfe ransna sundu.23 Raporda ksaca - Pontus blgesi Trabzon vilayeti ile Karahisar Amasya Sinop sancaklarnn btnnden ve Kastamonu Sivas illeri nin bir ksmndan ibarettir - Bu blgedeki Mslman Trkler bindir Ermeniler bin kadardr Rumlar ise gç edenler dikkate alnrsa bine ykselirler - Gsterilen deliller karsnda ve Bu artlar içinde Pontus mntkasnn muhtar bir Rum Devleti olmas gerekir24 denilmekteydi. Aslnda bu raporda verilen bilgilerin ve rakamlarn byk bir ksm yanlt Hrisantosa gre teden beri Mslmanlğa bağllğ ile n kazanm Of kasabas halk yl nce Mslman olmutu hatta kadnlar hâlâ Rumca konumaktayd Hrisantosun Trabzon Valisine sylediğine gre de Trabzon ve civarndaki halk etnografik bakmdan cins ve rk itibariyle ayn tabiat ve âdetlere sahip olduklarndan birbirlerinden ayrlamazlard Hrisantos ay-

lelde Anadoluya Rumlar sokarak hizmet etmekteydi Özellikle Mtarekeden sonra bu rgtler Pontus sorununu canlandrmak ihtilali gerçekletirmek için darda da ubeler kurarak çalmalarn srdrmlerdir Pontus Meselesi, s.52-53. 22 Trabzon ve çevresinde daha Mondros Mtarekesi imzalanmadan nce balayan vahet ve yağmalama hareketlerinin bizzat içerisinde bulunanlarn banda papazlar gelmekteydi. Tasvir-i Efkâr, (14 Nisan 1334). 23 Hrisantos Paris Bar Konferansna Trkiye Hristiyanlar adna Yunanistana ilhak arzularn da sunmutur BOA DH KMS, 49-2/52. Kitsikis, age, s.335. Ati- nada yaynlanan Pontus Fecayii adnda uydurma bilgilerden meydana gelen bir Krmz Kitap ile blgede katliam yapldğ yalan uydurulmaya balanm tr Asarkaya age, s.127. 24 Tansel, age, I, s.96. 6 Mill Mcadele Dneminde Pontus Örgt ve Faaliyetleri

rca bu insanlar arasndaki ahenk ve vatandalk duygusunun geri geleceğini savunuyordu25 Hrisantos, Pariste bulunduğu srada Anadoluyu gezen Ge- neral Harbord ile grtkten sonra Pontusçulara çekmi olduğu telgrafta, Generale, Karadeniz kysndaki kylerin muhafazas için Pontusçularn gayet iyi talim ve terbiye edilmi muntazam taburlar ile Amerikan askerlerinin birlikte harekât yapabilecekle rini byle bir harekât için Pontusçularn evkle hazr olduklarn sylediğini ifade etmektedir.26 Hrisantos, 23 Temmuz 1919da Londrada idi. Buraya gidi- inin resm sebebi İstanbul Patriki adna Canterbury Bapis- koposunu selâmlamakt Hâlbuki O Londradaki Yunan elçisi vas tasyla hemen gazetecilerle temasa geçti Yine ayn elçinin aracl ğ ile Ağustos da İngiltere Dileri Bakan Yardmcs Ro- nald Graham ile grerek ondan Trabzona İngiliz askeri gnde rilmesini İngiliz idaresi altnda yerli jandarma birlikleri kurul- masn istedi Oysa Albay Katheniotisin Trabzona veya Batuma İngiliz ve Yunan birliklerinin gnderilmesi ve bunlarn himayesi altnda Pontus Devletinin kurulmas isteğini İngiltere Hkmeti reddetmiti Fakat bu defa Dileri Bakan Yardmcs Metropo litin fikirlerini ilgi ile karlamt27 Kasm da Trabzona gelen Hrisantos Kasmda, sanki Parise giden ve orada Trkiye aleyhine faaliyet gsteren Pontus Devletinin kurulmas yolunda giriimlerde bulunan kendi- si değilmi gibi Trabzon Mevk Kumandanlğn ziyaret etmi ve burada Avrupallardan ikâyette bulunarak Trklerle birlikte ça lmann gerekliliğinden bahsetmiti28 Yunan ideallerinin balca

25 MTayyip Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken II İ Bankas Yay Ankara s.201. 26 Ali Gler Dnden Bugne Yunan-Rum Terr, Ocak Yay., Ankara, 1999, s.125. 27 Tansel, age, I, s.96-97. 28 Kolordu Kumandanlğnn Harbiye Nezaretine gnderdiği Kasm 19 tarihli rapor u ekildedir de ğleden evvel saat yedide Loit vapu riyle Paris Sulh Konferansna giden Trabzon Metropolidi ile İngiliz Mmessili Krofort ve bir diğer İngiliz zabiti ve ç sivil bir kadn Trabzona gelmilerdir Metropolid Valiicedid Haydar Beyefendinin sandaliyle iskeleye çknca İslâm hamallar tarafndan be-ray-i thbsr Zito diye bağrlmtr de Rum Metropolidi Hristado ve Trabzon Mevki Kumandanlğn ziyaret etmi ve Mevki Kumandan ile esna-yi musahabede; Biz çalmazsak Avrupallar bizi çiftlik edinmek istiyorlar Elele vererek mttehiden çalrsak memleket olur Avrupa efkâr entrika ve fesat ve mnafkla mebudur Anadolumuz gibi saf ve temiz de PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 7

propagandacs olan Hrisantos gerçek dncelerini her zaman saklamağa çalm ve her eyi gizlice yapmay prensip haline getirmiti Nitekim Kasm da Batuma yaptğ seyahatin orada bulunan Pontusçulara Pontus Devletinin hiçbir zaman ku rulamayacağ inancna vardğn sylemek ve onlara gerekli nasi hatlerde bulunmak zere tertiplendiği sylentilerini çkarmt Hâlbuki bu sylentiler tamamyla yanlt29 Çnk O Aralk 1919da Batumda bir Pontus Hkmeti kurmutu30 Batumdan Tiflis ve Erivana geçen Hrisantos burada, Ermenilerle federasyon grmelerine katlm yaplan grmeler sonunda Ocak 1920de, Ermeni Hkmeti ile bir Rum-Ermeni Konfederasyonu için anlama da imzalamt31 Yunanistan subay ve Pontus davasnn ileri gelenlerinden Katheniotis ile Ermenistan temsilcisi General Termenassian ara- snda imzalanan bu anlama ile Mttefiklerin veya Yunanistann blgeye askeri yardm gndermesi kararlatrlmt32 Venizelos,

ğildir demi ve son zamanlarda Trabzon ve civarndaki asayiden dolay med yun-u Şkran kaldğn ilâve eylemitir HTVD, 11, Vesika No:276. Harbiye Nezaretinin ise bu konu ile ilgili olarak XV. Kolorduya gnderdiği Kasm tarihli cevabi yazs u ekildedir Trabzon Metropolidi Pontus cumhu riyetinin temin-i tesisi için Parise gitmi iken ağlebiihtimal orada yzbulama m olacak ki Dersaadete avdetinde kendi arzusiyle bâz mehafilimizle temas etmi ve Trabzon Rumlarna eski imtiyazlarnn itas artiyle bir uzlama teklif etmitir Şimdi ayn orada da ayn tarz- hareketi ihtiyar ettiği anlalmaktadr Ancak Mumaileyhin bizi iğfal ederek hariçden Rumlarn Trabzon Vilâyetine av detlerini hicretlerini temin veyahut vilâyet dahilindeki Rumlar arasnda esasl tekilât yapmağa çalmas da melhuzdur O cihetle efal ve harekâtnn mnasip bir surette takibi ile peyderpey buraya inbas mercudur HTVD, 11, Vesika No:277. 29 XV. Kolordudan Harbiye Nezaretine gnderilen istihbarat raporunda Hrisan- tos Batumda Pontus komitesi resasndan Taymaktaklos Kndn enitesi Yua- nidi Gastropulos ve Binyatoğullarnn evinde kalarak bir ara btn Rumlara Avrupadaki çalmalarn ihtiva eden bir nutuk vermi Batumdan Tiflise geçmitir HTVD, 11, Vesika No:278. 30 Tansel, age, I, s.98. XV. Kolordunun Harbiye Nezaretine gnderdiği istihbarat raporu için bkz HTVD Vesika No Atatrk age, II, s.627; Gothard Ja- eschke, Mondrostan Mudanyaya Kadar Kurtulu Sava Kronolojisi, I, TTK, Ankara, 1970, s.81. Hrisantos, Eleutherios Venizelosun telkinleriyle, Ermeni- lerle bir konfederasyon oluturma çabas içine girmitir Abdullah Saydam Kurtulu Savanda Trabzona Ynelik Ermeni-Rum Tehdidi, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, AAM Yay., Ankara, 1999, s.132-137. 31 Kitsikis, age, s.268. 32 Saydam, agm, s.136; Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I-II, TTK, Ankara, 1973, s.172. 8 Mill Mcadele Dneminde Pontus Örgt ve Faaliyetleri

bu anlamann Anadoludaki milli hareketi iki ate arasnda bra karak gçlenmesini nleyeceğini ve Doğuda meydana getirilecek Rum-Ermeni-Grc ittifaknn gçl bir set oluturacağna inan yordu.33 2- Pontusçuluk Faaliyetlerinde Bulunan Önemli Şahsiyetler Doğu Karadeniz Blgesinde bir Pontus Devleti kurma haya- lini yaayan ve bunu gerçekletirmek isteyen çok sayda gnll vard Bunlardan Trabzonlu olan C.G. Constantinides adl Marsil yaya yerlemi bir Rum i adam bu uğurda çok para harcam Pontusçu faaliyetler için byk masraflarda bulunmutur Şubat 1918de Marsilyada dzenlediği ve bakanlğn yaptğ Hariçteki Pontuslular Kongresi ile Avrupa ve Amerikadaki Pontuslular bir araya getirmiti34 Bu kongredeki nutkuyla Pontuslular için Trk idaresinden kurtulmak ve intikam almak zamannn geldiğini ilân eden Fransa İngiltere ve Atinadaki faaliyetleri ile mcadelede birlik sağlamak gayretinde olduğunu belirten Constantinides Trabzonun Osmanllar tarafndan fethini esarete d olarak niteleyip daima Yunanlğn dirileceği midiyle blgedeki Rum halkn milliyetini koruduğunu iddia etmitir35 Ayrca Atinada yaymlanan Neologos Gazetesinden naklederek Pontusda ç bu çuk milyon nfus bulunduğunu bunun bir buçuk milyonunu Orto doks-Rum be yz binini Rumca konuan Mslman Rumlar iki yz elli binini zahiren İslâm batnen Ortodoks kalann da çeitli unsurlardan yani Trk Grc Trkmen Çerkes ve bir miktar Avrupal olarak gstermiti Kongrede, Batumdaki Pontusçu faaliyetlerden de bah- sederek bin gnllnn bulunduğunu bunun ksa zamanda 50 bine ulaacağn kuvvetle tahmin ettiğini belirten Constantini- desin teklifi zerine Rus Hariciye Komiseri Trotskye aağdaki telgrafn çekilerek yardmlarnn istenmesi kararlatrlmt Pont Ökzen ve çevresi halkndan oluup Birleik Devlet lerde İsviçrede İngilterede, Yunanistanda Msrda ve diğer memleketlerin çeitli blgelerinde oturan ve ilerin dzenlenmesine yetkili temsilcilerin katlmasyla Marsil

33 Saydam, agm, s.140-142. 34 Kitsikis, age, s.335. 35 Pontus Meselesi, s.84-91. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 9

yada birleen Kongre bu blgenin Ruslar tarafndan boal tldktan sonra tekrar Trk hâkimiyeti altna girmeyeceğin den dolay Rus snrndan Sinopa kadar bir cumhuriyet ku- rulmasn arzu ve bunun için de iddetli olarak mdahaleni zi rica ve pein olarak teekkrlerini takdim ederler Kong re adna Bakan Constantinides.36 Pontusçuluğun diğer nl simalarndan Anonias ise aslen Rum olup, Rus ordusunda ykselmi bir askerdi Batum ve Kaf kasyada bulunan Rum halk, Anoniasnn komutasnda bir frka tekil etmilerdi Bu frka Kafkasyann Bolevikler tarafndan igaliyle dağlmam olsayd Trabzon taraflarna girmek zere hazrlanyordu Batumdaki Rum Frkasnn dağlmasna rağmen Anonias Şubat da Hrisantosa yazdğ mektubunda ona olan takdirlerini bildirerek kendisinin tecrbelerinden faydala nlmas gerektiğini istenirse Trabzon Metropolitliğine gelebilece ğini sylemitir37 Pontusçuluk faaliyetlerinde ad geçen diğer bir asker ah- siyet de Yunan ordusu subaylarndan Albay D. Katheniotis idi. Ocak 1920de Pontusdaki Rumlar asker birlikler halinde te kilâtlandrmak zere Venizelos tarafndan Tiflis ve Batuma gn derilmiti Tifliste 16 Ocak 1920de Anonias, Katheniotis ve Er- menistan temsilen General Termenassian arasnda imzalanan anlamayla Mill Mcadeleye kar birleik cephe oluturacakla rna inanyorlard Bylece doğuda bir Rum-Ermeni i birliği ger çekletirilmeye çallmtr38 Albay Kathoniotisnin İngiltere nezdinde Trabzona ve Batuma İngiliz veya Yunan birliklerinin gnderilmesiyle bir Pontus Devleti kurulmas yolunda teebbsle ri olmusa da bir netice elde edememiti39 Pontusçuluğun yoğun olarak grldğ yerlerden biri olan Batumda ise tccar M Binyatoğlunun nderliğinde siyas ve mal faaliyetlerde bulunulmutur Pontusçu gayretler İngilizlerin Ba- tumu igalleriyle artm Trk ordusunun terhisiyle el konan silâhlar tamamen Rum ve Ermenilere dağtlmt Mondros M tarekesinden sonra Binyatoğlunun gayretleriyle canlanan Pon-

36 Pontus Meselesi, s.84-91; Trk İstiklâl Harbi İstiklâl Harbinde Ayaklanmalar (1919-1921), VI, Gnkur. HTD. Ankara, 1974, s.140. 37 Pontus Meselesi, s.179-180. 38 Sonyel, age, I, s.172. 39 Kitsikis, age, s.337. 10 Mill Mcadele Dneminde Pontus Örgt ve Faaliyetleri

tus Örgtnn ilk yeleri Trabzon Amasya Samsun ve Kayseri Metropolitleri idi Sonradan bu yeler arttğ gibi rgtn Atina Paris Londra ubeleri de açlm ve Eyll 0de Atinaya ilk resm seyahat yaplmtr40 Karadeniz Blgesindeki Rum halkn temsil ettiği iddiasnda olan bu rgt Şubat da Bakan Binyatoğlu Bakan Yar dmcs E.L. Kolossi ve Genel Sekreter D. Theodidis tarafndan imzalanan ve İstanbulda İngiliz Yksek Komiserliğine de gnde rilen bir nergeyle Rum Karadeniz Cumhuriyeti kurulmasn is temiti41 Bu rgt ve ubeleri durumundaki diğer kurulularn I Dnya Sava sralarnda balayan çalmalar sonucunda Çar amba Samsun ve Bafra civarndaki Rum kylerinde depolanan silahlar gençlere ve askerden kaçan Rumlara dağtlp çeteler kurulmu bulunuyordu Pontus Örgtne bağl çetelerin daha çok Bafra Çağur Ky Samsun Vezirkpr Çaramba Terme Amasya Merzifon Lâdik Havza Tokat ve Erbaa civarnda fa- aliyet gsterdikleri ve çetecilik yaptklar ortaya çkmaktadr Doğu Karadeniz Blgesinde Mtareke dneminde yoğun bir e kilde çetecilik faaliyeti gsteren Pontus çetecilerinin says bin civarnayd42 Samsun ve dolaylarnda yoğunlaan bu çetelerin Yunanistann milli kuvvetleri arkadan vurma stratejisi içinde Yunanistan ordusu ile koordineli bir ekilde hareket ettikleri g rlmektedir

Kaynaklar A- Arivler Babakanlk Osmanl Arivi Belgeleri

40 Nuri Yazc Milli Mcadelede Canik Sancağnda Pontusçu Faaliyetler - 1922), Çizgi Kitabevi Ankara 003, s.39. Batumda yine Binyatoğlunun 100 bin rublelik hissesiyle nderliğini yaptğ bir Pontus Bankas kurulmutu. Bankann amac Rum tccar ve sanatkârlarn korumakt Bu faaliyete Sam sun ve Trabzon Rum halknn da katlmasn sağlamak için grevlendirilenler yine Binyatoğlu ve E Yuvanidis idi Pontus Meselesi, s.174-175. 41 Sonyel, Trk Kurtulu Sava, I, s.39. 42 Trk İstiklal Harbi, VI, s.144- Mahmut Goloğlu Erzurum Kongresi, Ankara, 1968, s.26. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 11

B- Resmi Kaynaklar TBMM Gizli Celse Zabtlar, III, Ankara, 1985. C- Sreli Yaynlar Hadisat Hâkimiyet-i Milliye Harp Tarihi Vesikalar Dergisi HTVD Tasvir-i Efkâr D- Kitaplar Albay Bjak 1918-1922 Yunan Ordusunun Seferleri Çev İbrahim Kemal Sayl Askeri Mecmua Lâhikas İstanbul, 1939. ALBAYRAK Haim Tarih Boyunca Doğu Karadenizde Etnik Yap lanmalar ve Pontus Babali Kitaplğ İstanbul ASARKAYA, Halis, Milli Mcadelede Tokat, Tokat, 1936. ATATÜRK Kemal Nutuk (1920-1927), II Trk Devrim Tarihi Ens tits Yay İstanbul, 1973. AYBARS Ergn İstiklâl Mahkemeleri I İzmir ÇAPA Mesut Pontus Meselesi/Trabzon ve Giresunda Milli Mca dele, TKAE Yay., Ankara, 1993. DOĞANAY Rahmi Milli Mcadelede Karadeniz (1919-1922), AAM, Ankara, 2001. GOLOĞLU Mahmut Anadolunun Milli Devleti Pontus, Ankara, 1973. ______, Erzurum Kongresi, Ankara, 1968. GÖKBİLGİN M Tayyip Milli Mcadele Balarken II İ Bankas Yay., Ankara, 1965. GÜLER Ali Dnden Bugne Yunan-Rum Terr, Ocak Yay., Anka- ra, 1999. JAESCHKE, Gothard, Kurtulu Sava ile İlgili İngiliz Belgeleri, Çev Cemal Kprl TTK Ankara 12 Mill Mcadele Dneminde Pontus Örgt ve Faaliyetleri

______, Mondrostan Mudanyaya Kadar Kurtulu Sava Krono lojisi, I, TTK, Ankara, 1970. KITSIKIS, Dimitri, Yunan Propagandas Meydan Neriyat İstan bul, 1964. KOCABAŞOĞLU Uygur Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, İstanbul Pontus Meselesi, (Yay. Haz Ylmaz Kurt TBMM Hkmeti Mat buat Mdriyet-i Umumsi Ankara SALIŞIK Selahattin Trk-Yunan İlikileri ve Etnik Eterya Kita Yay İstanbul 1968. SARIKOYUNCU, Ali, Milli Mcadelede Zonguldak ve Havalisi Kl tr Bakanlğ Yay Ankara SARINAY, Yusuf SÜNBÜL Tahir Emperyalizm ve Byk Hayal, Gnce Yay, Ankara, 1999. SONYEL, Salahi R., Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I-II, TTK, Ankara, 1973. TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar, I, MEB. Yay., İstanbul Trk İstiklâl Harbi İstiklâl Harbinde Ayaklanmalar -1921), VI, Gnkur. HTD. Ankara, 1974. WHITE, George E., Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar Enderun Kitabevi İstanbul YAZICI, Nuri, Milli Mcadelede Canik Sancağnda Pontusçu Faali yetler (1918-1922), Çizgi Kitabevi Ankara E- Makaleler ve Bildiriler Nurettin Paa Nurettin Paa Pontusçular Anlatyor, Yakn Ta rihimiz, 21, (Temmuz 1962), 25-26. ÖZTÜRK Cemil Milli Mcadelede Orta Karadenizde Pontusçu luk Hareketleri, Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu, (16- Mays Bildirileri Samsun s.126-153. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 13

PEHLİVANLI Hamit Tarih Perspektifi İçerisinde Pontus Olay, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, AAM Yay., An- kara, 1999, s.79-120. SARINAY, Yusuf, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, AAM Yay., An- kara, 1999, s.1-78. SAYDAM, Abdullah, Kurtulu Savanda Trabzona Ynelik Er meni-Rum Tehdidi, Pontus Meselesi ve Yunanistann Poli tikas, AAM Yay., Ankara, 1999, s.121-145. YERASIMOS, Stefanos, Pontus Meselesi (1912-1923), Toplum ve Bilim Gz -K ), s.33-76.

14 Mill Mcadele Dneminde Pontus Örgt ve Faaliyetleri

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 15

DOĞU KARADENİZ ÜZERİNDE PONTUS RUM İDDİALARINA YÖNELİK AMERİKAN ERMENİ KOMİTESİNİN BİR BİLDİRİSİ VE İLMÎ TENKİDİ Mehmet OKUR - Osman EMİR

Giri Osmanl Devletinin kaderi hakknda Birinci Dnya Sava ncesinde ve sava srecinde Batl devletlerce çeitli anlamalar imzalanmasna rağmen Amerika Birleik Devletlerinin savaa girmesi ve Rusyada meydana gelen Bolevik Devrimi gibi ge- limeler Trkiyehakknda yeni planlamalar gerekli klmt Nite kim yl banda Pariste toplanan I Dnya Savann galip leri dnyaya yeniden ekil verirken Osmanl coğrafyasnn payla m bir hayli zor ve uzun bir zaman almtr Özellikle Karade nizden Kafkasyaya Suriye - Filistinden Mezopotamyaya uzanan coğrafya zerindeki iddia ve tartmalar gnlerce devam etmi uluslararas siyaset bu coğrafyalarda devlet kurmak isteyen k çkl bykl çok sayda etnik ya da kltrel unsurlarn mesnet siz sylem ve yaynlar ile bu propagandaya destek veren ulusla raras gçlerin etkisinde kalmtr Bu sreçte phesiz en fazla ne çkan unsurlar Yahudiler Araplar Ermeniler ve Rumlar ol mutur Ermeniler ve Rumlar Trk vatannn zn hedef almas nedeniyle ayr bir nem arz eder zellikle Ermeniler XIX yzyln son çeyreğinden itibaren gerçekletirdikleri kanl eylemler ve propagandalarla Osmanl Devletinin son dneminin en byk sorunu haline gelmilerdir Kafkasyadan Karadenize ve Akde nize uzanan Byk Ermenistan kurmay amaçlayan bu eylemler I Dnya Sava srecinde zirveye ularken Byk devletlerin Os- manl Devleti zerindeki politikalarnda balca bask unsuru ol

* Prof Dr Karadeniz Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Öğretim Üyesi E-Posta: [email protected]. ** Dr Öğr Üyesi Karadeniz Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Bl m Öğretim Üyesi E-Posta: [email protected]. 16 Amerikan Ermeni Komitesinin Bir Bildirisi ve İlm Tenkidi

mutur Özellikle İtilaf Devletlerinin lideri konumundaki İngiltere Ermeni rgtlerin en nemli destekçisi olmu Doğu Anadoludan Trabzona ulaan bir Ermeni devleti yaratmaya çalmtr Ancak XIX yzyldan beri siyas ve kltrel alt yaps hazrlanmaya çal lan Pontus Rum Devleti çalmalar Osmanl Devletinin çk ile beraber açkça dile getirilmeye ve uluslararas grmelere konu olmaya balamas Doğu Karadeniz Blgesini Ermeniler ve Pontusçu Rumlar açsndan tam bir rekabet alanna çevirmiti Her iki unsur da blgedeki ezici orandaki Mslman ve Trk n fus oranna bakmakszn devletlemeye bu konuda uluslararas alanda propaganda çalmalarna ve diplomatik giriimlere bala dlar Mtarekeden hemen sonra harekete geçen Rum Cemiyetleri Avrupa ve Amerika kamuoyunu etkilemek zere gazetelere ilan lar raporlar yazlar resim ve istatistikler gndererek Karadeniz Blgesindeki Rum nfusunun Trklerden çok olmasa bile azm sanmayacak bir nispette olduğunu vurgulamaya ve Wilson Pren- siplerine gre milli devletlerinin kurulmasna destek arayna girdiler.1 Nitekim Fransann nde gelen gazetelerinden Le Tempsde çkan bir yazda Kçk Asyada Rum unsurunun tica retteki ve ziraattaki stnlğ herkes için kabul edilmi bir gerçek tir denilirken Kçk Asyann Tarihi Coğrafyas adl eserin mehur yazar Sir William Ramsey de İstikbal Kçk Asya Rum larnn elindedir Bu gerçeği tanmayan ve kuracağ binann temeli ni ona dayandrmayan kii ve politika baarya ulaamaz2 eklin de gr açklamt Avrupa kamuoyunda ciddi yanklar uyandran bu çalma lardan sonra Pontusçu Rumlar Ocak da balayan Paris bar grmelerinden bir hayli umutluydular En byk destekçi leri ve kozlar Yunanistan Babakan Eleftherios Venizelostu Ancak Venizelosun Paris Bar Konferansna sunduğu Şubat tarihli ikinci bir muhtrada toprak isteklerini Epir yresinin kuzeyi Ege Adalar Trakya ve Bat Anadolu olarak drt grupta toplam ve Pontus Rumlar ile ilgili imdilik bir talepte bulun mamt Venizelosa gre kurulacak bir Ermenistann Vilayat- Sitteden baka mevcut Ermenistan ve Trabzonu da içine alma lyd Oysa Trabzon Pontusçu Rumlarn vazgeçilmez merkezlerin

1 Mahmut Goloğlu Erzurum Kongresi, Ankara, 1968, s.32. 2 Mustafa Ekincikli, Fransz Basnnda Trk Milli Mcadelesi -1922), Yaym lanmam Yksek Lisans Tezi Ankara s PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 17

den biriydi. Venizelos, bu politikayla Avrupa'daki Ermeni propa- ganda merkezlerinin ve en nemlisi de Amerika Birleik Devletleri ile İngilterenin desteğini sağlamay amaçlamt3 Rumlarn en byk destekçisi olan Yunanistann Paris Bar Konferansndaki bu tutumuna rağmen Pontus faaliyetleri her hangi bir duraklama ve yavalamaya yol açmadan devam etti Şimdilik Venizelostan beklediği desteği alamayan Pontusçu Rum lar çabalarn İngilizler zerinde yoğunlatrdlar Karadenizdeki baz Rumlar Rum Cumhuriyetinin kurulmas isteğini açklayan bir nergeyi Şubat da İstanbuldaki İngiliz Yksek Komi serine gnderdiler4 Aslen Karadenizli olup Marsilyaya yerlemi bir Rum i adam olan Constantin Constantinidis de Marsilya'daki Pontus Komitesi adna İngiliz Dileri Ofisine gnderdiği bir muhtrada Karadeniz sahillerinde merkezi Trabzon olmak zere Kafkasyadan Sinopa kadar uzanan blgede milyona yakn Rum unsurunun sakin bulunduğunu ileri srm,5 içerlere doğru ve mil geniliğindeki bir arazinin Bizansl Komnenosun kurduğu Rum İmparatorluğuna dâhil olduğunu ifade etmitir Blgede yaayan Rumlarn en karanlk gnlerde bile okullar sa yesinde dillerini ve milli ruhlarn korumay baardklarn ifade eden Constantinidis Bar Konferansnn vereceği karar sabr szlkla beklediklerini ve Karadeniz Rumlarnn arzularnn ba ğmsz bir Rum Hkmetinin kurulmasndan ibaret olduğunu yazmtr6 Pariste yaayan Yunanllar da Pontusçularn faaliyet lerine byk destek vermilerdir Çkardklar Lhellenisme irre dime isimli derginin ilk saysnda Constantinidisin fotoğrafna yer verilmi Helenli byk vatansever Bağmsz Pontus Rum devletini talep eden kii olarak tantlmtr7

3 Sina Akin İstanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele I İstanbul s Adnan Sofuoğlu Anadolu Üzerindeki Yunan Hedefleri ve Mtareke Dnemi Fener Rum Patrikhanesinin Faaliyetleri, A.A.M.D, X/28, (Mart 1994), s.216. 4 Dimitri Kitsikis, Yunan Propagandas İstanbul s 5 Constantinidesin Pontus Rum iddialarna dair mektup İngiltere Dileri Ba kanlğna ulatğnda Arnold J Toynbee u derkenar eklemiti Bu muhtra da ileri srlen istatistikler hayal mahsuldr Gotthard Jaeschke Kurtulu Sava ile İlgili İngiliz Belgeleri Çev Cemal Kprl TTK Ankara s 6 Pontus Meselesi Yay Haz Ylmaz Kurt TBMM Kltr Sanat ve Yayn Ku rumu, Ankara, 1995, s.84-85; Jaeschke, age, s.57. 7 Aydn Özgren Osmanlnn Son Dneminde Pontus Rumlar Byk Gçler Diaspora ve Silahl Kalkma Ötken Yaynlar İstanbul s 18 Amerikan Ermeni Komitesinin Bir Bildirisi ve İlm Tenkidi

Şphesiz Pontus Rum Devleti kurulmas ynnde giriimler hakknda en dikkat çeken isim Mays da Paris Bar Konfe ransna bir muhtra sunan Trabzon Metropoliti Hrisantos idi Pontus Devleti kurulmas yolunda giriimlerde bulunmak zere Parise giden Hrisantos muhtrasnda Rum nfusunu tpk Cons tantinidis gibi abartl bir ekilde gstermiti8 O nfusu tama men Mslman olan Lazistan Rize hariç byk bir devletin y netimi altnda zerk bir Pontus Devleti kurulmasn Trabzon Samsun Sinop Amasya ve Karahisarn da bu ynetim snrlar içerisine alnmasn istiyordu Ayrca zerk devletin ileride kuru-

8 Muhtrada Pontus olarak adlandrlan blgede daha nce den fazla Rum yaadğ fakat Trklerin zulmnden dolay kadarnn Kafkas yaya ve Rus kylarna gç etmek zorunda kaldklar bunlarda eklendiği za man toplam Rum nfusunun ini bulduğu buna karlk blgede Mslman i Trabzon Vilayetinde olmak zere Erme ninin yaadğ iddia edilmi Mslman nfus ise hakiki Trk Srmeneli Kaf kasyal ve Stavriyon gibi blmlere ayrlmt Kitsikis age., s.31. Trk ve yabanc kaynak ve aratrmalara bakldğnda Hrisantosun verdiği ra kamlarn çok abartl olduğu grlmektedir Merkez Ordusu Kumandanlğna verilen istatistiklerde blgede Trke karlk Rum vard Mustafa Balcoğlu Belgelerle Milli Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanma lar ve Merkez Ordusu, Ankara, 1991, s.110. Paris Bar Konferansna Osmanl Devletini temsilen delege olarak katlmas kararlatrlan Tevfik Paaya Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milli Cemiyeti ad na verilen muhtraya gre de ylnda Trabzon Vilayeti dâhilinde Mslman nfusu de Rum nfusu yaamaktayd Yine Milli Kongre tarafndan da yaynlanan brorn içinde yer alan numaral haritaya gre ylnda Trabzon Vilayetinin Mslman Rum Ermeni ve diğer gruplara mensup olmak zere toplam kiiden olutuğu grlmektedir Kemal Karpatn Osmanl Devletinin senesi N fus İstatistiğine dayanarak verdiği bilgiye gre de te Trabzon Vilayetinde 921.12i Mslman Rum u Ermeni i de Yahudi olmak zere toplam kii bulun maktayd Hanefi Bostan Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin Doğu Karadeniz Blgesinde yaayanlarn Trk Olduğuna Dair Bir Muhtras Milli Mcadelede Giresun Sempozyumu, 6- Mart İstanbul s Justin McCarthy de Mslmanlar ve Aznlklar adl eserinde Fener Rum Pat rikhanesinin saymna gre Trabzon Vilayetinde Rumun yaadğ id diasnn aslsz olduğu oysa o tarihlerde Kastamonu Canik Samsun dahil Ri zeye kadar olan alanda saymna gre olduğu ifade edilmektedir Justin McCarty, Mslmanlar ve Aznlklar Çev Bilge Umar s-95. Rakamlar karlatrldğnda Rusyadan ve diğer yerlerden gç ettirilmeye ça llan Rumu eklense bile iddia edilen sayya ulamamaktadr Kald ki ylnda Yunanistanda yaplan nfus saymnda Pontus mltecilerinin says yaklak çkmtr McCarthy age., s.137- Hseyin Tatl Osman Ağa ve Giresun Alaynn Milli Mcadeledeki Yeri -1923 Yaymlan mam Yksek Lisans Tezi Ankara s-36. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 19

lacak Ermenistan Devleti ile i birliği yapacağn da belirtiyordu.9 Ancak Hrisantosun bu talepleri İtilâf Devletleri liderleri tarafn dan pek ciddiye alnmamt Hrisantos Paris Bar Konferansndan umduğu desteği bu lamaynca Londraya geçmi ve İngiltere Dileri Bakan Yardm cs Sir Ronald Grahama Hedefimiz Trkiyeden bağmsz bir Pontus Devleti için el den geldiği kadar byk toprak koparmak ve Yunanis tandaki gnllleri de oraya tayarak bir Pontusçular or dusu kurmaktr sizi temin ederim ki bu ordu İngilizlerin onaylamayacağ hiçbir eylemde bulunmayacaktr eklindeki sylemine rağmen İngiliz Hkmeti herhangi bir des tek sz vermedi10 Benzer politika ayn fakat daha etkili ekilde Ermeniler ta- rafndan da yrtlmt Nitekim daha Paris Bar Konferans grleri balamadan Ermeni komiteler İtilaf hkmetleri ile te masa geçmeye balamlard İngilterenin Manchester kentindeki Ermeni Temsilcileri Komitesi İngiltere Fransa İtalya, Amerika Birleik Devletleri ve Yunanistan hkmetlerine zaferinizi sayg ile kutlar gaddar Trklerin yzyllar sren zulmnden bizleri kur taracak olan gzel bir bar beklemenin mutluluğu içinde bulundu ğumuzu bildiririz eklinde bir telgraf gnderirken,11 Brezilyada bulunan Ermeniler ise kendi rklarn Trk boyunduruğundan kurtarm olan İngiliz ordularn tebrik ederek her zaman Erme nilerin yannda olup onlar koruyan İngilterenin bundan sonra da kendilerine yardm esirgemeyeceklerine inandklarn ifade edi yorlard12

9 Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika I, Ankara, 1995, s.40. 10 Doğan Avcoğlu Milli Kurtulu Tarihi III, İstanbul s Hrisantos bu gezide benzer bir neriyi Pariste Amerikal General Harborda yapar ve bunu Pontusçulara u szlerle teller Karadeniz kylarndaki bir çok Rum kyleri nin korunmas için byk kuvvetler gerektiği korkusunu braknz Zira bu ky leri korumak için Pontusçularn çok iyi eğitim grm muntazam taburlaryla Amerikan taburlar birlikte hareket yapabilirler Ben bu konuda size garanti veririm Batum Trabzon ve Samsun Pontusçularnn bu harekete hazr bulun- duğunu tekrar garanti ederim Avcoğlu age, s.1286. 11 Kitsikis, age, s.185. 12 Tolga Baak İngilterenin Ermeni Politikas İstanbul s 20 Amerikan Ermeni Komitesinin Bir Bildirisi ve İlm Tenkidi

Ermeni komiteleri ayn zamanda gazeteler brorler kitap lar basmak konferanslar ve mitingler dzenlemek,13 dostluk ve yardm cemiyetleri kurmak suretiyle kamuoyunu etkilemeye çal yorlard14 Bat kamuoyuna ynelik Ermeni propagandasnda Ermenilerin zeki çalkan yaratc ve devlet ynetiminde dene yimli olduklar ancak Trkler tarafndan bask ve zulme uğradk lar zerinde duruluyordu15 Şubat tarihinde The New York Times gazetesinde yaynlanan bir yazda Ermenistan man- dasn kabul edecek bir devletin fazla zorlanmayacağ çnk Erme ni halknn kendi hkmetini kurma ve onu askeri siyasi ve eko nomik ynden gelitirme yeteneğinde olduğu bilinmektedir denil mekte ve en son Osmanl İmparatorluğunda pek çok yksek idari grevler stlendikleri de rnek gsterilmekteydi16 Ermenilerin Paris Bar Konferans ncesi balattklar bu diplomatik ve propaganda faaliyetleri bar grmeleri srecin deki taleplerine ciddi bir zemin oluturmutu Paris Bar Konfe rans balar balamaz çeitli adlar altnda hareket eden Ermeniler Pariste bir araya gelerek birlikte hareket etme ve Bogos Nubar Ermeni delegasyonu bakan atama karar aldlar17 Ermeni gr n ise ç ayr heyet savunmaktayd Bu heyetler Bogos Nubar Paann bakanlğndaki Avrupa Milli Ermeni Delegasyonu Ermenistan Cumhuriyeti Cumhurbakan Avedis Aharonyann bakanlğndaki Ermeni Cumhuriyeti Delegasyonu ve Kilikya Sis Ermeni Katagigosu Paul Terziyann bakanlğnda olutu rulmu Din Adamlar Ruhani Delegasyonu idi18 Bu ana dele- gasyonlardan baka çeitli lkelerden gelen delege daha vard

13 Şubat da Londrann mehur meydanlarndan biri olan Trafalgar - Squaredaki kalabalğn sebebi Bar Konferansndaki Ermeni iddialarn des teklemekti. The New York Times Jan Baak age, s.453. 14 Kenan Krkpnar Ulusal Kurtulu Sava Dnemi İngiltere ve Trkiye - 1922 İstanbul s 15 Ermeni propagandas o kadar etkili olmutu ki Fransa Cumhurbakan Cle menceau Ermenilerin iddialarn anlatan bir kitaba yle bir nsz yazmt Yirminci yzyln afağnda Parise be gn uzaklktaki bir yerde barbarlk çağlarnn derinliklerinde bile hayal edilemeyecek vahetin uygulanp bir di- yar- dehetle doldurmas gerçek midir Margaret MacMillian 1919 Paris Kon- ferans ve Dnyay Değitiren Alt Ayn Hikâyesi Çev Belks Dibudak İstan bul, 2004, s.371. 16 The New York Times, Feb 16, 1919. 17 The National Archives, Public Record Office, Foreign Office, 371/3658/47314. 18 Erdal İlter Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara, 1999, s.60. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 21

ki bu delegeler Bar Konferans srecinde gçl bir lobi olu turmulard19 Avrupa Milli Ermeni Delegasyonu Bakan Bogos Nubar Pa a ile Ermenistan Cumhurbakan Avedis Aharonyan Şubat da Paris Bar Konferansna sunduklar muhtralarnda sa vatan nce nfusun çoğunluğunu Ermenilerin tekil ettiğini iddia ettikleri;20 Adana Erzurum Mamrat-l-Aziz, Sivas, Adana, Di- yarbakr Van ve Bitlisi Erivan Cumhuriyetine katmak amacnda olduklarn ve buna ek olarak Ermeni Cumhuriyetinin yaayabil mesi için Karadenizde bir limana ihtiyaç olduğunu ileri sryor lard21 Rum ve Ermeni Komitelerinin yukarda ksa bir ekilde zetlediğimiz Doğu Karadeniz Blgesi zerindeki bu iddialarna tarih ve demografik geçerlilik kazandrmak için çok sayda pro paganda yayn ve bildiriler kaleme aldlar Bunlardan birisi de James W Gerard Bakanlğndaki Ermenistann Bağmszlğ İçin Amerikan Ermeni Komitesinin Ermenistan ve Pontus22 adl bil diridir Doğrularn ve yanllarn bir btn halinde ilendiği ileri srlen iddialara dair hiçbir bir referansn verilmediği Doğu Ka radeniz Blgesinin coğrafi tarihi ve demografik yapsn Ermeni iddialarna gre irdeleyen bildirinin hemen giri ksmnda Trab zonun kurulmas için çallan Ermenistann bir parças olmas gerektiği açkça belirtilmekte ve yle denilmektedir Paris Bar Konferansnda yaratlan Ermenistan Trab zonun ky blgesini kapsayacaktr Bu blgede ciddi oranda

19 Krkpnar age, s.68. 20 Fransz Le Temps Gazetesi Ermeni delegelerinin isteklerinin çok mbalağal olduğunu Van hariç Anadoluda hiçbir yerde Ermenilerin çoğunluk tekil et mediklerini Van Vilayetindeki Ermeni çoğunluğunun da pek zayf kaldğn syledikten ve bu konuda Ermeni kaynaklarn zikrettikten sonra Ermeni dele gelere u tavsiyelerde bulundu Ermeni nfusunu yoğun bir kitle tekil edece ği kçk bir vatanda m toplamaya çalmal yoksa her tarafnda aznlkta bu lunacağ bir imparatorluk kesip biçerek bu nfusun dağln kesin hale mi sokmal Kçk bir vatan ile geni bir imparatorluk fikri arasnda Ermeni de legeleri dn imparatorluk lehinde konutular Kendi vatandalarnn menfaati ynnden baka bir yol seçmek dnlebilir Yahya Akyz Kurtulu Sava mz ve Fransada Ermeni Propagandas Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Say 66 (Mart 1973), s.22. 21 Sonyel, age, s.21. 22 Press Bureau, The Armenian National Union of America, One Madison Avenue, 6 Ekim 1919, New York. 22 Amerikan Ermeni Komitesinin Bir Bildirisi ve İlm Tenkidi

Rum yaamaktadr Venizelos ancak Yunanlarn blgesel iddialar ile ilgili memorandumunda blgenin Ermeni devle tine verilmesi fikrini savundu Paris Bar grmelerinde tertip edilen Rum-Ermeni komisyonu Trabzondaki Rum n fusun kltrel otonomisini temin etme tasars zerinde bir liğe vard Ermeni ve Rum liderlerin uzlamalar bizi sevin dirdi Yakn ilikiler içine girilmeli ve iki akraba rk arasn daki dostluk srdrlmelidir Ad geçen bildirinin amac ise iki maddede zetlenmektedir Coğrafi etnik tarihi ve ekonomik açdan Pontus Doğu Karadenizun durumunu tetkik etmek Pontus Doğu Karadenizun Ermenistann ayrlmaz bir parças olduğunu gstermek Bildirinin giri ksmnda Pontus terimin anlam ve bu te rimin ihtiva ettiği coğrafya belirtilirken kelimenin bir rk mana sna gelmediği ve yalnzca coğrafi bir terim olduğuna vurgu ya plm Yunanllar ile Pontus Blgesi arasnda herhangi bir rksal bağlant olmadğnn altn çizilmitir Bylelikle Ermeniler blge deki asl yerli halkn kendilerinin olduğunu gstermeye çalm lardr Bildiride Pontus teriminin anlam ve ihtiva ettiği coğrafya açklandktan sonra Pontus Blgesinin antik dnemlerde Kapa dokya snrlar içerisinde yer aldğ belirtilmitir bu ifade antik kaynaklardan Strabon tarafndan da onaylanmaktadr.23 Ancak eserde Buras antik Kapadokya diğer bir deyile Ermenilerin ikin ci Ermenistan ifadesi aslsz bir bilgidir Çnk Pontus Blge sinin eski kaynaklarda antik Kapadokya snrlar içerisinde oldu ğu bilinmekle beraber diğer bir deyile buras Ermenilerin ikinci Ermenistandr sz hiçbir kaynakta yer almamaktadr Burada kaynaklarda onaylanm tarihsel bir bilgiye sonradan retilmi suni bir bilgi eklenerek iki bilgi bir cmle içinde harmanlanmtr

23 Strabon Pontosun Kappadokyann bir parças olduğunu u ekilde beliritir Makedonyallar Kappadokiay ele geçirdikleri zaman buras Persler tarafndan iki satraplğa ayrlm bulunuyordu Makedonyallar lkenin bir ksmn isteye rek bir ksmn da istemeyerek satraplktan krallğa çevirmilerdi Bu krallk lardan birine Asl Kappadokia veya Tauros yaknndaki Kappadokia hatta Byk Kappadokia ve diğerine de bakalar Kappadokia Pontika ismini ver milerse de bunlar Makedonyallaroray Pontos olarak adlandrmlard Strabon, Geographika, XII. 1. 4. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 23

Bylelikle bildiriyi kaleme alanlar bilinçli olarak yanl bir bilgiyi gerçek bir bilgi içine gizleyerek kamuoyunu yanltmlardr Bildirinin bir sonraki ksmnda Pontusun iklim ve coğrafi zellikleri bakmndan Ermeni platosunun bir parças ve devam niteliğinde olduğu belirtilmitir Hâlbuki Pontus olarak tanmla nan blge Doğu Karadeniz Blgesinde yer alr ve burada her mev sim yağ alan Karadeniz iklimi hâkimdir Buna karn Ermeni platosunda ise karasal ilkim yaanmaktadr İlkim ve coğrafi ola rak birbirine iki zt blgeyi uyumlu blgeler olarak gsterme gay retinin nedeni oldukça açk olup siyasi olarak bir btn içinde birletirmeye çaltklar bu iki blgeyi coğrafi ve iklimsel olarak ayrlmaz bir parça olarak yanstmaya çalmaktadrlar Bildiride antik çağlardan beri Pontusun bir Ermeni eyaleti olduğu ve burasnn her zaman K)haldia olarak adlandrldğ vurgulanmtr Buna karn antik çağlardan gnmze Pontus hiçbir zaman bir Ermeni eyaleti olmadğ gibi bu bilgiyi doğrula yacak da herhangi bir kaynak gsterilmemitir Zira tarihsel s reçte Pontus Blgesi MÖ - yllar arasnda Persler MÖ 331- yllar arasnda Mekadonya Krallğ MÖ - yllar arasnda Mithradates Pontos Krallğ MÖ -MS yllar aras Roma MS - yllar arasnda Komneneos Hanedan ve ten gnmze kadar ise Trklerin bir toprak parças ol mutur Dolaysyla tarihin hiçbir srecinde Pontus Blgesi Erme ni toprağ olmamtr.24 Bildirideki en nemli tartma konularndan biri Pontos Blgesinin (K)haldia olarak adlandrlmas ve bu kelimenin kay nağnn da Ermenilere ait olduğu iddiasdr Ancak (K)haldia ek linde klasik kaynaklarda geçen ve Urartu ba tanrs Haldiye ka dar uzandğ dnlen bu isim altnda yre tarihi ile ilgili birçok gr ileri srlmtr.25 Bu grlerden ilki bu ismin Doğu Ana dolu Blgesinde MÖ -MÖ yllar arasnda gçl bir krallk

24 A. Bryer D. Winfield, The Byzantine Monuments and Topography of the Pon- tos I, (Dumbarton Oaks Studies Washington s vd Sleyman Çiğdem Urartu Krallğnn Doğu Karadeniz İlikilerinde Diauehi Ülkesinin Rol Atatrk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 7/1, 2006, s.106. 25 Konu hakknda ileri srlen grler için bkz Sleyman Çiğdem Eski Çağdan Orta Çağa Gmhane Gmhane s-49. 24 Amerikan Ermeni Komitesinin Bir Bildirisi ve İlm Tenkidi

kuran Urartularn ba tanrs Haldi ile ilikili olduğudur.26 Ancak blgede yaplan yzey aratrmalarnda Urartularn bu coğrafyaya kadar geldiğini gsteren herhangi bir arkeolojik ve yazl kaynak bulunamadğ gibi (K)haldia isminin Urartu ba tanrs Haldi ile bir bağlant olduğunu gsteren bulgu ya da belgeye ulalamam tr.27 Dolaysyla K)haldia ile Haldi arasnda bir ilikinin olabile ceğini sylememiz mevcut bulgularla olanaksz grnmektedir28 (K)haldia isminin kkeni konusunda genel kabul edilen g r ise bu ismin antik kaynaklarda blgedeki en eski yerli haklar dan biri olan Khalybeden geldiğidir.29 Zira antik Yunan kay- naklarndan Strabon, (K)halybes halklarnn aslnda kendi dne minde blgede yaayan Khaldia halk ile ayn olduğunu ve blgeye verilen (K)haldia isminin de buradan geldiğini açk bir ekilde

26 Mahmut Bilge Batrk An Examination of Left-Right Dualism in Urartian Cultic Practices: An Indicator of Synctetism Ancient West and East, 15, 2016, s vd Mahmut Bilge Batrk Urartu Tanr İsimleri Üzerine Bir İnceleme Collaquim Anatolicum , 15, 2016, s.32 vd. 27 Sleyman Çiğdem - Osman Emir - Hseyin İlhan Yzey Aratrmalar Iğnda MÖ II yzyldan MS yzyln Balarna Kadar Bayburt ve Çevresi Karade- niz Aratrmalar Enstits Dergisi, 4/6, 2018, s.241-266. 28 Konu ile ilgili benzer bir değerlendirme yapan Sinclair Khaldia isminin Kara denizde oluturulan Grek kolonizasyonu esnasnda Grekler tarafndan burada bulunan Grek orijinli olmayan yerli halk tanmlamada kullanlm olabileceği ni çnk Pre-Klasik Klasik ve Antik dnemlerde bu blgenin Khaldia olarak adlandrldğn gsteren bir kantn olmadğn ve Urartu tanrs Haldi ismin den yola çklarak Urartu ile blge arasnda da bir bağlantnn kurulamayaca ğn savunmaktadr T A Sinclair Eastern Turkey An Architectural and Archae- ological Survey Vol. II, London, 1989, s.125. Bir Ermeni tarihçisi olan Adontz da bu konuda benzer bir grle Haldi keli- mesinin barbar anlamnda kullanlm ise bununla blgede yaayan İskitlerin tanmlanm olabileceğini ileri srmektedir N Adontz Historie dArmenie Les Origines du X. Siecle au VI (Av.J. C.), Paris, 1964, s.309. 29 Harold Peake, Hitit dil bilimci Archibald Henry Saycen Alybe ya da Khaly bes kelimelerinin Hititçe Khaly-wa Halys Ülkesi kelimesine karlk gelebi leceği nerisini çalmasna tayarak Halys Irmağ zerinde yaayan Khaly beslerin Khaly-wa ad ile MÖ XIV yzyl Hitit metinlerinde var olabileceğini belirtmektedir Harold Peake The Origin and Early Spread of Ironworking Geographical Review s Bunula birlikte İ V Pyankov da (K)halybe-Khaldia bağlantsna dikkat çekerek Khalybe adnn zamanla Khaldiaya dntğn ve bu coğrafyann snrlarnn Pharnakeiann yukar kesimlerinden Bayburtta kadar uzanan gm ve demir bata olmak zere ol dukça zengin maden kaynaklarna sahip dağlk bir blge olarak tanmlamakta dr İ V Pyankov GalizonHalibMoshi (K voprosu o tsirkumpontiyskoy kaste metallurgov kontsa II I ts do né ZVORAO, N.S., I/XXVI, 2002, s.330. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 25

belirtmektedir.30 Dahas Strabonun yaadğ MS II yzylda (K)halybeden K)haldiaya dnen bu halk ve blge ad daha sonra Doğu Roma Dneminde bu coğrafyaya adn verecek ve blge Haldia themas31 olarak adlandrlacaktr32 Dolaysyla bu isim antik çağlardan itibaren (K)Halybe>(K)haldia>Haldia eklin de kçk ses değiiklikleri ile Osmanl dnemine kadar gelmitir Sonuç olarak Khaldia ismi Urartu tanrs Haldiden gelmediği gibi bu ismin ya da isim kknn de Ermeniler ile bir bağlantsnn olmadğ,33 dahas bu halklarn kkenine değinen antik kaynak larda (K)halybeslerin İskit meneli olduklar da açk bir ekilde ifade edilmitir34 Bildiride Ermenilerin kken olarak MÖ yzyla kadar geri gittiği ve o zaman ki devlet isminin de Nairi olarak adlan drdğndan bahsedilmektedir Nairi lkesi ad ilk kez Asur kral I. Tukilti Ninurta MÖ - tarafndan Doğu Anadolu Blge sine yaplan seferlerin anlatldğ Prizm Yaztnda geçmekte ve orada u ifadeler yer almaktadr Nairinin kralnn sava arabalarn ele geçirdim ve mzrağmn ucunda yukar denize kadar srdm35 Burada ad geçen Nairi bir devlet ya da halk ad de ğil coğrafi bir isimdir Ayrca Asur kaynaklarnda skça ad geçen Nairi Ülkesi krallarnn kkenlerine dair ne arkeolojik ne antropo- lojik ne de edebi ve filolojik kaynaklar mevcuttur Dolaysyla Nairi Ülkesi haklarnn menei konusunda herhangi bir ey sy

30 Strabon, Geographika, XII.3.20-27. 31 Thema VII yzyldan XI yzyln ortalarna kadar Doğu Roma İmparatorlu ğunun idari ve soyo-ekonomik blgelerini ve ayn zamanda bir idari sistemi ifade etmektedir Bkz Cneyt Gne Bizans İmparatorluğunda Askeri ve İdari Bir Sistem: Thema Sistemi (VII. yzyldan XII yzyla kadar), Baslmam Dok tora Tezi Muğla Stk Kocman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Muğla 2018. 32 Osman Emir, Pontos Pontus Kavram ve Tarihsel Sreç Karadenizde Sava Diplomasi ve Mbadele Ed. İsmanil Hakk Demircioğlu Rahmi Çicek Mehmet Okur Yeditepe Yay İstanbul s 33 Sleyman Çiğdem, Eski Çağdan Orta Çağa Gmhane Gmhane s.47-48. 34 Rhodos Appollonios, Argonautika, 3. 354; 373-376; Aiskhylos, Promêtheus desmtês 714-715; Epta Epi Thêbas, 728; 941. 35 Nairi Ülkesi ve snrlar hakknda bkz M Salvini Nairi e Ur (u) atri, Contribu- to Alla Storia Della Formazione Del Regno d Urartu, Roma 1967, s. 32; I. M. Di- akonoff - S. M. Kashkai, Geographical Names According to Urartian Texts, Wiesbaden 1981, s.26.; M. Taner Tarhan, MÖ XIII Yzylda ve Konfederasyon lar Baslmam Doktora Tezi İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakltesi İstan bul, 1978. 26 Amerikan Ermeni Komitesinin Bir Bildirisi ve İlm Tenkidi

leme ansmz yoktur Dahas Nairi Ülkesi tabiri Ermenilerin Doğu Anadolu Blgesine gelmesinden yaklak yl nceki Asur kaynaklarnda ilk kez karmza çkm daha sonra blgede kurulan Urartu krallar da kendilerini Nairi Ülkesi Kral olarak tantmlardr.36 Bu yzden Nairilerin Ermeni ulusu ile herhangi bir bağ sz konusu değildir Ayrca Hitit kaynaklarnda o dnem de blgede Hurrilerin yaadğ bilinmektedir Eğer Nairi Ülkesi halklarna bir kken aramak gerekiyorsa buna en yakn adayn Hurriler olduğu yadsnamaz bir gerçektir ve Hurrilerin Ermeniler ile herhangi bir akrabalk bağ da yoktur Zira Hurriler Asyatik kkenli bir toplum olarak bilinirken Ermenilerin Hint-Avrupa dil ailesine mensup olduğu tm bilim insanlar tarafndan kabul edilmektedir.37 Blgenin tarihi geçmiinden Ermeniler için etimolojik çka rmlar yaplmaya devam edilen bildiride zellikle K)haldia ismi- nin Ermeni kkenli bir adlandrma olduğu konusunda srar edil- mekte dahas Kilikia Kilikya Kolkhis Bat Grcistan gibi yer isimlerinin de (K)haldia isminden tretildiği iddia edilmektedir Öncelikle K)haldia isminin Ermenilerle hiçbir bağlantsnn ol madğ yukarda belirtilmiti Bunun yannda eserde belirtildiği nin aksine Kilikia ve Kolkhis kelimelerinin de Khaldia ile bir ili kisi yoktur Zira daha nce ifade edildiği zere eserde bu bilgiler verilirken herhangi bir kaynak ne srlmemektedir O halde Khaldia, Kilikia ve Kolkhis kelimelerinin ayn kkten geldiği hipo tezinin ortaya atlmasnn phesiz nemli bir sebebi olmaldr Kolkhis bugn Gneybat Grcistan snrlar içerisindedir Kilikia Akdenizde ve Khaldiada Doğu Karadeniz Blgesinde yer al maktadr Dolaysyla Ermeniler batda Sivastan gneybatda Akdenize doğuda Grcistandan gneydoğuda Mezopotamyaya kadar ki tm coğrafya zerinde hak iddia etmektedirler Ksaca Ermenilerin farkl dnemlerde sonradan yerlemi olduklar Ana dolunun tm coğrafyalarnda geçmii çok eskiler dayanan bir kken yaratma gayesi içinde olduklar grlmektedir Ancak bu gayeyi gerçekletirmek için ele aldklar tarihsel çalmalarn içe risinde kaynak olarak ya kendi rettikleri efsaneleri ve masallar kullanmaktadrlar ya da ad geçen blgelerle ilgili l dillerde

