Rossell Hope Robbins

Encyklopedia Czarów i Demonologi

"A"

Aberdeen, czarownice z Aberdeen. Fala obłędu, jaki wywołała opublikowana w roku 1597 Demonologia króla Jakuba, dotarła też do miasta Aberdeen, w rezultacie czego doszło tam do spalenia na stosie dwudziestu czterech osób. Wysunięte przeciwko nim zarzuty obejmowały całą gamę czarnoksięskich praktyk: taoce wokół krzyża miejskiego w diabelskim korowodzie, stosowanie ligatury, co sprawiało, iż żonaci mężczyźni stawali się niewierni wobec swoich żon, powodowanie kwaśnienia mleka, rzucanie uroku na inwentarz, czy też rozdawanie amuletów miłosnych, sporządzanych z wygiętych monet jednopensowych przytwierdzanych do ubrania kawałkiem czerwonego wosku.

Stara Janet Wishart, jedna z pódsądnych w tej sprawie, oskarżona została o rzucenie uroku (cantrip) na Alexandra Thomsona, wskutek czego cierpiał on, przemiennie, to na drążczkę, to na silne poty. Podobny urok rzuciła na Andrewa Webstera, w następstwie czego tenże zmarł. Także i inni pomarli wskutek jej złego oka. Janet Wishart sprowadzała burze rozsiewając żarzące się węgle; nasyłała na ludzi widma w postaci kotów, by wywoład koszmary senne; obcinała także różne części ciała wisielcom. Spalono ją wraz z inną czarownicą, co kosztowało jedenaście funtów i dziesięd szylingów wydanych na "torf, beczki ze smołą i węgiel" oraz honorarium dla kata.

Wiele innych osób oskarżono o czary na podstawie doniesieo skazanej, która starała się przypodobad sędziom, wskazując im nowe ofiary, co zapewniało ciągłe przekładanie terminu wykonania wyroku. Przyznała się do udziału w wielkim zgromadzeniu w Atholl, gdzie widziała ponad dwa tysiące czarownic. "Zna je wszystkie dobrze, wie też, jakim znamieniem szatan naznaczył każdą z nich. Wiele z tych kobiet poddano później próbie wody, pławiąc je ze związanymi ze sobą kciukami i wielkimi palcami u nóg; mimo iż tak właśnie wrzucano je do wody, zawsze wypływały na wierzch". Patrz także: Koszta procesów o czary.

Ady Thomas. Wiele angielskich traktatów polemicznych dotyczących czarnoksięstwa stawiało sobie za cel przekonanie potencjalnych sędziów o słuszności jednego z dwóch poglądów - że czarnoksięstwo jest jedynie iluzją lub że mieści się ono w kategorii zjawisk realnych, Z tego też powodu pełny tytuł dzieła Thomasa Ady'ego, na które bezskutecznie powoływał się wielebny George Burroughs podczas swojego procesu w Salem, brzmiał: A Candle in the Dark, or a Treatise conceming the naturę ofwitches and witchcraft: being advice to the judges, sheriffs, justices ofthepeace and grandjurymen what to do before they pass scntence on such as arę arraignedfor their liws as witches (London 1656). Ady śmiało atakował ten przesąd, posługując się przy tym bronią samych łowców czarownic - Biblią. George L. Burr nazywa jego książkę "jednym z najśmielszych i najbardziej racjonalnych spośród pierwszych głosów protestu".

A Candle in the Dark składa się z trzech części. Pierwsza, kładąc nacisk na wieloznacznośd pojęcia "czarownik", podaje w wątpliwośd stosowaną podówczas interpretację biblijnego nakazu "Czarownikom żyd nie dopuścisz". Na przykład Księga Powtórzonego Prawa XVIII 10-11 wymienia aż dziewięd ich kategorii, w tym astrologów, zaklinaczy, py-tonistów, wróźów, nekromantów. Ady jednak uważa, że rzeczywistymi czarownikami są "papistowskie pachołki, wynalazcy amuletów, którymi mamią lud".

Księga druga stwierdza, że to, co uważa się powszechnie za dowody czarnoksięstwa, nie znajduje potwierdzenia w Biblii.

Gdzie w Starym czy też Nowym Testamencie napisane jest, że czarownicy są mordercami, iż mają moc zabijania za pomocą czarów albo sprowadzania chorób i niemocy? Gdzie napisane jest, że czarownice posiadają małe demony, które ssą ich ciała? Gdzie jest napisane, że czarownice mają specjalne sutki dla owych demonów, by te mogły ssad *...+, że diabeł umieszcza na ciele czarownic tajny znak *...l, że czarownice mogą szkodzid trzodom i plonom *...+ lub latad w powietrzu *...+. Gdzie możemy wyczytad o diabłach i diablicach, zwanych sukkubami i inkubami, i o tym, że mogą one płodzid potomstwo lub obcowad cieleśnie?

Księga trzecia atakuje "brak rzetelności niektórych autorów angielskich, piszących o czarach", zwłaszcza zaś króla Jakuba, sugerując, że przypisywana mu Demonologia wyszła w rzeczywistości spod pióra Jakuba, biskupa z Winton [Winchester]". Zwalcza Thomasa Coopera, "krwawego prześladowcę ubogich", oraz Discowery Matthewa Perkinsa, "zbiór pomieszanych pojęd", zaczerpniętych z Bo-dina, Spiny i "innych papistowskich krwiopijców", którzy spłodzili "wielkie księgi pełne potwornych kłamstw i niedorzeczności". Nieco łagodniej krytykuje Gaule'a i Gifforda.

Przez cały czas pamiętając, iż jego dzieło ma byd poradnikiem dla sędziów i przysięgłych, Ady (za Reginaldem Scotem) ośmiesza obyczaj pławienia czarownic, podaje w wątpliwośd istnienie znamion diabelskich, kpi z wiary w czarodziejskie zaklęcia oraz skutecznośd amuletów, demaskuje sztuczki brzuchomówców i kuglarzy.

Zasady ewangelicznego protestantyzmu wywodziły się bezpośrednio z Biblii, dlatego też protestancka wiara w czarownice, przejęta początkowo od rzymskiego katolicyzmu, była stosunkowo łatwa do podważenia. Skoro nie poświadczały jej teksty biblijne, protestanci, nie mogąc (wzorem demonologów rzymskokatolickich) odwoład się do tradycji Kościoła, tracili w tej materii grunt pod nogami. Ady okazał się zatem autorem nader przewidującym - nie starał się podważad wiarygodności akt konkretnych procesów o czary, natomiast w argumentacji swojej wykorzystał niemożnośd poparcia podobnych oskarżeo autorytetem Pisma.

Aixen-Provence, zakonnice z Aixen-Provence. "Prawdą jest, Madeleine, że jesteś czarownicą i z całą powagą uprawiałaś wszystko, co wiąże się z tym procederem; wyrzekłaś się Boga podczas trzech kolejnych mszy - jutrzni, prymy i sumy".

Oskarżenie to, wyrażone wobec siostry Madeleine de Demandobc de la Palud ustami Belzebuba - diabła, który w nią wstąpił - było szczytowym momentem egzorcyzmów, jakie odprawiał nad nią Wielki Inkwizytor Sebastian Michaelis. Sprawa zakonnic zauroczonych przez brata Louisa Gaufridi nie obfituje co prawda w tak drastyczne szczegóły jak zarzuty wysunięte wobec brata Urbaina Grandiera w roku 1634, brata Thomasa Boulle w roku 1647 czy brata Jeana-Baptiste Girarda w sto lat później (1731), niemniej proces Gaufridiego w roku 1611 (wkrótce po panice w Labourd) przyciągnął uwagę nie tylko Aixen-Provence i pobliskiej Marsylii, lecz niemal całej Europy Zachodniej. Sprawozdania z niego publikowano błyskawicznie, szybko też tłumaczono je na języki obce. Zawodowej dumie Inkwizytora Michaelisa zawdzięczamy ponadto jeden z najbardziej szczegółowych opisów trwających całymi dniami egzorcyzmów dwóch umęczonych dziewcząt, jaki kiedykolwiek ukazał się drukiem. Napisana przez niego Admirable History of the Possession and Conversion of a Penitent Woman who was seduced by a magician in the country ofProuence in France, and the end ofthe said magician miała byd widomym dowodem zręczności autora w kwestii oskarżenia czarownika, który nasłał diabła na zakonnice, aczkolwiek autor jej przekładu na język angielski (London 1613) widział w niej przykład "degeneracji papizmu". Szczęśliwym zbiegiem okoliczności relację Michaelisa możemy zweryfikowad porównując ją z liczącym tysiąc stronic protokołem tego procesu, znajdującym się dziś w Bibliotheque Nationale w Paryżu.

Madeleine de Demandolx wywodziła się z arystokratycznej, zamożnej rodziny prowansalskiej. Była dzieckiem nerwowym, nieco próżnym i skłonnym do afektacji, a zarazem głęboko religijnym. W roku 1605, mając lat dwanaście, została wysłana na wychowanie do nowo powstałego konwentu urszulanek w Aix-en-Provence - niewielkiego podówczas, bo sześcioosobowego jedynie zgromadzenia szlachetnie urodzonych panien. Jej opiekunem duchowym został założyciel konwentu, brat Jean- Baptiste Romillon, S.J.,piastujący zarazem godnośd superintendenta zgromadzenia urszulanek w Marsylii. Po dwuletniej nauce w szkole zakonnej Madeleine popadła w głęboką depresję, odesłano ją zatem do jej domu rodzinnego, gdzie wkrótce odzyskała równowagę duchową dzięki kontaktom z przyjacielem rodziny, Louisem Gaufridi, proboszczem Accoules w Marsylii. Mimo niskiego urodzenia i skąpej edukacji Gaufridi był mile widzianym gościem w wielu zamożnych domach marsylskich. Odznaczał się pogodnym usposobieniem, niekiedy nawet bywał wręcz niesforny - w chwilach takich zwykł ciskad w ucztujących gości kulkami miękkiego sera brousse. Dobre dwa tuziny kobiet -wolnych i zamężnych - wybrało go sobie za spowiednika i chętnie przebywało w jego towarzystwie; sześd z nich wedle wszelkiego prawdopodobieostwa kochało się w nim.

Dobiegająca właśnie czternastu lat Madeleine także zapałała miłością do trzydziestoczteroletniego ojca Gaufridi, który często bawił u niej w gościnie. Kiedy po mieście zaczęły krążyd plotki i komentarze, dotyczące półtoragodzinnej wizyty księdza u Madeleine, w czasie gdy nikogo poza nimi nie było w domu, przełożona konwentu urszulanek w Marsylii, matka Catherine de Gaumer, uznała za stosowne zwrócid uwagę pani Demandolx na zachowanie córki. Madeleine ze swej strony wyznała matce, że ksiądz skradł jej "najpiękniejszą różę". Matka Catherine zwróciła się także do ojca Gaufridiego, ostrzegając go przed następstwami tego romansu.

Rozluźnienie norm moralnych wśród kleru traktowano w wieku XVII daleko pobłażliwiej niż dziś. Na przykład w biografii *Vie+ ojca Romillon, pióra Bourguignona (Marseilles 1669), znajdujemy opis tradycyjnego przyjęcia na cześd mnicha, który odprawił pierwszą w swym życiu mszę. Zaprzyjaźniona rodzina pokryła wszelkie koszta z owym przyjęciem związane, a córka pana domu odgrywała rolę "Maraine", czyli towarzyszki, nowo wyświęconego księdza podczas całej zabawy, w trakcie której taoczono, całowano się i dopuszczano "innych swawoli". Wszyscy mnisi ubrani byli w świeckie, przystrojone wstążkami stroje. Kiedy ojciec Romillon usiłował nie dopuścid do organizowania podobnych przyjęd w swoim własnym mieście, mnisi urządzili nao zasadzkę i obili go pałkami, które mieli ukryte pod habitami. Najwyraźniej tylko nieliczni uważali tego rodzaju zwyczaje za naganne. W takiej atmosferze rozwiązłośd przystojnego proboszcza nie wzbudziłaby specjalnego zainteresowania, gdyby całej sprawy nie skomplikowało oskarżenie o czary.

W następnym (1607) roku Madeleine wstąpiła do konwentu jako nowicjuszka i wyznała tajemnicę łączącej ją z ojcem Gaufridi zażyłości matce Catherine. Nie miało to żadnych następstw poza tym, że Madeleine przeniesiono do klasztoru bardziej oddalonego od Aix, gdzie ojciec Gaufridi nie mógł jej odwiedzad. Tam po upływie roku lub dwóch lat Madeleine, liczącą wówczas szesnaście lub siedemnaście lat, zaczęły trapid ataki silnych konwulsji, dręczyły ją też wizje diabłów. Tuż przed Bożym Narodzeniem 1609 roku podczas spowiedzi podeptała krucyfiks.

Stary ojciec Romillon zdecydował się na egzorcyzmy; nie przyniosły one jednak spodziewanych efektów. Co więcej, dolegliwości Madeleine przeniosły się na trzy inne zakonnice, które dostawały drgawek, traciły mowę i nie mogły nic przełknąd. W czasie Wielkanocy 1610 roku ojciec Romillon wraz z innym księdzem poinformowali ojca Gaufridi o kłopotach, jakich przysparza im Madeleine, a w czerwcu indagowali go na temat rodzaju związku, jaki go z nią łączył. Gaufridi zaprzeczał stanowczo, by doszło między nimi do kontaktów cielesnych. Madeleine tymczasem, pod wpływem egzorcyzmów, kontynuowała oskarżenia pod jego adresem: wyrzekł się on Boga, podarował jej "zielonego diabełka" jako służkę, utrzymywał z nią stosunki płciowe od czasu, gdy skooczyła lat trzynaście (później zeznała, że od dziewiątego roku życia). Miał też jej oświadczyd: "Ponieważ zamierzam cieszyd się twoimi względami, dam ci napój sporządzony ze specjalnego proszku, który sprawi, że dziecko, które ze mnie poczniesz, nie będzie do mnie podobne; w ten sposób nikt nie oskarży mnie o niemoralnośd".

Ojciec Romillon wytrwał w egzorcyzmowaniu tej wygłodzonej seksualnie dziewczyny okrągły rok. Tymczasem jej histeria udzieliła się pięciu innym zakonnicom. Jedna z nich, siostra Louise Capeau (lub Capelle), najwyraźniej zazdroszcząc bogatszej i bardziej znanej w świecie Madeleine, starała się prześcignąd ją w demonstrowaniu symptomów demonicznego opętania. W koocu zdesperowany ojciec Romillon zabrał obie panny do podeszłego już w latach Sebastiana Michaelisa, Wielkiego Inkwizytora z Awinionu. Ojciec Michaelis miał niekwestionowane doświadczenie w materii czarów, jako że w roku 1582 spalił na stosie w Awinionie osiemnaścioro czarowników i czarownic. Mimo iż zastosował on publiczne egzorcyzmy w otoczonym powszechnym szacunkiem sanktuarium Świętej Marii Magdaleny w jaskini w Stebaume, powiodło mu się nie lepiej niż uprzednio ojcu Romillon.

Obie dziewczyny przewieziono następnie do Królewskiego Konwentu Św. Maksymina, gdzie zajął się nimi inny wybitny egzorcysta, dominikanin flamandzki Francois Domptius. Główną atrakcją stała się tutaj Louise, która wobec licznie zgromadzonej publiczności głębokim basem wyjawiła imiona trzech diabłów, jacy w nią wstąpili - Verin, Gresil i Sonnillon. Zarzuciła też siostrze Madeleine, że opętana jest przez Belzebuba, Lewiatana, Baalberita, Asmodeusza, Astarota oraz 6661 innych diabłów (patrz: Demonologia). Ze swojej strony Madeleine bluźniła "wyjąc i jęcząc wniebogłosy". 15 grudnia diabeł Verin, w osobie Louise, obwieścił publicznie, że przyczyną opętania Madeleine jest ojciec Gaufridi: "Ty (Madeleine) zostałaś zwiedziona przez księdza, twojego spowiednika.!...] Pochodzi on z Marsylii i ma na imię Louis". Egzorcyści byli "całkowicie przekonani, że obie dziewczyny są rzeczywiście opętane".

Inkwizytor postanowił wezwad rzekomego sprawcę opętania, ojca Louisa Gaufridi, by ten spróbował swych sił w egzorcyzmach i uzdrowił obydwie zakonnice. 30 grudnia 1610 roku Gaufridi, w towarzystwie trzech innych księży, pojawił się w Ste-Baume w czasie szalejącej burzy śnieżnej. O egzorcyzmach nie miał najmniejszego pojęcia, a obie dziewczyny otwarcie kpiły z jego nieudolności. Louise wysunęła wobec niego zarzut czarnoksięstwa, zmuszając go do riposty: "Gdybym był czarownikiem, z pewnością oddałbym duszę tysiącu diabłów!" Na podstawie takiego dowodu Gaufridiego ulokowano w okratowanej celce, znajdującej się w jednym z rogów groty, pełnym "obrzydliwych i wstrętnych wyziewów".

Siostra Madeleine stawiała Gaufridiemu coraz to nowe zarzuty, obwiniając go praktycznie o wszelkie możliwe plugastwa znane demonologom. Wystawiała go na pośmiewisko nawet wtedy, gdy odprawiał mszę. "Tu non lou dises pas de bon cór" *"Nie modlisz się z czystym sercem"+, krzyczała. Jednocześnie poddano rewizji marsylskie mieszkanie proboszcza szukając tam "pism i traktatów magicznych"; niczego jednak nie odkryto. Najwyraźniej Gaufridi miał wystarczająco potężnych przyjaciół, zwłaszcza wśród kapucynów, którym udało się uprzedzid pułapkę. W istocie rzeczy cały zgromadzony przez inkwizytora materiał dowodowy przemawiał na korzyśd Gaufridiego, którego w związku z tym dyskretnie wyprawiono do jego własnej parafii.

Ojciec Gaufridi zdecydowany był definitywnie oczyścid się z rzucanych nao, a nie udowodnionych potwarzy. Znaczna częśd kleru zgadzała się, że skierowane przeciwko niemu zarzuty były "zwykłą mistyfikacją, pozbawioną większego znaczenia". Gaufridi apelował do biskupa Marsylii i papieża; później domagał się także rozwiązania zgromadzenia urszulanek i uwięzienia zakonnic z Ste-Baume.

Madeleine została zamknięta w klasztorze w Ste-Baume i wówczas nasiliły się objawy nerwicy maniakalno-depresyjnej; miewała wizje, taoczyła i wybuchała śmiechem, śpiewała piosenki miłosne, rżała jak koo, przeszkadzała w odprawianiu mszy (darła ornaty na strzępy), opowiadała niestworzone historie o sabatach (na których dochodzid miało do aktów sodomii i pożerania małych dzieci). Pluła grudkami pienistej flegmy, wyglądającej jak "mieszanina miodu i smoły". Belzebub sprawił, że "jej kości grzechotały, uderzając jedna o drugą". W czasie takich ataków wnętrzności dziewczyny "przewracały się do góry nogami *...+, a odgłosy tych nienaturalnych ruchów dawały się słyszed bardzo dobrze. Kiedy cierpienie to dobiegło kooca, pogrążyły ją one *diabły+ w stan głębokiego letargu, tak że wydawała się zupełnie bez życia".

Następna częśd historii opętanych zakonnic z Aix-en-Provence przenosi nas do trybunałów sądowych, dokąd przywiódł ją rosnący rozgłos wokół całej sprawy oraz starania ojca Gaufridiego o oczyszczenie się z ciążących na nim zarzutów z jednej strony, a nacisk, jaki wywierał na władze polityczne inkwizytor Michaelis, domagający się ukarania domniemanego czarownika, z drugiej. W lutym 1611 roku parlament z Aix-en-Provence, z zabobonnym przewodniczącym Guillaume de Vair, jakkolwiek nie dysponował żadnymi innymi dowodami poza "świadectwem duchowym", otworzył proces verbal w tej sprawie.

Protokoły sądowe są, w przeważającej części, bliźniaczo podobne do relacji z wcześniejszych egzorcyzmów; podczas procesu Madeleine i Louise często miewały ataki konwulsji. Obydwie zeznawały po prowansalsku, co stwarzało koniecznośd tłumaczenia Ich oświadczeo przed zaprotokołowaniem na francuski. Siostra Madeleine znajdowała się na przemian w stanie nienaturalnego podniecenia lub głębokiej depresji. Jej zuchwałośd wobec księży przywodzi na myśl późniejsze zachowanie się oskarżonych kobiet w Salem;

Madeleine wezwała na przykład jednego z nich, by pokazał swoją tonsurę na dowód, iż rzeczywiście został wyświęcony. Następnie uspokoiła się i zeznała, że wszystkie wysunięte przez nią oskarżenia "były czczymi wymysłami i nie ma w nich ani jednego słowa prawdy" - Proces verbal, 21 lutego 1611.

Omdlewała wręcz z miłości do Gaufridiego:" O! que si aqueste lengo li poudie pourta uno bonero parauloal'aureillo, que contentamen!" *"Och! gdyby jego język zachował dla jej ucha chodby jedno przyjazne słowo, cóż to by było za szczęście!"+. Zaraz potem dostała napadu lubieżnych drgawek "naśladujących akt płciowy ze spazmatycznymi ruchami podbrzusza". Pokazała też stygmaty diabelskie na stopie i pod lewą piersią. Lekarz nakłuł je igłą, mimo to dziewczyna nie odczuwała bólu; zabieg ten nie spowodował także upływu krwi. Później piętna te zniknęły bez śladu. Madeleine co dzieo przeczyła sama sobie, oskarżała i natychmiast odwoływała swoje zarzuty. W miarę upływu czasu ogarniało ją narastające przygnębienie, dwukrotnie też usiłowała targnąd się na życie.

W marcu przesłuchano ojca Gaufridiego. Inkwizycja nękała go już od roku. Jego zdrowie było całkowicie zrujnowane - trzymano go skutego łaocuchami w podziemnym lochu pełnym szczurów i robactwa. Po dokładnym wygoleniu całego ciała u księdza odkryto trzy stygmaty diabelskie. Pod koniec miesiąca Gaufridi wyznał, że jest "Księciem Synagogi". Podpisał pakt z diabłem swoją własną krwią, a szatan przyrzekł, że wszystkie kobiety "będą mu uległe i powolne" (Michaelis). Podał też drobiazgowy opis sabatu, bardziej jednak przypominał on oficjalną audiencję kościelną niżli wyuzdaną orgię. Inkwizytor Michaelis był wniebowzięty i wydał drukiem fałszywą wersję zeznao przypisywanych Gaufridiemu, ujętą w pięddziesiąt dwa punkty. Kiedy Gaufridi przyszedł nieco do siebie, odwołał poprzednie zeznania, stwierdzając, że wymuszono je na nim za pomocą tortur. "Wszystkie one niezgodne są z prawdą i zostały przez niego zmyślone, by ubarwid i nadad pozory prawdopodobieostwa temu, co mówił".

Sąd przeszedł nad tym oświadczeniem do porządku dziennego i 18 kwietnia 1611 roku na podstawie wcześniejszych zeznao uznał oskarżonego winnym wszelkich postawionych mu zarzutów: magii, wróżbiarstwa, bałwochwalstwa i cudzołóstwa, lekarze bowiem orzekli, iż siostra Madeleine nie była dziewicą. Ojciec Gaufridi został skazany na spalenie żywcem "sur en feu de busches" - na stosie ze świeżych gałęzi, gdyż płoną one wolniej niż chrust. Po zapadnięciu wyroku nadal jednak trwały przesłuchania, podczas których Gaufridi nierzadko odchodził od zmysłów. Podczas ostatniej konfrontacji z sędziami, 28 kwietnia, zaprzeczył jakoby utrzymywał stosunki płciowe z Madeleine, chociaż przyznał, że był dobrym przyjacielem jej rodziny. Uskarżał się, że nikt nie daje wiary jego słowom i że wyznał już wszystko, czego domagali się odeo sędziowie. Tak, jadał pieczone niemowlęta podczas sabatu kwestia wiarygodności przestała już odgrywad jakąkolwiek rolę.

Wyrok śmierci wydano 29 kwietnia 1611 roku, a następnego dnia odbyła się egzekucja. Władze kościelne pozbawiły Gaufridiego święceo kapłaoskich, a następnie przekazano go parlamentowi w Aix. By uczynid śmierd Gaufridiego jeszcze bardziej okrutną, poddano go torturom, co uzasadniono koniecznością zmuszenia go do wydania współwinnych. Trzykrotnie poddano go torturze "strappado": ze związanymi na plecach rękami podciągany był na linie do góry i opuszczany na ziemię. "Mon Dieu - jęczał - je ne scay point de complices. Ay laisso slou mouert" *"O Boże, nic nie wiem o żadnych wspólnikach. Dajcie mi spokój, umieram"+. Za trzecim razem zawołał po prowansalsku "Yo diriou, Messies, non siou pas christian; si noun lou disiot, ay conegut Magdalens a la sinagogo, parce que la conession de deca". ["Powiadam wam, Panowie, nie jestem chrześcijaninem. Jeśli zeznałem, że nie poznałem Madeleine na sabacie, to uczyniłem tak dlatego, iż znałem ją już wcześniej"+.

Po torturze strappado przyszła kolej na question eictraodinaire, okrutną torturę rozciągania. Kat, monsieur Olivier, przymocował do stóp Gaufridiego ciężary, po czym czterokrotnie podciągał go kilkanaście centymetrów w górę i opuszczał z powrotem na ziemię. Ojciec Gaufridi w dalszym ciągu nie wskazał nikogo.

Eskortowany przez dziesięciu łuczników Gaufridi odbył procedurę amende honorable - aktu błagania Boga i sądu o okazanie miłosierdzia. Następnie przywiązanego do wózka dla skazaoców przeciągnięto go zatłoczonymi ulicami Aix. Po pięciu godzinach orszak dotarł na Place des Prścheurs. Dzięki specjalnej dyspensie (wydanej zapewne przez biskupa Marsylii) Gaufridi został przed spaleniem uduszony. Następnego dnia, jeśli wierzyd Chronique de Ordre des Ursulines (1673), Madeleine de Demandobc de la Palud została uleczona z opętania.

Nie uleczono natomiast Louise Capeau, która nadal widywała czarownice. Ponosi ona bezpośrednią odpowiedzialnośd za spalenie na stosie niewidomej dziewczyny, Honoraty, oskarżonej o czary 19 lipca 1611 roku. Zaraza ta przeniosła się także i na zakonnice z innych klasztorów (klarysek z Aix i brygidek z Lilie). Ojcowie Michaelis i Domptius wyruszyli do Flandrii, by poddad egzorcyzmom siostrę Marie de Sains, która po niedawnej wizycie w Aix zawlokła ją do Lilie. Na szczęście interweniował arcybiskup Malines i siostra Marie została osadzona w więzieniu w Toumai.

Ostatnie lata życia Madeleine były równie niespokojne jak jej młodośd. W roku 1642, w wieku czterdziestu dziewięciu lat, została oskarżona o uprawianie czarów. Krewni odsunęli się od niej, broniła się zatem sama, w czym niewątpliwie pomogła jej otrzymana w spadku pewna suma pieniędzy. Ponownie oskarżono ją w roku 1652 i, pomimo że wsparła finansowo zakon trynitarzy, cały ten rok spędziła w więzieniu. Liczni świadkowie złożyli obciążające zeznania, na ciele jej odkryto diabelskie piętna i 12 grudnia 1652 roku Madeleine de Demandobc skazana została na wysoką grzywnę i dożywotnie zamknięcie w więzieniu. Po upływie dziesięciu lat oddano ją pod opiekę krewnych z Chateauvieux, gdzie 20 grudnia 1670 roku zmarła w wieku siedemdziesięciu siedmiu lat.

Akwinata Tomasz. Dominikanin Tomasz z Akwinu (ok. 1227-1274) był jednym z pięciu najwybitniejszych teologów Kościoła. Jeszcze w roku 1879 papież Leon XII zalecił wszystkim duchownym rzymskokatolickim, by "przyjęli nauki Akwinaty za podstawę swoich koncepcji teologicznych".

Znakomity znawca dziejów czarnoksięstwa, profesor George L. Burr, obciąża Tomasza z Akwinu odpowiedzialnością za ugruntowanie się w świecie chrześcijaoskim przekonania o rzeczywistym istnieniu czarownictwa: "Wiara w istnienie ludzi - sprzymierzeoców i sług Szatana - zrodziła się w umyśle tego mnicha logika". Wcześni autorzy rozpraw o czarach powołują się nao nieustannie; Nider, Vineti, Sprenger i Kramer (autorzy Młota na czarownice) cytują Akwinatę na równi z Biblią i św. Augustynem, uważając go za największy autorytet. W wiekach późniejszych specjaliści od czarów podobnie traktowali Młot. Tomasz z Akwinu zaprzeczał, co prawda, istnieniu formalnego paktu między człowiekiem a diabłem, niemniej przyjęta przezeo i jasno wyłożona koncepcja obcowania z szatanem stała się źródłem późniejszej psychozy zagrożenia przez czarownice.

Tomasz z Akwinu w znaczący sposób przyczynił się do ukształtowania poglądów na temat pięciu podstawowych sfer magii stosowanej:

1. Stosunki płciowe z diabłem. Przekonanie o perwersyjnych praktykach seksualnych, charakteryzujących sabaty czarownic, wynikało z koncepcji św. Augustyna (który sam przejął ją od teologów bizantyjskich), że istoty ludzkie mogą współżyd cieleśnie z diabłami, w następstwie czego, dzięki spermie pobranej od onanizujących się lub cudzołożących z sukkubami mężczyzn i przeniesionej w okamgnieniu, kobiety mogą zachodzid w ciążę. W Quaestiones Quodltbetales Tomasz z Akwinu pisze: "Ponieważ inkub potrafi skraśd nasienie niewinnego młodzieoca, który doświadczył polucji, i wprowadzid je do łona niewiasty, ta z kolei może, dzięki temu nasieniu, począd potomstwo, którego ojcem nie jest wszakże inkub, lecz mężczyzna, którego nasienie ją zapłodniło, moc bowiem onego nasienia bierze się od tego, kto je uronił. Wydaje się zatem, że mężczyzna (i to bez żadnego cudu) może byd ojcem, nie utraciwszy zarazem swej niewinności".

Nawet w tych procesach o czary, w trakcie których nie podnoszono kwestii udawania się na sabat, normą były oskarżenia o utrzymywanie stosunków płciowych z diabłem.

2. Loty czarownic. Akwinata akceptuje domysły Alberta Wielkiego, że szatan, kusząc Chrystusa na górze, przyjął postad cielesną i niósł Chrystusa (który uczynił się niewidzialnym) na ramionach - z tym, że wydaje się raczej, iż szedł, niźli unosił się w powietrzu. Na tej podstawie dochodzi do wniosku, że diabły, w pewnych określonych przez Boga granicach, mogą przenosid czarownice w powietrzu. Akwinata rozwija tym samym sformułowaną przez Augustyna doktrynę raptus, jedną z pierwszych koncepcji projekcji astralnej, w myśl której dusza może przeżywad doznania poza ciałem. (Inni uczeni owej epoki, np. Jan z Salisbury, zwalczali wiarę w translokację, uważając ją za złudzenie.)

3. Metamorfoza. Akwinata akceptuje bez zastrzeżeo wierzenia ludowe, usankcjonowane zresztą przez Augustyna, przypisujące diabłowi zdolnośd zamieniania ludzi w zwierzęta (podobnie jak to uczyniła Circe z towarzyszami Odyseusza). Dowodzi on tego w sposób dośd pogmatwany: diabeł stwarza złudzenie w umyśle ludzkim, a następnie z materii powietrznej kształtuje złudzenie zewnętrzne, odpowiadające całkowicie pierwszemu. Metamorfoza zatem nie zachodzi w rzeczywistości, pozostając wyłącznie tworem wyobraźni, oddziałuje jednakże na człowieka tak, jakby w istocie rzeczy miała miejsce; podobnie alchemicy stwarzają imitację złota, która wygląda jak prawdziwy kruszec. Zarówno Augustyn, jak i Akwinata negują istnienie lycantropii, tłumaczą jednak to zjawisko za pomocą wspomnianej teorii "zjawiska wyimaginowanego" *phantasticam apparttionem+. Mimo to późniejsi demonolodzy, broniąc koncepcji metamorfozy, powoływali się na autorytet Akwinaty.

4. Wywoływanie burz. Tomasz z Akwinu wierzył, że diabły, za zgodą Bożą, mogą czynid maleficia, nie wyłączając sprowadzania burz (wyjaśnia to w swoim komentarzu do Księgi Hioba). Co więcej, Akwinata wyłożył reguły stosowania właściwych zaklęd.

5. Ligatura. W Quaestiones Quodlibetales Tomasz z Akwinu pisze: "Wiara katolicka utrzymuje, że demonów nie należy lekceważyd, działaniami swymi mogą one bowiem czynid szkody, a także uniemożliwid współżycie cielesne". Potrafią to osiągnąd w sposób nader prosty, na przykład wzbudzając w mężczyźnie wstręt do jakiejś kobiety. Akwinata wierzył także, iż stare kobiety, dzięki paktowi *foedus+ z diabłem mogą szkodzid dzieciom rzucając na nie urok.

Co więcej, przyjmując za pewnik, że pakt z szatanem mieści się w pojęciu herezji, Tomasz z Akwinu uważał, że heretyków należy palid na stosie; w Nowym Testamencie bowiem przyrównani są oni do złodziei i wilków, a przyjęto przecież, że wilki się zabija. Kiedy pozostająca pod kontrolą dominikanów inkwizycja przekazywała skazanych heretyków w ręce władz świeckich, powoływała się na słowa Akwinaty: "Skoro władcy świeccy bez ociągania wykonują wydane zgodnie z prawem wyroki śmierci na fałszerzach monety i innych zbrodniarzach, to tym bardziej herytycy, którym dowiedziono winę, muszą byd nie tylko ekskomunikowani, ale i natychmiast uśmiercani". (Summa Theologica II, XI)

Aleksander VI, papież. W koocu piętnastego stulecia inkwizycja rozprzestrzeniała wiarę w czarownice po całej Europie. Poszerzając uprawnienia, jakie inkwizytorom niemieckim nadał papież Innocenty VIII, wydaną w roku 1501 bullą Cum acceperimus Aleksander VI potwierdził władzę inkwizytora Angelo z Werony nad terytorium całej Lombardii.

Ponieważ do wiadomości naszej doszło, iż mężczyźni i kobiety w prowincji Lombardia oddają się najrozmaitszym czarom i diabelskim praktykom, popełniając haniebne zbrodnie trucicielstwa *veneficia+, a także inne rozliczne czyny zmierzające do wygubienia ludzi, trzód i plonów oraz szerząc gorszące występki, wypełniając tedy nasz obowiązek pasterski wedle zaleceo Bożych, postanowiliśmy ukrócid te zbrodnie i z Bożą pomocą, w miarę sił naszych, zapobiec dalszemu rozprzestrzenianiu się owych gorszących występków.

Polecamy przeto tobie, a także twoim następcom w Lombardii, których na mocy niniejszego obdarzamy pełnym zaufaniem, i nakazujemy ci, byś pilnie odszukał, czy to sam, czy to wraz z godnymi szcunku współpracownikami, jakich sobie dobierzesz, owych mężczyzn i owe kobiety, o których mowa była wyżej, i ukarał ich zgodnie z prawem.

Abyś zaś lepiej mógł wypełnid swoje zadanie, nadajemy ci niniejszym pełną nad nimi władzę, bez względu na jakiekolwiek edykty i rozporządzenia apostolskie, dyspensy i zwykłe przywileje, jakie były wydane kiedy indziej, i bez względu na wszelkie inne akty prawne stanowiące inaczej, jakiekolwiek by one były.

Podobną bullę wystosował Juliusz II (1503) do Giorgia de Casale, inkwizytora Cremony, ponaglając go, by "ogniem i mieczem" wyplenił z Lombardii czarowników, tym wstrętniejszych i bardziej niebezpiecznych, jako że potrafią przemieniad się w koty. Miał on całkowicie lekceważyd sprzeciwy księży i prawników. Później, 20 lipca 1523 roku, papież Hadrian VI odwołał się do tej bulli, a że zbrodnia czarnoksięstwa pieniła się nadal, powtórzył wszelkie jej postanowienia w bulli skierowanej do Modestusa Vincentinusa, inkwizytora Como.

Allier Elizabeth. Cechą charakterystyczną siedemnastowiecznego czarownictwa francuskiego jest zadziwiająca liczba młodych kobiet, zwłaszcza nowicjuszek i zakonnic, opętanych przez diabła. W kilku bardziej znanych przypadkach zjawisko to przypisywano działaniu konkretnych osób (np. Urbaina Grandiera w sprawie zakonnic z Loudun). W wielu innych jednakże demon powodujący opętanie wstępował w ciało ofiary najwyraźniej w znanych tylko jemu, podstępnych celach lub w następstwie bliżej nie określonych podłych zamysłów. Księża zaś, skoro tylko dochodzili do wniosku, że odprawiane przez nich egzorcyzmy odniosły skutek, skwapliwie rozgłaszali swoje sukcesy.

Jeden z takich Prawdziwych opisów dotyczy sprawy Elizabeth Allier opętanej przez ponad dwadzieścia lat przez dwa diabły, przedstawiające się jako Orgeuil i Bonifarce, i wyzwolonej od nich w następstwie sześciu egzorcyzmów odprawionych przez Francois Farconneta, dominikanina z Grenoble. Dzieło swe rozpoczął on w sobotę 18 sierpnia 1639 roku. Mimo iż siostra Elizabeth nie rozchyliła nawet warg, diabły obmierzłymi głosy oznajmiły, iż weszły w nią na kromce chleba, gdy liczyła sobie siedem lat, opuszczą zaś jej ciało na trzy dni przed jej śmiercią. (Św. Grzegorz opisuje przypadek, gdy diabeł dostał się do ciała zakonnicy wraz z jedzoną przez nią sałatą, zapomniała ona bowiem uczynid nad nią znaku krzyża.) Pięd prób wyegzorcyzmowania spełzło na niczym, modły zatem przedłużono do niedzieli. Na koniec ojciec Francois wziął w dłonie Przenajświętszy Sakrament i rzekł: "Wyjdź wreszcie, stworze nieszczęsny". Im bardziej nalegał na demony, tym sroższe siostra Elizabeth cierpiała konwulsje - język wysunął jej się z ust na "więcej niż cztery palce". Wreszcie ostatni z diabłów opuścił ją, jęknąwszy uniżenie Jesw, sortit - "Jezu, wychodzę!"

Alphonsus de Spina. Dzieło Alphonsusa de Spiny Fortalicium Fidei*Twierdza Wiary+, napisane około roku 1459, zostało wydane drukiem w roku 1467. Był to pierwszy drukowany traktat poświęcony czarnoksięstwu. W pięciu częściach, składających się na to dzieło, omówiony został "pancerz", jaki chroni wiernych, a także walka z heretykami, Żydami, Saracenami i demonami. W rozdziale ostatnim opisano dziesięd odmian demonów, włącznie z tym, który przekonuje niewiasty w podeszłym wieku *bruxae+, iż mogą czynid zło. Omamione w ten sposób istoty liczne są zwłaszcza w Delfinacie i Gaskonii, gdzie czczą kozła, całując go w zadek. Wiele takich czarownic spalono na stosie, a w domu inkwizytora w Tuluzie zobaczyd można malowidła wyobrażające ich zgromadzenia oraz karę, jaką poniosły. W porównaniu z innymi pisarzami owej epoki Alphonsus zajmuje wobec kwestii czarów pozycję stosunkowo umiarkowaną (uważa np., że loty czarownic są jedynie złudzeniem).

Alphonsus de Spina (nie należy mylid go z Bartolommeo Spina) był nawróconym Żydem, który wstąpił do zakonu franciszkanów. Został następnie spowiednikiem króla Jana Kastylijskiego, profesorem uniwersytetu w Salamance i, tuż przed śmiercią, biskupem Thermopolis. Dzieło jego roi się od antysemickich przypowieści, w rodzaju historii Żyda, który wrzucił hostię do gotującej się wody. Alphonsus powtarza także opowieśd o Hugonie z Lincoln, który, mimo że, jak wieśd niesie, został zamordowany przez Żydów i wrzucony do dołu kloacznego (in loco profundissimo et immundo fetortbuscfue piano), nie ustawał w modłach do Dziewicy Maryi.

Amulety, patrz: Czary.

Anglia, czarnoksicstwo w Anglii. Od najwcześniejszych czasów angielskie władze duchowne i świeckie wydawały sporadycznie rozmaite dekrety prawne wymierzone przeciwko praktykom czarnoksięskim i osobom, które się nimi parały. Warto jednak zauważyd, że w Anglii okresu monarchii anglosaskich, a także w późniejszym średniowieczu, powszechne wyobrażenia o czarnoksięstwie znacznie odbiegały od późniejszych, wyrafinowanych koncepcji spisku skierowanego przeciwko Bogu chrześcijan i zakładającego otwarte przymierze z Diabłem. Aż do mniej więcej 1500 roku, nawet jeśli zagrożona srogimi karami, zbrodnia ta nie była uważana za poważną (bez względu na to, jak odrażająco mogła się ona jawid w oczach niektórych). Czarnoksięstwo utożsamiane było z magią uprawianą w złych zamiarach. W pojęciu tym mieściło się niszczenie plonów l trzód za pomocą zaklęd, trucizn lub sprowadzania burz, a także wszelkie dolegliwości sprowadzane na ludzi, od chorób poczynając, a na śmierci koocząc. W myśl najwcześniejszych przepisów prawnych czary były przestępstwem, jeśli ich uprawianie wywoływało konkretny negatywny skutek, dostrzegalny i możliwy do dowiedzenia. Czarną magię uważano za zjawisko równie realne i oczywiste jak magia biała; i jedna, i druga zresztą uznane zostały za praktyki naganne. Czarnoksięstwo traktowano jako zbrodnię przeciwko ludziom, a nie jak później, w wiekach szesnastym i siedemnastym, przeciwko Bogu, a co za tym idzie, postępowanie sądowe oraz przewidziane kary były analogiczne jak w przypadkach innych przestępstw godzących w porządek społeczny. W koocu wieku dziewiątego prawa wydane przez króla Etheireda nakazywały wygnanie z kraju czarownic na równi z nierządnicami. Za czasów Edwarda I, ktoś, kto podpalił dom sąsiada lub jego zbiory, sam miał zostad spalony; a jeśli nawet tego rodzaju ludzi nazywano "czarownikami", nie miało to specjalnego znaczenia. Brano pod uwagę czyny, jakie czarownicy popełnili, a nie te, które rzekomo zamierzali popełnid.

Jak się wydaje, najwcześniejszym aktem prawnym wymierzonym przeciwko czarownicom jest Liber Poenitentialis Teodora, arcybiskupa Canterbury (668-690); typową przewidzianą w nim pokutą był pewien okres postu. Podobne kary przewidywał Confessiona Ecoberhta, arcybiskupa Yorku (735- 766), przewidujący dla kobiety, która zabija za pomocą zaklęd, post siedmioletni. Z drugiej strony świecki kodeks praw, wydany za panowania króla Athelstana (925-939), wprowadzał karę śmierci za zabójstwo dokonane za pomocą czarów - tak samo jak za pozostałe kategorie zabójstw. Wilhelm Zdobywca złagodził później tę karę zamieniając ją na banicję. Podobnie jak oskarżeni o wszelkie inne zbrodnie, również i czarownica mogła odwoład się do sądu bożego. W ten sposób, dzięki pomyślnemu wynikowi próby rozpalonego żelaza, odzyskała wolnośd Agnieszka, żona Odona, pierwsza znana z dokumentów osoba, którą oskarżono o uprawianie czarów (w 1209 roku). Mniej więcej do roku 1300 osoby podejrzane o czary podlegały jurysdykcji kościelnej i dopiero po wydaniu wyroku przekazywano je "ramieniu świeckiemu", na którym spoczywał obowiązek jego wykonania.

W stuleciach XIV i XV zajmowały się nimi także sądy lokalne oraz sąd najwyższy. Z zasady orzeczenie winy pociągało za sobą stosunkowo umiarkowaną karę; zaledwie kilka osób zostało skazanych na śmierd. Na przykład pewien człowiek, którego w roku 1371 aresztowano za posiadanie czaszki ludzkiej, głowy trupa i księgi z zaklęciami, został zwolniony po złożeniu przysięgi, że zaprzestanie uprawiania praktyk magicznych; jego instrumentarium publicznie spalono. W Londynie w roku 1390 John Berking, parający się wróżbiarstwem, skazany został na godzinę pręgierza, dwutygodniowe więzienie i wygnanie z miasta. Jeszcze w roku 1467, kiedy we Francji czarownice palono na stosie całymi tysiącami, niejaki William Byg, skazany za to, że spoglądając w kryształową kulę określał miejsca, w których ukrywali się rabusie, musiał jedynie wystawid się na widok publiczny, niosąc na głowie papierową koronę z napisem "Ecce sortiiegus" ["Oto jasnowidz"]. W roku 1525 uniewinniono dwadzieścia osób oskarżonych o popełnienie morderstwa przy użyciu figurki woskowej. W 1560 roku ośmiu mężczyzn, z których dwóch miało święcenia kapłaoskie, przyznało się do przyzywania duchów i wróżbiarstwa. Uwolniono ich po złożeniu przysięgi, że powstrzymają się od podobnych czynów w przyszłości, i krótkiej karze pręgierza. Trzy lata później za te same zakazane praktyki zostaliby już ukarani więzieniem lub śmiercią. A oto pełne brzmienie przysięgi, którą mieli złożyd.

Przysięgniesz, że poczynając od teraz nie będziesz stosował, wymyślał, praktykował ani uprawiał, ani przygotowywał, ani doradzał, ani zgadzał się, ani też dopuszczał, by stosowano, wymyślano, praktykowano, uprawiano, przygotowywano albo zgadzano się na jakiekolwiek wywoływanie bądź przyzywanie duchów, ani też czary, zaklęcia lub wróżby, ani na żadne inne rzeczy, które mogłyby byd z nimi związane, ani na żadne inne praktyki magiczne, mające na celu uzyskanie pieniędzy, odnalezienie skarbów lub szkodzenie komukolwiek, albo zniszczenie, albo uszkodzenie kogokolwiek tak cieleśnie, jak i na jego dobrach, ani skłonienie kogokolwiek do nieprawej miłości, ani odnalezienie i wskazanie, gdzie znajdują się skradzione lub zgubione przedmioty, jako też w żadnym innym celu, zamiarze i chęci; tak d dopomóż Bóg i święta treśd tej Księgi. Przed rokiem 1563, jeśli osoba oskarżona o praktyki określane mianem czarnoksięstwa nie wywodziła się z kręgów dworskich, karano ją zazwyczaj nader łagodnie. Jeśli jednak był nią ktoś ze szlachty, to zarzut uprawiania czarów stawał się oskarżeniem poważnym, gdyż łączono go najczęściej z podejrzeniem o zdradę stanu. Spalenie portretu królewskiego albo figurki wyobrażającej monarchę było zdradą stanu, jako że oznaczało zamiar. Ktoś, kto brał udział w tego rodzaju praktykach, równie dobrze mógł chwycid za broo. Wróżbiarz, który opracowywał horoskop, określający, ile lat życia pozostało jeszcze panującemu, również popełniał zdradę stanu, bowiem informacja taka mogła okazad się cenna dla nieprzyjaciół paostwa. Szczególnie czuła na tym punkcie, zwłaszcza u schyłku swego panowania, była królowa Elżbieta I, która w roku 1581 wydała rozporządzenie, na mocy którego stawianie horoskopów karane miało byd na równi z satanicznymi praktykami czarnoksięskimi.

Z tego też względu wielu szlachetnie urodzonych oponentów politycznych oskarżonych zostało o praktyki czarnoksięskie. W roku 1324, w Coventry, dwudziestu siedmiu podsądnym zarzucono wynajęcie dwóch nekromantów, którzy mieli spowodowad śmierd króla Edwarda. Był to pierwszy proces z oskarżenia o czary, jaki toczył się przed sądem świeckim. Królowa wdowa Joanna i zakonnik Randolph spiskowali przeciwko Henrykowi V w roku 1417, zostali zatem oskarżeni o czary. Podobnie potraktowani byli: Eleonora Cobham (księżna Gloucester), Roger Bolingbroke i Thomas Southwell, którzy nastawali na życie Henryka VI w roku 1441. W 1478 o czary oskarżono księżnę Bedford. W roku 1483 byłą królową, Elisabeth Woodville, oraz Jane Shore oskarżono o rzucenie uroku na rękę Ryszarda III; w tym samym roku hrabina Richmond wraz z doktorem Mortonem (późniejszym arcybiskupem Canterbury) i innymi przywódcami stronnictwa Lancasterów stanęli przed sądem z oskarżenia o uprawianie czarów. W kilku późniejszych procesach postawionych przed sądem arystokratów oskarżono o stawianie horoskopów mających określid datę śmierci króla; zarzut ten pojawił się w sprawie księcia Buckinghama w roku 1521, procesie Sir Williama Neville'a w 1532, lorda Hungerforda (skazanego na ścięcie) w roku 1541, Henry'ego Neville'a w 1546 i hrabiny Lennox w 1562.