36 Margaret R. Payne, Urartu Çivi Yazl Belgeler Kataloğu İstanbul s 37 Ahmet Ünal Hitiler Devrinde Anadolu I İstanbul s vd PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 27

bulunan yer ve ahs adlar zerinden etimolojik dil cambazlğ yapmaktadrlar38 Hâlbuki Ermenilerin kkeni konusundaki en eski yazl bel geler antik Hellen ve Roma kaynaklarnda yer almaktadr Erme niler hakknda bilgi veren ilk kaynak MÖ V yzylda yaam olan Herodotos MÖ yak -yaktur Herodotos Ermenile rin Trakyadan Anadoluya gç eden bir Frig kolu olduklarn Frigler gibi giyindiklerini ve Perslere tabi olduklarn belirtmi tir.39 Herodotos bu aktarmda Ermenilerin nerden ne zaman gel- diklerinin yan sra kltrel ve etnik bakmdan hangi toplumla daha yakn olduklarna açk bir ekilde değinmitir40 MÖ I yz yl yazarlarndan Strabon da Herodotostan yaklak yl sonra benzer bilgiler vererek Ermenilerin Thesellia Blgesinde bulunan Boibeis Gl çevresindeki kentlerden biri olan Armenium kentin den geldiklerini ifade etmektedir.41 Strabon bu ifadelerini doğru lar mahiyette Aleksandrosa elik etmi olan Pharsalioslu Kyrsilos ve Larisaioslu Mediosun da ayn bilgileri verdiğini ve onlarn da Ermenilerin Thesallia Blgesindeki Armenium kentinden geldik lerini kant olarak gstermektedir42 Ancak Ermeni tarihçileri antik kaynaklarnn vermi olduğu bu bilgileri kendi çkarlarna gre dntrerek Ermenilerin MÖ yzyldan beri Anadoluda var olduklarn daha sonraki dnemlerde Anadoludan Trakyaya geçtikleri ynnde aktararak bilgiyi tersten okuduklar grlmek tedir Oysa bu bilgiye kant olarak verdikleri antik kaynaklar tam tersi bir ifade bildirmilerdir Bildiride Hititler Dneminde MÖ - gneydeki Kilikia Blgesinde yaayanlarn Ermeni ulusuna mensup oldukla r belirtildikten sonra tekrar Khaldia Blgesine dnlm ve o blge hakknda bilgi verilmeye balanmtr Ancak Hititler zama

38 Konu hakknda daha fazal bilgi için bkz Osman Emir Modern Ermeni Ulus- Kimlik İnasnn Temel Referans Hayaa-Azzi Krallğ ve Tarihsel Gerçekler Tarih Okulu Dergisi, Sy. 39, 2019, s.357-385. 39 Herodotos, Historiae, VII. 73. 40 Stephanos Byzantinos MS V yzylda Knidoslu Eudokhsostan MÖ -/390- 342- bir alnt yaparak Armenilerin gerçekte Phryglerden geldiğini ve dil lerinde çok fazla Phryglemi unsur olduğunu belirtmektedir Bkz Şevket Dnmez Anadolu ve Ermeniler Kzlrmak havzas Demir Çağ Toplumunun Do ğu Anadolu Yaylasna Byk Gç Anadolu Ön Tarih Yay İstanbul s 41 Strabon. Geographika, XI. 4. 8: 42 Strabon, Geographika, XI. 14. 12. 28 Amerikan Ermeni Komitesinin Bir Bildirisi ve İlm Tenkidi

nnda o blgede Kizzuwatna Krallğ bulunuyordu43 ve bu krallğn Ermenilerle hiçbir bağ olmadğ gibi byle bir bağ gsteren ya da en azndan ima eden herhangi bir kaynakta bulunmamaktadr Bildirinin devamnda yeniden Doğu Karadeniz Blgesinden sz edilmi ve blge hakknda verilen yeni bilgilerde bu coğrafyada Makron, Mossynoikhoi gibi halklarn yaadğ ve bunlarn Ermeni ler ile akraba olduklar belirtilmitir Ancak Ermenilerin nereden geldikleri ve kkenleri konusunda bize açk bir ekilde bilgi veren antik Yunan kaynaklar bu halklarn herhangi bir ekilde Ermeni ler ile bağlarnn olduğunu gstermemektedir Dahas ayn kay naklar bu halklar doğrudan İskit olarak tanmlamlardr44 Er- menilerin elinde bu iddialarn gçlendirecek herhangi bir belge olmadğ için bu halklarla olan fizyolojik benzerlikler kant olarak gsterilmitir Ancak fizyolojik benzerlik bilimsel anlamda bir delil kabul edilemeyeceği gibi antik kaynaklarda bu haklarn fiz yolojik zellikleri de açk bir ekilde tanmlanmamtr Ayrca eserde Ermenilerin hangi fizyolojik zelliklerinin blgede yaayan halklarla benzerlik gsterdiği belirtilmemitir Ermenistan ve Pontus adl bu bildiride blgedeki yerleim yerlerinin mevcut yl nfuslar hakknda da bilgiler veril mektedir ki gerek Trabzon gerekse Sivas çevresi için verilen n fus saylarnn hemen hepsi hatal olduğu gibi yine diğer iddialar da da grldğ zere burada da hiçbir resmi belgeye veya bir aratrmaya dayanmamaktadr Örneğin Trabzon için Ermenilerin says Rumlar ise kii olarak gsterilirken, Trk ve Mslman nfus says kii olarak verilmektedir Hâlbuki ayn dneme dair Trk ve yabanc kaynaklara bakldğn da ki I Dnya Savandaki Rus igali nedeniyle blgedeki Trk nfusunda nemli lçde azalma olmutu Ermeni Komitesinin verdiği nfus bilgilerinin tamamen yanl veya çok abartl hazr landğn gstermektedir Nitekim sava sonras sreçte blgedeki İngiliz kontrol subaylar tarafndan Aralk da Londraya gnderilen raporda Trabzon Vilayetinde Mslman, Rum ve Ermeni olmak zere toplam nfus olduğu bildirilirken,45 Milli Kongre Cemiyeti tarafndan da yaynlanan brore gre ise ylnda Trabzon Vilaye

43 Ünal age, s.121 vd. 44 Rhodos Appollonios, Argonautika, 3. 354; 373-376; Aiskhylos, Promêtheus desmtês, 714-715; Epta Epi Thêbas, 728; 941. 45 The National Archives, Public Record Office, Foreign Office, 371/4239 264329. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 29

tinin nfusu Mslman Rum Ermeni ve diğer gruplara mensup olmak zere toplam kiiden olumaktayd Osmanl Devletinin resm nfus istatistiğine gre de te Trabzon Vilayetinde i Mslman Rum u Ermeni i de Yahudi (%0.12 olmak zere toplam kii bulunmaktay d46 Bildirinin son blmnde ise tm iddialar drt madde de zetlenmitir Birinci madde de Pontusun hiçbir zaman kimse tarafndan baka bir unsur ya da devlet olarak dikkate alnmadğ yalnzca Ermenistann ayrlmaz bir parças olduğu iddia edilmektedir Oysa yukarda ifade edildiği zere bu blgede ilk yazl belgelere MÖ II Binde gre Gaka47 ve Hayaa-Azzi48 krallklar bulunu yordu Bu lke halklar Hitit kaynaklarnda en çok dikkat edilmesi gerek kavim olarak kabul ediliyordu.49 MÖ I bin yla gelindiğinde ise Urartu kaynaklarnda bu topraklar Halitu Ülkesi olarak tanmlanyordu ve burada yaa yan halklarn madencilikle ilgilenen nemli bir toplum olduğu ifade ediliyordu.50 MÖ VI yzyldan sonra blge Perslerin nemli eyaletlerinden biriydi ve Persler bu burada yaayan halklardan nemli oranda vergi alyordu51 MÖ IV yzyln sonundan itiba ren Pontus Blgesinde yine Perslerin soyundan gelen Mithradates

46 Bostan, agm, s.37. 47 KakalarGakalar hakknda daha fazla bilgi için bkz Einar Von Shuler Die Kaskäer Ein Beitrag zur Ethnographie des Alten Kleinasien, Berlin 1995; Leyla Murat, Anadoluda Kaskalar, Ankara 2016. 48 Hans Gustav Gterbock The Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son Mur sili II Jorunal of Cuneiform Studies, 10/2, 1956a, s.41- Hans Gustav Gter bock The Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son Mursili II Journal of Cuneiform Studies, 10/4, 1956b, s.107- Ayrca bkz Mahmut Pehlivan Ha- yaa MÖ XV-XII Yzyllarda Kuzey-Doğu Anadolu AÜ Fen-Ed. Fak Yay., Erzurum, 1991, s.15; Trevor Bryce, The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia: The Near East from the Early Bronze Age to the Fall of the Persian Empire, Routledge, London ve New York, 2009, s.97. 49 Emir Ulus Kimlik İnas s 50 Payne, age, s.282- ayrca bkz Oktay Belli Ore Deposits and Mining in Eastern Anatolia in the Urartian Period Silver Copper and Iron Urartu: A Metalworking Center in the Frist Millennium B.C.E., Ed. by R. Merhav, Jerusa- lem, 1991, s.22. 51 Herodotos, Historiae, III.94. 30 Amerikan Ermeni Komitesinin Bir Bildirisi ve İlm Tenkidi

hanedan yeleri byk bir krallk kurmutu Roma kaynaklarnda Pontus Krallğ olarak tanmlanan bu krallk blgede yaklak yl hkm srm ve bir dnem tm Karadeniz havzas ile birlikte Anadolunun byk bir blmn kontrol altna almt52 Pontus ya da Ermenilerin ifadesi ile Khaldia Blgesi Roma hâkimiyeti dneminde Romann Galatia Eyaletine bağl stratejik olarak doğu savunma sistemin en nemli parçalarndan biriydi53 Doğu Roma dneminde ise Pontusta Roma hanedan mensupla rndan Komnenoslar Trabzon Krallğn kurdular54 den son- ra Osmanl hâkimiyetine geçen Trabzon kenti Osmanl ehzadele rinin gnderildiği en nemli sancaklarndan biri oldu Bu maddedeki iddialara son cevap olarak Pontos/(K)haldia blgesinde tarihsel sreç içinde birçok halk yaam devletler tarafndan ynetilmi ya da devlet kurulmu ve daima stratejik olarak nemini korumutur Kaynaklarda Doğu Karadeniz Blge sinin birçok devlete ev sahipliği yapm olduğu belirtilmesine rağmen bunlar içinde hiçbir zaman Ermeniler olmamtr Dolay syla Grekler gibi hatta onlardan te Ermenilerin bu topraklar zerinde iddiada bulunmas imkânszdr İkinci madde de Ermeniler Anadolunun en eski halklar içe risinde yer alan Hititler Urartular ve diğer uluslarn içinde yaat tklar hiçbir halkn kendileri kadar dzenli olarak bu topraklarda ikamet etmedikleri ifade edilmektedir. Yukarda belirtilmi olmakla birlikte burada bir kez daha ifade etmek gerekirse Ermenilerin Anadoluya MÖ yzyldan sonra Trakya Blgesinden geldiği farkl antik kaynaklarda açk bir ekilde ifade edilmitir Bunun yan sra Ermenilerin iddia ettiğinin aksine belirtilen tarihten daha nce Ermenilerin Anado lunun herhangi bir yerinde var olduklarn gsteren hiçbir bulgu ve belge yoktur Ermeni halklarnn ne Hititlerin ne Urartularn

52 Bkz. Brain, McGing, The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator King of Pon- tos, Leiden 1986. 53 S. Mitchell, Anatolia I: Land, Man and Gods in Asia Minor, the Celts in Anatolia and the Impact of the Roman Rule, Oxford 1995, s.63. 54 A. Hahanov, Panaretin Kroniği Çev Enver Uzun Trabzon s Ayrca bkz. S. P. Karpov, Trabzon İmparatorluğu Tarihi Çev Enver Uzun Kltr Bi limleri Akademisi İstanbul s vd İbrahim Tellioğlu Trabzon Rum Devleti Komnenoslarn Karadeniz Hakimiyeti, Serander Yay., Trabzon, 2009, s.23 vd. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 31

ne de o dnemdeki diğer uluslarn içinde yaadklarn gsteren herhangi bir kaynak da bulunmamaktadr Üçnc madde MÖ de Pers soyundan gelen Mithradates hanedann blgede kurmu olduğu Pontus Krallğnn bir Ermeni eyaleti olduğu belirtilmitir Hâlbuki bu krallk MÖ ylndan itibaren Mithradates VI Eupator ile birlikte tm Karadeniz havzas ve Anadolunun byk bir blmne hkmetmi eskiçağn en b yk imparatorluğu olan Romaya kar MÖ - yllar arasnda yaklak yl savam dneminde Romann en gçl dman olarak Roma tarihi kaynaklarnda bakeyi almtr55 Ermeni Krallğ ise ayn dnemde tek bir savata Romaya mağlup olmu ve onlarn himayesini kabul etmitir56 Üçnc maddenin son ksmnda Pontus Blgesinde yl lk bir krallk kuran Mithradates hanedann neredeyse Ermeni olduğu ancak rk olarak Pers soyundan geldiği belirtilmitir Bu rada neredeyse ifadesi ile neyin kast edildiği bilinmemekle bir likte antik Roma kaynaklarndan Polybius bu hanedan yelerinin asil Pers soyundan geldiklerini açk bir ekilde belirtmitir57 Drdnc maddede ise Ermeniler ile Yunanlarn bu Pontus topraklar zerinde srdrdkleri siyasi emellerde birlikte hare ket etmeleri gerektiğine vurgu yaplmtr Sonuç Ermeniler, XIX Yzyln son çeyreğinden itibaren Osmanl Devletinden ayrlarak gerek bağmszlklarn kazanmak gerekse tabi olduklar devletten toprak koparabilmek için her trl eyle me bavurmulardr Bu yolda e kadar birçok isyana teebbs eden Ermeniler Mondros Mtarekesinden sonra ise İtilaf Devlet lerinin de açk desteği ile yoğun bir diplomasi ve propaganda faaliyetlerine girimilerdir Ermeniler bu faaliyetlerinde coğrafi zelliklerden siyas oluumlara demografik yapdan kltrel zel liklere kadar tarihi sreci tahrif etmiler Trkiye coğrafyasnda kkeni çok eskilere giden bir Ermeni tarihi oluturmaya bu hu

55 Arslan, age, s.511-527. 56 Arslan, age., s.388 vd. 57 Mithradates Krallğnn kurucusu I Mithradates soyunu Pers İmparatorlu ğunun asil yedi ailesinden birine dayandrarak hâkim olduğu topraklarn ken disine I Dareios MÖ -485 tarafndan bağlandğn iddia etmitir Poly bius, Histories, V ayrca bkz McGing age, s.13. 32 Amerikan Ermeni Komitesinin Bir Bildirisi ve İlm Tenkidi

susta birçok yayn ve bildiri hazrlayarak Avrupa devletlerini ve kamuoylarn etkilemeye çalmlardr Yukarda Amerikan Erme- ni Komitesi tarafndan hazrlanan bildiri de bahsi geçen yaym lardan yalnzca bir tanesi olup aktardğ tarihsel bilgilerin hiçbir kaynağa ya da belgeye dayanmayan tamamen ideolojik amaçl suni bilgilerden olutuğu grlmektedir Bununla beraber bildiri- nin giri ksmnda yer alan Pontusun yalnzca coğrafi bir terim olduğunun ve Yunanllar ile Pontus Blgesi arasnda herhangi bir rksal bağlant olmadğnn belirtilmesi her iki unsurun da Rum ve Ermeni Doğu Karadeniz Blgesine ynelik iddilarnn yersizliğini ifa etmesi açsndan dikkat çekicidir

Kaynaklar ADONTZ, N., Historie dArmenie Les Origines du X. Siecle au VI (Av.J. C.), Paris, 1964. AISKHYLOS, Prometheus Desmotes. Aiskhylos, Kullanlan Metin ve Çev. Suppliant Maidens, Persians, Prometheus, Seven Aga- inst Thebes with an English translation by H. W. Smyth. Cambridge, Mass.-London, 1956. AKŞİN, Sina, İstanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele I İstanbul 1992. AKYÜZ, Yahya, Kurtulu Savamz ve Fransada Ermeni Propa- gandas, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Say Mart 1973). Apollonios Rhodos, Argonautica. with an English translation by R. C Seaton, Harvard University Press (Loeb), London, Camb- ridge, Massachusetts 2006. ARSLAN, Murat, Romann Byk Dman Mithridates VI Eupator, Odin Yaynclk İstanbul, 2007. AVCIOĞLU Doğan Milli Kurtulu Tarihi III, İstanbul BALCIOĞLU, Mustafa, Belgelerle Milli Mcadele Srasnda Anado- luda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, Ankara, 1991. BAŞAK, Tolga, İngilterenin Ermeni Politikas İstanbul, 2008. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 33

BAŞTÜRK, Bilge Mahmut, An Examination of Left-Right Dualism in Urartian Cultic Practices: An Indicator of Synctetism An- cient West and East, 15, 2016, s.227-243. BELLİ, Oktay, Ore Deposits and Mining in Eastern Anatolia in the Urartian Period: Silver, Copper and Iron, Urartu: A Me- talworking Center in the Frist Millennium B.C.E., Ed. by R.Merhav, Jerusalem, 1991, s.1641. BOSTAN, Hanefi, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiye tinin Doğu Karadeniz Blgesinde yaayanlarn Trk Oldu ğuna Dair Bir Muhtras Milli Mcadelede Giresun Sem pozyumu, 6- Mart İstanbul BRYER, A.A.M. - Winfield, J., The Byzantine Monuments and To- pography of the Pontos I, (Dumbarton Oaks Studies 20), Washington, 1985. ÇİĞDEM Sleyman EMİR, Osman - İLHAN Hseyin Yzey Aratrmalar Iğnda MÖ II yzyldan MS yzyln Ba larna Kadar Bayburt ve Çevresi, Karadeniz Aratrmalar Enstits Dergisi, 4/6, s.241-266. ÇİĞDEM Sleyman Urartu Krallğnn Doğu Karadeniz İlikile rinde Diauehi Ülkesinin Rol Atatrk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 7/1, 2006, s.95112. ______, Urartu Tanr İsimleri Üzerine Bir İnceleme, Collaqu- im Anatolicum, 15, 2016, s.32-53. ______, Eski Çağdan Orta Çağa Gmhane Gmhane, 2012. DIAKONOFF, G. Igor ve Kashkai, S. M., Geographical Names Ac- cording to Urartian Texts, Wiesbaden, 1981. DÖNMEZ Şevket Anadolu ve Ermeniler Kzlrmak havzas Demir Çağ Toplumunun Doğu Anadolu Yaylasna Byk Gç, Anadolu Ön Tarih Yay. İstanbul, 2016. EKİNCİKLİ, Mustafa, Fransz Basnnda Trk Milli Mcadelesi (1919-1922), Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi Ankara 1984. EMİR, Osman, Modern Ermeni Ulus-Kimlik İnasnn Temel Re ferans Hayaa-Azzi Krallğ ve Tarihsel Gerçekler, Tarih Okulu Dergisi, Sy. 39, 2019, s.357-385. 34 Amerikan Ermeni Komitesinin Bir Bildirisi ve İlm Tenkidi

______, Pontos /Pontus Kavram ve Tarihsel Sreç, Karade- nizde Sava Diplomasi ve Mbadele Ed. İsmail Hakk De- mircioğlu Rahmi Çicek Mehmet Okur İstanbul, 2019, s.13- 31. ______, Hellenistik ve Roma Dnemlerinde Pontos MÖ IV yy MS III. yy.) Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi Trabzon, 2014. GOLOĞLU, Mahmut, Erzurum Kongresi, Ankara, 1968. GÜNEŞ Cneyt Bizans İmparatorluğunda Askeri ve İdari Bir Sis tem Thema Sistemi VII yzyldan XII yzyla kadar), Ba- slmam Doktora Tezi Muğla Stk Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Muğla, 2018. GÜTERBOCK, Hans Gustav, The Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son, Mursili II, Jorunal of Cuneiform Studies, 10/2, 1956a, 41-68. ______, The Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son, Mursili II (Continued), Journal of Cuneiform Studies, 10/3 1956b, 75-98. ______, The Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son, Mursili II, Journal of Cuneiform Studies, 10/4, 1956c, 107-130. HAHANOV, A., Panaretin Kroniği, (Çev. Enver Uzun), Trabzon, 2004. ______, Paneretin Trabzon Tarihi, (Çev Enver Uzun), Trabzon 2014. HERODOTOS, Historiae. Herodotos, Herodot Tarihi, (Çev Mnte kim Ökmen Bask Sosyal Yaynlar İstanbul, 2004. İLTER, Erdal, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara, 1999. JAESCHKE, Gotthard, Kurtulu Sava ile İlgili İngiliz Belgeleri, Çev Cemal Kprl TTK Ankara KARPOV, S. P., Trabzon İmparatorluğu Tarihi Çev Enver Uzun), Kltr Bilimleri Akademisi İstanbul, 2016. KIRKPINAR, Kenan, Ulusal Kurtulu Sava Dnemi İngiltere ve Trkiye -1922 İstanbul KITSIKIS, Dimitri, Yunan Propagandas İstanbul PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 35

MACMILLIAN, Margaret, Paris Konferans ve Dnyay Deği tiren Alt Ayn Hikâyesi Çev. Belks Dibudak İstanbul 2004. MCCARTY, Justin, Mslmanlar ve Aznlklar Çev Bilge Umar 1998. MCGİNG, C. Brain, The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator King of Pontos, Leiden, 1986. MITCHELL, Stephan, Anatolia I: Land, Man and Gods in Asia Mi- nor, the Celts in Anatolia and the Impact of the Roman Rule, Oxford, 1995. MURAT, Leyla, Anadoluda Kaskalar Hel Yaynclk Ankara, 2016. ÖZGÖREN Aydn, Osmanlnn Son Dneminde Pontus Rumlar Byk Gçler Diaspora ve Silahl Kalkma Ötken Yaynla r İstanbul, 2017. PYANKOV, I. V., Galizon Halib Moshi (K voprosu o tsirkum- pontiyskoy kaste metallurgov kontsa II I ts Do né, Za- piski Vostoçnogo otdeleniya Rossiyskogo Arheologiçeskogo Obçestva, I/XXVI, 2002, s.324-342. PAYNE, R. Margaret, Urartu Çivi Yazl Belgeler Kataloğu İstan bul, 2006. PEAKE, Harold, The Origin and Early Spread of Ironworking, Geographical Review, 23/4, 1993, s.639-652. PIOTROVSKII. B. B, Urartu: The Kingdom of Van and its Art, Lon- don, 1967. POLYBIOS, Historiai. Polybios, The Histories, with an English translation by W. R. Paton I-IV, Harvard University Press (Loeb), London, Cambridge, Massachusetts, 1960. Pontus Meselesi Yay Haz Ylmaz Kurt TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurumu Ankara Press Bureau, The Armenian National Union of America, One Madi- son Avenue, New York, 6 Ekim 1919. SALVİNİ, Mirjo, Nairi e Ur(u)atri Contributa alla Storia della For- maziona del regno di Urartu, Roma, 1967. 36 Amerikan Ermeni Komitesinin Bir Bildirisi ve İlm Tenkidi

SINCLAIR, T. A., Eastern Turkey An Architectural and Archaeologi- cal Survey Vol. II, London, 1989. SOFUOĞLU, Adnan, Anadolu Üzerindeki Yunan Hedefleri ve M tareke Dnemi Fener Rum Patrikhanesinin Faaliyetleri, A.A.M.D, X/28, (Mart 1994). SONYEL, Salahi R., Trk Kurtulu Sava ve D Politika I, Ankara, 1995. STRABON, Geographika. Strabo The Geography of Strabo, with an English translation by H. L. Jones I-VIII, Harvard University Press (Loeb), London and New York, 1917-1932. TARHAN, M. Taner, MÖ XIII Yzylda ve Konfederasyonlar, Ba- slmam Doktora Tezi İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa kltesi İstanbul, 1978. TATLI Hseyin Osman Ağa ve Giresun Alaynn Milli Mcadelede ki Yeri 1919-1923) Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi Ankara, 1996. TELLİOĞLU İbrahim Trabzon Rum Devleti Komnenoslarn Kara deniz Hâkimiyeti, Serander Yay., Trabzon, 2009. The National Archives, Public Record Office, Foreign Office. The New York Times ÜNAL, Ahmet, Hitiler Devrinde Anadolu I İstanbul, 2002. VON SHULER, Einar, Die Kaskäer Ein Beitrag zur Ethnographie des Alten Kleinasien, Berlin, 1995.

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 37

AMERİKAN BOARD MİSYONERLERİ ANADOLUDAKİ RUMLAR VE PONTUS MESELESİ* Prof. Dr. Glbadi ALAN**

Giri Osmanl topraklarnda faaliyete balayan ilk misyoner gru bu Katoliklerdir.1 Ancak daha sonraki yllarda Katolik misyonerle rin elde ettiği olumlu neticeler ve Osmanl Devletinin siyas du rumundan kaynaklanan imkânlar Protestan misyonerleri de bura- lara çekmitir Önceleri ağrlkl olarak İngilterenin himayesinde çalmalarna balayan Protestan misyonerlerine XIX yzyln ilk balarnda Amerikan Protestan misyoner gruplar da katlmaya balam ve Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren en etkili mis- yoner grubu olmulardr Bu rgtlerin en etkilisi ve baarls ksaca ABCFM ya da Amerikan Board olarak isimlendirilen ve ylnda Bostonda kurulan American Board of Commissioners for Foreign Missionstr Amac Hristiyanlğ yaymak ve lkesi adna siyas hakimiyet ve kltr emperyalizminin baarya ula masna yardmc olmak olan bu rgt Osmanl topraklarndaki faaliyetlerine ylnn henz banda balamtr Pliny Fisk ve Levi Parsons adl iki misyoner Amerikan Bo ard adna yl Kasm aynda Bostondan Osmanl topraklarna doğru balattklar yolculuklarn Ocak tarihinde İzmirde tamamlamlardr Amaçlar buralarda yaayan çeitli din ve rka mensup insan topluluklarn tanmak ve bu insanlara ulamann

* Makale ayn zamanda Balangçtan Gnmze Pontus Meselesi (Serander Yay., isimli çalmann - sayfalar arasnda kitap blm olarak yayn lanmtr ** Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Öğretim Üyesi E-Posta: [email protected]. 1 Katolik misyoner rgtlerinin faaliyetleri hakknda yrntl bilgi için bkz. Nurettin Polvan, Trkiyede Yabanc Öğretim, I, Mill Eğitim Bakanlğ Yay., İstanbul 1952. 38 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

aralarnda çalmaya balamann yollarn tespit etmektir İlerle yen yllarda bu amaçlar doğrultusunda atlan admlarn hepsi de baarl neticeler vermitir XIX yzyl boyunca Osmanl toprak larndaki birçok topluluğun bağmszlk yolunda balattklar is yanlarn bandan sonuna kadar hem fikr temellerin olumas safhasnda hem de uygulama aamasnda çok etkili ve baarl bir program uygulamlardr XX yzyln ilk balarnda Anadolunun Karadeniz kysnda Rumlar tarafndan bağmsz veya yar bağm sz bir Pontus Cumhuriyeti kurma fikri de Amerikan Board misyo- nerlerince desteklenmi ve bu yolda balatlan faaliyetlerin hazr lk ve uygulama dnemlerinde etkin bir rol oynamlardr Btn bu çalmalarn hazrlklar Merzifonda kurulan Anadolu Koleji2 bnyesinde gerçekletirilmitir İzmirde Amerikan Board misyo- nerleri ve Rumlar arasndaki mnasebetler balamasndan tam yz yl sonra Karadeniz kysndaki Rumlar ylnda sonu hsranla bitecek bir macerann içine çekmitir Bu macera sadece Rum halknn değil Trklerin de byk aclar çekmesine sebep olmu yllardr bar içinde yaayan iki halk birbirine dman edilmitir 1- Amerikan Board Misyonerleri ve Rumlarla İlk Temas Amerikan Board misyonerlerinin Rumlar ile ilk temas ylnda Fisk ve Parsonsun İzmire ayak basmas ile gerçeklemi tir İki misyoner çalmalarna İzmirde fazla gelimemi Rum okullarn ziyaret etmekle balamlardr Ancak bu dnemde Fisk ve Parsonsun karlatklar ilk zorluk yaadklar ilk sknt hizmet için geldikleri insanlara Protestanlk mezhebini kabul et tirmek alannda değil bu insanlar ile aralarna giren dil yetersiz liği olmutur Rumlarla bir ekilde iletiim kurmak gerekmitir Bu da ancak onlarn dilini ğrenmekle mmkndr İki misyoner hem Rumca ğrenmek hem de yaz scağnn etkisinden kurtulmak için yaklak alt aylarn Sakz adasnda Rumlar arasnda geçir milerdir3 Burada Profesr Bambas ile yrttkleri modern Grek çe çalmalar scaklarn bitmesiyle tamamlanm ve iki misyoner İzmire tekrar dnmtr İzmire dndkten sonra da bo dur mayarak ehrin yakn çevresinde bir aratrma ve inceleme gezi

2 Konuyla ilgili ayrntl bilgi için bkz Glbadi Alan Amerikan Boardn Merzi fondaki Faaliyetleri ve Anadolu Koleji, TTK Yay., Ankara, 2008. 3 James L. Barton, Daybreak in Turkey, New York, 1908, s.120; A.L. Tbawi, Ame- rican Interests In Syra -1901, Oxford, 1966, s.18. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 39

sine çkmlardr Bu gezi esnasnda ziyaret yerleri hep Rum okul lar olmutur İzmirden yaklak km uzaklkta bulunan Ayva lda drt ğretmen ve ç yz ğrencisi ile iki-ç bin ciltlik bir kitaplğ ve basit fizik kurallarnn gsterildiği bir laboratuvar bulunan ve yerli Rumlar tarafndan desteklenen ve cretsiz eğitim veren yirmi yllk bir Rum okulu misyonerlerin ilk inceleme mer kezi olmutur Yine bu iki misyonerce Bergamada yirmi erkek ğrenciye papazlar tarafndan ders veren baka bir Rum okulu da ziyaret edilmitir4 Bu ziyaretlerle birlikte misyonerlerin blgede yaptklar dikkatli incelemeler Rumlarn içinde bulunduğu durum ve ihtiyaçlar belirlemeyi de mmkn klmtr Bu aratrmalar dan sonra iki misyoner blgede Rumlar arasnda srdrdkleri çalmalarn bir mddet askya almlar misyoner Parsons Şubat 1821de tek bana Filistine gitmi ve çok geçmeden Yunan isya nnn balamas zerine tekrar İzmire dnmek zorunda kalmtr Amerikan Board misyonerlerinin İzmirde Osmanl toprak larna ayak basmasndan aağ yukar bir yl sonra de Yunan isyan balamtr Alexandr Ypsilantinin 6 Mart 1821de ç bin kadar askerle, Prut nehrini aarak Buğdana girmesiyle balayan isyan hareketi daha sonra Morada alevlenmi ve bağmsz Yuna nistan Devletinin kurulmas bu isyanlarn neticesinde mmkn olmutur Osmanl Devletine kar balatlan Yunan isyan Ame rikada sempati ile karlanmtr5 Bu sempatizanlardan bir tane- si de daha sonraki yllarda Atinada Amerikan Board adna çala cak olan misyoner Jonas Kingtir.6 İsyanc Rumlara Amerikada sempati duyulmasnn en byk sebebi burada ortaya çkan Helen muhibbi akmn çalmalardr Bu çalmalar neticesinde Rumlar Amerikan Board misyonerlerince de daha yakndan tannm ve Osmanl topraklarnda misyonerler İzmir ve Sakzda yrttkleri çalmalarla Rumlar faaliyet sahalarna dahil etmilerdir7 İsyanlar srasnda Amerikan Helen muhipleri ve Amerikan Board misyonerlerinin Rumlara byk yardmlar olmutur Ame

4 Frank Andrews Stone, Academies For Anatolia, New York, 1984, s.27-28. 5 William Strong, The Story of The American Board, Boston-New York- Chicago, 1910, s.87. 6 Centennial of Constantinople Station, Near East Mission of The American Board 1831-1931 İstanbul s 7 Konstantia P. Kiskira, Yzyln Çokuluslu İstanbulunda Amerikan Misyo- nerleri, Yzyl İstanbulunda Gayrimslimler Tarih Vakf Yurt Yay. İstan bul, 1999, s.65. 40 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

rikan Board misyonerleri bu karklklar nedeniyle Maltada gçmen olarak bulunan Rum gençleri ile ilgilenmiler onlar Bo ard adna daha sonraki yllarda Rum halk arasnda çalmalarn sağlamak dncesiyle Amerikaya eğitime gndermilerdir Bun larn çoğu o zaman daha yeni kurulmu olan Amherst ve Yale Ko lejlerinde ğrenim grmlerdir8 Öğrenimini bitirip geriye d nenler genellikle içinden çktklar Rum halk arasnda İngilizce dersleri vermiler veya Amerikal misyonerlerin Rumlar arasnda yrttkleri çalmalarda onlarla i birliği içine girmilerdir ylnda Heybeliada Ruhban Mektebinde İngilizce ğretmenliği yapan Prassos, Amherst Kolejinden mezun olmutur.9 Bu ğrenci lerden bir tanesi de daha sonra ne kavuacak olan Harvard Üni versitesi Profesrlerinden Sophocles olmutur10 Şubat de Parsonsun İskenderiyede lmesi zerine misyoner Jonas King Ocak aynda Fiske katlm ve iki misyoner birlikte Modern Grekçe ile birlikte İtalyanca ve Arapça çalmalarna devam etmi lerdir.11 Ancak Amerikan Board misyonerleri Rumlar arasnda yrttkleri çalmalara ylndan itibaren ayr bir nem vermiler ve ayn yln Aralğnda Elnethan Gridleyi Rumlar arasnda daha ciddi çalmalar balatmas için gndermilerdir Gridley, Anadoluya gelirken yalnz değildir Birlikte geldiği mis yoner Josiah Brewer de Yahudiler arasnda yrtlecek çalmala r balatacaktr Planlandğ gibi İzmire gelen bu iki misyoner Rumlar ve Yahudiler arasnda çalmalara balamlardr Gridley bu çalma ile kalmam ehir ve çevre kasabalardaki Rum okulla rn ziyaret etmitir Ancak bir yl sonra Gridley Erciyes Dağ (Kayseri)na trmanrken stmadan lerek sahneden çekilmitir.12 Fakat misyonerler adna bu kayp Rumlar için balatlan çalma lar durdurmam aksine çalmalara daha bir hz vermitir ylnda Osmanl-Rus Savann balamas ve Osmanl topraklarndaki çalma artlarnn çok zorlamas Amerikan Bo ard misyonerlerini faaliyetlerine bir mddet ara vermek zorunda brakmtr Ancak ylnda artlarn değimesi ile Amerikan

8 Strong, age, s.87; Joseph L. Grabill, Protestant Diplomacy and the Near East, Missionary Influence on American Policy 1810-1927, Minneapolis, 1971, s.8. 9 Kiskira, agm, s.72. 10 Strong, age., s.87. 11 Barton, age, s.121; Strong, age, s.82. 12 Strong, age, s.86-87; Stone, age, s.30. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 41

Board merkezinden Osmanl topraklarnda çalmalarn tekrar balatlacağ ynnde olumlu karar çkmasyla Board misyonerle ri tekrar Osmanl topraklarna gelmeye balamlar ve faaliyetle rine kaldklar yerden devam etmilerdir Bu dnemde de Ameri kan Board misyonerleri ve Rumlar arasnda balayan karlkl sempatik iliki tarihli Edirne Antlamas ile Yunanistann bağmsz bir devlet olmasna kadar hzn kaybetmemi daha son raki yllarda da hem Osmanl topraklarnda hem de yeni oluturu lan Yunanistan coğrafyasnda devam etmitir Fakat Amerikan Board misyonerleri için Osmanl topraklarnda ylndan son ra balayan dnemde Rumlar arasnda yrtlen faaliyetler farkl bir boyut kazanmtr ylnda Amerikada New Haven Ladies Greek Associa- tion kurulmutur Amac ylnda balayan ve yaklak yedi yl sren uzun isyan ve sava yllarndan etkilenen Rumlara yardm etmektir knda bu cemiyetin yakn desteğini alan Ameri kan Boarda bağl birkaç misyoner Yunanistanda çalmak için yola çkm fakat misyonerler yolda kararlarn değitirerek İz mire yerlemi ve Osmanl tebaas Rumlar arasnda çalmaya karar vermilerdir Misyonerler İzmir ve çevresinde yaayan Rumlarn eğitim dzeyini incelemiler ve kendilerinden nce ge len arkadalarnn yaptğ gibi İzmiri merkez olarak seçmiler dir Misyonerlerin İzmire geli zamanlar Rumlar arasnda etkin bir faaliyet için gayet uygun bir durum arz etmitir Uzun sren savan bitmesiyle birlikte Rumlar arasndaki korku bitmi yerini sava neticesinde ortaya çkan fakirlik almtr13 Rumlarn yar dma ihtiyaçlar vardr Bu noktada misyonerlik adna Rumlar arasnda çok eyler yapmak mmkndr En ksa zamanda en verimli sonuçlarn elde edileceği yollarla çalmaya devam etmek lazmdr Bu dncede olan Amerikan Board misyonerleri Rumlar arasnda yrttkleri faaliyetleri eğitim din ve yayn alannda daha dzenli bir ekilde yrtmeye balamlardr Btn bunlarn bilincinde olarak İzmire gelen misyonerler nce yoksul ve yetim kzlar için bir vakf okulu açmlar ve okulda ders vermek için de yerli Rum ğretmenler tutmulardr Genç kzlar okula gitmeye ikna etmek için de misyonerler kayt yapt ran her kza bir elbise sz vermiler ve Rumlarn bulunduğu baz

13 Gerasimos Augustinos, Kçk Asya Rumlar, Ankara, 1997, s.186-187. 42 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

kasabalarda giysi dağtmaya balamlardr Bu yardmn etkisiyle İzmirde açlan okul ksa zamanda tamamen dolmutur e gelindiğinde okuldaki kz ğrenci says yedi yzn zerine çk mtr Çalmalarn sonuçlarndan memnun kalan misyonerler İzmirde iki yeni okul açma giriiminde daha bulunmulardr İlk olarak daha iyi eğitim olanaklar sağlamak amacyla bir ğretmen okulu kurmulardr Merkez Rum Okulu ad verilen okul ğrenci kabulnde seçici davranma karar almtr Eğitimin paral olduğu okul hem erkek hem de kz ğrencilere açk olmasna rağmen okullara kayt yaptran kz ğrenci says erkek ğrenci saysna gre çok daha az olmutur İkinci okul ise gznde İzmirin Frenk mahallesinde açlan Frenk veya İngiliz Okulu olmutur Okul ksa zamanda ziyaretçilerini etkileyecek bir baar sağlam tr14 ylna gelindiğinde İzmirde Amerikan Board misyoner- lerince açlan okullarda kaytl Rum ğrenci says sekiz yz bulmutur Ancak ilerleyen yllarda Protestan misyonerlerin bu baarsndan rahatsz olan Rum kilisesinin uyguladğ basklar sonucu bu okullar kapatlarak mazide kalmtr15 Amerikan Board misyonerlerinin Rumlar arasnda yrttk leri eğitim faaliyetleri sahasnda bu gelimeler yaanrken din alanda da çalmalarda geri kalnmamtr - yllar ara snda Protestanlk mezhebini Osmanl topraklarnda zellikle de Mslmanlar ve Yahudiler arasnda yayma çalmalarnn fazla baarl olmamas16 Amerikan Board misyonerlerini ylndan itibaren farkl araylar içine itmitir Misyonerler din alannda da baary yakalamak için doğunun yozlam kiliselerine men sup insanlar arasnda çalma karar almlardr Bu kararn neti cesinde Rum Ortodoks Kilisesi ve bu kiliseye bağl Rum halk Amerikan Board misyonerlerinin din alanda zerinde çalmay dndkleri yeni kitlelerden bir tanesi olmutur İzmirde bala tlan çalmalar bundan sonra artrlarak btn Osmanl toprakla r zerindeki Rumlar zellikle de Anadoluda yaayan Rumlar içine alacak ekilde geniletilmitir Bylece Amerikan Board mis yonerlerince Rumlar arasnda yrtlen faaliyetlerin snr İzmiri am ve Osmanl topraklarnn diğer kesimlerinde de artarak devam etmitir

14 Augustinos, age, s.187-189. 15 Stone, age, s.41. 16 Grabil, age, s.8. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 43

Gençler arasnda temel eğitimin yaygnlatrlmasn sağla mak için yl Hazirannda İstanbula gnderilen William Go odell Ermenilerin çoğunlukta bulunduğu Peraya yerlemitir Buraya yerlemesinin nedeni asl gnderili amacnn Ermeniler arasnda çalacak olmasdr Ancak ksa bir sre sonra buradaki evini tamamen yakp kl eden yangnn arkasndan17 halknn çoğunluğunu Rumlarn oluturduğu Bykdereye yerlemek zo runda kalm ve Rumlarla sk bir iliki içine girmitir Aslnda Goodellin Rumlarla temas daha Beyrutta iken balamtr Ça lma arkada misyoner Mr Bird ile beraber Rumca ğrenmek için balattklar çalmalar srasnda dillerini gelitirmek için Rum Papazlarla yaptklar sohbetler18 Goodell ile Rum halk ara sndaki ilikiyi gelitirmitir Bu ilikinin sonucunda Goodell İs tanbulda Rumlar ile iletiim kurmakta zorlanmam ve de burada Rumlar için bir okul açmtr Goodell Rumlar ve ayn zamanda Ermeniler arasnda yrttğ çalmalarnda bu halklar arasnda misyoner okullar açarak onlara hizmet vermek yerine Rumlar ve Ermenileri Amerikan Board rgtnn ve bu rgte bağl misyonerlerin de yardmlaryla kendi okullarn açmaya tevik etmi19 ve bu konuda da oldukça baarl olmutur Bu te viklerin sonucunda daha sonraki yllarda Rumlar için açlan okul lar Yeniky Kurtulu Galata ve diğer semtlerde açlan okullar takip etmitir Goodell İstanbuldaki misyoner ubesinin ekono mik olanaklarnn kstl olmasndan dolay bu ekilde davranmak zorunda kalm ve İstanbulun zengin Rumlarndan ve ecnebi ar kadalar arasndan bu okullara mal destek verecek insanlar bulmay baarmtr20 İzmir ve İstanbulda Rumlara sunulan misyoner hizmetle- rindeki baarlar Amerikan Board misyonerlerine ayn hizmetleri Anadoluda yaayan diğer Rumlara da sunma ynnde cesaret vermitir ylnda Bursada Benjamin Schneiderin misyoner- lik çalmalarna balamas yine ayn yl Trabzonun misyoner Johnston tarafndan igal edilmesi ve baharnda da burada

17 Strong, age, s.90. 18 David Brewer Eddy, What Next In Turkey, Boston, 1913, s.60. 19 Barton, age, s.159. 20 Kiskira, agm, s.72. 44 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

misyoner istasyonunun resmen kurulmas21 bu cesaretin bir sonu- cu olmutur Amerikan Board misyonerleri tarafndan hem din hem de eğitim alannda Rumlara ynelik srdrlen çalmalar basm- yayn alanndaki faaliyetlerle de desteklenmitir Matbaa çalma lar misyonerler açsndan çok nemlidir ylnda Maltada faaliyetlerine balayan ABCFM matbaasnn yaynlar hem din hem de eğitim alannda Osmanl Devleti snrlar içerisinde faali yet gsteren btn misyonerlik merkezlerini basl malzeme ile besleyerek misyonun propaganda faaliyetlerine byk destek vermitir Örneğin ylndan itibaren misyonerlerin açtklar ilkokullar için çok gerekli olan kitaplarn basm ve çoğaltlmasna byk nem verilmitir ylnda bu kitaplardan çok ihtiyaç duyulan bir tanesinin sadece Rumca basks e ulamtr22 Yine William Goodell, 1832- yllar arasnda misyonerler ta rafndan İstanbul ve Bursada Rumlar için açlan okullara alfabe kitaplar ve okuma levhalar gibi malzemeleri Maltadaki Ameri- kan Board matbaasndan temin etmitir23 Misyonerlerin, Mal- tadaki matbaasnda Rumlara ynelik çalmalar sadece bununla snrl kalmam bu topluluk arasnda Protestanlk mezhebinin yaylmasna yardmc olacak Rumca yaynlar da yine burada ba slmtr Maltadaki misyoner matbaasnda yaplan yaynlar çoğun lukla misyonerlerin Protestanlk mezhebi ğretisini aralarnda çaltklar halka yaymaya yardmc olacağn dndkleri24 İncil baz din metinler ğretici kitaplar ve din gazete ve dergi yayn larndan olumutur Bu noktada İncil ya da diğer yaynlar Os manl topraklarnda yaayan halkn kendi dillerinde yaynlamak zerinde durulan en nemli konu olmutur Maltadaki misyoner matbaasnn - yllar arasndaki on yllk çalmasnn semeresi drt ayr dilde baslan yirmi bir milyon sayfalk metin lerdir Bu metinler Modern Grekçe İtalyanca Ermeni harfli Trk çe ve Arapça olarak baslmtr Bu basmlarda Rumca yayn ço

21 Strong, age s Uygur Kocabaoğlu Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, Yzylda Osmanl İmparatorluğundaki Amerikan Misyoner Okullar İstan bul, 1991, s.56. 22 Barton, age, s.198. 23 Kiskira, agm, s.71. 24 Strong, age, s.103. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 45

ğunluktadr Sadece ylnda Modern Grekçe olarak be mil yon sayfa yayn yaplmtr ylnda Osmanl topraklarndaki politik atmosferin netlik kazanmasyla Maltadaki misyoner mat- baas buradan tanmtr Matbaann Arapça yayn yapan malze me ve donanm Beyruta Rumca Trkçe ve Ermenice yayn ya pan malzeme ve donanm da İzmire nakledilmitir25 Matbaann Rumca yaynlar İzmirde de devam etmitir Ancak ylndan sonra Rumlar arasnda yrtlen faaliyetlerin durdurulmasyla yaplan Rumca yaynlar da durdurulmutur ylna kadar misyoner matbaasnda yaplan yaynlarn kaytlar incelendiğinde Rumca olarak yaplan yayn kaydna rastlanmamaktadr26 2- Rum Ortodoks Patrikhanesi ve Amerikan Board Misyonerleri Amerikan Board misyonerleri yoğun bir ekilde Rumlar ara sndaki çalmalarna devam ederken bu çalmalar ylndan itibaren Rum Ortodoks Patrikhanesinin tepkisini çekmeye bala mtr Patrikhane misyonerlerin Rum halk arasnda elde ettiği baardan rahatszlk duymaya balam ve bu rahatszlğn mis yonerlere kar gsterdiği tepkilerle ortaya koymu ilerleyen yllarda da tepkisinin iddetini arttrmtr İlk balarda Amerikan Board misyonerlerine hogrl bakan çalmalarnda onlara yardmc olan Patrikhane misyonerlerin yrttğ Protestanlk mezhebi propagandasna kar amansz bir mcadeleye girmitir ylnda Rum patriği misyonerler tarafndan yaynlanan ve dağtlan İncil ve Protestanlkla ilgili kitaplarn okunmasna yasak koymu27 mezhep değitirenleri hapse mahkm etmi hatta bir ksmn gizlice ldrtmtr28 Patrikhane tarafndan ortaya ko nan tepkiler ksmen zor kullanarak da olsa Rum halkndan da destek bulmutur Rum Ortodoks Patrikhanesinin misyonerlere kar bu ekilde olumsuz bir tavr içine girmesinin en nemli da yanağ bağmsz bir Yunanistan Devletinin varlğdr. Yunanis- tann bağmszlğn kazanmasndan sonra Osmanl topraklarnda yaayan Rumlar Yunanistana kar byk bir sempati ve ilgi bes lemeye balamlardr Yunanistana kar besledikleri bu vatan

25 Barton, age, s.197-198; Eddy, age, s.61. 26 Kocabaoğlu age, s.88. 27 Barton, age, s.163, 201. 28 Eddy, age, s.69. 46 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

severlik ruhunun gc onlar mill kiliseye sk skya bağlam tr29 Hem Patrikhaneden hem de Rum halkndan gelen tepkiler sonucunda misyonerler Rumlar için açtklar okullarn kapatarak ve Rumca olarak yaptklar yaynlar durdurarak bu topluluk ara sndaki faaliyetlerini yavalatmak zorunda kalmlardr Ayrca Amerikan Board Sekreteri Anderson ve Dr. Hawes, 18 ylnda İstanbul Bursa İzmir ve Trabzon ehirlerindeki misyon merkez lerini ziyaret ederek aratrmalarda bulunmutur Aratrma so nucunda Rumlar arasndaki olumsuz artlardan doğan bu baar sz çalmalara rağmen ayn yllarda Anadoluda Ermenilere kar yrttkleri çalmalarn zaman zaman tepkiyle karlasa bile baarl ve organize bir ekilde devam ettiğini grmler ve bu çalmann hzn kesmemek gerektiğine inanmlardr Bunun gerçekleebilmesi için de ya Rumlara ynelik yrtlen çalmalar Ermeniler arasnda yrtlen çalmalardan ayrlmal ya da Rumlara ynelik çalmalar tamamen durdurularak ağrlk ta mamen Ermenilere verilmeli ve çalmalar her alanda gelitiril melidir.30 1843 ylndaki ziyaretin ardndan Anderson Bos tondaki Amerikan Board merkezine gnlsz de olsa Trkiye misyonunun Rum ksmnn grevini sona erdirme ynnde tavsi yede bulunmaya karar vermitir31 Ayn yl yaplan bu tavsiye ze rine Osmanl topraklarnda Rumlar arasnda yrtlen misyoner lik faaliyetleri durdurulmutur Amerikan Board misyonerlerinin Rumlara ynelik çalma lar sadece Osmanl topraklar ile snrl tutulmam ayn yllarda yeni kurulmu olan Yunanistan Devleti de bu hizmetin snrlar içine dahil edilmitir Bunun neticesi olarak da Board Sekre- teri Rufus Anderson Yunan liderleri ile yaplan grmeler ve aratrmalarn arkasndan Atinada Yunanllar için bir misyon balatm32 bu misyonun bana da Jonas King getirilmitir Ksa zamanda blgede bir okul açlm ve Elias Riggs ile beraber diğer misyonerler de çalmalara katlmlardr Ancak oradaki durum da Osmanl topraklarndan pek farkl olmamtr Patrikhaneden gelen tepkiler zerine Dr Kingin bakanlğndaki misyon da

29 Barton, age, s.143-144. 30 Strong, age, s.104. 31 Barton, age, s.171. 32 Centennial, s.8. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 47

1842den sonra bir sre askya alnmtr Sadece Dr King ve bir yardmcs Yunanistanda kalm buradan ayrlan Mr Riggs Os manl topraklarnda Rumlara hizmet eden Temple Schneider Van Lennep ve Ladd gibi misyonerlere katlmak için Anadoluya gel- mitir33 Yunanistandaki çalmalar ylnda Kingin lmy le tamamen durdurulmu ylnda Balkan Sava sonunda Osmanl toprağ olan ve Amerikan Board misyonerlerinin çalma larn srdrdkleri Selanikin Yunanistann eline geçmesiyle tekrar balamtr34 1840l yllarn ortasndan itibaren İstanbulda din alandaki hizmetlerini Trkçe olarak veren Dr Goodellin toplantlarna bir grup Rumun da katlmaya balamasyla birlikte Osmanl toprakla rndaki Rumlar arasnda Protestanlk mezhebine ilgi tekrar can lanmaya balamtr ylna gelindiğinde saylar krk aan bu grubun kendi dillerinde dua etme isteği baz zamanlarda mis yoner Mr. Van Lennepi onlara Rumca olarak hizmet vermeye sevk etmitir Ancak bu yeterli olmaynca ylnda Panayotes Cons tantinides dualar yapmak için misyonerlerce grevlendirilmi ve bu greve gelen ilk Rum olma unvann da kazanmtr35 Yrt len çalmalar ve de Protestan milletinin Osmanl Devleti tarafndan resmen tannmas neticesinde artk Anadoludaki mis- yonerlerce misyoner merkezlerine gnderilen raporlarda Rumlar arasndaki ksm baarlardan sz edilir olmu Rumlar arasnda yrtlen faaliyetlerden kalc ve olumlu neticeler alnmaya ba lanmtr Ayn dnemde Rumlar arasnda Protestanlk mezhebi adna bu gelimeler yaanrken yayn faaliyetlerinde de nemli geli meler meydana gelmitir ylndan itibaren misyoner matba asnda tekrar Rumca basklar da yaplmaya balanm ve ayn yl içerisinde toplam ç bin bask says ile be yz drt bin toplam sayfa baslmtr36 ylnda Amerikan Board merkezi matba ann İzmirden İstanbula tanmasna karar vermi ve bu yl içe risinde karar uygulanmaya konmutur Bu değiiklik Rumlara ynelik yayn faaliyetlerini olumlu ynde etkilemitir

33 Strong, age, s.87-88. 34 Centennial, s.9. 35 Centennial, s.58; Kiskira, agm, s.77. 36 Kocabaoğlu age s Kocabaoğlu age, s.88 48 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

Bu arada dikkat çeken bir husus da Rum halkna hizmet amacyla Rumca yaplan yaynlarn yan sra Karamanlca37 yap lan yaynlara da hz verilmesidir ylnda William Goodell Trkçeyi iyi bilen Rum Panayotes Constantinidesin yardmlaryla İncili Karamanlcaya çevirmitir38 Gerçi ylnda Rumlara ynelik faaliyetler durdurulmadan nce de Karamanlca yaynlar yaplm ve Rumlar arasnda yrtlen çalmalarn durdurulmas kararnn alnmas ile Amerikan Board Heyeti hem Rumca hem de Karamanlca dillerinde yaynlarn baslmas için artk para yard mnda bulunmama kararn vermitir Buradan çkan anlam u dur Amerikan Board misyonerleri Osmanl topraklar zerinde yaayan ve Karamanlca alfabesini kullanan insanlarn da Rum rkndan olduğunu kabul ederek çalmalarna devam etmilerdir Osmanl Devleti tarafndan Protestanlara millet stats tanndk tan sonra ylnda İzmirde birkaç yeyle kurulan Protestan kilisesine en çok ilginin Anadolunun iç kesimlerinden gelip e hirde geçici olarak yaayan Karamanlca konuan Rumlar39 tara- fndan gsterildiğinin ifade edilmesi ylnda az sayda Ka ramanlnn William Goodellin Ermenilere Trkçe olarak verdiği vaazlara katlmasnn İstanbulda Protestan inancna ilgi gsteren ilk Rumlarn Karamanlca konuan Rumlar eklinde yorumlanma- s40 misyonerlerin bu ekilde dndğn açkça gstermektedir Aslnda bu alanda yaplan çalmalar incelendiğinde grlecektir ki Karamanlcay kullananlar aslen Rum değil Hristiyan- Ortodoks Trklerdir Bu topluluğun Trk olduğunun en bariz gs tergesi Anadolunun igali srasnda bunlarn Rum-Ortodokslarn balattklar kesif Trk dmanlğ faaliyetlerine kar tepki gs termeleri ve Mill Mcadele srasnda Papa Eftimin liderliğinde igalcilere kar yrttkleri faaliyetlerdir Ancak yine de tarih olarak Trk rkndan olduklar ispat ve kabul edilen bu topluluk Lozan Antlamasndan sonra nfus mbadelesinden kendisini kurtaramamtr Her eyden nce dilleri Trkçe olan rf adet ve

37 Karamanlca Grek harfleriyle Trkçe olarak yazlm eserlerin diline verilen addr Bu adn verilmesinin sebebi de Grek harfleri ile Trkçe yazlmasn yay gn hale getiren insanlarn Karamanllar olmasndan dolaydr Karamanllar yirmi drt Grek harfine ilâveler yaparak Trkçede bulunan otuz bir sesi gste ren Karaman Alfabesini meydana getirmilerdir Bkz Mustafa Ekincikli Trk Ortodokslar, Ankara, 1998, s.137. 38 Barton, age, s.200; Kiskira, agm, s.69. 39 Augustinos, age, s.195-196 40 Kiskira, agm, s.77. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 49

ananeleri Trk mill kltrnden farkl olmayan bu topluluğun yesi Papa Eftim ve daha birçoğu kendilerinin z be z Trk ol duklarna inançlarn birçok defa dile getirmilerdir41 Ancak mis- yonerlik çal malar srasnda Amerikan Board misyonerlerinin de yaptğ gibi Lozan Antlamasndan sonraki nfus mbadelesi srasnda yetkililerce de bu nemli ayrnt baz sebeplerden dolay dikkate alnmamtr Osmanl topraklarnda yaayan Rumlara hizmet etmek d ncesinde olan misyonerlerin Karamanlca olarak yaptklar yaynlar sadece İncilin Karamanlcaya çevrilmesiyle son bulma- m ilerleyen yllarda baka yaynlarla da bu çalmalar destek lenmitir Misyonerlerce Karamanlca olarak yaplan bu yaynlar halk arasnda byk rağbet grmtr XIX yzyln ikinci yar sndan sonra yaymlanan din gazete Avedaper (Haberci), 1869 ylndan sonra Karamanlca olarak Angelioforos adyla yaymlan maya balanmtr Ksa mrl olan bu gazete li yllarda gnde nsha yayn yapma baarsn gstermitir42 Ayn yl larda Karamanlca yaynlar yaplrken Rumca yaynlar da tekrar balamtr de Rumca toplam baslan sayfa says i, toplam bask says ise i bulmutur43 Amerikan Board misyonerlerinin Karamanlca ve Rumca olarak yaptklar yaynlar daha sonraki tarihlerde de devam et mitir Karamanlca olarak ylnda ll adet kitap ve risale toplam bask yaparken de 8 adet kitap ve risale, bask yapmtr Ayn yl Rumca olarak da adet kitap ve risale bask yapmtr de ise Karamanlca olarak adet kitap ve risale bask yapmtr da yine Kara- manlca olarak l adet kitap ve risale l adet bask yaparken adet Rumca kitap da adet bask yapmtr Amerikan Bo ard misyoner matbaasnn Maltada 1822de açl tarihinden İz mir ve İstanbulda 18 ylna kadar verdiği hizmetlerde ki tap bror risale vb yaynlanmtr Bu yaynlardan adedi Rumca adedi de Karamanlca olarak yaplmtr Rumca yap lan yaynlarn toplam yayn içindeki yzdesi iken Karaman lca yaynlarn yzdesi olarak gerçeklemitir44

41 Daha ayrntl bilgi için bkz Ekincikli age. 42 Kiskira, agm, s.70-71. 43 Kocabaoğlu age, s.88. 44 Kocabaoğlu age, s.145-147. 50 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

Ayn yllarda yayn çalmalarnda gzlenen hareketliliğin yan sra Rumlarn yaadğ yerlerde İstanbula bağl olarak yeni istasyonlar da açlmaya balanmtr ylndan sonra İzmit Bursa Adapazar ve Edirne misyonerler tarafndan tamamen igal edilmitir Bursa yaknlarndaki Rum ky Demirta Kayseri Talas (1854) ve Merzifona bu dnemde istasyon kurul mutur45 Buradaki hizmetlerde her ne kadar Ermeniler n plana alnmsa da Rumlara byk oranda hizmetler verilmitir li yl lardan itibaren Anadoludaki Rumlar arasnda çalmalarn artmas Rumca bilen elemanlara duyulan ihtiyac artrm ve ylnda daha nceden Kbrs ve Bursa Rumlar arasnda çal an misyoner D Ladd İstanbulda bu ileri dzenlemek için grev lendirilmitir Yine daha nceden İzmir Manisa gibi Anadolunun farkl yerlerinde grev yapan misyonerler Riggs H Van Lennep ve Brooks da İstanbulda Rumlar arasnda yrtlecek çalma larda grevlendirilmitir46 Btn bunlara rağmen ylna kadar Anadoludaki Rumlar için dzenli ve srekli bir hizmet sağ lanamamtr Ancak XIX yzyln son yirmi ylna girildiğinde çalmalar daha hzl ve verimli neticeler vermeye balamtr Anadoluda Rumlar arasnda yrtlen bu faaliyetlerin neticesinden son dere- ce memnun olan Amerikan Board, 1880lerin banda Ermeniler arasnda yrtlen faaliyetleri yavalatarak Osmanl toprakla rndaki diğer topluluklarla beraber Anadoludaki Rumlar zerinde yoğunlama karar almtr47 Bu kararn neticesinde ylnda Rumlar arasnda yrtlen çalmalar sonucunda bir yerli Rum liderliğinde Rum İncil Cemiyeti (The Greek Evangelical Alliance) organize edilmitir Hareketin lideri Amerikada eğitim gren Dr George Constantinedir Bu organizasyon Rumlarn misyonerlerle ibirliği içine girme isteğini artrm ve etkisini Karadeniz kyla rnda Orduya kadar gstermitir48 Btn bunlarn etkisiyle Pro testan Rumlar da ylnda İstanbulda Peder Kazakosun ru- han nderliğinde az sayda yeyle Rum Kilisesinde rgtlenmi lerdir.49 Bu rgtlenmenin ardndan lerin daha balarnda İstanbulda her Pazar gn ç ayr merkezce Rumlara din hizmet

45 Grabil, age, s.15; Centennial, s.58. 46 Centennial, s.58, 180-186; Kiskira, agm, s.68, 77. 47 Strong, age, s.385. 48 Centennial, s.37. 49 Centennial, s.58; Kiskira, agm, s.77 PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 51

veren servisler kurulmu ve İzmirde Rumlar arasnda yrtlen din faaliyetlere daha bir nem verilmitir50 Bu faaliyetler içerisinde dikkat çeken hususlardan biri 1830lu yllarn sonundan itibaren Rumlarn misyonerlere kar gstermi olduklar sert tepkidir Ancak bu tepkiler li ylla rn bandan itibaren yumuamaya balamtr Bu yumuamann etkisiyle, her ne kadar Ermeni toplumu ile kyaslandğnda Rum lar arasnda fazla rağbet grmese de misyonerlerin yrttğ din faaliyetler ve bununla birlikte yayn çalmalar verimli hale gel mitir Bu verimliliğin en byk sebebi Amerikan Board misyo nerlerinin kurduklar okullar ve bu okullarda Rum halknn gr dğ eğitim faaliyetleridir Osmanl Devleti bu dnemde eğitim alannda sadece Rum halk için değil Trkler dahil olmak zere btn herkes için yeterli hizmet veremez duruma gelmitir Rum larn kendi cemaat okullar da hemen hemen ayn durumdadr Amerikan Board misyonerleri ise 1820li yllardan itibaren eğitim alannda Osmanl vatandann karsna son derece gelimi bir eğitim anlay ile çkmtr Rumlar eğitim alannda sunulan bu hizmetlerden yararlanmak için fazla tereddt etmemiler ve ço cuklarn bu okullara gndermenin hem eğitim açsndan hem de toplumsal anlamda nemini ve sağladğ yararlar grmler Amerikan Board misyonerlerince kendilerine sunulan paral eği tim imkânlarn değerlendirmilerdir51 Misyonerler tarafndan açlan birçok okulda Rum ğrenciler ya çoğunluğu oluturmular ya da farkl topluluklardan ğrencile rin çoğunlukta bulunduğu okullarda onlarla birlikte misyonerlerce verilen eğitimden nasiplerini almlardr Mekatib-i Gayr-i Ms lime ve Ecnebiye Mfettiliği İdaresinin 27 Mart 1902 tarihinde hazrladğ Osmanl topraklarndaki Amerikan Board okullarn bir çizelge52 halinde gsteren defterde Adana Tarsus İzmir Ödemi Manisa Kayseri Talas Bağçecik ve Merzifonda yer alan Amerikan Board okullarnda ğrencilerin çoğunluğunun Ermeni lerle beraber Rumlardan tekil ettiği grlmektedir53 Bir çok mil letten ğrencinin ğrenim grdğ İstanbuldaki Amerikan Board

50 Strong, age, s.405. 51 Augustinos, age, s.196. 52 Bu konu zerinde tarafmdan çallmaktadr 53 Babakanlk Osmanl Arivi Yldz Tasnifi Yldz Resm Maruzat Evrak Belge Nu: 122/88. 52 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

okullarnda zellikle de Robert Kolejde ise çoğunluğu tekil etme seler bile, Rum ğrenciler misyonerlerce verilen kaliteli ve çağda eğitimden faydalanmlardr54 Eğitim alannda Amerikan Board misyonerlerinin Osmanl topraklarnda yaayan Rum toplumuna hizmet verdiği yerler sadece Anadolu ile snrl kalmamtr Bey rut vilâyeti içerisinde faaliyet gsteren Amerikan Board okullar na baz yerlerde çoğunluğu oluturacak baz yerlerde ise baka milletlerle birliktelik oluturacak ekilde birçok Rum ğrenci ka yt yaptrmtr55 3- Merzifon Amerikan Koleji Rumlar ve Pontusçuluk Faaliyetleri XX yzyla girilmesinden itibaren Amerikan Boardun Rumlar arasnda yrttğ çalmalar hareketlenmi byk oranda bu çalmalarn da etkisiyle Rumlar Trkler aleyhine d manca hareketler içerisine girmeye balamlardr Bu hareketli liğin en ateli ekilde yaandğ yer Anadolunun Karadeniz ky lar olmutur Bilindiği zere Merzifonda bulunan Anadolu Kole- ji bu dnemde Rumlara hem fikr hem de fiil alanda en çok des tek veren Amerikan Board okulu olmutur İlk olarak Amerikan Board misyonerlerinin ylnda geldiği ve istasyon açtğ Merzifonda misyoner eğitiminin temel leri ylnda atlmtr ylnda in Be- bekteki okulu İstanbuldan Merzifona tanm ve Merzifon Ruhban Okulu olarak bir yl sonra eğitimine balamtr Ayn yl misyonerler ylnda İstanbulda kurulan kz okulunu da Merzifona tayarak faaliyete geçirmilerdir56 1880lerin henz banda buradaki orta dereceli kz okulu nun ve Ruhban Okulunun eğitim seviyesinin oldukça ilerlemesi buradan mezun olacak ğrencilere eğitim verecek bir kolej ihtiya cn ortaya çkarmtr ylnda Charles Chapin Tracy bakan lğnda hepsi Ruhban Okulu ğretim kadrosunda yer alan George F. Herrick, John F. Smith, Edward Riggs Anadolu Kolejinin esasn tekil edecek olan Harbinger Yksek Okulunu drt erkek ğrenci ile açmlardr Bu okulda verilen eğitim ve buradan mezun olan ğrenciler Eyll da herhangi bir binas kampusu ve do

54 Barton, age, s.197. 55 B.O.A. Yldz Tasnifi Yldz Resm Maruzat Evrak Belge Nu 56 George E. White, Adventuring With Anatolia College, Grinnell-Iowa, s.10. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 53

nanm olmayan Merzifon Anadolu Kolejinin eğitime balamas nn57 temelini tekil etmilerdir Açlan bu kolejin kurulu szle mesi Amerikada Massachusetts Eyaletince Mart ylnda onaylanmasna rağmen Osmanl hkmeti tarafndan bir ferman la Amerikan okulu olarak resmen kabul Nisan 1899 tarihin- de58 mmkn olmutur Dewey 10luk sisteme gre dzenlenmi l kitaptan59 oluan bir ktphaneye Prof Manisacyan tarafndan kurulan ve 7000den fazla tr içeren bir botanik ve zooloji mzesine60 sahip olan okul bat blgesinin basn-yayn ve propaganda tekilâtnn da merkezi haline gelmitir 1908den sonra eski ana binann iki kçk kulesi bask için zel olarak hazrlanm ve bir grup Rum talebe Merzifonda bas lan ilk gazeteyi yazmaya basmaya ynetmeye ve dağtmaya ba lamlardr Bu konuda okulun hocalar yardm idare ve gzetim çalmalarn srdrmlerdir Ayrca Pontus adl dergiyi de ayn dnemde yaynlamlardr61 Hemen bunun peinden Ermeniler de diğer kçk kulede ayn ekilde çalmaya balamlar ve baskla rnn her saysndan birer nshann hkmet yetkililerince ariv lendiği aylk bir aile dergisini yayna hazrlamlardr62 Merzifon Anadolu Koleji, her ne kadar Ermenilere hizmet vermek için açlmsa da asl kaynağn Ermenilerle birlikte Rum lar arasnda bulmutur Okulun açldğ yllarda kurulu amacna uygun olarak ğrencilerin çoğunluğunu Ermeniler tekil etmi lerdir Ancak ilerleyen yllarda bu durum Rumlar lehine gelime gstermitir Baz yllarda okulda eğitim gren ğrencilerin says incelendiğinde karlatğmz durum bunu onaylar niteliktedir

57 White, age, s. 12; Stone, age, s.185. 58 White, age, s. 37; Stone, age s Kocabaoğlu age, s.194; Tozlu, age, s. 91. 59 Bilal Şimir, Tarihte Ermeni Terr ve Sivas Vilayeti, Uluslararas Terrizm ve Gençlik Sempozyumu Bildirileri, Sivas, 1986, s.94. White, 1890da Koleje geldiği yl olarak verdiği kitap saysnn de l ulatğn ayrca tane de sreli yaynn geldiğini belirtmektedir White age, s.17, 75. 60 Stone, age, s.192-193; Kocabaoğlu age s İlhan Tekeli-Selim İlkin Os- manl İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluumu ve D nm, TTK Yay., Ankara, 1993, s.117; Necmettin Tozlu, Kltr ve Eğitim Tarihimizde Yabanc Okullar Akçağ Yay., Ankara, 1991, s.94. 61 Mustafa Balcoğlu Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanma- lar ve Merkez Ordusu, Yksek Öğretim Kurumu Matbaas basm Ankara, 1991, s.64. 62 White, age, s.66-67. 54 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

ylnda okula Rum Ermeni ğrenci kayt yaptrrken63 1913-1914de bu say Rum Ermeni Rus ve Trk ğrenci olarak değimitir64 Rum ğrenciler verilen eğitimin yan sra okuldaki çok zen gin ve çeitli sosyal ve kltrel faaliyetlerden de yararlanmlar dr Bu faaliyetlerin en nemlisi okulda ders veren misyonerlerin de desteği ile ğrenciler tarafndan kurulan kulplerdir Rum ğrenciler ylnda Pontus Kulbn yine ayn yl Yunan- Rum İdman Kulbn ve ylnda da Rum İrfan Kulbn kurmulardr65 Bu kulpler sadece okulda kaytl Rum ğrencilere hizmet etmekle kalmam Amerikan Board misyonerlerinin oku lun tatil olduğu dnemlerde bizzat ev ev dolaarak Hristiyan Ermeni aileleri arasnda yaptklar gibi Rum ailelerine hizmet ulatrma gayretlerini k aylarnda dzenledikleri gece eğlence leriyle desteklemilerdir Bu gecelerde yredeki Rum halkna da ulamay onlarn da ilgisini ve desteğini çekmeyi baarmlar dr66 Merzifon Anadolu Koleji çats altnda faaliyet gsteren bu kulpler Rum ğrencilere okulda verilen eğitim yoluyla aldklar teorik bilgileri uygulamaya koyma imkân sağlamtr Uygulama alanlarndan en hareketlisi Pontus Kulb olmutur Bu kulp Merzifon Amerikan Kolejinde mevcut Rum ğrencilerini Maarif Kulb ğrencileriyle birletirip kaynatrmak amacyla Pontus ad altnda Orfeas ismindeki mzik kulbn da kapsamak zere bir dernek kurulmasyla67 ortaya çkmtr Ancak blgede ilk Pontus Kulbnn ne zaman kurulduğu hakknda baz farkl bil giler bulunmaktadr Mustafa Kemal Atatrk Karadeniz kysnda eski Yunanllğn diriltilmesi için çalan bir Rum topluluğunun ylndan beri var olduğunu ilk Pontus toplant ocağnn da İneboluda halkn Manastr dediği bir tepede kurulduğunu belirt mektedir.68 İneboludaki Pontus Kulb Merzifon Anadolu Kole

63 Stone, age, s.187. 64 White, age s Kocabaoğlu age, s.194. 65 ATASE, İSH Klasr Nu Dosya Nul-A-45, Fihrist Nu:14, 14-1, 14-2. 66 Stone, age s Kocabaoğlu age, s.196; Tozlu, age, s.94. 67 Ylmaz Kurt Pontus Meselesi, TBMM Yay., Ankara, 1995, s.152. 68 Mustafa Kemal Atatrk Nutuk Sylev -1927, II, TTK Yay., Ankara, 1989, s.837. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 55

jindeki Rum Pontus Kulb ile ayn tarihte ylnda Rum asll ABDli bir papaz olan Klematyos tarafndan kurulmutur69 Merzifon Anadolu Kolejinde kurulan Pontus Kulb ylndan itibaren yeni ubeler açlarak geniletilmitir Samsunda Mdafa-i Meruta ve daha sonra da Mukaddes Anadolu Rum Ce miyetlerinin kurulmasyla balayan genileme srecinde Ba tumdan İneboluya kadar, Karadeniz blgesi içerisinde birçok ubeler açlmtr70 Pontus Cemiyeti bir taraftan Anadoluda te kilât çalmalarn geniletirken diğer taraftan da Yunanistanda kurulmu olan Asya-y Suğra Tekilât- Merkeziyesi (Kçk Asya Merkez Tekilât ile de ibirliği içine girmitir71 Her ne kadar Rumlarn bu ekilde tekilâtlanmalarnn amac Merzifon Ameri kan Koleji bnyesindeki Pontus Kulb bakannn ylnda Samsundaki Teceddt ve İhya Cemiyetine (Yenilenme ve Can- lanma Derneği gnderdiği mektupta vatann değiik yerlerinden gelip eğitim gren bu okul içerisindeki ğrencilerin birbirlerine kar yaknlama ve kardeliğini sağlamak ve eğitim ve ğretim sayesinde onlarn ruh ve beden kuvvetlerini olgunlama gayesine sevk ve ulatrmaktan ibarettir diye açklansa da ayn mektubun sonunda korkusuzca kullanlan yaa Yunan yaa kurtulu ibarele- ri72 asl amacn Trabzon Giresun Ordu Canik Sinop Gmha ne, Karahisar- Şark Tokat Amasya Çorum ve Yozgat sancakla rn Erzincan sancağnn Refahiye ve Kuruçay kazalarn Kasta monu vilâyetinin Tosya ve Takpr kazalarn tamamen Erzu rum vilâyeti İspir ve Bayburt kazalarn Sivas vilâyeti Koçgiri merkez Hafik Yenihan ve İnebolu kazalarn ksmen içine alan blgede bağmsz bir Pontus Cumhuriyeti kurmak73 olduğunu doğ rulamaktadr Merzifon Anadolu Kolejinde Pontus Kulb tarafnda bu ge limeler yaanrken kendi ifadeleriyle amaçlar hemcinslerini Yunanllğa has bir surette terbiye etmek olan Rum İrfanperver Kulb ve Pontus İdman Kulb faaliyetlerini ayn çat altnda yrtmek için kendilerine yeni bir merkez aramaya balamlar

69 Balcoğlu age, s.64. 70 Kurt, age, s.51. 71 Kurt, age s Ali Gler Dnden Bugne Yunan-Rum Terr, Ocak Yay., Ankara, 1999, s.121. 72 Kurt, age, s.154. 73 Balcoğlu age, s.63-64. 56 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

dr Kutsal savalarn daha serbest ve daha uygun bir kanala y neltebilmek için yeni bir merkezin sağlanmas kesin olarak ge rekmektedir Bu yeni merkez de iki derneğin arzular zerine Merzifon Anadolu Koleji tarafndan bağ yoluyla bir arsa veril mesiyle sağlanmtr Arsann temininden sonra bu arsa içerisin de bir binann kurulmas için yardm toplanmas giriimleri bala tlmtr ylnda balayan bu hareketin amac bu iki kulbe iyi bir dzen ve tertip vererek Pontus Cumhuriyetini kurmak için Trklere kar isyan eden Rum çetelerinin tekilât altna alnma sn sağlamaktr74 Ancak ylnda Birinci Dnya Savann balamas zerine Rumlar Merzifon Anadolu Kolejinde yrttk leri bu çalmalar l Mays dan itibaren bir sre askya almak zorunda kalmlardr Mays tarihinde Sivas Erzu rum Trabzon Bitlis Diyarbakr Elazğ vilâyetleri ve Canik muta sarrflğna gnderilen bir yaz ile sava nedeniyle okul ve hasta- hane gibi orduya lâzm olan messeselerin kullanmasnn gerekli liği vurgulanm bu gereklilikten dolay vilâyetler dahilindeki Amerikan messeselerinden asker iskân ve hastahane ittihaz suretiyle istifade edilmesi için bu kurulularda bulunan Amerikan vatandalarnn vilâyet dna çkarlarak İstanbula gnderilme leri istenmitir Bu yaz zerine l Mays tarihinde Merzi fondaki Anadolu Koleji yetkililerine kolej ve hastane binalarna asker iskân ve hastane olarak yararlanmak için askeriye tarafn dan el konulacağ tebliğ edilmi Merzifon Anadolu Kolejinde bu- lunan Amerikan vatandalar ahs eyalarndan arzu ettiklerini beraberlerinde arzu ettiklerini de Kolej mzesinde Osmanl h kmetinin himayesine brakarak Mays tarihinde İstan bula hareket etmilerdir75 Bylece bir mddet Merzifon Anadolu Kolejinin faaliyetleri askya alnmtr Fakat Ekim tarihinde Mondros Mtarekesinin im- zalanmas Anadoluda Rumlar tekrar umutlandrmtr Merzifon Anadolu Kolejinin sava nedeniyle kapatlmasndan sonra burada kalan Mr. ve Mrs. Getchell, Miss Willard, Miss Gage (Temmuz 1918de lmtr ve Miss Zbinden Mtarekenin imzalanmasn dan sonra tekrar okul binalarn faaliyete geçirme çalmas içine girmilerdir Bu arada Şubat tarihinde Yakn Şark Muave net Heyeti (Near East Relief), New Yorktan İstanbula doğru yola

74 Kurt, age, s.125-126. 75 ATASE, B.DH Klasr Nu Dosya Nu Fihrist Nu -4, 2-11. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 57

çkmtr Bu heyetin be yesi Amerikan Boardn Merzifon istas yonunda çalan misyonerlerden tekil edilmitir İstanbula gelen Heyetin Mr Pye bakanlğnda Merzifona tayin edilen yeleri Mart 1919da buraya ulamlar ve Merzifon Anadolu Koleji bina larna yerlemilerdir76 Hemen ardndan Mart da akam vakti Samsundan Merzifona gelen atm kadar İngiliz askeri de Merzifona girmilerdir Merzifonu igal eden İngiliz kuvvetleri Kara Mustafa Paa İlkokulunu karargâh yapmlar77 ve Eyll tarihine kadar burada kalmlardr78 Askerlerin banda bulunan Solter ismindeki İngiliz subay ve arkadalar Amerikan Koleji ğretmenlerinden ayn zamanda Yakn Şark Muavenet Heyeti yelerinden Mr Getchellin hanesin- de misafir olmulardr Ertesi gn sabah otomobille hkmet konağna giden Solter hiçbir makam dikkate almadan ve kimseye haber vermeden Osmanl bayrağn indirerek İngiliz bayrağn asm ve kaymakamlk odasna girmitir79 Rumlar harekete geçiren btn bu olaylar Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettii Mirliva Mustafa Kemalin de dikkatinden kaçma m ve Haziran da Harbiye Nezaretine, Merzifondaki İngi liz subaylar ile Amerikan memurlarnn gerek Merzifon ve gerek Gmhacky kazas Rumlaryla pek sk bir mnasebette bulun duklarn bu mnasebetten dolay da Rumlarn çok yz buldukla rn bu gelimelerin gz ard edilmemesi gerektiğini rapor etmi tir.80 Bu gelimeler yaanrken Eyll da mezuniyetine çok az bir zaman kala 1916da askere çağrlan Timotheus M Papado poulos adl ğrencinin diploma treni ile Anadolu Kolejinde eği time tekrar balanm çoğunluğunu Rumlarn oluturduğu alts okul ncesi olmak zere toplam yz atm alt ğrenci de kayde dilmitir81 Fakat kaplarn yeni açan okul binalar bu dnemden sonra eğitim faaliyetlerinin yan sra hem blgede yrtlen ko mitaclk tekilâtnn merkezi hem de silah deposu olarak kulla

76 U.S.A. National Archive Microfilms File Number Bir nshas ktphanemdedir 77 Aziz Taan Dnden-Bugne Merzifon İstanbul s 78 Vehbi Cem Akun Kurtulan Merzifon Balkesir s 79 ATASE İSH- Kutu Gmlek 80 ATASE İSH Kutu Nu Gmlek Nu 81 U.S.A.N.A.M., File Number: 867.4016/433. 58 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

nlmlardr Üçnc Ordu Mfettii Mustafa Kemal tarafndan 10 Haziran 1919 tarihinde Havzadan Harbiye Nezaretine yazlan ifrede Merzifon Anadolu Kolejine eya sandklar getirildiği zerlerinde Ottoman American markalarnn grldğnden bun larn silah olabileceğinin tahmin edildiği ifade edilirken, Merzi- fonda komitaclk tekilâtyla uğratklar zannedilen drt İngiliz zabitinin Amerika Kolejinde toplanmasnn Koleji mzakerat ve teebbsat merkezi kabul ettikleri phesini uyandrdğ beyan edilmitir Temmuz tarihiyle gnderilen yazda ise artk pheler yerini gerçeğe brakm ve Merzifonda Amerikallarn ve İngilizlerin sk bir mnasebet içinde olduklar ve i birliği yaptk lar Koleje Samsun zerinden sandklarla Kolejin eyas namyla eyalar geldiği yaplan tahkikatlar neticesinde bunlarn silah olduğu rapor edilmitir82 İngiliz askerleri Anadolu Kolejindeki misyonerler ve Rum- lar arasndaki sk mnasebet ilerleyen aylarda farkl bir boyut kazanmtr Anadoluda Mustafa Kemalin Samsuna çkndan itibaren, siyas arenada Trkler lehine byk ilerlemeler kayde dilmi ve Aralk de 3. Kolordunun lağvedilmesiyle kurulan Merkez Ordusu,83 Karadeniz kysnda Pontusçuluk hareketine kar etkili tedbirler almaya balamtr Tokatda Lazurus adl bir Rumun evinde yaplan aramada Pontus ibareli belgeler Merzifon Anadolu Kolejleri adyla Kantarcoğlu tarafndan yazlm be bror Pontus okullar ile Merzifon Amerikan Kolejinin birleti rilmesine dair Amerikallarla ortaklaa yaplan bir ynetmelik ele geçirilmitir84 Lazurusun evinde ele geçirilen belgeler Merzifon Anadolu Koleji zerindeki dikkatleri bir kat daha artrlmtr Bu arada Kolejde faaliyet gsteren Rumlar da gelimelerden kayg duyma ya balamlar faal haldeki Pontusçularn tevkif edilmeye ba lanmas zerine de Anadolu Kolejinin Trkçe ğretmeni Zeki Efendiyi ihbarda bulunduğu zannyla Kolejin aranmasndan iki gece evvel ldrmlerdir Zeki Efendinin ldrlmesi Ankara Hkmetinin dikkatlerini bu kolej zerinde yoğunlatrm ve Merkez Ordusuna Merzifonda bulunan Amerikan messeselerin de arama yapmak için izin verilmitir Şubat tarihinde

82 ATASE İSH Kutu Nu Gmlek Nu 83 ATASE İSH Kutu Nu Gmlek Nu 59. 84 Balcoğlu age, s.10. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 59

Merzifon Amerikan Hastane ve Koleji Beinci Frka Kumandan dahi hazr olduğu halde aranmtr Aramalar srasnda silâh ve cephane bulunamam ise de Kolej dahilinde tarihinde ku rulduğu tespit edilen Pontus Kulb yine ayn yl kurulmu olan Yunan-Rum İdman Kulb ve ylnda kurulan Rum İrfan Kulbnn varlğ tespit edilmitir Pontus Kulbnn nizam namesi mhrleri Yunan bayraklar kurulmas dnlen Pon tus Cumhuriyetinin snrlarn gsteren ve zerinde Pontus yazl harita fotoğraflar Pontus armalar ve baz nemli belgeler ele geçirilmitir Ele geçirilen nizamnamenin tercme edilmesi sonu cunda Kulbn Rumlar Yunan emellerine hizmet ve Pontus H kmetinin kurulmasna tevik eden çok zararl bir messese ol duğunun ortaya çkmas zerine hemen kapatlarak Rum olan bakan ve idare heyeti yeleri tevkif edilmi ve Amerikal olanla rn ise sadece ifadeleri alnmtr85 Kolej kapanm binalarn ve eyalarn korunmas için hkmetin seçimi sonucu birisi evli di ğeri bekar olmak zere iki erkek bir kadn Amerikan Board mis yoneri seçilmi geriye kalan diğer yirmi dokuz kii Mart 1921de Merzifonu terk etmitir86 Pontusçular da tutuklu olarak Amasyaya gnderilmitir Amasyada tutuklu bulunan Pontusçu Rumlarn aileleri Pontusçu ekya tarafndan Samsuna gnderil miler ve onlardan aldklar talimatlar zerine ehirde bulunan American Tobacco Co Şirketinin memurlar ile sk bir temas içine girmilerdir Ailelerin Amerikallarla içine girdikleri bu te mas memlekette her gn Ankara Hkmetine bir tepki olarak, iddetli propagandalarn yaplmasna İslâm ve Hristiyan toplu luğun bu hareketlerin iddetine kaplmasna sebep olmutur87 Amasyada tutuklu bulunan Pontusçulardan Eyll tarihinde İstiklâl Mahkemesinde yarglanan Kolejdeki kulbn bakan Kuyumcuoğlu Therlides yelerinden Haralambos Yorgi Anastas Simon ve Pavlos Yunan amaçlar doğrultusunda eğitim yaptrdklar otoriteye kar gelmek için ye kaydettikleri ve Zeki Beyin katlinde rol oynadklar için idamlarna karar verilmitir88 Btn bu gelimelere okul mdr George White çok farkl bir pencereden bakmaktadr Karadenizin gney kylarnda n

85 ATASE Kalsr Nu Dosya Nu l-A-45, Fihrist Nu:14. 86 U.S.A.N.A.M., File Number: 867.4016/433. 87 ATASE Kalsr Nu Dosya Nu l-A-45, Fihrist Nu:41. 88 Balcoğlu age, s.86-87. 60 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

fusun eskiden beri Rum olduğunu hatta buradaki Rum nfusun Ermeni nfustan da fazla olduğunu Rumlar arasnda Helen Kral lğna kar sempati duyulduğunu ancak isyan ynnde herhangi bir harekete girieceklerine ya da byle bir hareket içinde olduk larna inanmadğn belirten White Şubatta ldrlen Trkçe ğretmeni Zeki Beyin katillerinin Trkler olduğuna phesi ol madğn bu olay sonucunda tutuklanan drt ğretmen ve iki ğ rencisinin Pontus siyas hareketinin içinde olmalarndan dolay byle bir harekete maruz kaldklarn belirtmektedir89 White, Amerikan Boardn Bostondaki merkezine yazdğ raporlarnda okulun bnyesindeki kulplere verilen isimleri ve amaçlarn Okulumuzun farkl milliyetlere ve dillere mensup ğrenci leri kendi edeb kulplerini kurmulardr Amaçlar ana dil lerini ğrenmekti Yaklak yirmi yl nce Rumlar Pontus Kulb adyla bir kulp kurdular Bu ismi vermelerinin se bebi yrenin eski zamanlarda Pontus ismiyle anlmasdr90 diyerek oldukça masumane ifadelerle açklamaya çalmtr Raporda Whiten aramalar srasnda ele geçirilen zerinde Pon- tus yazan harita için Şikagoda birkaç yl nce eski zamanlarda Roma İmparatorluğu eyaletlerini gstermek için baslmt Fakat Trkçe gazeteler Kolejde Hellenik Krallğa Pontus eyaletinin eklen- diğini gsteren haritalar bulunmutur diye yazdlar91 eklindeki ifadeleri ise ilgi çekicidir Ancak Merzifondaki Amerikan messeselerinin aranmalar srasnda Rum ve Ermeni katillerinin Avrupaya kaçrlmas hak knda Kolej mdriyeti ile Samsun Amerikan temsilcisi arasnda cereyan eden muhaberat evraknn92 dahi bulunmas Merzifon Anadolu Kolejinde Rumlar arasnda yrtlen faaliyetlerin Kolej mdr Whiten anlattğ kadar masumane olmadğn ortaya koymutur Merzifon Anadolu Kolejinde grev yapan misyonerlerin Rumlar lehine yaptklar çalmalar okulun kapatlmasndan son ra blgede balayan Rum gçleri srasnda da devam etmitir

89 U.S.A.N.A.M., File Number:867.4016.440. 90 U.S.A.N.A.M., File Number:867.4016/431. 91 U.S.A.N.A.M., File Number:867.4016/431. 92 ATASE Kalsr Nu Dosya Nu l-A-45, Fihrist Nu:14. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 61

Ankara Hkmeti kendini d manlarndan savunmak amacyla Yunan donanmasnn Haziran tarihinde İneboluyu bom- bardman etmesi ve karaya asker çkarma ihtimalinin artmas zerine Karadeniz kylarn sava alan ilân etmitir Haziran tarihinde de dmann kyya asker çkarmas srasnda ken disine yardmc kuvvet bulmasn nlemek ve kylar korumakla grevli mfrezelerin arkalarn emniyet altnda bulundurmak için blgedeki on be-elli ya aras eli silah tutan Rumlarn iç ksmla ra tanmasna karar vermitir Yine bu çerçevede vaktiyle blge de Rum çoğunluğu oluturmak emeliyle Samsun Rum Metropolit- liğinde kurulmu olan Gçmenler Komisyonu tarafndan Rus yadan ve Anadolunun iç ksmlarndan getirilip yerletirilmi olan Rumlar memleketlerine geri gnderilmitir93 Bu gelimeler Merzifon Anadolu Kolejinde grev yapan in sanlarn ahs notlarnda ve merkezlerine verdikleri raporlarda byk yer tutmutur Bu raporlarda Ankara Hkmeti suçlu gibi gsterilmek istenmi ve Amerikan kamuoyunun dikkati blgedeki Rumlar zerine çekilmeye çallmtr Trkiyede Amerikan Bo- ard misyoner rgtnn veznedar olarak bulunan DrWW Peet ahs notlarnda ylnn Haziran ve onu takip eden gn lerde Merzifonda erkeklerin gçe zorlanmasndan sonra geride kalan kadn ve çocuklara katliam uygulandğndan bahsederek Ankara Hkmeti tarafndan bu olaylara kar bir ey yaplmad ğn haberdar edildiklerinde de olay çetelerin yaptğn syleye rek iin içinden çktklarn ifade etmitir94 Merzifon Anadolu Kolejinde uzun yllar hocalk yapm olan ve daha sonra Yakn Şark Muavenet Heyetinin bir yesi olarak New Yorkta bulunan JP Xenides hazrladğ raporunda Rumla rn zulm ve hakszlklara uğradğn uzun uzun anlattktan sonra Ankara Hkmeti tarafndan Rumlarn Anadolu içlerine gç etti rilmelerini daha nceden tasarlanm bir olay gibi gstermeye çalmtr Bunu kantlamak için de baharnda Ermeniler tehcir edilirken ileri gelen bir Trk memurunun kendisine bu blgede kali-mera, Pari-louis95 seslerinin duyulmayacağn imdi Ermenilerin gittiğini Rumlarn da zamannn geleceğini96 syledi-

93 Kurt, age, s.387-388. 94 U.S.A.N.A.M., File Number:867.4016/435. 95 Ermenice ve Rumca olarak gnaydn demektir. 96 U.S.A.N.A.M., File Number:867.4016/432. 62 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

ğini beyan etmitir Bu olay Anadolu Koleji mdr George E Whiten Washingtona yazdğ bir mektupta Trklerce de Anadoluda Ermenilere uygulanan olaylarn aynsnn imdi Rum lara yaplmak istendiği97 eklinde ifade edilmitir Merzifon Anadolu Kolejinde grevli misyonerlerin Rumlar lehine içine girdikleri bu faaliyetler ayn blgede baka grevler de bulunan Amerikallar tarafndan da desteklenmitir -1921 yllar arasnda Yakn Şark Muavenet Heyetinin Harput kolunun bir yesi olarak Anadoluda Samsun-Merzifon-Sivas-Kayseri- Ulukla-Harput arasnda otomobil tamaclğ grevi ile bulunan Mr. Stanley E. Hopkins, Anadoludan dndkten sonra New Yorkta bir rapor hazrlam raporunda Anadoluda Rumlara Trkler tarafndan çok kt muameleler yapldğn Karadenizin gney kylarndaki Rumlarn doğuya gçe zorlandklarn ve Bi rinci Dnya Sava srasnda Ermenilerin içinde bulunduğu du rumdan daha kt durumda olduklarn belirterek bu hareketin amacnn btn Rumlar yok etmek ve Trkiyeyi Trklere brak mak98 olduğu eklinde açklamtr Merzifon Anadolu Kolejinde Amerikan Board misyonerleri- nin ne yapmak istediğinin btn çplaklğ ile ortaya çkmasna rağmen blgeyi terk ederek İstanbula giden misyonerler, okulu tekrar açmak için byk bir çaba içine girmilerdir Ancak anla mlardr ki eğer Ankara Hkmeti ile ii çzmeye çalrlarsa emellerine ulamak mmkn değildir Bu yzden de İstanbulda Osmanl Hkmeti nezdinde giriimlerde bulunmulardr Ma ys tarihinde Amerika Fevkalade Komiserliği İsveç Sefareti vastasyla Hariciye Nezaretine bir protesto gndermitir Pontus Cemiyeti siyas faaliyetlerde bulunuyor diye Merzifondaki Ameri- kan okulu ile hastahanesinin Amasya Mutasarrflğnca kapatld ğ Amerikallarn ehirden ihraç olunduğu ifade edilen meselenin ad geçen okulun tekrar açlarak Amerikan memurlarnn grevle rine dndrlmeleri ile çzlmesini talep eden protesto Osmanl Hkmeti tarafndan halen Ankara Hkmeti ile resm mnase bette bulunulmadğ gerekçesiyle reddedilmitir99 Fakat misyo- nerler okulu tekrar açma giriimlerinden vazgeçmemiler Ameri

97 U.S.A.N.A.M., File Number:867.4016.440. 98 U.S.A.N.A.M., File Number:867.4016/432. 99 B.O.A., Meclis-i Vkelâ Mazbatalar Dosya No Gmlek No Ta rih:1339.N.6. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 63

kan Fevkalade Komiserliğince Merzifondaki Amerikan okulu ve hastahanesini tekrar açmak için gnderdikleri ikinci protesto da ayn gerekçe ile Haziran 1 tarihinde ikinci defa reddedil- mitir100 Merzifon Anadolu Kolejinin Anadoludaki serveni y lnda Pontusçu hareketlere kartğ için byle bir trajedi ile sona ermi daha sonra yeni bir Anadolu Koleji Yunanistann Selanik ehrinde açlmtr Merzifon Anadolu Koleji Osmanl topraklar zerindeki yaklak otuz yllk varlk srecinde Rumlar ve diğer topluluklar arasnda hem eğitim alannda hem de sosyal ve klt rel alanda çok yoğun faaliyetlerde bulunmasna rağmen Trk hal kna bu manada hiçbir faydas olmamtr Bu kadar yllk faaliyet dnemi içerisinde okul kaytlarnda buradan mezun olan sadece bir Trk ğrenciye rastlanmtr da Koleje giren ve 1914 ylnda mezun olan Nureddin Pehlivanzade101 Sonuç Amerikan Board misyonerleri Osmanl topraklarnda faali yetlerine balamadan nce tandklar Rumlarla de İzmire ayak bastklar daha ilk gnden itibaren sk bir temas içine gir milerdir Misyonerlik adna yrttkleri faaliyetlerinde nceliği hep Rumlara vermilerdir Bunun sonucu olarak da Rumlar ara- snda misyonerlerin açtklar okullar ilk on be ylda Rum eğiti mine byk hz vermitir Fakat lu yllarn ortalarndan iti baren bata Rum Ortodoks Patrikhanesi ve daha sonra da Patrik hanenin etkisiyle Rum halk misyonerlerin verdiği hizmetleri istememiler ve onlara sert tepkilerde bulunmulardr On be yl boyunca çok iyi giden ilikilerin aniden bozulma snn en nemli sebebi yeni bağmszlğn kazanan Yunanistan Devletinin varlğ olmutur Misyonerlerin Osmanl topraklarna geldikleri yllarda Rum halk bağmsz bir Yunan Devleti kurmak için Osmanl Devletine kar isyan halinde olduğundan dolay içinde bulunduklar ekonomik ve sosyal durum pek iç açc olma mtr Misyonerlerin bu dnemde kendilerine uzattklar yardm elini severek kabul etmilerdir Ancak daha sonra Osmanl Devle tinden istediklerini koparp bağmsz bir Yunanistan Devleti kurmular ve kendilerini toparlamlardr Misyoner yardmlarna

100 B.O.A. MV Mazbatalar Dosya No Gmlek No TarihL 101 White, age, s.165. 64 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

ihtiyaçlarnn kalmadğn dnerek onlara kar sert birtakm tepkiler sergilemeye balamlardr Ancak ilerleyen yllarda gr mlerdir ki Amerikan Board misyonerlerinin zellikle de eğitim alannda verdiği modern ve kaliteli hizmet bu dnemde bulunmaz nimet olup bundan faydalanmak gerekmektedir Bu anlayn ar dndan misyonerlere kar tekrar yumuak bir tutum taknmlar dr Fakat bu tarihten sonra da misyonerlerin din alanda verdik leri hizmetlere Rumlar Ermeniler kadar ilgi gstermemelerine rağmen eğitim hizmetlerinden paral dahi olsa yararlanmlardr Merzifon Anadolu Kolejinde Rumlar ve Amerikan Board misyonerleri arasndaki mnasebetler bu ihtiyaç neticesinde yo ğunluk kazanmtr Kolejde aldklar eğitimle fikr temellerini hazrladklar bağmsz bir Pontus Cumhuriyetine hayat vermek için harekete geçtikleri dnemde en byk destekçileri bu misyo nerler olmutur Ancak Ankara Hkmeti blgede Rumlarn niyet lerini anlamakta gecikmemi içinde bulunduğu zor artlara rağ men misyonerler ve Rumlarn kendi aleyhine oluturduğu bu da yanmay krmasn bilmitir Daha nceden kendi topraklarnda yrttkleri faaliyetlere iddetle kar çkan ve izin vermeyen Yunanistan Ankara Hk metinin kararl siyaseti sayesinde blgede barnamayacağn an layan Amerikan Board misyonerlerine kucak açmtr Lozanda Yunan Hkmeti temsilcileri gnll olarak Amerikan Board mis yonerlerini Trkiyede kapatlan okullarn Yunanistan toprakla rnda açmalar için davet etmilerdir Gnmzde zaman zaman ayn davann peinde koan in sanlar bu kurulularn lkemizde tekrar açlmas yolunda baz giriimlerde bulunmakta drlar Bu giriimlere kar verilecek en gzel cevap blgede Trk varlğn ve kltrn bilimsel temelle re dayal tarihsel aratrmalarla uluslararas arenada btn açk lğyla sergilemektir

Kaynaklar A- Arivler Babakanlk Osmanl Arivi PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 65

Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett ATASE Dai re Bakanlğ ATASE Arivleri U.S.A. National Archive Microfilms B- Tetkik Eserler ALAN Glbadi Amerikan Boardn Merzifondaki Faaliyetleri ve Anadolu Koleji, TTK Yay., Ankara, 2008. AŞKUN Vehbi Cem Kurtulan Merzifon Balkesir ATATÜRK Mustafa Kemal Nutuk Sylev -1927, II, TTK Yay., Ankara, 1989. AUGUSTINOS, Gerasimos, Kçk Asya Rumlar, Ankara, 1997. BALCIOĞLU Mustafa Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anado- luda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, Yksek Öğretim Ku- rumu Matbaas Basm Ankara, 1991. BARTON, James L., Daybreak In Turkey, New York, 1908. A.L. Tbawi, American Interests In Syra -1901, Oxford, 1966. Centennial of Constantinople Station, Near East Mission of the American Board 1831-1931 İstanbul EDDY, David Brewer, What Next In Turkey, Boston, 1913. EKİNCİKLİ Mustafa Trk Ortodokslar, Ankara, 1998. GRABILL, Joseph L., Protestant Diplomacy and the Near East, Missionary Influence on American Policy 1810-1927, Minneapolis, 1971. GÜLER Ali Dnden Bugne Yunan-Rum Terr, Ocak Yay., Ankara, 1999. KISKIRA, Konstantia P., Yzyln Çokuluslu İstanbulunda Amerikan Misyonerleri, Yzyl İstanbulunda Gayrims limler Tarih Vakf Yurt Yay., İstanbul KOCABAŞOĞLU Uygur Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, Yzylda Osmanl İmparatorluğundaki Amerikan Misyo- ner Okullar İstanbul 1991. KURT Ylmaz Pontus Meselesi, TBMM Yay., Ankara, 1995. 66 Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi

POLVAN, Nurettin, Trkiyede Yabanc Öğretim, I, Mill Eğitim Bakanlğ Yay., İstanbul 1952. STONE, Frank Andrews, Academies For Anatolia, New York, 1984. STRONG, William, The Story of The American Board, Boston- New York-Chicago, 1910. ŞİMŞİR Bilal, Tarihte Ermeni Terr ve Sivas Vilayeti, Ulusla- raras Terrizm ve Gençlik Sempozyumu Bildirileri, Sivas, 1986. TAŞAN Aziz Dnden-Bugne Merzifon İstanbul TEKELİ İlhan İLKİN Selim Osmanl İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluumu ve Dnm, TTK Yay., Ankara, 1993. TOZLU, Necmettin, Kltr ve Eğitim Tarihimizde Yabanc Okul lar Akçağ Yay., Ankara, 1991. WHITE, George E., Adventuring With Anatolia College, Grinnell- Iowa.

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 67

YUNANİSTANIN LOZANDAN SONRA YÜRÜTTÜĞÜ PONTUSÇU FAALİYETLER VE AMAÇLARI Yusuf SARINAY*

Giri Pontusçuluk Yunan Megali İdeasnn bir uzants olarak Trkiyenin Doğu Karadeniz Blgesinde kurulmas planlanan bir devletin doğuunu hazrlamak için bavurulan her trl siyasi askeri ve dini faaliyetler olarak tanmlanabilir Nitekim Yunanis- tann Megali İdeay gerçekletirmek zere Etnik-i Eteryadan Mavri Miraya kadar kurduğu birçok cemiyete paralel olarak Tr kiyede Pontus Cemiyetleri de kurulmaya balamtr Pontus Ce miyetinin amac Trabzon Ordu Giresun Samsun sahil vilayetle ri ile Kastamonu Gmhane Erzincan ve Sivas vilayetlerinin bir ksmn içine alan yerleri yani Batumdan İneboluya kadar olan blgede bakenti Samsun olmak zere ileride Yunanistan ile bir letirmek zere bağmsz bir Pontus Cumhuriyeti kurmakt1 Bu amac gerçekletirmek isteyen Pontus Cemiyeti blgede kurduğu çetelerle faaliyetleri balamtr I Dnya Savanda Rus ordusu- nun Trabzonu igal etmeleri zerine Pontusçuluk faaliyeti bir ivme kazanarak açkça ortaya çkmtr I Dnya Sava baladğ zaman seferberlik emrine kar çkan veya askerden kaçan Rum lar Pontus Cemiyeti ve Metropolitlikler rgtleyerek çeteler te kil etmilerdir Sava içinde Pontus çetelerinin en nemli hedefleri Trki yeyi zayf drmek Trk Ordusunu megul ederek dmana dolayl destek sağlamak Trk ordusunu arkadan vurmak ve so

* Prof Dr TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Öğretim Üyesi E-Posta: [email protected]. 1 Pontus Meselesi, Yay Haz Ylmaz Kurt Ankara 95, s.61; Celal Bayar, Ben de Yazdm, İstanbul s Dimitri Kitsikis Yunan Propagandas, İs tanbul, 1963, s.30. 68 Yunanistann Lozandan Sonra Yrttğ Pontusçu Faaliyetler...

nuçta blgedeki Rum varlğn ispatlayarak Trkiyenin yenilmesi halinde emellerini gerçekletirmekti2 Mondros Mtarekesinin Trkler zerinde yarattğ moral çkntsne karlk geleceğin artk kendilerine ait olduğu duy guna kaplan Rumlar faaliyetlerini arttrmlardr Bu çerçevede Yunanistan ve İtilaf Devletlerinin tevik ve yardmlar ile Doğu Karadeniz Blgesinde Pontusçuluk faaliyetleri de çok ynl bir ekilde hzlanmtr Pontus meselesi Paris Bar Konferansnn gndemine sokulduğundan bu konu ile ilgili diplomatik çabalarn ağrlk merkezi Avrupaya kaymtr3 Mondros Mtarekesini takiben Trk Ordusunun terhis edilmesine balamasna paralel olarak Doğu Karadeniz Blge sindeki Pontus çeteleri Trk kylerine kar saldrya geçerler İlk saldrlar Kasm de Bafra civarnda bulunan Nebyan Blge sinde balamtr4 Daha sonra Samsun Çaramba Vezirkpr Terme Amasya Merzifon Kavak Ladik Gmhacky Havza Tokat, Erbaa ve Sivas Zara Blgesi blgelerine yaylmtr5 İsyan ve katliamlar zerine TBMM Hkmeti Pontus hare ketini askeri tedbirleri ile ortadan kaldrmak amacyla Aralk 1920 tarihinde Merkez Ordusunu kurmutur Haziran tarihinde Karadeniz Blgesi Sava Sahas ilan edilmitir İtilaf Devletleri bu durumu protesto ettilerse de buna nem verilmedi6 Ksacas hiçbir bask ve mdahaleye aldrmayan TBMM H kmeti Pontus çetelerine Kar kararl bir ekilde mcadele etme ye devam etmi ve ylnn ilk aylarnda Pontus çetelerinin

2 Pontus Meselesi s Sabahattin Özel Milli Mcadelede Trabzon, Ankara, 1991, s.33. 3 Geni bilgi için bkz Yusuf Sarnay, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politika s, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, XI/31 (Mart 1995), s.115-127. 4 Nebyan Blgesi yerinin sarplğ Rum kylerinin yoğun oluu gibi sebeplerle Pontus çetelerinin ilk olarak ortaya çktğ ve saldrya geçtiği blge olmutur Pontus Meselesi, s.189-191. 5 Geni bilgi için bkz Pontus Meselesi, s.192- Pontus çetelerinin listesi için bkz. Hristos H. Marmaridis, Pontusta Pontus Çete Gruplar, Dnya Pontus Helenizmi II. Kongresi (Yunanca), 31 Temmuz Ağustos Selanik s.133-134. (Yunancadan tercme eden Sayn Halim Çavuoğluna teekkr ede rim.) 6 Geni bilgi için bkz Sarnay agm s- Mesut Çapa Trkiye Byk Millet Meclisinin Pontusçu Rumlara Kar Aldğ Tedbirler, Balangçtan G nmze Pontus Sorunu, Serander Yay., Trabzon, 2007, s.409-413. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 69

isyann tamamen bastrmtr Bu olaylar srasnda Pontus çetele ri tarafndan Trk ldrlm ev yaklm civa rnda soygun ve gasp olay gerçekletirilmitir7 Buna karlk bu mcadele srasnda bin Rum çeteci ldrlmtr8 Sonuçta Milli Mcadelenin baaryla sonuçlanmasna paralel olarak imza lanan Lozan Bar Antlamas ile blgedeki kalan Rumlar mbade le ile Yunanistana gç etmiler ve bylece Yunanistan ve Patrik hane tarafndan sahnelenen Pontus meselesi baz trajik sahnelerle birlikte tarihe mâl olurken, bu arada Yunanistann Megali İdea hayallerine kaplarak içinde yaadklar devlete isyan eden blge Rumlarnn bir ksm Yunan hayallerinin kurban olmulardr Yunanistann Gnmzdeki Pontusçu Faaliyetleri ve Amaçlar Pontus meselesi Lozan Antlamas ile beraber tarihe mâl olmasna rağmen Yunanistan tarafndan suni olarak tekrar yara tlmaya çallmaktadr 1940lardan sonra Yunan basnnda Anadoludaki Rumlar ve geçmite yaanan olaylara ilikin yaynlar yaplmaya balan m zellikle Kbrs Bar Harekâtndan sonra Yunanis- tanda Trkiye aleyhine faaliyetler hz kazanacaktr Bu tarihten sonra Yunanistan Trkiyenin uluslararas camiadan tecrid edil mesi Trkiye ve KKTC zerinde siyasi ve ekonomik bask yapl masn terre destek vererek Trkiyenin btnlğn sarsmay ve bu yolla Trkiyenin zayflatlmasn hedeflemitir ylnn Eyll- Ekim tarihleri arasnda Selanikte Anadolu Faciasnn Yldnm adl konferans dzenlemek olmutur Tem muz- Ağustos de de yine Selanikte Pontuslular II Dnya Kongresi toplanm Yunanistan Pontus Dernekleri Birliği ve Kongre Organizasyon Komitesi Bakan Tanimanidis amaçlarnn Pontus kkenli kltr mirasn korumak ve Karadenizli gençliğe tarihi ve olaylar ğretip Pontus Rumluğu lksn canl tutmak olduğunu syleyerek Karadeniz Blgesinde gizli Hristiyanlar olduğuna da dikkat çekmitir9

7 Pontus Meselesi, s.X, Stefanos Yerasimos, Pontus Meselesi (1912-1923), Top- lum ve Bilim Gz s 8 Trk İstiklal Harbi, VI, s.150-151. 9 Hadiye Ylmaz Dnden Bugne Pontus Maceras Dergâh Yay İstanbul s.170-171. 70 Yunanistann Lozandan Sonra Yrttğ Pontusçu Faaliyetler...

Yunanistan, 1990da Trklerin çoğunlukta olduğu Bat Trakya Blgesine Doğu Karadenizden gelen Rumlar yerletirme ye balam ayn yl Yunanistan Eğitim Bakanlğ tarafndan Eylln Kçk Asyada Kurtarlm Vatanlar Gn olarak anlma sna ynelik tm okullara bir genelge gnderilmitir da Pan Helenik Pontuslular Derneği tarafndan Avrupa Parlamentosunun Strazburgdaki binasnda Trkiye aleyhinde bir sergi açlrken10 1991de de Almanyada Alman Pontus Dernekleri Federasyonu tarafndan 1916- Yllar Arasnda Katledilen Pontuslular balkl bir fotoğraf sergisi açlmtr - Mays de Sela- nikte III Dnya Pontuslular Kongresi toplanarak Gmlcinedeki Trk Bakonsolosluğuna bir yry dzenlenmitir 27- Kasm 1993te yine Selanikte Kçk Asya Helenizmi Kongresi toplan- mtr11 ylnda Batumda Dnya I. Pontuslu Rumlar Kongresi dzenlenmi ve Pontuslu Rumlarn soykrma uğratldğnn tm dnyada kabul için Yunanistandan uluslararas kurululara ba vurmas istenmitir12 Bu çerçevede Yunanistanda szde Pontus Soykrm iddia- lar ylndan itibaren giderek artmtr Özellikle PASOK y netim kurulu yesi ve Halklarn Haklar ve Kurtuluu İçin Yunan Birliği adl kuruluun ileri gelenlerinden Mihalis Haralambidis bu meselenin canlanmasnda nemli rol oynamtr Yunanistann Pontus konusundaki en çarpc faaliyeti bu amaçla kurdurduğu derneklerdir Bu çerçevede Yunanistan yurt içi ve yurt dnda adet Pontus Derneği kurdurmutur Bu derneklerin koordineli bir ekilde çalmalarn sağlamak amacy la federasyon oluturduklar dikkati çekmektedir Trkiyeye kar daha etkili bir propaganda faaliyeti yrtebilmek amacyla olu turulan Pontus Dernekleri Federasyonlar unlardr Gney Yunanistan Pontuslular Dernekleri Federasyonu Avustralya Pontuslular Dernekleri Federasyonu, Ukrayna Pontus- lular Dernekleri Federasyonu, Rusya Pontuslular Dernekleri Fede- rasyonu Kbrs Pontuslular Birliği Pontuslular Dernekleri Pan- Helenik Federasyonu, Almanya Pontuslular Dernekleri Federasyo-

10 Necdet Sevinç Pontusta Hesaplama, Ankara, 2007, s.25. 11 Ylmaz age, s.171-172. 12 Ylmaz age, s.177. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 71

nu Grcistan Pontuslular Dernekleri Federasyonu Kazakistan Elen Cemaatleri Federasyonu Ermenistan Pontuslular Birliği ABD ve Kanada Pontus Dernekleri Federasyonu.13 Yunanistanda bu dernek ve federasyonlar vastasyla periyodik olarak lke için de ve dnda uluslararas Pontus Helenizmi Kongreleri dzen lenmektedir. Bu kongrelere Babakan dâhil st dzey devlet grevlileri bizzat katlmakta ve tevik etmektedir Yunanistan Pontus konu sunu bir soykrm olay olarak uluslararas kurulular nezdinde gndeme getirmektedir Yaplan kongrelerde yaynlanan kitap makale ve bildirilerde Trklerin bin Pontusluya soykrm uy guladğ iddia edilmektedir Bu iddialarda soykrmn iki aamada gerçekletiği belirtilmektedir Birincisi - yllar arasnda yani I Dnya Sava srasnda ikincisi de Mustafa Kemal Paann liderliği dneminde yani - yllar arasndadr Bu d nemlerde Trkiyede yaayan bin Pontusludan 350 bininin katliam ve srgn metotlaryla yok edildikleri iddia edilmekte ve sadece 180 bininin Yunanistana dnebildiği belirtilmektedir14 Özellikle Ermenilere uygulandğ iddia edilen soykrm gnmz deki Krt Sorunu ile paralellikler kurularak Trkiyenin soyk rm tanmas ve tazminat demesi talep edilmekte ve Trkiyenin Pontus soykrmn tanmadğ srece ABne kabul edilmemesi için Yunanistan içinde ve Avrupa lkeleri nezdinde propaganda yapl maktadr Ayrca konu ile ilgili olarak Yunanistan içinde Avrupa Parlamentosu merkezinde İngilterede, Almanyada ve Mosko- vada çeitli sergiler dzenlenmektedir15 Mtareke dneminde Doğu Karadeniz Blgesinde toplamda 250 bin- bin civarnda Rum yaamaktayd Justin McCharthye gre de bu rakam bin dr16 Dolays ile bin Rumun yaamadğ bir blgede bin kiinin soykrma uğratldğn iddia etmek hayal mahsulnden baka bir ey değildir Kald ki

13 Pontus Dernekleri listesi için bkz Sarnay agm, s.141- Cem Baar Terr Dosyas ve Yunanistan İstanbul s-174. 14 Mihalis Haralambidis, Kostas Fotiadis, Pontuslular, Selanik, 1987, s.20-38; Pontus Elenizmi Anld, Kathimerini Mays 15 Sarnay agm s 16 Justin McCarthy, Muslims and Minorties The Population of Ottoman Anatolia and The End of The Empire New York McCarthy mbadele ile blgeden Yunanistana giden Rumlarn saysn bin olarak verilmekte ve nfus saymnda belirtildiklerini sylemektedir 72 Yunanistann Lozandan Sonra Yrttğ Pontusçu Faaliyetler...