W wielu epokach i w różnych krajach wiara w praktyki czarnoksięskie była odzwierciedleniem głębokich zmian i związanych z nimi niepokojów społecznych, towarzyszących zazwyczaj procesowi zastępowania starego systemu norm i wartości przez nowy. W epoce niczym nie zachwianej wiary Szatan nie mógł wyrządzid większej szkody wiernym, chroniły ich bowiem skutecznie amulety i modlitwa. Moc szataoska ujawniała się dopiero wtedy, gdy owe środki zaczynały zawodzid. W Anglii stało się tak za panowania Elżbiety I.

Era procesów o czary rozpoczęła się w Anglii w roku 1563, znacznie później niż w innych krajach europejskich, chociaż już wcześniej, bo za Henryka VIII, wydane zostały prawa wymierzone przeciwko praktykom czarnoksięskim. Obowiązywały jednak krótko - w roku 1547 zniósł je Edward VI - a w czasie, kiedy działały, wydano na ich podstawie zaledwie jeden wyrok skazujący, później zresztą anulowany. Dopiero wydany w 1563 roku pod wyraźnym naciskiem hierarchii kościelnej statut królowej Elżbiety I wprowadzał pojęcie diabła do obowiązującego systemu prawa karnego i, określiwszy wszelkie przedsięwzięte w złych zamiarach i mające przynosid szkodę działania piętnem "czarów", spowodował, że rychło samo już oskarżenie o nie stało się wystarczającym dowodem zbrodni. Statut królowej Elżbiety, podobnie, jak wcześniejsze prawa Henryka VIII, ustanawiał karę śmierci za przywoływanie lub zaklinanie złych duchów "z jakiejkolwiek bądź przyczyny i w jakimkolwiek bądź celu" i wymieniał konkretne czyny, w następstwie których "jakakolwiek osoba mogłaby ponieśd śmierd *...+ lub uszczerbek, stratę lub szkodę na ciele lub majątku". Zbrodnią stał się także sam fakt przyzywania złych duchów, nawet jeśli nie pociągał on za sobą żadnych szkodliwych następstw. Tego rodzaju podejście do zagadnienia pozwala nam przeprowadzid granicę między pierwotnym a późniejszym sposobem definiowania pojęcia "czarów"; między praktykami magicznymi (jako zjawiskiem wspólnym wszystkim kulturom prymitywnym) a czarnoksięstwem (praktykami magicznymi wywodzącymi się z herezji, czyli koncepcją specyficzną dla kultury chrześcijaoskiej).

Niemniej praktyka sądowa epoki elźbietaoskiej dawała kobiecie oskarżonej o rzucanie uroków szansę obrony, czyniono także pewne starania, by ustalid zasadnośd oskarżenia (bez względu na to, jak absurdalne się ono wydawało). Domniemana czarownica mogła byd nawet uniewinniona. W roku 1582, tym samym, w którym skazano na powieszenie czarownice z St. Osyth, niejaka Allison Laws, znana powszechnie jako wróźbiarka, skazana została jedynie na odbycie publicznej pokuty na rynku w Durham. Dokładnie w tym samym roku (1604), kiedy wydany został nowy, znacznie surowszy statut Jakuba I, czternastoletnia Annę Gunter z North Moreton w hrabstwie Berkshire oskarżyła pewną starą kobietę o rzucenie na nią uroku. Proces zakooczył się uniewinnieniem oskarżonej, Annę zaś została przebadana przez lekarza, który orzekł histerię wywołaną przyczynami naturalnymi, a po wyznaniu, że symulowała opętanie, sama została oskarżona o spisek. Poczynając od około 1600 roku w podobny sposób zdemaskowano wielu innych młodocianych oskarżycieli: chłopca z Burton (1596), chłopca z Northwich (1604), chłopca z Leicester (l6l6), chłopca z Bilson (1620), Edmunda Robinsona z Pendle (1633).

Wydany w roku 1604 statut Jakuba I, zachowując w większości wypadków dawną, elżbietaoską frazeologię, przewidywał znacznie surowszy wymiar kary za te same przestępstwa. Rozwinął także koncepcję przywoływania złych duchów, przekształcając ją w ideę przymierza z Szatanem; zbrodnią stawało się "zawarcie paktu z *...l jakimkolwiek złym duchem". Owo przymierze stanowiło kwintesencję nowej koncepcji czarnoksięstwa, chociaż w licznych aktach oskarżenia podobnie jak dawniej przeważały zarzuty o zwykłe maleficia.

Znawcy przedmiotu nie są zgodni co do tego, kiedy polowania na czarownice osiągnęły w Anglii punkt kulminacyjny. Kittredge, na przykład, jest zdania, że republikaosko nastawieni kalwiniści (a w ślad za nimi purytanie z Nowej Anglii) nie byli wcale bardziej tolerancyjni od innych; jego opinia wydaje się jednak stronnicza. Z kolei Notestein uważa, że przebywający za panowania królowej Marii na wygnaniu przywódcy protestanccy przynieśli ze sobą do Anglii nacechowane fanatyzmem koncepcje czarnoksięstwa, z którymi zetknęli się na kontynencie. Jego zdanie poparł ostatnio Trevor Davies, który zwrócił uwagę na fakt znacznego spadku liczby procesów o czary za panowania dwóch pierwszych Stuartów (Jakuba I i Karola I), a następnie gwałtownego jej wzrostu w okresie rewolucji 1642-1660, kiedy władzę sprawowali wyznawcy Kalwina. Jedno jest pewne: im bardziej nietolerancyjne formy przybiera wiara w Boga, tym większa charakteryzuje ją nienawiśd do herezji - a czarownice jako służebnice Szatana byty najgorszą z odmian heretyków; były winne apostazji.

Rozpowszechniane przez Kościół zabobony stały się elementem wierzeo ludowych. Jeżeli uznano, że Diabeł istnieje rzeczywiście, to tylko niewielki krok prowadził do przypuszczenia, że można nawiązad z nim kontakt osobisty i że możliwe jest zawarcie z nim paktu i przymierza. Protestanci byli równie zabobonni jak katolicy, a Reformacja w najmniejszym stopniu nie złagodziła prześladowao wyrosłych, na glebie tych śmiesznych przesądów. (Ewen, WitchHuntingand Witch Trials, 1929).

Z pionierskich badao Ewena, który przeanalizował materiały sądowe zachowane w londyoskim Public Record Office, wynika, że prześladowania czarownic nasilały się kilkakrotnie, przy czym najwięcej oskarżeo wpłynęło za panowania królowej Elżbiety. Po raz drugi ich liczba wzrosła wyraźnie w okresie republiki. Z kolei, ustalony dla pięciu hrabstw podstołecznych (Essex, Hertford, Kent, Surrey i Sussex) odsetek spraw, które zakooczyły się wydaniem wyroku śmierci, wskazuje, że najniebezpieczniejszym dla czarownic okresem był schyłek panowania królowej Elżbiety i pierwsze pięd lat rządów Karola I (powieszono wtedy 41 procent wszystkich postawionych przed sądem z oskarżenia o czary), a także początek rządów republikaoskich. Natomiast największa rzeź czarownic odbyła się latem 1645 roku w trakcie kampanii prowadzonej przez Matthewa Hopkinsa. Zamieszczona poniżej tabela określa odsetek skazanych na śmierd przez powieszenie w poszczególnych dekadach XVI i XVII stulecia, kooczących się w roku:

1567 - 20 1627 - 6

1577 - 32 1637 - 0

1587 - 21 1647 - 42

1597 - 21 1657 - 15

1607 - 41 1667 - 4

1617 - 17

Po roku 1667 w hrabstwach tych nie wykonano już ani jednej egzekucji. Dane pochodzące z innych okolic, jako zbyt skąpe i rozproszone, nie pozwalają niestety na formułowanie podobnych uogólnieo. Niemniej, chociażby na przykładzie protokołów sądowych z Norfolk, zauważyd można wyraźną zmianę podejścia sędziów do spraw z oskarżenia o czary, jaka nastąpiła w drugiej połowie XVII wieku. W roku 1668, na przykład, sąd oddalił oskarżenie wysunięte przeciwko niejakiej Mary Banister, którą posądzono o rzucenie uroku na trzynastoletniego Johna Stockinga popadającego w konwulsje na jej widok. W latach 1661 - 1679 przed sądem w Norfolk odbyło się piętnaście podobnych rozpraw; w sześciu wypadkach oddalono powództwo, w ośmiu zapadł wyrok uniewinniający, zaś jedna z oskarżonych zmarła w więzieniu przed zakooczeniem rozprawy. Jeszcze parę lat wcześniej taki stan rzeczy byłby nie do pomyślenia. W Okręgu Zachodnim w latach 1670 - 1712 doszło zaledwie do pięddziesięciu dwuch procesów z których zaledwie siedem zakooczyło się wydaniem wyroku skazującego.

Intensywnośd prześladowao była zmienna i zależała w znacznej mierze od zapału miejscowych sędziów i nastrojów ludności. Na przykład w roku 1640 w Londynie poruszony pogłoskami o uprawianie czarów tłum zamordował doktora Lamba, alchemika i protegowanego księcia Buckinghama. Do zakrojonych na szerszą skalę prześladowao czarownic doszło w roku 1583 w hrabstwie Essex, w 1633 w Lancashire, w latach 1643-1650 w Szkocji, w roku 1645 we Wschodniej Anglii, w 1649 w Newcastle, w 1652 w hrabstwie Kent i ponownie w roku 1661 w Szkocji. Ewen podsumowuje to w sposób następujący: "W istocie rzeczy trudno mówid o jakiejś wyraźnie określonej w czasie fali prześladowao, która rozlała się po całym kraju, mamy raczej do czynienia z sukcesywnie po sobie następującymi ich wybuchami. Przytłumiony, lecz wciąż żywy zabobon objawiał się w całej swojej ohydzie zawsze i wszędzie tam, gdzie pojawiał się wybujały fanatyzm, często wpływ jednego człowieka wystarczał, by podgrzad te nastroje do punktu krytycznego". Liczbę osób skazanych w Anglii na szubienicę z oskarżenia o czary oceniano różnie. Robert Steele w wydanym w roku 1903 dziele Social England szacuje ją niedorzecznie wręcz wysoko, bo na około 70 000 osób skazanych tylko i wyłącznie na podstawie ustawodawstwa Jakuba I. Ewen z kolei "przypuszcza", że w całym okresie obowiązywania praw przeciwko czarnoksięstwu, czyli w latach 1542-1736, który to okres w praktyce można zredukowad do lat 1566-1685, kiedy rzeczywiście wydawano i wykonywano wyroki śmierci, wyniosła ona około tysiąca. Na podstawie zachowanych materiałów źródłowych stwierdzid można jednoznacznie, że szacunek ten jest najbliższy prawdzie.

Pierwszą osobą, która w nowożytnej Anglii została powieszona za uprawianie czarów, była Agnes Waterhouse, skazana w roku 1566 w Cheimsford. Byd może w roku 1564 wykonano wyrok śmierci na Elizabeth Howes, skazanej przez sąd przysięgły w Essex za rzucenie śmiertelnego uroku, pomimo jej uprzedzeo, że jest w stanie odmiennym. Nie wyklucza się też, że rok później za popełnienie podobnej zbrodni ten sam los spotkał Joan Byden, którą jakoby powieszono w hrabstwie Kent. Ostatnią straconą czarownicą była Alice Molland powieszona w Exeter w roku 1684. Po restauracji Stuartów w roku 1660 egzekucje stają się sporadyczne, a we wszystkich wypadkach, w których stawiano zarzut o uprawianie czarów, w grę wchodziło spowodowanie poważnych szkód cielesnych lub morderstwo. Ostatni wypadek wykonania wyroku śmierci w pięciu hrabstwach podstołecznych miał miejsce 3 września 1660 roku; powieszono wtedy niejaką Joan Neville oskarżoną o dokonanie morderstwa za pomocą czarów. Po serii wyroków śmierci w Bury St. Edmunds w roku 1662 następna egzekucja odbyła się dopiero w roku 1674 w Northampton, gdzie posłano na szubienicę Ann Foster, skazaną za podpalenie stodoły. Mary Baguley powieszono w Chester w roku 1675, a trzy inne kobiety w 1682 w Exeter (wyrok na nie wydał Sir Francis North). Gwoli ścisłości należy dodad, że w roku 1693 w Beccies, w hrabstwie Suffolk, zmarła w więzieniu oskarżona o czary wdowa Chambers - najprawdopodobniej wskutek zastosowanej wobec niej tortury "chodzenia". Ostatnią kobietą, która została uznana za winną uprawiania czarów, była Jane Wenham, skazana w roku 1712 w Hertford. Wykonanie wyroku zawieszono. Natomiast Jane Clerk z Great Wigton oraz jej syn i córka, którzy we wrześniu 1717 roku stanęli przed sądem w Leicester, były ostatnimi w dziejach Anglii osobami oskarżonymi oficjalnie o uprawianie czarów. Sąd oddalił powództwo. W roku 1751 rozjuszony tłum pobił na śmierd niejaką Ruth Osborne, rzekomą czarownicę, jego prowodyra oskarżono jednak o morderstwo i skazano na śmierd przez powieszenie. Po roku 1700 na ryzyko poniesienia kary mógł się narazid także pochopny oskarżyciel. W roku 1701 niejaki Richard Hathaway oskarżył o czary Sarę Moredike, którą sąd zwolnił po zapłaceniu kosztów procesu, ale sam Hathaway "za to, że fałszywie oskarżył o czary Sarę Moredike, nie mając po temu żadnego powodu ani żadnych podstaw", wtrącony został do więzienia, z którego w koocu zwolniono go za kaucją. Do połowy osiemnastego stulecia pojęcie czarów zostało usunięte z ustawodawstwa angielskiego.

Ogólnie rzecz biorąc istotę czarnoksięstwa rozumiano podobnie, niezależnie od tego, gdzie i kiedy się ono pojawiło. Wydane w roku 1451 Flagellum Haereticorum Fascinariorum Nicholasa Jacquiera zajmuje się tymi samymi kwestiami co Pandaemonium Richarda Boveta z roku 1684; dzieła takich klasyków demonologii Europy kontynentalnej, jak Kramer, Sprenger, Bodin, Remy czy de Lancre cieszyły się dużą popularnością także i w Anglii. Niemniej kanał La Manche uchronił Anglię przed najbardziej zwyrodniałymi formami polowao na czarownice, do jakich doszło na kontynencie, zaś historia czarnoksięstwa angielskiego ma wiele cech jemu tylko właściwych, można by rzec narodowych.

W Anglii nigdy nie stosowano barbarzyoskich tortur, w rodzaju drabiny, strappado czy innych, podobnie okrutnych metod znanych z więzieo niemieckich i kazamatów inkwizycji. Co prawda z oskarżonymi obchodzono się brutalnie, a zeznania (zwłaszcza w okresie terroru zaprowadzonego przez Hopkinsa) wymuszano siłą, niemniej jest pewna różnica między strappado czy przypiekaniem na żelaznym fotelu a pozbawieniem oskarżonego możliwości snu (przez zmuszanie go do nieustannego chodzenia) - praktyką, która wyznaczała granicę tortur stosowanych wobec czarownic w Anglii. Nigdy też nie palono czarownic żywcem na stosie, co było praktykowane w innych krajach, włączając w to Szkocję. Zgodnie z zasadami prawa angielskiego spalenie na Stosie było karą za zdradę, stosowaną zresztą, aż do momentu jej zniesienia w roku 1790, nader rzadko. Margery Jourdemain spalono w roku 1444 za zdradę króla, a fakt, że oskarżano ją także o uprawianie czarów, nie miał przy tym większego znaczenia, bowiem jeszcze w roku 1432, kiedy postawiono ją przed sądem jako czarownicę, została zwolniona za kaucją. Dwóch aresztowanych wraz z nią księży uwolniono także, a samo oskarżenie zostało w koocu wycofane. Matka Lakeland i Mary Oliver zostały skazane na stos za zdradę mniejszego kalibru - zamordowanie swych mężów. Zamordowanie kogokolwiek innego w dowolny sposób, nawet za pomocą czarów, karane było śmiercią przez powieszenie, nigdy zaś przez spalenie. Źródłem dośd rozpowszechnionych poglądów o paleniu czarownic stała się zapewne wydana w roku 1645 broszura The Confession of Mother Lakeland of Ipswich who was arraigned ,and condemned for a witch, and suffered death by burning at Ipswich in Suffolk on Tuesday, the 9th September.

Nigdy też nie doszło w Anglii do masowych egzekucji, które okryły haobą Francję i Niemcy, do egzekucji, podczas których setki ludzi skazywano na stos w ciągu kilku tygodni, czym chełpił się de Lancre, a co potwierdzają akta miejskie Bambergi czy Wurzburga. Największe procesy o czary w Anglii miały miejsce w roku 1645 w Chelmsford, gdzie powieszono dziewiętnaście czarownic, i w roku l6l2 w Lancashire, gdzie powędrowało ich na szubienicę dziewięd.

Drobiazgowe opisy orgii sabatowych, które stały się standardową pozycją zeznao czarownic we Francji, były w Anglii czymś w ogóle niespotykanym. Uczta sabatowa w wydaniu angielskim ograniczała się do kawałka baraniny spożytego przez wtajemniczonych w Malking Tower *patrz: Lancashire, czarownice z Lancashire]. Sabat typu kontynentalnego, wspomniany w czasie jednego z procesów angielskich, pojawił się jedynie jako zmyślona historyjka opowiedziana młodemu chłopcu przez księdza katolickiego. Brak też w Anglii - zawdzięczad to należy Reformacji - owych budzących smutek spraw opętanych zakonnic, które zawiedzione w swych miłosnych nadziejach oskarżały o niemoralnośd własnych spowiedników. Pomijając rutynowe oświadczenia (rzadko zawierające szczegóły), że diabeł poznał cieleśnie oskarżoną (potwierdzane często przez osiemdziesięcioletnie wiedźmy), nie słychad też było w Anglii o jakichś ekscesach seksualnych. "Sabaty, kapłani diabła, sataniczne orgie - pisał Kittredge - byty w Anglii nie do pomyślenia".

Miała też Anglia swoje cechy specyficzne. Angielska czarownica i angielski czarownik, podobnie jak wszyscy ich rodacy, kochali swoje zwierzęta domowe, toteż niemal w każdym procesie o czary pełno jest wzmianek o różnych stworzeniach, hodowanych dla przyjemności, a utożsamianych przez sędziów z demonami służebnymi lub diabłami. Sztuka nakłuwania, czyli znajdowania znamion diabelskich na ciele czarownicy, jakkolwiek praktykowana i na kontynencie, była charakterystyczna zwłaszcza dla Anglii; niemal podczas każdego procesu sądowego korzystano z tego rodzaju dowodu. Dzieci, które na widok czarownicy popadają w konwulsje, a powracają do zdrowia, jeśli pozwolid im rozdrapad jej twarz do krwi, i które zmuszają czarownice do wypowiedzenia formułek potwierdzających ich winę, są również zjawiskiem typowo angielskim.

Przyczyną względnej prostoty zeznao i całkowitego braku satanicznych fantazji, charakteryzujących angielskie procesy o czary, była nieobecnośd scentralizowanej i wysoce złożonej instytucji zajmującej się tropieniem czarownic, instytucji w rodzaju inkwizycji, która zdolna byłaby narzucid określony ich wzorzec, w pełni odpowiadający koncepcjom wydumanym przez demonologów. W dodatku żywy w Kościele anglikaoskim nurt sceptycyzmu i stosunkowo krótki okres dominacji nieprzejednanych kalwinistów spowodowały, że protestantyzm kształtował się w Anglii wedle odmiennego nieco schematu niż w innych krajach, gdzie zwyciężyła Reformacja.

Argumenty za i przeciw wierze w istnienie czarnoksięstwa były w Anglii wysuwane otwarcie przez prawie 150 lat (od roku 1584 poczynając). W debacie tej brali udział nie tylko sędziowie i teolodzy, ale także wiele innych wybitnych osobistości. Pisano rozprawy, opowiadające się zarówno po jednej, jak i po drugiej stronie. Na kontynencie nigdy nie doszło to tego rodzaju swobodnej wymiany poglądów. Co prawda i Anglia nie uniknęła owego szaleostwa, które szeroką falą rozlało się po całej Europie - zadziwiające, ile znakomitych osobistości głęboko wierzyło w istnienie czarownic - ale zaoszczędzone jej zostały największe okropieostwa procesów francuskich i niemieckich. Nawet wtedy, gdy mania prześladowania czarownic dochodziła szczytu, znajdowali się ludzie odważni i prawi, którzy otwarcie sprzeciwiali się łamaniu procedur sądowych, a niekiedy nawet atakowali samą koncepcję czarnoksięstwa. To, że w czasach, kiedy polowanie na czarownice stało się czymś w rodzaju sportu narodowego, potrafiono otwarcie je krytykowad, jest chyba najbardziej swoistą cechą procesów o czary w Anglii.

Arras, czarownice z Arras. W latach 1459-1460 inkwizycja zorganizowała polowanie na czarownice w Arras, polowanie, które było jedną z pierwszych zakrojonych na tak szeroką skalę akcji w północnej Francji. W owych czasach pojęcie czarownictwa nie było jeszcze jednoznacznie zdefiniowane, toteż nadmierna swoboda, na jaką pozwalali sobie inkwizytorzy, spotkała się z potępieniem wielu biskupów. Trzydzieści lat później parlament paryski zrehabilitował skazanych. Po roku 1500 jedynie nieliczni ośmielali się - bądź uważali za stosowne - protestowad.

Oskarżenia formułowane przeciwko nowemu rodzajowi heretyków, czarownikom, niewiele odbiegały od zarzutów stawianych członkom wcześniejszej sekty heretyckiej - waldensom, których także posądzano o to, że czczą demony i jedzą ludzkie mięso. Analogie były posunięte tak daleko, że wyrażenie "aller en yaudois "stało się pojęciem określającym podróż na sabat. I jednych, i drugich czekał stos.

Na podstawie oskarżenia Robineta de Vaulx (uwięzionego skazaoca) inkwizytor Pierre le Broussart pojmał pod zarzutem herezji waldeoskiej niejaką Deniselle Grentóres, niewiastę o osłabionych władzach umysłowych. Poddana kilkakrotnie torturom Deniselle wymieniła wreszcie, jako współwinnych, cztery kobiety oraz starego malarza, Jehana la Vitte, noszącego ironiczny przydomek Abbe-de-peu-de-sens. By uniknąd składania wymuszonych torturami zeznao, Jehan la Vitte próbował odciąd sobie język, celu jednak nie osiągnął, jedynie się pokaleczył; poza tym, ponieważ umiał pisad, tak czy inaczej zmuszono go do ujawnienia kolejnych nazwisk. współczesny kronikarz, Jacques du Clercq, precyzuje, o jakie to zbrodnie obwiniano owych czarowników. Kobiety i mężczyźni błyskawicznie przenosili się na miejsce spotkao, gdzie oczekiwał ich diabeł w ludzkiej postaci, nigdy nie odsłaniający swego oblicza, który odczytywał im lub wręczał polecenia i rozkazy, określające, w jaki sposób winni mu służyd. Następnie kazał wszystkim całowad się w zadek, dawał im po kilka monet, po czym przewodniczył wystawnej uczcie, w której udział brali wszyscy. Następnie nagle gasły wszystkie światła i każdy dobierał sobie partnera, z którym obcował cieleśnie. Co uczyniwszy, wszyscy w okamgnieniu powracali do miejsc, z których przybyli.

Współczesny traktat łacioski, napisany w maju 1460 roku prawdopodobnie przez samego inkwizytora pragnącego usprawiedliwid masowe aresztowania, zawiera szczegółowe opisy rzekomych orgii.

Zgodnie z panującym zwyczajem protokoły sądowe przekazano do zaopiniowania teologom. Doktor Gilles Cartier i kanonik Gregoire Nicolai, obaj z Cambrai, orzekli, że skoro zarzuty nie obejmują ani oskarżeo o morderstwo, ani o zbezczeszczenie hostii, sędziowie winni okazad wyrozumiałośd. Inkwizytor zignorował te sugiestie, doprowadzając do auto-da-fe. 9 maja 1460 roku Deniselle i cztery wskazane przez nią osoby (piąta popełniła samobójstwo w więzieniu) zostały wprowadzone na podest wzniesiony vis-a-vis pałacu biskupiego. Wszyscy ubrani byli w "suknie heretyków", na głowy zaś wciśnięto im haobiące mitry zdobne wizerunkami diabłów. Inkwizytor osobiście wygłosił mowę, w której obwołał ich waldensami, i szczegółowo przedstawił popełnione przez nich zbrodnie, przemilczając wszelako opisy współżycia cielesnego z diabłem, "aby nie ranid niewinnych uszu tak straszliwymi i bezlitosnymi bluźnierstwami". Pięciorgu ofiarom zarzucono latanie na drągach *baguette+, oddawanie czci diabłu i podeptanie krzyża. Następnie przekazano ich "ramieniu świeckiemu". Spłonęli na stosie wykrzykując zapewnienia o swej niewinności. Miesiąc później, w czerwcu 1460 roku, inkwizytor ponownie przystąpił do działania, opierając się na informacjach wymuszonych torturami od skazaoców. Du Clercq pisał: "Uwięziono wiele znanych osobistości, na równi z niżej urodzonymi, niewiastami niespełna rozumu i innymi. Poddano ich tak straszliwym torturom *gehene+ i okrutnym męczarniom, że niektórzy z nich przyznali się do popełnienia wszystkich zarzucanych im czynów. Nie dośd na tym, zeznali, że na owych nocnych spotkaniach rozpoznali wielu ze szlachty, prałatów, panów oraz urzędników dworskich i miejskich".

Tych z kolei oskarżonych torturowano "tak długo i tak często", że zeznali wszystko, na czym zależało sędziom.

Kilku, co bogatszym, udało się wykupid od haoby i tortur. Niektórzy z oskarżonych dali się zwieśd inkwizytorom, którzy dawali im do zrozumienia (a w istocie rzeczy przyrzekli), że jeśli potwierdzą stawiane im zarzuty, nie stracą ani życia, ani majętności.

Obietnic tych, rzecz jasna, nie dotrzymano. Seniorzy skazanych konfiskowali ich majątki ziemskie; dobra ruchome przekazywano władzom kościelnym. Nieliczni tylko, pisze du Clercq, zaprzeczyli oskarżeniom Ą odmówili płacenia łapówek sędziom.

Podczas gdy inkwizytor więził i poddawał torturom mieszczan, kilku księży wystąpiło z propozycją amnestii, nikt jednak ich nie słuchał. Pod koniec roku kupcy nie mogli mied żadnej pewności, że zawarte przez nich kontrakty będą honorowane i kwitnący dotąd w Arras handel jął podupadad. Z lekka tym wszystkim skonfundowany inkwizytor zwrócił się o pomoc do Filipa Dobrego, księcia Bur- gundii; niepokój jego wzrósł jeszcze bardziej, gdy arcybiskup Reims oraz biskupi Amiens i Paryża orzekli, że podróże na sabat są li tylko złudzeniem, i oddalili wszelkie oskarżenia o czary, jakie trafiły przed ich trybunały sądowe. W roku 1461 parlament paryski zaczął domagad się uwolnienia kilku spośród skazanych, zaś biskup Arras, Jean Jouffroy, który w czasie opisywanych tu zdarzeo bawił w Rzymie, wróciwszy do swojej diecezji, wypuścił na wolnośd pozostałych. Ostatecznie 10 lipca 1491 roku parlament paryski orzekł, że inkwizytor przeprowadził "powodowany błędem, wbrew zasadom i godności sądu - proces fałszywy i niezgodny z obowiązującą procedurą". Co więcej, potępił także "nieludzkie i okrutne przesłuchania i tortury zastosowane przez inkwizycję, tortury w rodzaju miażdżenia członków, przypiekania stóp oraz zmuszania oskarżonych do połykania oliwy i octu". Poprosił też o modły za skazanych na śmierd.

Austria, czary w Austrii. Polowania na czarownice osiągnęły w tym kraju apogeum w latach panowania cesarza Rudolfa II (1576-1612) przede wszystkim za sprawą jezuitów, dążących do zniszczenia protestantyzmu. Nasiliły się one ponownie w koocu siedemnastego stulecia w austriackich prowincjach Styria i Tyrol, czego świadectwem stał się ffalsgerichtsordnung, surowy kodeks praw wymierzonych przeciwko czamoksię-stwu, wydany w roku 1707.

Przed rokiem 1570 prześladowania były stosunkowo rzadkie i, wyjąwszy Constitutio Criminalis Carolina (1532), prawodawstwo raczej nie zajmowało się kwestią czarów. Rozporządzenie o postępowaniu w sprawach karnych, wydane w 1499 roku dla Tyrolu, nie zajmuje się w ogóle czarami i czarno-księstwem; w roku 1544 czary i wróżbiarstwo traktowane są jako oszustwo; jeszcze w roku 1573 inny Policey-Ordnung (również dla Tyrolu) klasyfikuje czarnoksięstwo na równi z bluźnierstwem karanym grzywną (z której czwartą częśd otrzymywał delator, tyle samo przypadało sądowi, resztę zaś obracano na cele dobroczynne). Umiarkowanie to zawdzięczad należy cesarzowi Maksymilianowi II (1564-1576), wykształconemu w Hiszpanii (gdzie stykał się z hiszpaoskim modelem inkwizycji, przeciwnym formułowaniu nieścisłych oskarżeo), z natury niechętnemu przemocy. Z jego punktu widzenia czarownicy oraz ci, którzy zasięgali porad wróżbitów, byli osobnikami niespełna rozumu. Odstępstwem od tej tradycji była Constitutio Criminalis Carolina, zbiór praw mówiący o konieczności palenia na stosie skazanych za herezję i czarnoksięstwo. Kodeks ten, na który powoływali się chętnie późniejsi łowcy czarownic, aczkolwiek wydany dla wszystkich krajów cesarstwa, w praktyce rzadko był stosowany nie tylko w księstwach protestanckich, ale nawet i w katolickiej Bawarii.

Procesy o czary nasiliły się wraz z koronacją następcy Maksymiliana, czyli od roku 1576. Rudolf II był przesądny i głęboko przekonany o realności czamoksięstwa - wierzył na przykład, że na niego samego rzucono urok. Uległy wpływom jezuitów, którzy stawiali znak równania między czamoksięstwem a herezją, z tego właśnie punktu widzenia podchodził do wielu, zgoła nieszkodliwych postępków. Tę zmianę sposobu myślenia odzwierciedla proces sześddziesięcioletniej Anny Schlutterbauer, z której wypędzano demony w Mariazell i którą w 1583 roku w kościele Św. Barbary w Wiedniu egzorcy- zmował biskup z Brelsgau. Jej krewna, kobieta w podeszłym już wieku, oskarżona o spowodowanie opętania, została aresztowana jako czarownica. Poddana kilkakrotnie torturom zeznała, że odbywała stosunki płciowe z diabłem, przez piętnaście lat wywoływała burze i nawałnice, a także latała na sabat. Najstarszy z sędziów miejskich, który objął swój urząd jeszcze za czasów sceptycznie do czarów nastawionego Maksymiliana II, uznał, że kobieta ta jest szalona, i zaproponował, by skierowano ją do domu wariatów; niemniej przegłosowali go nowo mianowani sędziowe, którzy orzekli, że staruszka winna zostad zawieziona na stos i na nim spalona *patrz: Opętanie+.

Takie nastroje panowały przez następnych sto pięddziesiąt lat.

Na przykład wydany w roku 1656 Landgertchtsordnung jako jedną z przyczyn uzasadniających aresztowanie z oskarżenia o czary uznaje odkrycie w domu czarownicy oliwy, maści oraz naczyo wykonanych z kości zwierzęcych lub ludzkich. Mimo to w roku 1679 cesarz Leopold I zakazuje stosowania nowych rodzajów tortur, zwłaszcza makabrycznego Nagelbett- łoża nabijanego gwoździami. Z drugiej jednak strony prześladowania trwające w Salzburgu w latach 1677 - 1681 zrodziły koniecznośd wzniesienia osobnego więzienia dla czarownic. Torturowano, ścięto, uduszono lub spalono na stosie około stu osób, z których najmłodsza miała dziesięd lat, najstarsza zaś - osiemdziesiąt. Kiedy zdawało się, że psychoza zaczyna wygasad, nowy impuls nadał jej wydany w roku 1707 Halsgerichtsordnung (za panowania cesarza Józefa I), przywracający do życia zasady i praktyki z Młota na czarownice.

Trzeba jednak przyznad, że w Austrii właściwej nie było już więcej egzkucji, a do procesów dochodziło jedynie na peryferiach imperium. W roku 1769 cesarzowa Maria Teresa wydała słynną Constitutio Criminalis Theresiana, zdecydowanie ograniczającą zakres prześladowao; na przykład żaden wyrok w procesie o czary nie mógł zapaśd bez aprobaty rządu (Artykuł 58). Pomimo tych reform wspomniany kodeks pełen jest opisów tortur dozwolonych przez prawo - zilustrowano je trzydziestoma stosownymi rycinami - które zniesiono dopiero w roku 1776. Jedenaście lat później, 13 stycznia 1787 roku, skasowano wszelkie prawa dotyczące czarów.

Przed rokiem 1600 w niemieckojęzycznym Tyrolu przeprowadzono jedynie kilka procesów o czary. Dopiero w roku 1637 prokurator generalny Innsbrucku, dr Volpert Mozel, opracował zbiór wskazówek mających dopomóc władzom lokalnym w ujawnianiu i karaniu czarownic. Dziełko to, przypominające nieco "podręczniki" wydawane przez wyższych funkcjonariuszy inkwizycji, takich jak

Bordonus (1648), jest podobnie jak one bezkrytyczne. Do listy sporządzonej przez Bordonusa Mozel dodaje jeszcze jedną niechybną oznakę czarnoksięstwa: jeśli mężczyzna znajdzie w swoim pokoju kobiecą opaskę lub inny fragment damskiej garderoby, oznacza to, że maczała w tym palce czarownica! Oskarżonej nie wolno było ujawniad ani treści, ani okoliczności stawianych jej zarzutów?; jeśli odwołała zeznania złożone na torturach, należy poddad ją im ponownie; nazwiska wspólników powinny byd wyjawiane podczas "umiarkowanych tortur", co ma gwarantowad prawdziwośd zeznao.

Mozel ograniczał stosowanie tortur do trzech jednogodzinnych seansów. W koocu tegoż stulecia, w roku 1696, w Innsbrucku wydano podobny podręcznik, pióra profesora prawa i rektora miejscowego uniwersytetu, dr. Jana Krzysztofa Frólicha. Zbrodnia ta jest tak ciężka, stwierdza Frólich, że należy pominąd zwyczajowe gwarancje prawne. Zła reputacja, fakt, że ktoś jest potomkiem czarownicy, niemożnośd spojrzenia komuś prosto w oczy wystarczały, by wszcząd proces. Przesłuchanie powinno odbywad się natychmiast po zatrzymaniu, tak by diabłu nie starczyło czasu na pouczenie więźnia. Salę tortur należy spryskad wodą święconą i okadzid dymem z poświęconych ziół. Oskarżenie (wymuszone torturami od innej czarownicy) o uczestnictwo w sabacie jest dowodem winy.

Zbrodnie lżejszego kalibru, takie jak na przykład wróżenie z wody, mogą byd karane batożeniem, wygnaniem lub grzywną. Dzieci poniżej czwartego roku życia wolne są od kary, powyżej zaś czternastego winne byd traktowane jak dorośli. Wszyscy skazani tracą swe dobra i majątek. Ta przerażająca książka wydana została ponownie w roku 1714.

W tym stanie rzeczy nikogo nie powinny szokowad protokoły z przeprowadzonych w różnych prowincjach Austrii procesów. W roku 1673 w miejscowości Gutenhag (Styria) sędzia przez jedenaście dni i nocy przesłuchiwał pięddziesięciosiedmioletnią kobietę, każąc jej klęczed na nabitym ostrymi gwoździami łożu tortur i przypalając jej stopy siarką, nie chciała bowiem przyznad się do zawarcia paktu z diabłem. Straciła ona przytomnośd i zmarła w trakcie tortur. W roku 1679 sądzono w Linzu (Tyrol) niejaką Emerenziane Pichler, którą po rocznym procesie skazano wraz z dwójką jej starszych dzieci. Została spalona 25 września 1680 roku, a dwa dni później na stosie zginęły jej dzieci - dwunasto i czternastoletnie. W roku 1679 w Meranie (Tyrol) oskarżono czternastoletniego żebraka o sprowadzanie burz. Chłopak był tak mało rozgarnięty, że nie wiedział nawet jak się nazywa, niemniej pod wpływem tortur przyznał się do stawianych mu zarzutów i wskazał jeszcze trzy inne osoby w wieku od osiemnastu do dwudziestu pięciu lat. 13 grudnia 1679 roku wszyscy zostali spaleni na stosie. Jak bardzo musiały nasilid się egzekucje, skoro ksiądz Laurenz Paumgartner zanotował w swych pamiętnikach, iż w samej tylko jego maleokiej parafii w ciągu piętnastu miesięcy (około roku 1690) stracono trzynaście czarownic. W roku 1688 w Styrii oskarżano o czary i palono na stosie całe rodziny, z dziedmi i służbą włącznie. W roku 1695 w miejscowości Steiermark (południowa Styria) niejaka Marina Schepp po sześciu i pół godzinach łoża tortur (poczynając od godziny czwartej rano) przyznała się do utrzymywania stosunków płciowych z diabłem; spłonęła na stosie. Po przejściu dwóch wielkich fal (około roku 1670 i 1690), w miarę jak w całej Europie stopniowo wygasały polowania na czarownice, podobne procesy i w Austrii stawały się coraz rzadsze.

Auxonne, zakonnice z Auxonne.O zakonnicach z konwentu urszulanek w Auxonne, opętanych rzekomo przez diabły w latach 1658-1663, słyszy się rzadziej niż o ich siostrach z Aix-en-Provence (1611), Loudun (1634) czy Louviers (1647), niemniej historia ich jest podobna i niemal tak samo sensacyjna.

Wyróżnia ją jedynie fakt, że wygłodniałe seksualnie siostry zakonne oskarżyły o nieprzystojne zachowanie nie swego ojca spowiednika, lecz czterdziestosiedmioletnią przeoryszę, siostrę St. Colombe (Barbara Buvee). Zarzuty o uprawianie miłości lesbijskiej w klasztorach nie były zbyt często podawane do wiadomości publicznej, ale w tym konkretnym wypadku wykroczyły one znacznie poza to, co uważano za typowe objawy opętania, toteż sprawę z Auxonne poddano bardziej wnikliwej ocenie. Ostatecznie matka przełożona uznana została za niewinną, a lekarze orzekli, że mniemane opętanie było zwykłą mistyfikacją.

Sprawa narastała przez pięd lat, światło dzienne ujrzała jednak dopiero w roku 1660, kiedy Barbarę Buvee oskarżono o czary. Pożądanie u ośmiu zakonnic rozbudził jeden z dwóch spowiedników konwentu - szpetny, ale młody - ojciec Nouvelet. Jedna z sióstr, Marie Boohon, "doznawała z jego powodu nader silnych pokus cielesnych". Inne, zwłaszcza w czasie miesiączki, miały lubieżne sny. Przyczyną tego stanu rzeczy mogły byd jedynie czary. Obiekt erotycznych fantazji sióstr, ojciec Nouvelet, dawał do zrozumienia, że i on padł ofiarą tych praktyk. Pojmano przeto dwóch wieśniaków i oskarżono ich o czary, jednak wobec braku dowodów sąd skazał ich jedynie na banicję. Co prawda, kiedy opuścili gmach sądu, motłoch dokonał na nich linczu. Kolejnym posunięciem były egzorcyzmy. Ojciec Nouvelet odprawił kilka mszy w kaplicy klasztornej, podczas których doszło do zadziwiających scen. Siostra Denise w dwóch palcach uniosła ciężką chrzcielnicę, którą z trudem mogło poruszyd dwóch silnych mężczyzn, a inne zakonnice wielbiły Najświętszy Sakrament leżąc na brzuchach, z uniesionymi głowami i rękoma, podczas gdy ich nogi wygięte były do tyłu na kształt łuku. Dalsze egzorcyzmy ojciec Nouvelet odprawiał kładąc się z dziewczętami do łóżka, tak "że jedynie welon zakonny oddzielał je od twarzy księdza". Spowiednik spędził też wiele czasu podróżując z siostrą Ciaudine Bourgeot; nocowali w tej samej sypialni, aczkolwiek, jak utrzymywali, w osobnych łożach.

Barbara Buvee, przeorysza od roku 1651, popadła wcześniej w konflikt z poprzednikiem ojca Nouvelet, ojcem Borthonem, którego trzy siostry były członkiniami tegoż konwentu, i została skazana na post i biczowanie z powodu niesubordynacji. Skoro zatem wystąpiła również przeciwko egzorcyzmom odprawianym przez ojca Nouveleta, oskarżono ją o spowodowanie opętania zakonnic. 28 października 1660 roku siostra St. Colombe została formalnie oskarżona o uprawianie czarów, 13 listopada, zakutą w ciężkie kajdany, osadzono w izolatce, zaś 5 stycznia 1661 roku doprowadzono przed oblicze parlamentu w Dijon.

Zakonnice wykazały całkowitą jednomyślnośd w swych oskarżeniach skierowanych przeciwko siostrze St. Colombe. Siostra Henriette Cousin zeznała, że Barbara Buvee położyła rękę na jej piersiach *gofge+ i całowała ją namiętnie, a kiedy ona się wzbraniała, wyjaśniła, iż była przekonana, że całuje świętą figurę. Siostra Humberte Borthon miała wizję piekła, w której matka przełożona włożyła sobie "un serpent dans les parties", po czym wziąwszy ją w objęcia "zległa na niej tak jak mąż na żonie". Siostra

Charlotte Joly widziała, jak matka przełożona całowała z języczkiem siostrę Gabrielle de Malo i włożyła jej rękę pod habit, przy czym obie "ocierały się o siebie". Siostra Francoise Borthon, gwałcona często przez diabła Asmodeusza, przysięgała, że Barbara Buvee "pewnego razu kazała jej usiąśd sobie okrakiem na kolanach i włożyła palec w jej miejsce wstydliwe w taki sposób, w jaki zwykli to czynid mężczyźni". Co więcej, Barbara Buvee orzekła, że siostra owa jest brzemienna, po czym "zanurzyła w nią rękę, rozwierając jej miejsce wstydliwe, co spowodowało silny upływ krwi zarówno czystej, jak i zakrzepłej". Innej z sióstr Barbara Buvee objawiła się, trzymając w jednej ręce skradziony Przenajświętszy Sakrament, na którym leżały "la partie honteuse "mężczyzny, w drugiej zaś fallusa z płótna, za pomocą którego "dokonała na sobie sprośnego uczynku". Dalsze zeznania utrzymane były w tym samym duchu. Mimo to 18 marca 1661 roku parlament

Dijon nakazał dalsze śledztwo, po czym w sierpniu 1662 roku ostatecznie oddalił oskarżenie. Siostra St. Colombe przeniosła się do Innego klasztoru, a histeria wśród zakonnic stopniowo wygasła.

Przez cały ten czas zakonnice badane były przez kilku lekarzy.

Po jednej z obdukcji pierwszy z medyków orzekł, iż wszystkie są oszustkami, chociaż nie da się wykluczyd, że kilka z nich to chore; drugi był przekonany, iż rzeczywiście opętane zostały przez diabła, podczas gdy trzeci stwierdził, że nie da się udowodnid, by cała sprawa miała jakikolwiek związek z szatanem.

15 czerwca 1662 roku dr Bachet sporządził ostateczny raport w tej sprawie, w którym stwierdził: Mogę zapewnid Waszą Miłośd, że we wszystkich tych czynach, zarówno dokonanych cieleśnie, jak i wwyobraźni, rzeczone zakonnice nigdy nie przejawiały rzetelnych iprzekonywających oznak opętania przez demony; nie rozumiały obcych języków, nie wyjawiały ukrytych tajemnic, nie zauważono, by ciała ich kwitowały w powietrzu czy też przenosiły się z miejsca na miejsce, nie dostrzeżono też niczego nadzwyczajnego, niczego, co wykraczałoby poza to, z czym można spotkad się na co dzieo. "B"

Bambergg, procesy o czary w Bambergu. Rzeź czarownic w Niemczech przybrała największe rozmiary na obszarach pozostających we władaniu książąt-biskupów - w Trewirze, Strasbourgu, Wrocławiu, Fuldzie, a także w Wtirzburgu i Bambergu. Tymi dwoma ostatnimi ksiąstewkami władali wyjątkowo okrutni bracia cioteczni, książę-biskup Philipp Adolf von Ehrenberg (1623-1631), który spalił na stosie dziewiędset czarownic oraz, znany pod przydomkiem Hexenbischof, Gottfried Johann Georg II Fuchs von Domheim (1623-1633), któremu przypisuje się posłanie na stos co najmniej sześciuset osób.

Polowanie na czarownice dosięgło Bamberg później niż inne paostwa niemieckie. Zaczęło się za panowania biskupa Johanna Gottfrieda von Aschhausena (1609-1622), który spalił ponad trzysta osób oskarżonych o czary, przy czym w fatalnym 1617 roku na stosie zginęły sto dwie osoby. A jednak Hexenbischof Johann Georg II, z pomocą swego wikariusza generalnego, biskupa sufragana Friedricha Fórnera, oraz świeckiej rady doktorów prawa, osiągnął nieporównanie lepszy rezultat. To grono bigotów zorganizowało masowe prześladowania w latach 1624 i 1627 oraz wzniosło specjalny Durdenhaus, w którym pomieścid się mogło trzydzieści do czterdziestu osób na raz, a także podobne więzienia dla czarownic w mniejszych miastach biskupstwa - w Zeil, Hallstadt i Kronach. Od roku 1626 do 1630 procesy o czary przybrały charakter niekontrolowanego zjawiska na masową skalę; jeden tylko komisarz, dr Ernest Vasolt, dokonał egzekucji czterystu osób oskarżonych o to przestępstwo.

Wicekanclerz Bambergu, dr George Haan, próbował w jakiejś mierze utrzymad kontrolę nad sposobem prowadzenia procesów, jednak okazywane przezeo względne umiarkowanie uczyniło go podejrzanym o przychylnośd dla czarownic i w konsekwencji w roku 1628 wraz z żoną i córką powędrował na stos. Nie pomógł mu nawet list cesarski nakazujący wypuszczenie go na wolnośd z racji tego, że "aresztowanie ich jest niemożliwym do przyjęcia naruszeniem praw Cesarstwa". Oskarżono i skazano również burmistrzów; odruch współczucia wywołuje zwłaszcza proces Johannesa Juniusa, którego przedśmiertny list do córki zachował się po dzieo dzisiejszy, dając świadectwo przerażającemu upadkowi moralnemu prześladowców.

Wśród ofiar znalazło się też wielu innych znamienitych obywateli. W kwietniu 1631 roku, kiedy fala terroru wyraźnie już osłabła, w więzieniu dla czarownic przebywało dwudziestu jeden więźniów, włącznie ze skarbnikiem biskupa. Łączna wartośd ich majętności, które oczywiście zostały skonfiskowane, sięgała 220 000 florenów. Cała ta suma zasiliła kiesę biskupa. Co więcej, więźniowie musieli opłacid wygórowane taksy za wszystko, co wiązało się z przygotowaniem i przeprowadzeniem ich egzekucji [patrz: Koszta procesów o czary].

Lawina oskarżeo, tortur i wyroków śmierci na stosie narastała w zastraszającym tempie, toteż co znaczniejsi obywatele uciekali do Rzymu, Czech lub na dwór cesarski do Regensburga. Książe-biskup niewiele jednak dbał o cesarza, któremu zresztą nie brakowało innych kłopotów. Nawet osobiste wstawiennictwo Ferdynanda za Dorotą Błock, żoną zamożnego mieszczanina bamberskiego, zostało całkowicie zlekceważone. Doroty Błock nie zaznajomiono z treścią oskarżenia, nie dopuszczono też do niej obroocy; została wraz z innymi spalona na stosie w maju 1630 roku. Jej ojciec ratował się ucieczką.

Tempo, w jakim odbywały się te "procesy", było nawet jak na owe czasy zadziwiające. Za przykład niechaj posłuży kalendarium sprawy niejakiej Anny Hansen:

17 czerwca. Aresztowana jako podejrzana o czary.

18 czerwca. Odmówiła zeznao; wychłostana.

20 czerwca. Poddana torturze miażdżenia kciuków; złożyła zeznania.

28 czerwca. Zeznanie odczytane w jej obecności.

30 czerwca. Dobrowolnie potwierdziła treśd własnych zeznao; skazana.