Mbadele ile Yunanistana ulaan blge Rumlarnn saysnn bin olduğu bizzat Yunanllar tarafnda da doğrulanmaktadr Bu rakama Yunanistan dnda ABD Kanada ve Avustralya gibi lke lere gç edenleri de ekleyecek olursak bin civarna ulamak tadr17 Yaklak -260 bin insandan 210 bini Yunanistan ve diğer lkelere gç ettiğine gre kaç kiinin ldğ veya kayboldu ğu kendiliğinden ortaya çkmaktadr Bu konuda Yerasimos Yu nan kaynaklarna dayanarak Trabzon Sivas ve Kastamonu vila yetlerinde bin kiinin yaadğn belirtmekte ve bunlardan bin kadarnn I Dnya Sava srasnda Rusyaya gç ettiğini ve bin kiinin de nfus mbadelesi srasnda Yunanistana ulatğn vurgulamaktadr18 Yerasimosun oldukça yksek gs terdiği bu rakama Yunanistann dndaki lkelere de gç edenle ri ilave edersek bin kiinin ldrldğ iddiasnn nereden kaynaklandğn anlamak gçlemektedir Bu tarihi ve ilmi gerçeklere rağmen Trkiye ile gerginlik ve srtmeyi milli politikas haline getiren Yunanistan Mays gnn szde Pontus Soykrmn Anma Gn olarak kabul eden bir yasa çkarmtr Şubat tarihinde Yunan Parlamento sunda oybirliği ile kabul edilen bu yasa Mart tarihinde Yunanistan Cumhurbakan tarafndan onaylanarak yrklğe girmitir Kbrs Rum Ynetimi Temsilciler Meclisi de ayn ynde bir karar almtr Yunan basnnda çkan haberlere gre Ma ys gnnn milli bir anma gn olarak belirlenmesi ve btn eğitim kurumlarnda konuyla ilgili konumalar yaplmas ve Kili selerde ayinler dzenlenmesi ngrlmektedir19 Yunanistann Pontus faaliyetleri çerçevesinde ileri srdğ bir diğer iddia da Doğu Karadeniz Blgesi bata olmak zere ha len Anadoluda gizli Hristiyanlğn yaadğdr Bu iddiaya gre Anadolunun Trklemesi dolaysyla İslamlamas srasnda Trklerden korkan birçok Hristiyan korkularndan Mslmanlğ kabul eder grnmlerdir Gerçekte bunlar gizli Hristiyanlk inancnn gereğini yerine getirmiler ancak darya kar Ms lman gzkmlerdir Doğu Karadeniz Blgesinde bugn dahi

17 Sarnay agm s 18 Yerasimos, agm, s.68. 19 Pontuslularn Soykrmn Anma Gn Kathimerini, 21 Nisan 1994. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 73

Helence konuan Hristiyanlarn yaadğ iddia edilmektedir20 Hâlbuki Osmanl millet sistemi içinde Hristiyanlara her trl dini zgrlğn verildiği btn dnya tarihçilerinin kabul ettiği bir gerçektir Zira tm Anadoluda olduğu gibi Doğu Karadeniz Bl gesinde de yaygn bir ekilde kiliseler mevcuttu Anadoluda yz binlerce Ortodoks Hristiyan bu kiliselerde ibadethanelerini ra hatça yaparken bir ksmnn inancn saklamak zorunda kalmas hiç de inandrc gelmemektedir21 Yunanistan bu tr iddialarla blge insanmzda bir phe ve kimlik krizi yaratmaya çaltğ açkça gzlemlenmektedir Diğer taraftan Yunanistan kurduğu yukarda belirtilen Pon tus dernekleri vastasyla turizm mevsimlerinde Doğu Karadeniz Blgesine Unutulmayan Kaybolan Vatanlara Gezi ad altnda periyodik geziler de dzenleyerek olay canl tutmaya çalmakta dr Ayrca Yunanistan Sovyetler Birliğinin dağlmasna paralel olarak bu lkeden gçmen olarak gelen Rumlar Bat Trakyaya yerletirerek Trklerin yaadğ bu blgenin demografik yapsn tamamen bozmay ve Trkleri asimile etmeyi de amaçlamaktadr Bu amaçla blgede istimlak edilen topraklara Pontus gçmenleri için toplu yerleim merkezleri kurulmaktadr Avriani gazetesi bu politika ile duyarl snr blgelerin takviyesinin amaçlandğn belirtmektedir.22 Yunanistana gelen Pontus gçmenleri ile Yunan llar arasnda ciddi uyum problemleri yaanmasna rağmen Yu nanistan bu konuda hazrladğ program gereği lkesine bin gçmen yerletirmeyi hedeflemektedir Bilindiği gibi Yunanistan iyi planlanm Trk dmanlğ ve Megali İdea esas zerine ina edilmesi geleneksel bir milli politi kaya sahiptir Bu politikas gereği Trkiyeyi uluslararas plat formlardan dlayarak yalnz brakmaya çalmakta içeride de sosyal ve siyasi btnlğn zayflatmak ve parçalamak istemek

20 Kostas Fotiadis, Pontusun Gizli Hristiyanlar Sorunu, Thessaloniki Ağutos Trkiyede Ekim genel nfus saymna gre Trabzon vilayetin de Rumca konuan Orduda kii bulunmaktadr Trkiye Cumhuriyeti Bavekâlet İstatistik Umum Mdrlğ Ekim Umumi Nfus Tahmimi, Fasilkl II Ankara s-181. 21 Anthony A Bryer Blgede Greekçe konuan Mslman ve gizli Hristiyann olduğunu anlamann mmkn olmadğn belirtmektedir The Tourkokratia in The Pontos, Some Problems And Preliminary Conelusions, Neo Hellenika, Texas, 1970, s.46-51. 22 Soydalarla İlgili Pilot Program, Avriani Ağutos 74 Yunanistann Lozandan Sonra Yrttğ Pontusçu Faaliyetler...

tedir Nitekim ylnda dnemin Kltr Bakan Melina Merku ri tarafndan Anavatanlar Kurtarma Dnya Komitesi adna b tn dnyada kart eklinde dağtlan haritada Trkiye Pontus Krdistan Ermenistan vb eklinde parçalanm olarak gsteril mekte ve bu amaca ulamak için mcadele çağrs yaplmakta dr23 Bu haritaya gre Yunanistan Sevri yeniden canlandrma çabas içinde grlmektedir Bu sebeple Yunanistann nce Er meni terr rgt ASALAya daha sonra da PKK terr rgtne yoğun bir destek verdiği bilinmektedir Yunanistan bu genel politikas çerçevesinde tarihi gerçek leri gz ard ederek Ermeni ve Krt Sorunlarnn yan sra yeni bir argman olarak Pontus soykrm iddialarn da Trkiyeye kar kullanmaya çalmaktadr

Kaynaklar Pontus Elenizmi Anld, Kathimerini Mays Pontuslularn Soykrmn Anma Gn Kathimerini, 21 Nisan 1994.

Soydalarla İlgili Pilot Program, Avriani Ağutos BAŞAR Cem Terr Dosyas ve Yunanistan İstanbul BAYAR, Celal, Ben de Yazdm, İstanbul BRYER, Anthony A., The Tourkokratia In The Pontos, Some Prob- lems And Preliminary Conelusions, Neo Hellenika, Texas, 1970, s.30-54. ÇAPA Mesut Trkiye Byk Millet Meclisinin Pontusçu Rumlara Kar Aldğ Tedbirler, Balangçtan Gnmze Pontus So runu, Serander Yay., Trabzon, 2007, s.409-424. FOTIADIS, Kostas, Pontusun Gizli Hristiyanlar Sorunu, Thessa- loniki Ağutos 88. HARALAMBİDİS Mihalis FOTIADIS, Kostas, Pontuslular, Selanik, 1987. KITSIKIS, Dimitri, Yunan Propagandas, İstanbul

23 Sarnay agm s PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 75

MARMARIDIS, Hristos H., Pontusta Pontus Çete Gruplar, Dn ya Pontus Helenizmi II. Kongresi (Yunanca), 31 Temmuz 7 Ağustos 1988, Selanik, 1988. McCARTHY, Justin, Muslims and Minorties The Population of Ot- toman Anatolia and The End of The Empire, New York, 1983. ÖZEL Sabahattin Milli Mcadelede Trabzon, Ankara, 1991. Pontus Meselesi, Yay Haz Ylmaz Kurt Ankara SARINAY, Yusuf, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, XI/31 (Mart 1995), s.107-162. SEVİNÇ Necdet Pontusta Hesaplama, Ankara, 2007. Trk İstiklal Harbi İç Ayaklanmalar -1921), 6, Ankara, 1964. Trkiye Cumhuriyeti Bavekâlet İstatistik Umum Mdrlğ Ekim Umumi Nfus Tahmimi Fasilkl II Ankara s.179-181. YERASIMOS, Stefanos, Pontus Meselesi (1912-1923), Toplum ve Bilim Gz s.33-76. YILMAZ, Hadiye, Dnden Bugne Pontus Maceras Dergâh Yay İstanbul

76 Yunanistann Lozandan Sonra Yrttğ Pontusçu Faaliyetler...

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 77

KARADENİZ BÖLGESİNDE DIŞ DESTEKLİ PONTUS FAALİYETLERİNİN AMAÇ VE HEDEFLERİ

Ömer KUL*

Giri Doğu Karadeniz Blgesinin gerek siyasi tarih gerekse sos- yal yaps bakmndan Yunanllarla hiçbir ilgisi bulunmadğ bili- nen bir gerçektir Ancak Yunanllar bu blgede kurulan Pontus krallğ ile Trabzon devletini birbirine kartrmlar ve olmayan Rum-Pontus devletini XX yzyl banda diriltmeye çalmlar dr.1 İngiliz yazar Nil Asserson Black Sea/Karadeniz2 adl kita- bnda Bu topraklarda yldan beri Tatar Krm Trk Çer kez Bizansl Rum Laz Abaza gibi çeitli soylardan ve dinden in sanlarn problemsiz olarak bir arada yaadklarn belirtmektedir. Asserson kitabnn bir blmnde Yunan Megalo İdeas ile Ele- nizm Milliyetçiliği bu topraklara ayak bastğ an vaheti de berabe rinde getirdi diyerek aslnda yaananlardaki faturann kime ke silmesi gerektiğini de belirtmektedir Pontus meselesi, Yunanistann kurulmasn mteakip Yu nan Megalo İdeasnn3 bir gereği olarak ortaya çkmt Etnik-i Eterya Cemiyetinin4 çalmalar neticesinde Tanzimattan sonra Karadeniz kylarnda bir Rum Pontus devleti kurma dncesi kendisini gstermi ilk olarak da ylnda İstanbulda yayn

* Dr Öğr Üyesi İstanbul Üniversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Öğretim Üyesi E-Posta: [email protected]. 1 Mesut Çapa Milli Mcadele Dneminde Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon, 1998, s 3-4. 2 http://www.turkishtalk.info/BIR_PONTUS_MASALI_DU2Y.html/14.07.2017. 3 Geni bilgi için bkz Trk-Yunan İlikileri ve Megalo İdea, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanlğ Yay Ankara 4 C Kerim İnceday Trk İstiklal Mcadelesi Konferanslar İstanbul s Ayrca geni bilgi için bkz Cemal Kutay Mtarekede Pontus Suikast İstanbul Selahattin Salk Tarih Boyunca Trk Yunan İlikileri ve Etnik-i Eterya, Kitapçlk Ticaret Yay İstanbul 78 D Destekli Pontus Faaliyetlerinin Amaç ve Hedefleri

lanan bir kitaba konu edilmiti Bir ara kendi hâline braklan konu Osmanl Devletinin Balkan harplerinde mağlup olmas ze rine daha etkili bir biçimde gndeme getirilmitir Konu Mtare ke dneminden itibaren ise Paris Sulh Konferansnda diplomatik grme mevzular arasna dâhil edilmitir.5 Tarih kaytlar ve bu konuda yaplan çalmalar Pontus me selesinin terakkisinde Yunan devlet adamlarndan ziyade din adamlar ve Rum erafnn byk etkisinin bulunduğunu ortaya koymaktadr Bilindiği zere ilk Pontus tekilatn İneboluda, Amerikal Rum gçmenlerinden Rahip Klematios6 kurmutur Pat rikhanenin emirleri doğrultusunda hareket eden Samsun Metro politi Germanos,7 Trabzon Metropoliti Hrisantos8 ve Giresun Met-

5 Yuluğ Tekin Kurat Osmanl İmparatorluğunun Paylalmas, Ankara, 1976, s.33; Dimitri Kitsikis, Yunan Propagandas Trc Hakk Devrim Kaynak Kitap lar Yay İstanbul , s.336-337; Celal Bayar, Ben de Yazdm Milli Mcade leye Giri, V Baha Mat İstanbul , s.1464; Ahmet Tetik, Çeteler Venize los ve Patrikhane, Balngçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.211-224, 231- Blent Atalay Fener Rum Patrihanesinin Siyasal Faaliyetleri (1908-1923) İstanbul s Yuluğ Tekin Kurat, age, s.26 vd.; Mehmet Tezcan, Pontos Krallğ MÖII- MSIVYzyl, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Se- rander Yay., Trabzon, 2007, s.77-108; Pontus Meselesi, Matbuat ve İstihbarat Matbaas Ankara s vd Yahya Akyz Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu Ankara s vd Sabahattin Özel Milli Mcadelede Trabzon, Ankara, 1991, s.47; M. Hanefi Bostan, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin Doğu Karadeniz Blgesinde Yaayanlarn Trk Olduğuna Dair Bir Muhtras, Milli Mcadelde Giresun Sempozyumu -7 Mart 1999), Bildiriler, Giresun Bldiyesi Yay İstanbul s-55, 37- Ayrca bkz Pontus Mese- lesi Yay Haz Ylmaz Kurt TBMM Yay Ankara s-115; Cevad Dur- sunoğlu Milli Mcadelede Erzurum, Ankara, 1946, s.23- Mahmut Goloğlu Erzurum Kongresi, s vd Geni bilgi için ayrca bkz Ömer Kul Şu Pontus De dikleri Togan Yay İstanbul Eyll 6 İnceday age, s Ayrca geni bilgi için bkz Kutay age Salk age. 7 Germanosun faaliyetleri hakknda bkz Mehmet Okur Fener Patrikhanesi ve Metropoliterin Pontusçuluk Faaliyetleri, Balangçtan Gnmze Pontus Soru nu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.249- vd Ayrca bkz Blent Atalay Fener Rum Patrihanesinin Siyasal Faaliyetleri (1908-1923), İstanbul s 8 Akyz age, s vd ATASE Arivi Kls Ds-B/54, Fh. 27-2den naklen Mesut Çapa Pontus Meselesi, Serander Yay., Trabzon 2001, s.46- Gmlci nede doğan Hrisantos Flippidis yanda iken Trabzon Kilisesinin bana getirilmitir Bkz Çapa Pontus Meselesi s İstiklal Mahkemesi tarafndan gyabnda idama mahkm edilen Hrisantos Yunanistana sğnmtr Daha sonra Atina Bapiskoposu ve Yunan kilisesi efi olan Hrisantosun Trabzon Ki- lisesi Tarihi isimli bir de eseri vardr Bkz Kitsikis age, s.60. Hrisantosun Babakan İsmet İnn ile grp Meryemana Mansatrndaki Kutsal eyala PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 79

ropoliti Lavrentis9 ayn zamanda Pontusçularn liderleri duru munda olmulardr İtilaf Devletlerinin Pontusçu Rumlarn isteklerini çok da ciddiye alp zerinde kafa yorduklar sylenemez Buna karlk onlar eski Yunan medeniyetinin bakiyeleri olarak grdkleri ve aralarndaki din bağ dolaysyla kendilerine yakn hissettikleri aikârdr Bu yaknlk İtilaf Devletlerinin Rum çetelerine sempati duymasna sebep olmutur Bu sempatiye Avrupa ve Amerikaya gç eden Rumlarn da katks gzle grlr derecede olmutur Denilebilir ki zikrettiğimiz bu ve benzeri sebeplerden dolay Ka radeniz Blgesindeki Pontusçu Rumlar çoğu defa masum olarak kabul edilmilerdir Amerikan yardm heyetleri ve Yunan Kzl haç bunlar Trklere tercih etmilerdir Mill Mcadele yllarnda Samsundaki İngiliz temsilcisi Salter10 gibi Trabzondaki İngiliz kontrol subay Crawford11 ve Fransz temsilcisi Lepissier,12 blge deki Rumlarn bir nevi hamisi durumundaydlar Karadenizde yerli Rumlar arasnda Helenletirme siyasetini tatbik sahasna koyan Yunan din adamlar blgede ncelikle Rumcann ve Hristiyanlğn hâkim olmasna çalmlar ve onlara ayr bir millet olduklarn telkin etmilerdir Yaplan propaganda larda yerli Rumlarn İslamiyeti zorla kabul ettikleri ve Trkler tarafndan zulm ve ikenceye tâbi tutulduklar iddia edilmiti Bu çabalar bir sre sonra etkisini gstermi adlar Ahmet Ali Veli vb olan kiiler çocuklarna Kosti Petro veya Nikola gibi isimler

rn kendilerine verilmesini temin ettiği bilinmektedir Bkz Mehmet Bilgin Pontus Meselesine Tarihsel Bak, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s. 56; Okur, agm, s.256-57; Pontus meselesinin uluslararas platforma çkartlmas hususunda Hrisantos ve Venizelosun faaliyetleri için bkz Hikmet Öksz - Hayati Akta Pontus Me- selesinin Tarihsel Arka Plan ve İngiliz-Amerikan Belgelerine Yansmas, Ba langçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon 2007, s. 307-334, 315 vd. 9 ATASE Arivi Kls Ds Fh -4; kls 368, Ds. 17, Fh. 21den naklen Çapa Pontus Meselesi, s. 32; Lavrentiosun faaliyetleri hakknda bkz Okur agm s.267. 10 Kul, age, s.190. 11 Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava İle İlgili İngiliz Belgeleri, Çev Cemal Kp rl Ankara s vd M Tayyip Gkbilgin Mill Mcadele Balarken, II, Ankara, 1965, s. 311-312 vd. 12 Kazm Karabekir İstiklal Harbimiz Trkiye Yay İstanbul s vd ATASE Arivi Kls Ds Fh den naklen Çapa Pontus Meselesi, s.59- 60. 80 D Destekli Pontus Faaliyetlerinin Amaç ve Hedefleri

vermeye balamlard Bunun yannda unu da belirtebiliriz ki Hristiyan din adamlarnn yaptğ bu propagandalar daha ziyade sahilde yaayan ve İstanbul ile irtibat hâlinde bulunan Rumlar zerinde etkili olmutur Buna iç blgelerde yaamn idame etti renlerin Yunanllkla alakas olmadğn onlar Trklerden ayran tek unsurun din olduğunu da ilave etmek mmkndr Ayrca bu insanlarn birçoğu Rumca konuamayan ve gelenek ve grenekleri ile Trklerle aynyd Bundan dolaydr ki yerli Rumlarn bir ksm Pontusçuluk hareketlerine kar çkm ve Patrikhaneden ayrl mak istemilerdir Nitekim Trabzonda Rumlarn çoğunlukta ol duğu Rum ky Kasm da Osmanl Hkmeti ve İtilaf Devletleri temsilciliklerine gnderdikleri bir telgrafta Yunan id dialarnn aksine mill varlklarn Osmanl Devletinin byklğ ve himayesine borçlu olduklarn belirterek Biz Osmanl doğduk Osmanl kalmak istiyoruz demilerdi Fener Patrikhanesinden ayrlmak isteyen Maçka Rumlar ise yl sonunda TBMMye mracaat ederek ayr bir Trk-Ortodoks kilisesi kurulmasn is temilerdi Bu bağlamda Yunan propagandasnn etkili olduğu o yllarda Trkler arasnda var olan yaygn bir gre gre Rum ad altnda Anadolu sahillerinde yaayanlarn çoğunluğunun Sel çuklulardan nce blgeye gelerek Hristiyanlğ kabul etmi olan Trkler olduğuna dair tarihi kaytlar da bulunmaktadr.13 Bu H ristiyan Trkler dil âdet gelenek grenek ve kltrlerini devam ettirmilerdir Karadeniz Blgesinde, bildirinin muhtelif yerlerinde de be- lirttiğimiz zere Rum nfusunun genel nfusa oran idi Rumlarn en yoğun olarak bulunduğu Trabzon merkezinde bile bu oran, dardan getirilen gçmen Rumlarla birlikte u aa mamtr Giresunda ise ylnda bu oran civarnda idi Trabzonda Rum nfusunun aznlkta bulunduğu ve kurulmas dnlen hayali Pontus devletini ihya etmek için yeterli sayya ulaamadklar anlalnca Patrikhane Rusyada ikamet eden Rumlar arasnda propaganda yapmaya ağrlk vermitir Bu pro pagandalar ksa srede etkisini gstermi ve maddi olarak destek lenerek ikna edilen Rumlarn Trabzona gelmesi temin edilmiti Bu olay Batumun âdeta bir dağtm merkezi hâline gelmesine sebep olmutur Mondros Mtarekesini takip eden ilk alt ayda

13 Kul, age, s.286-287. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 81

Trabzona 8.000, Giresuna ise Rum gçmen getirilmitir.14 Bu gçmen akn bir mddet sonra XV Kolordunun ikaz ile Trab zonlu ve Giresunlularn gayretleriyle durdurulmutu I Dnya Harbinde Trabzonda etkili olan Rum ekyalar Rus igalinin sona ermesini mteakip onlarla beraber Rusyaya gitmilerdi Mtarekeden sonra ise Trabzon ve çevresindeki Rum ekyalarnn saysnda byk azalma olmutur Samsunda faali- yette olan 40 mtecaviz Rum çetesi gibi Trabzondakilerin de gayesi tamamen siyasidir Mustafa Kemal Paa Trklerden sadece Topal Osman Ağann15 çetesinin nemine dikkat çekmitir yl Ağustos aynda asayii kontrol etmek gayesiyle Trabzona gelen Ali Fevzi Paa bakanlğndaki heyet de Mustafa Kemal Pa ann raporunu teyit ederek Rum çetelerinin daha ziyade Maçka kazas dâhilinde faaliyet gsterdiklerini tespit etmiti Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyetinin Topal Osman Ağa ile anlamasndan sonra bilhassa den itibaren Trabzon ve Gire- sun çevresinde Rum çetelerinin faaliyetleri ortadan kalkmtr

14 Kul, age, s.288. 15 Topal Osmann kiiliği zerine birçok ey sylenmitir Bu konuda en objektif değerlendirmeler çağda belgeler ğnda verilebileceği kanaatindeyiz Mese la Osman Ağa vatana hizmet ve fedakârlğyla tannm olup Giresunda baz bedbaht Rumlarn besledikleri âmâl ve gaye-i milliyeye kar bir kuvvay kahire idi denilmektedir Osman Ağa Pontusçu Rum çetelerine kar byk mcadele ler vermitir Çete kuvvetleri halinde savaan birliklerden dzenli bir ordu di siplini gstermeleri muhakkak ki beklenemez Balkan savandan itibaren mr- hayat ate ve barut kokular arasnda geçen Osman Ağann faaliyetlerini de bu açdan değerlendirmek yerinde olacaktr Yine bir baka resm belgede Os man Ağa için Umm kanaate gre fena bir kalbe mâlik olmayp kabahati yalnz cahil olmasndandr denilmektedir ATASE Arivi Kls Ds Fh ve ATASE Arivi Kls Ds Fh dan naklen Çapa Pontus Meselesi, s. 80). Okuma-yazmas olmayan Osman Ağann vatansever bir kiiliğe sahip ol- duğu su gtrmez bir gerçektir Şphesiz btn icraatn lkesi ve milletinin faydasna olduğuna inanyordu Ağustos de Giresun Gnll Alay ile An karaya vardğnda kendisini karlayan milletvekillerine hitaben yaptğ ko numada Ben bu millet uğrunda bacağm zayi ettim Dman denize dknce ye kadar icâb ederse sedye stnde muharebe edeceğime Alaymla birlikte ye min ediyorum demiti Vakit Eyll No Anadolu Hediyesi Gazete- si İstanbul no Topal osman Ağa ile ilgili olarak geni bilgi için bkz Teoman Alpaslan, Topal Osman Ağa Kum Saati Yay İstanbul Faik Ah met Barutçu Ali Şkr Bey ve Topal Osman Ağa İstikbal Gazetesi Belgelerine Gre, (Yay. Haz. Murat Yksel Yunus Dergisi Yay Trabzon Cemal Şe ner, Topal Osman Olay İstanbul 82 D Destekli Pontus Faaliyetlerinin Amaç ve Hedefleri

Pontusçularn en byk yanlglar Batllarn her durumda kendilerini destekleyeceklerini sanmalar olmutur Yunan do nanmasnn Haziran de İneboluyu bombardman etmesi zerine TBMM Hkmeti Karadeniz Blgesini harp sahas ilan etmiti Ayn zamanda TBMM Hkmeti isyanc Rumlara kar baka tedbirlere de bavurmutu.16 Alman tarihçi G Jaeschke17 eserinde bu hususta Ancak bu akbeti bizzat kendileri hazrlam lard zira onlar da pekâlâ Trk Ortodoks Kilisesine sğnarak Pat rikhanenin intihar politikasndan kaçnm olan Karamanllar gibi akllca hareket edebilirlerdi demektedir Maçka Rumlarnn TBMM Hkmetine mracaatlar bu bakmdan akllca olmasna rağmen gecikmi bir karar olarak yorumlanabilir Trkiye Cumhuriyeti kurulduğunda ise hem Pontus isyan son bulmu hem de Lozanda imzalanan Trk-Rum Ahali Mbade lesi Szlemesi18 gereğince Rum bakiyeleri Yunanistana gittiğin den Karadeniz Blgesi etnik olarak farkllk arz edebilecek bir yapdan da arnmtr Pontusçuluk ve Ermeni hareketleri mem leketimizin içinde bulunduğu o dnemdeki btn olumsuzluklara rağmen Mustafa Kemal Atatrk ve silah arkadalarnn gayretleri ile topraklarnn btnlğ bağmszlğ haysiyet ve diğer hakla rna zarar getirmeden zaferle sonuçlandrlmtr Bylece Doğu Karadeniz Blgesinde Mill birlik ve btnlk davasnda byk bir zafer kazanlarak Ermeniler ve Rumlar ile bu suni davalar destekleyenler kendi hayallerinin ve hatalarnn kurban olmak tan kurtulamamlardr Gncel Durumun Değerlendirilmesi Fransz İhtilalinin ardndan Özgrlk ve Demokrasi keli- meleri her yere yazld ise de rkçlğn komnizmin diktatrlk lerin, nazizmin faizmin ve terrizm zihniyetinin merkezi hep Avrupa coğrafyas olmutur Ülkemizde nce Kbrs arkasndan Ermeni Sryani Nesturi derken menye l yllardan itiba

16 Hakimiyet-i Milliye Gazetesi Ocak No Çapa Pontus Meselesi, s.83-84. 17 Jaeschke, age, s.16 vd. 18 Kemal Ar Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu Gç -1925, (Yay. Haz. Ayen Anadol Tarih Vakf Yurt Yay İstanbul s Çapa Pontus Mesele- si s Pontusçuluğun sonu ve nfus mbadelesi hakknda geni bilgi için bkz Hikmet Öksz Pontusçuluğun Sonu Nfus Mbadelesi, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.425-434. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 83

ren bir de Pontus ilave edilmiti Mays szde Pontus soyk rmnn yldnm olarak kabul edilmektedir Dnya zerinde Haçl zihniyetinin ortaya koyduğu ama tarih gerçekliklerle hiçbir alakas olmayan bu dnce Dnyada soykrm yapan tek mille tin Trkler olduğu safsatasndan ibarettir Fransann Cezayirde; Rusyann Trkistan ve Balkanlarda Srp Yunan ve Bulgarlarn Balkanlarda Amerikal yerlilere yaplan insanlk d muameleler asla soykrm ve katliam olarak değerlendirilmemektedir Buna mukabil gya Karadeniz Blgesinde Rumlar soykrma maruz braktğmz yalan destek bulabilmektedir Ayrca anl anl dos tumuz Yunanistan Mustafa Kemal Atatrkn doğduğu evin yan bana stelik Trk Kurtulu Savann balangç tarihi olarak kabul edilen Mays da yldnm olarak kabul ederek Pontus ant dikebilmektedir. İin baka bir ilginç taraf da lkemizde bu Pontus iini bi lenlerin buna kafa yoranlarn saysnn iki elin parmaklarn geçmemesidir Bu konuda sokağa çkp sorduğunuzda bilgisi olan lar yok denecek kadar azdr Halkmza hakl olduğumuz Ermeni meselesini bile anlatamamken bir de buna Pontus meselesinin eklenmesi garip olduğu kadar zerinde ciddiyetle durulmas gere ken bir olaydr Sadece hafzalarda tutulmas kâfi olacak mevzu ylnda Mora Yarmadasnda Trk hunharca katle den Yunanllarn Kurtulu Sava srasnda Bat Anadoludan Sakaryaya kadar olan coğrafyada kadn erkek yal genç çoluk çocuk demeden yaptklar katliam ve tecavzleridir Ülkemizde uzun sredir Karadeniz Blgesine ynelik tar tmalar zaten srmektedir Moskovada 100 kadar Pontus Rumu, atalarnn Trkler tarafndan - yllar arasnda topluca katledildiği iddiasyla ortaya çktmt Bu gruba gre sz konusu dnemde yaklak Pontus Rumu topluca katledilmiti Bugnk Trk Devleti bu katliam resmen tanyarak onlarn to runlarndan zr dilemeliydi Hele hele ABye girme sevdasnda olan Trkiye için bu bir n koul hâline getirilmeliydi ABDdeki gçl lobilerden bir tanesinin Rumlar olduğu gz nne alnd ğnda bugne kadar sesleri çkmayan bu kesimin son yllarda Ortadoğu ve lkemizin içinde bulunduğu Temmuz sonras genel durumdan istifade etmek için Pontus hayallerini yeniden hortlata caklar gerçeğini bizlere gstermektedir Bu kesimin de aynen Ermeniler gibi adm adm ilerleyecekleri ve isteklerinin birbirini 84 D Destekli Pontus Faaliyetlerinin Amaç ve Hedefleri

takip edeceğini sylemek mmkn grnmektedir Yunanistanda Pontus Ant dikilmesi ile Moskovadaki taleplerin birbiriyle irti- batl olduğu bu minval zere de ana hedefinin çok nceden belir lendiği aikârdr Btn bunlarn lkemizin kurtuluunun altn anahtar veya adm sayabileceğimiz Maysa denk gelmesi ise belki de bizi uyandrmas gereken bir durum olmaldr Çnk bir yandan Fransada yaanan ama belli bir dnem uyutulan tasar diğer taraftan bugne kadar olmayan Pontus hareketi hiç de hayra alamet değildir Btn bunlara ilaveten bir ksm devlet adamla rmzn ve halkmzn dtaki gelimeler yerine içeriye bakmalar ve ne yazk ki iç problemlerle cebellemeleri de kaygy artran bir baka konudur Pontus meselesi aslna baklrsa Fransz İhtilalinin doğur duğu milliyetçilik akmnn XIX asr boyunca gelitirdiği fikirlerin XX. asra bir aks-i sedasdr Bilindiği zere Karadeniz Blgesinde yaayan Rumlar ve bununla beraber bata Yunanistan olmak ze re batl gçler Osmanly parçalamak akabinde de Anadoluda filizlenen mill mcadeleyi akamete uğratmak gayesiyle hararetli bir çalma içersine girmilerdi Rumlar, Batumdan İneboluya kadar uzanan Karadeniz sa- hilinde, Trabzon merkezli bir Rum-Pontus devleti kurmak haya- lindeydi Tarih kaytlar Trabzonun vatanperver Mslman-Trk halknn bu emeli fark etmesi ile harekete geçmi olduğunu ve bu sinsi oyunu bozmak için ilk olarak Şubat da Trabzon Muha- faza-i Hukuk- Milliye Cemiyetini kurduklarn yazmaktadr.19 Cemiyet akabinde Rum ve Ermeni tehlikesine kar bata Erzurum olmak zere Doğu Anadoluda kurulmu olan cemiyetlerle i birli ğine gitmitir Bu birlikte hareket etme fikri Mustafa Kemalin IX. Ordu Mfettii olarak Anadoluya geçtiği ve akabinde toplanan Erzurum Kongresinden sonra daha da kuvvetlenmitir Mustafa Kemal daha Samsuna çktğ tarihte Rum çetelerinin sinsi faali yetlerini tespit etmiti Yunanistan, 1916- yllar arasnda Anadolunun Doğu Karadeniz Blgesinde yaayan Ortodoks-Rum nfusun Trk ma kamlarnn sistematik imha politikasnn kurban olduğunu ve ancak Yunanistana sğnabilenlerin canlarn kurtardklarn iddia

19 Ergn Aybars Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, Tarih İnceleme leri Dergisi II Ege Üniversitesi Edebiyat Fakltesi Yay İzmir s-164. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 85

etmektedir Yunan Parlamentosu Şubat tarihinde Mays Pontus Yunanllarnn Trklerce Katlini Anma Gn ola- rak kabul etmitir.20 Ancak tarih Yunan iddialaryla çatmakta ve çok farkl bir yn iaret etmektedir Yunanl politikaclarn konumalarnda sk sk tekrarladk lar Trkiyenin kan kaybndan lmesi için yaralarn kayaca ğz ynndeki ifadelerinin bir rn olan Pontus Atinay bağ layan bir mesele değildir den nce Doğu Karadeniz sahille rinde yaayanlar sadece Devlet-i Âliyyede hayatlarn idame eden aznlklardan biri olan Bizans kkenli Rumlard Bunlar Os manl İmparatorluğunun snrlar dâhilinde yl huzur içinde yaam imparatorluğun zenginliklerinden fazlasyla payn alm olan Hristiyanlard Yunanistan ile uzaktan veya yakndan hiçbir kan bağlar da yoktu Ayn zamanda Yunan emperyalizmi Anadolu Rumlarnn fe laketi olmutur Venizelosla balayan Megalo İdea politikas,21 Trkiyedeki Rumlar ayaklandrarak toprak talepleriyle devlete isyan ettirmitir Tpk lerde olduğu gibi Rus İngiliz ve Fransz tahrikleriyle Osmanl İmparatorluğunun snrlar dâhi linde bulunan değiik kkenden milletlerin Trklere kar ayak landrldklar gibi Rumlar da isyan ettirilmek istenmiti Bu ha reketin asl gayesinin bir Yunan Devleti kurmak değil yabanc byk devletlerin Osmanl İmparatorluğunu parçalayarak yer alt ve yer st zenginliklerini yağmalamak için tatbik sahasna koy duklar politikalar olduğunu Yunanl tarihçiler bile yazmaktadr Gz ard edilemeyecek bir gerçek de aradan neredeyse bir asr geçmesine rağmen Trkiye Cumhuriyetini; Rum-Pontus Devleti, Ermeni Devleti ve Krt Devleti eklinde parçalama çabas için de bulunanlarn hâlen var olduğu gerçeğidir Önceleri basit bir folklorik ğe olan Pontus terimine, 1974 Kbrs Harekâtndan sonra Trkiye aleyhine hasmane duygular krklemek gayesiyle ideolojik bir mânâ da yklenmitir Yunanl siyasiler Pontus fikrinin smrlmesinin Trk devletinin teme lini meydana getiren politik ve kltrel ilkeleri berhava etme ça

20 Kul, age, s.13. 21 Megalo İdea fikri için bkz Karadenizde Pontus Ryas, Trabzon Belediyesi Yay., Trabzon, 1997, s.25- Ali Gler Milli Mcadelede Rum-Yunan Terr Örgtler, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay Trabzon s vd Çapa Pontus Meselesi, s.50. 86 D Destekli Pontus Faaliyetlerinin Amaç ve Hedefleri

balarna hizmet edeceğini ve Bat Trakyadaki Trk aznlk men suplarn kovmak veya asimile etmek için bir gerekçe tekil ede ceğini dnmlerdir Yunan tarafnn ncelikli hedefi muhtemelen mikro milli yetçi duygular kkrtmak suretiyle Trkiyenin çok kltrl etnik yapsnda istikrarszlk ortaya çkarmaktr Gayenin Trkiyenin toprak btnlğn bozmak dolaysyla Yunanistann Megalo İdea hedefine ulama çabas olduğu da sylenebilir Gerçekten de Yunan Hkmeti Trklerin yoğun olarak yaadğ Bat Trakyann demografik yapsn değitirme çabas içerisinde eski Sovyetler Birliği topraklarndan gç eden Pontuslu Rumu Bat Trakyaya yerletirmitir Yunancay bile bilmeyen bu gçmenle re Yunanllarn Trkleri blgeden uzaklatrma plan doğrultu sunda Bat Trakyaya yerletirilmelerini kabullensinler diye zora ki bir Pontus kimliği enjekte edilmektedir. Pontus meselesinin ortaya çk gelimesi sonu ile blge deki Rumlarn menei genel nfustaki oranlar sosyoekonomik durumlar ve Yunan Megalo İdeasna nasl bulatklarna dair geni çapl çalmalar geçmite yaplm gnmzde de yapl maktadr.22 Bununla birlikte Kurtulu Sava sonrasnda Pontus

22 Pontus meselesi hakknda geni bilgi için bkz Fatma Acun Tarih Boyunca Pontus, Mill Mcadelede Giresun Sempozyumu -7 Mart 1999), Giresun Be- lediyesi Yay İstanbul s- Hayati Akta Doğu Karadeniz Blge sinde Pontus Devleti Kurma Çabalar ve Bu Amaçla Hazrlanan Propaganda Ki taplar, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.275- Glbadi Alan Anadoludaki Yabanc Okullar ve Pontusçuluk, Balangcndan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.175- Haim Albayrak Tarih Boyunca Ka- radenizde Etnik Yaplanmalar ve Pontus Babali Kitaplğ Yay İstanbul Mustafa Balcoğlu İki İsyan Koçgiri Pontus Bir Paa Nurettin Paa, Babil Yay Ankara Sleyman Beyoğlu Giresunda Pontusçu Faaliyetler ve Topal Osman Ağa, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.365-385; Bilgin, agm, s.29-73; Mehmet Bilgin, Karadenizde Post Modern Pontusçuluk, Doğu Ktphanesi Yay İstanbul 2007; Black Book: The Tragedy of Pontus (1914-1922), (Yay. Haz. Central Coun- cil of Pontus Atina Salim Chçe Gnmzde Doğu Karadenizde Pon- tusçuluk Faaliyetleri, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Us- ta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.437-482; Mesut Çapa Giresun Mutasar- rfnn Pontus Meselesiyle İlgili Bir Raporu, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 29, Temmuz 1987, s.54- Mesut Çapa Milli Mcadele Dneminde Trabzon Mda faa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon, 1998; Mesut Çapa Pontus Meselesi, Serander Yay Trabzon Mesut Çapa Pontus Meselesi, Trabzon ve Giresunda Mill Mcadele TKAE Yay Ankara Ali Gler Milli Mcadelede Rum-Yunan PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 87

hayalinin aslnda son bulmadğn aksine içten içe gnmze kadar devam ettirildiğini gelinen noktada sadece takip edilen yntemde farkllklar olduğunu net bir ekilde grmek gerekmek tedir. Sonuç Ülke olarak szde Ermeni soykrm konusundaki problem lerimizi çzememiken PKK terr ve nihayetinde Temmuz darbe giriimi sonras oluan kaos ortamnda dzlğe henz ç kamamken bir de szde Pontus soykrm iddialar ve d destek li Pontusçuluk faaliyetleriyle uğramak durumundayz Ermeni soykrm konusunda yllardan beri verdiğimiz mcadeleyle son derece değerli birikimlerimizin olduğu bir gerçektir Bu minval zere tarihten ve yaanm olaylardan alnan dersler ve yaplacak olan sistemli çalmalarla bu problemin de altndan kalkabilecek gç ve kudrete sahip olduğumuz bir gerçektir Aslna baklrsa Pontus denilen bu mesele diğerleri gibi ba ğmsz Trk devletinin var olmas bayrağnn inmemesi meselesi dir Trkiyede Pontus diye bir blge ve orada yaayan Pontuslu diye bir halk da yoktur Buna karlk Yunanl ve Rumlarn bu isimleri kullanarak srekli canl tutmaya çaltklar bir mill he def ve hayalleri vardr Venizelos gemisine da gsterilen

Terr Örgtleri, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Se- rander Yay., Trabzon, 2007, s.335-364; Karadenizde Pontus Ryas, Trabzon Belediyesi Yay Trabzon Ylmaz Kurt TBMM Tarafndan Hazrlanan Pontus Meselesi Adl Kitabn Tantm, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.297- Hseyin Mmtaz Karadenizin Kitab Pontus Masal Toplumsal Dnm Yay İstanbul Mehmet Okur, Fener Patrikhanesi ve Metropoliterin Pontusçuluk Faaliyetle ri, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.249- Hikmet Öksz Pontusçuluğun Sonu Nfus Mba delesi, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.425- Hikmet Öksz-Hayati Akta Pontus Mesele- sinin Tarihsel Arka Plan ve İngiliz-Amerikan Belgelerine Yansmas, Balan gçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.307-334; Pontus Meselesi, Matbuat ve İstihbarat Matbaas Ankara 1338; Pontus Meselesi Yay Haz Ylmaz Kurt TBMM Yay., Ankara, 1995; Sel- çuk Ural Mtareke Dneminde Pontus Hareketinin Doğuuna Ynelik Faali yetler, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.226- Nuri Yazc Milli Mcadelede Canik Sancağn da Pontusçu Faaliyetler -1922) Çizgi Kitabevi Ankara Stefanos Ye rasimos, Pontus Meselesi, 1912-1923, Toplum ve Bilim, 43-44, 1988-1989, s.33-76. 88 D Destekli Pontus Faaliyetlerinin Amaç ve Hedefleri

tepkiye23 kar çkan taraflar da olmutur Pontus kartlarn bunlar Hadi canm siz de Bir bardak suda frtna koparyorsunuz olay gereğinden fazla bytyorsunuz paranoya gryorsunuz diye suçlamaktan da geri kalmamlardr Srada aznlklara sağlanan anadilde eğitim hakknn safsa talarnda olduğu gibi Pontusça TV yaynlarnn kurslarnn ve Grek Alfabesinin bulunduğunu sylersek herhâlde hayalperest olduğumuz sylenemez Son derece masum insancl kltrel ve ekonomik olduğu için insanlara kabul edilebilir gelen Turizm maskeli Pontus melanetinin gnmzde hem Yunanistanda hem lkemizde hem de dnya kamuoyu nnde halen varlğn srdr dğn sylemek abart olmayacaktr Yaplan faaliyetler takip ve tetkik edildiğinde Pontus konusunda hummal bir çalmann var olduğunu grmek mmkndr Yunanistann Temmuz malum darbe giriimi sonras gnlerde Pontus Soykrm masaln Amerika Fransa İngiltere ve İtalyada gndeme getirerek Trkiye aleyhine propaganda malze mesi olarak kullanmaya baladğ mahade edilmektedir Bugn NATO Mttefiklerimiz olan ve yukarda isimlerini saydğmz l kelerin 1917de Yunanistan ile Trk Devletini parçalayarak ze rinde bir Rum Cumhuriyeti kurmak için nasl bir ortaklk kurmu olduklar da hatrdan çkarlmamaldr Suni bir mesele olarak ortaya çkarlan Pontus ile ortaya konulanlarn aslnda gerçekle hiçbir alakasnn olmadğ da bili nen bir gerçektrir Bununla birlikte MÖ - yllar arasnda yaayan Pontus Devletinin Grekçe kullanmak dnda Yunanistan ile bir ilgisinin olmadğ Yunanllarn Karadeniz de dâhil olmak zere kurduklar koloni ehirlerine vatan gzyle değil smr ge olarak baktklarn MS - yllar arasnda hkm sren Trabzon-Rum Devletinin de Yunanistan ile bir ilgisinin olmadğn Karadeniz Blgesinin hem Pontus Krallğ hem de Trabzon-Rum İmparatorluğundan daha uzun bir sre Trk hâki miyetinde olduğunu blgenin Kurtulu Sava ile birlikte lke btnlğn sağlayan ve bunu btn dnyaya kantlayan Trkiye Cumhuriyetinin ayrlmaz bir parças olduğunu Yunanistann Pontus gibi olmayacak hayallerin peinden komasnn dnya bar için son derece tehlikeli olduğunu ayet bu nevi politika

23 Tetik, agm, s.211-224 PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 89

larn peinden koulacaksa Yunanistann tarihsel Makedonyann snrlar içerisinde bulunan Selanik ehrini ncelikle Makedon yaya vermesi gerektiğini son olarak da Yunanistan bu yaylmac tutumundan vazgeçmediği srece yanl ve tehlikeli bir politika nn btn sorumluluğunu tm dnyaya kar açklamak ve muh temel sonuçlarna katlanmak zorunda olduğunu Trkiye Cumhu riyetinin komularyla ve btn dnya lkeleriyle bar ve karde lik içerisinde uygarlk ve esenlik dolu mnasebetler kurma çaba snda olduğunu dahas bu dnce ile de hiçbir lkenin toprağn da gznn olmadğnn baka lkelere de verecek bir kar top rağ bulunmadğn herkesin anlamas gerekir Bu bağlamda blge halkmzn her daim uyank olmas ge rektiğini faaliyetlerinden phelendikleri turist veya baka amaç larla blgeye gelen ziyaretçileri zaman kaybetmeden kolluk kuv vetlerine bildirmeleri gerekliliği kaçnlmazdr Yunanistanda okumak zere burslar verilerek gnderilen gençlerimizle ilgile nilmesi ne gibi faaliyetlerde bulunduklarnn aratrlmas da ayrca nem arz etmektedir Yunanistanda okutulan ğrencilere gerekirse diploma denkliği verilmemesi ve bu suretle Yunanis tana giden gençlerimizin kirli emellerle donatlmamas sağlan maldr Karlkl kltrel faaliyetler ad altnda dzenlenen faa liyetler takip edilmeli Yunan istihbarat elemanlarnn Karadeniz blgesinde faaliyet gstermeleri ivedilikle men edilmelidir Daha zorlu bir dneme girildiği ve Cumhuriyetimizin ylnda Sevr anlamasn yrrlğe koymann hayalini yaayanlara blge halk kolluk kuvvetleri ve devlet erkan ile toplu hareket ederek gere ken cevab vermelidir Pontus konusunda blge halkn bilinçlen direcek bilimsel ve kltrel faaliyetler ivedilikle bir program da hilinde zaman kaybetmeden yerine getirilmelidir.

Kaynaklar ACUN, Fatma, Tarih Boyunca Pontus, Mill Mcadelede Giresun Sempozyumu (6-7 Mart 1999) Giresun Belediyesi Yay İs tanbul, 1999, s.19-34. AKTAŞ Hayati Doğu Karadeniz Blgesinde Pontus Devleti Kur- ma Çalar ve Bu Amaçla Hazrlanan Propaganda Kitaplar, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.275-293. 90 D Destekli Pontus Faaliyetlerinin Amaç ve Hedefleri

AKYÜZ Yahya Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, Ankara, 1988. ALAN Glbadi Anadoludaki Yabanc Okullar ve Pontusçuluk, Balangcndan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.175-198. ALBAYRAK Haim Tarih Boyunca Karadenizde Etnik Yaplanma lar ve Pontus Babali Kitaplğ Yay İstanbul ALPASLAN, Teoman, Topal Osman Ağa, Kum Saati Yay. İstanbul 2007. Anadolu Hediyesi Gazetesi İstanbul no ARI, Kemal, Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu Gç -1925, Yay Haz Ayen Anadol Tarih Vakf Yurt Yay İstanbul 1995. ATALAY Blent Fener Rum Patrihanesinin Siyasal Faaliyetleri (1908-1923) İstanbul ______, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, Tarih İncelemeleri Dergisi II Ege Üniversitesi Edebiyat Fakltesi Yay İzmir s-164. BALCIOĞLU Mustafa İki İsyan Koçgiri Pontus Bir Paa Nuret tin Paa, Babil Yay. Ankara, 2003. BARUTÇU Faik Ahmet Ali Şkr Bey ve Topal Osman Ağa İstik- bal Gazetesi Belgelerine Gre, (Yay. Haz. Murat Yksel Yu nus Dergisi Yay., Trabzon, 1993. BAYAR, Celal, Ben de Yazdm Milli Mcadeleye Giri, V, Baha Mat İstanbul BEYOĞLU Sleyman Giresunda Pontusçu Faaliyetler ve Topla Osman Ağa, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.365-385. BİLGİN Mehmet Pontus Meselesine Tarihsel Bak, Balangç tan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay. Trabzon, 2007, s.29-73. ______, Karadenizde Post Modern Pontusçuluk, Doğu Ktpha nesi Yay İstanbul PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 91

Black Book: The Tragedy of Pontus (1914-1922), (Yay. Haz. Central Council of Pontus), Atina, 1922. BOSTAN, M. Hanefi, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemi yetinin Doğu Karadeniz Blgesinde Yaayanlarn Trk Ol duğuna Dair Bir Muhtras, Milli Mcadelede Giresun Sem pozyumu (6-7 Mart 1999), Bildiriler, Giresun Belediyesi Yay İstanbul s-55. CÖHÇE Salim Gnmzde Doğu Karadenizde Pontusçuluk Faa liyetleri, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Vey- sel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.437-482. ÇAPA Mesut Giresun Mutasarrfnn Pontus Meselesiyle İlgili Bir Raporu, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 29, Temmuz 1987, s.54-58. ______, Milli Mcadele Dneminde Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon, 1998. ______, Pontus Meselesi, Serander Yay., Trabzon, 2001. ______, Pontus Meselesi, Trabzon ve Giresunda Mill Mcadele, TKAE Yay., Ankara, 1993. DURSUNOĞLU Cevad Milli Mcadelede Erzurum, Ankara, 1946. GÖKBİLGİN M Tayyip Mill Mcadele Balarken, II, Ankara, 1965. GÜLER Ali Milli Mcadelede Rum-Yunan Terr Örgtler, Ba langçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Se- rander Yay., Trabzon, 2007. Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 11 Ocak 1922, No: 402. http://www.turkishtalk.info/BIR_PONTUS_MASALI_DU2Y.html/1 4.07.2017. İNCEDAYI C Kerim Trk İstiklal Mcadelesi Konferanslar İs tanbul, 1927. JAESCHKE, Gotthard, Kurtulu Sava İle İlgili İngiliz Belgeleri, Çev Cemal Kprl Ankara KARABEKİR Kazm İstiklal Harbimiz Trkiye Yay. İstanbul 1960. 92 D Destekli Pontus Faaliyetlerinin Amaç ve Hedefleri

Karadenizde Pontus Ryas, Trabzon Belediyesi Yay., Trabzon, 1997. KITSIKIS, Dimitri, Yunan Propagandas Trc Hakk Devrim Kaynak Kitaplar Yay İstanbul KUL Ömer Şu Pontus Dedikleri, Togan Yay. İstanbul Eyll KURAT Yuluğ Tekin Osmanl İmparatorluğunun Paylalmas, Turhan Kitabevi, Ankara, 1976. KURT Ylmaz TBMM Tarafndan Hazrlanan Pontus Meselesi Adl Kitabn Tantm, Balangçtan Gnmze Pontus So runu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon 2007, s. 297-306. KUTAY, Cemal, Mtarekede Pontus Suikast İstanbul MÜMTAZ Hseyin Karadenizin Kitab Pontus Masal, Toplumsal Dnm Yay İstanbul OKUR, Mehmet, Fener Patrikhanesi ve Metropoliterin Pontusçu- luk Faaliyetleri, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.249-274. ÖKSÜZ Hikmet Pontusçuluğun Sonu Nfus Mbadelesi, Ba langçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Se- rander Yay., Trabzon, 2007, s.425-434. ÖKSÜZ Hikmet-Akta Hayati Pontus meselesinin Tarihsel Arka Plan ve İngiliz-Amerikan Belgelerine Yansmas, Balan gçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Seran- der Yay., Trabzon, 2007, s.307-334. ÖZEL Sabahattin Milli Mcadelede Trabzon, Ankara, 1991. Pontus Meselesi Yay Haz Ylmaz Kurt TBMM Yay Ankara 1995. Pontus Meselesi, Matbuat ve İstihbarat Matbaas Ankara SALIŞIK Selahattin Tarih Boyunca Trk Yunan İlikileri ve Etnik-i Eterya Kitapçlk Ticaret Yay İstanbul ŞENER Cemal Topal Osman Olay İstanbul PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 93

TETİK Ahmet Çeteler Venizelos ve Patrikhane, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.211-224. TEZCAN, Mehmet, Pontos Krallğ MÖII-M.SIVYzyl, Ba langçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Se- rander Yay., Trabzon, 2007, s.77-108. Trk-Yunan İlikileri ve Megalo İdea, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanlğ Yay Ankara URAL Selçuk Mtareke Dneminde Pontus Hareketinin Doğu una Ynelik Faaliyetler, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, (Ed. Veysel Usta), Serander Yay., Trabzon, 2007, s.226-227. Vakit Eyll No YAZICI, Nuri, Milli Mcadelede Canik Sancağnda Pontusçu Faali yetler (1918-1922) Çizgi Kitabevi Ankara YERASİMOS Stefanos Pontus Meselesi, 1912-1923, Toplum ve Bilim, 43-44, 1988-1989, s.33-76.

94 D Destekli Pontus Faaliyetlerinin Amaç ve Hedefleri

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 95

PONTUS TEŞKİLATLARI VE PONTUSÇULUK PROPAGANDASI Yksel KÜÇÜKER

Giri Trkiye Yunanistan tarafndan srarla gndemde tutulmaya çallan ve tamamen siyasi nitelikli bir konu olan Pontus Meselesi zerinden uluslararas alanda keye sktrlmak istenmektedir. Yunanistan ve Rum diasporas tarafndan zellikle Ermeni diaspo rasnn yrttğ Trkiye kart iddialardan ilham ve doğrudan ve dolayl destek alndğ bir gerçektir Nitekim Trkiyenin Avru pa Birliğine yelik bavurusu srecinde hazrlanan ilerleme ra porlarnda Pontus ve Ermeni meselelerinin birbirleriyle ilikilen dirilmeye çalldğ grlmektedir Avrupa Parlamentosunda yer alan Yunan parlamenterler bu ilerleme raporlarna Trkiyenin Pontus soykrmn tanmas ynnde maddeler konulmas y nnde tekliflerde bulunmaktadrlar Öte yandan Yunan-Ermeni Dostluk Derneği tarafndan Yunan Parlamentosunun szde Erme- ni soykrm iddialarn tannmas gerektiği1 ynndeki teklifine uygun bir karar almas ve sonrasnda çkarlan bir yasayla Nisan Ermeni Soykrm Gnnn tannmas2 Maysnda Selanikte dzenlenen szde Pontus-Rum soykrmn anma treni ve yrynde katlmclara hitaben konuan Makedonya ve Trakya Bakan Nikos Çiarçionisin soykrmn uluslararas alan da Ermeni ve Yahudi soykrmlaryla birlikte tannmas gerektiği ni sylemesi3 gibi eylem ve sylemler Pontus Meselesi konusunda her frsatta Ermeni Meselesine atfta bulunulmaya çallmas politikasnn birer davurumudur Yunanistann ve Rum diasporasnn Pontus Meselesi bağ lamndaki bu zel çaba ve giriimlerinin tarih gerçekliklerle bir

* Dr Öğr Üyesi Karadeniz Teknik Üniversitesi Karadeniz Aratrmalar Ensti- ts Öğretim Üyesi E-Posta: [email protected]. 1 Milliyet, 16 Nisan 1994, s.19. 2 http://www2.tbmm.gov.tr/d21/7/7-3010c.pdf (13.05.2019). 3 Milliyet Mays s 96 Pontusçuluk Propagandas Faaliyetleri

alakasnn olmay bu çevreler açsndan en nemli handikaptr Zira benzer giriimler Birinci Dnya Sava ve akabinde yaanan Mill Mcadele sreçlerinde Fener Rum Patrikhanesi ve kurulan çok saydaki tekilat araclğyla da devreye sokulmu ancak umu lan sonuç elde edilememitir 1- İlk Pontusçu Tekilatlanmalar ve Faaliyetleri Pontus Meselesinin ekillenmesinde yzylnn bala rndan itibaren Anadoluda ve yabanc lkelerde kurulmu olan Pontusçu rgt cemiyet komite ve organizasyonlar gibi tekilat lar nemli rol stlenmilerdir Bu tekilatlarn yoğunlukta olduğu blgelerin banda ise Doğu Karadeniz blgesi gelmekteydi İrili ufakl tm bu tekilat piramidinin nclğ ve çat roln oyna yan Pontus Cemiyeti senesinde Merzifonda bulunan Ameri kan kolejinin Rum ğrencileri tarafndan daha nce kurmu ol duklar Rum İrfanperver Kulb ve Pontus İdman Kulbnn4 birletirilmesi ile ortaya çkmt5 Özellikle Mill Mcadele dne minde aktif ve etkin faaliyetler yrten Pontus Cemiyetinin temel amac Trabzon Ordu Giresun Samsun Sinop, Zonguldak, Tokat, Amasya Çorum Yozgat ve Sivas içine alacak ekilde bir Pontus Cumhuriyetinin kurulmas olmutur6 Zamanla faaliyet sahasn genileten ve bu doğrultuda senesinde Pontos adl bir risale çkaran7 Pontus Cemiyetini ayn sene içinde Rum kkenli Amerikan rahip Klematios tarafndan İneboluda kurulan baka bir tekilat takip etti8 İlk tohumlar bu ekilde atlan tekilatlanma giriimleri senesinde bu kez daha ciddi bir hviyet kazanm ve resm bir kimlik sahibi olan

4 Pontus İdman Kulb Asya-y Suğra Komitesinin bir ubesi sfatyla Rum gençlerinin zihnini bulandrm para toplayp beyannameler dağtm ve ken dilerine katlmayanlar lmle tehdit etmitir Pontus Meselesi, Haz Ylmaz Kurt TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar Ankara, 1995, s.125, 126. 5 Mesut Çapa Pontus Meselesi Trabzon ve Giresunda Milli Mcadele Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar Ankara, s Nuri Yazc Canikte Pontusçu Faaliyetlerin Ortaya Çk Birinci Tarih Boyunca Karade- niz Kongresi Bildirileri, 13-17 Ekim 1986, (Haz.: Mehmet Sağlam vd.), Ondokuz Mays Üniversitesi Yaynlar Samsun, 1988, s.438. 6 Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanlğ ATASE Klasr Kl 2474, Dosya (Ds.): 1-B/54, Fihrist (Fh.): 21-1. 7 Yazc agm, s.438. 8 Mustafa Balcoğlu İki İsyan Koçgiri Pontus Bir Paa Nurettin Paa, Babil Yaynclk İstanbul, s Kemal Atatrk Nutuk II Bask Milli Eğitim Basmevi İstanbul, 1969, s.626. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 97

patrikhaneyi temsilen Samsunda Amasya Metropolitliği grevini srdren Germanosun kontrolnde ç yeni tekilat daha kurul mutu Bunlar kltrel ilere yoğunlaan Rum Teceddd ve İhya Cemiyeti blgede eli silah tutanlar silahlandrma iini yrten Mdafaa-i Meruta Cemiyeti ve parasal yardm toplamak ve ha berlemeyi sağlamakla grevli Mukaddes Anadolu Rum Cemiyeti isimli tekilatlard9 Trabzon merkezli Rum İttihad- Milli Cemiyeti de Karadeniz blgesinde faaliyet yrten bir baka tekilatt senesi Aralknda Gmhanede de bir ube açan tekilat Yunan lk propagandas yaparak blgedeki Rumlarn himaye ve mdafa asn sağlamaya çalmtr10 Yunan irketleri tarafndan lojistik destek gren bu tekilatlar11 çoğalarak ksa sre içinde Ünye Fat sa Krehir Kavak İnebolu Havza Çaramba Bafra Sinop Kay seri Ürgp ve Tokat gibi yerlerde ubeler açmay baardlar12 Tekilatlanma srecinin Merutiyetin ilannn hemen ar dndan balatlmas dikkat çekicidir Zira blgede tekilatlanmay gerektirecek herhangi bir atmosfer yok iken meru mdafaa iddi asyla byle bir yola girilmesinin savunulabilir bir dayanağ yok tu.13 Buna rağmen aslsz iddialar zerinden yryen tekilatlan ma giriimlerinin arkas kesilmemi Birinci Dnya Savann hemen ertesinde blgedeki Pontusçu tekilatlara yenileri eklen meye devam etmitir Samsunda senesinde ayn zamanda kt durumda bulunan Rumluğun intikamn almak ve haklarn savunmak amacyla oluturulmu olan Mukaddes Anadolu-Rum Kulb isimli gizli tekilatn da bakanlğn yrten14 Metropolit vekili Eftimos Zilon bakanlğnda15 kurulan Samsun Rum Muha- cirn Cemiyeti bunlardan biridir Bu cemiyet İstanbuldaki Rum Muhacirn Cemiyetinin Samsun ubesi sfatyla Anadolunun çe itli blgelerinde yaayan Rumlarn Samsun blgesinde iskân edilmeleri iini stlenmiti Metropolitlere blgelerindeki Rum

9 Pontus Meselesi, s.64. 10 Pontus Meselesi, s.168. 11 Mustafa Serdar Palabyk Yldz Deveci Bozku Pontus Meselesi Genel Bir Bak Uluslararas Suçlar ve Tarih, 11-12, Ankara, 2011, s.110. 12 Pontus Meselesi, s.64. 13 Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Snrlar Balkanlar Kafkasya ve Ortadoğu, 5. Bask Çev Şirin Tekeli İletiim Yaynlar İstanbul, 2002, s.356. 14 Pontus Meselesi, s.129, 140. 15 Nurettin Paa Puntoscular Anlatyor Yakn Tarihimiz Birinci Merutiyetten Zamanmza Kadar Vatan Gazetecilik ve Matbaaclk TAŞ İstanbul, 1962, s..225. 98 Pontusçuluk Propagandas Faaliyetleri

nfusun tespit edilmesi emri gnderen Rum Muhacirn Cemiyeti bu ekilde bir yandan nfus içinde Rum çoğunluğunun sağlanma sna çalrken diğer yandan da bu amaca ulamak için gerekli olan madd kaynağn sağlanmas iini yrtmekteydi Nitekim Metropolitliğe yaplan basknda cemiyetin Samsun ubesi bakan Zilonun odasndan Osmanl Hkmeti aleyhine dzenlenmi pro paganda malzemesi mahiyetindeki belgeler ve planlanan Pontus devleti haritas ile birlikte ortaya çkarlan para makbuzlar bunu ortaya koymutu16 Anadoluda kurulan tekilatlarn en nemli destekçisi o d nem Yunanistan ile egdm halinde çalan Fener Rum Patrikha nesi olmutur Öyle ki Patrikhane Osmanl Devletine kar çete sava veren ayrlkç gruplara her trl desteği vermekten çe kinmemitir17 Mondros Mtarekesi ncesi ve sonrasnda Osmanl topraklarndaki btn Rum faaliyetlerini kontrol eden Patrikhane Anadolunun çeitli blgelerindeki çeteleri tekilatlandrm gs teriler organize etmi ve kltrel faaliyetler yrtmtr18 Pontus Meselesi ise Fener Rum Patrikhanesi için ayr bir neme sahipti Bata Trabzon olmak zere Samsun ve Amasya gibi blgelerde Patrikhanenin temsilcisi konumundaki metropolitlik- lerin Pontus Meselesi çerçevesinde blgede yrttkleri faaliyet ler bu meselenin seyrinde nemli bir yere sahiptir Germanos ve Hrisantos gibi patrikhaneye bağl szde din adamlarnn mesele nin uluslararas sahada tantlmas ve bu konuda kamuoyu olutu rulmas bağlamnda meselenin btnne doğrudan etki eden faa liyetleri nemlidir Pontusçu çevrelerin Doğu Karadeniz blgesindeki her trl ykc faaliyetlerinin arkasnda olan Patrikhane bir yandan Trk ler hakknda gerçeklerle alakas olmayan iddialarla dolu yaynlar zerinden kara propaganda faaliyetleri srdrrken diğer yandan igallere kar Anadoluda ortaya çkan Mill Mcadele hareketine kar igalci İngilizlerin yannda saf tutmutur19 Yunanistan,

16 Yazc agm, s.441. 17 Trk İnklap Tarihi Enstits TİTE, 52/104, Belge No (Bn.): 8. 18 Mehmet Okur Milli Mcadele Dneminde Fener Rum Patrikhanesinin ve Metropolitlerin Pontus Rum Devleti Kurulmasna Ynelik Giriimleri Ankara Üniversitesi Trk İnklap Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, 29- AUTİTE Yaynlar Ankara, 2002, s.103. 19 TİTE, 29/70, Bn.: 18, 06/04/1336; TİTE, 31/11, Bn.: 3, 28/04/1336. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 99

Rusya ve Amerikadan gelen çok sayda Rum muhacirin Trkiyeye yerletirilmesine n ayak olan Patrikhane Anadoludaki metropo litliklere gnderdiği yaz ile Trkleri İtilaf Devletleri temsilcileri ne ikâyet etmeleri emrini vermitir20 İtalyan ve Fransz Subay larla irtibat kurmak suretiyle silah ve cephane temini gayreti içi ne girilmesi,21 İstanbuldaki Yunan konsolosu ve Venizelos taraf tarlar ile ortak çalan Patrikhane azalarnn İstanbul ve Çatalca dâhilindeki Rumlar cemiyetlerine asker olarak kaydederek silah ve bomba temin etmeye çalmalar22 bu doğrultuda sandklarca silah yerli Rumlara dağtmalar23 Bolevik ihtilalinden kaçarak İstanbula gelen Ruslardan satn alnan silahlar Rum çetelere aktarmalar24 Rumlarn igal ettikleri blgelerden çkarlmalar halinde İstanbulda kanl bir ihtilal planlamalar25 Trakyal olup İstanbulda ikamet eden Rumlara Trakyann muhtariyeti hakkn da bir beyanname imza ettirmek istemeleri26 ve Ermeni patrikle- rinin de destek ve tevikiyle eli silah tutanlar Yunan ordusuna katlmak zere sevk etme giriimleri27 gibi faaliyetleri, Patrikha- nenin takndğ dmanca tutumuna verilebilecek baka rnekle rindendir. Patrikhane Osmanl Devletinin fiil olarak ortadan kalktğ Anadoluda igallere kar tekilatlanmann ve mcadele etme ruhunun devreye girdiği Mill Mcadele dneminde de n planda olmay srdrmtr Bizzat Mustafa Kemal Paa tarafndan iha neti belgeleriyle ortaya konulmu bu bağlamda Mavri Mira (Kara Talih isimli tekilat zerinden ykc faaliyetler organize eden komitalar tekil etmek ve gsteri ve propagandalar organize et- mekle itham edilmitir28 Mavri Mira Yunan hkmeti ve Patrik hanenin madd ve manev yardmlar ile Mondros Mtarekesinin

20 Babakanlk Osmanl Arivi BOA, Dâhiliye Nezâreti Kalem-i Mahsus Mdri yeti (DH-KMS), 47-2/42. 21 TİTE, 51/145, Bn.: 3, 04/04/1337. 22 TİTE, 51/142, Bn.: 2, 18/04/1337; TİTE, 50/65, Bn.: 1, 14/09/1337. 23 BOA, DH-KMS, 49-2/28; BOA, DH-KMS, 49-1/78; BOA, DH-KMS, 52-4/33; TİTE, 47/122, Bn.: 2, 21/06/1338. 24 ATASE, İstiklal Harbi Kataloğu ISH, Kl Gmlek numaras Gn Bn 55-1. 25 TİTE, 54/61, Bn.: 2, 18/04/1337. 26 TİTE, 47/78, Bn.: 5, 19/08/1338; TİTE, 49/53, Bn.: 1, 21/08/1338. 27 TİTE, 64/163, Bn.: 1, 01/04/1338. 28 Kemal Atatrk Nutuk, I (1919- Mill Eğitim Basmevi İstanbul, 1970, s.3. 100 Pontusçuluk Propagandas Faaliyetleri

ardndan kurulmu en nemli Rum tekilatlarndan biridir Teki latn bakanlğn Fener Rum patriği vekili Dorotheos yapmakta ve talimatlarn da doğrudan Venizelostan almaktayd Ermeni patriği Zaven Efendi ile ibirliği içinde çalan tekilatn lke içindeki Rumlarn silahlandrlmasnda ve çete faaliyetlerinin organize edilmesinde byk pay olmutur29 1919 senesinde Patrikhane ve Yunanistan ikilisinin ortak ça lmasnn rn olarak sivrilen ve Etniki Eteryann organ vazi fesi gren Kordus isimli tekilat30 da adndan bir hayli sz ettir mitir Kordus tekilatnn grevi Osmanl Rumlarn devlet aley hinde tekilatlandrmak çeteler oluturmak ve gvenliğin tehdit edilmesi amacyla gçmen kaydedip bunlar Anadoluya sevk et mekti.31 Yunan hkmetinin hiçbir madd ve manev yardm esir gemediği metropolitlerin gnll birer temsilci olarak çaltkla r32 Kordus, memleket dâhilinde gvenliği ihlal etmek amacyla Yunanistandan gelen çeteleri belli blgelere ynlendirmek ve Karadeniz sahillerine gndermek suretiyle lke içinde karklk çkarma gayretinde olmutu33 Haziran da Mustafa Kemal Paaya çekilen ifreli bir telgraf tekilatn faaliyetleri hakknda somut bilgi vermektedir Telgrafta Kordus tekilatnn Sam sundaki gvenliği ihlâl etmek amacyla erkek ve yetmi ka dndan oluan bir feda grubunu Samsuna gnderdiği bildirilmek teydi.34 Kordus ayrca Yunanistandan sevk edilen silah ve asker mhimmatn gizlice lke içindeki Rumlara dağtlmas kurduğu izci tekilatlar vastasyla - ya arasndaki gençlere asker ve propaganda amaçl eğitim verilmesi gibi dmanca faaliyetlerin de arkasndaki tekilatt.35

29 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi HTVD Yl Say Vesika Vsk Ahmet Gzel Dnden Bugne Yunanistann Pontus Hedefi IQ Kltr Sanat Ya ynclk İstanbul, 2006, s.82; Okur, agm, s.104. 30 Ertuğrul Zekâi Ökte Yunanistann İstanbulda Kurduğu Gizli İhtilâl Cemiyeti Kordus Belgelerle Trk Tarihi Dergisi VII Mente Yaynlar İstanbul, 1971, s.22. 31 BOA, DH-KMS, 47-2/42. 32 Nurettin Paa Puntoscular Anlatyor s 33 M Tayyip Gkbilgin Milli Mcadele Balarken Mondros Mtarekesinden Byk Millet Meclisinin Açlmasna Trkiye İ Bankas Kltr Yaynlar İstan bul, 2011, s.154, 155. 34 HTVD Yl Say Vsk 35 Ö Krad Karacagil Bir Yunan Gizli Cemiyeti Kordos Trk Dnyas Ara trmalar, 105/207 Trk Dnyas Aratrmalar Vakf İstanbul, 2013, s.460. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 101

Anadoludaki Rum çetelerine ve igalci Yunan askerlerine silah ve mhimmat temin edilmesi grevini yrten tekilatlar dan birisi de 1918 senesinde kurulan Yunan Bahriye İdaresiydi Grnrde pasaport ve vize ilemlerini yrten tekilat esasnda silah ve mhimmat tayan Yunan gemilerinin ynlendirilmesi ve bu silah ve mhimmatn karaya çkarlmas ve dağtlmasn sağ lamaktayd36 İstanbuldaki nemli Rum tekilatlarndan biri de bizzat Ve nizelosun talimatyla senesi Martnda kurulan Kçk Asya Yunan İttihad Cemiyetiydi Bu tekilat Rumlar arasnda mill hisleri canl tutmak adna kurulmu olan Atina merkezli Asya-y Suğra Komitesinin Anadoludaki ayağyd Diğer ismiyle Kçk Asya Cemiyeti daha çok uluslararas sahada Anadolunun nfus yapsna ilikin yaptğ propaganda faaliyetleri ve Rumlarn lke içinde belli blgelere ynlendirilmesi ynndeki çalmalar ile adn duyurdu Cemiyet bir sre sonra faaliyetlerini yurt d pro paganda faaliyetlerine ağrlk veren ve İstanbuldaki diğer Rum tekilatlarnn tek merkezden ynlendirmesi grevini yrten37 Rum Mdafaa-i Milliye Cemiyeti ile birletirmitir38 Yunan çkarlar doğrultusunda propaganda faaliyetleri ya parak kendinden bahsettiren bir baka tekilat da Rum Matbuat Cemiyetiydi Cemiyet İstanbuldaki Yunan Bykelçiliğinde biz zat Yunan konsolosunun bakanlğnda çalmalarn srdrm tr Fener Rum Patrikhanesinin yaymladğ propaganda eserleri için gerek duyulan malzemeler bu cemiyet araclğyla temin edilmekteydi.39 Fener Rum Patrikhanesine bağl Trakya ve Anadolu metro politlikleri tarafndan oluturulan Rum Muhacirn Cemiyeti etkin faaliyetleriyle ne çkan gizli tekilatlardan bir diğeridir Kçk Asya Cemiyeti ile i birliği yaparak Birinci Dnya Sava srasnda Yunanistan, Adalar ve Gney Rusyaya giden ve daha nceki d

36 Gzel age, s.86. 37 Gzel age, s.85. 38 Yazc agm, s.438. Rum Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin kuran grubun amac İstanbulda ayr bir ynetim oluturarak İngiliz desteğini sağlamakt Salim Gkçen Trkiyede Rum-Yunan Tedhi ve Terr Hareketleri -1923) Yaymlanmam Doktora Tezi Atatrk Üniversitesi Atatrk İlkeleri ve İnklâp Tarihi Enstits s.270. 39 Çapa age, s.25, 26. 102 Pontusçuluk Propagandas Faaliyetleri

nemlerde Amerikaya gç eden Rumlarn yeniden Trkiyeye dnmelerini sağlamak bu cemiyetin ana hedefiydi40 İzci Tekilat,41 Cemiyet-i Edebiye ve Pontus Rumlar Komi tesi,42 Rum İttihâd- Mill Cemiyeti, Ahz- Asker Şubesi, Rum Tica- ret Örgt gibi İstanbulda kurulan tekilatlarn yannda Batum Pontus Rumlar Derneği Pontus Ulusal Merkezi Atina Merkez Pontus Komitesi Paris Pontus Mill Birliği Marsilya Pontus Komitesi) ve Krasnodar43 Pontus Mill Merkezi Heyeti) gibi mer- kezlerdeki tekilatlar vastasyla da Pontusçularn faaliyetleri desteklenmitir Karadeniz Blgesinde bir Pontus devleti kurma hayaliyle yola çkan Pontusçu çevreler Birinci Dnya Savann sona erme siyle birlikte Anadoluda ve yabanc lkelerde yoğun bir siyas ve asker mcadele srecine girmilerdi. Ancak bu çabalar Anado lunun igali giriimlerine kar kararl bir kar duru sergileyen Trk milleti karsnda sonuçsuz kalmtr Alnan etkili tedbirler ve Bat Anadoluda Trk ordularnn elde ettiği baarl neticeler sonrasnda dardan aldklar destek byk oranda kesilen Pon tusçular daha fazla direnç gsteremeyerek dağldlar Trkiye ve Yunanistan arasnda imzalanan Trk-Yunan Ahali Mbadelesi Szlemesi ile Trkiye açsndan Pontus Meselesi kapanmtr 2- Pontusçuluk Propagandas ve Pontus Dernekleri Kaba bir tanmlamayla belirli konularda ulusal ve uluslara ras alanda kamuoyu oluturmak adna geni kitlelerin fikir ve

40 Pontus Meselesi, s.48. Çok nceleri Rusyaya yerlemi olan Rumlar için de benzer politikann gdl dğ u ifadelerden anlalmaktadr İslâm ekseriyet-i kahiresine ve milletin intibah- azmesine kar sahilde bir Pontus hayalâtn besleyen Yunan Komite si Rusyada eskiden yerlemi Rumlar bile Trabzon ve Canik sahillerine da- vetle yerletirmek cretine balamtr BOA, DH-KMS, 53-3/15, Bn.5. 41 Genç yataki Rumlardan meydana gelen İzci Tekilat çetelerin eleman ihtiya cn karlamak ve dzenli bir ordu kurulmas için Rum gençleri eğitmek ama cyla kurulmutu Gkçen age, s.283. 42 İstanbuldaki Pontus komitesi Anadoludaki çete faaliyetlerine nemli yardm larda bulunmu ve blgedeki Rumlarn siyas zlemlerini diri tutup destekle mitir Vlassis Agtzidis The Greeks of Pontos, Nomarc- hiakåe Autodioikåesåe Pierias Athens, 2005, s.184. 43 Krasnodar Rusyadaki Bolevik ihtilalden sonra çok sayda Rumun yerletiril diği bir ehir olduğu için burada Rumlarn tekilatlanmalar kolay olmutur Apostolos Karpozilos The Greeks in Russia, The Greek Diaspora in the Twen- tieth Century, (Ed.: Richard Clogg), Macmillan Press, London, 1999, s.144. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 103

davranlarna yn vermek amacyla belli plan ve programlar y rtlmesi eylemi olan propaganda tarihi sreçte yoğun olarak bavurulan bir araç olmutur Bu bağlamda gazeteler dergiler kitaplar hkmet ve istihbarat raporlar ilan karikatr ve bro rler gibi basn-yayn araçlar en yaygn propaganda araçlar arasnda saylabilir Ayn ekilde dernek vakf ve sivil toplum kurulular gibi yaplar zerinden de doğrudan ya da yukarda saylan araçlar kullanlmak suretiyle dolayl yollarla propaganda faaliyetleri yaplabilmektedir Trkiye ile Yunanistan arasndaki tartmal konulardan bi ri olan Pontus Meselesi zelinde değerlendirilecek olduğunda da ha ziyade Yunanistan tarafnn propaganda aracn etkili ve çok ynl olarak kullandğ grlmektedir Öyle ki bu araç Birinci Dnya Sava ve hemen sonrasndaki dnemde yabanc basn- yayn organlar tarafndan Yunanistann çkarlar doğrultusunda etkin bir ekilde kullanlmtr Son dnemlere gelindiğinde Pon tus Meselesi bağlamnda Yunanistann gerginliği artrc hamlele ri artarak devam etmitir Pontus Meselesi zerinden ulusal bir hava oluturularak Yunan milletinin belli bir amaç etrafnda bir letirilmesi hedefiyle dnyada birçok lkede birbirinden farkl kltr çevrelerinde yaayan Yunanlar tarafndan çok sayda Pon tus derneği kurulmaktadr Bu dernekler Pontus soykrm iddiala rnn yaatlmas Yunanlarn farkllklarn bir kenara brakarak ayn kimlik altnda birlemeleri ve Yunanistann menfaatlerine hizmet etmelerini sağlamak44 amacna hizmet etmektedir Pontus derneklerinin birçoğu son dnemlerde ortaya çkm olsa da çok daha eski dnemlerde de benzer dernekler kurulmu tur Amerika Birleik Devletleri ve Kanadada kurulu tarihleri yirminci yzyln balarna kadar giden dernekler olmutur New Yorkta kurulmu olan The Greek-American Pontus League Dio- genes Society Galliana The Renaissance Komene ve Kapu- Kioi isimli dernekler ile Euxinopontus Dernekleri olarak nitele nen Massachusetts Eyaletindeki The Evangellismos The Ho- pe ve Pontus Maine Eyaletindeki Euxopora Connecticut Eyaletinde bulunan Charakopa ve Laharani ve Washington Eyaletindeki Hava-Kostioton- Muntanton isimli dernekler

44 İbrahim Tellioğlu Pontus Meselesini Çzmszlğe İten İddia ve Talepler Turkish Studies, 6/1, Ankara, 2011, s.537. 104 Pontusçuluk Propagandas Faaliyetleri

ABDde eski dnemlerde kurulan derneklerdendi45 Ayn ekilde senesinden itibaren Kanadaya ynelik Yunan gçnde yaa nan artla birlikte ten itibaren burada da çeitli etnik rgt ler kurulmaya balamt te Montrealde Patris (Anavatan) ve Anagennesis Dirili rgtlerinin kurulmasyla balayan teki latlanma sreci zamanla Kanadann diğer ehirlerinde de farkl isimler altnda baka rgtlerin kurulmasyla devam etmitir Bunlar arasnda Ottowada kurulan PanHellenic Union (PanHelen Birliği Ontario kentinde ABDnin Georgia Eyaletinde kurulmu olan American Hellenic Educational Progressive Association [AHE- PA Amerika Helenik İlerici Eğitim Derneği kuruluunun bir ubesi ve Vancouverda PanHellenic Patriotic Association (PanHe- len Vatansever Birliği isimli rgtler bulunmaktayd Bu rgtler ilerleyen sreçte Yunan kilise cemaatlerinin olumasna zemin oluturmutu Bu ekilde kurulan ilk kiliseler senesinde Montrealde da da Torontoda faaliyet yrtmeye balamt Kiliseler zamanla Kanadadaki Yunanlarn merkezi haline gelmi ti.46 Saylar her geçen sene artan Pontus dernekleri dzenledik leri çeitli organizasyonlarla Pontus Meselesi konusunda toplum sal bir farkndalk oluturma grevi de ifa etmektedirler Belirli aralklarla toplant yry sergi gibi organizasyonlar dzenle yen bu dernekler ayn zamanda kongreler de tertip ederek dnya genelindeki Rumlar bir araya getirmeye çalmaktadrlar Yuna nistan devleti bu tr toplantlarda babakan ve bakan seviyesinde temsil edilmektedir Bu bağlamda - Mays te Pontus Helenizmi Dnya Kongresi ismiyle Selanikte dzenlenen kong reye dnyadaki btn Pontus dernekleri katlmtr Yine Sela nikte - Kasmda Kçk Asya Helenizmi Kongresi Kasm te de Pontus Helenizmi Tarihi Sempozyumu dzenlenmi tir.47 Ayn ekilde bir kongre de Dnya Birinci Pontuslu Rumlar Kongresi ismiyle senesinde Batumda dzenlenmiti Kong renin sonuç bildirgesinde szde Rum soykrm iddialarnn baka

45 New York Times, 13 Nisan 1919, s.61. 46 Peter D Chimbos The Greeks in Canada an Historical and Sociological Pers pective The Greek Diaspora in the Twentieth Century, (Ed.: Richard Clogg), Macmillan Press, London, 1999, s.88, 89. 47 Hamit Pehlivanl Tarih Perspektifi İçerisinde Pontus Olay Yakn Tarihimize ve Gnmze Etkileri Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas Makaleler, Atatrk Aratrma Merkezi Ankara, 1999, s.110, 111. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 105

devletler tarafndan da tannmas için Yunanistandan uluslarara s kurululara bavurmas istenmiti Bildiride Trk saldrganl ğna kar koyabilmek için birlikte hareket etme çağrs yaplm ve Pontuslu Rumlarn Kbrsl Rumlarla dayanma içinde bulun duklar kaydedilmiti Bildiride ayrca dnyann çeitli lkele rinde yaayan Pontuslu Rumlarn her sene Ağustos aynda Trab zondaki Smela Manastrn ziyaret etmelerinin kararlatrldğ belirtilerek Dnya İkinci Pontuslu Rumlar Kongresinin de Selanikte yaplacağ duyurulmutu48 Duyuruya uygun olarak Fener Rum Patrikhanesi ile Avrupa Komisyonu Din Bilim ve Çev re Sempozyumu ismiyle - Eyll arasnda bir organizas yon dzenlemi ve organizasyona katlan heyet El Venizelos isim li gemiyle Trabzon Batum Yalta İstanbul ve Selanik gibi yerlere gtrlmtr49 Bu organizasyon da diğerleri gibi Yunanistann Pontus propagandas bağlamndaki politikalarnn yansmalarn dan biridir. 18- Eyll tarihleri arasnda Selanikte yaplan Beinci Dnya Pontus Forumunun duyurusu ise bizzat dnemin Yunanistan Dileri Bakan Yardmcs Yannis Magriotis tarafn dan bir basn toplantsyla yaplmt50 Bir taraftan Pontus dernekleri zerinden toplumsal alg faa liyetlerini srdren Yunanistan diğer taraftan da birçok farkl lkede yrttğ siyas kulis ve propaganda çalmalarndan so nuçlar alma gayreti içerisindedir Bunun ilk yansmas ABD sena tosunda olmutur Yunan hkmeti tarafndan hazrlanan Ma ysn Pontuslu Rumlarn soykrmn anma gn ilan edilmesini ngren yasa tasarsnn parlamentonun ilgili komisyonundan oy birliğiyle geçmesinden51 sonra Şubat tarihinde Amerikan Senatosuna Pontus Rumlar İçin İnsan Bir Yardm Çağrs ba lkl ayr bir yasa tasars sunulmutu Amerikadaki bu giriimden bir gn sonra Yunan Parlamentosunda Pontus Rum soykrm iddialarn tanyan yasa oybirliği ile kabul edilmi ve Yunan Cum

48 Milliyet Ağustos s 49 Salim Gkçen Fener Rum Patrikhanesi ve Pontusu Canlandrma Hayali Din Bilim ve Çevre Sempozyumu - Eyll Uluslararas Tarih-Dil- Edebiyat Sempozyumu I TC Trabzon Valiliği İl Kltr Mdrlğ Yaynlar Trabzon, 2002, s.840, 841. 50 Ayn Tarihi Şubat No 51 Milliyet, 13 Şubat s 106 Pontusçuluk Propagandas Faaliyetleri

hurbakan tarafndan Martta onanmasyla birlikte52 ertesi gn resm gazetede yaymlanarak yrrlğe girmitir Pontus olaylarnn bir soykrm olduğu ynnde birçok fark l koldan yaplan giriimler arasnda konu hakknda uluslararas sahada farkndalk oluturacak bir adm daha atlmtr Birlemi Milletler çats altnda zel statye sahip hkmet d bir yap lanma olan Halklarn Haklar ve Kurtuluu için Uluslararas Bir- lik tarafndan Srekli Gçyolunda bir Toplum balkl bir bildiri hazrlanarak Şubat tarihinde Birlemi Milletler Genel Sekreterine iletilmitir Rum iddialarnn kaleme alndğ tek tarafl ve yarglayc nitelikteki bu bildiride her ne kadar soyk rm ifadesi kullanlmam olsa da soyun tamamen ortadan kaldrlmasn amaçlayan gibi ayn anlama gelecek kelime oyun laryla ve bu defa Birlemi Milletler Cemiyeti zerinden Pontus soykrm iddialarna ynelik propaganda yaplmtr Yunanistann Pontus olaylarna dair ileri srdğ iddialar dile getirebileceği uluslararas platformlardan biri de yesi oldu ğu ve Trkiyenin de bu birliğe ye olma politikas takip ettiği Avrupa Birliğidir Trkiyenin yelik bavurusuna ilikin hazrla nan ilerleme raporlarnda zaman zaman yelik için belirlenen kriterler dna çklarak oyunun kurallaryla oynanabilmektedir Kbrs Meselesinin çzm için Trkiyenin nne srlen artlar ve Avrupa Parlamentosunun szde Ermeni soykrmn tanyan 1987 karar gibi gelimeler Pontus soykrm iddialarn birliğin gndemine tamak ve Trkiyeyi bu szde soykrm tanmas ynnde sktrma noktasnda Yunanistan cesaretlendirmekte dir. li senelerden itibaren zellikle Rum diasporasnn da gayretleriyle baz Amerikan eyaletlerinin yerel yasama organla rnda ve diğer baz lke parlamentolarnda szde Pontus soykr m iddialarna ilikin kararlar alnmaya balanmtr İlk olarak South Carolinada tannan szde Pontus soykrm daha sonra srasyla New Jersey, Pennsylvania, Florida, Illinois ve Massachu-

52 Palabyk-Bozku agm, s.129. Yunan Parlamentosunun aldğ karar Yunan hkmetlerinin bu yndeki ilk adm değildi Nisan tarihinde dnemin Yunan Dileri Bakan yardm cs Virginia Cuderu tarafndan yaplan açklamada Maysn Yunan hk meti tarafndan Pontus soykrm olarak anlmasnn kabul edildiği ifade edil miti Milliyet, 2 Nisan 1992, s.13. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 107

setts eyaletlerinin valilik ve yasama organlarnda kabul edildi Amerikan yerel yasama organlar ve valiliklerince alnan karar lardan sonra Nisannda Gney Avustralya Parlamento sunun alt kanadnda da Ermeni Pontus Sryani ve Anadoludaki diğer aznlklarla ilgili - seneleri arasnda yaanan olay lar soykrm olarak tanmlamay da içeren kararlar kabul edil mitir53 Rum diasporasnn etkili çalmalar ve ad geçen lke ve kurumlarda Trkiyeye ynelik var olan olumsuz bak Pontus Meselesini suiistimal etmek isteyen çevrelere hareket alan sağ lamaktadr Szde Pontus soykrm iddialarnn yldnmne girilmek zere olunan bir dnemde bu konudaki giriimlerin yo ğunlamasn ve Trkiye aleyhinde kararlar alnmasn tahmin etmek zor değildir Sonuç Yunanistan ve Rum diasporasnn propaganda faaliyetleri nin de byk oranda etkisiyle Trkiye ile Yunanistan arasnda yeniden gndeme getirilmeye çallan Pontus Meselesi iki lke arasnda gerginliklere yol açan bir balk olarak ne çkmaktadr Trkiye ile olan ilikilerinde milliyetçi saiklerle hareket etme yolunu tutan Yunanistann Pontus Meselesini ne çkarmak mak sadyla dnyann farkl lkelerinde kurulan Pontus dernekleri eliyle giritiği propaganda faaliyetleri iyi niyetli bir yaklam ol madğ gibi daha baka sorunlarn doğmasna da yol açmaktadr Trkiyenin bu meseleye ilikin sorumlu bir devlet bilinciyle takip ettiği tm yapc yaklamlarna karn Yunanistann Trkiye ile yaadğ diğer birçok meselede olduğu gibi Pontus Meselesinde de agresif bir politika takip etmesi iki lke arasnda var olan sorun lara yenilerinin eklenmesine yol açmaktadr Yunanistann bu tr yaklamlarnn srdrlebilir olmad ğ ortadadr Yunanistann daha ziyade iç politik reflekslerle ha reket etmek suretiyle takip ettiği bu yol millet olma bilincini can l tutma noktasnda grece baarl olsa da uzun vadede Yunanis tana bir kazanm sağlamayacaktr Taraflarn Pontus Meselesine ilikin perspektiflerinin birbirinden oldukça uzak oluu olas diya log giriimlerini engellediği gibi bu soruna getirilebilecek çzm nerilerinin baar ihtimalini de zayflatmaktadr Yunanistan ve Rum diasporasnn Ermeni diasporasnn açtğ yolu izleyerek

53 Ayn Tarihi Mays No 108 Pontusçuluk Propagandas Faaliyetleri

tarihçilerin aydnlatmas gereken bu meseleyi Trkiyeye kar siyaset malzemesi haline dntrerek bunu bir tehdit arac ola rak kullanma çabasnn sonuç vermeyeceği geç olmadan anlal maldr

Kaynaklar A- Arivler Babakanlk Osmanl Arivi Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanlğ Arivi Trk İnklap Tarihi Enstits Arivi B- Gazeteler Milliyet New York Times C- Resm Yaynlar Ayn Tarihi Harp Tarihi Vesikalar Dergisi D- Tetkik Eserler Nurettin Paa Puntoscular Anlatyor Yakn Tarihimiz; Birinci Merutiyetten Zamanmza Kadar içinde 2, (225- İstanbul Vatan Gazetecilik ve Matbaaclk TAŞ AGTZIDIS, Vlassis, The Greeks of Pontos, Nomarchiakåe Autodioikåesåe Pierias Athens ATATÜRK Kemal Nutuk, II, 9. Bask Milli Eğitim Basmevi İs tanbul, 1969. ______, Nutuk, I (1919- Bask Mill Eğitim Basmevi İstanbul BALCIOĞLU Mustafa İki İsyan Koçgiri Pontus Bir Paa Nuret tin Paa Babil Yaynclk İstanbul CHIMBOS Peter D The Greeks in Canada: an Historical and Sociological Perspective The Greek Diaspora in the Twenti- PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 109

eth Century, (Ed. Richard Clogg), Macmillan Press, London, 1999, s.87-102. ÇAPA Mesut Pontus Meselesi Trabzon ve Giresunda Milli Mca dele Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar Ankara 1993 GÖKBİLGİN M Tayyip Milli Mcadele Balarken Mondros Mta rekesinden Byk Millet Meclisinin Açlmasna Trkiye İ Bankas Kltr Yaynlar İstanbul GÖKÇEN Salim Fener Rum Patrikhanesi ve Pontusu Canlandr ma Hayali Din Bilim ve Çevre Sempozyumu - Eyll Uluslararas Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu, I, T.C. Trabzon Valiliği İl Kltr Mdrlğ Yaynlar Trabzon 2002, s.819-846. ______, Trkiyede Rum-Yunan Tedhi ve Terr Hareketleri (1919-1923) Yaymlanmam Doktora Tezi Atatrk Üniver sitesi Atatrk İlkeleri ve İnklâp Tarihi Enstits GÜZEL Ahmet Dnden Bugne Yunanistann Pontus Hedefi, IQ Kltr Sanat Yaynclk İstanbul KARACAGİL Ö Krad Bir Yunan Gizli Cemiyeti Kordos Trk Dnyas Aratrmalar Trk Dnyas Aratrmalar Vakf İstanbul s-464. KARPOZİLOS Apostolos The Greeks in Russia The Greek Dias- pora in the Twentieth Century, (Ed. Richard Clogg), Macmil- lan Press, London, 1999, s.137-157. Pontus Meselesi, Haz Ylmaz Kurt TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar Ankara OKUR Mehmet Milli Mcadele Dneminde Fener Rum Patrikha nesinin ve Metropolitlerin Pontus Rum Devleti Kurulmasna Ynelik Giriimleri Ankara Üniversitesi Trk İnklap Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, 29-30, Ankara, 2002, s.101- 116. ÖKTE Ertuğrul Zekâi Yunanistann İstanbulda Kurduğu Gizli İhtilâl Cemiyeti Kordus Belgelerle Trk Tarih Dergisi VII Mente Yaynlar İstanbul, 1971, s.20-23. 110 Pontusçuluk Propagandas Faaliyetleri

PALABIYIK Mustafa Serdar ve Bozku Yldz Deveci Pontus Me selesi Genel Bir Bak Uluslararas Suçlar ve Tarih, 11-12, s.77-139. PEHLİVANLI Hamit Tarih Perspektifi İçerisinde Pontus Olay Yakn Tarihimize ve Gnmze Etkileri Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas Makaleler Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1999, s.79-120. TELLİOĞLU İbrahim Pontus Meselesini Çzmszlğe İten İddia ve Talepler Turkish Studies, 6/1, Ankara, 2011, s.529-543. YAZICI Nuri Canikte Pontusçu Faaliyetlerin Ortaya Çk Bi- rinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Ondokuz Mays Üniversitesi Yaynlar Haz Mehmet Sağlam vd Samsun, 1988, s.435-453. YERASIMOS, Stefanos, Milliyetler ve Snrlar Balkanlar Kafkasya ve Ortadoğu Bask Çev Şirin Tekeli İletiim Yaynlar İstanbul E- Diğer Kaynaklar https://www.ab.gov.tr/_39667.html (10.09.2018). http://www2.tbmm.gov.tr/d21/7/7-3010c.pdf (13.05.2019). PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 111

KAMUOYU OLUŞTURMADA PROPOGANDA ARACI PONTUS ANITLARI Neval KONUK HALAÇOĞLU

Sanat eserleri çoğu zaman hâkim ideolojiyi kitlelere aktar mak için ilevsel bir araç olarak kullanlmaktadr Bu duruma ilkel devlet yaplanmalarndan gnmz modern devletlerine kadar tm devlet yaplanmalarnda rastlanlmaktadr Sanat eserleri hâkim ideolojinin bir aktarcs olarak propaganda sreçlerinde etkili olarak kullanlabilmektedir Grsel sanatlar edebi sanatlar ve plastik sanatlar gibi sanatn birçok formunun propaganda faa liyetlerinde ilevsel olduğu gzlemlenmektedir Bu çalmada heykel sanat ile siyas propaganda faaliyetleri arasndaki iliki ele alnmtr Yunanistan Devleti çok ynl bir ekilde yrtlen Pontus Propaganda faaliyetlerini plastik sanatlar zelinde de yrtmek tedir Bu çerçevede ele alnan heykelantlar siyasi ideolojiyi ve tarihi geçmii yeniden reterek halkn gznde kitleselletirme amac tamaktadr İdeolojinin toplumsal dzlemde iktidar yaplanmalaryla birlikte anlmas ve genellikle ideolojinin egemen gc merula trc dnceler silsilesi olarak grlmesi ideolojiyi ilevsel bir yapya brndrmektedir Bu çerçevede Amerikal Sosyolog John Thompson ideolojiyi ç bileenli bir formlle açklamaya çal maktadr Bu formlasyon anlam tahakkm ve anlamn tahak km ilikilerini kurmasrdrme biçimlerinden olumaktadr1 Thompsonun formlasyonu doğrultusunda egemen snfn ideolo jiyi toplumsal yaama hâkim olan anlam biçimlendirmek ama cyla kullandğ ileri srlebilir İdeolojinin toplumsal yaam ve

* Öğr Gr Dr Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yksekokulu Öğretim Grevlisi, E-Posta: [email protected]. 1 J. B. Thompson, İdeoloji ve Modern Kltr Çev İdil Çetin Ankara s 112 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

bireyleri ekillendirme noktasndaki ilevselliği ideolojiyi ege men snflarniktidarlarn bir enstrman haline getirmektedir Toplumsal yaam ekillendirme ereğini tayan iktidarlar kendi ideolojilerini toplumun geneline yaymak istemektedirler Bu bağ lamda ideoloji sosyal yaamn pratiklerinin baat bir unsuru ola rak kabul edilmektedir.2 İdeoloji için egemen snfn iktidarn pekitirmek ve meru iyetini sağlayabilmek hususunda gereksinim duyduğu hâkim g rler propaganda vastasyla faaliyete geçer hayat bulur Latince propagare szcğne dayanan propaganda bahçe ileriyle uğra an birisinin canl bir bitkinin filizlerini yeni bitkiler elde etmek için toprağa dikmesi anlamna gelmektedir.3 Propaganda faaliyet- lerinin ilk olarak ortaya çkmas ise dini erekler doğrultusunda gerçeklemitir yzylda Papa Gregory Katolik Kilisesinin inanç ve dncelerini barç yollarla yaymak için yeni bir kuru lu oluturmaya karar vererek Haziran ylnda Sacra Congregatio de Propaganda Fideyi kurar. Bu propaganda kurulu- nun yegâne amac Roma Kilisesi doktrinini kitlelere gnll ola rak benimsetmektir.4 Bu çerçevede propaganda belirli dncele rin fikirlerin ve ideolojilerin geni kitlelere benimsetilmesi ama cyla yrtlen faaliyetler olarak nitelendirilebilir Özellikle belir li bir siyasi ideolojinin kitlelere aktarlmasnda ilevsel olan pro paganda iktidar ve ideoloji ilikisi ekseninde nem arz etmekte dir. Yunanistan Devleti tarafndan Pontus konusunda belirli fi kir ve dncelerihâkim ideolojiyi kitlelere benimsetebilmek adna yrtlen propaganda faaliyetleri doğrultusunda hey kelant ina edildiği tespit edilmitir Yunanistan snrlar dahi linde Bu antlarn bulunduklar yerler unlardr Xanthi İskeçe Aleksandria Thessaloniki Selânik Ayasofya Meydannda 2, Dia- vata Selânik Kordelio Selânik Evosmos Selânik Oreokastro

2 T. V. Dijk, Sylem ve İdeoloji Çokalanl Bir Yaklam Bar Çoban Zeynep Özarslan Drl Sylem ve İdeoloji Mitoloji Din İdeoloji içinde s- İstan bul, 2003, s.17. 3 N. Atabek, Propaganda ve Toplumsal Kontrol, Selçuk İletiim Dergisi, 2/4, s.5. 2003, s.4-12; Brown, J.A.C., Techniques of Persuasion: From Propaganda to Brainwashing, London, 1963, s.10. 4 T.H. Qualter, Propaganda Teorisi ve Propagandann Geliimi, Ankara Üniver sitesi SBF Dergisi, 35/1, 1980, s.255-256, Kenez, P., The Birth of the Propaganda State: Soviet Methods of Mass Mobilization 1917-1929, Cambridge, 1985, s.2. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 113

Selânik Efkarpia Selânik Polihni Selânik Kalamaria Selânik Thermi Selânik Panorama Selânik Prohoma Selânik Filiro Selânik Nea Filadelfia Selânik Panorama (Selânik Oreokastronun Vounalaki blgesi Selânik Lefkotopos (), Poligyros (Halkidiki), Nea Moudania (Halkidiki), Lak- koma Halkidiki Panagia Smela Manastr Vermio Dağ (Imathia), Veria (Karaferye)da Naoussa Ağustos Rodohori Kivotos (Grevena) 2, Kilkis, Polikastro 2 (Kilkis), Nea Santa (Kil- kis), Megalis Vrisi 2, Yannitsa (Yenice-i Vardar) Pella, Tsakones Aridea (Pella), Aridea (Pella), Skidra (Pella), Loutrohori Skidra (Pella), Katerini (Pieria), Nea Trapezounda (Pieria), Anarrahi Eordea (Kozani), Alonakia (Kozani), Kriovrisi Eordea (Kozani), Nea Haravgi (Kozani), Pendavriso Eordea (Kozani), Ksirolimni (Kozani), Nerayda (Kozani), Kastoria (Kesriye), Argos Orestiko (Kastoria), Grevena, Vatolakkos (Grevani), Filotas (Florina), Volos (Magnisia), Drama. Yunanistanda ehirlere gre Pontus HeykelAntlar 1- Xanthi İskeçe Pontus Ant. Haziran 1997de Yunan Meclis Bakan Apostolos Kaklomanis tarafndan İskeçede bir Pontus Ant açlmtr Buna Trkiyenin tepkisi sert olmu ve Dileri Bakanlğ Szcs Ömer Akbel, Yunan kamuoyunda Trkiye dmanlğn krklemeye çalan Yunanistan Pontus Ant ile Trkiyeye kar hasmane duygularn bir kez daha ortaya koymutur demitir.5 Bu antn zerindeki harita ve simgeler Trk topraklar zerindeki Yunan emellerini ortaya koymakta idi. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlğnn bu tepkisine Hazi ran 1997de Yunanistan Dileri Bakanlğ Szcs Konstantinos Bikas Yunan tarihinin bir parçasn oluturan Yunan Pontuslu Yunanllarn soykrm unutmasnn sz konusu olmadğn ifade etmi ve Trkiyeyi tahrikçilikle ve yaylmac politikalar izlemekle suçlamtr.6 Xanthideki bu ant Yunanistan resm ağzdan ifade lerle taleplerini antlatrdğ ilk anttr

5 Yeni Yzyl, 19 Haziran 1997, s.9. 6 Nuri Yazc Milli Mcadeleden Gnmze Pontusçuluk Faaliyetleri, Pontus Meselesi ve Trkiye Karadeniz Rumeli Dernekleri Federasyonu Yay Aralk- 2018, s.69. 114 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

2- Aleksandria, Pontus Ant Mays de Yunan Cumhurbakan Kostis Stefanopoulos tarafndan ehir merkezinde açlmtr.7 3- Selânik Ayasofya Meydan Pontus Helenizmi Soykrm Ant.

7 http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2002/05/27/131413.asp; http://ntvmsnbc.com/news/154874.asp. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 115

Şehir merkezinde Ayasofya Meydannda bulunan iki anttan ilkidir Sol elini bana dayam ve oturmu anne heykelinin otur- duğu kaide zerinde kucağnda çocuk tayan bir kadn ile stilize bir ekilde feryad figân eden insan siluetleri yer almaktadr Selânik Belediye Bakan Vasilis Papayeorgepoulos Ma ys de verdiği sz tutmu ve Mays da Pontus-Rum Soykrm Antn dikmitir.8 Antn açl treninde konuan Selânik Belediye Meclisi Bakan Sotiris Kapetanopoulos bu antla belediyenin soykrm tandğn sylemitir Belediye Bakan Papayeorgepoulos da antn vatan sevgisini ve yaamlarn kaybe denleri anmak için yapldğn savunmutur Ayn ay içerisinde Selânikte Kordelyu Belediyesinde de ikinci ant dikilmitir

Antn kaidesinin altndaki yazda Pontusun ehitlerinin kahramanlarnn savaçlarnn hatras sonsuzdur yazldr 4- Selânik Ayasofya Meydan- Pontusta En Ön Safta Sava an Helenizm Savaçlar Ant.

8 Hrriyet Mays Milliyet Mays Athens News Mays 2006); Greek News Mays 116 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

Halk arasnda Pontuslu Papaz ve Öğretmen Ant olarak bi- linmektedir. Antn zerinde Pontusta En Ön Safta Savaan He lenizm Savaçlar yazmaktadr. 5- Diavata, Pontus Helenizmi Soykrm Ant. Antn zerinde Pontus Helenizmi Soykrm Ant yazmak- tadr

6- Kordelio, Soykrm Ant.

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 117

Heykelde kucağnda çocuk tayan bir kadn vardr Elefte riyu Kordelyu Meydanndaki Aya Yorgi Kilisesinin karsna Mays da dikilen kucağnda bir çocuk tayan bronzdan ya plm kadn heykelinden oluan antn açl trenine Kordelyu Belediye Bakan Stathis Lafazanidis Selânik Valisi Panayotis Psomiadis Spordan Sorumlu Bakan Yardmcs Yorgos Orfanos ile muhalefet milletvekilleri ve Pontus dernekleri temsilcileri katlr9

9 http://www.milliyet.com.tr/selanik-e-ikinci-pontus- aniti/dunya/haberdetayarsiv/29.05.2006/158566/default.htm 118 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

Solda Pontus lehçesinde Smela Manastr snd ve Pa nagia uçtu eklinde ifade yer almaktadr Sağda ise yine Pontus lehçesinde Romania Doğu Roma İmparatorluğu kastedilmekte dir geçti Romania dt Romania geçmi olsa da yeniden çiçek açyor ve tekrar geliyor eklinde bir ifade yazmaktadr 7- Evosmos, Pontuslularn Kklerinden Koparlmas Ant.

8- Oreokastro, Pontus Helenizmi Soykrm Ant Antn zerinde Pontus Helenizmi Soykrm Ant yazmaktadr

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 119

9- Efkarpia, Pontus Helenlerinin Kklerinden Koparlmas Ant.

10- Polihni, Pontuslu Mcadeleci Ant.

Antn zerinde Pontuslu Mcadeleci yazmaktadr 11- Kalamaria, Metropolit Hrisantos Bst. Yasal olmayan bir ekilde byk bir sebat ve srarla çalan Trabzon Rum Patrikhanesinin Metropoliti Hrisantos Gmlcine lidir. Heybeliada Ruhban Okulundan mezun olduktan sonra yl kadar İsviçre Lozan ve Almanya Leipzigda felsefe ğrenimi grmtr ylnda yanda iken Trabzon Kilisesinin 120 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

bana getirilmitir.10 Pontus meselesinde Patrikhaneden sonra, yurtiçindeki tekilâtn badr.11 Mays da Paris Bar Konferansna Patrikhane tara- fndan gnderilen heyete ye atanarak katlm ve muhtra y konferansa teslim etmi tir12. Pontus meselesiyle ilgili belgelerin %90nda ismi di rekt ya da dolayl yoldan geç mektedir.13 Bstn zerinde Trabzonlu Hrisantos Filippidis, 1881- Atina Bapiskoposu yazldr Pontus Devleti hayali kuran Trabzon Metropolit Hirisantos, 1913- yllar arasnda Trabzon Metropolit liği - yllar arasnda ise Atina Bapiskoposluğu grevlerinde bulunmutur Alman igali srasnda direnii savunmu olup da lmtr

10 Mesut Çapa Pontus Meselesi, Serander Yay., Trabzon, 2001, s.57. 11 1904 tarihinde Merzifon Amerikan Kolejinde Rumlar tarafndan Rum İrfan perver, Rum Bilgisever Pontus ve bir sre sonra da musiki kulpleri kurul mas eklinde Pontus Derneği gizli olarak kurulmutur Trabzon Rum Metropo- lithanesinin harcadğ çabalarla Batumdan İneboluya kadar olan Karadeniz blgesi içinde birçok açlan ubeyle bu dernek geniletilerek Samsunda M dafâ-i Meruta ve ardndan Mukaddes Anadolu Rum Cemiyetleri meydana geti rilmitir Pontus Cemiyetinin yeni yeni ortaya çktğ yllarda Atinada Asya-y Suğra Tekilât- Merkeziyesi Kçk Asya Merkez Tekilât ile Trabzon Met ropoliti Hrisantos Filippidise ve Mays da gnderilen mektuplar her iki kurumun ilikilerinin kurulu aamasndan itibaren olduğunu belgele mek açsndan oldukça nemlidir Yine ayn tarihlerde Metropolit Hrisantosa Yunan Hkmeti Kamu Yardmlama Bakanlğ Genel Mdr Kazancikis tara fndan derneğin hesaplarnn incelenmesi için bir mfetti gnderilmesine ili kin bir mektupta Yunan Hkmetinin ve Yunanistanda kurulmu derneklerin Osmanl Devleti topraklarndaki amaçlarn ve metropolitin faaliyetleri hak knda bilgi vermek açsndan oldukça nemlidir Ylmaz Kurt Pontus Meselesi, TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yay TBMM Basmevi Ankara s- 53. 12 Veysel Usta, Trabzon Metropoliti Hrisantosun Paris Konferansna Sunduğu Muhtrann Tenkidi, Turkish Studies - International Periodical For The Langu- ages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6/2 Spring 2011, s.973-984. 13 Kurt, age tamamnda Trabzon Metropooliti ismi sklkla yer almaktadr PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 121

12- Thermi Pontus Helenizmi Soykrm Ant

13- Panorama Pontuslu Mcadeleci Ant

14- Prohoma Santallar Ant Santa g nmzdeki adyla Dumanl ky Gmhane ili ile Trabzonun Arsin ve Arakl ilçeleri snrnn kesime noktasn olutu ran Yanbolu Vadi- sinin 1000- m rakmlar arasnda bulun maktadr Antta hayatn kaybeden Santallarn isimleri yer almaktadr 122 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

15- Filiro Soykrm Ant

16- Nea Filadelfia Yunan Askeri Ant

Antta yer alan yaznn ilk satrnda Soyumuzun mcadele lerinde ehit denler ifadesi yer almaktadr PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 123

17- Pontuslu Şehitler Ant. Antn zerinde Pontusun Yatsulu blgesinden ve dnyann her yerin den hayatn kaybedenler ansna 1995 yazmaktadr

18- Panorama, Pontus Helenleri Soykrmn Anma Meydan ve Ant.

Mays tarihinde Selânikin Pilea-Hortiati Belediye- sine bağl Panorama ilçesindeki Belediye Meydannn ismi Pon- tus Helenleri Soykrmn Anma Meydan olarak değitirilmitir 124 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

Antn zerinde Roma- nia geçmi olsa da çiçek aç yor ve tekrar geliyor, Pontus Helenleri Soykrmn Anma Ant, Belediye Bakan İgna tios Kaytetzidis ve Pilea- Hortiati Belediyesi Ynetim Kurulu, 22.5.2016 n ksmn da ise Mays Unutmuyo rum ve İoannis Galini ve Sofia Papasavvann ansna Georgios ve Savvas Lazaridi ailelerinin bağdr ifadeleri yer almaktadr Meydann çev resinde ç ayr noktada Pon- tus Helenleri Soykrmn An ma Meydan ibareli tabelalar bulunmaktadr 19- Selânik Oreokastronun Vounalaki blgesinde bulunan bir parka 28 Haziran 2016 tarihinde Mays Park ismi veril- mitir Parkn tabelasnda Dinlenme ve eğlence park Mays Pontus Helenizmi Soykrm yazmaktadr 20- Lefkotopos, Pontus Soykrm Ant. Antta Pontus Helenizmi Soykrm Ant, Kaybolan ruhun ansna ve Pon- tus lehçesinde Romania Doğu Roma İmparatorluğu kastedil mektedir geçti Romania dt Romania geçmi olsa da yeni den çiçek açyor ve tekrar geli yor ifadeleri yer almaktadr

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 125

21- Poligiro Pontus Soykrm Ant. Antn zerinde Pontus Helenizmi Soykrm Ant -1923 yazmak- tadr

22- Nea Moudania, Kçk Asya ve Pontus Unutulmayan Va tanlar Ant.

23- Lakkoma, Pontus Soykrm Ant.

126 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

24- Panagia Smela Manastr Vermio Dağ Santa Holo- kostu Ant.

Antn zerinde Dur yolcu, 1921de Pontusun kahraman Eptakomi Santa blgesindeki holokostu ses sizce ve saygyla dn yazmaktadr

25- Panagia Smela Manastr Vermio Dağ Filonas Kteni- dis Bst. Bstn nnde Filon Ktenidis, Pa- nagia Smelann sahibi -1963 yaz- maktadr Ktenidis İmathia ilinin Vermio Da ğnda bulunan Panagia Smela Manast rnn kurucusu ve sahibidir Trabzonun nl Phrondisterion Okulunu dereceyle bitiren Ktenidis, 1906- yllarnda Trabzondaki Ethniki Drasis gazetesiyle çalm ve ylnda Epitheorisi dergisini yaymlamtr - yllarnda gnll olarak Yunan ordusuna katlan PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 127

Ktenidisin ylnda Yunan ordusundaki faaliyetlerinden do lay Trk çeteciler tarafndan ikence grdğ ileri srlmektedir Trabzonun Ruslar tarafndan igalinin ardndan Ktenidis Akçaa batta bulunan en byk Rus Askeri Hastanesinin mdr olmu fakat daha sonra yine gnll olarak Yunan ordusuna katlarak Megali İdea hayaliyle Trklere kar savamtr ylnda Atina Milletvekili seçilmi ylnda Selânike yerlemitir ylnda Pontiaki Estia dergisini yaymlam çok sayda tiyatro oyunlar iirler arklar yazmtr 26- Veria Karaferye Kapetanidi Meydan Antn zerinde Kemalistler ta- rafndan Trabzonda ldrlen gaze teci Nikos Kapetanidis Ant yazldr

27- Veria Karaferye Kapetanidi Meydan Pontuslu Snr Bekçisi Ant.