4 lipca. Podano jej do wiadomości datę wykonania wyroku.

7 lipca, ścięta i spalona. Bamberg stał się synonimem tortur. Wśród narzędzi i metod stosowanych zazwyczaj w celu wydobycia zeznao oskarżonych o czary znajdujemy:

1. Daumenstock, urządzenie do miażdżenia palców, stosowane wraz z

2. Beinschraube, rodzajem imadła, w którym zgniatano nogi.

3. Zawieszanie w powietrzu i chłostę.

4. Drabinę, odmianę strappado. Uciekano się także do tortur specjalnych, takich jak:

5. Bock, wałki nabijane ostrymi żelaznymi szpikulcami; zdarzało się, że tortura ta trwała do sześciu godzin.

6. Zug, strappado, odmiana squassalle.

7. Schnur, tortura polegająca na "piłowaniu" szyi szorstkim powrozem, wrzynającym się w ciało aż do kręgosłupa.

8. Polewanie lodowatą wodą.

9. Schwefelfedern, przypalanie pach i pachwin płonącymi żagwiami, nierzadko zanurzanymi w płonącej siarce.

10. Betstuhl, klęcznik nabity ostrymi szpikulcami.

11. Przymusowe karmienie solonymi śledziami przy jednoczesnym pozbawieniu jakichkolwiek napojów.

12. Przypalanie niegaszonym wapnem (w roku 1630 w następstwie zastosowania tej tortury w miejscowości Zeil zmarło sześd osób).

Po ogłoszeniu wyroku, w czasie drogi na miejsce kaźni, stosowano także kary dodatkowe, włączając w to odcięcie prawej dłoni i szarpanie piersi kobiet rozpalonymi do czerwoności cęgami.

To rozpasane okrucieostwo zaczęło jednak ściągad na Bamberg nieprzychylną uwagę opinii publicznej; na cesarza wywierano coraz silniejszą presję, by uczynił coś w tej sprawie. Jezuita Lamormaini, spowiednik Ferdynanda, ostrzegał go: "To straszne, co godni szacunku ludzie myślą i mówią o metodach stosowanych przez te sądy". Protestował też inny jezuita, Heinrich Turek z Paderborn:

Niektórzy ludzie zaczynają odnosid się do tych nieszczęsnych ofiar z rosnącą sympatią; rodzą się poważne wątpliwości, czy rzeczywiście wszyscy ci, którzy zginęli w płomieniach, byli naprawdę winni i zasłużyli na tak potworną śmierd. Co więcej, wielu jest zdania, że traktowanie w taki sposób istot ludzkich, które odkupione zostały bezcenną krwią Chrystusa, jest więcej niż barbarzyoskim okrucieostwem.

Do skarg przyłączyli się także uciekinierzy z Bambergu. Rajca Dumler, którego ciężarną żonę poddano straszliwym torturom i spalono na stosie, powiedział cesarzowi:

"Ludzie protestują, uważają za nie do przyjęcia to, co prawo uczyniło wszystkim tym mieszkaocom Bambergi". Dał też do zrozumienia, że należałoby wstrzymad konfiskatę majątków uwięzionych. Pewien mężczyzna, któremu udało się zbiec z Drudenhausu, przedstawił petycję Barbary Schwarz, która, mimo iż torturowana osiem razy, nie przyznała się do niczego, a jednak została skazana na trzy lata wieży.

Książę-biskup Bambergu również wysłał do Regensburga poselstwo, mające bronid jego racji, zostało ono jednak przyjęte ozięble. We wrześniu 1630 roku ojciec Lamormaini ostrzegł cesarza, że wrogie nastroje wywołane jego bezczynnością uniemożliwią elekcję jego syna na tron cesarski i że jeśli w dalszym ciągu pozostanie obojętny wobec bezprawia sądów w Bambergu, to on, Lamormaini, nie udzieli mu rozgrzeszenia. Jakiś czas później Ferdynand II zażądał, aby przesłano mu do wglądu protokoły sądowe i zarządził, że dalsze procesy wszczęte byd mogą jedynie na podstawie oskarżeo podanych do wiadomości publicznej (zwykłe pomówienie lub zła reputacja były do tej pory najczęstszą przyczyną aresztowao), oskarżonym przysługuje prawo do obrony, a konfiskata majątków ma zostad wstrzymana. Stosowania tortur wszelako nie zakazano.

Wczesną wiosną 1631 roku terror zelżał, po części z powodu śmierci biskupa sufragana Frómera (w grudniu 1630), po części zaś z obawy przed królem szwedzkim Gustawem, który we wrześniu zajął Lipsk. Nie bez znaczenia był też sprzeciw cesarza wyrażony w zarządzeniach z 1630 i 1631 roku. W roku 1630 odbyły się dwadzieścia cztery egzekucje, w następnym zaś nie przeprowadzono już ani jednej. Biskup Bambergu zmarł w roku 1632. Po śmierci swego kuzyna, biskupa Wtirzburga, w roku 1631 i kardynała biskupa Wiednia (rok wcześniej) odszedł trzeci z najzagorzalszych zwolenników polowao na czarownice.

Baskonia, czarownice w Baskonii. Pisząc Tableau (l6l2), dzieło mające przekonad "tych, licznych jeszcze, którzy kwestionują istnienie czarnoksięstwa i wierzą, że jest ono niczym więcej, jak tylko snem, złudzeniem i samooszukiwaniem się", a zarazem domagające się podjęcia bardziej zdecydowanych kroków przeciwko czarownicom, Pierre de Lancre korzystał z doświadczenia, jakie w roku 1609 zdobył pełniąc funkcję sędziego śledczego w graniczących z Hiszpanią, baskijskojęzycznych prowincjach Pays de Labourd, Bearn i południowo-zachodniej Guyenne. Tableau stanowi przeto szczegółową relację z masowych prześladowao czarownic we Francji w pierwszych latach siedemnastego stulecia.

Podczas wszystkich zakrojonych na większą skalę procesów o czary we Francji i w Niemczech powoływano do życia niezawisły trybunał, któremu podporządkowad się musiały lokalne organa wymiaru sprawiedliwości. Toteż gdy de Lancre, mianowany przez samego króla, oznajmił, że "zadawanie podejrzanemu pytao o to, co uczynił, jest zwykłym podstępem, mającym wyłudzid od niego przyznanie się", nikt nie ośmielił się zaprotestowad przeciwko tej nieetycznej procedurze. De Lancre utrzymywał, że Labourd stało się schronieniem demonów wygnanych przez misjonarzy chrześcijaoskich z Japonii i Indii Zachodnich i należy w to wierzyd, gdyż angielscy handlarze winem widzieli całe ich tabuny, lecące po niebie. W krótkim czasie diabłom udało się całkowicie przekabacid większą częśd z trzydziestu tysięcy mieszkaoców prowincji, z księżmi włącznie, tak że cała okolica przekształciła się w "kłębowisko wiedźm". Sabaty odprawiano na rynku w Bordeaux i w Hendaye, gdzie niejednokrotnie zbierało się jednorazowo do dwunastu tysięcy czarownic. Odlatywały stąd do Nowej Fundlandii. Sabaty, w których uczestniczyło sto tysięcy czarownic, w tym dwa tysiące dzieci, nie należały bynajmniej do rzadkości! Były one znakomicie zorganizowane, a nieobecnośd na nich karano grzywną w wysokości jednej ósmej korony, czyli dziesięciu sous.

Wiele wymuszonych torturami zeznao (według wszelkiego prawdopodobieostwa podyktowanych przez de Lancre'a) zostało zapisanych i później przetłumaczonych na francuski. Siedemnastoletnia Marie Din-darte opisuje, jak pewnej nocy, 27 września 1609 roku, natarła się maścią i uleciała w powietrze. Maści okazad jednak nie mogła, bowiem diabeł, rozgniewany za wyjawianie jego tajemnic, gdzieś ją ukrył. Saubadine de Subiette i jej szesnastoletnia córka, Marie de Naguille, opowiadały, jak to diabeł zawsze budził je, kiedy nadchodziła pora sabatu, i otwierał im okna, by mogły się nao udad. Licząca piętnaście lat Marie de Marigrane oraz jej trzy przyjaciółki doleciały na diable, który przybrał postad osła, aż do Biarritz. Ojciec Pierre Bocal z Siboro przyznał się, że odprawił diabelską mszę podczas sabatu, za co otrzymał wynagrodzenie dwukrotnie wyższe, niż dostawał zazwyczaj. Dzięki swej wprawie w prowadzeniu przesłuchao de Lancre wydobył z tych dziewcząt najdrobniejsze szczegóły dotyczące ich kontaktów płciowych z diabłem. Henry C. Lea tak oto ocenia wartośd dowodową złożonych pod przymusem zeznao: "Umysł, który nie jest całkowicie skażony przesądem, analiza treści tych oświadczeo doprowadzid musi do wniosku, że oskarżeni zmyślali po prostu wszystkie te historie, by zadowolid swych sędziów". De Lancre odrzucał jednak wszelką krytykę wiarygodności zeznao, argumentując, że Kościół katolicki popełniłby zbrodniczy błąd, karząc czarownice za przywidzenia, a nie rzeczywisty udział w sabatach, przeto każdy, kto podważa zasadnośd wydanych wyroków śmierci, występuje przeciw Kościołowi, czyli popełnia ciężki grzech.

Dokonywane przez de Lancre'a masowe wysyłki na stos doprowadziły do tego, że w Labourd zapanował kompletny chaos. Gwałtowną wrogośd, jaką okazywali mu mieszkaocy, de Lancre przypisywał knowaniom szatana: miejscowe co znakomitsze rodziny przedkładały bowiem znoszenie zła, jakie sprawiali czarownicy, nad egzekucję swoich krewnych; pięd tysięcy rybaków, którzy wrócili z połowów na Nowej Fundlandii, przekształciło się w rozwścieczony tłum, starający się powstrzymad wymiar sprawiedliwości, gdy ten dochodził do wniosku, że ich krewni zasługują na spalenie na stosie. Na koniec wreszcie, po wydaniu przez de Lancre'a na pastwę płomieni trzech księży, Bertrand d'Echaux, biskup Bayonne, uwolnił pięciu innych uwięzionych duchownych i sam przyłączył się do protestujących. De Lancre był w pełni świadom nienawiści, jaką wzbudzała jego osoba, i uskarżał się, że 24 września 1609 roku, kiedy usnął, w jego sypialni odprawiona została czarna msza. Ten pogromca czarownic ze wszystkich sił starał się dowieśd mieszkaocom Labourd i reszcie Francuzów, że teza o fizycznym istnieniu szatana znajduje mocne poparcie teoretyczne. Wyrażając swoje uznanie Del Rio, który jako pierwszy uznał, że odprawianie sabatów jest czymś, "w co każdy prawy chrześcijanin winien wierzyd bez zastrzerzeo, aczkolwiek kwestia ta aż po dzieo dzisiejszy wydaje się niezupełnie pewna i jednoznaczna", zauważa jednocześnie, że większośd ludzi rozumnych, a także "prawie wszyscy sędziowie i w ogóle niemal każdy żywi niejakie wątpliwości", co do samej istoty zarzutów o czarnoksięstwo.

Bawaria, czarnoksięstwo w Bawarii.

Ogłaszając w latach 1611,1612 i 1622 obszerne zbiory praw wymierzonych przeciwko czarnoksięstwu, Maksymilian I Bawarski nadał znacznie większy rozmach dziełu podjętemu przez jego przesądnego ojca, Wilhelma V, który w roku 1590 rozpoczął prześladowania czarownic. W dągu czterdziestu lat - od 1590 do 1630 - doradcami obydwu książąt byli fanatyczni jezuici, którzy nastawali usilnie na podjęcie zdecydowanych kroków przeciwko rzekomym czarownicom. Od roku 1631 dał się jednak wyraźnie odczud wpływ bardziej umiarkowanego skrzydła tegoż zakonu, reprezentowanego przez osobistości w rodzaju Adama Tannera, bliskiego przyjaciela znanego z humanitaryzmu ojca Friedricha von Spee. W tych latach Maksymilian I ogłosił coś w rodzaju edyktu o amnestii powszechnej, który mimo iż w dalszym ciągu zachęcał do składania donosów, w praktyce jednak sprawił, że prześladowania - aczkolwiek z wolna i nie bez oporów - osłabły.

Jezuici pojawili się w Bawarii w roku 1541, ale z powodu wrogości, jaką wzbudzali, działali początkowo nader ostrożnie; przejęli jedynie dyskretną kontrolę nad wychowaniem następcy tronu Wilhelma V. W roku 1590 władca ten zwrócił się do swej Rady Pałacowej oraz jezuickiego uniwersytetu w Ingolstadt z prośbą o pomoc w ukróceniu czarnoksięstwa. 28 kwietnia uniwersytet odparł, że sędziowie potrzebują pomocy prawnej, jako że zbrodnia czarów jest w Bawarii problemem do tej pory nie spotykanym. Zalecono im, by kierowali się Młotem na czarownice, dziełem wychowanka jezuitów Binsfelda (wydanym niedawno w Monachium), a także dostępnymi protokołami wcześniejszych procesów. Co więcej, "Książę powinien uznad za przestępstwo kryminalne fakt powstrzymania się od złożenia donosu na każdego podejrzanego o uprawianie czarów; należy też częściej niż to miało miejsce w dotychczasowej praktyce sądowej uciekad się do stosowania tortur". Kolejny z jezuickich doradców księcia, wpływowy Grzegorz z Walencji (1595), utrzymywał, że najpewniejszym dowodem procesowym są zeznania złożone w czasie tortur przez samą czarownicę.

Procedurę sądową, jaką (chociaż nie literalnie) zalecał uniwersytet, prześledzid można na podstawie protokołów procesów w Schongau, Freising czy Werdenfels. W Schongau w latach 1587-1589 książę Ferdynand, brat Wilhelma, zawiesił wszystkie inne procesy sądowe po to, by przeprowadzid generalne dochodzenie przeciwko czarownicom. Ścięto albo spalono sześddziesiąt trzy kobiety. Hofrat monachijski, który nadzorował czynności proceduralne, orzekł, że jedna z nich winna byd torturowana bez przerwy, póki nie przyzna się do przestępstwa. Gdy pewnego razu przez miejscowośd Freising przeszła burza, jakaś kobieta zauważyła, że można oczekiwad dalszego pogorszenia się pogody. Zadenuncjowano ją niezwłocznie jako czarownicę i torturowano dopóty, dopóki nie przyznała się i nie oskarżyła o czary wielu innych kobiet, które ujęto, po czym stracono. W Werdenfels, małym miasteczku alpejskim, liczącym 4700 mieszkaoców, w ciągu dwudziestu miesięcy 1590-1591 roku spalono na stosie czterdzieści dziewięd kobiet, a pozostałych mieszkaoców obciążono ogromną kwotą 4000 florenów jako kosztami dokonanych egzekucji. Specjalnie wyznaczony sędzia zaapelował w koocu do władz biskupich o przerwanie procesów, bowiem, jak to ujął, jeśli czarnoksięstwo rozprzestrzeniałoby się w takim samym tempie, w Jakim zaczęło się szerzyd, to przy życiu pozostałaby jedynie nieliczna garstka kobiet.

W roku 1597 Wilhelm abdykował na rzecz syna Maksymiliana, a sam wstąpił do klasztoru. Jak Już wspomniano, Maksymilian był wychowankiem jezuitów; jego opiekun Johann Baptist Fickler, który jeszcze w 1582 roku domagał się jak najsurowszych kar wobec czarownic, zdołał zaszczepid swoje poglądy przyszłemu władcy. Mając zaledwie siedemnaście lat, książę obserował torturowanie czarownic w Ingolstadt, po czym donosił listownie ojcu, że już niedługo pięd z nich można będzie posład na stos. Maksymilian żywił osobistą nienawiśd do czarownic, sądził bowiem, że przyczyną bezpłodności jego małżonki jest zadana mu przez nie ligatura. To uczucie nienawiści podsycał w nim kaznodzieja dworski, jezuita Jeremiah Drexel, głoszący, że każdy, kto przeciwny jest prześladowaniom za czary, nie zasługuje na miano chrześcijanina. Podczas długich rządów Maksymiliana wydano liczne prawa przeciwko czarnoksięstwu. Maksymilian nie czynił różnicy między zabobonem wróżbiarstwa a herezją czarnoksięstwa; edykt wydany w roku 1611 dotyczy całokształtu praktyk magicznych:

"Wszyscy, którzy weszli w przymierze z diabłem, winni zostad ukarani torturami, spaleniem na stosie i konfiskatą majątku".

Rok później nowy edykt napominał sędziów bawarskich, by polowali na czarownice z większym niż do tej pory zapałem. W roku 1616 wydano kolejne prawa, stanowiące, że podejrzany, który odwołał zeznania, winien zostad poddany torturom ponownie, a gdy zajdzie potrzeba, także i po raz trzeci. W 1616 roku Maksymilian interweniował osobiście podczas procesu w Ingolstadt, gdy sędzia z braku wystarczających dowodów winy wycofał oskarżenie wobec pewnej kobiety i Jej trojga dzieci. Wskazówki dotyczące czarnoksięstwa (1622) są jednym z najbardziej okrutnych aktów legislacyjnych w całej historii procesów o czary. Maksymilian znosił w nich edykt z roku 1616, zakazując odwoływania zeznao po zakooczeniu tortur, w przeciwnym bowiem wypadku proces mógłby się ciągnąd bez kooca. Księżom wolno było kontaktowad się z oskarżonymi tylko w celu wysłuchania ich zeznao, a nie po to, by namawiad do ich odwołania. Doniesienie złożone w trakcie tortury było podstawą do aresztowania, zaś okazywanie strachu po aresztowaniu stanowiło dowód winy!

Rozmiary organizowanych za panowania Maksymiliana polowao na czarownice najlepiej ilustruje omówiony szczegółowo w tej pracy proces w Eichstatt (1637), mieście położonym o kilka mil na północny wschód od Ingolstadt. Rozprawa odbywała się tam przed sądem biskupim, niemniej nad jej przebiegiem czuwał osobiście sam książę. Dziewiętnastowieczny historyk bawarski, Riezler, ocenia, że tylko w tym jednym niewielkim miasteczku z oskarżenia o czary spłonęło na stosach od 1000 do 2000 osób. Tyle samo stracono w każdym z dwóch pozostałych miast biskupich tego okręgu - we Freisingu i w Augsburgu.

Podobnie jak w wielu innych krajach niemieckich fala polowao na czarownice osłabła wraz z wkroczeniem wojsk szwedzkich w roku 1632. Temu zapewne należy zawdzięczad, że nieurodzaj roku 1634 wyjaśniano przyczynami naturalnymi i nie obwiniano oo czarownic. Niemniej, acz nie w takich rozmiarach, prześladowania trwały nadal, a statut z roku 1611 ogłoszono ponownie w latach 1665 i 1746. 9 stycznia 1666 roku w Monachium skazano siedemdziesięcioletniego mężczyznę oskarżonego o wywoływanie burz. Książę Ferdynand Maria złagodził kilka co bardziej surowych kar i od tej pory skazanych, przed spaleniem ich żywcem na stosie, szarpano jedynie trzy razy rozpalonymi do czerwoności szczypcami.

Krótkotrwałe zaostrzenie prześladowao na początku osiemnastego stulecia - mniej więcej od 1715 do 1722 roku - charakteryzuje znaczna liczba przypadków krzywoprzysiężczych oskarżeo składanych przez młodych chłopców; zjawisko podobne do tego, które o wiek wcześniej doprowadziło do skazania wielu czarownic w Anglii [patrz: Burton, chłopiec z Burton+.

W roku 1715 w Wasserburgu, jakieś trzydzieści pięd mil na południowy wschód od Monachium, dziewięciu uczniów oskarżyło swego nauczyciela, Caspara Schwaigera, o udział w sabatach. Poddany ciężkim torturom uparcie zaprzeczał, ale ponownie wzięty na męki wyznał swą winę i oskarżył innych. Zeznania te następnie odwołał, po czym, nie będąc w stanie znieśd kolejnych tortur, znów uznał ich zgodnośd z prawdą. Podobny proces odbył się w roku 1722 w Moosburgu, nie opodal Freisingu, gdzie kilku chłopców oskarżyło o czary niejakiego Georga Prólsa. Salę tortur okadzono, poświęcono także batogi przed rozpoczęciem chłosty. Podczas tortur oskarżony przyznał się do stawianych mu zarzutów, następnie wszystkie swoje zeznania odwołał. Ścięto go i spalono. Wszelako władze, w obawie przed rozszerzeniem się psychozy, uwolniły trzynaście innych osób oskarżonych przez Prólsa, mimo iż częśd z nich zdążyła już przyznad się do winy. W rok później we Freisingu postawiono w stan oskarżenia kilkoro niepełnoletnich; spośród jedenastu straconych wtedy osób jedna miała lat trzynaście, trzy inne po czternaście, trzy następne zaś odpowiednio szesnaście, siedemnaście i osiemnaście.

Jeden z późniejszych procesów o czary, proces przeprowadzony w Eichstatt w roku 1723, ukazuje wyraźnie rolę, jaką Kościół katolicki odegrał w utrzymywaniu przy życiu tej iluzji. Dwudziestodwuletnią Marię Walburgę Rung postawiono przed sądem miejskim w Mannheim pod zarzutem czarów, sędzia jednak uznał, że jej jedyną winą jest uprawianie prostytucji. Dziewczyna trafiła ostatecznie przed sąd biskupi w Eichstatt, gdzie torturowano ją, póki się nie przyznała, że jest czarownicą, po czym spalono ją na stosie.

Jednym z ostatnich procesów, w którym zapadły wyroki skazujące za uprawianie czarów w Bawarii, był masowy proces około dwudziestu osób, toczący się w latach 1728-1734 w Augsburgu; skazano wówczas na śmierd kilka kobiet. Kodeks karny z roku 1751 utrzymał jednak karę spalenia na stosie za zawarcie paktu z diabłem, a ścięcia za maleficia. Ostatni wyrok śmierci z oskarżenia o czary wykonano w Niemczech w roku 1775 w małym miasteczku biskupim Kempten, w Szwabii, która stała się następnie prowincją bawarską. Doniesienia o dwóch innych wyrokach śmierci wykonanych na trzynastoletniej Weronice Zerritsch w roku 1754 i Marii Klossner w 1756 nie są w pełni udokumentowane.

"Któż ośmiela się oskarżad o terror i niesprawiedliwośd sędziów, którzy ogniem i mieczem walczą z zarazą czarownictwa? Tak, są między nami chrześcijanie niegodni tego imienia, którzy z całą mocą sprzeciwiają się wykorzenieniu tego grzechu, mówiąc, niechaj nie ucierpi niewinny! O wy, wrogowie czci boskiej! Czyż prawo boże */lie nakazuje: »Nie dozwolicie żyd czarownikom"? Wykrzykuję przeto tak głośno, jak umiem, owo przykazanie boże biskupom, książętom i królom 'Nie dozwalajcie żyd czarownikom. Wytępcie tę zarazę ogniem i mieczem-". - Ojciec Jeremiah Drexel, S J. (1637)

Bilson, chłopiec z Bilson.Jeden z długiej listy nieletnich szalbierzy, który pojawił się cztery lata po zdemaskowaniu Johna Smitha, zwanego chłopcem z Leicester. W roku 1620 niejaki William Perry, znany jako chłopiec z Bilson, oskarżył podeszłą wiekiem niewiastę, Jane Clark, o rzucenie nao uroku i spowodowanie nawiedzających go ataków konwulsji. Sceptycyzm okazany przez króla Jakuba wobec sprawy z Leicester był bez wątpienia przyczyną, dla której sędziowie w Stafford wnikliwiej niż zwykle zajęli się przypadkiem Williama i - ostatecznie - oddalili wysuwane przez niego zarzuty. W koocu sam chłopak przyznał, że symulował ataki, ponieważ zainteresowanie, jakie wzbudzała jego osoba, sprawiało mu przyjemnośd.

Jakiś czas później wszakże tegoż samego Williama przyłapano ponownie na identycznych sztuczkach, stanowiących potencjalne zagrożenie dla życia innych osób. Wysuwanymi przez Williama oskarżeniami zainteresował się osobiście Thomas Morton, biskup z Lichfieid, który ostatecznie orzekł, że w symulowaniu oznak opętania wyszkolił Perry'ego pewien ksiądz katolicki, ucząc go, jak "wymiotowad śmieciami, strzępkami nici, słomą i połamanymi igłami".

Perry'emu o mały włos udało się podejśd biskupa Mortona dzięki temu, że w nie dający się zakwestionowad sposób oddawał on urynę koloru czarnego, tak że "nawet lekarze byli zdania, że ustad tu musiało działanie przyczyn naturalnych". Biskup Morton postanowił "zaprzestad dalszych badao", ale na wszelki wypadek "zlecił zaufanemu słudze, by ten obserwował chłopaka przez dziurę znajdującą się w suficie nad jego łóżkiem". Kiedy wszyscy domownicy udali się do kościoła, Perry uznał, że został sam. "Zauważywszy, że wszystko ucichło, *Perry+ uniósł się, rozejrzał i nasłuchiwał; wreszcie wyszedł z łóżka, wydobył ze znajdującej się pod nim słomy czy też Innych śmieci kałamarz z atramentem, po czym wysiusiał się do nocnika". Następnie nalał doo nieco atramentu i "na wypadek, gdyby zmuszony został do oddania moczu przy świadkach, zamoczył kawałek waty w atramencie i wetknął go pod napletek, przykrywając dokładnie skórką". Reputacja biskupa była uratowana.

Diabeł, który rzekomo opętał chłopca, wywoływad miał u niego atak w czasie lektury pierwszego wersetu części I Ewangelii według św. Jana. Zdarzało się jednak, że szatan nie reagował jak należy, jeśli werset ten odczytywano w językach obcych. Thomas Morton upomniał przeto młodzieoca:

"Chłopcze, jest tak, Że albo ty, albo diabeł czujecie wstręt do słów Ewangelii; jeśli jest to diabeł, to on (ucząc się od tak dawna, od lat bez mała sześciu tysięcy) zna i rozumie wszystkie języki, tak że nie może nie wiedzied, kiedy odczytuję to samo zdanie po grecku. Ale jeśli to ty, w takim razie jesteś obmierzłym łotrem, który udaje diabła. *...+ Bacz przeto, bowiem czeka cię próba, l zważaj pilnie, czy odczytany będzie ten sam fragment Pisma".!...+ Po czym biskup odczytał inny werset po grecku, a chłopiec, mniemając, że był to werset pierwszy, natychmiast dostał gwałtownego ataku. Później zaś, kiedy biskup odczytał po grecku werset pierwszy, chłopak pozostał w bezruchu.

Binsfeid Peter. Najpoważniejszy autorytet niemiecki w kwestiach procedury sądowej, wykształcony przez jezuitów w Rzymie, jako biskup sufragan Trewiru stał się główną siłą napędową procesów o czary w tym mieście. W XVII stuleciu powoływali się na niego zarówno niemieccy katolicy, jak i protestanci. Tractatus de Confessionibus Maleficorum et Sagarum Peter Binsfeid napisał pod wpływem doświadczeo uzyskanych podczas procesu Dietricha Flade; "Chciałem, aby podstawowym tematem mej rozprawy była kwestia, czy należy dawad wiarę oskarżeniom rzucanym przez czarownice na swoich wspólników".

Tractatus Binsfelda znakomicie ilustruje sposób, w jaki powstawały dzieła demonologiczne; jest to kompilacja historii zaczerpniętych od autorów wcześniejszych (opowieśd o tym, jak pewnej pannie przyłapanej na cudzołóstwie udało się z niego skutecznie usprawiedliwid - z de Spiny), cytatów z innych uznanych dzieł (np. z Młota na czarownice, z Grillandusa, Bodina), a także doświadczeo własnych, nabytych podczas procesów, w których był sędzią. Chociaż Binsfeid stara się przedstawid jako osoba działająca uczciwie w myśl norm, które uznał za obowiązujące - np. powątpiewa w rzeczywistośd metamorfozy oraz istnienie stygmatów diabelskich - na każdym kroku wychodzi zeo jego uczona bigoteria. Odrzuca odwołanie zeznao uczynione na łożu śmierci, uważając, że nie zostało dokonane w majestacie prawa; stwierdza, że odrzucenie denuncjacji złożonych przez czarownice wykluczyłoby dalsze procesy; torturom lekkim odmawia prawa do miana tortur; przyznaje, że prawo zabrania ponownego zadawania mąk, dopuszcza to jednak w praktyce; utrzymuje, że diabeł nie może objawid się w postaci osoby niewinnej; usprawiedliwia wreszcie donosicielstwo. W przypadku wszystkich innych zbrodni lepiej jest uwolnid winnego niż skazad osobę niewinną, w przypadku jednak czarnoksięstwa, każdego należy uważad za heretyka.

Blokula, patrz:Mora, czarownice z Mora.

Bodin Jean. Wydana przez Bodina w roku 1580 w Paryżu De la Demonomanie des sorciers stanowi bez wątpienia punkt zwrotny w dziejach ewolucji poglądów na czamoksięstwo, jednak opinie na temat jej wartości są różne. Na przykład arcybiskup Samuel Harsnett w roku 1605 wyśmiał Bodina za jego wiarę w transmigrację, ligaturę i wilkołactwo, "nade wszystko" zaś oburzył go fakt, że Bodin oczernia jego kraj, przytaczając "niesmaczną, smutną, a zarazem absurdalną opowiastkę o jaju, które czarownica sprzedała pewnemu Anglikowi, zamieniając go tym sposobem w osła". Biskup Francis Hutchinson w roku 1718 dyskredytuje Bodina jako "nałogowego opoja", natomiast Henry Morę, filozof z Cambridge, wyraża opinię, że poglądy Bodina "nie są całkowicie niegodne człowieka rozumnego i bystrego". Jean Bodin otrzymał niezwykle staranne wykształcenie, obejmujące literaturę klasyczną, prawo, filozofię i ekonomię, toteż jego poglądy, stanowczo podtrzymujące wiarę w realne istnienie czamoksięstwa, są tym bardziej godne potępienia. Urodził się w Angers, w roku 1529, tamże rozpoczął studia, po czym wstąpił do zakonu karmelitów, który opuścił wszakże, wstępując na uniwersytet w Tuluzie, by wreszcie zostad profesorem prawa na tej uczelni. W roku 1561 przeniósł się do Paryża, by wstąpid na służbę królewską, i zaczął tam publikowad liczne uczone dysertacje. Piętnaście lat później ukazanie się drukiem jego Rzeczypospolitej w połączeniu z niektórymi mowami, jakie wygłosił publicznie, pozbawiło go łaski królewskie). W tym samym 1576 roku poślubił córkę królewskiego prokuratora Lyonu i osiadł na prowincji, gdzie prowadził praktykę adwokacką. W latach późniejszych sam objął funkcję prokuratora. W roku 1581 odwiedził Anglię jako członek świty księcia d'Alencon, kandydata do ręki królowej Elżbiety. Zmarł na zarazę w Angevin w roku 1596.

Spośród licznych jego dzieł największy rozgłos zdobyła Demonomanie - opublikowana po raz pierwszy po francusku w roku 1580, a w roku następnym przetłumaczona na łacinę *De Magorum Daemonomama] -która do roku 1604 doczekała się dziesięciu wydao. Dzieło to było do przyjęcia także i dla protestantów, Bodin bowiem opowiadał się za tolerancją wobec kalwinistów francuskich. Z racji podejrzeo o hołdowanie naukom Kalwina znalazł się nawet na liście osób, które miały zostad zamordowane w czasie Nocy Świętego Bartłomieja, szczęśliwie jednak udało mu się zbiec. Wszelako w kwestii czarnoksięstwa katolicy i protestanci okazali się jednomyślni.

Demonomanie, dzieło napisane po to, by pouczyd sędziów, jak stawid czoło czarnoksięstwu, opiera się zarówno na osobistym doświadczeniu Bodina, jak i na jego rozległej wiedzy. Sprawy o czary zostały wyjęte spod kompetencji sądów kościelnych i przekazane jurysdykcji świeckiej na mocy dekretu wydanego w roku 1390, Bodin zaś jest jednym z pierwszych, którzy sformułowali prawną definicję czarownika: "Ktoś, kto znając prawo boże próbuje dokonad pewnych czynów poprzez przymierze z diabłem *par moyen diaboliaues+.

Trzecia częśd traktatu poucza, w jaki sposób torturowad, przesłuchiwad i osądzad czarownice, a także jak wykonywad wyroki na nich. Mimo iż od czasu do czasu bierze w nim górę doświadczony prawnik - "Wyznaję, że jest rzeczą daleko lepszą uwolnid winnego niźli skazad niewinnego" - Bodin przeważnie pisze z pozycji skooczonego bigoty, doprowadzonego do pasji uznaniem, jakie zdobyły daleko bardziej umiarkowane poglądy Johana Weyera, którego De Praestigiis wznowione zostało w Bazylei w roku 1577.

Bodin z góry dyskredytuje wszystkich powątpiewających w istnienie czarnoksięstwa, powołując się na przykłady sceptyków, którzy następnie sami stali się zagorzałymi łowcami czarownic. Ponieważ zbrodnia ta musi zostad wykorzeniona, "nie można trzymad się zwykłych procedur śledczych", jako że "dowody tego rodzaju przestępstwa są tak niejasne i trudne do przeprowadzenia, że gdyby stosowad zwyczajowo przyjęte normy, nie oskarżono by ani nie skazano nawet jednej czarownicy na milion". W ten oto sposób Bodin dostarcza argumentów na poparcie najokrutniejszych form prześladowania czarownic, wymienionych miedzy innymi w Młocie na czarownice, przy czym jest w swym poparciu bardziej katolicki niż sam papież.

W przypadku procesów o czary, ale nie w żadnych innych, Bodin interpretuje prawo w taki oto sposób:

Więźniowi można obiecad ułaskawienie lub złagodzenie kary, jeśli zadenuncjuje swoich wspólników. Imiona donosicieli mają pozostad w tajemnicy.

Dzieci mogą zostad zmuszane do świadczenia przeciwko swoim rodzicom.

Przebiegli i doświadczeni prowokatorzy powinni skłaniad oskarżonych do składania zeznao.

Podejrzenie jest wystarczającym powodem poddania torturom, jako że krążące wśród ludu pogłoski rzadko kiedy mijają się z prawdą.

Osoba raz oskarżona nigdy nie powinna byd uniewinniona, chyba że fałszywośd zarzutów postawionych przez oskarżyciela lub donosiciela okaże się jaśniejsza niż słooce.

Co więcej, Bodin zalecał brutalne traktowanie podejrzanych; sam zresztą, jako sędzia, poddawał torturom dzieci i kaleki ["une jeu-ne filie, une jeune enfant, ou une femme delicate, ou quelque mignard"+. Jego zdaniem żadna kara nie jest dla czarowników dośd okrutna. Spalenie na wolnym ogniu jest zbyt wielkim dobrodziejstwem dla czarownicy, trwa bowiem zaledwie około pół godziny. Jakakolwiek wyrozumiałośd jest niedopuszczalna; sędzia, który nie wykonał wyroku na osobie skazanej za uprawianie czarów, sam winien ponieśd śmierd.

Należy tu także wspomnied o "dżentelmeoskiej" zmowie milczenia chroniącej łowców czarownic. W roku 1566 w Vermandois, opodal St. -Quentin, pewną kobietę spalono przez pomyłkę żywcem; kat zapomniał ją przedtem udusid. Bodin nie oburza się z powodu tej pomyłki sądowej, przeciwnie, próbuje dowieśd, że "nie jest to pomyłka - powiedzmy raczej, to wyrok Boga, który w ten sposób przypomina nam *...+, że nie ma zbrodni, która bardziej niż ta zasługiwałaby na karę spalenia żywcem".

Takie oto praktyki popierał Bodin zarówno formułowanymi osobiście regułami, jak i całym swoim autorytetem. Takim był też człowiek, o którym Montaigne napisał, że "miał on więcej rozumu niż cała zgraja pismaków owego stulecia".

Boguet Henri. Grand Juge de St.-Claude, au Comtó de Bourgogne, Henri Boguet (ok. 1550-1619) był wybitnym prawnikiem, autorem podręczników prawa obowiązujących powszechnie przez całe następne stulecie. Jego Discours de sorciers doczekał się dwunastu wznowieo w ciągu dwudziestu lat, stając się w krótkim czasie najwyżej cenionym dziełem z dziedziny demonologii. Obfitośd zawartych tam, starannie udokumentowanych i w interesujący sposób przedstawionych relacji stanowi niezwykle cenny materiał, pozwalający poznad psychologiczne aspekty zjawiska czarnoksięstwa na początku wieku siedemnastego. "Napisałem ten traktat na podstawie procesów, jakie prowadziłem w ciągu ostatnich dwóch lat przeciwko kilku członkom owej sekty, których widziałem, słyszałem i przebadałem najstaranniej jak mogłem w celu wydobycia z nich prawdy".

W czasie gdy Boguet piastował stanowisko sędziego w St.-Claude, poddawano tam egzorcyzmom niejaką Loyse Maillat, ośmioletnią opętaną dziewczynkę. Utrzymywała ona, że diabły zostały na nią nasłane przez Francoise Secretain, kobietę o nieposzlakowanej dotychczas reputacji. Boguet poddawał ją torturom, póki nie ujawniła imion swoich wspólników, co stworzyło podstawę do wszczęcia masowych polowao na czarownice. W swoim Discours Boguet opisuje przypadki czterdziestu czarownic, które przesłuchiwał; według wszelkiego prawdopodobieostwa wszystkie spłonęły na stosie. Na stos posyłał także małe dzieci, a to z powodu okropieostwa ich zbrodni oraz dlatego, że skoro raz wpadły w szpony szatana, to niewiele było już szans na ich poprawę. Wielu skazaoców nie duszono przed spaleniem. Ciaude Janguillaume, na przykład, trzykrotnie udało się wyrwad z płomieni i również trzy razy kat wrzucał ją w nie ponownie.

Rozgłos, jaki zdobył Discours, dorównywał sławie Młota na czarownice, daleko przewyższając pod tym względem podobne dzieła współczesnych - Bodina, Remy'ego czy de Lancre'a, a stało się tak dzięki wysokiej ocenie, z Jaką spotkał się dodatek do tego dzieła: "Sposoby postępowania sędziego w sprawach o czary'; w siedemdziesięciu rozdziałach ujmujący obowiązujące w tej mierze prawodawstwo oraz normy postępowania procesowego. Do sukcesu Discours des sorciers przyczyniły się także nader przychylne opinie profesury i przedstawicieli wyższej hierarchii kościelnej, podzielających pragnienie Bogueta, by wszystkie czarownice "złączyły się w jedno ciało, tak by można je spalid za jednym zamachem na jedym stosie". Niektóre z tytułów rozdziałów dają pewne wyobrażenie o zawartości tego dzieła:

O mocy, jaką mają czarownice. Jak czarownice szkodzą bydłu. Czarownice niezdolne są ronid łzy w obecności sędziego.

Znaki na ciałach czarownic. Czy ktoś, kto został oskarżony o czary i zmarł w więzieniu, może byd pochowany w poświęconej ziemi.

O mocy i właściwościach wody święconej stosowanej przeciw diabłu.

Rodzina Bogueta starała się nie dopuścid do wydania tej księgi; prawdopodobnie jego krewni potajemnie współczuli ofiarom procesów o czary.

Bouvet Le Sieur. Les mantóres admirables pour ddcouvrir toutes sortes de crimes et sortiges avec l'instruction solide pour bienjuger un proces criminel Bouveti jest podręcznikiem technik prowadzenia proces verbal. Pomimo iż zawarte tam wskazówki dotyczą wszelkiego rodzaju przestępstw, widad wyraźnie, że zainteresowanie autora skupia się przede wszystkim na zbrodni uprawiania czarów, który to występek, podobnie jak herezja, zasługuje na śmierd w płomieniach sans remission. Dzieło to pełne jest żywo nakreślonych opisów tego, co działo się w salach sądowych l izbach tortur - scen znanych Bouvetowi z jego własnej praktyki na stanowisku prokuratora generalnego armii francuskiej we Włoszech. Autor uwzględnia także sytuacje nietypowe i podaje szczegółowe instrukcje, jak należy w takich razach postępowad (np. sposób torturowania osobnika chorego na kiłę), wyjaśnia też, w jakich momentach więzieo powinien krzyczed z bólu i co ma czynid sędzia nie chcąc dopuścid, by zmiękło mu serce. Dzięki swemu groteskowo prost odusznemu stylowi Maniźres admirables (1659) jest chyba, mimo całego swego okrucieostwa, najbardziej ludzkim ze wszystkich podręczników dla sędziów świeckich.

Dwa rozdziały tej książki zasługują na specjalną uwagę.

"W jaki sposób dobry sędzia winien nadzorowad tortury, jak winien przesłuchiwad oskarżonego i czego powinien pilnowad w trakcie procesu" - Rozdział XVIII. Sędzia powinien nakazad, by więźnia ogolono i związano, a następnie spokojnie i obojętnie torturowad go dopóty, dopóki nie będzie on w stanie wytrzymad więcej. Sędziemu nie wolno postępowad ani zbyt łagodnie, ani zbyt surowo, zawsze powinien wykazywad łaskawośd i umiarkowanie, a także mied na względzie zbyt podeszły albo całkiem jeszcze niedojrzały wiek badanego oraz jego dobrą lub złą reputację. Sędzia nie może zaniechad swych czynności z powodu krzyków i jęków, bowiem okazując zbyt wiele litości traci szansę wykrycia prawdy. Kieruje się on bowiem nie zasadami swego serca, lecz zasadami prawa świeckiego i kanonicznego; nie wolno mu wszakże byd tyranem i winien czynid tylko to, czego domaga się sprawiedliwośd.

"Co powinno się czynid, jeśli więzieo podejrzany jest o to, że użył zaklęd, by wytrzymad tortury" - Rozdział XX. .Więzieo musi byd rozebrany do naga (ddpouilld nue). Należy starannie przebadad każdą częśd jego ciała, zwłaszcza nozdrza, uszy, części intymne, a nawet rany i wrzody, w poszukiwaniu maleokiego skrawka papieru, pergaminu lub skóry, w których mógłby zostad ukryty kawałeczek wosku w wyrytymi na nim kilkoma słowami. Jeżeli nic nie zostanie znalezione, winno się wtedy opalid włosy, brodę i owłosienie łonowe, ponieważ zdarzało się, że więźniowie potrafili niemal niedostrzegalnie pocierad swoje włosy, a wtedy ukrywający się tam diabeł sprawiał, że nie czuli bólu. Jeśli jednak wszystkie te zabiegi zakooczyłyby się fiaskiem, a zaklęcia dalej nie można by znaleźd, to należy przypuszczad, że więzieo je połknął. Trzeba mu zatem podad eme-tyk, aby spowodowad wypróżnienie; w takim wypadku z całą pewnością wyjdzie także i zaklęcie. Kiedy oskarżony widzi, co się święci, popada w taką panikę, że nie wie już co mapowiedzied. Bardzo często przyznaje się wtedy od razu, nie czekając na dalsze tortury,

Jest rzeczą śmieszną, powiada Bouvet, wierzyd, że więzieo może wytrzymad tortury nie odczuwając bólu tylko dlatego, że jest śmiały i nieugięty (tak jak wyobrażają to sobie beaucoup d'espritś). Wszystkie fakty dowodzą czegoś przeciwnego; jest to czarownik, któremu wytrwad pomagają zaklęcia -a przytoczonymi na dowód tego przykładami, jakie widział we Włoszech, Bouvet mógłby zapełnid znacznie więcej niż jedną tylko książkę.

Buirmann Franz. Wyczyny Franza Buirmanna, sędziego i ludobójcy, bez wątpienia największego degenerata wśród zwyrodniałych sędziów w procesach o czary w Niemczech, zostały odtworzone przez człowieka, który zetknął się z nim osobiście, przez siedemnastowiecznego filantropa Hermanna Lóhera: "Wolałbym raczej byd sądzony przez dzikie bestie, wolałbym raczej zostad rzucony między lwy, niźli wpaśd w ręce tego łowcy czarownic". W czasie dwukrotnego pobytu Buirmanna, w roku 1631 i 1636, w niewielkich wioskach Rheinbach, Meckenheim i Flerzheim (w okolicach Bonn), zamieszkanych przez trzysta rodzin, spalono tam żywcem na stosie 150 osób.

Franz Buirmann był sędzią objazdowym, mianowanym przez księcia-arcybiskupa Kolonii i w związku z tym mógł całkowicie lekceważyd władze lokalne. Działał nie tylko w archidiecezji koloosklej, ale także księstwach Julich, Cleves-Berg, a także w opackim mieście Siegburg. Był on, pisze Lois Gibbons, "przebiegłym człowiekiem niskiego rodu, uległym narzędziem w rękach osobistości wyżej od niego postawionych". Ponieważ majątek jego ofiar podlegał konfiskacie, uzyskał on od swoich mocodawców niczym nie skrępowaną swobodę działania.

Przytaczamy tu kilka typowych sylwetek mężczyzn i kobiet zamordowanych przez niego w 1631 roku w Rheinbach:

1. Christine Bóffgen, zamożna, bezdzietna wdowa, szczodra i otoczona powszechnym szacunkiem. Czy to na podstawie "domniemao", czy też wskutek denuncjacji złożonej przez dwóch innych więźniów, Buirmann aresztował ją jako podejrzaną o czary. Postawiona przed operetkowym sądem (pięciu z siedmiu asesorów odmówiło wzięcia udziału w posiedzeniu) Frau Bóffgen została wyegzorcyzmowana, ogolono jej wszystkie włosy i, w poszukiwaniu znamion diabelskich, poddano procedurze nakłuwania *patrz: Nakłuwanie+, po czym umieszczona została na łożu tortur, gdzie miażdżono jej nogi imadłem, póki się nie przyznała do zarzucanych jej praktyk. Po przerwaniu tortur natychmiast odwołała swoje zeznania. Wzięta na męki ponownie, odmówiła wyjawienia swoich "wspólników". Po czterech dniach męczarni Christine Bóffgen zmarła, a sędzia Buirmann dokonał konfiskaty jej majątku. Jeszcze w roku 1926 w kościele Św. Jerzego w Rheinbach odprawiano msze za spokój jej duszy.

2. Frau Peller, żona asesora sądowego, oskarżona o utrzymywanie kontaktów ze swą siostrą, która odrzuciła zaloty Buirmanna. Frau Peller została aresztowana wczesnym rankiem, w tajemnicy przed miejscowymi sędziami, a o godzinie drugiej po południu była już torturowana. Usiłującego protestowad męża sędzia Buirmann wyrzucił z sali rozpraw. Podobnie jak Frau Bóffgen została ogolona, wyegzorcyzmowana, poddana badaniu na okolicznośd znamion diabelskich - w trakcie czego zgwałcił ją pomocnik kata - a następnie wzięta na męki. Aby stłumid krzyki, sędzia Buirmann wepchnął jej w usta brudną chustkę do nosa. Spytana o nazwiska wspólników podała taką ich liczbę, że kwestię tę czym prędzej zarzucono. Skazano ją i spalono żywcem na stosie z suchej słomy, co było powszechną metodą egzekucji w tej części Nadrenii. Jej śmiertelnie przerażony mąż zmarł parę miesięcy później.

3. Herr Lirtzen, burmistrz Rheinbach, szwagier asesora. Nawet po zastosowaniu buta hiszpaoskiego oraz tzw. krokodylich szczęk do niczego się nie przyznał. Przywiązano go wtedy do ułożonego na podłodze krzyża św. Andrzeja i założono na szyję zębatą żelazną obrożę, od której odchodziły cztery liny przymocowane w czterech rogach izby. Kat potrząsał krzyżem tak, że żelazne zęby rozrywały szyję. Herr Lirtzen w dalszym ciągu odmawiał zeznao. Przytwierdzono go zatem do metalowego "fotela czarownic", pod którym rozpalono ogieo. Po dwudziestu czterech godzinach nieprzerwanych tortur Lirtzen po raz kolejny odmówił złożenia fałszywego świadectwa. Dwa dni później spalono go żywcem razem z Frau Peller.

I jeszcze jeden typowy dla metod sędziego Buirmanna proces, proces z roku 1636:

4. Burmistrz Rheinbach, wykształcony i zamożny dr Schultheis Schweigel, był jednym z najgroźniejszych oponentów Buirmanna. W roku 1631 sprzeciwił się procesowi Christine Bóffgen, za co przybywszy do Rheinbach w roku 1636 Buirmann aresztował go jako "patrona czarownic". Po siedmiu godzinach nieprzerwanych tortur Schweigel zmarł. Jego ciało wywleczono z więzienia i spalono. W testamencie zapisał on znaczne kwoty na rzecz ubogich; wszystkie te pieniądze zostały skonfiskowane przez Buirmanna.