128 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

28- Naoussa AğustosSoykrm Ant.

Antta Pontus lehçesin de, Romania geçmi olsa da çiçek açyor ve yeniden geli yor yazmaktadr 29- Rodohori, Pontus Soykrm Ant.

30- Kivotos, Grevena, Pontuslu Savaçlar Ant.

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 129

31- Klk Pontus Helenizmi Soykrm Ant. Antn zerinde Pontus Helenizmi Soyk rm Ansna yazmakta- dr

32- Polikastro, Gçmenler - Unutulmayan Vatanlar Ant.

33- Polikastro, Pontus Helenizmi Soykrm Ant. Antn zerinde Pontus Helenizmi Soykrm Ant - 22 yazmaktadr

130 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

34- Nea Santa, Pontus Santann Çete Lideri Kapetan Efka lidis Bst. Bstn nnde Kaptan Efkalidis Kouridis, 1887-1937, Pon- tus Santann çete lideri yazmaktadr Kaptan Efkalidis Trki yede Öklid Kurdoğlu olarak bilinmektedir Şubat dan iti- baren Gmhanede Santa Dumanl İmera Kurom (Ulucak), Hayak- se (Aktutan), Kermut Kocapnar Rumlar Pontus Devleti kurmak amacyla Karadenizde çkan isyanlara itirak etmilerdi.14 Gmhane ve çevresinde zel bir Pontus çetesinin de ku rulmaya çalldğ istihbarat kaynaklarnca tespit edilmitir Dâhiliye Nezareti Nisan da Harbiye Nezaretine gnderdi ği tezkerede Gmhanede Rumlardan 40- kiilik bir Pontus çetesinin tekil edilmekte olduğu ve bu çetenin faaliyete geçmesi için Avrupaya giden Trabzon Metropolitinden haber bekledikle- rinin istihbarat kaynaklarndan ğrenildiğini belirtmitir.15 Rum- ca kaynaklardan anlaldğna gre Theodosis Himonidis Trklere kar szde merkez savunma komitesi kurmak amacyla bir genel kurul dzenlemek için Trabzondan Santaya gelmiti Santal Pon tusçularn katlmyla dzenlenen genel kurulda bakanlğa Hi monidis bakan yardmclklarna Giannis Spatharos ve General ve Abraam Kalaitzidis ve milletvekililiklerine ise Christos Sevasti- dis ile Efkalidis Kouridis seçilmilerdi.16 Bu komite Santa ve civa- rndaki Rum çeteleri organize edecek ve destekleyecekti.17

14 Şan Sabri Özcan Ruslarn Gmhane İlini İgali MEB İstanbul s 15 ATASE, İSH lef 16 http://wikivisually.com/wiki/Euclides_Kourtidis Eriim Tarihi 17 1919un balarnda İgalci Devletler tarafndan Karadenizde szde Mslman çetelerin Rumlara kar saldrlarndan kaynaklanan asayisizliğin arttğna dair hkmete ikâyetler gelmiti Bu saldrlarn nlenmemesi halinde ise Mtarekenin maddesi gereği blgenin igal edilebileceği tehdidinde bulun mulard Bunun zerine Damat Ferit Hkmeti Mslman çetelerin Rumlar aleyhinde var olduğu iddia edilen szde saldrlarn engellemesi için Ordu PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 131

Mustafa Kemal ve Karabekir Paalarn belirttiği Kurdoğlu Efka lidis Rum kaynaklarndan anlal dğna gre te Santada doğ mu olup o yllarda yalarnda idi İlk defa Rus igali srasnda ortaya çkmt İgalden sonra ise Santa civarnda çete faaliyetlerine devam etmitir Efkalidis ve kyn den çeteci Trabzondaki Enosis Derneği ile iletiime geçmiler ve derhal silahlanmlardr Ayrca Kafkaslarda hazrlandğ sylenen bir Yunan cemiyetinden de yardm beklemilerdir Theodosis Himoni dis liderliğinde Santada kurulan Pontus tekilat ona nemli des tek vermitir Efkalidis zgrlk savaçlarnn lideri, Georgios Goniadis ve Pericles Koufatsi ise onun yardmclar olacakt Efka lidis ve yardmclar gece gndz nbet değiimi ile korunan çu kurlar kazdlar Onlar dinamitle doldurulmu el bombalar ve çeitli tfeklere sahip iyi silahl kiiden oluuyordu Efkali dis ksa sre içinde Rumlar arasnda Santa blgesindeki zgrlk savaçlarnn en nemli lideri olarak kabul edilmitir Agathag gelos Fostiropoulos, Gazetesinde anlattğ anlarnda o yllardaki Santa civarndaki Rumlarn Efkalidis çetesine bakla rn yle ortaya koymutur

Mfettii olarak Mustafa Kemal Paay grevlendirmiti Mustafa Kemal Paa Mays da Samsuna ayak basar basmaz iddialar incelemi mfettiliğe bağl kolordularla da temasa geçmiti Bunlardan biri de Erzurumda bulunan Kolordu Kumandanlğ idi Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paa Mays da Samsunda Mustafa Kemal Paaya Gmhane ve çevresin deki Rum çeteleri ve onlarn etkisiz hale getirilmeleri için alnan tedbirleri or taya koyan bir telgraf gndermiti Telgrafnda kolordu mntkasnda mevcut olan çeteler eylemleri ve amaçlar hakknda bilgi vermitir Onun verdiği bil giye gre Trabzonun Maçka Kazas ile Gmhanenin Santa civarlarnda Kur doğlu Efkalidis Rumca okunuu Euclides Kourtidis çe tesi adyla bilinen Zerhal Sruri adnda ksur adama sahip bir Rum çetesi vardr Bunlar Kotul ve Zanga taraflarna giderek ekyalk ve hrszlk yap maktadrlar ATASE, İSH lef Karabekir Paa Kurdoğlu çetesinin ça pulculuk dnda Gmhane ve Trabzon civarnda gvenlik olmadğn gs termek amacyla ekyalk faaliyetlerinde bulunduğunu da bildirmitir ATASE, İSH lef 132 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

1919 bir ylba gn Imera Kent Fakltesi ğrencileri ile komu Kromniye yaplan geziden geri dnerken Bizans Ma nastr Aziz Georgeun yaknlarnda Euclides Kourtidis ile yollar kesiti Genç ğretmen hemen bir iaret verdi ve hepsi de u arky dile getirdiler: Anne sana sylyorum artk bu Trkler için çalamam Şark syleyenleri dikkatle dinleyen Efkalidisin silahl adamlar oldukça duygulandklar gibi bazlar da gzyalarna boğulmulard.18 Bata Efkalidis olmak zere Gmhane civarndaki Pontus çu çetelerin en nemli karargâhlar Santa idi19 Gmhane ve çevresinde en faal çete ise kukusuz Efkalidisin çetesiydi Kolordu Kumandanlğ Ekim da Harbiye Nezaretine gn derdiği raporda Maçka ve Santa mntkasnda ekyalk yapan Efkalidis ve çetesinin tespit edilebilen saldrlarn vermitir.20

18 http://wikivisually.com/wiki/Euclides_Kourtidis, Eriim Tarihi 19 Osmanl Hkmeti tarafndan Fevzi Paa bakanlğnda Ağustos 19da Trab- zon ve Erzuruma gnderilen Heyet-i Tahkikin hazrladğ raporda Santay mesken tutan Pontus çetelerinin amaçlar ve onlarla yaplan mcadele ortaya konmutur Kasm da Harbiye Nezaretine gnderilen rapora gre Fevzi Paa Trabzona geldiğinde gerekli kiileri ziyaret etmi ve gn incelemelerde bulunduktan sonra askeriyeden temin ettiği otomobille bir gnde Gmha neye varmt Yolculuk srasnda Maçkadan Torula kadar Zigana yolunun asayiini sağlamak için tabur askerin grevlendirildiğine ahit olmutur Fevzi Paa silahl Rum komitelerinin Santa nahiyesi denilen Srmenenin g neyindeki yksek yaylada konulandklarn amaçlarnn da hem Trabzon- Erzurum yolunun gvenliğini ihlal hem de Karadenizde Pontus Devletinin tekili için çkarlacak kuvvetin hareketine yardmda bulunmak olduğunu be lirtmitir Ona gre Santa yaylasndan Bayburt Gmhane Torul ve Maçkaya inen ksa yollar çoktu Gerektiğinde din ve vatan uğrunda feda-y cana kalk acak kuvvetin arkasn kesmek kolay olacaktr Pontus hayalinin baarya ulaamamas zerine Santa çetesinin bir ksm dağlm diğer ksmnn ise or tadan kaldrlmas için askerlerin gayretlerine bavurulmutur ATASE İSH 45/43, lef.1.; Uğur Üçnc Milli Mcadele Yllarnda Gmhanede Rumlar ve Pontus Hareketi, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Journal of Black Sea Stu- dies: 2017, 23, s.121-122. 20 Mays da Kotul ve Zanga taraflarndan kz ve byk ba hayvan çal mlardr Haziranda Santadan geçen yolculardan Yomral Mslman Ef kalidis ile adamlar tarafndan kurunlanarak ldrlm eya ve paralar gasp edilmitir Temmuz da KoğansKovans nahiyesinin bir kyne ta arruz ederek Solakoğlu Hakk Çavuu yaralamlar ve kadar hayvan gasp ederek kaçmlardr Temmuz 1919da Trabzonun gneyinde Soğuksu mev kiinde Mslman bir yolcuya ate ederek bir hayvan yk zahiresini gasp et milerdir Temmuz da Maçkann gneyindeki kilise civarnda pusu PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 133

Gm hane ve Trab- zonda en nemli Pontus çu çete Efkali disin ise 1922 ylnda anlama yoluyla teslim olmas sağlan mtr Maçka Metropoliti Krilos Eyll 1922de Trab- zonda Frka Kumandan ve Vali Vekili Rt Beye çektiği telg rafta Santal Kurdoğlu Efkalidis Kosti Çeriboğlu Mido Çakroğlu Yani Ovrinli Aristidi Kurdoğlu Todorun on kiilik adamlaryla Eyll de harp cephesine gitmek artyla Maçka Kaymakaml ğna teslim olmay kabul ettiğini bildirmitir Krilos bu baarnn rk-cins ayrm yapmayan Rt Bey sayesinde olduğunu hatr latm ve onu tebrik etmitir.21 Trabzon Valiliği de Efkalidisin faaliyetlerine son verip teslim olduğunu bir beyannameyle kamu oyuna bildirmitir.22 Efkalidisin faaliyetlerine son verdiği

kurmular Erzurumdan gelen kafilenin kz lirasn gasp eylemiler dir Bundan baka Hseyinoğlu Hasan adndaki birini ldrerek oradan geçen Şiran Mal Mdrnn ailesinin btn değerli eyasn almlardr Temmuz 1919 gecesi Cevizlikin batsnda İspela Yaylasna baskn yapmlar ve yaylada 20den fazla sğr gasp edip gtrmlerdir BOA, DHEUMAYŞ Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paann Ağustos da Harbiye Nezaretine bildirdiğine gre Santada Efkalidisin reislik ettiği Rum çetesi kiiden olumaktadr ATASE İSH 2, lef.1; ATASE İSH lef.2; ATASE İSH lef kiilik ve kiilik iki grup halinde gez mekte ve iaelerini Trabzondan temin etmektedirler (ATASE, İSH lef.2; ATASE, İSH lef 21 Mesut Çapa - Veysel Usta, Milli Mcadelede Trabzon Vilayetiyle Yazmalar, Trabzon Valiliği Trabzon s-226. 22 BOA DHEUMAYŞ Efkalidisin affedildiği ve Yunanistana gittiği anla lmaktadr Şubat de Yunanistann Nea Santa blgesinde arabasndan dp atlar tarafndan feci ekilde ezilerek lmtr Bkz http://pontosworld.com/index.php/ pontus/customs-folklore/237-zipka-the- male-pontic-costume Eriim Tarihi 134 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

tarihi itibariyle Gmhanede asayi byk oranda tesis edilmi tir.23 35- Megalis Vrisi, Pontus ve Trakya Helenizmi Soykrm Ant. Antta Unutmuyorum, 19 Mays Pontus Helenizmi Soyk rm Nisan Trakya Heleniz- mi Soykrm Ant Kltr Derneği - Ynetim Kurulu ifadeleri yer almakta- dr

36- Megali Vrisi, Papa Haritof Bst.

Papa-Haritof olarak bilinen Barahip Georgios Haritidis Karsn Karaurgan blgesinde yaam Yunanistan Klkta vefat etmitir

23 Kara Kitapta Rum Metropolit raporlar ve mektuplar merkezinde kaydedilen olaylarda Rumlara saldranlarn devlet destekli Mslman çeteler olarak gs terilmesi gerçek d olup igal gçlerinin blgeye çekilmek istenmesi amacn tamaktayd de Pontus Merkez Komitesi de Anadoluda Rumlarn szde soykrma tabi tutulduğu algsnn uluslararas alanda oluturulmas gibi siyasi amaçla yazldğ dnlrse belirtilen iddialarn doğruluk oran takdir edile bilir Üçnc agm s PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 135

37- Yannitsa (Yenice-i Vardar), Pontus Helenizmi Soykrm Ant. Antn alt ksmndaki yazda Pontus Helenizmi Soykrm Ant yazmaktadr

38- Aridea, Pontus Helenleri Soykrm Ant.

136 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

39- Tsakones, Aridea, Pontus Helenleri Soykrm Ant. Antn zerinde Pontus Heleniz- minin soykrma uğram ruhlar ansna -1923 yazmaktadr

40- Skidra, Pontuslu isyanclarn lideri Vasilios Anthopou los Heykeli.

Antn zerinde Vasilios Anthopoulos 1888-1922, Pon- tusun milis gçlerinin kaptan ve Pontus lehçesinde Romania geçmi olsa da yeniden çiçek açyor ve tekrar gelecek ifadeleri yer almaktadr

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 137

41- Loutrohori, Skidra, Pontus Helenizmi Soykrm Ant. Antta Pon- tus Helenizmi Soykrm Ant Aristotelis Lout- rohoriou Spor ve Kltr Derneği kurulu yl 1977 yazmakta- dr

Antn diğer tarafnda Karade niz blgemize ait bir harita bulun- makta ve ant diktiren Loutro- hori kyllerinin Ardahan Gle Yiğitkonağ k ynden geldikleri, nfus mbadele sinden sonra Loutrohori, Plev- roma ve Marina kylerine yerletikleri ifade edilmekte ve Bu ant Yunan ve Hristiyan kalan Yiğitkonağ kyllerine ithaf edil mektedir yazmaktadr

138 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

42- Katerini Mays Sokak Pontus Helenizmi Ant.

43- Nea Trapezounda, Aleksandros İpsilandis Bst.

Aleksandros İpsilantis Fenerli Rum İpsilantis ailesinin ye si Yunan bir komutan ve Yunanistann ulusal kahramandr. 1820 ylnda Balkanlarn Osmanl Devletinden bağmszlğn sa vunan Filiki Eterya derneğinin bakanlğna seçilmitir PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 139

44- Anarrahi, Eordea, Pontus Helenizmi Ant.

Antn zerinde Anarrahi Pontuslular Derneği yazmakta- dr 45- Alonakia, Pontus Kemençesi Ant.

140 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

46- Kriovrisi, Eordea, Pontus Soykrm Ant. Antn n cephesinde Pontuslular Soykrm 1916-1919 Pontus lehçe sinde Romania geçmi olsa da çiçek açyor ve yeniden gelecek ve Eği tim Derneği ifadeleri yer almaktadr

47- Nea Haravgi, Pontuslu Snr Bekçisi Ant.

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 141

48- Pendavriso, Eordea, Pontus Helenizmi Ant.

49- Ksirolimni, Pontus Helenizmi Ant.

142 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

50- Nerayda, Pontuslu Çete Reisi Koca Anastas Anastasios Papadopoulos Ant. Tokatn Erbaa ilçesine bağl Endikpnar ky Rumlarndan olan Koca Anastas çevredeki b tn Rumlarn tek hâkimi ve çete reisi olarak bilinmektedir Trk çeteleri tarafndan ldrldğ sylenmektedir.

51- Kastoria (Kesriye), Pontus Helenizmi Soykrm Ant.

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 143

52- Argos Orestiko, Ulusal Benlik Bilinci Ant.

144 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

53- Grevena, Pontus Ant. Antn n cephesin de, Pontus Ant yazmak- ta ve Pontus lehçesinde bir ifade yer almaktadr

54- Vatolakkos, Pontus Soykrm Ant.

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 145

55- Filotas (Florina), Pontus Helenizmi Ant.

56- Volos, Pontus Soykrm Ant.

Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlğ Mays da bu antn yaplmas ile ilgili olarak Yunanistan knayan bir açk lama yaymlamtr Bu knama açklamasnda Trkiyeyi ve Ata- trk hedef alan bu gsterilerin iki lke ve halklar arasnda oluturulmaya çallan dostluk ve gven ortamn andrmakta olduğuna bir kez daha iaret edilmitir.24

24 http://www.aa.com.tr/index.php Eriim Tarihi Mays 146 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

57- Drama, Pontus Ant. Drama Kçk Asyallar Derneği tarafndan Eyll de açl yaplmtr Dernek Bakan Nikos Latsistalis tarafndan değiik tarihlerde Trkiyeye yaplan seyahatlerde Anadolunun değiik blgelerinden ve Karadeniz Blgesinden alp Yunanistana getirdiği talar antn arka ksmna ina edilen uzun beton yolun zerine tek tek yerletirilmi ve her tan hangi blgeden olduğu tek tek altna yazlmtr Rumlarn yoğun olarak yaadğ Anadolu ehirleri değil ayn zamanda Karadeniz blgesi de dahil edilerek Yl kutlamalarnda blgeden ta anta yerletirilmi tir.25 Sonuç Trabzon ve çevresinde Trk kltr ve gelenekleri ile yoğ rulan yzyllarca Mslman Trklerle içiçe olan Hristiyan un surlar, Yunan propagandasnn Karadeniz Blgesine girmesine kadar TrkOsmanl egemenliği altnda rahat ve huzurla bar içinde yaadlar Rumlarn Trkçe konumalar Trk rf ve âdet lerini benimsemi olmalar Trk kltrnn blgede hâkim oldu ğunun en nemli gstergesidir Pontus Meselesi Yunanistan tarafndan yl içerisinde ylnn yl mnasebetiyle yoğun bir ekilde yeniden gndeme getirilmektedir Bu doğrultuda Yunan Meclisinin 19 Mays gnn szde Pontus Soykrmn Anma Gn ola- rak kabul eden yasay çkarmas her yln Maysnda anma trenleri dzenlemesi Yunanistann çeitli blgelerinde heykel lerantlar dikilmesi ve Yunan tezleri doğrultusunda dnyann pek çok yerinde Pontus Derneklerinin kurulmas son yldr yaa nan gelimelerdi Pontus konusunda Yunanistan Devletinin hâkim ideolojisi nin kabul grmesi ve topluma yaylmas noktasnda ilevsel gr len heykelantlar propaganda faaliyeti olarak ina edilmitir Pontusla ilgili propaganda faaliyetlerinin sanat araclğyla yr tlmesi bir noktada propagandann kat ve olumsuz ynn giz lemektedir Heykelantlarn estetik ve stilize bir yapya sahip olmas ideolojik mesajlarn kitlelere aktarlmas noktasnda ko

25 Yazc agm s PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 147

laylklar sağlamtr Bu bağlamda sanat propaganda sreçlerinde etkisi ve toplumsal kabul bakmndan n plana çkmaktadr Karadenizdeki hem Trklerin hem Rumlarn ortak kltrel değerlerini kemençe horon yerel kyafetler coğrafi isimleri barndran heykelantlar bir noktada toplumsal kimliğin de birer gstergeleri olarak yorumlanmtr Bu çerçevede Pontus hey kelantlar Rum toplumuna ait ideolojik ve tarihsel izler taya rak toplumsal yaamn içerisinde varlk gsteren ideoloji sanat kltr içermekte ve bir noktada geçmigelecek konusunda bi çimlendirmektedir Pontos Antlarnda konu olarak ele alnan isimlere baktğ mzda ise Trabzon Metropoliti Flippidis Hrisantos ruhani kimli ğinin tesinde oldukça aktif siyasal bir figrdr),26 Pontus Çetesi Lideri Kapetan Efkalidis Öklid Kurdoğlu Gazeteci Nikos Kapeta nidis Filon Ktenidis Papa Haritof Barahip Georgios Haritidis Vasilios Anthopoulos Alexandros İpsilandis Koca Anastas Anas tasios Papadoupoulos)dr İlk drt karakter heykelantlarda sk lkla kullanldğ grlmektedir Pontusçu çetelerin en nemli karargâhlar Santa Gmhane ise heykelantlarda en çok ad geçen yerdir Heykelantlarn ina edilerek yaplan antsal Pontus propaganda plannda heykeller araclğyla tarihin kent mekan na ilenmesi ve kamusal bir sanatn ortaya çkartlmas planlan- mtr Pontus Antlarnn byk ehir merkezlerinden sonra ağrlkl olarak Karadeniz blgesinden mbadele ile gçetmi olan Rum halkn yaadğ kylerin ky meydanlarna dikildiği grl mektedir Ayrca Heykel sanatnn ideolojinin somutlatrlabil diği bir sanat formu olduğuna yaplan bu antla dikkat çekil mitir Yunanistan tarafndan ileri srlen Pontus iddialarna kar Trkiye tarafndan uluslararas akademik çalmalarn yaplmas nn zorunluluğu kaçnlmazdr İleri srlen iddialarn bilimsel olarak kantlaryla çrtlmesi,27 Trkiye ile ilgili aslsz iddiala rn boa çkarlmas açsndan elzemdir

26 Yksel Kçker - Hikmet Öksz Tarihsel Arka Planyla Pontus Meselesi AVİM Rapor No:11, Nisan 2017, s.15. 27 23 Nisan 1920de TBMM Hkmetinin kurularak ve Mill Mcadelenin zaferle neticelenmesi sonrasnda Pontusçulukla mcadelede etkili tedbirler almas Pontusçuluğun etkisiz hale getirilmesini sağlamtr27 Şubat tarihi iti bariyle Pontusçularn Karadenizdeki isyan tamamen bastrlmtr Karadeniz 148 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

Kaynaklar A- Arivler Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanlğ ATASE Arivi Babakanlk Osmanl Arivi Cumhurbakanlğ Arivi B- Sreli Yaynlar-Web Siteleri Athens News Mays Greek News Mays Hrriyet Mays Milliyet Mays Yeni Yzyl Haziran s http://pontosworld.com/index.php/pontus/customs-folklore/237- zipka-the-male-pontic-costume, Eriim Tarihi 7.04.2019. http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2002/05/27/131413.asp; http://ntvmsnbc.com/news/154874.asp. http://wikivisually.com/wiki/Euclides_Kourtidis, Eriim Tarihi: 05.04.2019. http://www.aa.com.tr/index.php Mays http://www.milliyet.com.tr/selanik-e-ikinci-pontus- aniti/dunya/haberdetayarsiv/29.05.2006/158566/default.htm C- Kitap-Makaleler ATABEK, N., Propaganda ve Toplumsal Kontrol, Selçuk İletiim Dergisi, 2/4, 2003, s.4-12. BROWN, J.A.C., Techniques of Persuasion: From Propaganda to Brainwashing, London, 1963.

Blgesinin tamamnda Pontusçu çetelere kar verilen mcadelede çete mensubu etkisiz hale getirilmi i ise ldrlmtr Kurtulabilen Rum çeteciler ise Yunanistana kaçmlardr Geride kalanlar Lozan Antlamas ile Trkiye ve Yunanistan arasnda yaplacak ahali mbadelesi ile Yunanistana gnderilmilerdi Kçker-Öksz age, s.51. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 149

ÇAPA Mesut - Usta, Veysel, Milli Mcadelede Trabzon Vilayetiyle Yazmalar Trabzon Valiliği Trabzon s-226. ÇAPA Mesut Pontus Meselesi, Serander Yay., Trabzon, 2001. ______, Pontus Meselesi, Trabzon ve Giresunda Milli Mcadele, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay Nu Ankara 1993. DİJK T V Sylem ve İdeoloji Çokalanl Bir Yaklam Bar Çoban Zeynep Özarslan Drl Sylem ve İdeoloji Mitoloji Din İdeoloji içinde İstanbul s-113. KENEZ, P., The Birth of the Propaganda State: Soviet Methods of Mass Mobilization 1917-1929, Cambridge, 1985. KURT Ylmaz Pontus Meselesi TBMM Kltr Sanat ve Yayn Ku- rulu Yay No TBMM Basmevi Ankara KÜÇÜKER Yksel - Öksz Hikmet Tarihsel Arka Planyla Pontus Meselesi AVİM Rapor No Nisan MARDİN Şerif İdeoloji İletiim Yay İstanbul PAPADOPOULOS, Alexander, Resmi Belgelerle Avrupa Savandan Önce Trkiyeli Rumlar Üzerindeki Zulm Pontus Trajedisi 1914-1922 Kara Kitap, (Çev Attila Tuygan, Anais Martin, Adnan Kymen) Pencere Yay İstanbul QUALTER, T.H., Propaganda Teorisi ve Propagandann Geliimi, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 1980, 35/1, s.255-307. ŞAN Sabri Özcan Ruslarn Gmhane İlini İgali MEB İstanbul 1993. THOMPSON, J. B., İdeoloji ve Modern Kltr Çev İdil Çetin Ankara, 2013. USTA, Veysel, Trabzon Metropoliti Hrisantosun Paris Konferan- sna Sunduğu Muhtrann Tenkidi, Turkish Studies - Inter- national Periodical For The Languages, Literature and His- tory of Turkish or Turkic, 6/2 Spring 2011, s.973-984. ÜÇÜNCÜ Uğur Milli Mcadele Yllarnda Gmhanede Rumlar ve Pontus Hareketi, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Journal of Black Sea Studies, 2017, 23, s.107-142. 150 Kamuoyu Oluturmada Propoganda Arac Pontus Antlar

YAZICI, Nuri, Milli Mcadeleden Gnmze Pontusçuluk Faali yetleri, Pontus Meselesi ve Trkiye, Karadeniz Rumeli Der- nekleri Federasyonu Yay Aralk-2018, s.57-100.

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 151

PONTUS MESELESİYLE İLGİLİ YAPILAN YAYINLAR ÜZERİNE BAZI TESPİTLER VE ÖNERİLER

Mesut ÇAPA

Giri Tarihimizde XIX Yzyldan itibaren gelen sreçte baz meselelerin her dnemde varlğn srdrdğ grlmektedir Batl Byk devletlerin Şark Meselesiyle Doğu Sorunu balatt ğ ve mdahil olduklar bu sreçte her geçen gn yeni sorunlar ortaya çkmtr Bu sorunlarn hemen hepsinin temelinde Ms lman olmayan aznlklar ve bunlar himaye etmeye çalan Batl devletlerle Rusya bulunmaktadr Srp ve Yunan isyanyla bala yan bu mdahale hareketleri tarihli Islahat Fermanndan sonra daha meru ve olağan hale gelmitir 1830da Yunanistann kurulmasndan sonra kilise ile yeni burjuvazinin birlikte yrttkleri çabalarn etkisiyle Osmanl Devletinin egemenliği altnda yaayan Ortodoks Hristiyan nfus arasnda kprdanmalar balamtr Orijinlerine baklmakszn Anadoluda yaayan Rumca veya Trkçe konumakta olan tm Ortodoks Hristiyanlar arasnda Yunan milliyetçiliği yaylmaya balamtr Islahat Fermanndan sonra Pontus blgesi olarak anlan Batumdan İneboluya kadar uzanan Karadeniz kylarnda Pontusculuk dncesinin daha fazla benimsendiği anlalmakta dr İkinci Merutiyetin getirdiği zgrlk havas içinde Pontus culuk faaliyetleri açkça yrtlmeye balanmtr Balkan Sava lar Pontus Meselesinde yeni bir balangç noktas olmutur Os manl Devletinin Balkan Savanda seferberlik ilan zellikle Samsun ve çevresindeki Rumlar tarafndan iyi karlanmamtr Birinci Dnya Savanda blgedeki Rumlarn çoğu Osmanl Dev

* Prof Dr Ankara Üniversitesi Trk İnklâp Tarihi Enstits Öğretim Üyesi E- Posta: [email protected]. 152 Pontus Meselesiyle İlgili Yaplan Yaynlar Üzerine

letinin yannda yer almayp igal gçleriyle i birliği yapmlar dr Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Mill Mcadelenin sonuna kadar Pontus Meselesiyle uğramak zorunda kalmtr Osmanl Hkmeti ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hk metinin Pontusculara kar almak zorunda kaldğ tedbirler g nmzde Pontus soykrm olarak gndeme getirilmeye çall maktadr Bu yazda Pontus Meselesiyle ilgili tespit ettiğimiz ya ynlardan bir ksm zerinde durulmaktadr 1- Cumhuriyetin Kuruluundan Önce Yaplan Yaynlar a- Yunanistan ve Ortodoks Rum Patrikhanesi Tarafndan Yaynlanan Propaganda Kitaplar Pontus Meselesinde, Patrikhane ve Yunanistan propaganda- ya byk nem vermilerdir Bu amaçla İkinci Merutiyet dne minden birçok dergi ve kitap yaynlamlardr Pontus Cemiyeti ylnda Pontus adl bir dergi yaynlayarak çalmalarn ilm bir zemine oturtmaya çalmtr Mart tarihinde İstan bulda yayn hayatna balayan Pontus gazetesinin ba makalesin de, Trabzon vilâyetinde Rum Cumhuriyetinin kurulmas ama- cyla yaynlandğ duyuruluyordu Trabzon ve Samsunda yaynla nan baz Rumca gazetelerde de konuyla ilgili yazlara yer veril mitir Mondros Mtarekesinden sonra İstanbul Fener Rum Pat rikhanesi Bat kamuoyunun dikkatini Anadolu Rumlarna çekmek maksadyla birçok propaganda kitab ve bror yaynlanmtr Pontuscular bu konuda İngiliz hkmetinin Ermeni olayla ryla ilgili hazrlattğ propaganda kitabndan etkilenmilerdir ylnda Arnold Toynbee ile James Bryce tarafndan hazrla nan Mavi Kitap (The Blue Book)n yaynlanmasndan sonra ulus lararas kamuoyunda yaptğ etki Patrikhane ve Pontus taraftar larn Kara Kitaplar yaynlamaya ynlendirmitir İstanbul Fener Rum Patrikhanesi tarafndan hazrlanan Ka ra Kitap (The Black Book of Black Book of The Sufferings of The Greek People in Turkey, From The Armistice To The End of 1920), ylnda İstanbulda yaynlanmtr Trkçede Mondros M tarekesinden 1920lerin Sonuna Kadar Trkiyedeki Rumlarn Aclarnn Kara Kitab eklinde ifade edebileceğimiz bu kitapta 1918- yllar arasndaki olaylar ç blm halinde ele alnmak PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 153

tadr Bat kamuoyunu etkilemeye ynelik bu propaganda kitab nn ilk blmnde Pontus olarak adlandrlan blgede zellikle Amasya, Niksar, Samsun, Bafra, Trabzon Vilayetinde Rumlara kar mezalim yapldğ iddia edilmektedir Diğer blmlerde de Orta ve Bat Anadolu ile Doğu Trakyadaki benzer olay ve iddiala- ra yer verilmitir Önszde belirtildiğine gre Kara Kitap Patrik- hanenin bu konuda yaynladğ ikinci kitaptr Nisan aynda yaynlanan ilk kitapta Balkan Savalarndan Mtareke dnemine kadar geçen srede Trkiyedeki Rumlarn aclarna yer verilmi tir. Pontus Meselesiyle ilgili diğer bir Kara Kitap da (Black Book: The Tragedy of Pontus, 1914- Livre Noir La Tragédie du Pont, 1914-1922), Atinada 14 Ocak 1922 tarihinde Pontus Mer- kez Komitesi tarafndan İngilizce ve Franszca olarak yaynland Kitap nsz ve istatistikler ylna ait birkaç ksa not, Bafra trajedisi Ünye trajedisi ve yarglanan ve mahkm edilenler adl be blmden olumaktadr Kitapta verilen rakamlara gre Pon tus sahasndaki metropolitlik blgelerinde toplam Rumun ldrldğ iddia edilmektedir tarihli Osmanl resm nfus istatistiklerine bakldğnda bu rakamn propaganda amacyla abartldğ grlmektedir İstatistiklerine gre bl gede Mslman nfusa karlk Rum nfus bulunmaktayd de Rus kuvvetlerinin blgeden çekilmesinin ardndan Kafkasyaya giden Rum nfus da dikkate alndğnda 1919da Trabzon-Sinop sahili ile Amasya-Tokat gibi Karadenizin iç ksmlarnda Ruma karlk Mslman ya amaktayd Justin McCarthy ise blgede yaayan Rumlarn say sn olarak vermitir Kara Kitapta iddia edildiği gibi blgede Rumun ldrlm olmas halinde geriye hiçbir Rum nfusun kalmam olmas gerekirdi Halbuki Lozanda imza- lanan szleme gereğince blgeden e yakn Rumun gitti- ği bilinmektedir.1 Fener Rum Lisesi ğretmenlerinden D Economides tarafn dan hazrlanan Pontus kitab The Pontus, And The Right Claims of its Greek Population: Topographical, Etnographical and Histori- cal Study) 1920de İstanbulda yaynland Blgenin topografik

1 Hayati Akta Doğu Karadeniz Blgesinde Pontus Devleti Kurma Çabalar ve Bu Amaçla Hazrlanan Propaganda Kitaplar, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu Editr Veysel Usta), Trabzon 2007, s.278-279. 154 Pontus Meselesiyle İlgili Yaplan Yaynlar Üzerine

etnolojik ve tarih açlardan incelendiği sayfalk kitabn so nunda istatistikler ve Pontus haritas bulunmaktadr Pontus Meselesiyle ilgili yaynlan diğer kitap ve brorler den bazlar unlardr Pontusta Helenizm (Hellenism in Pontus), Pontus Kurbanlar ve Uluslararas Kamuoyu The Martyrdom of the Pontus and International public Opinion), Anadoluda Trk Mezalimi Turkish Atrocities in Asia Minor Karadeniz Blgesinde Trk Vaheti (The Turkish Atrocities in the Black Sea Territories).2 b- Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Tarafndan Yaynlanan Pontus Meselesi Trkiye Mondros Mtarekesinden sonra aleyhine balat lan bu propaganda faaliyetlerine cevap veremeden kendini tekrar olaylarn içinde buldu Mill Mcadele dneminde bir taraftan Anadoluda Yunan igalini durdurmaya çalrken ayn zamanda Karadenizdeki Pontus çeteleriyle uğramak zorunda kald Bu mcadele içinde ancak ylndan itibaren Anadolu basnnda Pontusculukla ilgili yazlar yaynlanmaya baland Yunan propa gandasna kar Matbuat Umum Mdrlğ Anadoluda Yunan mezalimiyle ilgili kitaplar yaynland Ylnda blgedeki Rum kilise ve okullarnda aramalar yapld Trabzon ve Samsun metropolit merkezlerinde propaganda kitaplaryla Pontuscu Mdafaa-i Meruta Komitesinin ihtilâl bel geleri ele geçirildi Şubat de Merzifon Amerikan Kolejinde de çok nemli belgeler bulundu TBMM Hkmeti Basn Yayn Genel Mdrlğ Matbuat Mdriyet-i Ummsi ele geçirilen bu belgelerle diğer resmi yazmalar bir kitapta toplayp yl sonlarnda Pontus Meselesi adyla yaynlad.3 Kitap ertesi yl Lo zan grmelerinde yararlanlmak zere Franszcaya çevrildi Kitapta, Merkez Ordusunca yaplan aramalarda ele geçiri len çok sayda belge ve fotoğraf bulunmaktadr Bu belgeler ara- sndan Trabzon metropoliti Hrisantos ve diğer Pontuscularn yaptklar yazmalar Trkçeye çevrilerek yaynlanmtr Merzi fon Amerikan Kolejindeki Pontus Kulb albmnde bulunan

2 Propaganda kitaplar hakknda bkz Foti Benlisoy-Stefo Benlisoy, Trk Milliyet çiliğinde Katedilmemi Bir Yol Hristiyan Trkler ve Papa Eftim İstanbul 2016, s.75- Mesut Çapa Pontus Meselesi Trabzon s -75. Özhan Öztrk Pontus Ankara Bask s-408. 3 Pontus Meselesi Matbuat ve İstihbarat Matbaas Ankara PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 155

fotoğraflar bu kolejin Pontusculuğun eğitim merkezi haline geldi ğini gstermektedir Albmde ğrencilerin tiyatro gsterileri Pontus haritas bağ makbuzlar Kafkasyada oluturulan Rum gnll birlikleri komutan Ananyasn fotoğraf Pontus ve Yunan bayraklar Patrik Gregoryus Venizelos ve son Bizans hkmdar Konstantinin bir arada resimlerini içeren propaganda kart bu lunmaktadr Pontus Meselesi yaynlandktan hemen sonra Hâkimiyeti Milliye gazetesinde u ekilde tantlmtr Matbuat Umum Mdrlğ Pontus Meselesi nâm altnda pek mhim bir kitap ner eyledi Bu eser ylece bir mu harririn duyup iittiklerine ve dncelerinden oluan yaz lar değil btn vesikalarn resm yazmalar mahallinden alnan fotoğraflar toplayan ve tasnif eden bir heyetin çal lm muvaffak olunmu bir eseridir Bu kitap yalnz Pon tus hlyaclarnn memleketin en kanl dmanlar ile me gul olduğu bir zamanda zavall aciz ve mdafaasz halka kadnlara çocuklara kar irtikâp eylediği mezalimin ackl hikâyelerinden olumuyor Çnk bunlar byle birkaç yz sahifelik bir esere sktrmak imkân olmadğ gibi bir he yetin yle birkaç ayda çkaracağ bir i değildir Binaena leyh kitaba daha kuvvetli eyler her cinayetin mahallindeki zabtlar fotoğraflar konmutur Pontus cinayetçileri ne kadn ne çocuk ldrmekten çekinmemilerdir Meselenin siyas ekli ise fevkalade ehemmiyeti haiz bulunmaktadr Kitap bilhassa tekilat Rum ekyalk ve ktlkleri h kmetin çare ve tedbirlerini Avrupa devletleriyle olan ha berlemelerini ihtiva eylemektedir Bunlarn mtalaasyla Pontus Meselesine yabanc ellerin girdiği ve yardm ettiği anlalacaktr Biz arzu ederiz ki bu kitab her Trk hiç ol mazsa her Trk mtefekkiri ve bilhassa bu ekyalardan bu kadar zulm grm olan havali okumaldr Kitabn en zengin ksmn Karadeniz sahilindeki Rum teki lat merkezleriyle metropolit hanelerinde elde edilen evrak ve vesikalar tekil ediyor Bundan baka ecnebi kurumla rnda elde edilen evrak ve vesikalarn fotoğraflar da kon mutur Bilhassa Pontus Meselesinde en byk rol Hristi yan din adamlar oynam ve bunlarn Pontuscu çetelerle yaptklar yazmalar dağlarda beraberce çektirdikleri fo toğraflar bulunmu ve kitaba konmutur Kitabn son ks mn hkmetimizin aldğ tedbirlere dair resm evrak 156 Pontus Meselesiyle İlgili Yaplan Yaynlar Üzerine

telgraf ve vesikalar tekil ve Bakanlar Kurulunun da pek çok kararlarn ihtiva etmektedir4 Kitabn giriinde Anadolunun Trklğ u cmlelerle vur gulanmaktadr Her eyden nce dnya kamuoyu bilmelidir ki Anado lunun toprağ batan sona kadar Trktr Binlerce yldan beri Trkn z vatan Trkn z yurdudur Dmanlar mz hiçbir gerçeğe dayanmayarak sadece zorbalk ve teca vzden ibaret hareketleriyle Anadoluya saldrrken Anado lunun filan veya falan blgesinin tarihindeki Yunanllğn dan sz ederek dnya kamuoyunu aldatmaya çalyorlar Nitekim bir taraftan gya eski Yunan toprağ olduğunu ileri srerek İzmire taarruz ve tecavz ederlerken br taraftan Batumdan İneboluya kadar uzanan blgeyi de vaktiyle mevcut bulunan hayali Pont Hkmeti adndan dolay ve Pontus ad altnda kendilerine mal etmek istiyor ve bu yer- de oturan Rumlar tevik ederek yurdun bu blmnn kendilerine katlmas sebeplerini hazrlamaya gayret edi yorlar Halbuki yurdun bu blm ayrlma kabul etmez bir Trk lkesidir.5 Pontus Meselesinin hâlâ en temel kaynağn oluturan bu kitap farkl iki yazar tarafndan gnmz alfabesine çevrilip sa deletirilerek yeniden yaynlanmtr6 2- Cumhuriyetin Kuruluundan Gnmze Kadar Yaplan Yaynlar Pontus Meselesi adl kitaptan sonra uzun bir sre bu ko nuda kayda değer bir çalma yaplmamtr İstisnai olarak Ulu- sal Savata Tokat7 ile Anadolunun Mill Devleti Pontus8 adl kitap larda bu konular ele alnmtr

4 Pontus Meselesi Vesaiki, Hâkimiyet-i Milliye Eyll 5 Pontus Meselesi Yayna hazrlayan Ylmaz Kurt TBMM Basmevi, Ankara, 1995, s.3. 6 Pontus Meselesi Yay Haz Ylmaz Kurt TBMM Basmevi Ankara Pon tus Meselesi Yay Haz Yusuf Gedikli İstanbul 7 Halis Asarkaya, Ulusal Savata Tokat Tokat Basmevi 8 Mahmut Goloğlu Anadolunun Mill Devleti Pontus, Ankara, 1973. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 157

a- 1980lerden Gnmze Yaplan Akademik Yaynlardan Bazlar Trkiyede, 1980lerden sonra Karadeniz Rumlar ve Pontus Meselesiyle ilgili olarak snrl sayda da olsa tezler hazrlanm kitap ve bildiriler yaynlanmtr Bu yaynlarn son yllarda artt ğ grlmektedir 1980lerde bu konuda ilk akademik çalma Nuri Yazc ta rafndan yaplmtr Milli Mcadelede Canik Sancağnda) Pon- tusçu Faaliyetler -1922) adl eserde9 konu Samsun ve yre sindeki faaliyetlerle snrlandrlmtr Kitabn ilk blmnde Samsun ve Merzifonun igali Pontus ve Rumluk Pontuscu Rum larn nemli simalar Avrupada Pontuscu faaliyetler ve Paris Bar Konferansndaki teebbsler Samsunda nfus durumu Samsun ve çevresinde Pontuscu faaliyetlerin ortaya çk ve Pon tuscu Rum çeteleri hakknda bilgi verilmektedir Diğer iki blm de ise yrede karlalan asayi sorunuyla Pontusçuluğa kar alnan tedbirler ele alnmaktadr Kitabn sonundaki ekler arasn da Trabzon Metropoliti Hrisantosun Paris Bar Konferansna sunduğu muhtra ile XX Yzyln balarnda Canik Sancağnn bir haritas bulunmaktadr 1980lerin sonunda Ankara Üniversitesinde hazrladğm yksek lisans tezi Mill Mcadele dneminde Trabzon ve Giresun Rumlar konusunu kapsamaktayd Daha sonra bu tez yeniden gzden geçirilerek Pontus Meselesi, Trabzon ve Giresunda Milli Mcadele10 adyla yaynlanmtr Ayn çalma baz değiiklik ve ilavelerle ikinci defa yaynlanmtr11 Kitapta Pontus Meselesi, Demografik durum ve sosyo-ekonomik yap Pontus meselesine yardmc olan etkenler Rum propagandas ve İtilaf Devletlerinin rol Mill Mcadelenin balamas ve Pontusculuğun sonu balk lar altnda incelenmitir Kitap ariv belgelerinden ve konuyla ilgili yaynlardan yararlanlarak hazrlanmtr Kitabn sonundaki ekler arasnda Trabzonda yaynlanm olan İstikbal ve Epohi ga zetelerinden yazlar nfus istatistikleri harita ylnda ya ynlanan Pontus Meselesi adl kitaptan alnan fotoğraf ve belgeler

9 Nuri Yazc Milli Mcadelede Canik Sancağnda Pontusçu Faaliyetler - 1922), Ankara, 1989. 10 Mesut Çapa Pontus Meselesi, Trabzon ve Giresunda Milli Mcadele, Ankara, 1993. 11 Mesut Çapa Pontus Meselesi, Trabzon, 2001. 158 Pontus Meselesiyle İlgili Yaplan Yaynlar Üzerine

Mill Mcadele yllarnda Maçka ve Trabzon Rumlarnn Trkiye Byk Millet Meclisine gnderdiği dilekçeler ve konuyla ilgili muhtelif fotoğraf ve belgeler bulunmaktadr Trabzon Vilayetiyle yaplan yazmalardan oluan bir baka kitapta,12 1919- yllar arasndaki belgeler ve çevirileri yer almaktadr Bunlar arasnda Yunan faaliyetleri Rumlar ve Pon tusculukla ilgili nemli belgeler bulunmaktadr 1990larn sonlarna doğru Samsunda dzenlen bir sem pozyumda13 sunulan 28 bildiriden 8inin konusu doğrudan Pontus Meselesi ve Rumlarla ilgilidir Bildirilerden bazlar u balklarla sunulmutur Tehcirden Samsun blgesine dnen Rum ve Ermeni muha- cirler meselesi, Mustafa Kemal Paann Samsun blge sinde jandarma birlikleri oluturma faaliyetleri, Mustafa Kemal Paann Havza gnleri, Karadenizde Pontusculu- ğun sonu Rumlarn Trkiye Byk Millet Meclisine sada- katleri Hristiyan Trkler ve Trk Ortodoksluğu, Merzi- fon Amerikan Koleji ve Pontus meselesindeki yeri, Erzu- rum Kongresinde Pontus Meselesi, Atatrkn Samsuna çktğ srada Samsun ve çevresinin asayi durumu. Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas Makaleler14 adyla yaynlanan kitapçk uzun yllar Pontus konusunda ilk ba vuru kaynağ olmutur Kitap Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, Tarihi Perspektif içerisinde Pontus olay Yakn tari himize ve gnmze etkileri, Kurtulu Savanda Trabzona ynelik Ermeni-Rum tehdidi konulu makalelerden olumaktadr Stefanos Yerasimos, bir makalesinde Balkan Savalarndan Lozan Antlamasna uzanan sreçte Pontus Meselesini toplu ve objektif bir ekilde vermeye çalmtr.15 Yerasimos tarihi sreci zetlerken nemli tespit ve değerlendirmelerde bulunmaktadr Yazara gre

12 Mesut Çapa - Veysel Usta, Mill Mcadelede Trabzon Vilayetiyle Yazmalar Trabzon Valiliği Yay Trabzon 13 Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu (20- Mays Bildi- riler, Samsun, 2000. 14 Yusuf Sarnay- Hamit Pehlivanl vd Pontus Meselesi ve Yunanistann Politika s Makaleler Atatrk Aratrma Merkezi Ankara 15 Stefanos Yerasimos, Pontus Meselesi (1912-1923), Toplum ve Bilim, 43/44 Gz -K s-76. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 159

Gnmzde Pontus sorunundan sz edilmesi uzun geçmii olan Trk-Yunan anlamazlğna birbirleriyle bağdatrl mas olanaksz iki gr daha eklemekten baka bir ie ya ramamaktadr Trklere gre sorun Yunanllarn emperya list megalomanyaklklarnn yol açtğ ve dolaysyla hak et tiği akbete varan bir yanlgdan ibarettir Yunanllara gre ise Yunan soyunun Trklerin barbarlğ sonucu katlanmak zorunda kaldğ byk aclardan bir bakasdr İki tarafn anlatklar tek nokta olaylara olgularn incelenmesini n leyen kalpç bir bakla yaklalmasdr Bu yzden sorunun bugne dek gerçekten incelendiğini sylemek olanaksz dr16 Konu Birinci Dnya Savandan sonra u balklarla veril mektedir Mtareke ve blgedeki durum Darda rgtlenme ve diplomatik sava Trklerle ve Ermenilerle yaplan pazarlklar Diplomatik çabalarn son aamas Askeri macera Pontus olayn bastrma harekât Yerasimos makalesinde Yunanllarn Pontus Meselesindeki yanlgsn u szlerle zetlemektedir Ne var ki ekonomik bakmdan nemli bir rol oynadkla rndan kuku edilemeyecek kltrel bakmdan da oldukça etkili olduklar açk olan Pontuslu eraf harekete nderliği ni kabul ettirmekte ve herkesin saydğ bir otorite ağ olu turmakta yetersiz kald İkinci hayal barbarlğn ta kendisi olarak tasavvur edilen eyin karsnda kendisinin doğal olarak uygarlğn ta kendisi olan eye ait olduğu inancyd Bu nce hasmlarn kçmsemeye sonra da bu hatann yol açtğ sonuçlara katlanmak zorunda kalnmasna yol açt Son yanlg da Yunan uygarlğyla Hristiyan dininin tay cs olmann Batl gçlerin otomatik olarak onlara arka ç kacaklar ve onlar koulsuz olarak destekleyecekleri gafle tine dmekten kaynaklanyordu Snrsz bir iyimserlikle ayaklarn ancak i iten geçtikten sonra suya ermesini bu yanlg açklayabilir17 Makalelerden oluan Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu adl kitapta18 Pontus Meselesi farkl ynleriyle aydnlatlmaya çallmtr Kitapta konunun uzmanlarnca hazrlanan maka

16 Yerasimos, agm, s.33. 17 Yerasimos, agm, s.69. 18 Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu Editr Veysel Usta Serander Yay Ankara, 2007, s.33-76. 160 Pontus Meselesiyle İlgili Yaplan Yaynlar Üzerine

le Giri ve Sonuç ksmlaryla birlikte blm altnda toplanm tr Girite Osmanl coğrafyasnda yapay ulus devlet kurma pro jeleri, Pontus meselesine tarihsel bak konular yer almakta dr Birinci blm Tarih alt yap İkinci blm Yunan isyann dan Milli Mcadeleye kadar Üçnc blm Milli Mcadele d nemi eklinde adlandrlmtr Sonuç ksmnda Gnmzde Doğu Karadenizde Pontusculuk faaliyetleri, Fener Rum Patrik- hanesinin gnmzdeki faaliyetleri ve Pontus-Rum soykrm iddialar ele alnmaktadr Kitapta Nedim İpek Mehmet Bilgin Mehmet Tezcan İbrahim Tellioğlu Hanefi Bostan Necmettin Al kan Glbadi Alan Rahmi Çiçek Ahmet Tetik Selçuk Ural Meh met Okur Hayati Akta Ylmaz Kurt Hikmet Öksz Ali Gler Rahmi Doğanay Sleyman Beyoğlu Ayhan Yksel Selahattin Toz lu Mesut Çapa Salim Chce ve Salim Gkçenin makaleleri bu- lunmaktadr 2000li yllara gelindiğinde yeni kitaplarn yaynlandğ g rlmektedir Öncelikle Doğu Karadeniz Rumlar çerçevesinde ha zrlanan akademik bir çalmada19 Paris Bar Konferansnn toplandğ ylnn balarndan ylnda Lozanda karar- latrlan Trk-Yunan mbadelesi arasndaki dnem incelenmi tir Yazar kitabn banda Yunanistan ve Trkiyede yaplan ya ynlar hakknda bir değerlendirmede bulunmutur Buna gre 1919- yllarnda Pontus meselesine dair zellikle Yunanis tanda çok erken tarihlerden itibaren çok sayda çalma yayn lanmtr Tarih kitaplarnn yannda Doğu Karadeniz blgesinden Yunanistana giden belli bal ahsiyetler hatralarn yaynlam lardr Ayrca Rum mbadiller ile de birçok szl tarih çalmas gerçekletirilmitir Trkiyede ise son yllarda bata akademik çevrelerde olmak zere Pontus meselesine olan ilgiye paralel ola- rak yaynlar da artmaktadr Yazar kaynaklar hakknda bilgi ve rirken, Bu çalma ariv belgelerinden yararlanlarak hazrlan m olmakla beraber sadece tarih çalmas değildir Tarih dnda antropoloji ve uluslararas ilikiler alanlarndaki çalmalar da bu kitapta kullanlmtr demektedir Sz konusu çalmann hazr lanmasnda daha ziyade İngiliz ve Amerikan ariv belgelerinden yararlanlmtr

19 Bestami S Bilgiç Doğu Karadeniz Rumlar İsyan ve Gç -1923), TTK, Ankara, 2011. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 161

Hadiye Ylmazn Marmara Üniversitesinde hazrladğ yk sek lisan tezi farkl kurum ve yaynevlerince birkaç defa yayn lanmtr20 Kitapta konular Pontus meselesinin ortaya çkndan Yunanistann gnmzde Pontusculuk iddialarna kadar getiril mektedir Kitapta Trk arivlerinden geni çapta yararlanlmtr ylnda Canik mebusu Emin Sinop mebusu Şevket ve Bursa mebusu Necati beylerden oluan komisyonun hazrladğ Pontus Maceras ve 1922 tarihli Pontus Meselesi adl raporlar orijinal metinleriyle birlikte kitabn son basksnda yer almtr Kitaptaki fotoğraflarn tamam Pontus Meselesi adl temel kitaptan alnm tr Marmara Üniversitesinde hazrlanan Yunanistann Kara deniz Blgesindeki Faaliyetleri -1923) konulu bir baka tez de de yine ayn sorun incelenmitir Tuğba Eray Biberin 2013 ylnda tamamladğ doktora tezi daha sonra Karadeniz Rumlar ve Yunanistan adyla yaynlanmtr21 Be blmden oluan kitapta Birinci Dnya Sava dneminde Karadeniz blgesi Milli Mcade le balarnda Karadeniz Yunanistann Karadeniz blgesindeki siyasi faaliyetleri, Yunan gemilerinin Karadenizdeki faaliyetleri, Yunanistann Karadenizdeki faaliyetlerine ynelik alnan tedbir ler ele alnmtr Trk ve yabanc arivlerden yararlanlarak ha zrlanan kitapta sorun Lozan Antlamasna kadar getirilmitir Son yaynlanan akademik bir çalma Osmanlnn Son D neminde Pontus Rumlar adyla yaynlanmtr22 Kitapta Trk arivlerinin yan sra ilk defa Fransz ariv belgelerinden yararla nlmtr Drt blmden oluan kitap Trabzonun Ruslar tarafn dan igali konusuyla balamaktadr Diğer konular yle sralan maktadr Tehcir edilen gayrimslimlerin ve Mslman sava muha cirlerinin eski yerlerine yerletirilmeleri Mondros Mtarekesi sonras değien dengeler Venizelosun byk Yunanistan hayali ve propaganda. Pariste i birliği Pontus hareketi uluslararas arenada Sahneye Hrisantos çkyor Trabzon zerinde amansz

20 Hadiye Ylmaz Ariv Belgeleri Iğnda Pontus Meselesi Atatrk Aratrma Merkezi Yay Ankara Hadiye Ylmaz Dnden Bugne Pontus Maceras, Dergah Yay İstanbul 21 Tuğba Eray Biber Karadeniz Rumlar ve Yunanistan İstanbul 22 Aydn Özgren Osmanlnn Son Dneminde Pontus Rumlar Ötken Neriyat AŞ İstanbul 162 Pontus Meselesiyle İlgili Yaplan Yaynlar Üzerine

mcadele Pontus-Ermeni konfederasyonu plan Osmanl dele gasyonu Pariste Sevr antlamasna doğru diplomatik çrpnlar İzmir ve İstanbul igal edildi sra yarn size gelecek. Trabzonda gç mcadelesi Hrriyet ve İtilafçlar-İttihatçlar-Milliciler. Si- lahl kalkma-Yarglamalar ve bastrma harekât Avrasya İncelemeleri Merkezi tarafndan ylnda ya ynlanan Belgelerin Iğnda Pontus Meselesi ile Tarihsel Arka Pla- nyla Pontus Meselesi adl kitaplarda Pontus Meselesi rapor ek linde ele alnmaktadr23 Akademik tarihçilerin çalmalarnn yan sra baz yazarlar tarafndan Karadeniz blgesine ynelik kitaplar yaynlanmakta dr Di Hekimliği Fakltesi mezunu bir yazarn hazrladğ Pon- tus24 adl kitabn oldukça rağbet grdğ anlalmaktadr Yazar, Antikçağdan gnmze Karadenizin etnik ve siyasi tarihini der- lemeye çalmtr Ansiklopedi hacmindeki kitapta çok geni bir kaynakça ve çok sayda grsel malzeme kullanlmtr Kitapta Pontus Meselesine, Yzylda Pontus ulus devlet projesi ve Gncel bir sorun olarak Pontus balklar altnda yer verilmek tedir. b- Ortodoks Trkler Hakknda İki Eser Mill Mcadele gnlerinde Anadoluda yaayan Rumlarn bir ksm Yunanistan ve Fener Patrikhanesinin kkrtmalarna kar çkarak TBMM Hkmetine bağllklarn bildirmilerdir Rumlarn byk ksm kendilerinin Hristiyan Trkler oldukla- rn dile getirmilerdir yl sonlarnda Papa Eftimin ncl ğnde kurulan Trk Ortodoks Patrikhanesine bağllklarn bil dirmilerdir Hristiyan Trkler konusunda li yllarda iki kitap ya ynlanmtr Bunlardan ilki Yonca Anzerlioğlu tarafndan Hacet tepe Üniversitesinde hazrlanan Trkiyede Ortodoks Trkler (16.yy.-20 yy.) konulu doktora tezidir Daha sonra yeni saha ça lmalaryla geniletilen bu tez Karamanl Ortodoks Trkler adyla yaynlanmtr25 Kitapta konu ç blm dâhilinde Bizans İmpa