Działalnośd Buirmanna spotkała się z szerokim, acz daremnym oporem ze strony mieszczan i duchowieostwa Rheinbach. Do najwybitniejszych spośród księży protestujących przeciwko procesom prowadzonym w roku 1636 należeli: dominikanin Johann Freylinck, proboszcz parafii Rheinbach ojciec Weynhart Hartmann, który publicznie występował przeciwko poplecznikom Buirmanna, oraz ojciec Hubertus z Meckenheim, który odprawiał modły w intencji zaprzestania prześladowao (za co sam nazwany został czarownikiem). Na koniec wreszcie, w czasie prześladowao w Siegburgu w roku 1636, Buirmann wykrył, że jego własny kat także jest czarownikiem. Sędzia posłał przykładnie na stos także i jego.

Burton, chłopiec z Burton. Thomas Darling, zwany chłopcem z Burton, jest jednym z licznych angielskich niedorostków, którzy spowodowali skazanie wielu staruszek jako czarownic. W ostatecznym rozrachunku po długotrwałej polemice między arcybiskupem Samuelem Harsnettem a Johnem Darrellem, który współdziałał z młodym Darlingiem w trakcie jego rzekomych "egzorcyzmów",

Thomas został zdemaskowany. Relacje współczesnych przekazują nam szokujące przykłady morderczych fantazji tego chłopca.

Oskarżenia, jakie Tommy wysunął przeciwko sześddziesięcioletniej Alice Gooderidge i jej matce, Elisabeth Wright, w każdej innej epoce zapewniłyby mu wygodne miejsce w zakładzie psychiatrycznym. Ale w roku 1596 sędziowie przyjmowali najbardziej fantastyczne opowieści porzuconego chłopaka jako materiał dowodowy najwyższej wagi. Nie uciekając się do sztuczek prawnych, praktykowanych przez sądy niemieckie, sędziowie angielscy na swój pragmatyczny sposób doszli do zbliżonych rezultatów; oskarżeni zostali skazani z obwinienia o uprawianie czarów.

27 lutego 1596 roku Thomas Darling podczas polowania w lesie zgubił towarzyszącego mu wuja i wrócił do domu obłożnie chory. Następnego dnia dostał konwulsji, objawił mu się kot koloru zielonego i tej samej barwy aniołowie, a po pewnym czasie dostrzegł "człowieka, który wyszedł z sypialni, płomienie piekielne oraz otwierające się niebiosa". Orzeczenie lekarzy, że chłopiec cierpi na robaki, odrzucono, jedynym przeto wytłumaczeniem stał się zły urok - hipoteza w najdrobniejszych szczegółach potwierdzona wynikami przesłuchao młodzieoca. Konwulsje męczyły chłopca nadal, z tym że po kilku tygodniach mógł on już opisad, w jaki sposób rzucono na niego urok. Kiedy błądził w lesie, natknął się na przechodzącą nieopodal "maleoką staruszkę *...+ z trzema brodawkami na twarzy", na widok której mimowolnie wypuścił z siebie wiatry. Dotknęło ją to i wedle wszelkiego prawdopodobieostwa rzuciła na niego urok powodujący konwulsje. Thomas twierdził, iż wypowiedziała następujące słowa:

Kradnij z fantazją, a pierdź nie tak wściekle,

Ja będę w niebie, ty znajdziesz się w piekle.

Krewni chłopca rozpoczęli poszukiwania podejrzanej i 8 kwietnia natknęli się na Alice Gooderidge. Po dwóch dniach Alice przyznała się, że tego dnia była w lesie, ale skarciła tam jedynie innego chłopaka, który kiedyś rozbił jej koszyk pełen jaj. Później wszelako stwierdziła, że spotkała Tommy'ego, który urągał jej, przezywając "czarownicą ze Stapenhill", więc odcięła mu się wierszykiem:

Czarownica, mówią na mnie wszyscy chłopcy mali,

Ale czy to ja sprawiłam, że cię dupa pali?

Rozprawa przeciwko Alice odbywała się wedle tradycyjnego schematu. Tommy oskarżył ją o rzucenie na niego uroku, a dowodem tego był fakt, że kiedy oddalała się od niego, ataki natychmiast ustawały. Pewnego dnia w ciągu sześciu godzin dostał ich aż dwadzieścia siedem; leżał "jęcząc żałośnie i wybałuszając język, a szyję miał wykręconą tak, że twarz zwracała się do tylu". Zbadano, rzecz jasna, czy Alice nie ma na sobie znamion diabelskich, tak czy inaczej zresztą nie była ona w stanie odmówid Ojcze Nasz. Pewien sąsiad oskarżył ją ponadto o rzucenie uroku na krowę. Rodzaj tortur, jakie zastosowano, aby wymusid na niej przyznanie się do winy, nieczęsto pojawia się w angielskich protokołach sądowych. "Mistrz" założył jej na nogi parę nowych butów, po czym "przysunął ją tak blisko ognia, że stały się one niezwykle gorące. *...+ Tak oto, sumiennie przypieczona, prosiła, by uwolnid ją od tych mąk, a wyzna wszystko; wszelako gdy tak uczyniono, nie powiedziała nic". Nieco później jednak wyznała, że pomagał jej diabeł pod postacią "małego pieska w biało- czerwone łaty, którego nazywała Minnie". Pies sąsiadów, o którym powiadano, że przypomina nieco Minny, uwolniony został z podejrzeo, kiedy Alice zeznała, że dostała Minny od swej matki, Elisabeth Wright.

W ten sposób do sprawy włączeni zostali Elisabeth Wright oraz mąż i córka Alice. W stan oskarżenia postawiono jednak jedynie Elisabeth; okazało się, że ona również powoduje ataki Tommy'ego, który na dobitkę zaczął miewad wizje piekła: "Oto zbliża się Matka Czerwony Kapturek. Spójrz, jak rozbijają jej czaszkę! Patrz, jak to jest byd czarownicą! Spójrz, jak ropuchy obgryzają jej kości z ciała!"

Kulminacja procesu nastąpiła 25 maja 1596 roku wraz z przybyciem znanego egzorcysty, Johna Darrella. Człowiek ten, mający w sobie coś z brzuchomówcy, zainscenizował, "z inspiracji złych duchów lub świętych aniołów", przytoczoną poniżej rozmowę:

Cienki glosik Bracie Glassaple, nie zwyciężymy, jego moc jest zbyt wielka, oni zaś poszczą i modlą się, a ten kaznodzieja modli się razem z nimi.

Głos gromki i donośny. Bracie Radulfusie, pójdę do Belzebuba, niechaj rozszczepi ich języki.

Inny głos: Nie damy rady. Wyjdźmy z niego i wstąpmy w kilku innych, którzy tu są.

Głos na koniec: Synu mój, wstao i idź; zły duch opuścił cię. Wstao i idź.

Egzorcyzmy uleczyły rzekomo Tommy'ego, bowiem wstał on i odszedł (chociaż przez pierwsze trzy miesiące dotknięty był częściowym paraliżem); w każdym razie ataki nie powtarzały się więcej. Jakiś czas potem Darling został przesłuchany przez Samuela Harsnetta, któremu przyznał się do symulacji. Darrell jednak utrzymywał, że wyznanie to zostało na jego pacjencie wymuszone siedmiotygodniowym pobytem w więzieniu, popartym groźbami "chłosty... i uduszenia", a Darling podpisał jedynie czysty arkusz papieru, który następnie Harsnett zapełnił wedle własnego uznania. Głębokie przekonanie Darrella, że Alice Gooderidge jest sprawczynią konwulsji, każe odnieśd się do tych zapewnieo nader ostrożnie, bez względu na to, w jaki sposób Harsnett uzyskał wspomniane zeznanie.

Alice Gooderidge Zmarła w więzieniu w Derby, odsiadując dwunastomiesięczny wyrok. Losy jej matki, Elizabeth Wright, pozostają nieznane; zaś Thomas Darling zyskał rozgłos ponownie w roku 1603, kiedy to skazano go na chłostę i obcięcie uszu za zniesławienie wicekanclerza.

Buty, niekiedy zwane także butami hiszpaoskimi, narzędzie tortur stosowane wyłącznie w przypadkach oskarżeo o takie przestępstwa jak zbrodnia stanu czy czary; rodzaj imadła obejmującego nogę od kostki po kolano i uruchamianego za pomocą śrub lub poprzez wbijanie klinów. Zaciskanie go powodowało miażdżenie ciała i pękanie kości nóg. Ilustracje objaśniające, jak używad "butów", znajdujemy w sprawozdaniu z procesu dr. Johna Piana, rzekomego herszta czarownic z North Berwick; po każdym uderzeniu młota, które powodowało zaciskanie się buta, powtarzano pytanie. Ocalały też oficjalne wzmianki o torturowaniu w ten sposób jasnowidzów we Francji w związku ze sprawą Chambre Ardente.

"C"

Cadtóre Catherine. Batalia prawna między ojcem Jeanem-Baptiste Girardem S J. a młodą Catherine Cadifere, stoczona przed parlamentem Aix-en-Provence w roku 1731, skupiła uwagę całej Europy Zachodniej; jak grzyby po deszczu mnożyły się broszury, których autorzy opowiadali się za jedną bądź drugą stroną sporu. Ten niebywały rozgłos proces zawdzięczał nader pikantnym szczegółom sprawy, dotyczącej księdza uprawiającego perwersyjne praktyki seksualne z młodą dziewczyną, która ze swej strony dopuszczała się grubymi nidmi szytych oszustw (np. obscenicznych praktyk z własną krwią miesięczną), by uchodzid za świętą. Z tego właśnie względu znaczenie tej sprawy w historii procesów o czary zdaje się schodzid na plan dalszy, ustępując miejsca wzbudzającej dreszczyk podniecenia sprawie o uwiedzenie; w rzeczy samej adwokat ojca Girarda odpierał zarzuty praktyk czarnoksięskich jedynie dlatego, że ich rzekomym wynikiem miało byd cudzołóstwo. "Z drugiej strony wyznajemy szczerze, że zbijanie zarzutów w rodzaju oskarżenia o czary uznaliśmy za stratę naszego cennego czasu". W rezultacie jednak sprawa Girarda i Catherine Cadiere oznaczała koniec epoki formalnych procesów o czary we Francji.

Dwójka naszych protagonistów przywodzi na myśl bohaterów wcześniejszych procesów francuskich, w trakcie których miotane konwulsjami zakonnice oskarżały swych spowiedników o diabelską niemoralnośd: sprawę siostry Madeleine Demandobc de la Palud występującej przeciwko ojcu Louisowi Gaufridiemu w roku 1611 (w tymże samym Aix-en-Provence), siostry Jeanne des Agnes i ojca Urbaina Grandiera w roku 1634 w Loudun oraz siostry Madeleine Bavent i ojca Thomasa Boulle w Louviers w roku 1647. Podczas tego procesu nie wysunięto żadnych fantastycznych zarzutów o odprawianie czarnej mszy, co, jak wolno przypuszczad, było efektem słynnego edyktu Ludwika XIV z 1682 roku. Rzekomą zbrodnią ojca Girarda było, generalnie rzecz biorąc, rzucenie uroku (lub też zahipnotyzowanie dziewczyny) w celach nierządnych, chociaż w akcie oskarżenia znalazły się także zarzuty o czary, kwietyzm (groźną podówczas herezję), duchowe kazirodztwo, aborcję i krzywoprzysięstwo. A zatem albo ojciec Girard dopuścił się czynów niemoralnych, albo Catherine Cadiere - krzywoprzysięstwa. Ten zasadniczy z punktu widzenia całej sprawy problem zszedł jednak wyraźnie na plan dalszy, usunięty w cieo przez graniczącą wprost z obsesją pobożnośd Catherine i działania jej brata, który starał się wzbudzid powszechne przekonanie o jej świętości, oraz narastającą gwałtownie wrogośd wobec jezuitów, podsycaną zresztą przez mnichów należących do innych zakonów. Bez względu na to, czy ojciec Girard molestował seksualnie Catherine, czy nie, było oczywiste, że miał po temu więcej niż dosyd okazji; słał jej listy miłosne, przyznał się też do wielu czynów, które (jeśli nie był bez winy) dawały podstawy do zgoła niedwuznacznych posądzeo.

Marie-Catherine Cadróre, urodzona w Tulonie w roku 1709, wychowywana była przez owdowiałą matkę w domu przesyconym atmosferą głębokiej religijności; z jej trzech braci drugi, Etienne Thomas Cadtóre, wstąpił do zakonu dominikanów, a najmłodszy został proboszczem. Już jako kilkunastoletnia dziewczynka Catherine wykazywała "niebywałą skłonnośd do modlitwy" i miała zwyczaj popadad w omdlenie w kościele. W wieku lat osiemnastu, jako zachwycająco piękna młoda panna, wstąpiła do luźno zorganizowanej wspólnoty kobiet, które, nie porzucając formalnie życia świeckiego, oddawały się całkowicie modłom i medytacjom. Opiekunem duchowym pobożnych tercjarek był znany powszechnie i wysoko ceniony jezuita, ojciec Girard, były nauczyciel, a od roku 1728 rektor Królewskiego Seminarium Kapelanów Marynarki w Tulonie.

Catherine, która gorąco pragnęła, by zaliczono ją w poczet świętych, starała się zdobyd uprzywilejowaną pozycję protegowanej ojca Girarda. Wyznała mu, że doznała wizji, podczas której Bóg zalecił go jej jako osobistego opiekuna. Nie ulega wątpliwości, że uległa ona nierzadkiej wśród młodych dziewcząt fascynacji znacznie starszym od siebie, dobiegającym bowiem pięddziesiątki, mężczyzną (już tego rodzaju fascynacja była wystarczającym dowodem, że w grę wchodziły czary). Jego obecnośd, rzeczywista czy nawet tylko wyimaginowana, sprawiała jej ogromną satysfakcję emocjonalną, doświadczała wtedy "uczucia podobnego wrażeniu, jakby ktoś poruszał palcem w moich wnętrznościach, co sprawiało, że cała wilgotniałam, i było tak za każdym razem, gdy tylko ojciec Girard wchodził do naszego domu".

Po dobrym roku dodawania dziewczynie otuchy w jej poszukiwaniach duchowych ojciec Girard zawyrokował, że przejawiane przez nią oznaki świętości mają wartośd dośd wątpliwą. Widząc, że osobisty spowiednik nie traktuje poważnie jej aspiracji, Catherine popadła w depresję, po czym, idąc za radą ojca Girarda, wiosną roku 1730 usunęła się do konwentu Ste-Claire-d'Ollioules. Tam zaczęła zachowywad się jak opętana: popadła w całkowity rozstrój nerwowy, ulegała atakom histerii epileptycznej, miewała halucynacje i zdradzała objawy zupełnego pomieszania zmysłów. Biskup Tulonu odesłał ją z powrotem w domowe zacisze, pod opiekę matki, a we wrześniu wyznaczył jej nowego spowiednika, trzydziestoośmioletniego ojca Mikołaja od Św. Józefa, przeora tulooskich karmelitów bosych. Ojciec Mikołaj uciekł się do egzorcyzmów, a Catherine przekonała się ostatecznie, że wszystkie nadzieje na zostanie świętą obracają się wniwecz. Namówiona przez brata wyjawiła, że ojciec Girard rzucił na nią urok, co pozwoliło mu ją uwieśd; czynione przez nią "cuda" nie wynikały przeto z inspiracji boże), lecz były dziełem szatana. Ojciec Etienne Cadtóre namówił także dwie inne wielbicielki ojca Girarda, jakąś sześddziesięciopięcioletnią kobietę oraz dwudziestotrzyletnią la Baratiiie (dziewczynę o słabym umyśle, ale niezwykle bujnej wyobraźni), by przyłączyły się do oskarżeo Catherine o uwiedzenie przez jezuitę. Adwokaci Cadtóre przedstawili później jeszcze cztery inne tercjarki i cztery zakonnice, które przysięgały, że ojciec Girard pozostawał z nimi w intymnych stosunkach.

Ojciec Girard odwołał się od tych zarzutów do biskupa, natomiast grono przyjaciół rodziny Cadidre udało się do szefa policji w Tulonie. Biskup stwierdził, że sprawa nie leży w zakresie jego kompetencji, przekazano ją zatem sądowi świeckiemu. Skandal wybuchł z całą mocą, w związku z czym na mocy rozkazu królewskiego 10 stycznia 1731 roku spór trafił przed parlament w Aix. Emocje wywołane procesem porównad można jedynie do podniecenia, jakie dwa stulecia później spowodowała afera Dreyfusa.

Tuż przed rozpoczęciem procesu Catherine i jej brat, chcąc uzyskad poparcie opinii publicznej dla wysuwanych przez nich zarzutów o rzucenie uroku, ściągnęli tłumy ludzi na odprawiane o północy egzorcyzmy. Catherine ukazała się "nieruchoma i pozbawiona zmysłów, z opuchniętą szyją i częścią twarzy, aż do ust". Etienne egzorcyzmował siostrę "rozebrany do samej koszuli, a szyję owiniętą miał fioletową stułą; w jednej ręce trzymał wodę święconą, w drugiej modlitewnik, który przyniósł mu ojciec Mikołaj". Inni księża, którzy przybyli chwilę później, stwierdzili, że nie ma mowy o żadnym opętaniu, a Catherine zadbała o to, by powrócid do zdrowych zmysłów, zanim pojawił się mający ją przebadad lekarz. Tej nocy, aż do godziny czwartej nad ranem, Etienne Cadiere "tłukł się po pokoju, wykrzykując tak przeraźliwie, że słychad go było po drugiej stronie ulicy". Catherine zaś utrzymywała, że jezuici usiłowali nie dopuścid, by wynajęła adwokata, a w czasie kiedy oczekiwała w klasztorze na proces, obchodzono się z nią podle.

Ojciec Girard miał z Catherine Cadiere poważne problemy. W nieugiętym postanowieniu zostania świętą przestudiowała ona żywoty tak sławnych mistyczek jak św Teresa i św. Katarzyna ze Sieny; na nich też wzorowała swoje postępowanie. W czerwcu 1729 roku stwierdziła, iż doznała "najbardziej zażyłej wspólnoty z Bogiem". W listopadzie Bóg oznajmił jej, że ma ona cierpied za dusze tych, którzy zgrzeszyli śmiertelnie; następnie popadła w konwulsje, powodujące trwale zniekształcenie członków i utratę mowy, i w stanie tym trwała aż do lutego 1730 roku. Przekonawszy się, że na ojcu Girard nie wywarło to żadnego wrażenia, ozdrowiała cudownie dzięki wstawiennictwu zmarłej niedawno zakonnicy! Tymczasem jej brat Etienne prowadził szczegółowy diariusz wszystkich transów, stygmatów i wizji (w tym wizji krwawiącego serca oraz nagich kobiety i mężczyzny) siostry, zapewne w nadziei jej rychłej beatyfikacji.

Nie ulega wątpliwości, że w tym okresie ojciec Girard spędzał wiele czasu sam na sam z Catherine. Uzyskał on specjalną dyspensę przeora, pozwalającą mu na listowne porozumiewanie się z nią bez cenzury i na składanie jej wizyt prywatnych. W tym momencie trudno oddzielid fakty od czystych wymysłów, jako że niemal wszystkie przytaczane przez obie strony dowody trącą krzywoprzysięstwem, a zarzuty stają się coraz gwałtowniejsze i coraz mniej parlamentarne - niekiedy wydają się byd dosłownymi niemal powtórzeniami okropieostw ujawnionych podczas procesu w Louviers w roku 1647. Jest rzeczą wielce prawdopodobną, że aczkolwiek obie ścierające się ze sobą strony zdradzały symptomy ostrej neurozy, w oskarżeniach, którymi wzajemnie się obrzucały, mogło tkwid ziarno prawdy.

Justification de demoiselle Catherine Caatów(1731), którego fragmenty przytaczamy tu w tłumaczeniu, napisane zostało po to, by "napomnied osoby mojej płci, aby wystrzegały się manifestowania swej pobożności". Zdając sobie sprawę, że przychylnośd, jaką okazywała lubieżnym poczynaniom ojca Girarda, może okazad się dla niej kompromitująca, Catherine podkreślała, iż rzucił on na nią urok. Wydana w języku angielskim broszura Case of Mistress Mary Catherine Cadiere (1732) wyjaśnia nam szczegółowo, w jaki sposób to nastąpiło:

Następnie, schyliwszy się ku niej i zbliżywszy swe usta ku jej wargom, wionął oddechem, co wywarło tak potężny wpływ na duszę młodej panny, że z miejsca przepełniła ją miłośd ku niemu i gotowośd oddania mu się bez reszty. Tak oto opętał on umysł i skierował ku sobie skłonności swej nieszczęsnej penitentki.

Właśnie owa namiętnośd, którą w niej wzbudził, stała się zarówno podstawą do oskarżenia go o czary, jak i obrony "czci niewieściej młodej damy". Catherine mogła teraz zwracad się z wyciskającymi łzy z oczu apelami do sądu: "Widzicie przed sobą młodą, dwudziestoletnią dziewczynę, zepchniętą w otchłao zła, serce której wszelako pozostało bez skazy".

Catherine opisywała krok po kroku, w jaki sposób ojciec Girard ją uwiódł, tłumacząc, że wszystko, co czyni, czyni z woli boskiej. Świadkowie zeznali, że widzieli, jak ksiądz pieścił i całował Catherine, a także wkładał jej ręce pod habit. "Drogie dziecko - miał jakoby mawiad. - Pragnę przywieśd cię do doskonałości; nie troszcz się o to, co stanie się z twoim ciałem; porzud skrupuły i lęki, pozbądź się wątpliwości. Dzięki tym krokom dusza twa stanie się silniejsza, czystsza i bliższa objawieniu. W ten sposób osiągniesz niebiaoską wolnośd".

"Między innymi pamiętam i to - pisała Catherine - że pewnego dnia, gdy ocknęłam się z głębokiego omdlenia, uświadomiłam sobie, że leżę rozciągnięta na podłodze obok ojca Girard, który gładził dłoomi moje piersi, które wcześniej obnażył". Kiedy Catherine spytała go, co czyni, odrzekł, że jest wolą bożą, by doświadczyła poniżenia, co pozwoli jej osiągnąd wyższy stopieo doskonałości. "Innym razem oświadczył mi, że Bóg życzy sobie, by przytknął on swój brzuch do mego". Przy innej okazji Catherine Cadiere opowiadała:

Ojciec Girard zastał mnie w łóżku i, zamknąwszy uprzednio drzwi na klucz, położył się obok. Przyciągnął mnie do skraju , łoża, kładąc jedną rękę pod moje pośladki, drugą zaś u góry, po czym rozebrał mnie i zaczął całowad. Często kazał mi się obnażad, a jego dłonie błądziły po wszystkich zakątkach mego ciała. Jako że często traciłam przytomnośd, nie mogę z całą pewnością stwierdzid, co robił on ze mną, kiedy znajdowałam się w omdleniu. Przypominam sobie jedynie, że kiedy wracałam do świadomości, znajdowałam się w takim stanie, iż wiem nadto dobrze, że ojciec Girard nie komentował się jedynie patrzeniem na mnie.

Odwiedzał ją niemal codziennie, czasami kochali się dwie lub trzy godziny bez przerwy.

Ze zdumiewającą znajomością psychiki pięddziesięcioletniego mężczyzny Catherine niezwykle obrazowo opisuje, w jaki sposób ojciec Girard pobudzał się seksualnie poprzez praktyki flagelacyjne;

"Czasami bił mnie trzciną, po czym natychmiast całował miejsca, na które spadły razy. Pewnego dnia przybył, by ukarad mnie za odrzucenie łaski bożej. Zamknąwszy drzwi na klucz, kazał mi uklęknąd przed sobą. W ręce trzymał trzcinę i rzekł mi, iż zasłużyłam na to, by cały świat ujrzał, co ma zamiar mi zrobid; niemniej kazał mi przysiąc i obiecad mu, że nikomu o tym nie wspomnę. Złożyłam tę obietnicę, nie wiedząc, czego ona dotyczy. Uspokojony najwyraźniej moją przysięgą, oznajmił mi, że wolą bożą i bożym wyrokiem jest, bym za to, że nie chciałam przyjąd łaski Boga, zdjęła szaty i stanęła obnażona przed nim. Na te słowa wszystko we mnie zadrżało, zgasło światło mego umysłu i padłam bez czucia na podłogę. Ojciec Girard podniósł mnie, a ja, ku swemu zdziwieniu, byłam tak oszołomiona, że uległam mu bez oporu i pozwoliłam mu, by czynił ze mną, co zechce. Najpierw kazał ml zdjąd welon, potem komet i przepaskę, na koniec wreszcie resztę odzienia; prawdę rzekłszy zostałam w samej tylko koszuli. Stojąc tak obnażona, poczułam, że całuje on moje pośladki. Nie mam pewności, co działo się dalej, ale ogarnęło mnie uczucie nie znanego mi do tej pory smutku. Pomógł mi się potem ubrad. Nieraz kazał mi się kłaśd na łóżko, po czym bil mnie, a następnie całował bez żadnej miary i skrępowania, powtarzając zawsze, iż jest to nowa metoda osiągnięcia wyższego stopnia doskonałości".

Innym razem rzeczony ojciec Girard zmusił ją, by zdjęła także l koszulę, a następnie położyła się na łóżku; oznajmił jej, że musi zostad ukarana za grzech, jaki popełniła, nie pozbywając się wszelkich skrupułów. Poczuła ona wtedy wilgotnośd *mouili+ i mrowienie *chatouille+ w jej częściach intymnych. Również i wtedy bił ją w obydwa pośladki, po czym natychmiast je całował, a następnie pieścił ją delikatnie, póki nie poczuła się cała wilgotna. W innym miejscu Catherine opisuje pozycję, jaką przyjmowała dla odbycia tego rytuału: ojciec Girard "kazał jej unosid się na łożu i podsuwał jej pod łokcie klęcznik, aby łatwiej było jej się utrzymad w tej pozie". "Nie jest rzeczą właściwą opowiadad, co nastąpiło potem, nietrudno jednak sobie to wyobrazid", dodaje skromnie wspomniana już tu broszurka Case of Mistress Mary Catherine Cadiere. Kiedy przeorysza zakazała tych przedłużających się odwiedzin, ojciec Girard znalazł jakieś okienko, z którego udało mu się wyłamad kratę. Przez powstały w ten sposób otwór mógł nie tylko całowad Catherine, ale i od czasu do czasu ją biczowad.

Ojciec Girard nie zlekceważył stawianych mu zarzutów. Na niektóre z nich odpowiedział od razu. Przyznał, że podczas swoich wizyt u Catherine zdarzało mu się zamykad drzwi na kluez nawet na trzy godziny, ponieważ chciał zachowad w tajemnicy fakt nawiedzania jej przez anioły. Kiedy ojciec Etienne zaczął rozgłaszad publicznie jej "cuda", ojciec Girard przekonał Catherine, by udała się do klasztoru, aby jej świętośd nie została wyjawioną przedwcześnie. Jako że jest osobą nieco przygłuchą, musiał schylid głowę, by słyszed, co do niego mówi - nie całował jej jednak. Kiedy zachciało się jej pid, podał jej kubek wody, a nie, jak utrzymywała Catherine, napoju, który miał wywoład poronienie. Jego listy należy interpretowad jedynie w kategoriach miłości niebiaoskiej: "Nie przejawiaj w ogóle własnej woli, nie odczuwaj najmniejszej odrazy. Czyo wszystko to, co ci mówię, jak grzeczna mała dziewczynka, która bez trudu spełnia wszystko, o co prosi ją ojciec".

Dopiero później ojciec Girard zorientował się, że ma do czynienia z oszustką, na co przedstawił miażdżące dowody. Catherine przekupiła trzy służące - jednej z nich obiecała dożywotnią rentę w zamian za przychylne dla niej zeznania. *Były one zresztą wyjątkowo dziwne: dziewczyna ta, zastawszy rzekomo ojca Girard i Catherine m flagrante delie to, spytała go jedynie, jakiego koloru szat życzy sobie do odprawienia następnej mszy.+

7 maja 1730 roku Catherine przeszła jakoby "transfigurację", doznając czegoś w rodzaju mistycznej śmierci na cześd męki Chrystusa, w czasie której jej twarz pokryła się krwią. "Cud" ten powtórzył się 6 czerwca i raz jeszcze 7 lipca, z czego ojciec Girard wywnioskował, że Catherine wysmarowała sobie po prostu twarz upławami miesięcznymi. Adwokat dziewczyny dowodził, że doznała ona jeszcze jednej "transfiguracji" 20 czerwca, a żadna kobieta nie cierpi na dwie "niedyspozycje" w ciągu miesiąca. Słabości miesięczne Catherine obalały jednak wysuwane przez nią zarzuty, że ojciec Girard wywołał u niej poronienie. Jako dowód posłużył jej dziennik osobisty, w którym zaznaczała daty kolejnych miesiączek: 8 marca, 4 kwietnia, 8 maja, 11 czerwca, 4 lipca, 8 sierpnia i 9 września. "Co za tym idzie, w czasie kiedy wedle oskarżeo Cadtere wywołano u niej poronienie *około św. Jana+, nie mogła ona mied żadnych podstaw, by podejrzewad, że jest w ciąży".

Catherine utrzymywała, że pości przez kilka dni z rzędu, w nocy jednak zakradała się do ogrodu klasztornego i objadała brzoskwiniami. Pewnego razu przydybały ją tam rozwścieczone zakonnice. Wymknęła się jednak z ich rąk, utrzymując, że Bóg zesłał na nią obżarstwo, aby ją upokorzyd, a poza tym oczyszczając drzewo z owoców sprawia, że rodzid ono będzie jeszcze piękniejsze brzoskwinie! Adwokat ojca Girard określił Catherine mianem "chytrej, przewrotnej panny", a ponadto, dążąc do zdyskredytowania oponentów, przedstawił sądowi jakąś prostytutkę, która oskarżyła przeora Mikołaja o niemoralny tryb życia.

Proces toczył się w atmosferze wzajemnych oskarżeo. Catherine cierpiała na otwarte wrzody, twierdziła jednak, że są to stygmaty. Na znak szczególnej pobożności ojciec Girard zwykł odchylad jej welon i wysysad jeden z nich, znajdujący się na szyi. Czynił tak codziennie przez trzy miesiące. Przyznał też, że całował podobny wrzód czy też stygmat tuż obok lewej piersi Catherine (interesujące, że Madeleine de Demandobe i Madeleine Bavent również miały stygmaty w tym samym miejscu). Ze swej strony Catherine dodała, że "ten właśnie wrzód całował on nad wyraz zmysłowo". Adwokat Catherine Cadtere skwapliwie wykorzystał ten fakt, by ośmieszyd ojca Girard: "Patrzcie, oto prawdziwy anioł niewinności - zwrócił się do sądu. - Uczy nas, jak przypatrywad się obnażonemu ciału gorąco uwielbianej dziewczyny, a nawet biczowad ją, nie zdradzając nawet cienia podniecenia seksualnego, nie narażając swej duszy na najmniejsze niebezpieczeostwo. Oto prawdziwy cud cnoty!" Prawnik ojca Girard replikował: "Czy ktoś może rzeczywiście przypuszczad, że tego rodzaju obiekty *jak wrzody+ mogą byd zarzewiem płomienia pożądliwości?"

Parlament Aix rozpatrywał sprawę bez mała rok - wyrok zapadł dopiero 11 października 1731 roku. Opinie sędziów były podzielone -dwunastu utrzymywało, że ojciec Girard winien zostad spalony na stosie, pozostałych dwunastu było zdania, że to Catherine Cadiere jest winna i zasługuje na śmierd przez powieszenie. Głos rozstrzygający przypadł przewodniczącemu Lebretowi, który zadecydował, że ojciec Girard zostanie przekazany do dyspozycji władz kościelnych, jako winien niemoralnego prowadzenia się w stanie kapłaoskim, Catherine zaś nakazał odesład do matki. Tym samym uznał, że oskarżenie o czary nie zostało dowiedzione. Decyzja Lebreta spotkała się z głęboką dezaprobatą tłumu, który dopuścił się czynnej zniewagi Girarda, a obroocę Catherine wyniósł z gmachu sądu na ramionach w triumfalnym pochodzie. Catherine żyła od tej pory w zaciszu domowego ogniska, ojciec Girard natomiast, po oczyszczeniu go od zarzutów przez władze duchowne, powrócił do Dole, gdzie zmarł w roku 1733.

Canon Episcopi aż po wiek trzynasty oficjalne i powszechnie uznane stanowisko teoretyków Kościoła głosiło, że wszelkie poczynania czarownic są jedynie iluzją, złudzeniem powstającym w czasie marzeo sennych, w konsekwencji czego wiara w ich istnienie rzeczywiste ma charakter pogaoski i jako taka jest herezją. Opinia ta była dokładną odwrotnością poglądów późniejszych inkwizytorów, w myśl których czarnoksięstwo postawiono na jednej płaszczyźnie z herezją, praktyki czarnoksięskie zatem - nocne loty na sabat, stosunki płciowe z diabłem, przemiana w dzikie bestie -uznane zostały za fakt realny, herezją zaś okrzyknięto niewiarę w czary *patrz: Innocenty VIII+.

Jednym z najwcześniejszych i najczęściej cytowanych dokumentów, przedstawiających pierwotne stanowisko Kościoła w tej kwestii, jest Canon Episcopi, opublikowany po raz pierwszy około roku 906 przez Regino z Priim, opata Trewiru, który przypisywał, skądinąd niesłusznie, jego autorstwo soborowi w Ankyrze (314). Bez względu jednak na to, jaka była jego proweniencja, przez wiele stuleci Canon traktowany był jako najwyższy autorytet w tej dziedzinie. W XII wieku Gratian z Bolonii włączył go do Corpus luris Canonici, dzięki czemu Canon stał się częścią prawa kanonicznego.

Jako niedwuznacznie sprzeczny z całą teorią czarnoksięstwa, wypracowaną zarówno przez świeckich, jak i duchownych demonologów, Canon stał się obiektem ciągłych zabiegów, mających na celu podkopanie jego autorytetu i osłabienie jednoznaczności zawartych w nim opinii. Niektórzy nawet (np. św. Tomasz z Akwinu) otwarcie go odrzucali.

Jedną z metod jego negowania było stwierdzenie, że jeśli nawet czarownica śniłaby tylko o swych praktykach magicznych, to sam fakt, że pamięta ona swój sen, czyni ją równie winną, jak gdyby to, co działo się we śnie, miało miejsce naprawdę (np, Pedro Cirvelo). Ciekawe, że tego rodzaju kazuistyka zadomowiła się bez trudu w myśli protestanckiej, a materialista Thomas Hobbes w swoim Lewiatanie(lew przemawia tym samym głosem co autorzy Młota na czarownice-. "Co zaś się tyczy czarownic, to nie uważam, by ich czamoksięstwo było jakąś siłą rzeczywistą; sądzę jednak, że ponoszą one karę jak najbardziej zasłużenie, ponieważ fałszywe przekonanie, że mogą wyrządzad zło, łączy się u nich z chęcią jego czynienia, w razie gdyby pojawiła się taka możliwośd".

Innym sposobem wprowadzenia zmian dogmatycznych była argumentacja, że postanowienia, które zawiera Canon Episcopi, mogły byd stosowane jedynie w czasach, kiedy dokument ten powstał, od tego jednak momentu pojawiła się zupełnie nowa sekta czarownic, której członkinie potrafią rzeczywiście dokonywad wszystkich tych nieprawdopodobnych czynów, jakie przypisują im demonolodzy. Jednym z pierwszych inkwizytorów odrzucających autorytet Canonu był Nicholas Jacquier, który w roku 1458 orzekł, że ktoś, kto wierzy w transmigrację cielesną, Jest dobrym i prawdziwym katolikiem. Jednakże jeszcze w roku 1613 Pierre de Lancre zmuszony był do pozornego chodby uznania autorytetu Canonu, który ciągle figurował w dekretaliach papieża Grzegorza XIII (1572-1585). De Lancre skorzystał z wyjścia podsuniętego przez Del Rio, który stwierdzał, że niektórym czarownicom wydawało się tylko, iż latają na sabat. Czarownice takie mogą byd przyjęte ponownie na łono Kościoła jednakże - i w tym momencie sprowadza niemal do zera znaczenie tego, co wypowiedział przed chwilą - można Je także poddad torturom w celu wydobycia dalszych zeznao.

Rozległy wpływ, jaki Canon Episcopi wywarł na laikach, a także droga, którą upowszechniały się zawarte w nim poglądy, znajdują doskonałe odzwierciedlenie w Opowieściach Kanterberyjskich Chaucera, gdzie widad wyraźne rozróżnienie między malęficium (czarną magią, czarnoksięstwem) a magią białą (na poły schrystianizowanymi gusłami pogaoskimi).

A cóż mamy powiedzied o tych, co wierzą we wróżby z lotu ptaków albo z odgłosów, jakie wydają dzikie bestie, z rzucania losów, z geomancji, ze snów, ze skrzypienia drzwi, z trzeszczenia belek i krokwi domu, ze sposobu, w jaki gryzą szczury, i z innych tego rodzaju paskudztw? Z całą pewnością Bóg i Kościół święty zakazują tego. Dlatego też za wiarę w takie plugastwa powinni oni zostad obłożeni klątwą, póki się nie poprawią. Zaklęcia mające sprowadzid rany lub niemoc na człowieka albo zwierzę - jeśli odnoszą jakikolwiek skutek, to dzieje się tak zapewne dlatego, że pozwolił na to Bóg, by lud żywił więcej szacunku dla Jego imienia i bardziej w nie wierzył. (Opowieśd proboszcza)

Canon Episcopi

Biskupi i ich urzędnicy muszą ze wszystkich sił starad się wykorzenid w swoich parafiach do cna szataoski wynalazek guślarstwa i czarów, a jeśli znajdą kobietę czy mężczyznę, oddających się tej niegodziwości, winni wypędzid ich, okrytych haobą, poza obszar parafii. Rzecze bowiem Apostoł: "Unikaj kogoś, kto pomimo dwukrotnego upomnienia pozostał heretykiem". Tych bowiem, którzy porzuciwszy Stwórcę szukają pomocy diabelskiej, należy uznad za niewolników diabła. I dlatego Kościół święty musi byd oczyszczony od tej zarazy.

Nie należy także tracid z oczu faktu, że niektóre znieprawione kobiety, zwiedzione przez szatana, omamione zwidami i spowodowanymi przez demony urojeniami, wierzą i otwarcie wyznają, że ciemną nocą jeżdżą na grzbietach dzikich zwierząt wraz z pogaoską boginką Dianą i w towarzystwie nieprzeliczonych tłumów innych kobiet, że w głębokiej ciszy nocnej przelatują nad rozległymi połaciami kraju i słuchają jej rozkazów jako ich pani, która wyznacza im służbę także i na inne noce. Byłoby jeszcze zupełnie dobrze, gdyby tylko one same gubiły się w swej niewierzę i nie pociągały za sobą w otchłao niegodziwości i odstępstwa wielu innych, zwiedzionych ich fałszywymi poglądami, które uważają za prawdę. Tymczasem one, pozostając w tym przekonaniu, odchodzą od prawdziwej wiary i popadają w błędy pogaostwa, utrzymując, że istnieją inni bogowie i inne moce poza Bogiem jedynym.

Z tej to przyczyny księża z całym uporem winni podczas kazao wyjaśniad wszystko wiernym, tak aby ci przekonali się, że jest to fałsz w każdym calu, a wszelkie podobne przywidzenia zsyła diabeł, który mami ich podczas snu. W taki oto sposób szatan we własnej osobie, który przyjmuje postad świetlistego anioła, skoro tylko zawładnie umysłem nieszczęsnej niewiasty i podporządkuje ją sobie w niewierze i zwątpieniu, natychmiast przemienia się na podobieostwo rozmaitych postaci i, zwodząc umysł, który udało mu się było zniewolid, ukazuje mu różne rzeczy (tak radosne, jak i budzące smutek), osoby (znane i nieznane), sprowadzając jej duszę na ścieżkę błędu. A mimo iż wszystko to przeżywa wyłącznie jej dusza, kobieta taka myśli, że miało to miejsce w rzeczywistości.

Któż z nas nie wychodzi poza siebie w czasie snów i majaków nocnych i śniąc nie widzi wielu rzeczy, których nigdy nie zdarzyło mu się ujrzed na jawie?

Któż może byd na tyle tępy i głupi, by sądzid, że wszystko to, co rozegrało się jedynie w duszy, przytrafiło się także ciału, skoro nawet prorok Ezechiel oglądał wizję Boga oczami duszy, a nie wzrokiem cielesnym, a Jan Apostoł widział i słyszał tejemnice Apokalipsy duszą, a nie zmysłami cielesnymi, jako sam powiada: "Wniebowstąpiłem w duchu". A i Paweł nie ośmielił się powiedzied, iż doznał wniebowstąpienia cielesnego.

Należy przeto obwieścid publicznie, że ktokolwiek wierzy w to lub rzeczy temu podobne, traci wiarę, a ten zaś, który nie ma prawdziwej wiary w Boga, nie jest Boga, lecz tego, w którego wierzy, to jest diabła. O Panu naszym napisane jest bowiem: "Wszystko zostało przezeo stworzone". Ktokolwiek zatem wierzy, że cokolwiek może zostad stworzone albo że jakiekolwiek stworzenie może ulec zmianie na lepsze lub gorsze, albo przekształcid się w stworzenie innego gatunku inaczej niż za sprawą samego Boga, który stworzył wszystko i poprzez którego wszystko zostało stworzone, jest ponad wszelką wątpliwośd niewiernym.

Carpzov Benedict. Fama głosi, że Benedict Carpzov (1595-1666) podpisał wyroki śmierci na dwadzieścia tysięcy osób. Byd może Philipp Andreas Oldenburger, który w roku 1675 podał tę informację, przesadził nieco, niemniej jego szacunek, dokonany w czasie, kiedy pamięd o tych wydarzeniach była jeszcze zupełnie świeża, nie jest zupełnie nieprawdopodobny, tym bardziej że wymienia on tę liczbę z wyraźnym podziwem. Tak czy inaczej Carpzov wywarł na niemieckie procesy o czary wpływ znacznie większy niż ktokolwiek inny. Nazywany "prawodawcą Saksonii", był synem wybitnego profesora prawa z Wittenbergi i sam wykładał w Lipsku, w którym to mieście stworzył Collegium Scabinorum Lipsienium - Najwyższy Sąd Lipska, wydający wyroki w tysiącach skomplikowanych spraw nadsyłanych mu do rozpatrzenia. W wielu bowiem częściach Niemiec prowincjonalni sędziowie byli tak słabo wykształceni, że zobowiązano ich do przedstawiania materiałów z prowadzonych przez nich procesów do wglądu pracownikom fakultetów prawa najbliższych uniwersytetów, co w praktyce często lekceważono. Carpzov przywrócił ten obowiązek, uzyskując tym samym wpływ na wyroki wydawane na terenie Saksonii, a poprzez rozpowszechnianie swych opinii drukiem pośrednio także na sądy w innych protestanckich krajach Rzeszy.

Jego Practica Rerum Criminalum, którą wydano po raz pierwszy w roku 1635, a do 1732 dziewięciokrotnie wznawiano, stała się protestanckim Młotem na czarownice. Niewiele w niej jednak było z protestantyzmu, jako że za podstawowe źródło posłużyli Carpzovowi słynni demonolodzy katoliccy - Grillandus, Remy, Binsfeid, Del Rio, a zwłaszcza Bodin. Szersze niż innym możliwości dała Carpzovowi znakomita reputacja, jaką cieszył się w Saksonii. Działalnośd Binsfelda ograniczała się prawie wyłącznie do Trewiru, Bodin był sędzią w procesach o czary stosunkowo niedługo, Carpzov zaś kontrolował prawodawstwo swego kraju przez długie lata.

Nie wniósł on niczego oryginalnego ani do teorii prawa, ani do demonologii, jako że pułap jego możliwości intelektualnych był nader ograniczony. Dokonał raczej interpretacji bezlitosnych przepisów wprowadzonych w Saksonii przez elektora Augusta w roku 1579 (zastępowały one na tym terenie Kodeks Karola V), nadając im bardziej wyrafinowane formy prawne, opatrując przypisami i komentarzami, w których, w imię luteranizmu, prezentował własne poglądy wsparte majestatem swojego profesorskiego stanowiska. Był człowiekiem pobożnym, chodzącym co niedziela do kościoła i co miesiąc przyjmującym komunię świętą, utrzymywał, że Biblię przeczytał pięddziesiąt trzy razy, zdradzał jednak wszelkie cechy wypranego z ludzkich uczud bigota. Osiemnastowieczny historyk Malblanc był zdania, że "ślepy, niekiedy nawet bezmyślny zapał religijny mocno przytępił jego inteligencję". W okrutnych latach wojny trzydziestoletniej wydawane przez niego bezlitosne przepisy dotyczące czarownic, którym przypisywano winę za wszystkie nieszczęścia, tłumiły każdy przejaw zdrowego rozsądku. Zwalczał on zwłaszcza poglądy Johana Weyera, utrzymując, że wobec tego rodzaju zbrodni można stosowad wyłącznie procedurę inkwizycyjną, a ponieważ czarnoksięstwo jest zbrodnią równie haniebną, co sekretną, sędziów lokalnych w ich dążeniu do zdobycia dowodów przestępstwa nie powinny krępowad żadne ograniczenia dotyczące sposobu prowadzenia śledztwa. Raz za razem powtarzał, że w przypadkach zbrodni "wyjątkowych" mogą oni postępowad w sposób, jaki im najbardziej odpowiada.

Nie ulega wątpliwości, że Carpzov uważał się za reformatora systemu sądowego. Przeciwny był przetrzymywaniu uwięzionych w podziemnych lochach, gdzie mogło zabid ich ukąszenie węża. Skazaniec winien zostad poinformowany o terminie egzekucji na trzy dni naprzód, w czasie których należy karmid go przyzwoicie i podawad mu dobre wino. Nowicjusze nie powinni zasiadad w sądach prowincjonalnych jako sędziowie.

W kwestiach zasadniczych nie różnił się jednak ani na jotę od pozostałych demonologów. W sprawach o czary nie istnieje pojęcie przedawnienia, a zamiar jest wystarczającym dowodem winy, twierdził. Czarownice odbywają loty do Blocksberga. Sabat istnieje realnie, a nie jest jedynie tworem wyobraźni. Czarownice utrzymują stosunki płciowe z diabłami dwa lub trzy razy w tygodniu, z których to związków niekiedy przychodzą na świat elfy. Guślarstwo i czarnoksięstwo nie różnią się od siebie, jako że i jedno, i drugie wymaga pomocy diabelskiej. Carpzov zalecał stosowanie tortur, powołując się na Biblię, i wymieniał siedemnaście ich różnych rodzajów, włączając w to powolne przypalanie ciała przesłuchiwanego świecami oraz wbijanie drewnianych drzazg pod paznokcie, a następnie podpalanie ich. Jeżeli oskarżony odwołuje złożone zeznania, należy poddad go torturom ponownie. Zakazuje się pochówku skazanych, bowiem nie pogrzebane, rozkładające się zwłoki czarownicy stanowią przestrogę dla innych. Niekiedy Carpzov argumentuje w sposób wielce subtelny: donos złożony przez wspólnika nie jest wystarczającą podstawą do aresztowania, ale oskarżony winien zostad przesłuchany, a jeśli jego zeznania nie zgadzają się z treścią oskarżenia, staje się tym samym podejrzany, a jako takiego wolno go aresztowad i posład na tortury. Ponadto, pisze Carpzov, oskarżonemu nie wolno zadawad pytao świadkom, może on bowiem przyprawid ich o kontuzję i dzięki temu uniknąd należnej kary.

Practica Carpzova kooczy się tekstami trzydziestu sześciu wyroków Najwyższego Sądu Lipska, wydanymi w latach 1558-1622, na które powoływano się niezliczoną ilośd razy w późniejszych procesach. I tak oto Carpzov urósł do rangi wyroczni.

Wpływ dzieła Carpzova wyraźny był jeszcze sto lat po wydaniu go drukiem. Na jedno z zawartych w nim orzeczeo powołano się, by w roku 1728 skazad w Winterbergu na śmierd Marię Rosenthal.

Chambre Ardente, sprawa Chambre Ardente. Niewiarygodne! - to jedyne słowo, jakim można określid misteria czarnych mszy, w czasie których katoliccy księża zabijali noworodki nad piersiami leżących na ołtarzach nagich kobiet, opisywane przez świadków - przesłuchiwanych przez Chambre Ardente, specjalny trybunał powołany do życia przez Ludwika XIV do prowadzenia śledztwa w sprawie zbrodni trucicielstwa zataczającej coraz szersze kręgi w środowisku arystokracji francuskiej. Trwające od stycznia 1679 do czerwca 1682 roku postępowanie sądowe było chyba jedynym procesem o czary przynajmniej w części prowadzonym na podstawie rzeczywistych faktów, w którym nie wchodziły w grę płody chorej wyobraźni nieletnich neurotyków czy pokrętna logika zwyrodniałych inkwizytorów i łowców czarownic. Gorliwy komisarz policji, odpowiedzialny bezpośrednio przed królem, w taki oto sposób wyraził się o zebranym materiale dowodowym: "Przestudiowałem to wielokrotnie, w nadziei znalezienia czegoś, co zdołałoby mnie przekonad, że oskarżenia te są fałszywe; nie sposób jednak dojśd do takiego wniosku". Z drugiej strony jednak trzeba wziąd pod uwagę, że oskarżenia wysunięte pod adresem kwiatu arystokracji francuskiej formułowane były w przeważającej mierze na podstawie zeznao złożonych przez kobiety, którym po osiem razy miażdżono nogi butem hiszpaoskim.