23 Mesut Çapa Belgelerin Iğnda Pontus Meselesi AVİM Ankara Yksel Kçker-Hikmet Öksz Tarihsel Arka Planyla Pontus Meselesi AVİM Ankara 2017. 24 Özhan Öztrk Pontus Ankara Bask 25 Yonca Anzerlioğlu Karamanl Ortodoks Trkler, Ankara, 2003. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 163

ratorluğu ve Ortodoks Trkler, Osmanl İmparatorluğu ve Ka ramanl Ortodoks Trkler, Milli Mcadele ve sonrasnda Kara manl Ortodoks Trkler balklar altnda incelenmitir Kitabn giri blmnde Trklerin Hristiyanlk ile ilk temaslarna deği nilerek Orta Asyada V yzyl sonras yrtlen misyonerlik faa liyetleri çerçevesinde Hristiyanlkla tanan Trk topluluklar hakknda bilgi verilmektedir İkinci blmde Karamanl Ortodoks Rumlarn Osmanl ve Rum Ortodoks toplumu içerisindeki yeri gelenek ve grenekleri dil ve edebiyatlar yerli ve yabanc litera tr ile Osmanl Arivi ve Yunanistanda yaayan Karamanllarla yaplan mlakatlar çerçevesinde ele alnmtr Üçnc blmde Papa Eftim liderliğinde Anadoluda gerçekletirilen Trk Ortodoks Kilisesi Kongresi ve daha sonra kurulan Trk Ortodoks Patrikha nesi çats altnda Ortodoks Trklerin Mill Mcadeleye destekleri incelenmitir Ardndan bunlarn te Mbadele Szlemesi gereğince Yunanistana gnderildikten sonra Yunan toplumu içe risindeki konumlar ele alnmtr Benzer bir diğer çalmada Hristiyan Trkler ve Papa Ef- tim konusu incelenmitir26 İki blmden oluan kitapta Papa Eftim Trk Ortodoksluğunun inas Nfus mbadelesi Anadolu Ortodokslar ve Yunan cemaati Hristiyan Trkler gayrimslim Trkler Gagavuzlar vakas ele alnmaktadr Kitapta, Pontus Me- selesinin anlalmasna ynelik nemli tespitler yer almaktadr Karamanl olarak anlan Anadolunun Trkçe konuan Or todoks Hristiyan ahalisi on dokuzuncu yzyln zellikle son çey reğinden itibaren birbiriyle çekien Yunan ve Trk milliyetçilikle rinin talep ve iddialarnn konusu olmaya balar Bu topluluklarn neticede hangi hayali cemaatin parças klnacağ tartmas Birinci Dnya Savann hemen ardndan Patrikhaneden bağm sz ulusal nitelikte mstakil bir Trk kilisesinin kurulmas dola ysyla bir kilise ihtilaf olarak somutluk kazanr Elinizdeki çalma ite bu kilise çatmasn ele alarak birbiriyle bağlantl bir dizi sorunun cevabn aryor Yunan ve Trk milliyetçilikleri Anadolulu Trkdil Trkofon Ortodokslar kendi ulusal cemaatle- rine dâhil etmek adna hangi sylemsel stratejileri devreye soktu lar Karamanllar giderek Yunan ve Trk milliyetçi sylemleri arasnda bir rekabet ve çatmann konusu haline geldi Yunan

26 Foti Benlisoy-Stefo Benlisoy, Trk Milliyetçiliğinde Katedilmemi Bir Yol Hris tiyan Trkler ve Papa Eftim, İstanbul 164 Pontus Meselesiyle İlgili Yaplan Yaynlar Üzerine

milliyetçi yaznna gre bu topluluklar lisanlar ulusal tarihin med cezirleri arasnda Trklemi Yunanlardan ibaretti Yunan kkenden geliyorlard Trk milliyetçileri ise Anadolunun Trk çe konuan Hristiyanlarnn Trk olduklar iddiasn Yunanllara kyasla hayli geç bir aamada dillendirmeye balad c- Pontus Meselesine Farkl Bak Açlarn Yanstan Birkaç Yayn Trkiyede Pontus Meselesinde Yunan tezini doğrudan ya da dolayl olarak destekleyen yaynlar da çkmtr Bunlar arasnda Yunanistann resm Pontos Soykrm tezinin savunulduğu bil dirilerden oluan bir kitapçk yaynlanmtr27 Bildirilerde szde soykrm iddialar bilimsel bir kayg gzetilmeksizin tek yanl olarak ne srlmektedir Bunlardan bir ksm Pontosta slahat tan soykrma, Anadoludan Rumlarn temizliği Adan Zye 1923 mbadelesi ve te tamamlanmas, Soykrmn iki figr Topal Osman ve Sakall Nurettin balklarn tamaktadr Yine ayn amaçla yazlm Pontus Gerçeği adl kitapta28 da benzer iddi- alar ileri srlmektedir Bu kitabn da bilimsel metot ve kayglar dan uzak srf Yunan resm tezini savunmak amacyla yazldğ anlalmaktadr Kitapta Byk Hristiyan soykrm, Karadeniz Pontos srgnleri, Osmanlda Rumlara ynelik İslamlatrma ve katliamlar, Pontos Rumlarna ynelik bu soykrm neden dillendirilmemitir, Resmi tarihe kar Pontosa dair makaleler gibi muhtelif konulara yer verilmektedir. Pontus Meselesinin doğrudan ifade edilmediği baka bir eserde konu farkl bir ekilde Pontus Kltr29 açsndan ele alnmaktadr Kitabn alan Of ve çevresiyle snrlandrlmtr Önsz Prof Dr Neoklis Sarris tarafndan yazlmtr Kitabn giriinde kimlik sorusu ve kltr ve sorumluluk konular açk lanmaktadr Diğer blmlerde Tarih Pontos Kltr Pontos Dili Of Diyaleği konular ele alnmaktadr Kitabn sonuna Rumca- Trkçe ve Trkçe-Rumca szlk eklenmitir Kitap yazarn kimlik arayndan hareketle doğduğu çevrede ve Yunanistanda yaptğ aratrmalar sonucu hazrlanmtr

27 Dnya Sava ve Sonrasnda Pontos Soykrm-Konferans Tebliğleri-, (Derle- yen Attila Tuygan Pencere Yay İstanbul 28 Tamer Çilingir Pontus Gerçeği Belge Yay İstanbul 29 Ömer Asan Pontus Kltr Belge Yay İstanbul PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 165

Sonuç Yunanistann Pontus soykrm iddialarnn uzun bir s reden beri dile getirilmekte olduğu bilinmektedir Aslnda bu id dia, Yunanistann kuruluundan bu yana hedef olarak benimsedi ği Megali İdeann Byk İdeal bir parçasdr Baz Yunan ta rihçileri Pontus Meselesini ylnda Trabzonun Trkler tara fndan fethiyle balatmakta ve gnmze kadar getirmektedir Osmanl Devletinin hemen her fethettiği yerde uyguladğ iskân siyasetini Rumlara mnhasr bir soykrm hadisesi olarak gs termektedirler Propagandaya byk nem veren Yunanistan30 ve Patrikhane bu konuda çok sayda kitabn yazlmasna nclk etmilerdir Trk tarihçileri tarafndan Yunanllarca ileri srlen bu id dialarn aslsz olduğunu gsteren birçok aratrma yapldğ mu hakkaktr Bununla birlikte bu çalmalarn Pontus soykrm iddialarn yalanlamaya mnhasr olmadğ da ortadadr Ayrca bu konu Cumhuriyet Tarihi alannda çalan akademisyenlerin yan sra Osmanl Tarihi alannda çalanlar da yakndan ilgilen dirmektedir Tm bu iddialara kar Osmanlnn fetih ve iskân siyasetinin gayrimslim ve aznlk hukukunun Rumlar arasnda İslamlatrma ve Trkletirme uygulamalarnn olup-olmadğnn Rumlar arasnda milliyetçilik ve bağmszlk hareketlerinin ba lamas Rum isyanlar ve Mslman halka kar yaplan katliamla- rn ve buna benzer birçok konunun ortaya konulmas gerekmek tedir İddia sahibi Yunanllarn zellikle Cumhuriyetimizin kuru cusu Mustafa Kemal Atatrkn Samsuna çktğ Mays gn n szde Pontus soykrmnn balangc olarak kabul ettikleri bilinmektedir Bu sebeple Mill Mcadele dnemi ve Cumhuriye tin kurulu yllarnda Anadoluda Yunan igal ve mezaliminin ve Pontus isyannn btn ayrntlaryla ortaya konulmas gerekmek tedir.

Kaynaklar Pontus Meselesi Vesaiki, Hâkimiyet-i Milliye, Eyll Dnya Sava ve Sonrasnda Pontos Soykrm-Konferans Tebliğ leri- Derleyen Attila Tuygan Pencere Yay İstanbul

30 Dimitri Kitsikis Yunan Propagandas İstanbul Meydan Neriyat 166 Pontus Meselesiyle İlgili Yaplan Yaynlar Üzerine

2016. Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu (20- Mays 1999), Bildiriler, Samsun, 2000. AKTAŞ Hayati Doğu Karadeniz Blgesinde Pontus Devleti Kurma Çabalar ve Bu Amaçla Hazrlanan Propaganda Kitaplar, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu Editr Veysel Us ta), Trabzon 2007, s.278-279. ANZERLİOĞLU Yonca Karamanl Ortodoks Trkler, Ankara, 2003. ASAN Ömer, Pontus Kltr Belge Yay İstanbul ASARKAYA, Halis, Ulusal Savata Tokat Tokat Basmevi Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu Editr Veysel Usta Serander Yay., Ankara, 2007. BENLİSOY Foti BENLİSOY Stefo Trk Milliyetçiliğinde Kate- dilmemi Bir Yol Hristiyan Trkler ve Papa Eftim, İstanbul 2016. BİBER Tuğba Eray Karadeniz Rumlar ve Yunanistan İstanbul 2016. BİLGİÇ Bestami S Doğu Karadeniz Rumlar İsyan ve Gç - 1923), TTK, Ankara, 2011. ÇAPA Mesut USTA, Veysel, Mill Mcadelede Trabzon Vilayetiyle Yazmalar Trabzon Valiliği Yay Trabzon ÇAPA Mesut Belgelerin Iğnda Pontus Meselesi AVİM Ankara 2017. ______, Pontus Meselesi, Trabzon ve Giresunda Milli Mcadele, Ankara, 1993. ______, Pontus Meselesi, Trabzon, 2001. ÇİLİNGİR Tamer Pontus Gerçeği Belge Yay İstanbul GOLOĞLU Mahmut Anadolunun Mill Devleti Pontus, Ankara, 1973. KITSIKIS Dimitri Yunan Propagandas İstanbul Meydan Neri yat PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 167

KÜÇÜKER Yksel ÖKSÜZ Hikmet Tarihsel Arka Planyla Pontus Meselesi AVİM Ankara ÖZGÖREN Aydn Osmanlnn Son Dneminde Pontus Rumlar Ötken Neriyat AŞ İstanbul ÖZTÜRK Özhan Pontus, Ankara, 2016. Pontus Meselesi Yay Haz Ylmaz Kurt TBMM Basmevi Ankara 1995. Pontus Meselesi Yay Haz Yusuf Gedikli İstanbul SARINAY, Yusuf - PEHLİVANLI Hamit vd Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas Makaleler Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1999. YAZICI, Nuri, Milli Mcadelede Canik Sancağnda Pontusçu Faa liyetler (1918-1922), Ankara, 1989. YERASİMOS Stefanos Pontus Meselesi (1912-1923), Toplum ve Bilim Gz -K s-76. YILMAZ, Hadiye, Ariv Belgeleri Iğnda Pontus Meselesi Atatrk Aratrma Merkezi Yay Ankara ______, Dnden Bugne Pontus Maceras Dergâh Yay İstanbul 2016.

168 Pontus Meselesiyle İlgili Yaplan Yaynlar Üzerine

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 169

YORGO ADREADİSİN ESERLERİNDE PONTUS SORUNU Prof Dr Rahmi ÇİÇEK

Giri 1- Yorgo Andreadis Kimdir? Kendi anlatmlarna gre Yorgo Andreadis Trabzon kkenli ihtida etmi bir aileye mensuptur Aile lerde ihtida sonra- snda Trabzondan gç ederek Batuma yerlemitir Babas 1916larda faaliyette bulunan Batum Pontus Ulusal Meclisi yesi dir. Aile buradan 1930larda Yunanistana gç ederek Selanik civarna yerletirilmitir Andreadis ylnda Selanikin mu- hacir mahallesi olan Kalamaria doğmutur Öğrenim hayatna burada balayan Andreadis Merzifon Amerikan Kolejinin devam olarak bilinen Selanikteki Anadolu Kolejinden ylnda mezun olmutur Mezuniyet sonrasnda ekonomi ğrenimi için Alman yaya giden Adreadis burada Trkiyeden gidenlerle iletiim ku rarak bir taraftan Trkçe ğrenmi diğer yandan o tarihlerde Trkiye-Yunanistan arasnda yaanan Kbrs sorunu ile ilgili Al manyada yaayan Trklerle fikri tartmalarda bulunduğunu ifa de etmektedir Almanya dn ylnda Trkiyeye gelerek Karadeniz blgesinde yaklak bir buçuk ay bir seyahatte bulunan Adreadis bu tarihten sonra Trabzon ve çevresine ylna ka dar defa seyahatte bulunduğu ifade etmektedir Bu geli- gidiler srasnda zellikle Trabzon blgesinde çok sayda insanla temas saylayan Adreadisin faaliyetleri Trk devleti tarafndan dikkat çekmeye balaynca kendisinin blgeye geliinin yasaklan dğn vurgulamaktadr ylna kadar Almanyada yaantsn srdren Andreadis ylnda Selanike yerleerek Pontus sorunu ile ilgili kitaplar yazmaya balad En son ylnda yreye gelen Andreadisin yazm olduğu kitaplarn nemli bir

* Trabzon Üniversitesi Fatih Eğitim Fakltesi Öğretim Üyesi E-Posta: rahmici- [email protected]. 170 Yorgo Adreadisin Eserlerinde Pontus Sorunu

ksm l yllardan itibaren Trkçeye çevrilerek yaynland Yaynlanm kitaplar nedeniyle ylnda Trkiyeye giriinin yasaklandğ tarihe kadar Trkiyenin çeitli ehirlerinde dzen lenen kitap fuarlarna davet edilerek buralarda konferanslar ve ren Adreadise ylnda yazdğ Pontusun Yitik Kz adl bir çalmas nedeniyle Abdi İpekçi Bar ve Dostluk dl verilmi tir Kendi ifadelerine gre kitap kaleme alm bunlardan tanesi Trkçeye çevrilmitir1 yl Aralk ay sonunda vefat eden Andreadisin cenazesi 5 Ocak 1915 tarihinde Selanike defne- dilmitir Ölmne kadar Trkiye ve Trabzonla olan bağlarn devam ettiren Andreadisin mezarnn Trabzonda defnedilmesi vasiyeti bulunduğu bilinmektedir Trkçe yaynlanan kitaplar arasnda unlar bulunmaktadr Pontus Kltr Tamama Gizli Din Tayanlar Neden Kardeim Hsn Mitostan Gnmze Unutulmayan Kalamarya, Pontustaki Evim, Temel Garip, Tolika, İstenmeyen Adam 2- Adreadisin Pontus Merak Adreadis, Pontusla ilgili meraklarn balangcn Selanikte çocukluk ve gençlik dneminde yaadğ gçmen kampntaki anla tlara dayandrmaktadr Bu anlatlarn balangc olarak babaan nesinin anlatlarn ilk srada zikretmektedir Aile içerisinde Trabzon ve Batuma ait anlatlardan etkilendiğini bunun dnda kampta bulunan gçmenlerin hatralarn dinleyerek bydğn vurgulamaktadr Almanyada bulunduğu ğrencilik yllarnda çocukluk ve gençlik anlatlarnn etkisi ile Karadeniz kkenli Trklerle iliki kurduğunu Trkçe ğrendiğini onlardan Trabzon ve aile kkenlerinin bulunduğu yerlerle ilgili anlatlar dinlediğini belirmektedir ylnda ilk defa blgeye gelii sonrasnda me kannn arttğn blgede aile kkeniyle ilgili mekanlar ve anlat lar dinlediğini belirterek blge tarihine ve yaanan olaylara ilgi- sinin artğn ifade etmektedir ylna kadar blge tarihi ve zellikle - yllar arasnda yaanan Rum gçleri zerine sonrasnda Yunanistanda oluturulan Pontuslular Cemiyet- lerinde yer alan gçmen tanklarn hayat hikayelerini aratra- rak bunlarn kitaplatrlmas çabas içerisine girmitir Bu anla tlardan yola çkarak tespit ettiği hem kendi aile hikayesinin izle

1 Yorgo Andreadis, İstenmeyen Adam Belge Yay İstanbul s-55. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 171

rini hem de sava srasnda ve sonrasnda blnm baz ailelerin hikayelerini derlemeye girierek bunlar kitaplatrmtr2 3- Pontusun Kkenleriyle İlgili Dnceleri Adreadis Antik Pontus ile ilgili olarak çizdiği snrlar genel tarih bilgisi dna çkmamaktadr Tarihte kurulmu olan Yunan ve Roma tarafndan ortadan kaldrlan Pontus Krallğ hakknda bilgi verirken bu krallğ blgedeki etnik gruplarn oluturduğu bir siyasal gç olarak grmektedir Yunanistan ve Helenle bağ zerinde belirgin bir iddiada bulunmamaktadr Kendi ailesinin geldiğini iddia ettiği Kromni Gmhane Vadisi ile ilgili bilgiler verirken Yunan tarihçi Kesefonun verdiği bilgilerden hareketle unlar yazmaktadr Kromnide Halibler bugnk Gmhane ve Torulun bat sna yerleirken Makronlar adn verdiği bir halkn da bugnn Kromni sinin doğusuna yerletiğini yazar Bu halklar ilkel bir ekilde ve Yunan uygarlğndan uzakta yayorlard Kromninin kenarlarna uzanan blgeye yerleen baka iki halk da ayn ekil de ilkeldi Gneydoğudaki Skythenler ve gneydeki Keldaniler Bu halklar Halibler hariç kylyd ve bu eski çağlardan beri hep metalrji dalnda itigal ediyorlard Bu blgenin eski sakinleri zerk yayorlard ve Pers iga linden etkilenmiyorlard Byk İskenderin ve efradnn hkm darlklar srasnda da zerk kaldlar Hiç kimse bu ulalmas gç blgeyle ilgilenmiyordu dolaysyla bu krsal halk zek ve çağla rnn uygarlklarndan uzak yaad3 Helen dnemi içerisinde blgenin birçok yerinde Helen kltrnn etkisi olduğunu vurgulayan Andreadis blgedeki ka vimlerin ksmen Helenletiği vurgusunda bulunmaktadr Helen lemenin daha çok ky blgelerde yaandğ iç blgelerde siyasal ve kltrel etkisinin olmadğ zerinde durmaktadr Hristiyanlk dnemi ile ilgili olarak Roma İmparatorluğunda Hristiyanlama sreci ile blgedeki srecin e zamanl yrdğn belirtmekte- dir Ve u satrlara yer vermektedir Blgedeki Helenleme bu blgenin ve btn uygar dnya nn uygarlğn değitirmeyi amaçlayan yeni incili erif dininin

2 Yorgo Andreadis, Pontostaki Evim Belge Yay İstanbul s-38. 3 Yorgo Andreadis, Gizli Din Tayanlar Belge Yay İstanbul s-16. 172 Yorgo Adreadisin Eserlerinde Pontus Sorunu

geliiyle ayn zamanda gerçeklemiti ç yz yl boyunca Romal larca Hristiyanlara kar uygulanan zulm İsa dininin yaylmas na yardmc oldu Romal olmayanlar Romallardan ac çekenler doğal olarak sevgi bar ve kardelik dinine sğndlar Hristiyan lk bu blgelerde daha kolay yayld4 Adreadis Helenlemeden ziyade blgede egemen kltrel btnlğn Hristiyanlama ile gerçekletiği tezini savunmaktadr 4- Adreadisin Osmanl Dnemiyle İlgili İddialar Osmanl dneminde blgenin fethi ile birlikte balayan s reçte Hristiyanlktan İslama geçilerin olduğu tezinden hareket eden Adreadis İslamlamann nasl gerçekletiği noktasnda de tayl açklamalar getirmemektedir Kaynaklardan ziyade btn eserlerinde olduğu anlatmlar kullanan Adreadis topladğ anla tmlarda İslamlamann olu biçimiyle ilgili bilgilerin yetersizli ğinden sz etmektedir fetihten tarihine kadar blgedeki İslamlamay u satrlarla zetlemektedir Kromni batsnda yer alan topraklarla Tonya Blgesi ve kuzeydoğusunda yer alan Of blgesinde tarihlerinden nce ve bu tarihlerde Hristiyanlktan İslama geçiler yaanmtr Ansal bellekte bununla ilgili bir bilgiye rastlamadğn fakat din değitirmelerin daha çok Gmhane madenlerini ileten ayanla rn tutumundan kaynaklandğn ifade etmektedir Fakat Tonya ve Of blgesi ile ilgili benzer bir basknn olduğunu sylemenin zor olacağn yazmaktadr Kromni blgesinde zorla din değiiminin getirdiği bir sonuç olarak blgede yaayan Hristiyan nfusun bir ksmnn eski din lerini devam ettirirken bir ksmnn ise gizli Hristiyan olarak Mslman kimliği tadklarn belirtmektedir Bu durumu ise madende çalmaya bağlamaktadr5 Daha çok kendi atalarnn yurdu olarak Kromniye ait bilgi- ler veren Andredis, 1821den sonra İslamdan Hristiyanlğa geri dnn tarihi olarak yl sonrasna iaret etmektedir. Bilin- diği gibi bu tarih ayn zamanda Morada Yunan isyanlarnn da balangcn tekil etmektedir Özellikle dan sonra blgede yaayan Ermeni ve Rum unsurun bir ksmnn Çarlk Rusyas

4 Andreadis, Gizli Din Tayanlar, s.18. 5 Andreadis, Gizli Din Tayanlar, s.25-28. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 173

topraklarna gç ettiği bu tarihlerde Adreadise gre madenciliğin zayflamas zaten gizli Hristiyan olan bu blgedeki unsurlarn ylna kadar gizli Hristiyanlklarn devam ettirdiklerini fa kat 1856dan sonra ihtida etmeye baladklar vurgulamaktadr Din değiliğine Osmanl ynetiminin izin vermesinin arkasnda Islahat Ferman ile madenciliğin zayflamasnn sonuçlar olarak grmektedir6 İhtida hareketlerinin blgede ylana kadar devam ettiği iddiasndadr Bu anlatmlarn byk bir çoğunluğu içerisinde kendi aile sinin de bulunduğu anlatclara dayanmaktadr sonrasnda ve ncesinde iki dinli Kromni Hristiyanla rnn din değitirme sonrasnda bask grmeleri nedeniyle Batum tarafna gç ettiklerini bu gçlerin den sonra arttğn belir terek blgeden yaklak - bin civarnda nfusun 0lardan balamak zere ylna kadar geçen srede Batuma yerletik lerini belirmektedir. Kendi ailesi de bu gruplarla birlikte 1880lerde Batuma yerlemitir Buradaki iddias gçlerin din değitirme ile ilgili olmasdr Bu gçlere katlanlarn byk bir ksmnn genç nesilden olduğu ve zaman zaman Osmanl yneticilerinin ve çevredeki Mslman halkn i birliği içerisinde Kromni blgesinde eski dinlerine dnen halk taciz ettiklerini vurgulamaktadr7 Kromni dnda kalan Tonya ve Of blgedeki eski Hristi yanlarn ise din değitirmeye cesaret edemedikleri ifade edilmek suretiyle blgede bugn yaayan unsurlarla ilgili iki dinlilik iddia sn gnmze tamaktadr 5- Adreadisin Gncel Trkiye Pontusuyla İlgili İddialar ylnda imzalanan Lozan Antlamasyla Trkiye top raklarndan mbadele ile gnderilen Rum unsurun ikinci ve çnc kuak torunlar Trkiyenin Avrupa Birliği ile yelik g rmelerinin balamas ve uluslararas turizm faaliyetlerinin artmasyla birlikte zellikle lardan itibaren blgeye turizm amaçl seyahatlerini artrd İyimser bir sylem tarz ile dedeleri nin yaadklar yerleri grmek isteyen yeni nesillerin blgeyi zi yaretleri artmaya balad Blgeye gidi gelilere paralel bir ekil

6 Andreadis, Gizli Din Tayanlar, s.25-31. 7 Andreas, Pontostaki Evim, s.58-62. 174 Yorgo Adreadisin Eserlerinde Pontus Sorunu

de Yunanistan hkmetinin Trkiyeye ve blgeye ynelik faali yetleri de belirginlemeye balad Yunanistan l yllarda Pontus Dernekleri bir federasyon çats altnda toplanarak Yuna nistan parlamentosundan Mays Mustafa Kemalin Sam- suna çktğ tarihi Pontus Soykrm Gn olarak kabul eden bir yasay onaylad Hem Avrupa Birliği lkeleri nezdinde hem de bata ABD olmak zere birçok lkede Pontus Soykrm iddiala- rn resmiletirmek için bir çalma balatld Byle bir ortamda Adreadisin çalmalarnn Trkçe olarak yaynlanmas birçok kurguyu da beraberinde getirdi. Blgede mbadele srasnda ya da ncesinde çeitli neden lerle kalm ve Mslman aileler tarafndan himaye edilmi kii lerin Yunanistana gç eden akrabalaryla bağlantlarnn sağla masyla ortaya çkan hikayelerin kitaplatrlmas Adreadisin oluturulan Yunanistann Pontus politikasnn bir parças olabile ceği iddialar kuvvetlendirdi8 Yine ayn paralelde Adreadis Trabzon blgesinde zellikle Tonya Of Srmene ve Çaykara ilçelerini içerisine alan yerlerde halkn bir ksmnn konumakta olduğu etnik dillerden hareket ederek bunlarn Pontus kimliği içerisinde gizli din tayan unsur lar olabileceği iddialar ima eden kitaplarn yaynlamaya bala mas bir tesadf olarak grlmedi Adreadis kitaplarnda bu aç dan tartlan ç temel konuyu gndeme tad Birincisi blgede konuulan etnik temelli dillerin Pontus ve Yunan kimliği ile bağ lants ikincisi Yunanistana mbadele ile gç etmi unsurla Ka radeniz blgesinde yaayan baz unsurlarn akrabalğ ve yaknl ğ çncs ise I Dnya sava ve sonrasnda blgede yaayan Rum halkn nemli bir ksmnn soy krma uğradğ tezidir9 Andreadisin kitaplarna yansyan bu iddialarla Yunanis tann Trkiyeye kar yrttğ Pontus politikas arasndaki benzerlikler onun Trk kamuoyunda ve hkmeti nezdinde ajan- casus konumuna getiren etmendir Bir taraftan onun yazdğ ki

8 Andreadis tarafndan yazlan Temel Garip, Tamama ve Tolika adl hayat hikayeleri etnik ve dinsel sorgulama sreçlerini balatt Trkiye bu tarihte kendi iç problemleri nedeniyle zaten bir sorgulama içerisinde bulunuyordu 9 Salim Chce Gnmzde Pontusçuluk Faaliyetleri Bilge Yay İstanbul s.94-99; Yazc Nevin- Nermin Yazc Pontus Meselesi ve Tarihsel Belleğin Yeniden İnasnda Sosyo-Kltrel Unsurlara Eletirisel Bir Yaklam, Karade- niz İncelemeleri Dergisi, 14, Bahar 2013, s.169-192. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 175

taplardaki iddialar tartlrken diğer yandan blgeden bu iddia lara kar tepkiler olutu Bu tepkilerin bir ksm phesiz hissi tepkilerdi fakat ayn zamanda Pontus konusu akademik olarak ele alnp ilenmeye baland Adreadis tarafndan ortaya konular tezlere yeni birtakm çalmalarnda eklenmesiyle Pontus konusu çok tarafl aratrmalarn odağnda yer almaya balad10 Bu ne- denle Andreas tarafndan yazlan kitaplar kullanrken ve değer lendirirken baz bilgi kirlilikleri olutu 6- Adreadisin Eserlerinin Değerlendirilmesi Adreadisn Trkçeye çevrilen eserlerinin değerlendirilme sinde gz nnde bulundurulmas gereken noktalar 1- Yorgo Andreadisin bir tarihçi ya da bir antropolog değil dir Tarih aratrmaclar onun eserlerini kulannken orada yer alan iddialarn hiçbir akademik dayanağ olmadğ bilmek zorun dadr 2- Andreadisn amatr bir aratrc olarak kaleme aldğ çalmalar tarihçilik açsndan sadece szel tarih verisinden ba ka bir anlam tamamaktadr 3- Bu anlatlarn byk çoğunluğu kendi aile çevresinin an latlarndan olumaktadr 4- Yazlan hayat hikayeleri ise zel baz durumlar ifade et mekten baka değer tamamaktadr 5- Trk akademik çevrelerinde ve basnnda bir dnem ciddi anlamda tartma konusu olan Adreadisin iddialarndan kaynak lanan soru iaretleri tarih aratrclar tarafndan incelenmek zorundadr 6- Zaman zaman Pontus Sorununu konu alan akademik aratrmalar makale ve kitaplar onun iddialarna cevap tama amacyla yazlsa bile yeni soru iaretleri yaratmaktan te sonuç lar doğurmamaktadr Sonuç Yunanistan merkezli Pontus iddialarna ciddi anlamda ce vaplar oluturmak için

10 I Dnya Sava ve Sonrasnda Pontos Soykrm- Konferans Tebliğleri Der Atilla Tuygan Pencere Yay İstanbul 176 Yorgo Adreadisin Eserlerinde Pontus Sorunu

- Trk ve Osmanl ncesi Karadeniz tarihi çalmalarnn çe itlendirilmesi gereklidir - Osmanl dnemi Mslim-gayrimslim ilikilerini konu alan blge aratrmalarnn artrlmas - ve yzylda blgede meydana gelen tarihsel deği im srecinin tek tarafl anlatmndan ziyade Mslim- gayrimslim ilikilerini konu alan aratrmalarn yerli ve yabanc kaynaklara dayal olarak saysnn çeitliliğinin artrlmas - Aratrmalarda Pontusçu iddialara cevap hazrlama yeri ne tarihsel sreçteki btn Mslim-gayri Mslim ilikilerini or- taya çkartacak tarihsel verilerin oluturulmas - Yorgo Andreadis gibi propaganda amacyla yazlan birta km çalmalarn muhatap olarak alnmas ve kamuoyunda tart lmas blgede ciddi anlamda kimlik sorgulamas oluturmakta dr - sonrasnda Adreadisin yazdklarndan ziyade yarat m olduğu tartma ortamnn ve devamnda oluan sylemlerin nne geçmenin yolu aratrma alanlar ile ilgili tabularn son landrlmas Dil kltr etnik ve dini kimlik gibi alanlarda aka demik aratrma saysn artrmak ve art niyetli kii ya da kurum larn propaganda nitelikli çalmalarna zemin hazrlayan ortamn olumas nlenmeli

Kaynaklar Andreadis, Yorgo, Gizli Din Tayanlar Belge Yay İstanbul ______, Pontostaki Evim Belge Yay İstanbul, 2007. ______, İstenmeyen Adam Belge Yay İstanbul ______, Tamama Pontosun Yitik Kz Belge Yay İstanbul 1997. ______, Tolika Belge Yay İstanbul ______, Temel Garip, Belge Yay İstanbul Chce Salim Gnmzde Pontusçuluk Faaliyetleri, Bilge Yay., İstanbul PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 177

Tuygan, Atilla (Der.), I Dnya Sava ve Sonrasnda Pontos Soyk rm- Konferans Tebliğleri, Pencere Yay İstanbul Yazc Nevin- Nermin Yazc Pontus Meselesi ve Tarihsel Belleğin Yeniden İnasnda Sosyo-Kltrel Unsurlara Eletirisel Bir Yaklam, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 14, Bahar 2013, s.169-192.

178 Yorgo Adreadisin Eserlerinde Pontus Sorunu

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 179

ALİ ŞÜKRÜ BEYİN PONTUS MESELESİ HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ Uğur ÜÇÜNCÜ

Giri Mill Mcadele yllarnda Karadeniz Blgesinde Pontus Me selesi nemli bir sorundu Pontusçuluğun merkezi Trabzon en faal kiisi ise Trabzon Metropoliti Hrisantostu.1 Kurduklar Pon tus Cemiyeti tarafndan bastrlan haritalarda arzuladklar dev letlerinin snrlarn dahi çizmilerdi Buna gre Batumdan İnebo lunun batsna kadar olan Karadeniz kylarnn yan sra Kasta monu Çankr Yozgat Sivas Tokat Amasya Çorum Gmhane ve ksmen Erzincan szde Pontus Devleti snrlar içerisine aln mt2 Fener Rum Patrikhanesinin Paris Bar Konferansna gn derdiği heyette yer alan Trabzon Metropoliti Hrisantos Şubat 1919da İstanbuldan Parise hareket etmiti3 Trabzon Metropoli- di ve Kurtarlmam Rumlarn Delegesi sfatyla Karadenizde bağmsz bir Rum Devleti kurulmasna dair Mays tarihli muhtray Paris Bar Konferansna sunmutur4 Hrisantos, Pa- risten sonra Londraya geçerek Pontus Devletinin kurulmas için ikili grmeler yapm ve konferanslar verdikten sonra Trab

* Prof Dr Karadeniz Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Öğretim Üyesi E-Posta: [email protected]. 1 Mesut Çapa Pontus Meselesi, Serander Yay., Trabzon, 2001, s.57. 2 Adnan Şiman Misyonerlik ve Osmanl Devletinin Son Dneminde Kurulan Yabanc Sosyal ve Kltrel Messeseler, Trkler Yeni Trkiye Yay Ankara s Glbadi Alan Anadoludaki Yabanc Okullar ve Pontusçuluk, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, Serander Yay., (Ed. Veysel Usta), Ankara, 2007, s.177-178, 191. 3 Selçuk Ural Mtareke Dneminde Pontus Hareketinin Doğuuna Ynelik Faa liyetler, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, Serander Yay., (Ed. Veysel Usta), Ankara, 2007, s.231. 4 F Rezzan Ünalp Mondros Mtarekesi Dneminde -1919) Trabzon ve Yresinde Yaanan Ayrlkç Rum Faaliyetleri ve Trk Halknn Kar Mcadele si, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi Şubat s-115. 180 Ali Şkr Beyin Pontus Meselesi Hakkndaki Grleri

zona dnmtr5 Onun bu çalmalar Trabzon ve çevresinde Pontusçu Rumlar cesaretlendirmitir6 23 Nisan 1920de TBMM Hkmetinin kurulmas ve her ge çen gn gçlenmesi Pontusçular ve destekçilerinin sonu anlamna gelmiti TBMM Hkmeti Karadenizdeki Pontusçu çetelerle planl ve etkili bir mcadeleye girimitir Pontusçu isyanclara kar mcadele için Aralk de Üçnc Kolordu lağvedilerek Merkez Ordusu kurulmutur7 12 Haziran 1921de Karadeniz ky lar sava blgesi ilan edilmitir8 Blgeye yaplmas olas Yunan çkarmasn kolaylatracağ gerekçesiyle Rumlar nce silah altna çağrlmlard Bazlar çağrya uymayp silaha sarlmlardr9 Bunun zerine daha etkili tedbirler alnmtr10 TBMM Hkmeti tarafndan alnan ve Haziran de yrrlğe giren bir karar la, 15- ya arasndaki Rumlarn Pontus Devleti için dağlara çkm çetelere destek verdikleri gerekçesiyle iç blgelere sevk edilmilerdir11 Pontusçulukla hukuk alanda da mcadele edilmi ele geçirilen çete yeleri yarglanmlardr12 Pontusçularn dava lar Amasya İstiklal Mahkemesinde yrtlmtr 10 Ekim 1921e kadar sren yarglamalar neticesinde Osmanl Devletinin bir parçasn ayrarak Pontus Devleti kurmaya teebbs çete kurarak halk ldrmek ve asker kaçağ olmaktan Mslman Rum olmak zere kii idam edilmitir kii gyaben idam, kii krek cezasna çarptrlmtr kii hapis kii srgn kii ise tahliye edilmitir13 Neticede Mill Mcadele yllarnda

5 Blent Atalay Trabzon Metropoliti Hrisanthosun Pontus Meselesine Dair Tr kiye Dnda Yaptğ Baz Faaliyetler, Trabzon ve Çevresi Uluslararas Tarih-Dil- Edebiyat Sempozyumu Bildirileri 3- Mays Trabzon Valiiği İl Kltr M drlğ Yay s.603-605. 6 Çapa age, s. 29. 7 Yksel Kçker Hikmet Öksz Tarihsel Arka Planyla Pontus Meselesi AVİM Yay., Ankara, 2017, s.49. 8 Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Snrlar Balkanlar Kafkasya ve Ortadoğu, İstanbul s 9 Çapa age, s.116-117. 10 Mesut Çapa Trkiye Byk Millet Meclisinin Pontusçu Rumlara Kar Aldğ Tedbirler, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, Serander Yay., (Ed. Veysel Us- ta), Ankara, 2007, s.412. 11 Yerasimos, age s Çapa age, s.117. 12 Kçker Öksz age, s.50. 13 Ergn Aybars İstiklal Mahkemeleri I II Bask Dokuz Eyll Üniversitesi Yay İzmir s-123. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 181

Karadeniz Blgesinde zuhur eden Pontus İsyan Hkmetin etkili tedbirleri neticesinde 1922de sona erdirilmitir Peki Osmanl Devletinin son dnemlerinin ve Trkiyenin kurulu yllarnn nemli bir simas olan Ali Şkr Beyin Pontus Meselesine bak nasldr TBMM Hkmetinin Pontus çeteleriyle mcadelesini yeterli grmekte miydi Daha da nemlisi Pontusçu- larla mcadelede çzm nerileri var myd Çalmada belirtilen sorulara yantlar aranarak Ali Şkr Beyin Pontus Meselesine bak ortaya konacaktr 1- Ali Şkr Beyin Hayat Ali Şkr Bey ylnda Trabzon Vilayetinin Vakfkebir kazasna bağl Şarl kasabasnda doğmutur de Heybelia- dadaki Bahriye Mektebinden 1904te Kurmay Okulundan mezun oldu Balkan Savalarnda gzlerinde oluan hastalk nedeniyle mallen emekliye sevkedilmitir Öte yandan ylnda tekil edilen Donanma-y Osman Muâvenet-i Milliye Cemiyetinin ku- rucular arasnda yer alm nemli grevleri baaryla yerine ge tirmitir Askerlikten emekli olduktan sonra basn yayn hayatna dâhil olmutur Bâb- Âli Caddesinde Ayyldz Ktphanesini aç m yine Harb-i Umiminin sonlarnda ayn caddede Ali Şkr Matbaasn faaliyete geçirmitir Çeitli makaleler sosyolojik eserler kaleme alm baz İngilizce eserler tercme etmitir Sul tanahmette kurulan Mdafaa-i Hukuk Tekilatnda da bir sre çalmtr Ardndan Mill Mcadele Hareketine katlmak amacy la Trabzona gitmi Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine sklkla gitmi yayn organ İstikbâl gazetesine makaleler gndermitir Son Osmanl Mebusan Meclisine Trabzon Mebusu seçilmitir Mart tarihinde İstanbulun igal edilmesinden sonra Meclis-i Mebusan sresiz olarak faaliyetlerine ara vermitir Ali Şkr Bey hakknda takibat balatlmas zerine İstanbuldan ayrlarak Anadoluya geçmitir Nisan de TBMMnin açlnda hazr bulunmutur TBMMde muhalif vekiller içerisinde yer alarak İkinci Gruba dâhil olmutur Muhalefetini sadece Meclis çats altnda değil basn yoluyla da yapmtr Ocak te yayn hayatna balayan Tan gazetesindeki yazlaryla muhalefetin sesi olmutur Mart de Ankarada ldrlmtr Öldrld 182 Ali Şkr Beyin Pontus Meselesi Hakkndaki Grleri

ğnde evli ve ç çocuk babas idi Ailesi daha sonra Doruker soya- dn almtr14 2- Pontus Meselesine Dair Fikirleri Ali Şkr Bey seçim blgesinin en nemli sorunu olan Pon tus Meselesine son derece vakftr Pontus tehlikesinin tahmin edilenden daha byk olduğunu Hkmetin ise yeterli mcadele yi yapamadğ fikrindeydi Meselenin nemini anlatmak için yllk iznini yarda dahi kesmitir Birinci Dnem TBMMde aylk izni ni Eyll de almt15 Mecliste yaptğ bir konumada izni nin ayn kullandğn ifade etmitir Onun belirttiğine gre Trabzona gittiği srada TBMMde Pontus Meselesi tartlmaktay d Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez İdare Heyeti ve seçmenler kendisinden Ankaraya gidip mebus arkadalarn ay- dnlatmasn istemilerdi Teklif yapldğnda Ali Şkr Bey para sknts çekmekteydi Ankaraya dn paras dahi yoktu İstan buldaki matbaasn satm ve oradan sat karlğnda elde ettiği parann gelmesini beklemekteydi Trabzon Mdafaa-i Hukuk Ce- miyeti Merkez İdare Heyeti yelerinden Mehmet Salih Beyden senet karlğnda drt yz lira alm ç ay daha izni olmasna rağmen Meclise dnmt16 Şubat tarihli İstikbâl gazete sinin bildirdiğine gre Ali Şkr Bey Rize Mebusu Osman Beyle Ankaraya gitmilerdi17 Ali Şkr Bey Mecliste Karadenizde Pontus Meselesine dikkatleri çekmi blgenin Pontus çetelerinden kurtarlmas için gayret sarf etmitir Mays de Dâhiliye Vekâletine verdiği istizah takririnde Pontus Meselesi ile ilgili Hkmetin tedbirleri nin yetersizliğine dair iddialarn ve fikirlerini gndeme getirmi tir Konunun hassasiyetine binaen Mesele hakknda iddialarnn gizli celsede grlmesini istemitir Zira o Dâhiliye Vekiliyle ilgili eletirilerin halktan ve d dnyadan gizli tutulmas gerekti ğini dnmekteydi Pontus Meselesine dair grlerinin tespiti için çok nemli olan takririndeki ilgili maddeler yledir

14 Ali Şkr Beyin I Devre TBMM Milletvekili Özlk Dosyas TBMM Arivi Sicil No: 408; Byk Şehit Ali Şkr Beyin Tercme-i Hali, İstikbâl, 3 Nisan 1339/3 Nisan 1923, 881, s.1. 15 TBMM Zabt Ceridesi Devre TBMM Matbaas Ankara s 16 TBMM Zabt Ceridesi Devre TBMM Matbaas Ankara s-327. 17 İstikbal Şubat Şubat No s PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 183

Madde Hkmetin alm olduğu karar gereği sahilden dâhile sevk edilmeleri gereken Hristiyanlarn en tehlikelilerinden baz aydnlarn Trabzonda kalmalarna bazlarnn İstanbula gitmelerine izin verilmitir Bu meyanda Akçaabattan dâhile sevk edilen grup içinde yer alan kardei Amasya İstiklâl Mahkemesi tarafndan idama mahkm edilmi Enfiyecioğlu, Trabzon Valisi Hazm Bey tarafndan halkn itirazlarna rağmen Trabzonda kal- masna izin verilmitir Yine Mondros Mtarekesinden sonra Trabzonda yaplan bir mahkemede Şimdiden sonra Trklerin buralarda hakk- hayat yoktur Buralar Pontus Hkmetine ait- tir ifadesi mahkeme kaytlarnda dahi yer alan genç bir komitac Avukat Afrididinin İstanbula gitmesine izin verilmitir Madde Hkmet Rumlarn TBMM idaresi dndaki bl gelere çkmalarna izin vermemesine rağmen Dâhiliye Vekili Fethi Bey, Samsuna geldiğinde çok sayda Rum ailesinin İstanbula gitmelerine izin vermitir Aileler arasnda Yelkencioğullar An davalloğulllar ve Enfiyecioğullar gibi Pontusçu faaliyetleriyle n plana çkanlar da vardr Zira aile bireylerinin bir ksm Amasya İstiklâl Mahkemesinde ihanetleri sabit grlerek cezalandrlm lardr Madde Dâhiliye Vekili Fethi Bey Samsundan dnn de blge mebuslarna yalnzca dağnk bir ekilde kadar Pon tus ekyasnn kaldğn sylemitir Halbuki bu sylem gerçeği yanstmamaktadr Pontus çeteleri blgede aktif durumdadrlar Tokata iki ç saat mesafedeki çok sayda Mslman kyn yak mlardr Erbaa ve Samsun civarnda halka zulm etmektedirler Madde Samsun çevresinde asayii sağlamak amacyla blgeye giden Dâhiliye Vekili Fethi Bey gelimelerle ilgili henz TBMMye bir açklama yapmamtr Son Ilgaz Olaynn zuhur etmesi onun seyahatini bo ve anlamsz klmtr Blgedeki Ms lman halk ncesine gre daha fazla Pontus çetelerinin zulmne maruz kalmaktadr18 Ali Şkr Beyin Pontus Meselesiyle ilgili iddialarnn mza kereleri Meclisin gizli celsesinde 10 Haziran 1922de grlm tr19 Dâhiliye Vekili Fethi Bey maddeye verdiği cevapta Enfi

18 TBMM Gizli Celse Zabt Ceridesi İ Bankas Kltr Yay Ankara s- 364. 19 TBMM GCZ, 3, s.368. 184 Ali Şkr Beyin Pontus Meselesi Hakkndaki Grleri

yecioğlunun Trabzonda braklmasndan haberi olmadğn du- rumu Trabzon Vilayetinden sorduğunu belirtmitir Nisan tarihli telgrafta onun da dâhile sevkedildiği yantn aldğn be lirtmitir Trabzon Vilayetinin yantna gre Enfiyecioğlu Harb-i Umumide Trabzon Rus igalindeyken Mslman halka yardmlar yapmtr Bundan dolay Trabzon Valisi Hazm Bey Enfiyecioğ lunun dâhile sevk edilmeme bavurusunu kabul etmitir Bununla beraber 24 Nisanda sevke tabi tutulmutur Ali Fethi Bey Akridi dinin İstanbula gitmesine izin verilmesinin sorumluluğunu da stlenmemitir Yllarca Trabzon Valiliği yapan Hazm Beyin Ak- rididinin Osmanl Bankas Hukuk Maviri greviyle İstanbula gitmesine izin vermesinin anlayla karlanmas gerektiğini be lirtmitir maddedeki iddiaya verdiği yantta Hkmetin Rum larn harice çkmalarna izin vermediğine dair bir kaydn bulun madğn sylemitir Sağlk gerekçesiyle İstanbulda ameliyat veya tedavi olacak bu kiilerin polis sorgusu sonucu suça kar madklarnn anlalmas zerine İstanbula gitmelerine izin ve- rildiğini ifade etmitir E veya kardelerinin suç ilemelerinin onlar suçlu klamayacağn belirtmitir20 maddeye verdiği cevapta Pontus çeteleriyle ilgili verdiği bilginin doğru olduğunu savunmutur Etkili tedbirleri neticesinde Pontus çetelerinin Ms lman halka verdirdiği zararn kendisi zamannda azaldğn be lirtmitir Samsun ve civarndaki Pontusçu çetelerin saylaryla ilgili bilgileri asker ve mlk makamlardan aldğn ifade etmitir Son Pontus çetecisinin etkisiz hale getirilinceye kadar asker ha- rekâtn devam edeceğini belirtmitir21 Fethi Bey, 11. maddeye verdiği yantta Ilgaz Olayna değinmitir Ona gre byk darbe yiyen Pontusçu çeteler beraberlerinde iki papaz olduğu halde Il gaz civarnda bir asker birliğe saldrmlardr Saldrda drt çete mensubu ldrlmken drt asker ehit olmutur Olay sonras Ilgaz Dağlarnda Pontus çetesiyle defalarca çatmaya girilmi civarnda çete mensubu ldrlmtr Çatmalarda sekiz asker de ehit olmutur Takip edilen Pontus çetelerinin kalntlar dağ larda aç ve bitkin ekilde hareket etmektedirler22 Ali Şkr Bey sz alarak Fethi Beye cevap vermitir Fethi Beyin konumasnda Pontus Meselesinin Harb-i Umumiden nce

20 TBMM GCZ, 3, s.370-371. 21 TBMM GCZ, 3, s.372-375. 22 TBMM GCZ, 3, s.375-376. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 185

baladğn ve kendisi zamannda yaplan mcadelenin ncekine gre baarl olduğu ifadesini eletirmitir Meselenin geçmite tam anlamyla kavranamadğn bu nedenle ciddi mcadele edi lemediğini sylemitir Artk hastalğa tehis koyulduğunu baa rnn da ncekine oranla en az iki kat fazla olmas gerektiğini savunmutur23 Ali Şkr Bey Pontus çeteleri zerine yaplan asker ha- rekât zamann da eletirmitir Fethi Beyin Pontus çeteleri ze rine ilkbahardan nce harekât dzenleneceği szn tutmadğn belirtmitir Halbuki Pontus harekâtnn masraflar için halkn sadece Samsun ve civarnda lira yardmda bulunmasna rağmen asker harekâtn ilkbahar sonrasna ertelenmesini ele tirmitir İlkbaharda ağaçlarn yaprak açmas nedeniyle çetelerin saklanmasnn kolaylatğn ifade etmitir Ona gre harekât zamannda yaplsayd Pontus çeteleri hazrlksz yakalanacak ve yok edilmi olacakt Pontus çeteleriyle yaplan mcadelede çok sayda asker kaybedilmeyecekti24 Trabzonda Dimitri ve Kiryaku gibi Pontus faaliyetlerine ka- tlan kiilerin bir ksmnn dâhile sevk edildiklerini diğer ksmnn ise Amasya İstiklâl Mahkemesi tarafndan yarglanp cezalandrl dklarn belirtmitir Bununla beraber Pontus Meselesinin asl sorumlularnn Trabzonda bulunduklarn iddia etmitir Ona gre Trabzondaki Pontus faaliyetlerinin asl sorumlular unlar dr Serasoğlu Dimitri ve Serasoğlu Yorgaki adl gazeteciler Yu vanidi Andon Pandeli Diçi Baeroğlu Manuniki Veftalioğlu Va sil Çekiloğlu İlya Kamzam ve Kirsaoğlu Hac Panayuti Pançu Anastas Kiryaku Nikolaki Mihailidi Simonoğlu Anastas Camc Vasil, Eftiyadi, Kokidi, Kokidinin damad Kosti Kokidi25 Rumlarn sahilden dâhile sevk edilmelerine dair Hkmetin emre rağmen yukarda isimlerini verdiği asl suçlularn Vali Ha zm Bey tarafndan Trabzonda kalmalarna izin verildiği iddiasn srdrmtr Fethi Beyin Hazm Beyin bu uygulamasn yete rince incelemediğini sylemitir26 Pontusçu olduğunu iddia ettiği Rumlarn Trabzonda kalmalarna ve Akrididinin İstanbula git- mesine izin vermesinin sebebini Hazm Beyin bir zaafna bağla

23 TBMM GCZ, 3, s.377. 24 TBMM GCZ, 3, s.377- 378. 25 TBMM GCZ, 3, s.378. 26 TBMM GCZ, 3, s.379. 186 Ali Şkr Beyin Pontus Meselesi Hakkndaki Grleri

mtr Ali Şkr Beye gre Hazm Bey Hristiyan olan hanmnn etkisinde kalmasndan dolay onlara izin vermitir27 İddiasn gçlendirmek için Hazm Beyin ailesiyle birlikte Enfiyecioğlunun da katldğ Rumlarn dzenlediği balolara gittiği bilgisini vermi tir.28 Ali Şkr Bey değiik gerekçelerle Pontusçularn İstanbula gnderilmelerinin TBMM Hkmeti aleyhinde çok olumsuz sonuç lar doğurduğu fikrindedir Akrididinin gnderilmesinin Dâhiliye Vekâletinden gelen izinle sağlandğn dolaysyla sorumluluğun ona ilk izni verenlerden ziyade Dâhiliye Vekâletinde olduğunu belirtmitir Gerektiğinde TBMM Hkmetine yardmn esirge meyen Osmanl Bankasnn isteklerine olumlu baklmasna sayg duymakla birlikte Pontus Meselesinin Trabzonda en aktif yesi Akrididinin İstanbula gnderilmesinin olumsuz sonuçlar doğur duğu fikrini savunmutur Akrididiye ç aylğna izin verilmesine rağmen onun dnmediğini İstanbulda bir ofis açarak Pontus faa liyetlerini yrttğ bilgisini paylamtr29 Fethi Beyin Sam- sunda hyanetleri mahkemece ispat edilmi aile mensuplarn insani ve vicdani gerekçelerle yine Avrupallarn aleyhte propa gandalarn boa çkartma adna İstanbula gitmelerine izin veril- diği sylemine de iddetle kar çkmtr Onlarn sadece İstan bulda değil nereye giderlerse gitsinler Trkler aleyhine aslsz iddialarda bulunacaklarn Avrupallarn bu iddialar temelinde propaganda yapacaklarn sylemitir Hatta Avrupallarn Kara deniz Blgesinde Rumlarn mezalime uğradğ iddialarn incele mek için bir Aratrma Heyeti kurmalarnn sebebini İstanbula gitmelerine izin verilen Pontusçu ailelerin propagandalarna bağ lamtr Dolaysyla Trkiye aleyhinde meydana gelebilecek ge limelerin sorumluluğunun Dâhiliye Vekâletinde olacağn belirt mitir 30 Ali Şkr Bey Pontus mensuplarna kar çok sert tutum içerisindeydi Dâhiliye Vekilinin sağlk ve insani gerekçelerle o aileleri İstanbula gnderirken Nemlizâde Celal Bey ve Aba nozzâdelerin yandaki annelerinin ayn sebeplerle İstanbula gitmelerine dair izin taleplerini kabul etmediğine dikkat çekmi

27 TBMM GCZ, 3, s.380. 28 TBMM GCZ, 3, s.381. 29 TBMM GCZ, 3, s.381. 30 TBMM GCZ, 3, s.382-383. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 187

tir Şehirlerde ve krsal alanlarda Mslman halk camilere doldu rup yakanlara vatanna ihanet edenlere kar insani duygulara sahip olamayacağn sylemitir Vatanna ihanet eden ailelere mensup kiiler için Efendiler hastalktan geberseler bile zerre kadar mteessir olmam ifadesini kullanmtr31 Ali Şkr Bey varlğndan bahsettiği iki rapora gre Sam sun ve civarndaki Pontus çetelerinin Mslman halka yaptğ zulmleri anlatmtr Ona gre Pontus çeteleri nedeniyle Sam sunda halkn huzuru kalmamtr Sadece son çatmada Mslman lmtr Bu bilgileri verdikten sonra Fethi Beyin konumalarnda temel aldğ tutanak ve raporlarn doğru olmad ğn ima etmitir32 Ilgaz Meselesinde Ali Fethi Beyin ifade ettiği kiilik bir Pontus grubunun çembere alndğ çoğunun ld rldğ bununla beraber bir ksmnn Yunan Ordusuna katlmak için dağlarda dağnk ekilde bulunduklar sylemini eletirmitir Pontus çetesinin geni ve uzun bir coğrafyay geçerek Yunan Or dusuna katlmasnn Trkler için hayal krklğ Yunanllar için byk manevi gç olacağn ifade ederek bunun gerçeklememe sini arzulamtr33 Ağustos de Meclisin bir diğer gizli celsesinde yapt ğ konumasnda Hkmetin Pontus çetelerini etkisiz hale getir mede yetersiz olduğu iddialarn srdrmtr Bu durumun da diğer blgelerdeki asayisizlik olaylarn artrdğn savunmu tur.34 Daha da nemlisi Pontus çeteleriyle mcadele etme nokta snda baz neriler sunmutur Ona gre yle mcadele edilmeli dir: İlk olarak kendini savunabilmesi için Karadeniz halk silah landrlmaldr Bylece Pontus çeteleriyle mcadelede daha etkili olunacaktr Zira Trabzon ve civarndaki Mslman halk silahl olduğu için szde Pontus Devlet Bakan Hrisantos ve Pontus çete leri orada ciddi varlk gsterememitir Diğer yerlerde de silah landrlacak vatandalar Pontus çetelerinin yakalanmas için y rtlen asker harekâta destek olacaktr Kyller grdkleri yer de çetelere silahla karlk verecektir Bu da çetelerin hayat saha sn daraltacak ve teslim olmalarn beraberinde getirecektir Dev

31 TBMM GCZ, 3, s.382-383. 32 TBMM GCZ, 3, s.383-384. 33 TBMM GCZ, 3, s.383-384. 34 TBMM GCZ, 3, s.668. 188 Ali Şkr Beyin Pontus Meselesi Hakkndaki Grleri

let silah dağtacak kudrette değilse en azndan vatandalarn elindeki mevcut silahlar toplamamaldr Halk silahnn Hk met tarafndan el konulmayacağna inanmas halinde Pontus çete lerine kar daha etkili mcadele edecektir35 İkinci olarak Avru padaki Pontus destekçileri bertaraf edilmelidir36 Bu gerçekleti rilebilirse Pontusçular uluslararas desteklerini kaybedeceklerdir Ali Şkr Bey İngilterenin Pontus Meselesinin destekçisi olduğu fikrindedir Ona gre İngilizler bu Meseleyi kendi siyasi menfaatleri uğruna kullanmaktadr İngilizlerin giriimleriyle İtilaf Devletlerinin Karadenizde Hristiyanlara katliam yapldğ sylentilerini aratrmak bahanesiyle blgeye bir heyet gnderil mesini iddetle eletirmitir İngilizler İstanbulu igal ncesinde de buna benzer mezalim iddialar ortaya atmlard Bu iddiala rndan biri Marata 30.000 Ermeninin ldrlmesidir İngiltere Hkmeti yaptğ propagandayla dnya kamuoyunun desteğini sağlayarak İstanbulu igal etmiti Bu rnekten yola çkarak Ka radenizde incelemelerde bulunacak Aratrma Heyetinin raporu nun da İngilizlerin bir baka melun planna temel olabileceği endiesini paylamtr37 İtilaf Devletleri Karadeniz Blgesine bir heyet gndermelerine gerekçe olarak dnya medeniyet sorum luluğu ve Hristiyan halkn hayatn garanti altna almak olarak gstermitir Ali Şkr Bey tarihten rnekler vererek Trklerin imdiye kadar sadece Hristiyanlara değil tm farkl din mensup larna adil ve hogrl davrandğn ortaya koymutur38 Trki yede Hristiyanlara ekonomik ve sosyal yaamda Mslmanlar dan bile fazla imtiyaz verildiğini ileri srmtr Bunlardan hare ketle İngilizlerin Trklerden aznlklarn hukukunu soramayaca- ğn belirtmitir39 Sonuç Ali Şkr Bey Mill Mcadele yllarnda Trabzon Mebusu olarak seçim blgesinin en nemli sorunlarndan biri olan Pontus Meselesi hakknda oldukça bilgilidir Bu konuda TBMM Genel Ku

35 TBMM GCZ, 3, s.669-670. 36 Sadk Sarsaman Birinci Dnem TBMMde Trabzon Mebusu Ali Şkr Beyin Faaliyetleri, Trabzon ve Çevresi Uluslararas Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3- Mays , 1, Tarih, Trabzon 2002, s.736. 37 TBMM Zabt Ceridesi, 1. Devre, 20, s.134. 38 TBMM Zabt Ceridesi, 1. Devre, 20, s.134. 39 TBMM Zabt Ceridesi, 1. Devre, 20, s.135. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 189

rulunda mebuslar bilgilendirebilmekteydi. Biraz da Meclisteki muhalif hareket İkinci Grubun nde gelen simalarndan olmas nedeniyle Hkmetin Pontus Meselesiyle mcadelesini yeterli grmemitir Hkmeti eletirmi Mcadelede eksik grdğ yerlere dikkat çekmitir Yine kr krne bir eletiri yapmam Pontusçu asilerle mcadelenin nasl yaplmas gerektiğine dair fikirlerini de Hkmete sunmutur Ali Şkr Bey Pontus Meselesinin bata İngilizler olmak zere Batl gçler tarafndan desteklendiğine inanmtr Ona gre Pontus çeteleri szde Pontus Devleti kurmak amacyla Ms lman halka saldrarak vatanna hyanet etmilerdir Dolaysyla onlara asla merhamet edilmemelidir Pontusçularla içeride ve darda etkili mcadele edilmelidir Ali Şkr Bey mcadelede sertlik yanls olup silaha kar silahla karlk verilmesi dn cesindedir Bununla beraber suçlu ile suçsuzun ayrlmas gerekti ğini vurgulamtr Bunun da belirlenmesinde en nemli kurumun adalet olduğuna inanmtr Mahkemelerde yarglamalar netice sinde suçu sabit grlenlerin en ağr ekilde cezalandrlmalar gerektiği grn savunmutur Ona gre bylece silah ve yarg yoluyla Pontus blcleri etkisiz hale getirilebilecektir Tamamla yc olarak ise mutlaka Uluslararas alanda Pontusçu asilerin des tekleri kesilmelidir.