Dochodzenie rozpoczęło się od afery trucicielskiej. Jeszcze w roku 1673 dwóch powszechnie znanych księży z NotreDame-de-Paris doniosło policji, nie ujawniając wszelako nazwisk, że wielu z ich penitentów wyznało na spowiedzi, iż dopuściło się morderstwa w celu rozwiązania problemu trójkąta małżeoskiego bądź ma zamiar popełnid takowe. W roku 1677 komisarz policji paryskiej, Nicholas de la Reynie, wykrył znakomicie zorganizowaną międzynarodową organizację trucicielską, utrzymującą stałe kontakty z Portugalią, Włochami l Anglią. Kierowana przez kilku szlachciców, prawnika i bankiera trudniła się ona sprzedażą trucizn we Francji. Jej arystokratyczny przywódca, Franęois Galaup de Chasteuil, zdołał zbiec z kraju. (Życiorys tego człowieka może uchodzid za najbarwniejszy nawet w tym malowniczym kraju - był on synem prokuratora generalnego Aix, doktorem praw, kawalerem maltaoskim, piratem algierskim, wreszcie przeorem karmelitów, który w swej celi ukrywał kochankę.) Pozostałych członków gangu przesłuchiwano przez ponad rok, nie udało się jednak natrafid na jakiś bardziej konkretny ślad, aczkolwiek jeden z podejrzanych, Vanens, okazał się później łącznikiem organizacji z drobnymi dystrybutorami, rozmaitymi znachorami i guślarzami, którzy pełnili podwójną rolę - stręczycieli i specjalistów od przerywania ciąży.

Przełomem w sprawie okazała się przypadkowo podsłuchana rozmowa Marie Bosse, wróżbiarki: "Ach. jakie mam wspaniale zajęcie! Co za klientela! Nikogo poniżej księżnej, markizy, diuka lub para. Jeszcze ze trzy otrucia i wycofuję się z tego. Zdobyłam już majątek". Agentka policji, która słyszała te słowa, postanowiła wykorzystad sytuację, Podała się za kobietę pragnącą pozbyd się męża. Wyszła z butelką trucizny. Do akcji wkroczyła policja, która znalazła w domu madame Bosse skrytkę pełną trujących mikstur.

4 stycznia 1679 roku komisarz Reynie rozpoczął przesłuchania wdowy Bossę, Jej dwóch córek i dwóch synów oraz jeszcze jednej wróżki, Vigoreux, która wcześniej była oficjalną kochanką dwóch poprzednich mężów pani Bossę. Była to dobrana kompania; cała piątka zwykła sypiad w jednym łóżku. By zapobiec użyciu sprzedanych trucizn, komisarz Reynie musiał wydobyd z aresztowanych nazwiska tych, którzy je kupowali. Pierwszą oskarżoną z kręgu femmes de qualite była madame de Poulaillon; w ciągu następnych miesięcy okazało się, że w aferę wplątanych Jest kilkaset osób z najwyższych sfer dworskich. Wszystkie wypadki były bliźniaczo do siebie podobne. Madame de Poulaillon, na przykład, miała kochanka, a podstarzały małżonek mocno trzymał rękę na sakiewce. Zaopatrzyła się przeto w poudres de succession (proszek spadkowy, truciznę), mąż jednak nabrał jakichś podejrzeo i schronił się w klasztorze. Najczęściej stosowaną metodą otrucia było nasycenie koszuli męża w kwasie arsenowym, co powodowało stan zapalny skóry o objawach zbliżonych do syfilisu. Wtedy żona przynosiła rzekome balsamy lecznicze (w rzeczywistości trujące), którymi nacierała troskliwie chorego małżonka. Zabieg ten gwarantował mu śmierd w ciągu kilku miesięcy.

Dysponując tego rodzaju dowodami, 8 marca 1679 roku król Ludwik XIV zezwolił na powołanie specjalnej commision de l'Arsenal, tajnego trybunału dworskiego, obradującego przy drzwiach zamkniętych, którego wyroki nie podlegały apelacji (salę obrad obito czarnym suknem, a sesje odbywały się przy blasku świec, stąd popularna nazwa Chambre Ardente) i nakazał uwięzienie jeszcze jednej słynnej guślarki - Catherine Deshayes, wdowy Montvoisin, znanej powszechnie jako La Voisin. Utrzymywała ona, że zajmuje się wyłącznie chiromancją i wróżeniem z twarzy, oskarżając zarazem Marie Bossę. W krzyżowym ogniu pytao padły nazwiska dwóch wdów po wysokich urzędnikach magistratu paryskiego jako klientek La Voisin. Aresztowano je również. Trzecia sagefemme, Lep're, uwięziona została jako wspólniczka La Voisin; jej specjalnością było spędzanie płodu. Tłumaczyła się, że udzielała ona wyłącznie pomocy kobietom, którym opóźniała się miesiączka, nigdy zaś ciężarnym, Nigdy też nie przyjęłaby pieniędzy od panien, które były przekonane, że popadły w tarapaty, gdyby La Voisin nie przełamała jej oporów, mówiąc, że skoro dziewczęta te same uważają się za dziwki *putain+ to powinna dad im wiarę! Tak czy inaczej chodziły słuchy, że mnóstwo noworodków i nie donoszonych płodów zostało pochowanych w ogrodach Villeneuve-sur-Gravois, na przedmieściach Paryża. Jeden ze świadków zarzucał La Voisin pozbycie się dwu i pół tysiąca niechcianych dzieci.

Pragnąc jak najszybciej położyd kres śledztwu, 6 maja 1078 roku Chambre Ardente skazał Vigoreux i Bossę na spalenie żywcem, a syna tej ostatniej, Franęois Bossę, na śmierd przez powieszenie. Madame de Poulaillon zwolniono, skazując ją jedynie na wygnanie. Trybunał odłożył wydanie wyroku na La Voisin i La Lep're, a także na pośrednika, Vanensa.

Aż do tego momentu nie padały zarzuty o uprawianie czarów. Praktyki magiczne, owszem - wróżki trudniły się bowiem sprzedażą dekoktów miłosnych *poudres pour l'amour+, które wyrabiały mieszając arszenik, siarkę i witriol z suszonymi nietoperzami i ropuchami, nasieniem i krwią miesięczną. Zarzut czarnoksięstwa nie pojawia się także w materiałach z sesji letniej i jesiennej, podczas których gromadzono dowody mające wyjaśnid rolę dworek kilku metres królewskich jako potencjalnych handlarek trucizną. Jedną z wybitniejszych osób, wplątanych w tę aferę, był znakomity dramaturg, Jean Radne; pozew oskarżający go o otrucie kochanki został już nawet podpisany, nigdy jednak się nim nie posłużono.

Po trwających rok przesłuchaniach, w trakcie których jako trucicieli wymieniano coraz to więcej osób z najbliższego otoczenia króla, 23 stycznia 1680 roku Chambre Ardente nakazał aresztowanie księżnej de Soissons, markizy d'Alluye, pani de Polignac (faworyty królewskiej), pani de Tingry, księżnej de Bouillon, markizy du Roure, księcia de Luxembourg (kapitana gwardii królewskiej) oraz markizy de Feuqutóres. Osadzono ich w Bastylii i pałacu w Vincennes. W najwyższych sferach Francji zakotłowało się, kilku podejrzanych zbiegło z kraju. Wystawiana właśnie w Paryżu La Devineresse Corneilla nabrała dodatkowej pikanterii.

Księżna de Bouillon pojawiła się w sądzie w towarzystwie swego męża (o próbę otrucia którego ją oskarżano) oraz kochanka. Jej występ był niezwykle krótki:

P. Czy znasz Vigoreux? O. Nie.

P. Czy znasz La Voisin?

O. Tak.

P. Dlaczego chciałaś pozbyd się swego męża?

O. Ja, pozbyd się go? Lepiej spytajcie mojego małżonka, co on sam o tym myśli. Odprowadził mnie do drzwi sądu.

P. Zatem dlaczego spotykałaś się tak często z La Voisin?

O. Pragnęłam dowiedzied się, co przygotowały dla mnie wyrocznie; trzeba było się dowiedzied, jak należy postępowad w tych dniach.

P. Czy obiecałaś tej kobiecie worek złota?

O. Nie, nie więcej, niż wymagał tego zdrowy rozsądek. Czy to wszystko, panowie, o co chcieliście mnie zapytad?

Po czym księżna opuściła trybunał, co pani de Sevigne komentuje w sposób następujący: "Doprawdy, nigdy bym nie uwierzyła, że rozsądni ludzie mogą zadawad aż tak głupie pytania". Takie i podobne odpowiedzi były zresztą usuwane z protokołów oficjalnych. Słowa markiza de Pas oddają wiernie nastroje panujące wśród szlachty: "Garstka zawodowych trucicieli, zarówno mężczyzn, jak i kobiet, znalazła sposób na to, by przedłużyd swe pożałowania godne życie, denuncjując coraz to nowych arystokratów, których aresztowanie i przesłuchania gwarantowały im Jeszcze trochę czasu".

Świadom rosnącej wobec niego wrogości komisarz Reynie poddawał niewielkie grono aresztowanych guślarzy coraz to większym naciskom, koncentrując się zwłaszcza na Lesage'u, byłym galerniku, obecnie odgrywającym rolę zawodowego niemal świadka. Monsieur Reynie uciekł się do rozmaitych tortur, poczynając od sellette, fotela tortur, a koocząc na brodeąuins, polegającej na wbijaniu w specjalny but klinów miażdżących golenie. Po trzech dniach niewyobrażalnych męczarni La Voisin wciąż odrzucała wszelkie zarzuty trucicielstwa. Dokładny protokół przesłuchania zawiera wszystkie krzyki i jęki, Jakie wydawała, kiedy miażdżono jej kości. Po drugim uderzeniu krzyknęła: "O mój Boże, Dziewico święta! Nie mam nic do powiedzenia". Po trzecim wydała głośny okrzyk i stwierdziła, że zeznała prawdę. Po czwartym, jak to ujął skryba; "wrzasnęła wręcz nieprawdopodobnie", nie powiedziała jednak niczego. Tortury kontynuowano zatem. Komisarz policji tłumaczył Jej małomównośd zbyt łagodnym traktowaniem. Prokurator generalny chciał, by wyrwano jej język i obcięto dłonie, sąd wszakże zadowolił się karą spalenia żywcem, śmierd miała ciężką. 22 lutego 1680 roku, związaną i skutą, przemocą zawleczono ją na stos. Nie przestawała wyklinad i "kilkakrod przykrywano Ją warstwą słomy, którą za każdym razem udawało jej się z siebie zrzucid; w koocu jednak płomienie wzmogły się i znikła nam z oczu". (Madame de Sevigne, Listy).

Czarnoksięstwo stało się przedmiotem rozprawy, z chwilą gdy Lesage oskarżył dwóch księży, ojców Davota i Mariette'a o odprawianie czarnych mszy nad obnażonymi brzuchami młodych dziewcząt. Ojca Gerarda, proboszcza St.-Sauveur, oskarżono o celebrowanie podobnej mszy, w trakcie której dopuścił się on czynów rozpustnych ze służącą za ołtarz dziewką. Należy Jednak zauważyd, że oskarżenia o czary pojawiały się jedynie w następstwie wytrwałego stosowania tortur. Aby zdobyd potrzebne mu zeznania, Reynie uciekł się do tortur tak okrutnych, jak łamanie kołem i ąuestion de l'eau (przesłuchiwanemu wlewano do gardła osiem dzbanów wody). Wpadł on nawet na pomysł pozwania przed trybunał Madeleine Bavent *patrz: Louyiers, zakonnice z Louviers+, która rzekomo utrzymywała kontakty z niektórymi spośród oskarżonych. Pozbawiono go jednak stanowiska i Madeleine pozostała w swoim konwencie w Normandii. 24 lutego 1680 roku Chambre Ardente poszerzył akt oskarżenia o "świętokradztwo, bezbożnośd i profanację".

Aresztowano w Tulonie i przewieziono do Paryża ojca Mariette'a, gdyż dwudziestojednoletnia córka La Voisin oraz Lesage zeznali, że składał on ofiary z białych gołębi i sporządzał figurki z wosku. Wróżka Filastre przyznała się do złożenia ofiary z dziecka, dokonanej w kręgu z czarnych świec, a także do tego, iż odrzuciła sakramenty święte. Zeznała też, że podczas jednej z czarnych mszy, odprawianej przez ojców Deshayesa i Cottona, poświęciła na ofiarę swoje własne nowo narodzone dziecię, ksiądz zaś odmawiał słowa mszy nad świeżym jeszcze łożyskiem. Chrzcił też małe figurki, wybierając im rodziców chrzestnych, wszystko to zaś w celu wzbudzenia czyichś uczud miłosnych lub spowodowania śmierci.

Bluźnierczymi praktykami parało się też wielu innych księży. Ojciec Davot, na przykład, odprawił mszę miłosną nad obnażoną dziewczyną, którą w trakcie celebracji całował ceremonialnie w jej parties honteuses. Madame de Lusignan i jej spowiednik z kolei, rozdziawszy się do naga w ogrodach Fontai-nebleau, dopuszczali się czynów występnych, używając do tego celu pokaźnych rozmiarów gromnicy wielkanocnej. Ojciec Toumet odprawiał msze miłosne i w trakcie jednej z nich, na oczach zgromadzonych, legł z pewną dziewczyną na ołtarzu.

Jako wspólnik La Voisin przed trybunał trafił sześddziesięciosześcioletni garbus, ojciec Guibourg, nieprawy syn Henryka de Montmorency, zakrystian St.-Marcel w Saint-Denis. Także i on oskarżony został o celebrację mszy nad łożyskiem płodowym dla mademoiselle Coudraye (dla której podrobił także świadectwo ślubu), a także innych mszy nad ciałami nagich kobiet. W czasie Podniesienia Najświętszego Sakramentu wypowiadał niekiedy zaklęcia mające umożliwid odnalezienie ukrytych skarbów bądź zapewnid wzajemnośd w miłości. Jedna z takich mszy skierowana była do pary diabłów, którym tradycyjnie przypisywano możliwości wzbudzania żądz:

Astarocie i Asmodeuszu, książęta współuczestnictwa, błagam was, byście przyjęli tę ofiarę z dziecka, przez którą upraszam *w imieniu osoby, która zamówiła tę mszę+, aby Król i Delfin nie ustawali w swojej wobec niej przyjaźni, aby cieszyła się ona poważaniem książąt i księżniczek rodziny królewskiej i aby Król nie odmówił jej niczego, o co poprosi dla swych krewnych lub swego domu.

Córka La Voisin podała też bardzo szczegółowy opis takiej, celebrowanej o północy, mszy: "Widziała rozciągniętą na materacu kobietę, której głowa wystawała poza jego krawędź, a ciało wspierało się na wymoszczonym poduszką krześle, tak że nogi swobodnie opadały w dół. Piersi przykryte miała chustką, na której widniał znak krzyża, a na jej brzuchu stała monstrancja". Lesage, zbiegły kryminalista, dodał, że w obu rękach trzymała świece.

Ojciec Guibourg opisał inną mszę, podczas której, jak utrzymywał, zamordowad miał dziecko. Jego zeznanie potwierdziła córka La Voisin (podówczas mająca szesnaście lat) oraz jedna z jego trzech kochanek, Jeanne Chaufrain (z którą miał siedmioro dzieci).

Kupił był jakieś dziecko, by złożyd je w ofierze w czasie mszy odprawianej w intencji pewnej wielkiej damy. Podciął mu gardło nożem, tak by wykrwawiło się do kielicha; następnie kazał umieścid zwłoki w innym miejscu, aby później mógł jeszcze użyd serca i wnętrzności w czasie innej mszy.*...+ Tę drugą mszę odprawił w szopie na watach obronnych Saint-De-nis nad ciałem tej samej kobiety, z zachowaniem tego samego rytuału.*...+Jak mu powiedziano, zwłoki dziecka miały zostad użyte do sfabrykowania jakiegoś magicznego proszku.

- Jeszcze inny rodzaj mszy miłosnej odprawiony został dla metresy króla:

Odziany w albę i stułę *Guibourg+ odczytał tekst zaklęcia w obecności mademoiselle des Qeillets, która pragnęła rzucid czar na króla. Towarzyszył jej mężczyzna, który podał mu słowa zaklęcia. Do odprawienia tej ceremonii należało mied nasienie obojga płci, mademoiselle des Qeillets była jednak w trakcie swojej mois, toteż zamiast niego umieściła w kielichu nieco swej krwi miesięcznej. Szlachcic, który jej towarzyszył, oddalił się w kąt między łożem a ścianą, a Guibourg skierował strumieo jego nasienia do tegoż kielicha. Każde z nich dodało potem do owej mieszaniny trochę wysuszonej na proszek krwi nietoperza i nieco mąki, aby mikstura nabrała gęstości. Następnie [ojciec Guibourg] wymówił słowa zaklęcia i przelał zawartośd kielicha do niewielkiej buteleczki, którą mademoiselle Qeillets i towarzyszący jej szlachcic zabrali ze sobą.

Tego rodzaju ceremonie były niczym więcej jak logicznym następstwem trwającej od ponad dwóch stuleci wiary w realnośd czarnej magii, ta zaś z kolei rozwinęła się ze znacznie wcześniejszych teorii przypisujących nadzwyczajną moc szatanowi. Jeśli teologowie mogli sobie dowodzid, że szatan nie może uczynid nic bez zgody Boga, masy ludzi prostych nie były w stanie uporad się z wewnętrzną sprzecznością koncepcji wszechmocnego i nieskooczenie dobrego Boga, który toleruje zło. Znacznie łatwiejsze do przyjęcia okazały się nigdy do kooca nie wygasłe doktryny herezji manichejskiej, zakładające istnienie dobrego Boga i złego Szatana; jeśli Bóg, nie byt w stanie udzielid pomocy, należało uciec się po nią do diabła. Cechą charakterystyczną tych dualistycznych obrzędów jest wzajemne przemieszanie bluźnierstwa i ortodoksji. La Ybisin aresztowano, gdy wracała z niedzielnej mszy porannej; La Lepdre z całą skrupulatnością przestrzegała tego, by przeznaczone na ofiarę niemowlęta zostały ochrzczone. Szlachta francuska, szukając pomocy u sprzymierzeoców diabła, zachowywała się tak samo jak francuscy wieśniacy, z tą może jedyną różnicą, że odprawiane przez nią ceremonie były bardziej wyrafinowane i wymyślne. Co więcej, zważywszy, że powszechnym zjawiskiem było odprawianie mszy w jakiejś intencji - sprowadzenia deszczu, zapewnienia sobie zdrowia czy zwycięstwa - rozciągnięcie ich na sferę miłosną wydaje się jak najbardziej logiczne.

Pomimo przekonania komisarza policji o całkowitej zgodności oskarżeo z prawdą, zarzuty te były dośd słabo potwierdzone. Wszyscy świadkowie należeli do osób o wątpliwej reputacji i w każdym innym procesie ich słowa traktowano by z najwyższą rezerwą. Poza tym najbardziej sensacyjne zeznania wydobyto dopiero po długotrwałych torturach, a jeśli chodzi o La Vbisin, konsekwentnie zaprzeczała ona wszelkim zarzutom o czary. Sensacyjne zeznania jej córki w dwóch przypadkach stoją ze sobą w jaskrawej sprzeczności. La Filastre, zanim spalono ją żywcem, odwołała wszystkie zeznania, jakie złożyła na torturach, informując komisarza policji, że: "wszystko, co powiedziała na ten temat, powiedziała tylko dlatego, by uwolnid się od bólu i cierpieo, jakie sprawiały jej tortury, a także z obawy, by nie ciągnęły się one dłużej". Z drugiej jednak strony za bardzo przekonujące uznad można całe wyposażenie czarnoksięskie, jakie znaleziono u oskarżonych guślarzy - nie tylko trucizny, ale także figurki woskowe, zaklęcia mające powodowad poronienie, księgi magiczne i czarne świece, które wbrew temu, co utrzymywała kolejna oskarżona, Trianon, nie służyły bynajmniej do glansowania butów. Odkryto także pokwitowania na znaczne sumy pieniędzy wypłacone ojcu Guibourgowi - kolejny istotny dowód obciążający. Nie można wykluczyd, że gdy zawodziły dekokty miłosne, damy francuskie uciekały się do czarnych mszy. Opis jednej z nich, odprawionej w roku 1668 (za udział w niej Lesage skazany został na galery), wskazuje, że była to normalna msza celebrowana w intencji zapewnienia sobie czyichś uczud, pisemna prośba o powodzenie w amorach zaniesiona przed ołtarz. W roku 1680 podobne msze zaczęły już jednak obfitowad w takie rekwizyty jak zabijane niemowlęta i obnażone brzuchy.

Tak czy inaczej, francuska socjeta przyjęła te oskarżenia za dobrą monetę, król zaś musiał rozstrzygnąd problem, jak zatuszowad największy skandal stulecia. W sierpniu 1680 roku zawiesił działalnośd Chambre Ardente, ponieważ jednak zgromadzone dowody wskazywały, że była metresa królewska, madame de Montespan, próbowała otrud zarówno samego Ludwika, jak i jego nową kochankę (mademoiselle de Fontanges),. polecił, by Reynie w najgłębszej tajemnicy kontynuował śledztwo. Mnożyły się dowody, wskazujące, że madame de Montespan była najważniejszą postacią wśród uprawiających praktyki satanistyczne. Ukrycie tej kompromitacji stało się problemem bodaj czy nie jeszcze pilniejszym. Komisarz Reynie prowadził dochodzenie do czerwca 1682 roku, torturując i posyłając na stos pokaźną liczbę osób wywodzących się z niższych warstw społecznych, osób oskarżonych o handel truciznami i udział w praktykach czarnoksięskich. Przez całe cztery lata nie poddano jednak torturom ani nie skazano na śmierd nikogo ze szlachty. Zaiste, sprawiedliwośd była ślepa.

W czasie śledztwa aresztowano 319 osób i wydano 104 wyroki: 36 osób skazano na śmierd, 4 na galery, 34 na banicję; 30 osób uniewinniono. Konsekwenją procesu było też wprowadzenie praw zakazujących przepowiadania przyszłości, poddających kontroli handel truciznami i uznających czarnoksięstwo za przesąd. W roku 1709 siedemdziesięcioletni Ludwik XIV postanowił zniszczyd protokoły z procesu; spalono je 13 lipca. Zachowało się jednak nieco ich kopii, zniszczenia uniknęły też notatki komisarza policji, tak że podjęta przez króla próba wyrwania tej stronicy z księgi historii spełzła na niczym.

Chelmsford, czarownice z Chelmsford. Latem 1566 roku w Cheimsford, w hrabstwie Essex, miał miejsce pierwszy naprawdę godny uwagi proces o czary w Anglii, proces, będący następstwem wydanego w roku 1563 edyktu królowej Elżbiety. Jest on zarazem pierwszym tego rodzaju wydarzeniem, które zostało zrelacjonowane szerszemu gronu odbiorców w popularnej, utrzymanej w dziennikarsko-sensacyjnym stylu, broszurze, dającej początek setkom podobnych publikacji, Jakie ukazywad się miały w ciągu dwóch następnych stuleci, The Examination and Confession of Certain Witches at Cheimsford in the County of Essex before the Queen 's Majesty 's Judges, the 26th Day of July, Anno 1566. At the Assize heid there as then, and one of them put to death for the same offense, as their examination declareth more at large.

Przebieg rozprawy jest klasycznym wręcz przykładem angielskiej procedury sądowej w sprawach o czary, zawiera bowiem wszystkie elementy charakterystyczne dla późniejszych procesów czarownic. Autorytet prowadzących rozprawę sędziów uczynił z wydanego wyroku precedens, na który miano powszechnie powoływad się w przyszłości; pierwszemu dniu rozprawy przewodniczyli:

Wielebny Thomas Cole, rektor kościoła położonego nieopodal Cheimsford, oraz SirJohn Fortescue, późniejszy kanclerz skarbu, następnemu zaś Sir Gilbert Gerard, prokurator królewski, i John Southcote, sędzia Ławy Królewskiej. Obecnośd prokuratora królewskiego wskazuje zarazem, jak błahe w istocie rzeczy wydarzenie rozdęte zostało do rozmiarów procesu najwyższej wręcz rangi.

W zależności od wielu czynników historycznych i socjoekonomicznych zjawisko czarnoksięstwa w różnych krajach przybierało rozmaite formy. Pierwszy proces w

Chelmsford ujawnia cechy charakterystyczne jego odmiany angielskiej, w której brak oskarżeo o przymierze z diabłem i zarzutów o udział w niesławnych spotkaniach sabatowych (będących regułą na kontynencie europejskim), nie znaną natomiast gdzie indziej rolę przypisuje się tzw. pupilkom, niższej rangi demonom służebnym, oraz niezwykle rozciągliwą interpretację nadaje się pojęciu maleflcium - obejmuje niemal wszystkie najzwyklejsze w świecie nieszczęśliwe wypadki, jakie zdarzyd się mogą w każdym domu (uznawano je za skutek złośliwości sąsiadów, którzy tym samym stawali się czarownikami).

Jeszcze ważniejszym dla historii późniejszych procesów o czary w Anglii miał się okazad fakt, że sąd uznał za pełnowartościowy materiał dowodowy zeznania dzieci (w innych procesach świadczyd mogły wyłącznie osoby mające co najmniej lat czternaście), świadectwa widma, piętna czarownicy oraz nie poparte niczym innym zeznania samej oskarżonej.

Zarzuty stawiane trzem podsądnym, Elizabeth Francis, Agnes Waterhouse i jej córce Joan, nie były wzajemnie powiązane ze sobą; wspomniane kobiety łączył jedynie fakt, że wszystkie mieszkały w Hatfleid Peverell, małej wiosce w Essex, oraz to, że pani Francis podarowała pani Waterhouse swojego starego kota o imieniu Szatan.

Elizabeth Francis, żonę wolnego chłopa Christophera Francisa, oskarżono o to, że rzuciła urok na dziecko Williama Augera, które stało się bardzo słabe". W trakcie przesłuchao przyznała się także do różnych innych niegodziwości, uznano ją zatem winną i skazano na rok więzienia. Później posądzono ją także o rzucenie uroku na Mary Cocke, która "pozostawała w omdleniu przez dziesięd dni z rzędu". Elizabeth obstawała przy swojej niewinności, sąd jednak był odmiennego zdania i skazał ją na cztery dni pręgierza i rok więzienia. W roku 1579 Elizabeth po raz kolejny postawiona została w stan oskarżenia za rzucenie uroku na Alice Poole, "która popadła w omdlenie, trwające aż do 1 listopada (1578), kiedy to zmarła". Mimo zapewnieo o swej niewinności została skazana i powieszona.

Tekst jej zeznania z 1566 roku jest najprawdopodobniej przedrukiem dosłownego zapisu protokołów sądowych, cytowana przez nas broszura pomija jednak wszelkie wzmianki dotyczące istoty oskarżenia. Ponieważ zachowały się zapiski sądowe ze sprawy Elizabeth Francis, treśd broszury nie może byd czystym wymysłem. Ale gdzie podział się William Auger, ojciec dziecka, na które rzucono urok, i dlaczego Elizabeth została skazana wyłącznie za zbrodnie, które sama wyznała, za zbrodnie nie związane w żaden sposób z tym, o co początkowo ją oskarżono? Czy oznacza to, że opinię publiczną epoki elżbietaoskiej bardziej interesowały przedmałżeoskie doświadczenia pani Francis i jej stosunki z mężem oraz wyczyny biało nakrapianego kota Szatana, który potrafił zamieniad się w ropuchę?

Sztuki czarnoksięskiej Elizabeth Francis zaczęła uczyd się w wieku lat dwunastu od babki zwanej Mateczką Ewą z Hatfleid Peverell.

*...+ W trakcie tych nauk babka poradziła jej, by wyrzekła się Boga i słowa bożego i dzieliła się swą krwią z Szatanem (tak właśnie go określiła), którego dała jej w postaci białego nakrapianego kota. Nauczyła ją też, jak karmid rzeczonego kota chlebem i mlekiem. Ona zaś tak czyniła. *Mateczka Ewa+ powidziała jej też, że ma woład na kota Szatan i trzymad go w koszyku. Skoro tylko rzeczona Mateczka Ewa dała jej kota Szatana, Elizabeth poprosiła go (nazywając go Szatanem), by mogła stad się bogata i zdobyd majątek. A on obiecał jej, że tak się stanie, i spytał, co chciałaby mied, Odpowiedziała, że owce (rzeczony kot mówił do niej bowiem, jak sama zeznała, dziwnym, głuchym głosem, ale z czasem nauczyła się go rozumied). Kot zaś niezwłocznie sprowadził na jej pastwisko owce, w liczbie osiemnastu, białe i czarne, które pozostawały tam przez czas pewien, ale w koocu jednak wszystkie przepadły, a w jaki sposób, tego ona nie wie.

*...+ Kiedy dostała już owce, zapragnęła, by dał jej za męża Andrewa Bylesa, który był człowiekiem dośd majętnym; kot przyrzekł jej, że tak będzie, ale najpierw musi zgodzid się na to, by Andrew pofolgował z nią sobie, czemu się nie sprzeciwiła.

Andrew natomiast, skoro już jej zażył, wcale nie chciał się żenid. Z tego powodu zażyczyła sobie, by Szatan zniszczył jego majątek, co ten natychmiast uczynił. Ona zaś, nie zadowoliwszy się tym, domagała się, by poraził jego ciało, co ten natychmiast uczynił, od czego później on (Andrew) pomarł.

*...+ Powiedziała, że za każdym razem, kiedy uczynił coś dla niej, domagał się kropli krwi, którą dawała mu nakłuwając się to w tym, to w innym miejscu, a tam gdzie się nakłuła, pozostawały czerwone plamki widoczne do dziś.

*...+ Po śmierci Andrewa, czując się brzemienną, zażyczyła sobie, by Szatan zepsuł jej dziecko. On zaś polecił jej wziąd pewne zioła i wypid je, co też uczyniła i w okamgnieniu pozbyła się dziecka.

*...+ kiedy zażyczyła sobie następnego męża, obiecał jej wskazując na tego samego Francisa, którego ma ona teraz, ale powiedział też, że nie jest on tak bogaty jak inny, i zażądał, aby zgodziła się żyd z tym Francisem w grzechu, co też czyniła. I poczęła córkę, która urodziła się w dwierd roku po ich ślubie.

Po ślubie nie żyli ze sobą tak zgodnie, jakby sobie tego życzyła, wzniecając (jak sama powiedziała) ciągłe spory i obrzucając się wzajemnie przekleostwami i wyzwiskami. Z tej to przyczyny poprosiła swego kota Szatana, by zabił jej dziecko, mające podówczas około pół roku, a on to uczynił. A kiedy i wówczas nie znalazła upragnionego spokoju, poprosiła go, by tknął paraliżem nogę jej męża, Francisa. A on uczynił to następującym sposobem: rankiem wlazł do buta Francisa i ułożył się tam na kształt ropuchy, a kiedy ów trafił nao zakładając but i dotknął go stopą, zadziwił się wielce i spytał ją, cóż by to byd mogło. Ona zaś kazała mu to zabid, a wtedy nogę jego dotknęło kalectwo, z którego nie wydobrzał do dziś.

Po tym wszystkim chowała u siebie tego kota jeszcze przez piętnaście czy szesnaście lat i, jak niektórzy (chociaż nieprawdziwie) powiadają, mając go już dośd poszła razu pewnego do niejakiej Mateczki Waterhouse, swej sąsiadki (niewiasty ubogiej) i, stanąwszy koło pieca, zaproponowała, by ta dała jej ciasta, a ona ze swej strony ofiaruje jej coś, co poprawi jej los na całą resztę życia. A gdy Mateczka Waterhouse dała jej ciasto, przyniosła jej rzeczonego kota w fartuchu i nauczyła ją wszystkiego, czego sama dowiedziała się od swej babki Ewy. Powiedziała jej, że ma go nazywad Szatanem i dawad mu swą krew, a także mleko i chleb, tak jak to było do tej pory.

Drugą z oskarżonych była Agnes Waterhouse, sześddziesięciotrzyletnia wdowa, odpowiadająca za rzucenie uroku na Wiliama Fynee, "który pozostawał bez przytomności, aż do 1 listopada, kiedy to zmarł". Jej związek z panią Francis polegał na tym, że przyjęła od niej kota, którego potem, jako że ciągle potrzebowała wełny na moszczenie jego koszyka, zamieniła w ropuchę. Mateczka Waterhouse przyznała się do próby zamordowania sąsiadki, ta wszelako "była tak mocnej wiary, że nie miała ona nad nią żadnej mocy", a także do kilku drobniejszych szkód, jakie z zemsty poczyniła wśród zwierząt gospodarskich. Niemal równie zgubny okazał się dla niej zwyczaj odmawiania pacierza po łacinie (skądinąd nie powinno to dziwid u osoby, która urodziła się w roku 1503, w katolickiej jeszcze Anglii) - w czym widad przedsmak stosowanych później prób czarownic.

Pomijając sprawę dwunastoletniej Agnes Brown większośd dowodów przeciwko Mateczce Waterhouse pochodzi z jej własnych ust. Oto typowy przykład:

Wyznała też, że poróżniwszy się z niejaką wdową Gooday zażyczyła sobie, by Szatan utopił jej krowę, co ów uczynił, a ona wynagrodziła go w zwykły sposób.

I to także, iż poróżniwszy się z inną jeszcze sąsiadką w taki sam sposób zabiła jej trzy gęsi.

I to jeszcze, że gdy kolejna sąsiadka odmówiła jej masła, to uczyniła tak, że dwa czy trzy dni później skwaśniał jej twaróg.

Pod koniec procesu prokurator królewski zadawał dalsze pytania, dotyczące sposobu, w jaki duszek służebny ssał jej krew. I, jakkolwiek Mateczka Waterhouse przyznała się do wszystkich innych rodzajów przewinieo, w tym konkretnym przypadku odmówiła wyznania winy:

Prokurator królewski: Agnes Waterhouse, kiedy ów kot ssał twoją krew?

Agnes Waterhouse: Nigdy.

Prokurator królewski: Nigdy? Niechaj sprawdzę. *Strażnik więzienny zdjął jej chustę z głowy i okazało się, że ma rozmaite plamki na twarzy i jedną na nosie+. A zatem, na twą wiarę, Agnes, kiedy ssał on twoją krew po raz ostatni?

Agnes Waterhouse: Na mą wiarę, milordzie, nie w ciągu tych dwóch tygodni.

Również i w tym wypadku broszurka nie podaje żadnych szczegółowych Informacji dotyczących zasadniczego zarzutu. Wymieniony on Jest jedynie niejako na marginesie, obok wielu nader zróżnicowanych i drugorzędnych przewinieo wspomnianych powyżej: Jtem: poróżniwszy się z innym jeszcze sąsiadem i jego żoną, zażądała od Szatana, by zabił go, zsyłając nao wylew krwi, co ten natychmiast uczynił". A przecież należałoby się spodziewad, że pojawi się wdowa, pani Fynee, aby złożyd zeznania w procesie morderczyni! Mateczka Waterhouse przesłuchiwana była przez dwa kolejne dni, 26 i 27 czerwca, uznana za winną i stracona 29 czerwca 1566 roku, prawdopodobnie jako pierwsza kobieta powieszona za czary w nowożytnej Anglii. Na szafocie staruszka "oddała ducha w nadziei, że będzie radowad się z Chrystusem, swym zbawicielem, który miłościwie odkupił ją swą najcenniejszą krwią".

Trzecią podsądną była osiemnastoletnia Joan Waterhouse, oskarżona o rzucenie uroku na liczącą lat dwanaście Agnes Brown, "która, poczynając od 21 czerwca, cierpi na paraliż prawej nogi i prawej ręki". Joan "zdała się na łaskę sądu" i została uznana za niewinną. Najbardziej interesującym momentem tej fazy procesu są zeznania Agnes Brown, dotyczące czarnego psa, który rzekomo był kotem Szatanem w przebraniu! Agnes Brown zeznała, że: w owym dniu (tu określiła dokładnie dzieo) ubijała właśnie masło i wtedy podeszło do niej coś na podobieostwo czarnego psa z małpią twarzą, o krótkim ogonie, w obroży ze srebrnym gwizdkiem (tak jej się wydało) na szyi i parą rogów na głowie. Pies ten przyniósł jej w pysku klucz od mleczarni.

"Przelękłam się, milordzie - powiedziała - ponieważ skakał on i brykał tu i tam, aż wreszcie usiadł w pokrzywach. Spytałam go, czego chce, a on odparł, że chce mied masło. Wtedy ja odpowiedziałam, że nie mam dla niego masła. A on powiedział, że będzie miał trochę, zanim pójdzie, po czym pobiegł i włożył klucz do zamka drzwi od mleczami. A ja powiedziałam mu, że nie będzie miał nic. Na co on odparł, że będzie miał trochę. Po czym otworzył drzwi, wskoczył na półkę i położył klucz na gomółce świeżego sera. Pozostał przez chwilę w środku, po czym wyszedł, zamknął drzwi i powiedział, że zrobił dla mnie trochę ubitego masła i tak sobie poszedł".

Po czym zeznała, że doniosła o wszystkim swojej ciotce, ta posłała po księdza, a ów, gdy przyszedł, kazał jej modlid się do Boga i wzywad Jezusa. "A nazajutrz, milordzie, pies przyszedł do mnie ponownie, z kluczem od mleczarni w pysku, a wtedy spytałam go: W imię Jezusa, czego tu szukasz? Na co on położył klucz i powiedział, że wypowiadając to imię wypowiedziałam złe słowo, po czym odszedł. A moja ciotka podniosła wtedy klucz, ponieważ pies zabrał go nam na dwa dni i jedną noc, poszła do mleczami i zobaczyła, że na serze jest ślad masła. A kilka dni później przyszedł z powrotem ze strąkiem fasoli w pysku...Spytałam wtedy: W imię Jezusa, czego chcesz tutaj? A on położył strąk i odparł, że wypowiedziałam złe słowa, po czym odszedł, ale wkrótce pojawił się znowu z kawałkiem chleba w pysku. Spytałam, czego chce, a on odrzekł, że masło jest tym, czego mu potrzeba, po czym odszedł. I nie widziałam go więcej, milordzie, aż do ostatniego czwartku, 24 dnia czerwca... Przyszedł ze sztyletem w pysku i spytał mnie, czy nie umarłam. Odpowiedziałam: Nie, dzięki Bogu. A on powiedział, że jeślibym nie umarła, to wbije mi sztylet w serce i zmusi mnie do tego, bym umarła. Na co powiedziałam: W imię Jezusa, odłóż ten sztylet. A on odrzekł, że na razie nie może porzucid noża swojej ukochanej pani, na co zapytałam go, kim jest jego pani, na co on machnął głową w kierunku twojego domu, Mateczko Waterhouse".

W tym momencie - jeden jedyny raz - pani Waterhouse podważyła świadectwo Agnes Brown, twierdząc, że w domu ma tylko duży nóż kuchenny, a zatem nie może byd czarownicą, która ma sztylet:

Agnes Waterhouse. Jakiego rodzaju był to nóż?

Agnes Brown: Sztylet. Agnes Waterhouse. Kłamiesz! Prokurator królewski: Dlaczego? Agnes Waterhouse. Matko Boska, milordzie, powiedziała, że to był sztylet, a ja w domu nie mam niczego takiego, tylko nóż kuchenny. I dlatego kłamie.

Mamy tu do czynienia z jednym z najwcześniejszych przypadków zastosowania w angielskiej procedurze sądowej tzw. świadectwa widma - upiór albo zły duch zostaje przypisany oskarżonemu przez świadka. Przyjęto wówczas za pewnik, że wielki czarny pies był przebranym kotem Szatanem i wykonywał polecenia czarownicy, Mateczki Waterhouse. Sto trzydzieści lat później podobne zeznanie miało doprowadzid do skazania czarownic w Salem, ale Salem było także miejscem, w którym dowód ten odrzucono. Salem było też miejscem, w którym dobiegł kooca obłęd polowao na czarownice. Inne procesy, które toczyły się w Chelmsford, zasługują tu jedynie na krótką wzmiankę. Dowodzą one ciągłości i trwałości wiary w czarownice i raz zaczętych na nie polowao. " Drugi wielki proces odbył się w roku 1579 w obecności Johna Southcote i Sir Thomasa Gawdy, sędziów Ławy Królewskiej, i dotyczył sprawy czterech kobiet z różnych, odległych od siebie miejscowości, stąd też i zainteresowanie nim wykroczyło poza ramy lokalne. Niewiele odbiegał on od pierwszego, przyniósł też podobne zeznania. Elizabeth Francis pojawia się tu po raz ostatni. Została skazana i powieszona. Ellen Smith, której matkę powieszono jako czarownicę w roku 1574, została oskarżona o rzucenie uroku na czteroletnie dziecko, ponieważ dziewczynka ta umierając krzyczała: "Zabierzcie stąd tę czarownicę". Natychmiast po jej śmierci matka, "Kumoszka Webbe zauważyła coś podobnego do czarnego psa odchodzącego spod jej drzwi, a ujrzawszy go natychmiast dostała pomieszania zmysłów". Ellen Smith zdała się na wyrok sądu. Została skazana i stracona. Ten sam los spotkał Alice Nokes oskarżoną o podobne przestępstwo. Margery Stanton postawiono przed sądem za rzucenie śmiertelnego uroku "na białego wałacha wartego trzy funty i krowy wycenianej na czterdzieści szylingów" - właściciel obydwu zwierząt nie został wymieniony. Sąd uznał oskarżenie za nie dośd udokumentowane, a jako że sprawa nie dotyczyła ani zabójstwa, ani morderstwa, Margery puszczono wolno.

Trzeci wielki proces o czary w Cheimsford, w roku 1589, toczył się przeciwko mężczyźnie i dziewięciu kobietom; w większości wypadków oskarżenie dotyczyło rzucania uroków ze skutkiem śmiertelnym. Cztery osoby skazano i powieszono, trzy, którym zarzucano zaczarowanie zwierząt bądź przedmiotów, uznano za niewinne. Materiał dowodowy był tu równie fantastyczny jak w poprzednich procesach chelmsfordzkich, gdyż opierał się w przeważającej mierze na uznaniu duszków służebnych winnych spowodowania szkód bądź śmierci. Większośd tego rodzaju zeznao złożyły dzieci, a dwóch chłopców otrzymało od sądu pochwałę za zeznania obciążające ich niezamężną matkę (Avice Cony lub Cunny) i babkę (Joan Cony). Trzy czarownice (Joan Cony, Joan Upney i Joan Prentice) zostały stracone w dwie godziny po ogłoszeniu wyroku. Na szafocie przyznały się do zarzucanych im zbrodni.

Czwarty masowy proces w Cheimstbrd odbył się w pół wieku później, w roku 1645. Był to najokrutniejszy ze wszystkich siedemnastowiecznych procesów o czary w Anglii; z trzydziestu dwóch postawionych w stan oskarżenia kobiet, dziewiętnaście skooczyło na szubienicy [patrz: Hopkins Matthew]

Cideville, wypadki w Cideville. Niezwykłe zdarzenia, do jakich doszło w roku 1850 na plebani! w Cideville, w Normandii, osiemdziesiąt kilometrów na północny zachód od Paryża, to zapewne najbardziej złożony przypadek działalności pojedynczego poltergeista. Co więcej, wszystkie one zostały potwierdzone w sądzie przez trzydziestu czterech świadków, chociaż miejscowy jugc de paix orzekł z rozumną ostrożnością: "jakakolwiek mogłaby byd przyczyna tych nadzwyczajnych zjawisk zaobserwowanych na plebani! w Cideville, na podstawie zgromadzonych materiałów stwierdzid można z całą pewnością jedynie to, że pozostaje ona w dalszym ciągu nieznana".

Poltergeist pojawił się jako przedmiot rozprawy sądowej z chwilą, gdy czterdziestoletni Felix Thorel, nazwany przez wioskowego proboszcza, ojca Tinela, czarownikiem, oskarżył go o potwarz. Proboszcz ze swej strony uważał, że niesłychane wypadki, do jakich dochodzi na jego plebani!, mają zbyt złożony charakter, by przypisad je wyłącznie figlom mieszkających tam dwóch jego uczniów. Gdyby podobna sytuacja zdarzyła się dwieście lub trzysta lat wcześniej, Thorel, który chełpił się, że wpędzi księżulka w nie lada kłopoty, zostałby spalony na stosie jako czarownik, jednak w wieku dziewiętnastym to właśnie on wstąpił na drogę sądową.

Cała historia zaczęła się tak jak setki innych procesów o czary, jest ich stereotypowym, klasycznym wręcz przykładem.

W czasie wizyty u jedego z parafian, który leczył się u jakiegoś starego znachora, ojciec Tinel poradził mu, by poszedł do lekarza. Parę dni później wspomniany czarownik - określany w dokumentach jako "G" - został aresztowany za prowadzenie nielegalnej praktyki lekarskiej, co, jak podejrzewał, odbyło się za sprawą księdza.

Pragnąc się zemścid, "G" wynajął Thorela, zwykłego prostaczka z Cideville. Thorel miał dotknąd dwóch uczniów ojca Tinela, którzy natychmiast popadli w opętanie i stali się celem razów zadawanych niewidzialną ręką; zaczęły ich także nękad widma i gnębid różne wybryki poltergeista.

26 listopada 1850 roku chłopcy usłyszeli jakieś kołatanie, podobne do lekkiego pukania młotkiem, dobiegające zza drewnianego przepierzenia izby. W niedzielę, 1 grudnia, odgłosy te stały się na tyle dokuczliwe, że powiadomiono o nich ojca Tinela, a kiedy ten powiedział "plus fort", stały się jeszcze donośniejsze. W poniedziałek starszy z uczniów, czternastoletni element Bunel, nakazał dźwiękom, by ułożyły się w rytm popularnej melodii "Maltre Corbeau", co też natychmiast się stało. W identyczny sposób reagowały one na polecenia ojca Tinela. Od tej chwili przez następne dwa miesiące, kiedy to chłopcy na polecenie arcybiskupa Paryża opuścili plebanię, przekształciła się ona w nawiedzony dom. Stoły przesuwały się, szczypce i łopatka do węgli wyskakiwały z kominka i wpadały doo z powrotem, młotek przefrunął przez pokój, po czym delikatnie osiadł na podłodze, świecznik rzucił się na femme de chambre, drzwi nie dawały się otwierad, a hałasy w pokoju chłopców stały się wręcz ogłuszające.

Sacheverell Sitwell w swej pouczającej, a zarazem zabawnej książce Poltergeists zauważa, że w Cideville można było zaobserwowad niemal wszystkie znane przejawy aktywności poltergeista: kołatania, udzielanie odpowiedzi poprzez uderzenia, wybijanie rytmu popularnych melodii, latające noże, unoszące się i opadające z powrotem stoły, miotane kamienie, gwałtowne podmuchy wiatru, a także rozrywanie poduszek i prześcieradeł. Wyliczanka ta brzmi nieomal jak kompendium wiedzy o typowych wyczynach poltergeista.

Podejrzenia skupiły się na Thorelu jako pośrednim winowajcy. Pewnego dnia Thorel pojawił się na plebanii (zapewne po to, by przekonad się, czy jego czary przyniosły pożądany skutek) i ojciec Tinel zmusił go, aby błagał o przebaczenie dla jego młodszego ucznia, Gustave'a Lemmoniera, który uskarżał się, że bije go jakaś czarna ręka (w niewytłumaczalny sposób pojawiająca się sama, bez reszty ciała), a coś ciągnie za nogę. "Widziadło, na kształt widma ludzkiego odzianego w bluzę, straszyło mnie przez piętnaście dni z rzędu wszędzie, dokądkolwiek się udałem, a nikt poza mną nie był w stanie go dostrzec". Skonfrontowany z Thorelem uczeo rozpoznał w nim widmo, które nawiedzało go przez dwa tygodnie, i rzekł do Tinela: "Oto człowiek, który mnie prześladuje". Starszy uczeo również rozpoznał w Thorelu nawiedzającego go ducha. Bunel potwierdził później, że bezpośrednio po tym spotkaniu "Lemmonier przeżył crise de nerfsl zemdlał".