Kaynaklar Byk Şehit Ali Şkr Beyin Tercme-i Hali, İstikbâl, 3 Nisan 1339/3 Nisan 1923, No: 881, s. 1. ALAN Glbadi, Anadoludaki Yabanc Okullar ve Pontusçuluk, Balangçtan Gnmze Pontus Sorunu, Serander Yay., (Ed. Veysel Usta), Ankara, 2007, s.175-198. Ali Şkr Beyin I Devre TBMM Milletvekili Özlk Dosyas TBMM Arivi Sicil No: 408. ATALAY Blent, Trabzon Metropoliti Hrisanthosun Pontus Mese- lesine Dair Trkiye Dnda Yaptğ Baz Faaliyetler, Trabzon ve Çevresi Uluslararas Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildi- rileri 3- Mays Trabzon Valiiği İl Kltr Mdrlğ Yay., s.599-610. 190 Ali Şkr Beyin Pontus Meselesi Hakkndaki Grleri

AYBARS Ergn, İstiklal Mahkemeleri I II Bask Dokuz Eyll Üniversitesi Yay İzmir, 2000. ÇAPA Mesut, Trkiye Byk Millet Meclisiin Pontusçu Rumlara Kar Aldğ Tedbirler Balangçtan Gnmze Pontus Soru nu, Serander Yay., (Ed. Veysel Usta), Ankara, 2007, s.409- 424. ______, Pontus Meselesi, Serander Yay., Trabzon, 2001. İstikbal Şubat Şubat No s KÜÇÜKER Yksel - ÖKSÜZ Hikmet, Tarihsel Arka Planyla Pontus Meselesi AVİM Yay., Trabzon, 2017. SARISAMAN Sadk, Birinci Dnem TBMMde Trabzon Mebusu Ali Şkr Beyin Faaliyetleri Trabzon ve Çevresi Uluslararas Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3- Mays , Tarih, Trabzon, 2002, s.733-754. ŞİŞMAN Adnan, Misyonerlik ve Osmanl Devletinin Son Dne minde Kurulan Yabanc Sosyal ve Kltrel Messeseler, Trkler Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002, C.14, s.173-180. TBMM Gizli Celse Zabt Ceridesi İ Bankas Kltr Yay Ankara, 1985. TBMM Zabt Ceridesi Devre TBMM Matbaas Ankara, 1959. TBMM Zabt Ceridesi Devre TBMM Matbaas Ankara, 1981. URAL Selçuk, Mtareke Dneminde Pontus Hareketinin Doğuu na Ynelik Faaliyetler Balangçtan Gnmze Pontus Soru nu, Serander Yay., (Ed. Veysel Usta), Ankara, 2007, s.225- 248. ÜNALP F Rezzan, Mondros Mtarekesi Dneminde 1918-1919) Trabzon ve Yresinde Yaanan Ayrlkç Rum Faaliyetleri ve Trk Halknn Kar Mcadelesi, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi S Şubat s-118. YERASIMOS, Stefanos, Milliyetler ve Snrlar Balkanlar Kafkasya ve Ortadoğu İstanbul

PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 191

MERKEZİÜNİTER - MİLLİULUS DEVLET BAKIMINDAN PONTUS MESELESİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Ali GÜLER*

1- Yaadğmz Coğrafyay Tanmalyz Trkiye coğrafyas jeopolitik ve jeostratejik bakmdan tari hin her dneminde merkezi bir rol oynam bundan dolay da zaman zaman ekli değise de nemli tehditlerle kar karya kalmtr Bu bakmdan bin yldr Trkiyeye sahip olan buray vatanlatran Trk milleti de farkl saldrlara tarihin her dne minde muhatap olarak yaamtr Bu coğrafyann zelliklerinden kaynaklanan sorunlar ve bunlarn yarattğ tehditler bugn de vardr ve yarn da olacaktr Trk milleti ve kurduğu devletler gçl olduğu srece bu sorun larla ba edilebilir ve tehditler ortadan kaldrlabilir Tarihsel sreçten de takip edebildiğimiz kadaryla Anadolu coğrafyas jeo politiğin ve jeostratejinin kurallarna uygun hareket edildiği za man sorunsuz bir coğrafyadr ve zerinde kurulan siyasi yaplar DnyaCihan Devleti seviyesine ykseltmektedir Yani Anadolu hem sorunlu hem de imkânl bir coğrafyann addr Ksaca zor bir coğrafyadr Osmanl Devleti Anadolu jeopolitiğinin kurallarna uygun bir siyasi idari ve kltrel politika takip ederek kuruluundan yaklak yl sonra DnyaCihan Devleti haline gelmi ve bu gnk moda tabirle bu kresel gç olma zelliğini yaklak yl - tartmasz bir ekilde devam ettirmitir Gerek devlet idaresinde klasik çağa gre gsterilen zafiyet ler ve gerek barutun pusulann bulunmas ticaret yollarnn de ğimesi ile bu rol İngiltereye kaptran Osmanl Devleti bilinen

* Dr Öğr Üyesi Hacettepe Üniversitesi Atatrk İlkeleri ve İnklap Tarihi Ensti ts Öğretim Üyesi Dardan E-Posta: [email protected]. 192 MerkeziÜniter-MilliUlus Devlet Bakmndan Pontus Meselesi

sebeplerle yaklak yllk bir çzlmedağlma sreci yaam ve yklmtr 2- Sevri Yeniden Okumak Osmanlnn ykl srecinin belgesi olan Sevr Antlamas bir bakma Trkiye Cumhuriyeti Devletinin de doğuunu hazr lamtr Tabiidir ki bu doğu Sevre rağmen Sevri planlayan dnemin kresel gçlerine rağmen bir doğutur Çnk Sevr Ant lamas sadece bir siyasal organizasyon olarak Osmanl Devletini değil toptan Trk milletini tarihten silmeye dnk bir antla mayd Bu çapta nemli maddeler içermekteydi Bu nedenle Sevrde Trk tarihe gmmek için yola çkanlar kendilerine rağmen adeta Anka kuu gibi kendi kllerinden yeniden doğan Trkiye Cumhuriyetini de ykmak için kollar svayacaklard Birinci Dnya Savann ana nedenlerinden biri Osman lnn Anadolu ve Ortadoğu topraklarn paylamak idi Sava n cesinde ve srasnda yaplan gizli antlamalar incelendiğinde bu açk bir ekilde grlmektedir Galiplerin dayattğ bir bar ant lamas olarak Sevr bu gizli paylam hayata geçiriyordu Sava sonrasnda fiilen Ortadoğu topraklar kaybedilmi Anadolu payla- m antlamalarna gre igal edilmiti M Kemal Atatrkn n derliğinde Trk milleti Anadoluyu kurtarm Sevr Antlamas yrtlp çpe atlm Lozan Antlamas hayata geçirilmitir Trk milleti burada coğrafyann jeopolitik ve jeostratejik zelliklerini dikkate alarak bir merkezi niter milli (ulus) bir devlet kur- mutur Sevr Antlamas ve onu hazrlayan Paris Bar Konferans Anadolunun parçalanmas ve emperyalizmin nfuz alanlar olu turma politikalar çerçevesinde ç devlet doğurtmay ngr mtr Pontus Krdistan ve Ermenistan O dnemde uygula namayan hayata geçirilemeyen emperyalizmin bu ç nemli pro jesi bugn de değiik ekillerde Trk milletini tehdit eden projeler olarak karmzda durmaktadr Toplam madde olan Sevr Antlamasnn 64nc maddeleri Üçnc Bâb Mevad-d Siyasiye Üçnc Ksm Krdistan balğ altnda kurulmas dnlen Krt Devletine ayrlmtr Yine Sevr Antlamasnn 93çnc maddeleri de Üçnc Bâb Mevad-d Siyasiye Altnc Ksm Ermenistan balğ altnda tasarlanan Ermeni Devletine PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 193

ayrlmtr Kuzeydoğu Karadenizde kurulmas dnlen Pon- tus Devleti ise Paris Bar Konferansndaki tartmalar srasnda Trabzonun Ermeniler mi Rumlara m verileceği konusunda an- lama sağlanamamas zerine Sevre yansmamtr Buna rağ men aağda değerlendireceğimiz gibi Yunanistan Megali İdea kapsamnda bu konudaki ayrlkç isteklerine ve çalmalarna devam edecektir. Mill Mcadele ve Lozan Antlamas ile fiilen ortadan kald rlan Anadolunun parçalanmas ile ilgili bu temel Sevr projeleri nin gnmzde yine karmza çkarlmakta olduğu grlmekte dir Gnmzn kresel emperyalist gc olan ABD Genile tilmi Ortadoğu Projesi kapsamnda tarihin tozlu raflarndan baz haritalar çkarmakta ve bunlar gncelletirerek hayata ge çirmeye çalmaktadr Bu kresel gçle rekabet ederek kendi nfuz alanlarn geniletmeye veya korumaya çalan AB ise ço ğunlukla ABD ile rten zaman zaman da farkllaan baka hari ta ve oluumlar peinde komaktadr 3- MerkeziÜniter-MilliUlus Devlet Kavram ve Anayasal Dayanaklar Milliulus devletler ncelikle insan unsurunu tek bir mil- letin/ulusun oluturduğu devletlerdir İkinci olarak bu devletler iç ve d egemenliklerini kendileri temsil eden devletlerdir. Ulus devletler ynetim modeli idari bakmdan federal veya merkeziniter olabilir. Mesela ABD ve Almanya federal- milli/ulus devletlerdir Fransa ve Trkiye ise merkeziniter- ulus devletlerdir. Daha Misak- Mill ile balayan ve kongrelerle devam eden merkezi-milli yeni bir Trk devleti oluturma fikrini Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ve geliim sreçlerinin tamamnda grmek mmkndr İç ve d hukukun oluturulmas kltr ve eğitim politikalarnn belirlenmesi ve uygulanmas hep bu temel esas zerine bina edilmitir Nitekim Atatrk Byk Nutukta devletin iki temel zelliğini bu arada millilik esasn u ekilde ifade etmitir Efendiler, bu nutkumla milli varlğ sona ermi saylan byk bir milletin is tiklâlini nasl kazandğn ilim ve tekniğin en son esaslarna daya 194 MerkeziÜniter-MilliUlus Devlet Bakmndan Pontus Meselesi

nan mill ve çağda bir devletin nasl kurduğunu anlatmaya çal tm Trkiye Cumhuriyeti Devletinin merkeziniter-milli/ulus devlet zelliği hem lkenin hem de milletin btnlğn birli ğini ve blnmezliğini ifade eder Trkçenin resmi devlet eğitim bilim ve yayn dili olmas hukukun tekliği idarenin merkezliği kltrel ve siyasal btnlk bunu tamamlar Mevcut Anayasam zn aağda tek tek vereceğimiz pek çok maddesi devletin bu zel- liğini belirlemi bu zelliklerin korunmasn pek çok bakmdan garanti altna almtr Anayasa diğer baz temel esaslarla birlikte mesela laik devlet dzeni devletin bu zelliğinin korunmas için temel zgrlklerin snrlandrlabileceği esasn da getirmekte- dir Hatta olağanst hâl uygulamas ve skynetim ilan için merkezi-milli devlet dzeninin bozulmas gerekçelerden biri ola rak belirlenmitir Anayasamzda zellikle Maddeler milliulus dev let esasn ve Maddeler merkeziniter devlet esa sn belirleyen maddeler olarak ne çkmaktadr Anayasamzn u maddeleri Trkiye Cumhuriyeti Devletinin merkeziniter- milliulus devlet zelliğini belirlemi ve koruma altna almtr Balangç- Trk Vatan ve Milletinin ebedi varlğn ve Trk Devletinin blnmez btnlğn belirleyen bu anayasa Balangç- Hiçbir faaliyetin Trk milli menfaatlerinin Trk varlğnn Devleti ve lkesiyle blnmezliği esasnn Trklğn tarihi ve manevi değerlerinin karsnda korunma gremeyece ği Madde 3. Trkiye Devleti lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr Dili Trkçedir Bayrağ ekli kanunda belirtilen beyaz ay yldzl al bayrak tr Milli mar İstiklal Mardr Bakenti Ankaradr Madde 5. Devletin temel amaç ve grevleri Trk Milletinin bağmszlğn ve btnlğn lkenin blnmezliğini Cumhuri- yeti ve demokrasiyi korumak için gerekli artlar hazrlamaya çalmaktr PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 195

Madde 14. Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hiç biri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlğn bozmay amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanlamaz Madde 26. Bu hrriyetlerin kullanlmas milli gvenlik kamu dzeni kamu gvenliği Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlğnn korunmas amaçlaryla snrlanabilir Madde 28. Basn hrriyetinin snrlamasnda Anayasann 26 ve 27nci maddeleri hkmleri uygulanr Devletin iç ve d gvenliğini lkesi ve milletiyle blnmez btnlğn tehdit eden veya suç ilemeye ya da ayaklanma veya isyana tevik eder nitelikte olan veya Devlete ait gizli bilgilere ilikin bulunan her trl haber veya yazy yazanlar veya bast ranlar veya ayn amaçla basanlar bakasna verenler bu suçlara ait kanun hkmleri uyarnca sorumlu olurlar Sreli veya sresiz yaynlar kanunun gsterdiği suçlarn soruturma veya kovuturmasna geçilmi olmas hallerinde hâkim kararyla Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlğ nn mill gvenliğin kamu dzeninin genel ahlakn korunmas ve suçlarn nlenmesi bakmndan gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kanunun açkça yetkili kldğ merciin emriyle toplat labilir Trkiyede yaymlanan sreli yaynlar Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlğne Cumhuriyetin temel ilkelerine, mill gvenliğe ve genel ahlâka aykr yaymlardan mahkm olma halinde mahkeme kararyla geçici olarak kapatlabilir Madde 42. Eğitim ve ğretim hrriyeti Anayasaya sadakat borcunu ortadan kaldrmaz Trkçeden baka hiçbir dil eğitim ve ğretim kurumlarnda Trk vatandalarna ana dilleri olarak okutulamaz ve ğretilemez Eğitim ve ğretim kurumlarnda okutulacak yabanc diller ile ya banc dille eğitim ve ğretim yapan okullarn tâbi olacağ esaslar kanunla dzenlenir Milletleraras andlama hkmleri sakldr Madde 58. Devlet, istiklâl ve Cumhuriyetimizin emanet edildiği gençlerin msbet ilmin ğnda Atatrk ilke ve inklâplar doğrultusunda ve Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl 196 MerkeziÜniter-MilliUlus Devlet Bakmndan Pontus Meselesi

ğn ortadan kaldrmay amaç edinen grlere kar yetime ve gelimelerini sağlayc tedbirleri alr Madde 66. Trk Devletine vatandalk bağ ile bağl olan herkes Trktr Trk babann veya Trk anann çocuğu Trktr Vatandalk kanunun gsterdiği artlarla kazanlr ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir. Hiçbir Trk vatana bağllkla bağdamayan bir eylemde bu lunmadkça vatandalktan çkarlamaz Vatandalktan çkarma ile ilgili karar ve ilemlere kar yar g yolu kapatlamaz Madde 68. Siyasi partilerin tzk ve programlar ile ey lemleri, Devletin bağmszlğna lkesi ve milletiyle blnmez b tnlğne insan haklarna eitlik ve hukuk devleti ilkelerine aykr olamaz snf ve zmre diktatrlğn veya herhangi bir tr diktatrlğ savunmay ve yerletirmeyi amaçlayamaz suç ilenmesini tevik edemez. Madde 80. Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri seçildikleri blgeyi veya kendilerini seçenleri değil btn Milleti temsil eder ler. Madde 81. Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri greve balarken aağdaki ekilde ant içerler Devletin varlğ ve bağmszlğn vatann ve milletin b lnmez btnlğn milletin kaytsz ve artsz egemenliğini koruyacağma byk Trk Milleti nnde namusum ve erefim zerine andiçerim Madde 103. Cumhurbakan grevine balarken Trkiye byk Millet Meclisi nnde aağdaki ekilde ant içer Cumhurbakan sfatyla Devletin varlğ ve bağmszlğn vatann ve milletin blnmez btnlğn milletin kaytsz ve artsz egemenliğini koruyacağma Anayasaya hukukun stnl ğne demokrasiye Atatrk ilke ve inklâplarna ve lâik Cumhuri yet ilkesine bağl kalacağma Byk Trk Milleti ve tarih huzu runda namusum ve erefim zerine ant içerim PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 197

Madde 104. Cumhurbakan Devletin badr Bu sfatla Trkiye Cumhuriyetini ve Trk Milletinin birliğini temsil eder; Anayasann uygulanmasn Devlet organlarnn dzenli ve uyum lu çalmasn gzetir Madde 118. Kurulun Mill Gvenlik Kurulu Devletin varlğ ve bağmszlğ lkenin btnlğ ve blnmezliği toplu- mun huzur ve gvenliğinin korunmas hususunda alnmas zorun lu grdğ tedbirlere ait kararlar Bakanlar Kurulunca değerlendi rilir. Madde 122. Anayasann tandğ hr demokrasi dzenini veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen ve olağanst hal ilânn gerektiren hallerden daha vahim iddet hareketlerinin yaygnlamas veya sava hali sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi ayaklanma olmas veya vatan veya Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann veya lke nin ve milletin blnmezliğini içten veya dtan tehlikeye dren iddet hareketlerinin yaygnlamas sebepleriyle Cumhurbakan bakanlğnda toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Gvenlik Kurulu nun da grn aldktan sonra sresi alt ay amamak zere yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde skyne tim ilan edebilir Madde 126. Trkiye merkez idare kuruluu bakmndan coğrafya durumuna ekonomik artlara ve kamu hizmetlerinin ge reklerine gre illere iller de diğer kademeli blmlere ayrlr İllerin idaresi yetki geniliği esasna dayanr Kamu hizmetlerinin grlmesinde verim ve uyum sağlamak amacyla birden çok ili içine alan merkez idare tekilat kurulabi lir. Bu tekilatn grev ve yetkileri kanunla dzenlenir Madde 127. Merkez idare mahall idareler zerinde ma hall hizmetlerin idarenin btnlğ ilkesine uygun ekilde yr tlmesi kamu grevlerinde birliğin sağlanmas toplum yararnn korunmas ve mahalli ihtiyaçlarn gereği gibi karlanmas ama- cyla kanunda belirtilen esas ve usuller dairesinde idar vesayet yetkisine sahiptir. Madde 130. Üniversiteler ile ğretim yeleri ve yardm clar serbestçe her trl bilimsel aratrma ve yaynda bulunabi lirler. Ancak, bu yetki, Devletin varlğ ve bağmszlğ ve milletin 198 MerkeziÜniter-MilliUlus Devlet Bakmndan Pontus Meselesi

ve lkenin btnlğ ve blnmezliği aleyhinde faaliyette bulunma serbestliği vermez Madde 174. Anayasann hiçbir hkm Trk toplumunu çağda uygarlk seviyesinin stne çkarma ve Trkiye Cumhuri yetinin lâiklik niteliğini koruma amacn gden aağda gsteri len inklâp kanunlarnn Anayasann halkoyu ile kabul edildiği tarihte yrrlkte bulunan hkmlerinin Anayasaya aykr oldu ğu eklinde anlalamaz ve yorumlanamaz... 4- MilliUlus Devlet Lozan Hukuku ve Gayrimslim Aznlklar Trkiye Cumhuriyeti Devletinin uluslararas hukuka gre bağmszlğnn tescil edildiği ve halen yaayan bir antlama olan Lozana gre burada oluturulan siyasi-hukuki statye gre Tr kiyede sadece Gayrimslim aznlklardan bahsetmek mmkn dr Bunlar da Rumlar Ermeniler ve Yahudilerdir Lozan Bar Konferansndan ç yl sonra da Trkiye Cumhuriyetinin Medeni Kanunu kabulnden sonra zaten Lozanda verilen baz aznlk haklar otomatik olarak ortadan kalkmtr Yahudiler Eyll Ermeniler Ekim Rumlar Kasm tarih lerinde yaptklar mracaatlarla, aile hukuku ve kii hukuku açsndan farkl bir ileme tabi olmak istediklerini belirtmilerdir Bunun Lozan Antlamasnn imzalanmasndan yaklak iki yl sonra meydana gelmesi Trk Devleti içinde ve Trk insanyla birlikte yaadklar srece Gayrimslim aznlklarn herhangi bir hukuki kayt olmakszn da doğal haklarna sahip olabileceklerine inanm ve bu konuda tecrbeleri olduklarnn bir delili olsa gere kir. Trkiye Cumhuriyetinde hem iç hukuk hem de uluslararas hukuk bakmndan bu unsurlardan baka dinsel, dilsel veya etnik bir aznlk yoktur Bu siyasi-hukuki stat sosyolojik esas lara da dayanan bir oluumu ifade etmektedir Prof Dr Orhan Trkdoğan sosyolojik anlamda bunu u ekilde değerlendirmek tedir: Ülkemizde Yahudi Ermeni ve Rum gibi hâkim gruptan say bakmndan stn olmayan aznlklar yannda Polonez Sr yani ve onun kastl olarak çoğaltlan trevleri Yakubiler Aramiler Keldaniler Nesturiler Asuriler Araplar ve Çinge neler dnda bakaca aznlklar dnmek mmkn değil dir Bunlarn dnda tretilmekye çallan tm gruplar PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 199

dince dilce ve kltrce egemen toplumun ayrlmaz parças drlar. Lozan grmelerinde bata İngiltere olmak zere Batl devletlerin belli amaçlarla aznlklar sorununu canl tutmak arzu- sunda olduklarn açkça ortaya koymular Trkiyede Gayri- mslim aznlklar dnda baka aznlklar yaratmak istemiler dir Bu konudaki talep ve dayatmalarn bugn de devam etmekte olduğu bilinmektedir Amaç aznlk haklarn bahane ederek Tr kiye Cumhuriyeti Devletini Osmanl Devletinde olduğu gibi ve- sayet altna almaktr Halbuki Trkiye Cumhuriyeti Devleti hem insan unsurunu yani Trk Milletini tanmlarken hem de vatandalk hukukunu olutururken yeni aznlklar yaratmann nn kesecek, ulus dev- letin insan unsurunu birletirip btnletirecek nemli admlar atmtr 5- Trk Milleti ve Trk Vatanda Kavramlar Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kurucu iradesini temsil eden Atatrk Medeni Bilgilerde Milletin Genel Tanm balğ altnda millet hakknda ikinci derecede unsurlar dikkate alma yarak mmkn olduğu kadar her millete uyabilecek bir tanm biz de ele alalm diyerek u tanm yapmtr a Zengin bir hatra mirasna sahip bulunan b Birlikte yaamak hususunda ortak arzu ve bunu kabulde samimi olan, c Ve sahip olunan mirasn korunmasna birlikte devam hu susunda istek ve dilekleri ortak olan insanlarn birleme sinden oluan topluma millet ad verilir Bu tanm incelenirse bir milleti oluturan insanlarn bağl lklarndaki değer kuvvet ve vicdan hrriyetiyle insani duyguya gsterilen uyum kendiliğinden anlalr Gerçekten geçmiten ortak zafer ve znt miras Gelecekte gerçekletirilecek ayn program Birlikte sevinmi olmak birlikte ayn mitleri beslemi ol mak. Bunlar elbette bugnn çağda zihniyetinde diğer her trl koullarn stnde anlam ve kapsam alr 200 MerkeziÜniter-MilliUlus Devlet Bakmndan Pontus Meselesi

Bir millet olutuktan sonra bireylerin devlet hayatnda ikti sadi ve fikri hayatta ortaklaa çalmas sayesinde meydana gelen milli kltrde phesiz milletin her bireyinin çalma pay katlm hakk vardr Buna gre BİR KÜLTÜRDEN İN SANLARIN OLUŞTURDUĞU TOPLUMA MİLLET DENİR der sek milletin en ksa tanmn yapm oluruz. Atatrk ayn eserin Millet balkl blmnn banda bir genel tanm daha yapmaktadr ki o da u ekildedir Millet, dil, kltr ve lk birliği ile birbirine bağl vatandalarn oluturduğu siyasal ve sosyal bir birliktir. Milletin genel tanmn zetle ortak kltr paylamak temellinde yapan Atatrk Trk Milletini de Trkiye Cumhuriye- tini kuran Trkiye halkna Trk Milleti denir diyerek tanmlam tr ki bu da devletin insan unsuru bakmndan yaplm siyasi- hukuki bir tanmdr Atatrkn yaptğ yukardaki tanmlarda ve devletin anaya sal sistemi içinde açkça belirtildiği gibi Trk Milleti kavram sbjektif unsurlara dayanan gnmzde Amerikan sosyolojisinin de benimsediği etnik grup tanm ile ayn olan bir derinlikte ele alnmtr Yani Trk Milleti sosyolojik olarak ortak yaanan ta rih içinde birlikte yaratlan ortak kltr paylaan insan toplulu ğudur Bu anlamda bakldğ zaman farkl menelerden gelse ve farkl alt grup isimleri ile anlsa bile Trkiyede yaayan Krtler Çerkezler Abhazlar Bonaklar Grcler vs ayr ayr milletler değil Trk Milletinin birer parçasdrlar Trkiye Cumhuriyetinin halen yrrlkte bulunan ta rihli Anayasasnn Maddesi Trk Devletine vatandalk bağ ile bağl olan herkes Trktr diyerek; Trklk kavramnn kana, rka, soya değil vatandalk esasna bağl olduğunu belirlemitir Anayasamz bazlarnn iddia ettiği gibi rk veya kan bağn esas almamtr Yani Anayasadaki Trk kavram bir rk değil vatanda ifade etmektedir Kald ki Cumhuri yetin kuruluundan itibaren hem Atatrkn yazdklar ve konu malar hem de devletin yazl belgeleri incelendiği zaman grl mektedir ki, Trk ve Trklk kavram kltrel bir kavram- dr rka veya kana dayal bir kavram değildir Yani ayn kl tr paylaan insanlarn tamam Trk olarak ayn millet ola- rak tanmlanmtr Bu sosyolojik yaklam Anayasada da hukuki ifadesini bulmutur PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 201

6- Uluslararas Hukuk Aznlklarn Korunmas ve Trkiye Trkiye Cumhuriyeti Devleti yukarda verdiğimiz madde lerde de grldğ zere mevcut anayasasnda da gçl bir ekil de vurgulandğ gibi Merkezi-Milli Üniter-Ulus), Demokratik, Laik bir Cumhuriyet olarak kurulmu ve yaamakta olan bir dev lettir Bugn Avrupa Gvenlik ve İbirliği Konferansnn Helsinki Belgesi, 1990 Kopenhag Belgesi ve bunlar aynen kabul eden Avrupa Konseyinin 1993 Viyana Zirvesinde hazrlanan ve Kasm Bakanlar Komitesinin 95 nci oturumunda kabul edi- lerek Şubat te imzaya açlan Ulusal Aznlklarn Korunma sna İlikin Çerçeve Szleme gibi altna imza attğ btn aznlk lklarla ilgili uluslararas antlamalara Gayrimslim Aznlklar yani Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler bakmndan taraftr Bu statnn siyasi ve hukuki bakmdan korunmas milli birlik ve btnlğmzn korunmas anlamna gelir Bu ayn za manda Devletimizin yaatlmas iradesini de ifade eder Nitekim Trkiye AGİK Kopenhag Belgesinin kabulnden sonra Yunanis tan, Bulgaristan ve Almanyann da yaptğ gibi Yrtme Sekre terliğine gnderdiği bildirimde burada yer alan ulusal aznlk kavramnn ancak ikili ve çok tarafl uluslararas belgelerle statle ri belirlenen gruplar kapsadğn ve Kopenhag Belgesi dzenleme lerinin Anayasa ve iç mevzuata gre uygulanacağn açklamtr Grldğ gibi burada Lozan Statsne atf yaplmaktadr Yine Trkiye Avrupa İnsan Haklarnn Ve Temel Özgrlk lerinin Korunmasna İlikin Szlemeye Ek Protokol (Paris, 20. 3. 1952) Protokol İle Değitirilen Ve Yeniden Dzenlenen Metin bir bildirim ile erh dmtr Bu protokolle Szlemeye ml kiyet hakk, eğitim ve ğrenim hakk ve serbest seçim yapma hakk eklenmitir Trkiye protokol onaylarken eğitim ile ilgili maddesine çekince koyarak Sayl Tevhidi Tedrisat Yasas kurallarnn sakl tutulduğunu belirtti Çnk Hiç kimse eğitim hakkndan yoksun braklamaz Devlet eğitim ve ğretim alannda ykleneceği grevlerin yerine getirilmesinde ana ve babann bu eğitim ve ğretimin kendi dini ve felsefi inançlarna gre yaplma sn sağlama haklarna sayg gsterir eklindeki ikinci madde bata laiklik ve ulus devlet esas olmak zere devletin temel esas larn zayflatlabilecek hkmler içermekteydi 202 MerkeziÜniter-MilliUlus Devlet Bakmndan Pontus Meselesi

Trkiye ikiz yasalardan ikincisine yani BM Siyasi ve Me- deni Haklar Szlemesine de çekince koymutur Trkiye Szle menin Aznlklarn korunmas balğn tayan Etnik, dinsel veya dilsel aznlklarn bulunduğu bir Devlette byle bir aznlğa mensup bulunan kiiler grubun diğer yeleri ile birlikte toplu ola rak kendi kltrel haklarn kullanma kendi dinlerinin gereği iba- deti etme ve uygulama veya kendi dillerini kullanma haklar engel lenmez eklindeki 27. maddesine, Lozan hkmlerine aykr olamaz erhini dmtr Avrupada aznlk haklarnn korunmasyla ilgili olarak ha zrlanan tm belge art ve szlemelerde ulusal aznlklar için tannan pozitif haklar ve zgrlkler tanmlandktan sonra bu haklarn kullanmnda aznlk mensuplar için ulusal mevzuata uymalar ve bakalarnn haklarna sayg gstermeleri ykml lğ de getirilmektedir Avrupa Konseyi Ulusal Aznlklarn Korunmasna İlikin Çerçeve Szlemenin Maddesi u ekildedir Bir ulusal azn lğa mensup olan kiiler bu çerçeve Szlemede yer alan prensip lerden kaynaklanan haklar ve zgrlkleri kullanrken ulusal mevzuata ve bakalarnn haklarna ve zellikle çoğunluğa veya diğer aznlklara mensup olan kiilerin haklarna sayg gsterirler Yine hem Avrupada aznlk haklarnn korunmas ile ilgili olarak hazrlanan tm belge art ve szlemelerde hem de Bir lemi Milletlerin konuyla ilgili szlemelerinde niter-ulus dev- letleri korumaya dnk ciddi tedbirler alnmtr Bu tedbirler zellikle ç balkta toplanmaktadr Devletlerin; Eit egemenliği Coğrafi btnlğ Siyasal bağmszlğ Uluslararas metinlerde aznlklara tannan pozitif haklar, devletlerin bu ç alandaki haklar aleyhine yorumlanamaz ve kul lanlamaz Mesela Avrupa Konseyi Ulusal Aznlklarn Korunmas na İlikin Çerçeve Szlemenin Maddesi u ekildedir Bu çerçeve Szlemedeki hiç bir hkm uluslararas huku- kun temel prensiplerine ve zellikle Devletin egemen eitliğine lke PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 203

btnlğne ve siyasi bağmszlğna aykr faaliyetlere girime veya bu ynde bir eylemde bulunma hakk verdiği anlam çkaracak ekilde yorumlanamaz Ayn koruma hkmleri 1992 Tarihli Birlemi Milletler Ulusal Etnik Dinsel Veya Dilsel Aznlklara Mensup Kiilerin Haklar Bildirgesinde de yer almaktadr Bildirgenin Madde Fkras u ekildedir Bu Bildirgedeki hiçbir ey devletlerin egemen eitliği top rak btnlğ ve siyasi bağmszlğ da dahil olmak zere Birle mi Milletlerin amaç ve ilkelerine aykr hiçbir faaliyete izin vere cek biçimde yorumlanamaz Bu szlemelerin taraf olan niter-ulus devletler için getir diği koruma tedbirleri szlemelerde yer alan insan haklar ve temel zgrlkleri kullanacak olan tm vatandalar gibi aznlkla ra da doğal olarak sadakat mkellefiyeti getirmektedir 7- Pontus Meselesi: Dlerle Bir Devleti Diriltmeye Çalmak Balangçta belirttiğimiz gibi jeopolitiğin ve tarihi artlarn oluturduğu Trkiye Cumhuriyeti Devletinin temel esaslarndan birisi olarak MerkeziÜniter MilliUlus Devlet anlayn orta dan kaldrmaya dnk çalmalar Sevrin ncesi ve sonrasnda ç ana konu etrafnda ekillenmitir Bunlardan biri Krdistan, diğeri Trkiye Ermenistan çncs de Pontus Rum Devleti kurma giriimleridir Bunlardan ilk ikisi konumuz dndadr Ermeniler ile Yunanllarn aralarndaki tartmalardan dolay Sevre yansmayan ve fakat gerçekletirilmesi için dn de bugn de uğramalar devam eden mesele Potus Meselesidir. Bu konu dn Osmanl Devletinin bugn de Trkiye Cumhuriyetinin lke toprak btnlğ ile millet birliğini doğrudan tehdit etmitir ve etmeye de devam etmektedir. Karadeniz blgemiz Megali İdea Byk Yunanistan ya- ratma fikri kapsamnda kurulduğu ylndan itibaren Trk lğn aleyhine %278 defa byyen Yunanistann hep ilgi alan içinde olmutur Yunanistan bugn için tarihin karanlklarnda kalm bulunan Pontus meselesini bu maksatla yine gndeme ta- maya Trkiyeyi zayflatmaya uğramaktadr Peki bu mesele 204 MerkeziÜniter-MilliUlus Devlet Bakmndan Pontus Meselesi

neydi Konunun gerçek mağdurlar Yunanllar m Trkler miydi Şimdi de ana hatlar ile bu sorularn cevaplarna bakalm Karadeniz Blgesi Birinci Dnya sava içinde ve Mondros Mtarekesinin imzalanmas zerine balayan Mtareke Dne minde yeni bir tehdit ile kar karya kald Pontus Meselesi Yredeki Rumlar Fener Rum Patrikhanesinin organize ettiği ve blgede kurulan Pontus Terr Örgtnn yrttğ katliamlarla ilk çağda bu blgede İran asll bir aile tarafndan kurulan Pontus Krallğ M Ö -M.S. 63)n dirilterek Megali İdeay gerçek letirmek sevdasna kapldlar Fener Rum Patrikhanesi ile Yuna nistandan ynlendirilen İstanbuldaki Pontus Terr Örgtn bu amaçla kurdular. Pontus Örgtnn temeli Merzifon Amerikan Kolejinde okuyan Rumlar tarafndan atlm ylnda Trabzon Metropo liti vastasyla Atinada Kçk Asya Cemiyetinin emri altna girmitir Merzifon Amerikan Koleji sonraki dnemde bine yakn Rum gencini yetitirmitir ylnda Mdafaa-i Meruta adnda bir ihtilal tekilat kuran Rum gençleri Pontus isimli bir gazete de yaymlamlardr Pontus Örgtnn amac eski Romallarn Euksinos Pon- tus dedikleri ve Trabzon, Ordu, Giresun, Samsun sahil vilayetleri ile içeride Amasya ve Sivas Vilayetlerinin bir ksmn içine alan yerleri Batumdan Ayancka kadar geni bir Trk vatan parçasn Yunanllatrmak ileride Yunanistan ile birletirmek zere eski çağlardaki Pontus Krallğn canlandrarak mstakil bir Pontus Devleti kurmakt Btn bu faaliyetleri Yunanistan Fener Rum Patrikhanesi ile i birliği içinde tevik ve organize ediyordu Rum çetelerinin en iyi tekilatlanm olanlar ve en tehlikelileri hiç phesiz bu Pontus Terr Örgt tarafndan idare edilenlerdi Bu cemiyet ve ubelerinin daha Birinci Dnya Harbi sra sndaki Rus igali ile balayan çalmalar sonucunda Çaramba Samsun ve Bafra civar ile Trabzon ve yresindeki Rum kylerinde depolanan silahlar gençlere ve askerden kaçan Rumlara dağtlp çeteler kurulmu bulunuyordu Bu Pontus çeteleri btn Karade niz sahilinde ve içeride de Sivas Amasya Tokata kadar uzanan geni bir alanda katliamlara girimilerdi Ruslarn tfekle silahlandrdklar ilk çete reisleri Vasil Usta ve Dimitri Haralam- bidis bata olmak zere bu çeteler Trk kylerini yakmaya ve PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 205

Trkleri ldrmeye balamlardr Sava içinde Pontus çeteleri nin ilk hedefi Trkiyeyi zayf drmek Trk ordusunu megul ederek dmana dolayl destek sağlamak Trk ordusunu arkadan vurmak ve sonuçta blgedeki Rum varlğn ispatlayarak Trki yenin yenilmesi halinde emellerini gerçekletirmekti Mondrostan sonra yaplan bar grmelerinde diplomatik atağa da kalkan Pontusçu Rumlar dnyann dikkatini buraya çekmeye çalmlar Patrikhanenin uydurma istatistikleri ile bl gedeki Rum nfusunu çok gstermeye çabalamlardr Gerçekte hem Osmanl Devletinin resmi istatistiklerine hem de yerli ve yabanc tarafsz kaynaklara gre Trabzon Sivas ve Kastamonu Vilayetlerindeki Rum nfusu Mslman Trk nfusunun onda biri kadard Mesela te savan hemen ncesinde yaplan resmi nfus saymna gre bu ç vilayette Mslmana karlk sadece Rum yayordu Btn bu gelimeler karsnda Atatrkn Samsuna ayak basmas ile birlikte blgedeki bu Rum faaliyetlerine kar Trk milletinin tekilatlandrldğn gryoruz Öncelikle Erzurum Kongresi hem Doğu Anadolunun hem de Trabzon Vilayeti ile Ca- nik Samsun Sancağnn temsilcileri ile topland ve blgeye y nelik Ermenilik Krtçlk ve Pontusçuluk faaliyetlerine kar Milli snrlar içinde vatan bir btndr blnemez haykr ile bir milli irade dile getirildi. 23 Nisan 1920de Meclisin Ankarada açlarak Ankara H kmetinin oluturulmasndan yaklak yedi ay sonra Aralk 1920de Merkez Ordusu kuruldu Bana Nurettin Paann getiril diği bu ordunun esas grevi iç isyanlar bastrmak ve Pontus çe telerinin faaliyetlerini katliamlarn nlemekti Bir ksm d bas klara rağmen Ankara Hkmeti kararl bir ekilde Pontus çetele rinin zerine gitti ve nihayet ylnn ilk aylarnda Pontus çetelerinin isyan tamamen bastrld Bu olaylar srasnda Pontus çeteleri tarafndan Trk ldrlm ev yaklm civarnda soygun ve gasp olay gerçekletirilmitir Buna karlk bu mcadele srasnda çeteci yakaland ve asi ldrld Bu blgede çalan İstiklâl Mahkemesi Pontus İsya nna katlmak ve kkrtmak suçundan Mslman Rumu ast 206 MerkeziÜniter-MilliUlus Devlet Bakmndan Pontus Meselesi

Sonuçta Mill Mcadelenin baarya ulamasna paralel olarak imzalanan Lozan Bar Antlamas ile blgede kalan Rum lar mbadele ile Yunanistana gç etmilerdir - yllar arasnda Mbadele antlamas gereğince Trkiyeden toplam Rum gç etmitir Bu saynn 182.169u Karadeniz Bl gesinden giden Rumlardr Yunanistan bugn 1916-1918 ve 1919- yllar arasnda o zaman Trkiyenin Doğu Karadeniz blgesinde yaayan bin Ortodoks Rumun gnn Trk makamlarnn sistematik imha poli tikasnn kurban olduğunu ve bundan kurtulanlarn ancak Yuna nistana sğnmakla canlarn kurtardklarn iddia etmektedir. Bu gerekçeyle Şubat tarihinde Yunan Parlamentosu 19 Ma- ys Pontus Rumlarnn Trklerce Katlini Anma Gn olarak kabul etmitir Karar Mart 1994de Yunanistan Cumhurbakan tarafndan onaylanm ve Mart te Resmi Gazetede yayn lanarak yrrlğe girmitir Kbrs Rum Ynetimi Temsilciler Meclisi de ayn ynde bir karar almtr Yaanan tarihi gerçeklerin açklğna rağmen Trkiyeye kar dmanca tutumlarn devam ettiren Yunanistan Karadeniz zerindeki emellerini adeta bir devlet politikas olarak uygula maktadr Yunanistan bu politikalarndan ve karanlk emellerin den vazgeçmemektedir Nitekim Yunanistan Cumhurbakan Kos tis Stefanopulos, 2002de Bat Trakyadaki Dedeağaç Aleksand ria kentinde ylnda da Selanikte Pontus Soykrm An tnn açln yapmtr Yunanistan Cumhurbakan Stefanopu los Dedeağaçtaki açlta yaptğ konumada soykrm gerçektir Yunanllar Pontus soykrmn hiçbir zaman unutmayacaklardr iddiasnda bulunarak Yunanllarn tarihin çeitli aamalarn her an hafzalarnda bulundurmalar gerektiğini belirtmitir Yunanistan nceleri basit bir folklorik ğe olarak grdkle ri Pontus terimine Kbrs olaylarndan sonra Trkiye aleyhine hasmane duygular krklemek amacyla ideolojik bir içerik yklemitir Yunanl siyasiler Pontus fikrinin smrl mesinin Trk devletinin temelini oluturan politik ve kltrel ilkeleri boa çkartma çabalarna hizmet edeceğini ve Bat Trak yadaki Trk aznlğ mensuplarn kovmak için bir gerekçe tekil edeceğini dndler Yunan tarafnn ncelikli hedefi muhteme len mikro milliyetçi duygular kkrtmak suretiyle Trkiyenin PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 207

etnik yapsnda istikrarszlk yaratmaktr Amaç Trkiyenin top- rak btnlğn bozmaktr Esasnda tarih Yunanistan szde Pontus soykrm hak- knda hayaszca temelden yoksun iddialarda bulunan bir taraf olarak değil Anadoluyu igali srasnda ilediği sava suçlarndan ve Karadeniz blgesinde Yunanl çetelerce yaplan mezalimlerden dolay zr dilemesi gereken bir taraf olarak iaret etmektedir Sava zamannda sivillere kar ilenen suçlar insan haklar ihlal lerinin en ciddi olanlarndandr Bugn Yunanistan uluslararas anlamalardan doğan taahht ve ykmllklerine karn Bat Trakyadaki Trk aznlğn insan haklarn ihlal etmeye devam etmektedir İnsan haklar izleme gruplarnn hazrladklar saysz raporlarda da belgelendiği gibi Bat Trakyadaki Trk aznlk sistematik dlanma ve ayrmclk politikalarna tabi tutulmakta dr Gerçekten de Yunan Hkmeti Trklerin yoğun olarak ya adğ Bat Trakyann nfus yapsn değitirme çabas içerisinde eski Sovyetler Birliği topraklarndan gç eden 120 bin Pontuslu Rumu Bat Trakyaya yerletirmitir Yunanistann Pontusçu faaliyetleri çerçevesinde ileri sr dğ bir iddia da Doğu Karadeniz blgesi bata olmak zere ha len Anadoluda gizli Hristiyanlarn yaadğdr Doğu Karadeniz blgesinde bugn dahi Helence konuan Hristiyanlarn yaadğ iddia edilmektedir Hâlbuki Osmanl Devletinde Gayrimslimlere tannan her trl haklar bilinmektedir Gayrimslimlerin kendile rini gizlemeleri için hiçbir neden yoktur Yunanistann bu tr iddialarla blge Trk insanmzda bir phe ve kimlik krizi ya ratmaya çaltğ açkça gzlenmektedir Diğer taraftan Yunanistan kurduğu ve saylar bugn için 176y bulan Pontus Dernekleri vastasyla Pontus Helenizmi Kongreleri dzenlemekte ve turizm mevsimlerinde bata Trabzon ve yresi olmak zere Doğu Karadeniz blgesine Unutulmayan Kaybolan Vatanlara Gezi ad altnda periyodik geziler de dzen leyerek olay canl tutmaya çalmaktadr Yunanistan yine bu kapsamda blgeden baz Trk gençlerini imkânlar sağlayarak Yunanistana gtrp eğitmektedir yl rakamlarna gre Yunanistann bu i için ayrdğ para milyon dolar civarndadr 208 MerkeziÜniter-MilliUlus Devlet Bakmndan Pontus Meselesi

Tarihsel sreçte de bu oluumlarn hem içinde hem de arka snda duran Fener Rum Patrikhanesi bugn de blgeye ynelik baz faaliyetleri organize etmektedir Patrikhanenin Dnya Bar na Katk Sempozyumu (1994), Vahiy ve Çevre Sempozyumu Eyll Din-Bilim ve Çevre Sempozyumu (20- Eyll 1997) gibi faaliyetleri bu konu ile ilgilidir. Sonuç Sonuç olarak diyebiliriz ki; bir anlamda emperyalizmin yeni ad ve ekli olarak ortaya çkan kreselleme olgusu ulus devlet ler açsndan bata egemenlik alanlarnn daraltlmas olmak ze re ekonomik siyasi sosyal pek çok sorunu beraberinde getirmek tedir. Ulus devletlerin yaamas kresellemenin hayat kolayla trc imkânlarndan yararlanrken getirdiği bu sorunlarla da akl c bir ekilde mcadele edilmesine bağldr Gelimekte olan ulus devletler, her alanda i birliği imkânlarn gelitirmeli ve kendi kaynaklarn kendileri kullanmal refah toplumu haline gelmeli dirler. Trkiye bakmndan yaplmas gereken udur Trkiye Cumhuriyeti Devleti tarihin sosyolojinin ve jeopolitiğin ksaca akln ortaya çkardğ ve kurucu iradenin ekillendirdiği temel esaslar bozulmadan yaatlmaldr Yani tam bağmsz demokra tik laik bir cumhuriyet ve merkeziniter milli/ulus devlet ola- rak kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devleti bu zelliklerini koruya rak bu arada demokrasisini hukuk sistemini insan haklar ve zgrlkler açsndan çağda değerler çerçevesinde gelitirerek yoluna devam etmelidir. Birçoğu tarihsel srecin miras olarak karmzda duran temel siyasal sorunlar ba edilmez çzlmez sorunlar değildir Trkiye milli politikalar reterek milli birlik ve btnlğn gelitirerek bu sorunlar çzebilir Burada nem tayan konu ulus devlet st kresel gçlerin dayatmalarna ve çifte standartl poli tikalarna kar dikkatli olmaktr Uluslararas hukuk ve belgeler Trkiye Cumhuriyetinin dar manada niter-ulus devlet yapsn geni manada temelkurulu esaslarn koruma hakkn zaten vermektedir Önemli olan bunlardan doğan haklarmzn ikili ve çok tarafl ilikilerde aklc bir ekilde kullanlmasdr Öte yan dan bir toplumdaki farkllklarn srekli n plana çkartlmas o devletin siyas-hukuki yapsnn değitirilmesi için tartmalar PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 209

balatabilir Geçmiten alnan ağr dersle bağmszlk, ege- menlik, toprak btnlğ ve millet kimliğinin çeitli yeni bahanelerle siyasal oyunlara konu edilmesi engellenmelidir Üni ter-ulus devlet yapsn ve devletimizin diğer temel esaslarn tartma konusu yapmadan korumak vatan ve vatandalar b tnletirici politikay demokratik biçimde srdrmek her devle tin olduğu gibi Trkiye Cumhuriyetinin de hakk ve devidir. Trkiye Cumhuriyeti bakmndan Lozan ve Mbadele ile kesin bir çzme kavuturulan Pontus Meselesi ABDnin Karade- niz ile ilgili stratejileri bakmndan yeniden stlmaktadr Trki ye, Pontus Devletini diriltme çabalarn ncelikli sorunlar ara- sna almak durumundadr ABD ve ABnin gdmnde Yunan is tihbaratnn ynlendirdiğinden kuku duyulmayan Karadeniz Bl gemize ynelik yukarda saylan trden faaliyetlerin nlenmesi gerekmektedir Patrikhanenin ve Ba Papaz Bartholomeosnun Lozan ve sonrasnda kendisi ile ilgili olarak oluturulan hukuka uygun hareket etmesi sağlanmaldr

Kaynaklar AFETİNAN Aye Meden Bilgiler ve M Kemal Atatrkn El Yaz lar (Sadeletirerek Yay. Haz. A Sevim A Ssl M A Tu ral) Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 2000. ARI, Kemal, Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu Gç -1925), İstanbul ATATÜRK Kemal Nutuk (1919-1927), (Yay. Haz. Prof. Dr. Z. Korkmaz) Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 1995. BAŞAR Cem Terr Dosyas ve Yunanistan, I-II, İstanbul BOZKURT Glnihal Alman ve İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Geli melerin Iğ Altnda Gayr-i Mslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumlar -1914), Ankara, 1989. CALAN Gknur Fener Patrikhanesi Vatikan Olma Yolunda, Nokta, 4-10 Eyll ÇAPA Mesut Pontus Meselesi: Trabzon ve Giresunda Milli Mca dele, Ankara, 1993. 210 MerkeziÜniter-MilliUlus Devlet Bakmndan Pontus Meselesi

ÇAVUŞOĞLU Naz Uluslararas İnsan Haklar Hukukunda Aznlk Haklar İstanbul DOĞANAY Rahmi Milli Mcadelede Karadeniz (1919-1922), An- kara, 2001. ERSÖZ İsmail Cenkeri Kresel Siyasetin Odağnda Fener Rum Patrikhanesi, Berikan Yay., Ankara, 2007. GÜLER Ali Heybeliada Ruhban Papaz Okulu ve Gerçekler Bilge, 16 (Bahar 1998), s.29-37. ______, Pontus Meselesi ve Az Bilinen Bir Eser: The Pontus, Kara Harp Okulu D., I/2 (1991), s.54-66. ______, Trkiyeye Ynelik Yunan Stratejileri -1995) Rum-Yunan Basnna Gre Avrasya Dosyas III/3 (Sonba- har (1996), s.121-130. ______, Osmanldan Cumhuriyete Aznlklar Berikan Yay., Ankara, 2009. ______, Sorun Olan Avrupa Birliği Geniletilmi Bask Beri kan Yay., Ankara, 2005, I-XVII, 1-882 s. ______, Sorun Olan Yunanllar ve Rumlar Trkar Yay., Ankara, 2003, I-XIV, 1-377 s. ______, Yakn Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terr Örgtleri Rizeliler Kltr ve Dayanma Derneği Yay., Ankara, 1995, I-XIX., 1-228 s. KALPAKÇIOĞLU Özdemir Yunandan Dost Olmaz, İstanbul KIBRISLIOĞLU İrfan Patrikhane Kstebekleri Megali İdea Trk lğn İmha Plan ve Yerli Rumlarn Rol İstanbul, 1976. KITSIKIS, Dimitri, Yunan Propagandas İstanbul KURAT Yuluğ Tekin Osmanl İmparatorluğunun Paylalmas 2. Bask Ankara -20 s. McCARTHY, Justin, Ölm ve Srgn (Çev. Bilge Umar) İstanbul 1998. MERAY, Seha L., Devletler Hukukuna Giri I Ankara, 1968. ______, Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler Takm II, II, Ankara, 1973. PONTUS MESELESİ OLAYLAR, ALGILAR ve GERÇEKLER 211

Nurettin Paa Pontusçular Anlatyor Yakn Tarihimiz II, s.25- 26. Pontus Meselesi Tekilat-Rum Şekavat ve Fecayii-Hkmetin İstid lal ve Tedbiri Avrupa Hkmetleriyle Muhabere Ankara, 1338, 1-400 s. SALIŞIK Selahattin Tarih Boyunca Trk-Yunan İlikileri ve Etniki Eterya, İstanbul SERTOĞLU Mithat Pontus Meselesine Ait Baz Vesikalar TKD., 231 (Temmuz 1982). SOFUOĞLU Adnan Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, İstanbul ŞAHİN M Sreyya Fener Patrikhanesi ve Trkiye İstanbul ŞENTÜRK H Fenerin Sinyalleri, Panorama, 20-26 Nisan 1994. TÜRKDOĞAN Orhan Etnik Sosyoloji Trk Etnik Sosyolojisi İstanbul 1997. YAZICI, Nuri, Milli Mcadelede Canik Sancağnda Pontusçu Faa liyetler (1918-1922), Ankara, 1989. YERASIMOS, Stefanos, Pontus Meselesi (1912-1923), Toplum Bilim, 43-44 (1989). YILDIRIM Uğur Kei Gç Emperyalizmin Ortodoks Kart Otopsi Yay. İstanbul, 2005.