Thorel natomiast w dalszym ciągu chełpił się swoimi niezwykłymi możliwościami, utrzymując, że jeśli chodby raz jeszcze dotknie któregoś z chłopców, to od razu na plebanii zaczną taoczyd meble i powypadają okna. Tak się też i stało. Przytrafił się nawet wypadek magii sympatycznej: kiedy w podłogę, w miejscu, w którym Lemmonierowi ukazało się widmo Thorela, wbito gwoździe, jeden z nich rozżarzył się do czerwoności, a deski zaczęły dymid. Lemmonier stwierdził też, że widział, jak jeden z gwoździ trafił "mężczyznę w bluzie" w policzek. Kilka dni później zauważono ranę na twarzy Thorela.

Kryzys w stosunkach między ojcem Tinelem a Thorelem rozpoczął się z chwilą, gdy Thorel, w konsekwencji podejrzeo o czary, stracił pracę i jakiś czas później ojciec Tinel obił go laską. Na ten akt naruszenia nietykalności cielesnej Thorel odpowiedział wszczęciem sprawy o oszczerstwo. Postępowanie sądowe, otwarte 7 stycznia, zostało odroczone do 28 stycznia w celu zgromadzenia dowodów, po czym trwało do 4 lutego 1851 roku.

Wśród świadków znalazło się wiele znanych i cieszących się powszechnym szacunkiem osobistości obojga płci: Adolphe Cheval mer Cideville, ojciec Martin Tranquille Leroux z Saussay, ojciec Athanase Bouffay z St.-Madou z Rouen, ojciec Adalbert Honore Gobert także z Rouen, M. Raoul de St.-Victor pan na miejscowym zamku, madame de St.-Victor, Marie Francoise Adolphie Deschamps de Bois- Hdbert i CharlesJules markiz de Mirville. Bez wzglętu na to, czy występowali jako świadkowie oskarżenia, czy obrony, wszyscy (a także rzesze ludności miejscowej) zgadzali się co do jednego - opisywane przypadki rzeczywiście miały miejsce.

Ojciec Leroux zeznał: "Widziałem rzeczy, których nie potrafię wytłumaczyd samemu sobie... kawałek chleba leżący na stole spadł z niego, a siedząc tak jak siedzieliśmy, żaden z nas nie był w stanie go strącid". Madame de St.-Victor słyszała wystukiwanie taktu melodii i przysięgała, że obserwowała wtedy chłopców nader uważnie i żaden z nich nie wykonał najmniejszego ruchu ręką ani nogą. , Jest absolutną niemożliwością, by którykolwiek z nich zdołał tego dokonad". Ojciec Bouffay "zwrócił szczególną uwagę na to, że gdy zaczęły się hałasy, obaj chłopcy pozostawali w całkowitym bezruchu i jest rzeczą najzupełniej oczywistą, że to nie oni byli ich przyczyną".

Najbardziej szczegółowe zeznanie złożył markiz de Mirville, znany ze swych zainteresowao okultystycznych, który specjalnie przybył z Paryża, aby prześledzid całą sprawę, którą opisał później w książce Des Espnts.

Po śniadaniu, kiedy proboszcz udał się na mszę, a chłopcy zostali w swym pokoju przy nauce, mógł on wreszcie zrealizowad swój zamiar przeprowadzenia eksperymentu w samotności:

"Z ilu liter składa się moje nazwisko? Odpowiedz właściwą liczbą uderzeo".

Rozległo się osiem stuknięd.

"Ile liter jest w moim imieniu?"

Pięd stuknięd. (Jules)

"A ile w moim drugim imieniu?" (imieniu, którego, jak sam zapewnił, nikt nigdy nie używał i które znane jest jedynie z aktu chrztu).

Siedem stuknięd. (Charles)

"Z ilu liter składa się imię mojej młodszej córki?" Dziewięd stuknięd. Byt to pierwszy błąd, imię to bowiem brzmi Blanche; kołatanie rozległo się jednak ponownie i powtórzyło siedmiokrotnie, a tym samym pierwotny błąd został od razu naprawiony.

"Z ilu liter składa się nazwa mojego okręgu administracyjnego? Tylko uważaj i nie popeło powszechnego błędu w przeliterowaniu jej".

Przerwa, po czym następuje dziesięd uderzeo - prawidłowa liczba liter w nazwie Gomeruille, zapisywanej często błędnie jako Gommermile.

Po wysłuchaniu zeznao sąd oddalił sprawę, wyjaśniając, że, co prawda, ojciec Tlnel wyraził publicznie swe podejrzenia, niemniej "dowiedzione zostało przez licznych świadków, że rzeczony *powód+ uczynił wszystko, co leżało w jego mocy, aby przekonad ludzi", iż naprawdę jest czarownikiem, a co za tym idzie, wspomniany powód nie ma podstaw, by "podtrzymywad roszczenia dotyczące szkód z tytułu rzekomej potwarzy, której sam był pierwszym autorem". Thorel skazany został na pokrycie kosztów postępowania sądowego, niemniej satysfakcji mógł mu dostarczyd fakt, że proboszcz stracił uczniów.

Andrew Lang w taki oto sposób podsumowuje całą tę sprawę: "Uważny czytelnik bez trudu zorientuje się, że w wieku siedemnastym Thorel spłonąłby na stosie na podstawie "świadectwa widma" z zeznao młodszego z uczniów. Sceptycy jednak pozostaną bez wątpienia w przekonaniu, że sprawcami całego zamieszania byli właśnie owi dwaj chłopcy, którym najwyraźniej nie chciało się przebywad dłużej z ojcem Tinelem",

Cirvelo Pedro Sanchez. Opus de Magica Superstitione pióra Cirvela (ok. 1475-1560) przez ponad stulecie uważana była w Hiszpanii za klasyczne dzieło dotyczące czarnoksięstwa. Trzydziestoletnie doświadczenie autora jako inkwizytora Saragossy i kanonika Salamanki utwierdzało prestiż jego rozprawy, Dzieło jest ważne także i z powodu ogromnej popularności, jaką cieszył się jego przekład - Reprobación - pierwsza książka o czarach, jaka ukazała się w języku hiszpaoskim (1539).

Cirvelo pisał, że loty czarownic *orguinal+ mogą zdarzad się w rzeczywistości lub mogą byd zesłanym przez diabla na czarownicę złudzeniem, w czasie którego wyobraża ona sobie, że unosi się w powietrzu. Tym niemniej trans taki, jako efekt zawartego z diabłem przymierza, jest rzeczą równie grzeszną jak sam czyn. Czarnoksięstwo, aczkolwiek nie jest herezją w sensie prawnym, winno byd zawsze traktowane i karane na równi z nią.

Coggeshall, czarownica z Coggeshall.

Około roku 1700 procesy o czary należały już w Anglii do rzadkości (chociaż jeszcze w 1712 roku skazano za nie, ułaskawioną później, co prawda, Jane Wenham). Przesądy były jednak, jak się wydaje, znacznie głębiej zakorzenione niż normy kierujące postępowaniem sędziów, gdyż stosunkowo późne polowanie na czarownice, najwyraźniej podsycane przez miejscowego pastora, doprowadziło w roku 1699 do zlinczowania staruszki w Coggeshall w hrabstwie Essex. Wielebny J. Boys, wikary w Coggeshall, postanowił zbawid duszę starej wdowy Coman, uważanej powszechnie za czarownicę. Pastor przy współudziale innych wieśniaków dręczył ją tak długo, póki nie przyznała się do większości z atrybutów adeptki sztuki czarnoksięskiej: zawarła przymierze z diabłem, przysięgła przez pięd lat nie wejśd do kościoła, nie potrafiła prawidłowo odmówid Ojcze nasz, sporządziła woskową figurkę pewnego mężczyzny i nakłuwała ją igłami, karmiła swoje duszki służebne, dając im ssad "ze swoich pośladków". Nie dośd na tym, nie chciała powtórzyd prostej formuły egzorcystycznej, którą podszepnął jej wielebny Boys - "W imię Boga wyrzekam się diabła i pomniejszych duszków, jego pośredników".

Tłum zachęcony postawą swego duchowego przywódcy przystąpił zatem do czynnych działao przeciwko starej kobiecie. Prowadzona przez niejakiego Jamesa Hainesa tłuszcza zabrała się za "pławienie" jej w strumieniu; wikary utrzymywał potem, że "za każdym razem wypływała jak korek, co setki ludzi mogą potwierdzid pod przysięgą". W rezultacie tego sądu bożego wdowa Coman przeziębiła się i zmarła. (Pięddziesiąt dwa lata później, w roku 1751, kiedy pławienie starej Ruth Osborne pociągnęło za sobą jej śmierd, przywódca motłochu został skazany za morderstwo i powieszony.)

Wielebny Boys, mając w dalszym ciągu niezłomną wolę udowodnienia, że wdowa Coman była czarownicą, zlecił dokonanie oględzin jej zwłok przez akuszerkę "w asyście kilku trzeźwo myślących kobiet". Wytrwałośd pastora została wynagrodzona, bowiem akuszerka zapewniła go, że:

Nigdy w życiu nie widziała czegoś takiego! Między jej pośladkami ział otwór na kształt mysiej dziury, a w środku znajdowały się dwa długie wymiona, z których, gdy je nacisnąd, ciekła krew; nie były to żadne hemoroidy, wie ona bowiem doskonale, jak takowe wyglądają, ale narośle podobne do wymion zakooczone sutkami, które sprawiały wrażenie, że często z nich ssano.

Dostarczywszy takiego dowodu, pani Coman została pochowana w niesławie 27 grudnia 1699 roku.

Czarna msza. W niektórych popularnych opracowaniach dotyczących praktyk czarnoksięskich poczesne miejsce zajmuje czarna msza, bluźniercza parodia mszy katolickiej, w trakcie której dochodzi do perwersyjnych stosunków seksualnych i po dzieo dzisiejszy jedynie kilku uczonych przebadało wnikliwie ten problem. Na przykład Jules Michelet, skądinąd wybitny dziewiętnastowieczny historyk francuski, postrzegał czarną mszę jako symbol chłopskiego buntu przeciwko Kościołowi. Braterstwo człowieka z człowiekiem, wyzwanie rzucone chrześcijaoskiej koncepcji Niebios, kult Boga Natury w niezwykłych i perwersyjnych formach - takie było najgłębsze znaczenie czarnej mszy". Z kolei występujący z pozycji ortodoksji katolickiej Montague Summers czarną mszę uznawał za punkt zborny czcicieli szatana w jego rzeczywistej, fizycznej postaci.

Uważano, że każdy sabat czarownic zawierał elementy liturgii diabelskiej, niemniej czarnej mszy nie odnajdujemy w żadnej z pierwszych wzmianek o czarownictwie, a sam termin wszedł w obieg dopiero w wieku dziewiętnastym, w kontekście satanizmu (po raz pierwszy użyto go w Anglii w roku 1806). Bez względu na to jak fascynujące, "wszystkie (poza jedną) wzmianki o czarnych mszach należy odrzucid jako czcze spekulacje. Zarówno Michelet, jak i Summers przyjmowali za dobrą monetę zeznania samych czarownic, tymczasem nie można dawad wiary oświadczeniom przygotowanym zawczasu przez prowadzących śledztwo, a potwierdzanych przez oskarżonych jedynie pod wpływem okrutnych tortur. Istotnie, niektórzy z nich, w nadziei złagodzenia zadawanych im cierpieo, udzielali bardzo szczegółowych odpowiedzi na stawiane pytania, niemniej czarna msza, traktowana jako fakt historyczny, to jedna z największych iluzji intelektualnych, jaką starano się wmówid laikom.

Nie ma w tym nic dziwnego, że inkwizytorzy i naśladujący ich świeccy łowcy czarownic myśleli o czarnoksięstwie jako o przeciwieostwie znanej im religii, biorąc czarną magię za świadomą parodię chrześcijaostwa. Aby podkreślid zbrodniczy charakter czarnoksięstwa i uzasadnid koniecznośd jego wytępienia, demonolodzy kładli szczególny nacisk na karykaturę najświętszego obrządku kościelnego - mszy. I tak ojciec Gaufridi w czasie swego procesu w Aix-en-Provence (1611) napomykał (pod wpływem tortur) o mszy, w czasie której żegnał się znakiem krzyża świętego na opak, błogosławieostwo zaś zastąpił słowami: "Idźcie, w imieniu Szatana". Skoro zaś wymysły demonologów odziane zostały w togę największych autorytetów, któż ośmieliłby się podad je w wątpliwośd

Wśród licznych opisów zbezczeszczenia Najświętszego Sakramentu, co było powszechnym zarzutem stawianym heretykom i czarownicom od najwcześniejszych czasów, znajdujemy relację Nicholasa Jacquiera (1458), inkwizytora na Francję i Czechy, dotyczącą księdza, który odbywał stosunki płciowe w kościele, gromadził własną spermę i mieszał ją z krzyżmem. Czyn ten nie był bynajmniej zapowiedzią zjawiska czarnej mszy, należy uznad go za zwykłe bałwochwalstwo lub świętokradztwo. Inny z łowców czarownic, Paulus Grillandus (ok.1525), opisuje mszę ku czci diabła, w czasie której palono świece i modlono się. W roku 1335 inkwizytor z Carcassonne ujął pewnego pasterza, który parodiował mszę świętą w stanie całkowitej nagości. Na podstawie tych wzmianek komponowali swoje relacje pisarze późniejsi, tak że sto i dwieście lat potem wierzono już powszechnie w najbardziej obsceniczne rytuały, jakie na przykład odprawiali ojciec Picard i ojciec Boulle dla zakonnic z Louviers.

Łatwowierny mnich Francesco-Maria Guazzo (1608), jeden ze znamienitszych łowców czarownic, powołuje się na sporządzone przez Florina de Raemonda sprawozdanie z procesu, który w roku 1594 odbył się w Akwitanii. Młoda dziewczyna opisuje wówczastypowy przebieg sabatu, obejmujący akt podpisania przymierza z diabłem, śpiewy i nierządne praktyki z kozłem - bóstwem czarownic.

Odbyła się też parodia mszy odprawionej przez kogoś odzianego w czarną kapę, na której nie widniał znak krzyża. W porze najświętszej ofiary i Podniesienia Przenajświętszego Sakramentu uniósł on poczerniały plaster rzepy, na co wszyscy zakrzyknęli jednym głosem; "Dopomóż nam, Mistrzu!" Kielich zawierał wodę zamiast wina, a substytut wody święconej uzyskiwano w taki oto sposób: kozioł oddawał mocz do wykopanej w ziemi dziury i taką to wodą skraplał wszystkich obecnych, używając do tego celu czarnego kropidła,

U innego sławnego demonologa, Pierre'a de Lancre'a (1612), znajdujemy unikalną wzmiankę o odzianym w ornat koźle, który modli się z oprawionego w skórę wilka mszału o czerwonych, białych i czarnych stronicach.

W potwierdzonych źródłowo praktykach czarnoksięskich doby nowożytnej (do roku 1750) msza sataniczna pojawia się dopiero u samego schyłku siedemnastego stulecia w związku ze sprawą Chambre Ardente, Zakładając, że praktyki czarnoksięskie mogą mied wpływ na bieg przyszłych zdarzeo, grono arystokratów z dworu Ludwika XIV najęło od pięddziesięciu do sześddziesięciu księży katolickich, znanych zresztą z imienia i nazwiska, którzy mieli odprawiad msze o charakterze specjalnym. Wizja księdza, celebrującego mszę świętą na brzuchu nagiej dziewczyny leżącej na ołtarzu, mszę, podczas której wypowiada się dodatkowo pewne zaklęcia, mające zapewnid wiernośd osoby ukochanej, wywodzi się ze znacznie wcześniejszych, mieszczących się w ramach ortodoksji, tzw. mszy miłosnych. Jeśli mszę odprawia się w intencji wzbudzenia czyichś uczud, orzeka Grillandus, to "wydaje się, że nie trąci to herezją, bowiem przykazania boże zalecają miłośd i dobre uczynki". Kiedy pewien bawiący z wizytą w Rzymie ksiądz hiszpaoski zakochał się w czterech zakonnicach jednocześnie i namówił kilku mnichów, by odprawili mszę za sukces w zaspokojeniu jego żądz, skazany został jedynie na okresowe wygnanie z miasta. Dr Johan Weyer (1563) podaje, że jeden z księży próbował wyegzorcyzmowad pewną zakonnicę z konwentu o bardzo ostrej regule, odprawiając mszę na jej brzuchu. Podobnie tzw. msze śmiertelne odprawiane, by spowodowad zgon osoby żyjącej, nie były uważane za heretyckie, niemniej zarówno tego, kto za podobną mszę zapłacił, jak i odprawiającego ją duchownego winno się ukarad banicją (Grillandus). Nie należy też zapominad, że orgie, do jakich dochodziło podczas mszy opisanych przez ojca Guibourga w czasie sprawy Chambre Ardente, pojawiają się w materiałach procesowych dopiero pod koniec śledztwa i to w zeznaniach złożonych na torturach bądź też pod groźbą ich użycia. Podobnie Małgorzata, córka La Voisin, wydaje się przesadzad w opisie zwykłej w istocie rzeczy i niewinnej mszy miłosnej, przedstawiając ją w sposób następujący:

Ilekrod w czasie mszy ksiądz winien ucałowad ołtarz, tyle razy całował ciało dziewczyny. Konsekracji Najświętszego Sakramentu dokonał nad jej częściami intymnymi, w które też włożył maleoki kawałek hostii. Gdy msza dobiegła wreszcie kooca, ksiądz podszedł do owej kobiety i zanurzywszy dłonie w kielichu obmył jej organa płciowe.

W rzeczywistości msza sataniczna jest w znacznej mierze wymysłem literackim. Jeden z bardziej znanych jej opisów dał markiz de Sade w Justynie. Grono nikczemnych mnichów przebrało młodą dziewczynę, Florette, na podobieostwo Dziewicy Marii; wykonując szereg najwyraźniej magicznych gestów miała ona zapewnid sławę i dobrobyt ich kościołowi. Justyna opowiada, że po dopełnionym już świętokradztwie: libertyni, dla podkreślenia swego bluźnierstwa, pragnęli, aby Florette wystąpiła na wieczornej orgii w tym samym stroju, który wzbudził tyle hołdów. Każdy z nich rozpalał w sobie obrzydliwe żądze po to, by w tym kostiumie poddad ją wynaturzonym zachciankom. Świętokradcy, podnieceni pierwszą profanacją, wcale na niej nie poprzestali. Kazali dziewczynce rozebrad się do naga, położyli ją na brzuchu na dużym stole, zapalili świece, na biodrach umieścili wizerunek naszego Zbawiciela i na jej pośladkach ośmielili się dokonad najświętszej z naszych tajemnic. Podczas tej strasznej sceny zemdlałam, gdyż nie mogłam jej znieśd. Ojciec Severino, widząc mnie w takim stanie, orzekł, iż oswojenienie z tym wymaga, abym ja z kolei posłużyła za ołtarz. Pochwycono mnie i umieszczono na miejscu Florette. Ofiara się dokonała, a hostię... ten święty symbol naszej religii... Severino wziął i zagłębił w bezwstydnym zakątku swych zbrodniczych przyjemności... Wtłaczał ją, znieważając, wciskał poniżając zdwojonymi ruchami monstrualnego narzędzia *darc+ i bluźniąc wypuścił na ciało swego Zbawiciela nieczysty strumieo własnej lubieżności *przekł. Marka Bratunia+.

Dopiero w koocu dziewiętnastego stulecia, kiedy problem czarnoksięstwa należał już do przeszłości, narodziły się żywe do dziś koncepcje czarnej mszy jako liturgii poświęconej Antychrystowi czy też reliktu antychrześcijaoskich wierzeo ludowych.

Czarnoksięstwo. Dla człowieka współczesnego jest to pojęcie wieloznaczne i subiektywne, służy określaniu najrozmaitszych zjawisk, nadając im zresztą, w zależności od kontekstu, różny odcieo emocjonalny, ale w okresie trwającego ponad dwa stulecia obłędu polowao na czarownice, który tak znacząco zaciążył na życiu intelektualnym i religijnym Europy Zachodniej, słowo to miało znaczenie nad wyraz konkretne; definiowano je wielokrotnie, za każdym razem jednoznacznie i nieomal w ten sam sposób:

1587, George Gifford: *Czarownica jest+ "kimś, kto działając poprzez Diabła lub dzięki pewnym zdumiewającym diabelskim umiejętnościom zadaje rany bądź je leczy, ujawnia sekrety lub przepowiada zdarzenia mające nastąpid, a kogo Diabeł używa w celu zwabienia w pułapkę i omamienia duszy ludzkiej, aby ściągnąd na nią potępienie.

1599, Martin Del Rio: *Czarnoksięstwo to+ "sztuka, dająca, dzięki paktowi zawartemu z Diabłem, moc czynienia cudów wykraczających poza granice zrozumienia ludzkiego".

1608, William Perkins: "Czarownikiem jest mag, który dzięki jawnemu bądź sekretnemu przymierzu świadomie i celowo zgadza się korzystad z pomocy i rady Diabła przy dokonywaniu cudów"

1608, Francesco Wlaria Guazzo: "Czarnoksięstwo jest odmianą magii, dzięki której - przy pomocy Diabła - jakiś człowiek wyrządza szkodę innemu"

1653, Sir Robert Filmer: "Czarnoksięstwo jest umiejętnością czynienia cudów z pomocą Szatana, w granicach, na jakie zezwolił Bóg".

1671, Edward Phillips (bratanek Johna Miltona): *Czarnoksięstwo to+ "pewna szkodliwa umiejętnośd, pozwalająca - przy pomocy Diabła lub innych złych duchów - na dokonywanie rzeczy cudownych, wykraczających poza granicę ludzkiego pojęcia".

1689, Cotton Mather: "Czarnoksięstwo jest umiejętnością dokonywania rzeczy niepojętych, zazwyczaj szkodliwych, dzięki pomocy złych duchów, które zawarły pakt *...+ z występnymi synami człowieczymi".

1730, William Forbes (profesor prawa na uniwersytecie w Glasgow): "Czarnoksięstwo jest ciemną sztuką dokonywania rzeczy niepojętych i cudownych dzięki mocy użyczonej przez Diabła"

Dla wszystkich tych ludzi, którzy jako teologowie, sędziowie i prawnicy zwalczali lub potępiali wiarę w czary, Czarnoksięstwo znaczyło jedno i to samo: przymierze zawarte z Diabłem w celu szerzenia zła, i uznawane było zarówno przez katolików, jak i protestantów za herezję. "Trudno przecenid wagę faktu, że Czarnoksięstwo było herezją, a kary, jakie zao wymierzano, karami za herezję - pisał George L. Burr - przesądzał on bowiem o istocie całego problemu".

Żadna z przytoczonych powyżej definicji czarnoksięstwa nie kładzie specjalnego nacisku na praktyki magiczne i wróźebne, chociaż stanowiły one istotny aspekt owego "szalbierczego rzemiosła". Wiara w magię i jej skutecznośd była immanentną częścią sztuki czarnoksięskiej na długo, zanim przydano jej cechę herezji; zresztą według powszechnej opinii znajomośd praktyk magicznych uważana była za esencję wiedzy czarnoksięskiej i jej istotę zarówno przed epoką polowao na czarownice, jak i długo po niej. Natomiast rozproszone wzmianki, odnoszące się do tego, co w pierwszych piętnastu stuleciach chrześcijaostwa uważano za czarnoksięstwo, mówią niemal wyłącznie o praktykach magicznych i guślarskich. Wszystkie te wczesne historie, jako spisane przez autorów chrześcijaoskich, siłą rzeczy nakładały na substrat wierzeo ludowych chrześcijaoską koncepcję Diabła. Spowodowało to, że uczeni późniejsi, biegli w wyszukanych i złożonych teoriach demonologicznych, doszukiwali się w nich znaczeo i podtekstów pierwotnie zupełnie im obcych. Jednym z wybitniejszych specjalistów od znajdowania Diabła we wszystkim był Święty Augustyn, który za dobrą monetę przyjmował każdą opowieśd o złych duchach, a jego dorobek w równym stopniu stał się podwaliną prawa kanonicznego, co nieprzebranym skarbcem, z którego pełnymi garściami czerpały następne pokolenia demonologów. Nie ulega wątpliwości, że Augustyn pospołu z Tomaszem z Akwinu dzieli wątpliwy zaszczyt wynalezienia tak demonologii, jak i podstaw herezji czarnoksięstwa.

Czarownikami są ci, których z racji mnogości ich zbrodni określa się powszechnie mianem malefici, czyli czyniących zło. Za przyzwoleniem Bożym zakłócają oni spokój żywiołów i sieją zamęt w umysłach ludzi słabszej wiary. Nie zadając trucizny, z wielką mocą zabijają innymi zaklęciami. *...+ Przywołują diabły i zachęcają je do działania tak, że każdy zabija swych wrogów niegodnymi podstępami. Używają krwi ofiar i często bezczeszczą zwłoki zmarłych. *...+ Ponieważ zaś o diabłach mówi się, że gustują w krwi, to ilekrod czarownicy biorą się za uprawianie swego mrocznego rzemiosła, mieszają krew z wodą, aby dzięki kolorowi krwi tym łatwiej zaklinad demony. (Decretum Gratia)

Do mniej więcej 1350 roku pod pojęciem czarnoksięstwa rozumiano zazwyczaj guślarstwo i magię - przeżytki dawnych zabobonów ludowych, pogaoskie w tym tylko znaczeniu, że poprzedzające powstanie chrześcijaostwa, nigdy zaś nie w rozumieniu zorganizowanej opozycji przeciwko niemu lub jakimś innym przedchrześcijaoskim systemom religijnym. Wróżbiarstwo i magia są prastare i powszechne, a jako próba podporządkowania i celowego wykorzystania przez człowieka sił natury poprzedzają zorganizowane systemy religijne, w których funkcję tę przejęła z rąk wspólnoty plemiennej wydzielona kasta kapłaoska. Znajdujące się w podobnym stadium rozwoju, ale zamieszkujące różne części świata i nie utrzymujące żadnych ze sobą kontaktów społeczeostwa tworzą koncepcje zasadniczo tożsame, aczkolwiek w wielu wypadkach odmiennie racjonalizowanej Z tej właśnie przyczyny wiele praktyk magicznych i guślarskich - wiara w demony, przywoływanie duchów, obrzędy mające zapewnid płodnośd i obfite plony, zaklęcia i uroki sprowadzające chorobę lub śmierd - na jakie natrafiamy w folklorze europejskim, znajdują swoje odpowiedniki w kulturach ludowych Afryki, Azji, a także Ameryki Środkowej i Południowej. Zadziwiająca zbieżnośd tych rytów i obrzędów doprowadziła na przykład do stworzenia zupełnie błędnej koncepcji, wywodzącej termin wodoood nazwy trzynastowiecznej, posądzanej o czary, heretyckiej sekty waldensów działającej na południu Francji. W rzeczywistości nie ma żadnego związku między tymi zjawiskami, a samo słowo voodoo wzięte zostało z używanego w Dahomeju i Togo języka Ewę.

W ciągu pierwszych trzynastu wieków chrześcijaostwa czary karano śmiercią jedynie wtedy, gdy pociągały one za sobą wymierne, szkodliwe następstwa, zabiegi wróżebne i znachorskie stawiano natomiast na równi z prostytucją; podobnie je też karano. Dopiero w stuleciu czternastym praktyka prawa kanonicznego zaczęła sprzeciwiad się czarnoksięstwu w sposób bardziej zorganizowany. W roku 1310 synod w Trewirze zabraniał wróżenia, używania napojów miłosnych, zaklinania duchów itp. W roku 1432 biskup Bdziers obłożył ekskomuniką guślarzy i wszystkich im podobnych, a w wieku piętnastym powstały pierwsze edykty skierowane przeciwko uprawianiu czarów. Prawa te nie dotyczyły czarnoksięstwa w postaci, jaką nadano mu później - z paktem zawieranym z Diabłem i sabatami włącznie, aczkolwiek w procesach toczących się przed trybunałami inkwizycyjnymi stosunkowo wcześnie, bo już w roku 1330 w Tuluzie, zaczęły pojawiad się oskarżenia również i o te zbrodnie.

Z samej swojej istoty chrześcijaostwo nie kwestionowało wiary w możliwośd zakłócenia naturalnego porządku rzeczy; cuda czynił każdy święty Kościoła i każdy z Ojców pustyni stawał wobec konieczności walki z podstępami Szatana. Kościół przeciwny był "cudom" jedynie wtedy, gdy dokonywały ich demony. Pisma teologów wczesnochrześcijaoskich i średniowiecznych pełne są wzmianek o praktykach magicznych traktowanych z całą powagą. W takiej atmosferze czary uważano za zjawisko niemal powszechne, a w żadnym już wypadku nie noszące cech czegoś niezwykłego i wyjątkowego.

Mniej więcej w połowie wieku piętnastego zaczyna się kształtowad nowa koncepcja czarnoksięstwa; magia ustępuje stopniowo miejsca pojęciu herezji, ta ostatnia zaś była zbrodnią zdrady Boga. Bernard Guidonis (1261-1331) definiował ją jako "świadome odrzucenie dogmatów bądź zdecydowaną przynależnośd do sekty, której doktryna została potępiona przez Kościół jako przeciwna wierze". Z tym nowym rozumieniem czarnoksięstwa spotykamy się zapewne po raz pierwszy podczas serii procesów, toczących się w Carcassonne i Tuluzie jeszcze przed rokiem 1350, kiedy to około 600 osób skazano na śmierd przez spalenie na stosie jako heretyków. Około roku 1360 inkwizytor Bernard de Como czyni aluzję do jakiejś antykatolickiej sekty czarowników działającej rzekomo w okolicach Como. Czarnoksięstwo - już jako herezję zakładającą zawarcie paktu z Diabłem i udział w sabatach - tępiono około roku 1400 w Sabaudii i pobliskiej Szwajcarii. Zaraza ta najwyraźniej poprzez doliny alpejskie przedostała się z południowej Francji na północ Włoch.

Nową koncepcję czarnoksięstwa stworzyła i rozpowszechniła instytucja Świętej Inkwizycji, sprawująca pieczę nad kwestiami czystości wiary. Wydaje się, że sądy świeckie tej epoki nie odegrały w tym procesie znaczniejszej roli. Krok po kroku inkwizytorom udało się uzyskad prawo do określania co jest, a co nie jest czarnoksięstwem oraz przejąd w swe ręce jurysdykcję w sprawach dotyczących tej zbrodni. Na samym początku atak skierowano przeciwko zwykłym praktykom magicznym i guślarskim. W bulli z roku 1258 papież Aleksander IV zezwolił inkwizytorom na wszczęcie prześladowao adeptów tej sztuki, o ile ich postępowanie stało w sprzeczności z artykułami wiary, przy czym subtelną kwestię rozstrzygania w tej materii bulla pozostawiała im samym. Taki stan rzeczy, potwierdzony kolejnymi edyktami papieskimi, trwał -z wyjątkiem trzynastoletniego okresu zapoczątkowanego postanowieniem papieża Jana XXII, który w roku 1320 powierzył inkwizycji pełną kontrolę nad wszelkimi sprawami o czary - do roku 1451, kiedy to papież Mikołaj V w liście do Hugunesa Lenoira, inkwizytora na Francję, przekazał inkwizycji prawo zajmowania się wszystkimi przypadkami praktyk magicznych i czarów, nawet jeśli "nie trąciły jawnie herezją". Malleus Maleflcarum, opublikowane w roku 1486 dzieło dwóch inkwizytorów papieskich, stało się pierwszą próbą systematycznego wykładu herezji czarnoksięstwa, uwzględniającej konkretne zarzuty o zawarcie paktu z Diabłem, nocne loty na sabat i udział w sabatowej liturgii: "Wiara w istnienie czegoś takiego jak czarownice jest na tyle istotnym składnikiem wiary katolickiej, że uporczywe obstawanie przy zdaniu przeciwnym nosi wyraźny posmak herezji". Hołd skuteczności działao inkwizycji złożył później Ludovicus, stwierdzając, że gdyby nie inkwizytorzy, którzy, według jego oceny, w latach 1450- 1598 wysłali na stos co najmniej 30 000 mężczyzn i kobiet, świat dawno zostałby już zniszczony przez czarownice. Około roku 1550 czamoksięstwo jawi się już jako "w pełni dojrzała koncepcja teologiczna", która pozostawiła trwały ślad nawet w protestanckich zwodach prawa karnego. Czarnoksięstwo, jeśli wiązało się z zawarciem przymierza z Diabłem, uznane zostało w luteraoskiej Saksonii (na mocy prawa z 1572 roku) za zbrodnię główną nawet wtedy, gdy oskarżonemu nie zarzucano żadnych konkretnych maleficiów. Podobną regulację prawną przewidywał akt legislacyjny wydany w roku 1582 w kalwioskim Palatynacie. Poczynając od około 1600 roku nowa koncepcja czarnoksięstwa wzbogaciła się o bogatą literaturę przedmiotu, pióra znanych teologów i prawników (coraz częściej nie związanych z inkwizycją), systematyzującą doświadczenia zgromadzone w czasie długich lat procesów, wymuszania zeznao przy pomocy tortur i masowych egzekucji. Piśmiennictwo demonologiczne kwitło przez cale stulecie siedemnaste i dopiero po roku 1700 zaczęło wyraźnie wchodzid w fazę schyłkową.

Rodzi się tu istotne pytanie, dlaczego inkwizycji potrzebna była nowa herezja czarnoksięstwa? Wolno przypuścid, że podstawowym powodem, dla którego magię obrócono w herezję, były sukcesy Świętej Inkwizycji na polu walki z wcześniejszymi sektami heretyckimi. Przez cały wiek trzynasty uwaga tej instytucji skupiała się na południowych obszarach Francji, gdzie ostatecznie w latach 1308- 1323, dzięki wysiłkom słynnego inkwizytora Bernarda Guidonisa, udało się ostatecznie wytępid nie tylko albigensów, ale i wszystkich innych heretyków. Około roku 1320, jak stwierdza Encyclopaedia Britannica (wyd. 11), "prześladowania ustały z powodu braku ich obiektu". Herezja czarnoksięstwa została, na dobrą sprawę, wymyślona po to, by zapełnid powstałą lukę, o czym świadczy chociażby fakt, że do pierwszych procesów o czary doszło właśnie w Prowansji. Procesy, które toczyły się w latach 1350-1400, dostarczyły inkwizytorom dominikaoskim bogatego materiału, na podstawie którego udało im się stworzyd koncepcję praktyk magicznych jako zbrodni przeciwko Bogu, a zbrodnia przeciwko Bogu, zgodnie z opinią wpływowego prawnika Joosta Damhoudera (1554), była "najpoważniejszą i najcięższą ze wszystkich". Wziąwszy pod uwagę, że magią parano się powszechnie, teoria ta niepomiernie zwiększała liczbę potencjalnych heretyków, stwarzając tym samym nowe perspektywy zysków dla Inkwizytorów, którzy dzielili się z władzami świeckimi kwotami uzyskanymi z konfiskaty mienia skazanych.

Z chwilą jednak, gdy inkwizycja stworzyła nową herezję czarnoksięstwa, zaczęła tracid nad nią kontrolę. Na początku szesnastego wieku w Niemczech i Prane ciężar walki z czarnoksięstwem wzięły na siebie również władze świeckie. Orzeczenie parlamentu paryskiego z roku 1390 przyznało prawo prowadzenia spraw o czary także sądom świeckim i od tej pory tego rodzaju procesy toczyły się przed trybunatami inkwizycyjnymi, biskupimi oraz lokalnymi sądami świeckimi. W wielu paostewkach świętego Cesarstwa Rzymskiego władztwo terytorialne należało do miejscowych biskupów rzymskokatolickich, tam zatem osoby oskarżone o czary odpowiadały raczej przed sądami biskupimi, znacznie rzadziej przed trybunatami Inkwizycyjnymi. Jedynie we Włoszech trwał monopol popieranej przez papiestwo inkwizycji. W Hiszpanii instytucja ta była strukturą odrębną i niezależną, a kontrolę sumieo prowadziła przy pomocy odmiennych niż oskarżenia o czary metod.

Bez względu jednak na to, przed jakim sądem toczyła się sprawa o czary, wszędzie stosowano metody stworzone i wypróbowane przez inkwizycję, a praktyka w krajach protestanckich nie odbiegała w tym względzie ani na jotę od tego, co działo się w paostwach katolickich. Wydany w roku 1507 w Bambergu Halsgerichtsordnung, w 1509 Layenspiegel Uirica Tenglera czy kodeks cesarza Karola z roku 1532, które stały się podstawą wymiaru sprawiedliwości w górnej Nadrenii, były niczym innym jak tylko świeckimi kodyfikacjami zasad ustalonych przez inkwizycję. Podobnie Prwcis Rerum Criminalium Joosta Damhoudera to zeświecczony Młot na czarownice ujęty w formę norm prawa karnego. Wpływom tym uległ nawet Thomas Hobbes, pisząc w swoim Lewiatanie:

Co zaś się tyczy czarownic, to nie uważam, by ich czarnoksięstwo było jakąś siłą rzeczywistą; sądzę jednak, że ponoszą one karę jak najbardziej zasłużenie, ponieważ fałszywe przekonanie, że mogą wyrządzad zło, łączy się u nich z chęcią jego czynienia, w razie gdyby pojawiła się taka możliwośd, w konsekwencji więc to, czym się parają, bliższe jest raczej nowej religii niźli jakiemuś rzemiosłu czy sztuce.

Wydaje się, że w okresie masowych polowao na czarownice w XVI i XVII w. pojęcie czarnoksięstwa w znacznej mierze straciło swój pierwotny związek z magią. Czarownice karano w pierwszym rzędzie za przymierze, jakie na zgubę chrześcijaoskiego Boga zawarły z Diabłem, a nie za to, że ściągnęły burzę, która zniszczyła zasiewy, bądź rzuciły urok na dziecko sąsiadki. W trakcie procesów dopuszczano jednak tego rodzaju materiał dowodowy (jako potwierdzenie zawartego z Diabłem paktu), dzięki czemu działania inkwizytorów posyłających na śmierd rzekome czarownice zyskiwały sobie przychylnośd opinii publicznej. Wiara w czary szła w parze z wiarą w herezję, a sama koncepcja herezji czarnoksięstwa, zarówno w okresie kiedy powstawała i święciła największe triumfy, jak i wtedy, gdy chyliła się ku upadkowi, była tworem garstki intelektualistów, a nie produktem wierzeo ludowych. George L. Burr, który, jak się wydaje, wiedział więcej na temat czarnoksięstwa niż którykolwiek z innych uczonych, napisał: "Bez względu na to, co przynieśd mogą jeszcze odkrycia w dziedzinie antropologii i badao kultur ludowych, czarnoksięstwo w tej postaci, z jaką walczyli nasi przodkowie, w żadnym wypadku nie było zjawiskiem powszechnym - ani czasowo, ani przestrzennie. Należy ono wyłącznie do dziedziny myśli chrześcijaoskiej doby nowożytnej". Czarownikiem mógł stad się wyłącznie chrześcijanin.

Nieprzypadkowo zatem wiele definicji podanych na wstępie tego hasła sformułowanych zostało w języku teologii; katolik Del Rio określa istotę czarnoksięstwa tymi samymi niemal słowy co anglikanin Robert Filmer i protestant Cotton Mather. Każdy z nich rozumie je jako diabelski spisek wymierzony w Boga, aczkolwiek interpretuje zgodnie z własnymi przekonaniami i wyznawaną religią. Sylvester Prierias, papieski adwersarz Lutra, uważa, że inkwizytorzy powinni ścigad czarownice nie tyle za nocne loty na sabat, lecz z racji tego, że wyparły się wiary katolickiej i dopuszczają się "wielu czynów jawnie tracących herezją". Istotą zbrodni jest świadome odwoływanie się do Diabła i wrogośd wobec Kościoła, zesłanie na kogoś choroby czy zgonu schodzi zdecydowanie na plan dalszy. A w czym różnił się od Prieriasa jego sławny przeciwnik? Luter, który wierzył, że sam spierał się z Diabłem, był zdania że: "Zwykłe nasze grzechy obrażają Boga i powodują Jego gniew. *...+ Jakże wielki zatem musi byd gniew Boży na czarnoksięstwo, które sprawiedliwie nazwad możemy zbrodnią obrazy majestatu Bożego i buntem przeciwko nieskooczonej potędze boskiej?"

Czarnoksięstwo było zbrodnią niesłychaną, jako że zakładało rzeczy niemożliwe. Przez ponad dwieście lat dla trybunałów sądowych, zarówno duchownych, jak i świeckich, fakt, że ktoś ma złą sąsiadkę i zdycha mu krowa, nosi charakter związku przyczynowo-skutkowego; to czarownica czyni swoje maleflcia. A moc wyrządzania tego rodzaju krzywd można osiągnąd jedynie dzięki przymierzu zawartemu z Diabłem. Antycypowany pakt z Szatanem należał, w istocie rzeczy, do kategorii zbrodni sumienia, był przestępstwem nieprawomyślności. To, iż rzekome bluźnierstwa wymyślane były z reguły przez samych sędziów, a oskarżeni przyznawali się do nich wskutek zadawanych im tortur, to już zupełnie inna historia. Nie budzi zatem zdziwienia, że wybitny prawnik Grillandus (skądinąd bez zastrzeżeo wierzący w istnienie czarownic) przyznał, iż nigdy nie był świadkiem przyłapania czarownicy inflagrante criminal też o podobnym przypadku nie słyszał.

Ze względu na wagę tej, niesłychanie zresztą trudnej do udowodnienia, zbrodni w roku 1468 zadecydowano, że czarnoksięstwo to crimen excepta - przestępstwo szczególne, toteż w sprawach, które tego przestępstwa dotyczą, zawieszeniu ulegają wszelkie zwyczajowo stosowane procedury sądowe oraz opieka prawna, z jakiej mógł na ogół korzystad oskarżony. W sprawach o czary dopuszczano dowody wszelkiego rodzaju, nawet takie, które sąd odrzuciłby w każdym innym procesie: zeznania o diabelskich zgromadzeniach składane przez kilkuletnie dzieci, świadectwo współuczestników zbrodni, notorycznych krzywoprzysięzców oraz osób obłożonych ekskomuniką. Dopuszczano użycie tortur dla wymuszenia przyznania się do winy, więcej nawet, tortura stalą się koniecznym wymogiem przesłuchania, jako że wszelkie , zeznania złożone w inny sposób traktowano jako niewiarygodne. Aby zaś zapewnid stale zatrudnienie i związane z tym dochody całemu aparatowi utrzymującemu się przy życiu z łowów na czarownice, oskarżonych zmuszano, by wyjawiali tożsamośd współwinnych. Tych zaś, z kolei, zmuszano torturami do przyznania się do winy i zadenuncjowania następnych wspólników. Charakterystyczne, że tam, gdzie czarnoksięstwo nie zostało uznane za crimen excepta, nie spotykamy się niemal w ogóle z procesami o czary. W księstwie Julich-Berg, na przykład, w latach 1609-1682 nie posłano na stos ani jednej czarownicy.

Warto też zauważyd, że kojarzone powszechnie z fanatyzmem i ciemnotą średniowiecze prawie nie zaznało prześladowao czarownic. Mania ta była wytworem doby Odrodzenia. Wieki średnie cechowała pewna stabilnośd społeczna, natomiast burzliwy ferment ideologiczny stuleci szesnastego i siedemnastego zagrażał ustalonemu porządkowi socjalnemu, który z rosnącą gwałtownością bronił się przed spodziewanym upadkiem. Egzekucje siały terror, ten zaś, łudzono się, miał zapewnid spokój. Około roku 1600 Boguet - naoczny świadek opisywanych wydarzeo - stwierdzał: "Prawie całe Niemcy zajęte są wznoszeniem stosów *dla czarownic+. W Szwajcarii, z ich przyczyny, wiele wiosek w ogóle zniknęło z powierzchni ziemi, a ci, którzy podróżują po Lotaryngii, bez trudu zauważyd mogą tysiące słupów, do których się je przywiązuje".

Obłęd polowao na czarownice osiągnął apogeum w momencie rozpadu struktur świata feudalnego. W Anglii, na przykład, po pierwszej fali prześladowao za panowania królowej Elżbiety druga, jeszcze gwałtowniejsza, przychodzi za Republiki, czyli w okresie rozkwitu najbardziej postępowych koncepcji politycznych, gospodarczych i filozoficznych siedemnastego stulecia. W roku 1686, symbolicznej dacie narodzin kapitalizmu angielskiego, ucieleśnionego w osobie nowego monarchy, Wilhelma Oraoskiego - niemieckojęzycznego księcia z największej w Europie republiki bankierów, czarnoksięstwo w Anglii zmarło śmiercią naturalną. Handel nie mógł rozwijad się w świecie nacechowanym niepewnością, w którym można było wytoczyd proces osobie zmarłej przed wieloma laty, skazad ją i skonfiskowad majątek od dawna znajdujący się już w rękach spadkobierców. Ludzie interesu nie byli skłonni inwestowad w warunkach, gdy kontrakt handlowy dawało się unieważnid na podstawie zwykłych pomówieo o herezję.

Koniec herezji czarnoksięstwa w poszczególnych krajach europejskich najlepiej chyba wyznacza data ostatniej wykonanej w nich egzekucji czarownic: w Holandii miała ona miejsce w roku 1610, w Anglii w 1684, w Ameryce w 1692, w Szkocji w 1727, we Francji w 1745, w krajach niemieckich w 1775, w Szwajcarii w 1782, w Polsce w 1793. We Włoszech w roku 1791 inkwizycja skazała na śmierd słynnego szarlatana Cagliostro, któremu wszakże zamieniono później ten wyrok na karę dożywotniego więzienia.

Na zmierzch koncepcji czarnoksięstwa jako herezji religijnej wpłynęło wiele czynników. W wielu paostewkach niemieckich hasłem do odwrotu stał się fakt, że w pewnych momentach niemal cała ich ludnośd znalazła się w kręgu podejrzanych o czary; przerwanie prześladowao urosło tam do rangi kwestii przetrwania biologicznego. W Anglii wielce pomocny okazał się zdecydowany sprzeciw duchowieostwa i szerokiego grona świeckich sceptyków wobec praktyki przeinaczania tekstów biblijnych i wykorzystywania ich do walki z czarnoksięstwem, w kraju tym bowiem zwolennicy prześladowania czarownic doszukiwali się ich uzasadnienia bardziej w Biblii niźli w tradycji Kościoła. W Holandii, która jako pierwsza weszła na drogę kapitalizmu, prześladowania czarownic ustały bardzo wcześnie; po roku 1610 nie wykonano tam ani jednego wyroku śmierci z oskarżenia o czary. Panujący w tym kraju duch racjonalizmu zachęcał ofiary prześladowao - na równi katolików i protestantów - do osiedlania się w nim, a miejscowych intelektualistów do zdecydownej opozycji wobec obłędu łowów na czarownice. We Francji, z kolei, decydujący okazał się edykt Ludwika XIV wydany w roku 1682. Nie ulega jednak wątpliwości, że wszędzie represje trwałyby znacznie dłużej, gdyby nie zdecydowany opór zarówno samych ofiar, które zaprzeczały wszystkim rzucanym na nie oskarżeniom i często jeszcze w drodze na miejsce kaźni przeklinały swych sędziów, jak i ludzi, którzy wyprzedzając swoją epokę, niejednokrotnie też ryzykując osobistą karierą, majątkiem, a nawet życiem, słowem i piórem starali się przywoład swoich rodaków do rozsądku.

Czarnoksięstwo żydowskie. Prawdę mówiąc, czegoś takiego w ogóle nie było. Czarnoksięstwo jako bluźniercza parodia chrześcijaostwa istniało właściwie wyłącznie w ukształtowanej przez nie kulturze. Czarownik czy czarownica uznawani byli za heretyków - czyli ochrzczonych wyznawców Chrystusa, którzy trwali w uporczywym sprzeciwie wobec dogmatów katolickich - z samej zatem definicji Żydzi nie mogli byd czarownikami. I rzeczywiście, rzadko ich z tego tytułu prześladowano. Ale byli atakowani jako stronnicy Szatana i na równi z poganami i czarownicami traktowani jako wrogowie Wiary. Oskarżenia wysuwane przeciwko Żydom były podobne do typowych zarzutów, jakie stawiano czarownicom (oraz innym heretykom). Posądzano ich zwłaszcza o używanie trujących ziół oraz zwłok ofiar mordów rytualnych, z których mieli rzekomo sporządzad magiczne napoje i maści. Czarownice z kolei oskarżano o podróże na sabat, zwany często, szczególnie w źródłach wcześniejszych, synagogą. Słowa, mające jakikolwiek związek z religią żydowską, uznano najwidoczniej za wystarczająco obelżywe, by używad je w odniesieniu do czarownic.

Chrześcijaostwo wykluczało Żydów z kręgu czarnoksięstwa, a i oni sami, z kilku przyczyn, nie przejawiali większego nim zainteresowania. Po pierwsze, aczkolwiek stworzyli swoją własną demonologię, w której przewijały się zastępy złych duchów (istnienia ich nigdy nie kwestionowano), to ani w ich religii, ani w wierzeniach ludowych nie spotykamy się z personifikacją najwyższego zła, stanowiącego antytezę Boga. Szatan pozostał dla nich abstrakcją, a co za tym idzie dla Żydów niepojęta była podstawowa przesłanka chrześcijaoskiej koncepcji czarów - pakt z Diabłem. Po drugie, jakkolwiek Żydzi cieszyli się powszechną sławą jako specjaliści w dziedzinie praktyk magicznych, tradycja ta mieściła się znakomicie w ramach wyznawanej przez nich religii; to anioły, a nie diabły, były sprawcami zjawisk nadnaturalnych i to je, wymieniając Imiona Boga, zaklinano w tym celu. Magia nie stała w sprzeczności z ortodoksją. Tradycja talmudyczna zna i klasyfikuje cały szereg praktyk magicznych, uznaje potęgę zarówno demonów, jak i aniołów, potępia jednak wyłącznie magię sympatyczną. Po trzecie, Żydzi nie uprawiali magii z myślą o wyrządzeniu zła. Diabły zmuszano do działania nie po to, by szkodziły innym; kazano im odnajdywad ukryte skarby lub skradzione przedmioty.W dorobku myśli żydowskiej nie spotykamy pojęcia czarnej magii. Istnieje wyłącznie magia biała, co więcej, ponieważ jej adepci wywodzili się z kręgu ludzi uczonych, paranie się nią nie przynosiło nikomu ujmy. Po czwarte wreszcie, religia Żydów potępiała donosicieli, bez których, jak wiemy, procesy o czary nie mogłyby się toczyd.

Mimo iż należy zdecydowanie odrzucid związki Żydów z chrześcijaoską herezją czarownictwa, w uprawianych przez nich tradycyjnych praktykach magicznych i guślarskich natrafid można na kilka pokrewnych jej wątków, aczkolwiek drugorzędnych i genetycznie z nią nie powiązanych. Żydzi wierzyli, na przykład, w istnienie sukkubów. W myśl doktryny chrześcijaoskiej stosunek płciowy z diabłem, bez względu na to czy dobrowolny, czy odbyty pod przymusem, zasługiwał na karę śmierci jako akt bestiofilii; diabeł nie był bowiem istotą ludzką. Poglądy Żydów w tej kwestii były znacznie bardziej umiarkowane; podobny uczynek nie stanowił nawet podstawy do rozwodu, i to właśnie z tej prostej przyczyny, że partnerem był diabeł. Żydzi sporządzali także figurki woskowe, nie po to jednak, jak to czynili chrześcijanie, by sprowadzid na kogoś chorobę lub śmierd, ale wyłącznie w celu odzyskania przedmiotów skradzionych. Również i w tym wypadku koncepcje żydowskie znacznie odbiegały od chrześcijaoskich - nakłuwanie nie miało nic wspólnego z magią sympatyczną czy homeopatyczną, jego podstawę stanowiła koncepcja "anioła stróża" wyznaczonego każdemu człowiekowi, a nawet zwierzęciu. Anioł stróż poszkodowanego miał przenieśd ból zadany poprzez nakłuwanie figurki na anioła stróża złoczyocy, który z kolei zadawał go samemu złodziejowi, ten zaś, chcąc się od niego uwolnid, powinien zwrócid łup jego właścicielowi. Żydzi wierzyli także w złe oko, różdżki magiczne. (przejęli tę wiarę od Niemców), prawo mar, ligaturę (także wpływ niemiecki), magiczne właściwości ziół i opętanie. Ich amulety cieszyły się tak wielką sławą, że w koocu czternastego wieku biskup Salzburga zwrócił się do jakiegoś Żyda z prośbą o mezuzę, którą zamierzał umieścid nad bramą do swego zamku.

W wyjątkowych jedynie wypadkach opinia utalentowanych magów, jaką cieszyli się Żydzi, przysparzała im kłopotów. Na przykład w roku 1573 poddany torturom pewien Żyd, naczelnik mennicy berlioskiej, przyznał się, że otruł księcia elektora, podając mu magiczny napój. Skazano go na śmierd przez rozerwanie koomi, a jego szczątki spalono wraz z należącą rzekomo do niego księgą tajemną. W roku 1579 o podobne praktyki oskarżono we Frankfurcie nad Odrą dwudziestu czterech Żydów. Zostali spaleni na stosie.

Czarownik, czarownica. Teoria, w myśl której czarownica to heretyczka, aczkolwiek pozwoliła w Europie lat 1500-1700 na zamordowanie w majestacie prawa tysięcy niewinnych osób, nie rozwinęła się do tego stopnia, by określid wspólne dla wszystkich czarownic cechy fizyczne i stworzyd ogólnie obowiązujący stereotyp ich wyglądu. To raczej wyobraźni ludowej zawdzięczad należy, że za ucieleśnienie wszelkiego zła przyjęto uważad postad "niechlujnej, pomarszczonej, starej, chromej, bladej kobiety o kaprawych oczkach" (Reginald Scot), a jako że większośd oskarżonych o czary stanowiły kobiety, wizja ta utrwaliła się zarówno w obiegowej opinii, jak i w ilustracjach zdobiących liczne broszury i doniesienia z procesów, by w prawie nie zmienionej postaci pojawid się w filmach Walta Disneya. W połowie lat trzydziestych XV wieku Nider orzekł, że wśród czarowników zdecydowanie przeważają kobiety, obdarzone są bowiem długim językiem i z lubością opowiadają innym niewiastom o wszystkim, czego się dowiedziały. Pogląd ten poparł w roku 1510 Geiler von Kaysersberg, dodając, że kobieta jest bardziej podatna na wpływy niż mężczyzna, przez co łatwiej ulega wszelkiego rodzaju złudzeniom i halucynacjom. W roku 1597 argumentację tę powtórzył w Szkocji król Jakub I.

W broszurze A Declaration of Egregious Popish Impostures (1603) Samuel Harsnett, późniejszy arcybiskup Yorku, kreśli ludowy wizerunek czarownicy - staruchy, wizerunek bardzo podobny do opisu podanego przez Reginalda Scota:

Wszyscy ci szalbierze roztaczają przed nami wizję czarownicy jako wiekowej, wysmaganej wichrem baby, zgarbionej tak, że podbródkiem dotyka kolan, wspartej na lasce, bezzębnej, o głęboko osadzonych oczach i złej twarzy, członkach powykręcanych od paraliżu, która włóczy się po drogach mamrocząc coś do siebie i mimo że zapomniała, Jak odmawia się ojczenaszki, jęzor ma dęty i skory nazywad rzeczy po imieniu.

Podobnymi słowy opisuje "pokręconą wiedźmę" - Moll White, Joseph Addison.

W wieku siedemnastym na kartach powieści łotrzykowskiej pojawił się karykaturalny wizerunek czarownicy, stanowiący syntezę postaci wyjętych z francuskich, niemieckich i angielskich traktatów demonologicznych. Upowszechnił się on w świadomości społecznej na tyle, że około roku 1666, kiedy trzech kleryków zarzuciło jednej z nowicjuszek, iż jest czarownicą, ich przełożona madame Bourignon odparła, że "aczkolwiek nie wie dokładnie, jak wyglądad powinny czarownice, słyszała po wielokrod, że są to stworzenia wstrętne i zdeformowane, *...+ nie może przeto uwierzyd, by owa dziewczyna była jedną z nich". (Matthew Hale, Modem Relations) Teolodzy natomiast chętnie posługiwali się ludowym stereotypem wiedzmy i, jak zauważył Binsfeld, brzydota stała się jedną z poszlak *indicium+ wskazujących na uprawianie praktyk czarnoksięskich. Bodin powołuje się w swojej Demonomanie zarówno na porzekadło "szpetny jak wiedźma", jak i na doświadczenie Girolamo Cardano (1550), który stwierdził, iż nigdy nie zdarzyło mu się widzied czarownicy nie zeszpeconej jakąś ułomnością.

Napisana u schyłku siedemnastego wieku humoreska The Strange and Wonderful History of Mother Shipton (1686) odtwarza wygląd dopiero co urodzonej Ursuli Soothtell (znanej później jako Mateczka Shipton): "Ciało noworodka było szczupłe, ale miało potężne kości, wielkie wyłupiaste oczy - przenikliwe i ogniste, nadnaturalnych rozmiarów powykrzywiany nos, który zdobiły liczne krosty i pryszcze". Ursula była owocem występnego związku diabła i czarownicy, a jak podkreśla Boguet, uważano wówczas powszechnie, iż dzieci "idą zazwyczaj w ślady swych matek". Fakt, że ktoś zrodził się z matki czarownicy, traktowano jako dowód, że sam jest czarownikiem. W drugim wydaniu Compendium Maleficarum (1626) Guazzo wyjaśnia:

Nader często postępom zarazy czarnoksięstwa sprzyja przenoszenie jej na dzieci przez obarczonych tym grzechem rodziców, zwłaszcza gdy pragną wkupid się w łaski swego diabła. Zachłannośd bowiem Szatana jest nienasycona i nie zna granic i skoro raz tylko zagnieździ się już w jakiejś rodzinie, nie jest skłonny oddawad pola, a wygnad go można Jedynie z największym trudem. Dlatego też wśród licznych pewnych poszlak, przemawiających przeciwko oskarżonemu o czary, jest fakt, iż jedno z jego rodziców zostało kiedyś uznane winnym tej zbrodni. Co dzieo prawie spotykamy się z przypadkami tej dziedzicznej skazy u dzieci, bowiem Diabeł nie ustaje nigdy w staraniach o powiększenie grona swych stronników. Nie ma też lepszej metody, aby temu zapobiec, niż napomnienia i przymus wobec tych, którzy mogą sprowadzid swe potomstwo na drogę zepsucia.

Nieliczni tylko autorzy, a w ślad za nimi artyści (w tym szesnastowieczny rytownik Hans Baldung Grun), byli zdania, że czarownica może byd młoda i ponętna, a tym samym bardziej atrakcyjna dla Diabła, który ją uwodzi, niźli stara babina. Koncepcję tę zwalczali zarówno katoliccy, jak i protestanccy rygoryści moralni, obawiając się, że trwałe skojarzenie piękna i czarnoksięstwa może stad się zachętą do konwersji na tę herezję.

Czarownica zatem to szpetna starucha w czarno nakrapianym kapeluszu, dosiadająca miotły lub tocząca pogawędki ze swym kotem. Niefortunnym zbiegiem okoliczności ta powszechna w kulturze ludowej wizja przesłania fakt, że większośd oskarżonych o praktyki czarnoksięskie wcale nie było starymi wiedźmami, miotającymi na prawo i lewo groźby i zaklęcia. Nawet w Anglii, gdzie przed sądami często stawały różne starowinki, procesy kobiet młodych były co najmniej równie częste. W czasie procesu w Norm Berwick, w Szkocji, w 1590 roku w stan oskarżenia postawiono niewiasty "cieszące się opinią najcnotliwszych kobiet, jakie kiedykolwiek zamieszkiwały miasto Edynburg". W Niemczech najczęściej posyłano na stos ludzi wykształconych, zamożnych, młodych i otoczonych powszechnym szacunkiem, czego dowodzi chociażby list prywatny do przyjaciela napisany w sierpniu roku 1629 przez kanclerza księcia-biskupa Wurzburga [patrz: Wurzburg, procesy o czary w Wurzburgu+. Spalona w tym mieście dziewiętnastoletnia Barbara Góbel określona została na liście sporządzonej przez kata jako "najczarowniejsza panna wurzburska". Mniej więcej w tym samym czasie w Kolonii spalono na stosie inną młodą kobietę, "która cieszyła się opinią najśliczniejszej i najcnotliwszej panny w całej Kolonii".

Sytuację panującą w Niemczech w następujący sposób podsumował George L. Burr: "W owych dniach dośd było wzbudzid czyjąś zazdrośd. Imiona zadenuncjowanych w czasie tortur dyktowały najczęściej czysta złośliwośd i zwykła zawiśd. Bogactwo, wykształcenie, uroda - to one niejednokrotnie były rzeczywistym powodem oskarżeo".

Każdemu zaś, kto powątpiewał w winę tych ludzi, demonolodzy tłumaczyli, że z pozoru nieposzlakowany sposób bycia to nic innego jak tylko chytry fortel Diabła; czarownice przestrzegają wszystkich nakazów wiary chrześcijaoskiej, aby pod płaszczykiem pobożności tym śmielej i skuteczniej parad się swym szataoskim rzemiosłem.

Z zarzutami o uprawianie czarów - czy to ze strony władz kościelnych, czy też rozjuszonego motłochu - często spotykali się uczeni i ludzie pióra. Doktor John Dee, nadworny astrolog królowej Elżbiety, został w roku 1555 oskarżony przed Tajną Radą o próbę zamordowania królowej Marii za pomocą magii. Uniewinniono go, co prawda, ale jego sława jako maga i czarnoksiężnika rosła, a wraz z nią narastała także wrogośd, jaką żywił ku niemu lud. W roku 1583 tłum próbował go zlinczowad, burząc przy okazji dom, w którym mieszkał, i niszcząc jego bibliotekę. Cieszył się on wszakże stałym poparciem królowej, która w roku 1590 wspomogła go kwotą stu funtów na kontynuację eksperymentów alchemicznych. Mniej szczęścia miał inny alchemik, John Lamb, którego zlinczowano w Londynie w roku 1640. W obronie oskarżonych o praktyki czarnoksięskie uczonych i myślicieli pokroju Savonaroli, Nostradamusa, Rogera Bacona, Alberta Wielkiego czy Tomasza z Akwinu stanął Gabriel Naude, autor wydanej w roku 1625 w Paryżu Analogie pour les grands hommes soupfonnez de magie. W roku 1620 o uprawianie czarów oskarżona została matka wybitnego astronoma Johanna Keplera (Gunther, Etn Hexen-prozess, 1906); do dziś zachował się kompletny protokół złożonych przez nią zeznao.

W pismach demonologicznych stykamy się z wieloma synonimami pojęcia czarownicy. Jordanes de Bergamo (1470) nazywa wiedźmy:

bacularia(od baculus - laska, drąg, na którym zwykły latad),

fascinatrix (od fascino - urzekad, rzucad urok, a czynią to przecież dzięki złemu oku),

maliarda (od zła - malum- jakie wyrządzają),

pixidaria (od Pyxides- puzderek, w których przechowują magiczne maści).

Binsfeld (1589) dodaje kilka innych określeo:

femina saga(kobieta znająca przyszłośd, wiedźma), lamia (straszydło nocne wysysające krew z ludzi),

incantator (zaklinacz; ten, który stosuje zaklęcia),

magus (wróż),

maleflcius (wyrządzający zło ludziom, bydłu i dobytkowi),

sortiariae mulier (niewiasta wróżąca z rzucania losów),

strix (strzyga),

veneficia (trucicielka),

vir sortilegi (mag, wróż).

Jednakże, jak zauważa jezuita Caspar Schott, "pojęcia lamia i strix mają identyczne znaczenie, tożsame ż określeniem saga"

(Physica Curiosa, 1697). W klasycznych dziełach poświęconych problemowi czarnoksięstwa używano też wielu innych terminów łacioskich, zwłaszcza zaś: anispix, auguris, divinator, januatica, ligator, mascara, phitonissa, sortvega, stregonis i stregula.

Johannes Pott podaje także listę najczęściej spotykanych niemieckich określeo czarowników i czarownic: Hexen, Tóchter des Donners, Unholdinnen, Gabeireiterinnen, Wetter-macherinnen, Zauberinnen, a także Truteo i Wickhersen. Pojęcie Hexerei użyte zostało po raz pierwszy w roku 1419 w czasie procesu niejakiego Goglera poddanego torturom w Lucernie.

Również i przez karty dzieł autorów angielskich przewija się całe spectrum najrozmaitszych kategorii czarownic. John Wycliffe, autor An Apology for Lollard Doctrines, używa terminów arioler, augurer, enchantress, haruspex *przepowiadający przyszłośd na podstawie oględzin wnętrzności zwierzęcych+, sortiieger, wspomina także o wielu innych wąsko wyspecjalizowanych znawcach przyszłych zdarzeo - aeromantach (wróżących z powietrza), gyromantach (z linii i innych figur geometrycznych), hydromantach (z wody), pyromantach (z ognia) itp. W miarę rozwoju nowożytnej koncepcji czarnoksięstwa jako herezji pojawiła się potrzeba określenia zasad ścisłej klasyfikacji czarownic. Podziału wiedźm na dziewięd odrębnych kategorii dokonał na przykład Thomas Ady, opierając się na kryteriach zawartych w XVIII rozdziale Księgi Powtórzonego Prawa. W roku 1646 John Gaule w Select Cases of Conscience Touching Witches and Witchcraft - rodzaju podręcznika dla sędziów przysięgłych, mówi o ośmiu podstawowych rodzajach czarowników i czarownic. Są to mianowicie:

1. Wróżki, cyganki i czarownice trudniące się przepowiadaniem przyszłości.

2. Astrologowie, badacze gwiazd i czarownicy trudniący się stawianiem horoskopów. 3. Czarownice zamawiające, mamroczące i posługujące się obliczeniami, które działają na podstawie analizy liczb i symboli.

4. Czarownice zadające jad i trucicielki.

5. Egzorcyści trudniący się zaklinaniem duchów.

6. Czarownice wróżące z brzucha.

7. Kabaliści i adepci magii spekulatywnej i teoretycznej.

8. Nekromanci.

Podział ten nosił, rzecz jasna, charakter czysto akademicki, wszystkie bowiem odmiany tej zbrodni uważano za inspirowane przez Diabła i z racji tego heretyckie. Kwestię tę podsumowuje niejako Joost Damhouder, który w traktacie Enchiridion, Praxts Rerum Criminalium pisze: "Wszyscy przeto sortiiegi, dimnatores i maleficiy którzy parają się tym diabelskim procederem, uważani są za nieprzyjaciół zbawienia i wrogów rodzaju ludzkiego". Podobnego zdania był także Anglik George Gifford: "Zaklinacz duchów, czarownik, wróż i inni im podobni, bez względu na to, jakie nosiliby miano, wszyscy oni obracają się w tym samym kręgu". (course of the Subtle Practices of Devils by Witches and Sorcerers)

Rodzaje wiedźm i czarowników według Simboleography Williama Westa, London 1594

Czarodzieje: Czarodzieje to ci, którzy wypowiadając pewne zaklęte wyrazy ważą się na próbę osiągnięcia rzeczy sprzecznych z porządkiem Natury, wywołując - jak fałszywie utrzymują - duchy zmarłych i ukazując innym rzeczy ukryte lub znajdujące się w miejscach bardzo odległych.

Wróżowie przepowiadający los. Wrożbiarze lub czarownicy *...+ przepowiadają przyszłe zdarzenia i wywołują złe duchy za pomocą zaklęd i specjalnie w tym celu wymyślonych słów, na które to słowa demony odpowiadają im wedle ich życzenia bądź mową, bądź obrazami pojawiającymi się w szklanych kulach, okruchach kryształu i pierścieniach.

Jasnowidze. Mistrzowie sztuki wróżenia przy pomocy duchów proroczych. Potrafią wskazad winnych kradzieży i określid, gdzie znajdują się przedmioty zgubione i zrabowane.

Kuglarze. Kuglarze i wędrowni uzdrowiciele leczą wszelkie choroby, a także wrzody ludzi i zwierząt, posługując się guślarskimi słówkami lub zaklęciami zapisanymi na skrawkach papieru, które zawieszają na szyi chorego bądź w innym miejscu Jego ciała.

Zaklinacze. Zaklinacze to ci, którzy sądzą, że dzięki wymawianym słowom, napisom lub obrazkom, a także stosowaniu ziół oraz innych substancji, mogą uczynid wszystko, czego sobie zażyczą, diabeł bowiem zwodzi ich lub rzeczywiście wyczarowuje wszystkie te rzeczy, o które proszą. Różnią się nieco od czarowników i wiedźm, jako też augurów, czyli tych, którzy prorokują z lotu ptaków, oraz tych, którzy przepowiadają przyszłośd na podstawie oględzin wnętrzności zwierząt ofiarnych. Czarownice. Czarownicami, czyli wiedźmami, są kobiety, które zawarłszy pakt z diabłem dają się zwodzid jego podszeptom, namowom i sztuczkom, tak iż wierzą, że dana jest im umiejętnośd czynienia wszelakiego zła i że samą swą wolą lub przy pomocy zaklęd potrafią sprawid, że powietrzem wstrząsną błyskawice i gromy, sprowadzid nawałnicę i grad, przenosid zboża i drzewa w inne miejsca, w cudownie krótkim czasie przemieszczad się dzięki swoim duszkom służebnym (które przyjmują zwodniczą postad kozłów, świo, cieląt itp.) na wielce odległe góry, latad na drągach, widłach i temu podobnych sprzętach, spędzad całe noce ze swoimi kochankami na zabawie, ucztowaniu, taocach i flirtach oraz innych diabelskich sprośnościach i lubieżnych figlach, a także dokonywad tysięcy innych potworności.

"D"

Del Rio Mardn Antoine. Del Rio (1551-1608) był wybitnym uczonym jezuickim, autorem encyklopedycznego traktatu Disquisitionum Magicarum, pod wieloma względami najbardziej kompletnego ze wszystkich dzieł dotyczących czamoksięstwa i cieszącego się taką samą sławą jak Młot na czarownice. Urodził się w Antwerpii. Jego ojciec był szlachcicem pochodzącym ze znakomitego kastylijskiego rodu, matka zaś zamożną Aragonką. Del Rio otrzymał znakomitą edukację w dziedzinie języków klasycznych, hebrajszczyzny i aramejszczyzny, a także pięciu języków współczesnych i prawa. Mając lat dziewiętnaście opublikował krytyczne wydanie dzieł Seneki (opatrzone odsyłaczami do prac 1300 innych komentatorów), a w dwudziestym czwartym roku życia został wicekanclerzem i prokuratorem generalnym Brabantu. W roku 1580 Del Rio porzucił karierę urzędniczą i wstąpił do zakonu jezuitów. Wykładał w kolegiach jezuickich w Valladolid, Dovay, Liege, Louvain (gdzie gromadził też materiały do swojej demonologii), Graetz, Salmance i Brukseli (zmarł tam w roku 1608). Podczas dwudziestu sześciu lat badao i studiów napisał co najmniej piętnaście tomów kazao i komentarzy.

Disquisitionum Magicarum Libri Sex, zadedykowane księciu biskupowi Liege, które powstało około 1596 roku, a drukiem ukazało się po raz pierwszy w roku 1599 w Louvain, było wielokrotnie wznawiane, a w roku 1611 przetłumaczono je na francuski. Sześd składających się na nie rozpraw omawia następujące zagadnienia:

1. Magia; różnice między magią naturalną a czarną; alchemia.

2. Magia diabelska; czarownice i sabat; inkuby; widma prawdziwe i wyimaginowane.

3. Maleficia i w jaki sposób są czynione. Jak i dlaczego Bóg pozwala, by ludzi gnębiły złe duchy.

4. Przepowiednie, wróżby (kiedy należy traktowad je jako herezję, a kiedy jako zwykły zabobon, sądy boże (Del Rio z pewnym sceptycyzmem wyraża się o przydatności bain de sorciers, czyli pławienia). 5. Zalecenia dla sędziów; symptomy i dowody praktyk czarnoksięskich sugerują stosowanie procedury sądowej właściwej dla herezji, mimo to sędziom pozostawia się pewien margines swobody wyboru procedury.

6. Rola spowiednika; naturalne (koral, onyks) i nadnaturalne (egzorcyzmy, amulety) środki neutralizujące maleflcia.

Pod pozorami umiarkowania - Del Rio zezwala na udzielenie czarownicy pomocy prawnej i odrzuca wilkołactwo - bezkrytycznie i ze ślepą nietolerancją przywraca do łask koncepcje i metody postępowania wyłożone w Młocie na czarownice. A oto, dla przykładu, jedna z jego "całkowicie wiarygodnych" opowieści:

W roku 1587 pewien gwardzista wystrzelił w stronę czarnej chmury i patrzcie oto, do jego stóp spadła kobieta. I co teraz powiedzą cl, którzy zaprzeczają, iż czarownice latają na swoje spotkania? Oczywiście, mogą odpowiedzied, że nie wierzą w tę historię; zostawmy ich przeto w ich niedowiarstwie, skoro nie chcą dad wiary naocznym świadkom, których wielu mógłbym przedstawid.

Około roku 1600 łowcy czarownic z największą zjadliwością atakowali "wielbicieli czarownic", którzy sprzeciwiali się zarówno przesłankom teoretycznym, jak i pratyce odbywających się procesów o czary. Del Rio powiada:

Sędziowie mają, pod groźbą grzechu śmiertelnego, obowiązek skazania na śmierd czarownicy, która wyznała swe zbrodnie, a każdy, kto sprzeciwia się temu, staje się jak najzasadniej podejrzany o potajemne z nią współdziałanie; nikt nie ma prawa wywierad nacisku na sędziego, by odstąpił on od prześladowao; powiem więcej, obrona czarownic czy też opinia, że relacje o czarach są jedynie tworem wyobraźni, to nic innego jak samooskarżenie się o ich uprawianie.

Podobnie jak w przypadku Bodina autorytet Del Rio jako przyjaciela Justusa Upsiusa z Leyden uznawany był także i przez protestanckich łowców czarownic.

Demonologia. Demonologia, czyli nauka o złych duchach, traktowana jest w niniejszym opracowaniu jako pomocnicza gałąź wiedzy o czarnej magii, a nie jako antyteza teologii. Teologowie mogli zakładad, że ich uczeni czytelnicy dysponują niejaką wiedzą, dotyczącą wzajemnych relacji między dobrem a złem, ale dla całej reszty ich wywody były zbyt skomplikowane, toteż zadaniem demonologów było przetłumaczenie wyrafinowanych koncepcji teoretycznych na język potoczny, zrozumiały dla księży i niższej warstwy urzędniczej. To samo dotyczyło subtelnych różnic w sposobie zwracania się do Szatana. Dla wyszkolonego scholastycznego umysłu kwestia ta nie stanowiła żadnego problemu: prośba zakładała uznanie jego władzy, a zatem nosiła znamiona herezji, natomiast wydanie mu polecenia, zważywszy, że Bóg pozwoliła aby Szatan zachował częśd swych możliwości (zwłaszcza jeśli chodzi o wpływ na pogodę), nie zawierało w sobie tego założenia, przeto, przynajmniej w tym aspekcie, herezją nie było.

Tymczasem duchowni i sędziowie, którzy poddawali badaniom czarownice, nie odznaczali się bynajmniej starannym wykształceniem - Carpzov uskarżał się, że większośd sędziów w Saksonii to prostacy i półanalfabeci - sami zaś oskarżeni, chociaż niekiedy piśmienni i zamożni, byli przeważnie zwykłymi mieszczanami i wieśniakami. których wiedza teologiczna nie wykraczała poza to, co wynieśli z kazao wygłaszanych w kościołach parafialnych. Tak dla sędziów, jak i podsądnych Szatan był po prostu nadludzką istotą, działającą na wzór bezlitosnego bandyty - postaci znanej im aż za dobrze, zwłaszcza w niespokojnym stuleciu siedemnastym. Teologowie mogli sobie pozwolid na szczegółowe rozważanie problemu, w jaki sposób diabeł kradnie nasienie męskie i jak udaje mu się zachowad jego ciepło wystarczająco długo, by mogło ono zapłodnid kobietę, ale zwykły sędzia uznawał wymuszone siłą przyznanie się do aktu płciowego z diabłem - nawet jeśli jego nasienie miało byd lodowato zimne - za dowód wystarczający do wydania wyroku. "W opinii gminu - zauważa w roku 1718 biskup Hutchinson, a stwierdzenie to z całą pewnością odnieśd można i do czasów wcześniejszych - diabeł jest czymś podobnym do człowieka, tyle że z ogonem, pazurami, rogami i kopytami".

Z tego też względu nawet tacy znawcy przedmiotu jak Bodin, Del Rio czy Remy, aczkolwiek sami znakomicie wykształceni, chętniej rozprawiali o przewrotności czarownic (pakt z diabłem i sabat) niźli o paskudnej naturze demonów.

Szatan dysponował ogromnymi możliwościami, nawet jeśli można było dyskutowad na temat granic jego władzy. W roku 1563 Johan Weyer, skądinąd sceptyczny medyk, pisał:

Szatan odznacza się wielkim męstwem, niewiarygodną przebiegłością, nadludzką mądrością, najgłębszą przenikliwością, najwyższą rozwagą, nieporównaną umiejętnością skrywania zgubnych forteli pod maską prawdy oraz nieskooczoną nienawiścią wobec rodzaju ludzkiego, nienawiścią nieprzejednaną i nieuleczalną.

Jean Bodin skłonny był przypisad atrybuty szatana również demonom niższego rzędu :1580):

Jest rzeczą pewną, że diabły mają dogłębną znajomośd wszystkich rzeczy. Żaden teolog nie jest w stanie interpretowad Pisma Świętego lepiej niż one; żaden prawnik nie zna się lepiej na zawiłościach testamentów, kontraktów i procesów; żaden lekarz ani filozof nie rozumie lepiej zasad budowy ciała ludzkiego i właściwości sfer niebieskich, gwiazd, ptaków i ryb, traw i ziół, metali i kamieni

Mniej więcej w tym samym czasie, kiedy Bodin pisał te słowa, we Francji zaczęły masowo ukazywad się różne druki ulotne, potwierdzające nadnaturalne możliwości Szatana. Jedna z takich broszurek, opublikowana w 1616 roku w Paryżu, nosi tytuł: Wstrząsająca acz prawdziwa historia, jaka zdarzyła się w Soliers w Prowansji pewnemu człowiekowi, który poświęcił się Kościołowi, ale złamał daną przysięgę, za co diabeł odciął mu jego narządy męskie.

Michaelis Psellus dokonał klasyfikacji demonów na poszczególne kategorie w zależności od środowiska, w jakim zwykły przebywad. Inni demonolodzy usiłowali sporządzid podobną klasyfikację w zależności od rodzaju władz, jakimi dysponowały. Alphonsus de Spina wyróżnia dziesięd odmian diabłów.

1. Parki. Niektórzy utrzymują, że widzieli Parki, ale jeśli rzeczywiście, to nie były to kobiety, lecz demony (Augustyn zaś twierdzi, że los zależy jedynie od woli bożej).

2. Poltergeisty, zwane powszechnie duende da casa, które nocą wyprawiają przeróżne harce: tłuką naczynia, zrywają pościel z łóżek, zostawiają ślady stóp na suficie. Przenoszą one różne przedmioty z miejsca na miejsce, ale nie wyrządzają większych szkód. *Binsfeid był zdania, że pojawienie się poltergeista usprawiedliwia wypowiedzenie umowy najmu przez dzierżawcę.+

3. Inkuby i sukkuby. Diabły te są szczególnie niebezpieczne dla zakonnic, które budząc się rano często "zauważają, że są nieczyste, tak jakby spały z mężczyzną".

4. Maszerujące zastępy, objawiające się w postaci ludzkich tłumów, czyniących wielkie zamieszanie.

5. Demony służebne, które jadają i piją wraz z ludźmi, naśladując anioła Tobita.

6. Zmory nocne, które prześladują ludzi we snach.

7. Demony, które powstają z nasienia i jego woni w trakcie aktu płciowego mężczyzny z kobietą. Wywołują one u mężczyzn sny lubieżne, w ten bowiem sposób demony owe mogą "zbierad ich nasienie i tworzyd z niego nowe duchy". *Spina nie wierzy w ich istnienie.+

8. Błędne duszki, ukazujące się niekiedy w postaci kobiecej, innymi zaś razy w męskiej.

9. Demony czyste (ale zarazem najbardziej odrażające), które nękają jedynie świętych mężów.

10. Demony, które zwodzą stare kobiety (zwane xorguinae lub bruxae), wywołując u nich złudzenie, że latają na sabat. Inni demonolodzy ustalili hierarchię diabłów, przypisując im zarazem moc skłaniania ludzi do popełniania siedmiu grzechów głównych. Binsfeid, na przykład, podaje następującą ich listę:

Lucyfer - Pycha Mammon - Skąpstwo Asmodeusz - Rozpusta Szatan - Gniew Belzebub - Obżarstwo Lewiatan - Zawiśd Belfegor - Lenistwo

W wydanym w roku 1801 w Londynie traktacie The Magus or Celestial Intelligencer Francis Barrett, okultysta, który urodził się o dwa stulecia za późno, modyfikuje nieco tę listę demonów i przypisywanych im grzechów. Mammon staje się księciem kusicieli i uwodzicieli. Asmodeusz mścicieli zła, Szatan szalbierzy (służy auślarzom i czarownicom), a Belzebub fałszywych bóstw. Dodatkowo wprowadza on jeszcze Pytona, księcia duchów kłamstwa, Beliala narzędzi niezgody (kart i kości), Merihima duchów powodujących zarazę oraz Astarota jako księcia delatorów i inkwizytorów.

Częścią obrządku egzorcyzmów, uwzględnioną jeszcze w wydanym w roku 1947 Rituale Romanum, było przesłuchanie diabła, który wszedł w osobę opętaną. Ksiądz żądał od niego, by ujawnił swe imię i stanowisko, a diabłu, podobnie jak jeocowi wojennemu, poczucie honoru nakazywało udzielenie odpowiedzi. W czasie egzorcyzmów odprawianych w Auch, .wyroku 1618, diabeł przedstawił się jako "Mahonin z trzeciej hierarchii drugiego porządku archaniołów, przed wstąpieniem w ciało opętanego zamieszkujący w wodach". Panowała opinia, że znajomośd imienia diabelskiego daje egzorcyście, w myśl pierwotnych teorii animistycznych, władzę nad jego nosicielem.

Także osoby poddawane egzorcyzmom z reguły wyjawiały imiona diabłów, które w nie wstąpiły. Orientując się - nieźle w aktualnej nomenklaturze, przyswojonej dzięki lekturom i kazaniom wygłaszanym w kościołach, opętani wymieniali najczęściej imiona znane egzorcystom - jeśli, oczywiście, sam diabeł nie wyraził uprzednio chęci wyjawienia swej tożsamości. I tak jedna z opętanych zakonnic z Louviers, siostra Maria od Świętego Sakramentu, wyznała, że wstąpił w nią Putyfar, zaś siostrę Marię od Ducha świętego opętał Dagon przy czym obate diabły zostały na nie nasłane przez czarowników - ojca Picarda i siostrę Madeleine Bavent (Rdcit vdritable, 1643). Pozostałe zakonnice uzupełniły tę listę:

siostra Anna od Narodzenia Paoskiego o Lewiatana

siostra Barbara od św. Michała o Ancitif

siostra Louise z Pinteville o Arfaxata

siostra Anna o Consague'a

siostra Marie Cheron o Grongade'a

siostra Maria od Jezusa o Faetona

siostra Elżbieta o Asmodeusza

siostra Francojse o Kalkoniksa

Jeden z najbardziej szczegółowych spisów diabłów oraz pełnionych przez nie urzędów przedstawił ceniony egzorcysta, ojciec Sebastian Michaelis, w opublikowanym w roku 1613 dziele Admirable History. Baalberit, demon, który wstąpił w siostrę Madeleine w Aix-en-Provence, usłużnie wyjawił temu duchownemu nie tylko imiona innych diabłów, które opętały zakonnicę, ale także i świętych, którzy byli ich adwersarzami. Jako że diabły są zbuntowanymi i upadłymi przez to aniołami, między sobą zachowały one dawne anielskie tytuły i funkcje. Koncepcję dworu anielskiego stworzył w IV w n.e. Pseudo-Dionizy, wywodząc ją z pism św. Pawła (List do Kolossan I, 16 i List do Efezjan l, 123). Składad się on miał z dziewięciu ordynków anielskich (trzy hierarchie po trzy ordynki każda):

Serafiny

Pierwsza hierarchia

Cherubiny

Trony

Paostwa

Druga hierarchia:

Księstwa

Moce

Zastępy

Trzecia hierarchia

Archaniołowie

Aniołowie

Baalberit zdemaskował wiele pomniejszych demonów, które wstąpiły w siostrę Madeleine, jednakże najważnejsze z nich, wymienione przez Michaelisa, to:

Pierwsza hierarchia

1. Belzebub, książę Serafinów, drugi po Lucyferze. Wszyscy książęta, to znaczy naczelnicy dziewięciu ordynków, czyli chórów anielskich, zostali strąceni, z tym że z chóru Serafinów na samym początku upadło trzech, Lucyfer, Belzebub i Lewiatan - ci, którzy wywołali bunt. Czwarty jednak, Michał, był pierwszym, który przeciwstawił się Lucyferowi, a reszta dobrych aniołów poszła za jego przykładem; dlatego też dziś Michał jest wśród nich wszystkich najważniejszy. Kiedy Chrystus zstąpił do piekieł, Lucyfer został przykuty tam łaocuchami i teraz stamtąd dowodzi całą resztą*..+ Belzebub skłania ludzi ku pysze. Podobnie jak miejsce Lucyfera zajął w raju Jan Chrzciciel, *...+ tak adwersarzem Belzebuba w niebiesiech jest z racji swej szczególnej skromności św. Franciszek.

2. Lewiatan, książę tego samego ordynku; herszt heretyków, przywodzi ludzi do grzechu otwartego wystąpienia przeciw wierze *jego adwersarzem niebieskim jest Piotr Apostoł+.

3. Asmodeusz należy także do tego ordynku. Płonie żądzą, by kusid ludzi wizją bogactw; jest księciem rozpusty *adwersarz -Jan Chrzciciel].

4. Baalberit, książę Cherubinów. Nakłania ludzi do zabójstw, kłótliwości i bluźnierstwa *adwersarz - Bamaba].

5. Astarot, książę Tronów, przepełniony bezgranicznym pragnieniem bezczynności i spokoju. Skłania ludzi do bezruchu i lenistwa [adwersarz - Bartłomiej+.

6. Vemne jest także księciem Tronów, zaraz za Astarotem; skłania ludzi ku grzechowi niecierpliwości [adwersarz - Dominik].

7. Gressil, trzeci rangą wśród Tronów, przywodzi ludzi ku brudowi i nieczystości *adwersarz - Bernard].

8. Sonneillo, czwarty pod względem starszeostwa w chórze Tronów, sprawia, że w ludziach budzi się nienawiśd ku wrogom *adwersarz - Stefan ].

Druga hierarchia

9. Carreau, książę Mocy, przywodzi na ludzi zatwardziałośd serca *adwersarze -Wincenty i Vincent Ferrer].

10. Carnivean jest również księciem Mocy, skłania ludzi ku bezwstydowi i perwersjom [adwersarz - Jan Ewangelista].

11. Oeillet, książę Paostw. Kusi ludzi, by złamali ślub ubóstwa [adwersarz - Marcin].

12. Rosier, drugi rangą wśród Paostw; używając słodkich słówek, skłania ludzi, by się zakochiwali. Jego adwersarzem w niebiesiech jest Bazyli, który nie skłania ucha ku pieszczotliwej i uwodzicielskiej mowie.

13. Vernier jest księciem Księstw; sprawia, że ludzie łamią ślub posłuszeostwa, a ich karki stają się twardsze od stall i nie potrafią ugiąd się pod jarzmem posłuszeostwa *adwersarz - Bernard].

Trzecia hierarchia

14. Belias, książę chóru Zastępów, wzbudza w ludziach pychę. Jego adwersarzem z racji swej głębokiej pokory jest Franciszek Paulo. Powoduje on też, że dobrze urodzone niewiasty stroją się w nowomodne stroje, wychowują swe dzieci w rozwydrzeniu i szepcą im czułe słówka w czasie mszy, odwracając w ten sposób ich umysły od służby bożej.

15. Olivier, książę Archaniołów, sprawia, że ludzie traktują ubogich okrutnie i bezlitośnie *adwersarz - Wawrzyniec].

16. Iuvart, książę Aniołów, ale przebywa on w innym ciele *wstąpił w inną zakonnicę+ i nie zamieszkuje w niej [w siostrze Madeleine].

Tego rodzaju wykazy często pojawiały się w dziełach teologów i demonologów; również poważany wielce Ambroise Pard w jednym z rozdziałów swoich Opera Omnia (1572), poświęconym potworom, daje zbliżoną charakterystykę diabłów.

Znajomośd imienia świętego, który był osobistym wrogiem danego diabła, miała ogromne znaczenie praktyczne, ponieważ skierowane doo modlitwy pomagały nie tylko w egzorcyzmach, ale także i w mniej godnych pochwały interesach z diabłami. Przywoływanie złych duchów było znacznie bardziej bezpieczne, jeśli wcześniej pomodlono się do ich niebiaoskich adwersarzy; wiele grimoires - samouczków wywoływania demonów, zawiera tego rodzaju zaklęcia. A liczbą demonów był legion. Św. Makary z Aleksandrii modlił się do Boga, by pozwolił mu ujrzed zastępy zła, a gdy otworzył oczy, ujrzał dmę diabłów "licznych jako pszczoły". W roku l459 Alphonsus de Spina oceniał, że mniej więcej jedna trzecia początkowej liczby aniołów stała się diabłami. Jeden z

szesnastowiecznych rachmistrzów doliczył się 66 książąt piekielnych, dowodzących 6 660 000 diabłów. Inny jeszcze uściślił ich liczbę na 7 409 127 demonów pod wodzą 79 książąt z piekła rodem, Johan Weyer wniósł do tych obliczeo kolejną poprawkę, stwierdzając, że jest ich 7 409 926, w tym 72 książąt. Kilka lat po nim następny badacz szacował, że populacja diabłów

stanowi ponad połowę liczby ludzi żyjących na świecie.

Diabelskie znamię. Diabelskie znamię *stigmata diaboli), zwane też diabelską pieczęcią *sigillum diaboli+, pojawia się niemal we wszystkich relacjach dotyczących czarownic i procesów o czary, dając świadectwo, w jaki sposób zdeprawowany umysł w połączeniu z histeryczną głupotą potrafiły wykorzystad zupełnie naturalne zjawiska, by spowodowad śmierd tysięcy niewinnych mężczyzn, kobiet i dzieci.

W wielu wypadkach diabelskie znamię utożsamiano z tzw. piętnem czarownicy i w koocowym okresie procesów o czary zarówno jedno, Jak i drugie było wystarczającym powodem do wydania wyroku skazującego. Pojęd tych używali wymiennie nie tylko sędziowie, ale i demonolodzy, aczkolwiek znamię diabelskie przypominało zazwyczaj bliznę, wrodzone znamię lub tatuaż, podczas gdy mianem piętna czarownicy określano rozmaite naroślą, z których rzekomo ssad miały krew duchy służebne - koncepcja ta jest zresztą charakterystyczna dla angielskich wyobrażeo o istocie czarownictwa. Zgodnie z poglądami panującymi w szesnastym i siedemnastym stuleciu diiabeł zwykł potwierdzad pakt zawarty między nim a czarownicą, odciskając na jej ciele rodzaj znaku własnościowego (podobnie farmerzy piętnowali należące do nich bydło). Jednym z pierwszych autorów, który przywiązywał wyjątkową wagę do znaczenia owych znaków, był wybitny teolog kalwioski, Lambert Daneau, czemu dał wyraz w opublikowanym w roku 1564 traktacie Lessorciers. Nie ma takiej czarownicy, pisze Daneau, "na której diabeł nie zostawiłby znaku swej władzy nad nią". W przypadkach, które mogą budzid wątpliwości, sędziowie zatem winni, jeśli tylko zdarzy się po temu sposobnośd, ogolid dokładnie ich ciała, aby przypadkiem owo piętno diabelskie nie skryło się gdzieś we włosach, bez względu na to, w jakim miejscu wyrastają. Podobnie Sinistrari, jeden z późniejszych demonologów, wierzy bez zastrzeżeo, że: diabeł pozostawia na ciele czarownic, zwłaszcza tych, którym nie ufa w pełni, pewien znak. Piętno to wszelako nie zawsze ma ten sam kształt i wygląd; niekiedy przypomina ono zająca, innym razem żabią łapę, pająka, szczenię lub mysz. Bywa ono odciśnięte w najbardziej intymnych częściach ciała; u mężczyzn pod powieką, pod pachami, na wewnętrznej stronie warg, w odbycie, a także w innych temu podobnych miejscach, u kobiet zaś z reguły na piersiach lub w miejscach wstydliwych. Znaki te diabeł czyni najczęściej swym pazurem (De Demonialitate).

Odnalezienie takiego piętna było jednoznacznym dowodem, że badana osoba jest czarownicą, a zatem przesłanką usprawiedliwiającą zastosowanie tortur (jak utrzymywal w roku 1666 Nehring), a nawet wydanie wyroku śmierci (Scot, Disconery of Witchcraft, 1584). Cotton Mather przywiązywał dużą ,wagę do drobiazgowych oględzin wszelkiego rodzaju znamion: Osobiście nie widzę żadnych przeszkód, dla których nie miano by badad tego rodzaju oznak. Ich cechy szczególne zostały wystarczająco opisane przez godnych zaufania autorów. Ja sam nigdy ich nie widziałem, niemniej dla wprawnego chirurga nie powinno przedstawiad większej trudności stwierdzenie, czy są one następstwem czarnoksięstwa, czy nie. Większośd ludzi ma jakieś plamki, które z łatwością mogłyby byd uznane za diabelskie piętno. Kurzajki, myszki, a także inne rodzaje znamion (w postaci czerwonych lub purpurowych narośli i plam) są zjawiskiem dośd powszechnym, podobnie jak wszelkiego rodzaju zmiany skórne, odciski i zastarzałe blizny. Tego rodzaju objawy uznawano za potencjalne diabelskie piętna, wskazujące, że ich nosiciel jest podporządkowany diabłu, odczuwa przed nim lęk i winien mu absolutne posłuszeostwo. Znawcy przedmiotu uważali, że jeśli mężczyzna czy kobieta, mając pełną świadomośd, jakie zagrożenie pociąga za sobą znalezienie tego rodzaju piętna, zgadzali się, by ich nim naznaczono, to znaczy, iż dobrowolnie zawarli pakt z diabłem, a zatem są czarownikami. W roku 1611 ksiądz Gaufridi zeznał: "Znak ten uczyniony został jako rękojmia, że będę dobrym i wiernym sługą Szatana przez całe moje życie".

Piętna diabelskiego szukano na całym ciele, zwłaszcza jednak na lewym ramieniu (tak jak to sugerował Boguet) i na palcach. U jednej z ofiar inkwizytora Jacquiera odkryto stygmat odciśnięty diabelskim kopytem na biodrze. Jeśli jednak tego rodzaju piętno nie rzucało się od razu w oczy, prowadzący badania, zgodnie z zaleceniami Del Rio zawartymi w jego Disquisitiorum Magicarum, szperali po najbardziej intymnych częściach ciała podsądnej, poddając dokładnym oględzinom jej organa płciowe i okolice odbytu. Aby ułatwid jego znalezienie, a także wykrycie różnych amuletów diabelskich, czarownicom z reguły golono okolice sromu, często publicznie. Czarownice z North Berwick brały udział w ceremonii, w czasie której "diabeł, zanim przyjął je na służbę, zwykł lizad wstydliwe części ich ciała, w związku z czym piętno, jakie zostawił, ukryte było przeważnie pod owłosieniem tychże". Kiedy ogolono Agnes Sampson, jedną z oskarżonych, "diabelskie znamię odkryto na jej sromie". W roku 1658 inna szkocka czarownica, Margaret Taylor, zeznała, że "diabeł, pod postacią młodego mężczyzny odzianego w szarą suknię i niebieski kapelusz *...+ odcisnął swe piętno *...+ w jej wstydliwym miejscu". Jacques Fontaine, lekarz króla Francji, Henryka IV, w wydanym w roku 1611 dziele Discours des marąues des sorciers et de la reelle possession que le diable prend sur le corps des hommes utrzymuje, że "autorzy *...+, którzy twierdzą, iż trudno odróżnid znamię diabelskie od skazy naturalnej, karbunkułu czy też liszaja, przyznają tym samym, że nie są dobrymi fachowcami". Dr Pontalne, wedle wszelkiego prawdopodobieostwa "najuczeoszy" z lekarzy francuskich początku siedemnastego stulecia, wyjaśniał szczegółowo, w jaki sposób diabeł naznacza czarownicę swym piętnem: Niektórzy twierdzą, że Szatan piętnuje je rozpalonym żelazem, stosując jednocześnie pewien rodzaj maści, którą wprowadza pod skórę. Inni zaś utrzymują, iż diabeł naznacza czarownice palcem, w czasie kiedy objawia się im w postaci człowieka bądź ducha, jeśliby bowiem znaki te rzeczywiście były wypalone żelazem, to powinny tworzyd się na nich blizny, tymczasem czarownice twierdzą, że coś takiego nigdy się nie zdarza. *..,+ Spór wydaje się bezzasadny, jako że diabeł jest wystarczająco biegły w swym fachu, by tak przypalid ciało gorącym żelazem, żeby nie powstał nawet ślad blizny.

Fontalne byt jednym z czterech lekarzy, którym zlecono przebadanie ojca Louisa Gaufridiego, księdza oskarżonego o czary, na którego ciele znaleziono trzy piętna diabelskie. Jak się tego należało spodziewad, odkryte liszaje czy też znamiona okazały się niewrażliwe na ból; nie krwawiły też po nakłuciu ich igłą, co było widomą oznaką czarów. Podobnie zresztą mogły reagowad zastarzałe blizny. Guazzo w swoim Compendium Maleficarum opisuje taki właśnie przypadek, który stwierdzono w listopadzie roku 1590 w Brindisi: Przed poddaniem Claudii Bogarty torturom, zgodnie z panującym zwyczajem, ogolono ją do gołej skóry, w wyniku czego odkryto u niej bliznę na łuku brwiowym. Inkwizytor, domyślając się prawdy, to znaczy tego, że znamię uczynione zostało pazurem diabelskim i do tej pory pozostawało ukryte pod włosami, nakazał, by wbito w nie głęboko igłę, co też natychmiast uczyniono. Mimo to nie poczuta ona najlżejszego nawet bólu, a z rany nie wypłynęła ni kropla krwi. Dalej jednak nie chciała wyznad prawdy, utrzymując, że miejsce to stało się niewrażliwe na ból dawno temu, wkutek uderzenia o kamieo. Poddana wszakże dalszym torturom, przyznała się w koocu. Bardziej wyrafinowanym rodzajem piętna diabelskiego była jego odmiana niewidzialna, chociaż i tę można było wykryd nakłuwając ciało podsądnej igłą tak długo, póki nie natrafiło się na miejsce, które nie reagowało na ból i krwawiło słabiej lub w ogóle.

Jedynie kilku ortodoksyjnych demonologów wyrażało pewne zastrzeżenia co do znaczenia, jakie przypisywano diabelskiemu piętnu. Del Rio dowodził, że nie zawsze jest ono nieczułe na ból, poza tym w wielu wypadkach czarownice udają, że nakłuwanie jest dla nich bolesne, przed czym ostrzegali zresztą i inni autorzy (np. Michaelis w roku 1582). W wydanym w roku 1589 dziele De

Confessionibus Maleftcorum Binsfeid wyraża przypuszczenie, że diabelskie piętna mogą byd li tylko tworem wyobraźni sędziów. Diabeł bowiem wiedząc, że znak ten jest aż tak łatwy do wykrycia, nie nalegałby na jego odciśnięcie na ciele swych stronników (skądinąd przypuszczenie to dało asumpt do pojawienia się i rozkwitu teorii o piętnach niewidzialnych). W tej kwestii Del Rio zgadza się z Binsfeldem, dodając zarazem, że w wielu wypadkach piętno diabelskie widoczne jest jedynie przez krótki czas po jego odciśnięciu, a ponadto zdarzają się wypadki skazania zupełnie niewinnych ludzi tylko dlatego, że na ich ciele odkryto różne, zupełnie naturalne znamiona i brodawki.

Zarówno Binsfeid, jak i Del Rio nie zdawali sobie sprawy, jak niebezpieczną herezją trącą ich nieśmiałe próby krytyki. Odrobina zdrowego rozsądku mogła przecież zburzyd całą konstrukcję teoretyczną, na jakiej opierały się procesy o czary. Z tego też powodu w roku 1629 Peter Ostermann, profesor prawa na uniwersytecie w Kolonii, napisał cały traktat, Commentarius luridicus, zbijający argumentację wspomnianych dwóch demonologów, których teorie zdawały się zdobywad pewną popularnośd. Dzieło to, będące kompilacją poglądów wszystkich niemal wcześniejszych autorów (w tym Bodina, Remy'ego i de Lancre'a), podkreśla wagę diabelskiego piętna jako dowodu procesowego.

Nie da się znaleźd ani jednej osoby - pisze Ostermann -która, mając tego rodzaju znamię, prowadziłaby przykładny tryb życia; ponadto wszyscy, bez wyjątku, których skazano za uprawianie czarów, byli nim napiętnowani. Znamię diabelskie jest koronnym dowodem czarownictwa, bardziej pewnym niż oskarżenia, a nawet przyznanie się do winy. Poglądy wyrażone w Commentarius luridicus odzwierciedlały zarówno oficjalne opinie prawników, jak i powszechne wyobrażenia w tej kwestii w dobie największego nasilenia polowao na czarownice.

Diabeł. Pojęcie "Diabeł" oznacza uosobienie najwyższego zła, nieprzyjaciela Boga chrześcijan, natomiast użyte w liczbie mnogiej jest określeniem wszelkich demonów, złych duchów i innych złośliwych stworów obdarzonych nadludzkimi mocami. Słowo Diabeł (Szatan czy Belzebub) użyte jako imię własne oznacza "księcia czartowskiego" (Mt. XII, 24). W opracowaniu niniejszym, kiedy mowa jest o Diable, rozumianym teologicznie, jako najwyższym wcieleniu zła, słowo to pisane jest zawsze dużą literą. Podpisuje się przymierze z Diabłem, sprzedaje się duszę Diabłu. Z drugiej jednak strony czarownica może współdziaład z demonami czy też pomniejszego rzędu diabłami; wiedźmy oskarża się o cudzołożenie z diabłem, przyjęcie znamienia diabelskiego lub zwracanie się o pomoc do diabła; także w opętanych wstępuje jeden z tych wykonawców woli Szatana. W takich wypadkach słowo "diabeł" pisane jest małą literą. Inna sprawa, że niekiedy różnica między tymi dwoma pojęciami pozostaje niezwykle subtelna i trudna do wyraźnego określenia.

Diabeł wywodzi się z greckiego słowa diabolos, oznaczającego pierwotnie oskarżyciela lub potwarcę.

Dokonując w III w. p.n.e. przekładu Starego Testamentu na grekę, Żydzi aleksandryjscy używali słowa diabolos jako odpowiednika hebrajskiego pojęcia satan - bytu anielskiego, którego zadaniem było poddawanie ludzi próbie wierności wobec Boga. Satan nie był więc zły sam przez się, ale stał się takim poprzez utożsamienie go z wykonywanymi przezeo zadaniami. Z tego też powodu został on, na przykład, obdarzony mocą ściągania nieszczęśd na Hioba (Job I, 6-12). W Septuagincie, najstarszym tłumaczeniu Starego Testamentu na grecki, pojęcie diabolos przekładano na diabolus lub Satan (tak w obowiązującej powszechnie Wulgacię).

Jednakże w tekstach Nowego Testamentu greckie pojęcie satanas używane było w nieco odmiennym kontekście - oznaczało nie wroga człowieka (jak w przypadku Hioba), lecz nieprzyjaciela Boga - tak jak w kuszeniu Chrustusa na górze: "Idź precz, szatanie" (Mt. IV, 10). W Nowym Testamencie zatem Satanas oznacza Diabła, a w Apokalipsie (Apok. XII, 9) opisany jest jako

"Smok wielki *...+ wąż starodawny, który zwie się diabeł i szatan *...+ strącony na ziemię, a z nim strąceni zostali jego aniołowie".

W ten sposób dwie zupełnie odrębne koncepcje uległy stopieniu się w jedno, stwarzająd fałszywe wrażenie, iż chrześcijaoska koncepcja półboga zła znana była Żydom jeszcze w czasach poprzedzających niewolę babilooską, tymczasem powstała ona dopiero w jej trakcie, nosząc na sobie wyraźne piętno wpływów perskich.

Kolejnym krokiem stało się utożsamienie pojęd diabeł i demon, aczkolwiek z początku oznaczały one zupełnie co innego. Grecki wyraz demon był określeniem ducha opiekuoczego lub źródła natchnienia. W Septuagincie wszelako słowo to użyte zostało jako synonim kilku różnych słów hebrajskich: schedim oznaczającego bóstwa zemsty, seirim, czyli włochatych satyrów, a także "demona zniszczenia" z Księgi Tobiasza, -który zamordował siedmiu mężów Sary, zanim nie został pokonany przez Rafaela (Tob. VI, 14; VIII, 3). W ten sposób poprzez synonimiczne tłumaczenie pojęd diabeł, demon, wróg różne początkowo kategorie duchów zlały się w jedno i zogniskowały w postaci Szatana, z którym zaczęto kojarzyd wszelkie wzmianki biblijne, odnoszące się do nieprzyjaciela Boga, od węża z Księgi Rodzaju poczynając, poprzez władcę wrogiego królestwa zła (Enoch), na "księciu mocarstwa powietrza" (List do Efezjan II, 2) koocząc. W dodatku, Diabłu nadano różne imiona: Belzebub, "książę czartowski" (Łk. XI, 15); Asmodeusz "zły duch" (Tob. III, 8); Apollyon, "anioł bezdennej czeluści; imię jego po hebrajsku Abaddon" (Apok. IX, 11); Behemot i Lewiatan (Job XL, 14; XLI, l); Belial (2 Kor. VI, 15); Lucyfer, którym to imieniem autorzy patrystyczni określali Szatana z okresu przed jego upadkiem (Iz. XIV, 12).

Doktorzy demonologii uznali, że każdemu z tych imion odpowiada inna postad, a za ich przykładem poszli następni, w podobny sposób tworząc i obdarzając imionami całe zastępy nowych diabłów. Człowiek kreuje swoje bóstwa - dobre i złe - na własny obraz i podobieostwo, efekt koocowy zależy zatem w znacznej mierze od jego cech osobowych oraz epoki, w jakiej przyszło mu żyd. Chrześcijaoska koncepcja diabła zrodziła się w umysłach tzw. ojców pustyni - egipsko- syryjskich eremitów III i IV w. n.e., którzy ze strzępów halucynacji skrzyżowanych z wizerunkami pogaoskich bożków (w rodzaju Pana o nodze zakooczonej rozdwojonym kopytkiem) stworzyli groteskowo ludzką postad Diabła, niejednokrotnie opisywaną na kartach tej encyklopedii. Wizerunek ten uzyskał oficjalną sankcję Kościoła na Soborze w Toledo w roku 447, a późniejsi pisarze niewiele już doo dodali.

Wczesnochrześcijaoskie wyobrażenia diabła nie zawsze jednak przypisywały mu postad ludzką. Na przykład w powstałym około 360 roku Żywocie świętego Antoniego diabły pojawiają się nie tylko pod postacią czarnego chłopaka lub potężnego mężczyzny, ale przybierają i inne, zupełnie odmienne kształty. Nawiedzały świętego jako "potwory przypominające człowieka o oślich nogach-kopytach", leopardy, niedźwiedzie, konie, wilki i skorpiony. "Lew ryczał, gotując się do skoku, byk gotowił się, by wziąd go na rogi, a wąż wił się". Nie wolno im tylko było przybierad postaci zwierząt świętych - gołębicy i Jagnięcia. Diabły często zmieniały swój wygląd "przybierając postad to kobiety, to znów dzikich zwierząt, pełzających potworów, gigantów, maszerujących wojsk *...l, innymi zaś razy upodabniały się do mnichów, naśladując ich pobożny sposób wyrażania się". Najbardziej niebezpieczny był jednak diabeł, objawiający się pod postacią anioła, owego budzącego przerażenie "demona południa" znanego z Psalmów-, podejrzewano, że to właśnie on wywołał u Najświętszej Maryi Panny lęk w czasie Zwiastowania. Pojawieniu się diabłów towarzyszyło zazwyczaj ogromne poruszenie oraz "krzyki i wrzaski podobne hałasom, jakie wywołuje rozwydrzona młodzież lub banda rabusiów"

(Żywot świętego Antoniego) lub "kwilenie niemowląt, beczenie owiec, porykiwania wołów... ryk lwów i zgiełk wojenny" (Żywot świętego Hilarego, ok. 390 r. n.e.). Atanazy zaświadcza, że diabły mogą do woli wchodzid i wychodzid przez zamknięte drzwi. Często także wydzielają straszliwy odór; św. Hilary zapewniał, że "na podstawie woni, Jaką wydzielało ubranie i ciało, potrafił stwierdzid... który z demonów... gnębił jakiegoś człowieka".

W innych przypadkach diabeł nie tworzył dla siebie powłoki cielesnej, ale wstępował w ciało człowieka lub zwierzęcia, tak jak diabeł zwany Legionem, który wstąpił w świnie w Gerazen (Mr. V). Michaelis Psellus opowiada o demonach, żyjących pod powierzchnią ziemi, które, nie mogąc znieśd ani nadmiernego chłodu, ani blasku promieni słonecznych, szukają sobie "schronienia i domu w ciałach dzikich zwierząt". Żywot świętego Hilarego podaje opis wyegzorcyzmowania takiego diabła, który mieszkał w wielbłądzie. Psellus, który pracował nad systematy-zacją diabłów, przyjął za kryterium podziału miejsce, w którym zazwyczaj żyją, i wyróżnił w ten sposób sześd ich odmian. Sporządzoną przez niego klasyfikację przytacza Guazzo, a za nim Henry Hallywell w wydanym w roku 1681 dziele Melampro-noea. Cytowana poniżej lista pochodzi z wydanego w roku 1608 Compendium Maleficarum Guazza:

Pierwszy rodzaj to demony ognia, zamieszkują bowiem sferę ponadpowietrzną i nie zejdą w regiony niższe aż do dnia Sądu Ostatecznego; nie wdają się w żadne układy z ludźmi.

Drugi rodzaj to demony napowietrzne, żyjące w powietrzu, które nas otacza. Potrafią one zstępowad do piekła i czasami bywają widzialne dla ludzi, jeśli sporządzą sobie powlokę cielesną z materii powietrznej. Nader często, za przyzwoleniem Bożym, pobudzają prądy powietrzne, wywołując burze i nawałnice, a wszystko to obmyślają na zgubę rodzaju ludzkiego.

Rodzaj trzeci to demony naziemne, które za popełnione grzechy strącone zostały z niebios na ziemię. Niektóre z nich żyją w lasach i puszczach, zastawiając pułapki na myśliwych; inne mieszkają na polach i trudnią się zwodzeniem nocnych podróżnych z właściwej drogi, a jeszcze inne znajdują szczególną przyjemnośd w przebywaniu, incognito, między ludźmi.

Czwarty rodzaj to demony wodne, mieszkające pod powierzchnią mórz, jezior i rzek. Są one gniewne, gwałtowne, niespokojne i wyjątkowo podstępne. Powodują sztormy i burze morskie, zatapiają okręty na oceanie i niszczą wszelkie życie w wodzie. Diabły te, jeśli się już objawiają, chętniej przybierają postad kobiecą niż męską, z racji tego, iż zamieszkują miejsca wilgotne i prowadzą życie wygodne. Czasami jednak te z nich, które żyją w nieco suchszych siedzibach, ukazują się jako mężczyźni.

Rodzaj piąty to demony podziemi; żyją w pieczarach i jaskiniach górskich. Z natury są podłego usposobienia, dają się we znaki zwłaszcza poszukującym skarbów górnikom. Zawsze gotowe są czynid szkody. Wywołują trzęsienia ziemi, wichury i pożary, wstrząsają też niekiedy fundamentami domów.

Odmiana szósta to demony zwane heliofobicznymi; nienawidzą światła słonecznego i nigdy nie pokazują się w czasie dnia, nie mogą zresztą przybrad postaci cielesnej przed zapadnięciem zmierzchu. Demony te są zupełnie niezbadane, a natura ich wykracza poza ludzkie pojęcie, jako że przebywają one w wiecznych ciemnościach, targane mrocznymi namiętnościami, złośliwe, nie znające spoczynku i wiecznie niespokojne. Jeśli nocą natkną się na ludzi, znęcają się nad nimi bez zmiłowania, często też, za Bożym przyzwoleniem, zabijają ich swym oddechem lub dotknięciem. *...+ Ten rodzaj diabłów nie zadaje się z czarownicami; nie można ich także ujarzmid zaklęciami, bowiem stronią one zarówno od światła, jak i głosu ludzkiego, unikając wszelkiego rodzaju dźwięków.

Klasyfikacje tego rodzaju miały niewielkie zastosowanie w codziennej praktyce łowów na czarownice. Sędziowie nie byli bowiem dogłębnie wykształconymi teologami ani też prawnikami zdolnymi pojąd podobne subtelności. Zarówno dla nich, jak i dla ich ofiar diabeł był postacią o cechach wybitnie ludzkich.

Dobra wróżka. Prawo, jak zauważył około roku 1525 słynny jurysta Paulus Grillandus, nie wymierzało kary za praktyki magiczne o dobroczynnych skutkach, w rodzaju uzdrawiania chorych czy też odpędzania chmur burzowych. Pogląd ten podzielali jednak nieliczni tylko demonolodzy. Guazzo, na przykład, odróżnia magię naturalną - dar Boga, od magii sztucznej, praktykowanej przy asystencji i pomocy diabelskiej. Magia naturalna jest dla niego "niczym innym, jak tylko lepszą znajomością tajemnic przyrody"; powołuje się przy tym na przykład biblijnego Tobiasza, który uleczył ślepotę ojca rybim pęcherzem. Zarazem Jednak przyznaje, że magia biała może stad się magią złą i zbrodniczą, jeśli uprawia się ją w niecnych intencjach, z pomocą Diabła, lub kiedy jej skutki stworzyd mogą zagrożenie dla duszy i ciała człowieka.

Mimo to prawo kościelne, zwłaszcza po roku 900, karało magiczne praktyki uzdrawiające, określane mianem "białej magii", ekskomuniką, co pociągało za sobą wykonanie wyroku śmierci na winnym przez "ramię świeckie". Ostatecznie górę wziął pogląd popierany przez Kościół. Około roku 1475 Jean Vincent stwierdził, że ci, którzy stosują zioła w celach leczniczych, mogą to czynid Jedynie na mocy paktu zawartego z Diabłem -Jawnie bądź potajemnie. Niejaką Gilly Dun-can z North Berwick oskarżono w roku 1590 o czamoksięstwo jedynie dlatego, że "leczyła tych, którzy cierpieli na wszelkiego rodzaju choroby i dolegliwości i uskarżali się na nie". W praktyce teolodzy uważali dobrą wróżkę za "bardziej' jeszcze przerażającego i obrzydliwego potwora" niż zwykłą czarownicę. W roku 1608 William Perkins napisał:

Niechaj tylko czyjeś dziecko, przyjaciel czy bydło dotknięte zostanie jakąś chorobą lub zapadnie na rzadką i nie widzianą dotąd dolegliwośd, to pierwszą rzeczą, jaka przychodzi mu do głowy, jest pomysł, aby znaleźd jakąś wróżkę, po którą posyła lub do której udaje się po radę. *...+ Wszelako osoba w taki właśnie sposób przywrócona do zdrowia nie ma prawa powtórzyd za Dawidem: "Pan jest moją pomocą!", lecz winna wykrzyknąd: "Pomocą moją Diabeł", albowiem to dzięki niemu została uleczona. Prawo, jakie ustanowił Mojżesz, odnosi się stanowczo do obydwu tych rodzajów czarownic.

I dodał jeszcze: Aczkolwiek czarownica może niekiedy przysporzyd korzyści, nie czyniąc żadnej szkody, a przeciwnie, dokonując dobrych uczynków, to ponieważ wyrzekła się Boga, jej króla i władcy, i zobowiązała się na mocy innych praw służyd nieprzyjaciołom Boga i Jego Kościoła, sprawiedliwym losem, jaki zgotował jej wyrok Boży, jest śmierd; żyd im nie ma byd dopuszczone.

Wszyscy autorzy angielscy przyznają jednomyślnie, że "nie związane paktem" czarownice rzeczywiście istnieją i że ludzie powszechnie udają się do nich po radę, gdy choroby nie umie uleczyd lekarz, i równie jednomyślnie uważają, że winny one ponieśd karę. W Holyand Profane .StoteFuller stwierdza: "Zarówno biała, jak i czarna *wiedźma+ winne są po równi konszachtów z Diabłem", a Gifford w napisanym w roku 1593 Dialo-gue orzeka, że: białe wróżki "należy wyplenid tak, by inni ujrzeli to i przelękli się".

Doktora Lamba ulubienica. Doktor Lamb był aż do swojej śmierci w roku 1640 osobistym lekarzem księcia Buckinghama. Podobnie jak doktor John Dee, nadworny medyk • królowej Elżbiety i jej protegowany, parał się alchemią i uprawiał ezoteryczne praktyki magiczne. W swoim Worid ofSpirtts (1691) Richard Baxter przytacza kilka krążących o nim anegdot. Oto jedna z nich:

Pewnego razu doktor Lamb zaprosił do siebie przyjaciół, Sir Milesa Sandsa i pana Barbora, na trunek poranny i zademonstrował im kilka sztuczek. Zaklął drzewo rosnące w jego pokoju i chwilę później pojawiło się trzech maleokich ludzików z siekierami, którzy je ścięli. Mimo ostrzeżeo, by niczego nie dotykad, pan Barbor schował do kieszeni szczapę drewna, która upadła na jego kaftan. W nocy w domu rozległy się okrutne hałasy. Jego żona, jak podaje Baxter, spytała: "Mężu, mówiłeś, że dziś rano byłeś z wizytą u doktora Lamba i obawiam się, że znowu wtykałeś nos w nie swoje sprawy". "Schowałem do kieszeni kawałek drewna", odparł. "Błagam cię, wyrzud go, bo nie zaznamy spokoju". A kiedy tak uczynił, od razu zapadła cisza i wszyscy spokojnie ułożyli się do snu.

Taką opinią cieszył się doktor Lamb. Nic zatem dziwnego, że w roku 1640 motłoch gonił go ulicami Londynu aż do St. Paul's Cross, gdzie ukamienował go jako czarownika. Karol I, który zamierzał uspokoid tłum, przybył za późno, a gdy władze Londynu nie ukarały sprawców zabójstwa, nałożył na miasto grzywnę w wysokości 600 funtów.

"Ulubienicą" doktora Lamba była jego służąca, Annę Bodenham, która, ku zgorszeniu sąsiadów, mieszkała razem ze swoim pryn-cypałem, mimo iż była zamężna. Doktor Lamb nauczył ją kilku sztuczek i po jego śmierci ta niewykształcona kobieta, korzystając ze sławy swego zmarłego pana, odziedziczonej po nim książki z zaklęciami i ogrodu pełnego różnych ziół leczniczych, zdobyła sobie reputację wróżki. Aby wyglądad jak prawdziwa znawczyni wiedzy tajemne), nosiła na szyi zielony woreczek z ropuchą. Kiedy przeniosła się do Fisherton Anger, w Wiltshire, okoliczni mieszkaocy zaczęli zwracad się do niej z prośbą o wyjawienie im tajemnic przyszłości, a od czasu do czasu zaopatrywali się u niej w trucizny. Tam też zetknęła się z rodziną Richarda Goddarda, która to znajomośd miała stad się przyczyną jej śmierci. Pani God-dard, wedle wszelkich oznak psychopatka, była święcie przekonana, że jej dwie córki zamierzają ją otrud, w związku z czym postanowiła odpłacid im pięknym za nadobne i zaopatrzyła się u Annę Bodenham w trzy paczuszki suszonej werbeny, kopru i obciętych paznokci.

W roku 1653 do Annę Bodenham zgłosił się zięd Richarda Goddarda, niejaki Mason, z prośbą o poradę w sprawie procesu sądowego, jaki miał zamiar wytoczyd teściowi. W wydanym w roku 1688 dziele Kingdom of Darkness Nathaniel Crouch podaje opis jednego z nielicznych wypadków wywoływania duchów, jakie odnotowano w dziejach angielskich procesów o czary. Annę Bodenham za pomocą laski zakreśliła przed domem krąg, po czym wzięła w ręce księgę i umieściła ją w jego środku. Następnie położyła na księdze kawałek zielonego szkła i postawiła nao glinianą miskę wypełnioną rozżarzonymi węglami, do których wrzuciła coś, co zaczęło wydzielad z siebie wielce obrzydliwy zapach, *...l A gdy jęła zaklinad Belzebuba, Tormentora, Szatana i Lucyfera, by się ukazali, zerwał się nagle bardzo silny wicher, który wstrząsnął całym domem. Natychmiast potem drzwi domu otwarły się i wyszło przez nie kilka duchów *...+ w postaci odzianych w łachmany chłopców, różnego wzrostu, którzy zaczęli taoczyd w zakreślonym przez nią kręgu. Wiedźma rzuciła wtedy na ziemię kilka kawałków chleba, które rzeczone demony natychmiast podniosły, po czym zaczęły skakad przez naczynie, w którym płonęły węgle, a kot i pies czarownicy taoczyły i pląsały wraz z nimi. Po dokonaniu tych obrządków oświadczyła panu Masonowi, że powinien domagad się od teścia kwoty 1500 funtów gotówką oraz renty w wysokości 150 funtów rocznie, a w wypadku odmowy wstąpid na drogę sądową. Za swoje zaś usługi przyjęła zapłatę w wysokości trzech szylingów.

Pośredniczką we wszystkich sprawach między rodziną Goddardów a panią Boden-ham była służąca, Ann Styles. Ona też kupowała arszenik dla pani Goddard. Kiedy niedoszłe ofiary jej trucicielskich zapędów dowiedziały się o tym, wszczęto dochodzę-, nie i ogarnięta paniką Ann Styles zbiegła, zabrawszy ze sobą częśd sreber stołowych. Pojmano ją wkrótce, a wtedy, w nadziei uniknięcia kary, zaczęła oskarżad Annę Bodenham o uprawianie czarów. Ann Styles opisywała szczegółowo, jak Bodenham zamieniła' się w czarnego kota i namawiała ją do wstąpienia na służbę u Diabła, jak nakłuła jej palec, zamoczyła pióro w krwi i zmusiła ją do wpisania się do księgi, w której widniały imiona wszystkich, którzy zaprzedali się Diabłu, przy czym jeden z duchów służebnych, "duży chłopak, z kruczoczarną, potarganą czupryną", wodził jej ręką, gdy składała podpis. Następnie wszyscy powiedzieli "Amen", a demon wręczył Ann srebrną monetę.

W trakcie procesu znak, jaki pozostawiło na palcu Ann Styles owo nakłucie, oraz okazana przez nią sztuka srebra stały się głównymi dowodami przeciwko Annę Bodenham. Pragnąc dodatkowo uwiarygodnid swoje oskarżenie, Ann popadła w konwulsje, w czasie których utrzymywała, że widzi bezgłowego czarnego człowieczka starającego się wydrzed jej duszę. W tego rodzaju trans popadała za każdym razem, kiedy Annę Bodenham pojawiała się w pobliżu. Oskarżoną poddano badaniom, podczas których na jej ciele odkryto dwa znamiona diabelskie, jedno na ramieniu, a drugie w okolicach sromu. Skazano ją i powieszono w Salisbury w roku 1653. W drodze na szafot prosiła o piwo, by mogła upid się, zanim założą jej stryczek, rzucała przekleostwa na delatorkę i strażników więziennych, odmawiając im przebaczenia, zabroniła odśpiewania psalmu w jej intencji i do kooca zaprzeczała wszelkim oskarżeniom, zarzucającym jej konszachty z Szatanem.

Donosiciele. John Palmer, zanim powieszono go jako czarownika w St. Albans w roku 1649, wymienił z imienia i nazwiska, jako swoich wspólników, czternaście osób pici obojga:

Z Hitchin wymienił dwie: Mary Bychan-ce i wdowę Palmer. Z Norton: Johna Sal-mona starszego, Josepha Salmona oraz Judytę, jego żonę; Johna Lamena starszego i Mary, jego żonę; Johna Lamena młodszego; Mary, córkę Johna Lamena starszego; Joan Lamen, córkę wspomnianego wyżej Johna Lamena, oraz żonę niejakiego Mayera z Weston. Na miejscu kaźni podał nazwiska jeszcze dwóch: Sary Smith i Anny Smith, służących, pierwszej - pana Beau-monta, drugiej- pana Reynoidsa. (The Devil's Delusions, 1649)

W przytoczonej relacji dziwi jedynie to, że całej tej czternastki nie powieszono jako czarowników, bo przecież fakt, że jest się oskarżonym przez skazaną czarownicę, był poważną przesłanką winy. John Lamen, na przykład, zmarł dopiero w roku 1688, Mary Lamen w 1706, Joseph Salmon w 1684, a Judith Salmon w 1692. Tego rodzaju opieszałośd, czy wręcz niedbalstwo, byłyby nie do pomyślenia na kontynencie. Podobnie rzecz się miała w czasie procesu czarownic z St. Osyth. Ursula Kempe oskarżona została o spowodowanie kalectwa służącej. Podczas przesłuchania, prowadzonego przez zdecydowanych postawid na swoim sędziów, pani Kempe wymieniła nazwiska kilku znajomych jako wspólników, ci z kolei wskazali na dalsze osoby i w koocu pod zarzutem uprawiania czarów aresztowano czternaście kobiet. Powieszono jednak tylko dwie, które zostały oskarżone o wielokrotne morderstwo.

Z nieporównanie większym powodzeniem działali donosiciele w Szkocji. Pisząc o czarownicach oskarżonych w roku 1678 o rzucenie uroku na Sir George'a Maxwella, biskup Francis Hutchinson zauważył, że "tę, która przyznała się jako pierwsza, ułaskawiono i wykorzystano w charakterze świadka przeciwko pozostałym". Cała szóstka wskazanych przez nią wspólników została stracona. Sto lat wcześniej, podczas procesów w North Berwick, Gilly Duncan, poddana ciężkim torturom przez swego pracodawcę, przyznała się, że była czarownicą, i podała nazwiska innych osób jako zdeklarowanych czarownic. Te z kolei wskazały następne, aż wreszcie liczba oskarżonych wzrosła do siedemdziesięciu osób. W roku 1597, podczas fali procesów w Aberdeen, wiele spośród dwudziestu czterech osób, które spalono na stosie, zostało zadenuncjowanych przez skazaną wcześniej czarownicę, która współpracując z sądem starała się przedłużyd dni swojego żywota.

W Szkocji zachęcano też do składania donosów anonimowych, stosując metodę wychwalaną przez francuskiego demonologa Bodina, który pragnął, by stosowano ją nie tylko w Mediolanie, ale na całym kontynencie europejskim. Opisuje ją Reginald Scot w wydane) w roku 1584 Demonology.

W kościele wystawiano wydrążony pniak lub skrzynkę, do której każdy mógł bez przeszkód wrzucid zwitek papieru ' z zapisanym nazwiskiem czarownicy, określeniem miejsca, czasu i rodzajów popełnionych przez nią występków etc. Skrzynkę tę, zamkniętą na trzy zamki, piętnastego dnia każdego miesiąca otwierało trzech inkwizytorów lub specjalnie do tego celu wyznaczonych urzędników, z których każdy miał jeden klucz. W ten sposób denun-cjator pozostawał nieznany i nie musiał obawiad się zarzutów o zniesławienie swojego nieszczęsnego sąsiada.

Największe rozmiary przybrało donosi-cielstwo w Niemczech. Friedrich von Spee, jezuita, spowiednik wielu osób skazanych na początku siedemnastego wieku, opisywał, w jaki sposób aresztowaną zmuszano, "by oskarżyła innych, których nawet nie znała, a których nazwiska nader często wkładał w jej usta prowadzący przesłuchanie lub sugerował kat. Tych z kolei skłaniano, by wskazali następnych, którzy denuncjowali potem kolejnych". Pisarz sądowy prowadził na bieżąco rejestr wszystkich nazwisk, jakie padły w trakcie procesu. Mianowany w roku 1603 przez księcia- opata fuldejskiego Balthasar Ross, sędzia, którego wyłącznym zadaniem było prowadzenie procesów o czary, zapewniał sobie stały dopływ nowych ofiar, w ten oto sposób przesłuchując podejrzanych:

Odśwież swą pamięd! Czy rzeczywiście nie widziałaś na sabacie takiego-to-a-takiego, mieszkającego przy takiej-to-a-takiej ulicy? Nie obawiaj się wymienid jego nazwiska. Tobie i tak nic już nie pomoże. A bogacza spotka taki sam los jak biedaka.

Sądzony w roku 1628 burmistrz Bamber-gu, Johannes Junius, obstawał przy tym, że nie zna nazwisk osób, które razem z nim brały udział w sabatach. Sędziowie nakazali zatem, aby został on oprowadzony po mieście w celu ich rozpoznania. Tylko na jedne) ulicy zmuszono go do wskazania pięciu osób.

Według opinii znakomitego znawcy niemieckich dokumentów sądowych, George'a L. Burra,

Żadnego zeznania nie uznawano za pełne i nie zaprzestawano torturowania żadnej czarownicy, dopóki nie zostali wymienieni współwinni. Nikogo też nie satysfakcjonowały jedno czy dwa nazwiska. Sam czytałem listę, na której widniało ich ponad sto pięddziesiąt wymuszonych torturami z jednej tylko czarownicy, wiem też o kilku innych osobach, które wymieniły ich ponad sto. Dokumenty jednego tylko sądu okręgowego, obejmujące okres zaledwie siedmiu lat *...+, zawierają około sześciu tysięcy donosów złożonych przez trzysta czarownic; średnio zatem każda z nich oskarżała mniej więcej dwadzieścia osób. Jest rzeczą oczywistą, że w takich warunkach liczba procesów musiała rosnąd w zawrotnym tempie, narastała ona jak tocząca się kula śnieżna.

Mimo iż w wydanej w 1523 roku Consti-tutio Criminalis Carolina zakazano stosowania tortur w celu wydobycia z oskarżonych nazwisk współwinnych zbrodni uprawiania czarów, proceder ten w miastach niemieckich był zjawiskiem nagminnym. Większośd ówczesnych demonologów uważała tę praktykę za całkowicie uzasadnioną. Bodin był przekonany, że "w przypadku zbrodni tak odrażającej nie powinno się przestrzegad żadnych obowiązujących praw", należy przeto zachęcad wszystkich informatorów, nawet obietnicami darowania lub złagodzenia kary (jeśli donosicielem była również czarownica), do większej aktywności. Praktyka ta ustaliła się już w połowie piętnastego wieku; profesor prawa, Vignati, podaje przykład sprawy, w czasie której oskarżony przyznał się do winy, obciążając zarazem swoimi zeznaniami wiele innych osób. Na podstawie tych zeznao inkwizytorzy poddali ich torturom, trwającym dopóty, dopóki wszyscy nie przyznali się do uprawiania czarów.

Jeśli ktoś wiedział, że uważany jest za czarownika, winien apelowad do miejscowego sądu świeckiego lub kościelnego o przesłuchanie; w przeciwnym wypadku jego milczenie mogło byd potraktowane jako przyznanie się do winy. Kiedy jednak złożył już taką apelację, poddawano go torturom w celu ustalenia, czy tak jest w istocie. Le Sieur Bou-vet twierdził, że zaprzeczenie winy jest poważną przesłanką uzasadniającą nasilenie tortur. Kiedy ktoś raz już został postawiony w stan oskarżenia, szansę, że się z tego wywikła, były niewielkie.

W myśl angielskiej praktyki sądowej osoba, którą oskarżono o czary, mogła z kolei obwinid delatora o krzywoprzysięstwo, większości jednak nie stad było na koszta procesu, musieli zatem ponosid konsekwencje swojej nadszarpniętej reputacji. C. L'Estrange Even, znakomity badacz siedemnastowiecznych procesów o czary w Anglii, zauważa:

Dysponujemy licznymi dowodami na to, że ogromna liczba tych donosów powodowana była wyłącznie wzajemnymi urazami i nienawiścią; wiadomo także, że ktoś raz wplątany w sprawę o czary mógł nie opuścid więzienia aż do samej śmierci. Głód, zimno i choroby kładły kres jego cierpieniom, nawet jeśli kat nie miał okazji wypróbowad na nim swoich umiejętności. (Witchcraft in the Star Chamber, 1938)

W nielicznych jedynie wypadkach rzekomym czarownikom udawało się wywalczyd zadośduczynienie. W roku l6l4, na przykład, Richard Ellson wytoczył w sądzie najwyższym sprawę przeciwko Richardowi Moore za słowa; "Richard Ellson jest czarownikiem i rzucił urok na mojego syna". Przyznano mu odszkodowanie i przysądzono zwrot kosztów postępowania sądowego w kwocie 6 funtów l szylinga i 2 pensów. John Lowes, proboszcz, którego powieszono w czasie histerii rozpętanej przez Hopkinsa w roku 1645, kilka lat wcześniej wywalczył w sądzie niebagatelną kwotę 45 funtów 18 szylingów i 10 pensów tytułem odszkodowania za zniesławienie i zwrotu poniesionych przez niego kosztów. W roku 1658 Rosamond Swayne oskarżyła Richarda Atkinsona za przezwanie jej czarownicą, domagając się stu funtów odszkodowania za zniesławienie, nie wiemy jednak, jaki wyrok zapadł w tej sprawie.

Dowód w procesach o czary, Anglia.

Duchowni i sędziowie angielscy przystąpili do układania podręczników, instruujących, jak tropid i demaskowad czarownice, dopiero wtedy, gdy istniał już stosunkowo obfity zasób relacji i sprawozdao z przeprowadzonych procesów. Piszący w roku 1584 Reginald Scot przytoczył przykład, jakiego rodzaju materiały dowodowe winny byd przedstawione sądowi - jest to typowe zeznanie osoby świadczącej przeciwko kobiecie oskarżonej o czary:

Późnym wieczorem przyszła do mnie do domu i chciała dostad dzbanek mleka. Wyszła zagniewana, ponieważ nie dostała go. Złorzeczyła, przeklinała, mamrotała coś pod nosem i szeptała, a na koniec powiedziała, że porachuje się ze mną. Niedługo potem moje dziecko, moja maciora i moje kurczaki pomarły lub ciężko zaniemogły. Co więcej, jeśli czcigodni panowie sobie tego życzycie, mam jeszcze inny dowód. Byłem u wróżki, która powiedziała mi, że mam złą sąsiadkę i że niedługo przyjdzie ona do mnie do domu - i przyszła. I że ma ona znamię powyżej bioder i rzeczywiście miała i. Panie Boże odpuśd, na dłuższą chwilę poczułem do niej skłonnośd. Jej matkę także uważano za czarownicę. Bito i rozdrapywano jej twarz, póki nie spłynęła krwią, ponieważ była podejrzana *o rzucanie uroków+ i zaraz potem niektórzy z tych ludzi *tzn. tych, na których urok rzuciła+ powrócili do zdrowia.

Na podstawie tego rodzaju niezbitych dowodów pisano wspomniane wyżej przewodniki dla łowców czarownic. Najbardziej liczące się angielskie dzieła z tej dziedziny to:

William Perkins (kaznodzieja kalwioski), Discourse of the Damned Art of Witchcraft (wydanie pośmiertne, 1608),

Thomas Potts (urzędnik sądowy), The Wonderful Discovery ofWitches in the Country ofLancaster(.l6iy), akta sądowe procesu czarownic w Lancashire w roku l6l2,

Michael Dalton (sędzia pokoju), The Country Justice 0.618), standardowy podręcznik dla sędziów sądów lokalnych,

Richard Bernard (duchowny), A Guide to Grand Jurymen (1627),

John Gaule (duchowny), SelectCasesofCon-science Touching Witches and Witchcraft (1646),

Matthew Hopkins (zawodowy łowca czarownic), Discovery of Witches(l647),

Robert Filmer (szlachcic i sędzia), Ao Ad-wrtisement to the Jurymen of England Touching Witches, dzieło to zastąpiło pracę Perkinsa, podając mniej skomplikowane dowody czamoksięstwa,

Cotton Mather (kaznodzieja z Nowej Anglii), Memorable Providences(l689), posiłkował się pracami Pottsa, Bernarda i Gaule'a.

Dzieła te wraz z opowieściami zaczerpniętymi z Certaintyofthe Worid o/5p»rteBaxte-ra i Kingdom ofDarkness Croucha kształtowały potoczne wyobrażenia o tym, jak powinien wyglądad materiał dowodowy w procesach o czary.

Podręcznik Perkinsa cieszył się ogromną popularnością przez całą pierwszą połowę siedemnastego stulecia. Rozróżniano w nim (l) "fałszywe bądź niepewne poszlaki" uprawiania praktyk czarnoksięskich, (2) "domniemania winy" oraz (3) "dowody pewne i wystarczające". Do kategorii poszlak "niepewnych... lub niewystarczających" Perkins zaliczał sąd boży rozpalonego żelaza i pławienie czarownic w wodzie *patrz: Pławienie+. Nie należało również uznawad za dowód zeznao świadków utrzymujących, że doznali uszczerbku wskutek przekleostwa rzuconego na nich przez czarownicę, oraz zeznao złożonych na łożu śmierci. Zarzuty tego rodzaju mogły "skłonid sędziego do przesłuchania strony oskarżonej, ale w żadnym wypadku do wydania przezeo wyroku skazującego".

"Domniemanie winy" całkowicie uzasadniało wszczęcie przez sędziego przesłuchania osoby podejrzanej - przestanki tego rodzaju "w sposób co najmniej prawdopodobny i uzasadniony wskazywały, że dana osoba jest czarownicą, i dają one pewne wskazówki, za pomocą których może ona zostad zdemaskowana":

1. Głośno wypowiadane zarzuty i krążące uporczywie wśród ludzi, z którymi żyje osoba podejrzana, pogłoski o tym, że jest ona czarownicą. Wzbudza to poważne podejrzenia.

2. Jeśli inna czarownica lub osoba uprawiająca praktyki magiczne zezna, że ktoś również uprawia czary, bez względu na to, czy zeznanie takie złożone zostało dobrowolnie, podczas przesłuchania, czy też w obliczu śmierci.

3. Jeżeli rzucenie na kogoś przekleostwa pociągnie za sobą jego śmierd lub co najmniej jakieś nieszczęście; wiadomo bowiem, że czarownice zwykły dokonywad swych szkodliwych uczynków poprzez przeklinanie i złorzeczenie.

4. Jeśli w następstwie kłótni, sporu lub obrazy dotyka kogoś jakaś szkoda.

5. Jeżeli osoba podejrzana jest synem lub córką, służącą lub służącym, przyjacielem domu lub bliskim sąsiadem czy też oddanym towarzyszem znanej l skazanej czarownicy.

6. Jeśli odkryje się, że na ciele osoby podejrzanej znajduje się diabelskie piętno.

7. Jeśli osoba przesłuchiwana zeznaje chaotycznie lub przeczy sama sobie w kolejnych, z rozmysłem udzielanych odpowiedziach. Zarówno w Anglii, jak l w innych krajach Europy "domniemanie winy" (odpowiadające pojęciu indicia stosowanemu przez teoretyków z kontynentu) było wystarczającym powodem wszczęcia śledztwa i przesłuchania osoby podejrzanej, jednak w myśl wymogów prawa angielskiego w sądzie należało także przedstawid jakieś dowody przemawiające przeciwko oskarżonemu. Wobec faktu, że w Anglii stosowano jedynie w miarę łagodne formy tortur, wielu oskarżonych było w stanie przetrzymad je, nie przyznając się do winy. Za niezbite dowody, potwierdzające zarzuty o uprawianie czarów, Perkins uważał:

1. Dobrowolne przyznanie się do tej zbrodni uczynione przez podejrzanego po przesłuchaniu. *Teśli podejrzany odmawiał przyznania się do winy, za wystarczające uznane zostały następujące kategorie materiałów dowodowych+:

2. Zeznania dwóch świadków o nieposzlakowanej reputacji, którzy w dobrej wierze zaręczyliby przed sądem, Iż wiadomo im o tym, że:

a) osoba oskarżona zawarła przymierze z Diabłem b) lub dokonywała znanych powszechnie praktyk czarnoksięskich, to znaczy zaklinała i przywoływała złe duchy, chowała u siebie demona służebnego pod postacią myszy, kota lub innego stworzenia i naradzała się z nim

c) lub używała szkieł *tzn. kryształowych kuł, stosowanych przy wróżeniu+.

W szczytowym okresie prześladowania czarownic w angielskich procesach o czary największą popularnośd zdobyło, wymienione przez Perkinsa, kryterium utrzymywania demonów służebnych. Koty i myszy trafiały się wszędzie, nietrudno zatem było zdemaskowad rzekomą czarownicę i udowodnid, że jest nią ona w rzeczywistości. Również w podręcznikach dla sędziów i przysięgłych Michaela Daltona i Richarda Bernarda podkreśla się, że fakt posiadania demonów służebnych jest nieomylną oznaką czamoksię-stwa. Country Justice Daltona powiela w znaczne) mierze przytaczane przez Tho-masa Pottsa sprawozdania sądowe z procesu czarownic w Lancashire w roku l6l2, przytacza też za Pottsem listę siedmiu oznak, dowodzących parania się czarami. Ostrzega jednak sędziów, "by nie zawsze spodziewali się odnalezienia dowodów bezpośrednich i jednoznacznych, należy bowiem wziąd pod uwagę, że czarownice działają pod osłoną ciemności i nie towarzyszy im wtedy żaden świadek, który mógłby je oskarżyd". W czwartym wydaniu swego dzieła (1630) Dalton poszerza wspomnianą listę, dołączając do niej osiem innych oznak, zaczerpniętych z Guide to Grand Jurymen Richarda Bernarda, dzieła stosunkowo ostrożnego. Demony służebne i diabelskie piętna w dalszym ciągu pozostawały podstawowymi dowodami winy oskarżonych. Dalton podkreślał, że: "są one najważniejsze dla zdemaskowania i skazania czarownic, dowodzą bowiem w pełni, że miały one demony służebne i zawarły przymierze z Diabłem". Inne, przytaczane przez Daltona, poszlaki dowodzące, że osoba oskarżona o uprawianie czarów jest winna, to posiadanie przez nią figurek woskowych, zeznania dzieci i świadectwo dane przez widmo.

Na podstawie własnego doświadczenia, jako samozwaoczego "naczelnego tropiciela czarownic" w czasie angielskiej wojny domowej, Matthew Hopkins kwestionuje wartośd oświadczeo, w których oskarżeni wyznają swą winę. Z całą hipokryzją podważa wagę zeznao wydobytych za pomocą tortur, dzięki obietnicom zagwarantowania bezkarności i stosowaniu pytao naprowadzających, przecząc najwyraźniej samemu sobie, jako że sam niejednokrotnie uciekał się do tego rodzaju metod. Jeśli na ciele czarownicy odkryta zostanie jakakolwiek skaza - powraca tu znów motyw diabelskiego piętna - to do wyznania winy mogą ją przywieśd odpowiedzi na pytania, które ktoś taki jak Hopkins zadawad musiał osobiście zapewne setki razy:

Z jakiej przyczyny pojawił się u niej diabeł - z powodu niewiedzy, dumy, gniewu czy też jej ziej woli?

Co wtedy powiedział?

W jakiej ukazał się postaci?

Jakim głosem przemawiał?

Jakie demony służebne jej przysłał?

Ile ich było?

Jakie kształty przybierały?

Jakie zadania im wyznaczyła? "Udowodnienie wszystkich tych sztuczek jest wystarczającym dowodem przeciwko niej i odparciem wszystkich jej zaprzeczeo". Dzięki takim metodom przesłuchiwania oskarżonych, których wiązano jak kurczęta i którym przez kilka nocy z rzędu nie pozwalano ani na chwilę zasnąd, Hopkinsowi udało się w latach 1645-1646 posład na szubienicę prawdopodobnie około 200 osób - sześddziesiąt osiem z nich znamy z imienia i nazwiska. Zalecana przez niego lista pytao niewiele odbiega od podobnych kwestionariuszy przygotowywanych w procesach na kontynencie.

Sir Robert Filmer w swoim Adfertisement to the Jurymen ofEngland Touching Witches (1653) wyśmiewa, co prawda, założenia przyjęte przez Perkinsa, ale w zasadzie akceptuje przydatnośd wszystkich przytoczonych przez niego "dowodów". Na pierwszym miejscu stawia przyznanie się do winy, aczkolwiek zauważa, że "niektórzy przyznają się do rzeczy nieprawdziwych i niemożliwych; do tego, że w okamgnieniu przenosili się z miejsca w miejsce w powietrzu, potrafili przechodzid przez dziurkę od klucza i szpary w drzwiach, że od czasu do czasu przemieniali się w koty, zające i inne temu podobne stworzenia -a wszystko to są czcze wymysły i rzeczy całkiem niemożliwe". Po nim następują demony służebne i świadectwo dane przez widma: "Dwóch świadków zeznających w dobrej wierze, że wiadomo im, iż osoba oskarżona o czary zawarła przymierze z diabłem lub dokonywała znanych powszechnie praktyk czarnoksięskich, lub też przyzywała diabla albo prosiła go o pomoc".

W wydanej w roku 1715 pracy, prawdopodobnie jednej z ostatnich prac stających w obronie polowao na czarownice, Richard Boulton, pomijając zupełnie opinie demonologów z kontynentu, stwierdzał, że najpewniejszymi dowodami czarownictwa są: "nieczułe na ból znamię" (diabelskie piętno), "ślady ssania czarownicy przez jej demona służebnego" (znamię czarownicy), a także próba wody. Uznanie pławienia czarownic za jedną z koronnych metod postępowania dowodowego wskazuje, że żywa wśród gminu wiara w istnienie czarownic zaczęła powracad ze świata herezji religijnych do ojczystej krainy bajki ludowej.

Poza postępowaniem dowodowym, omówionym we wspomnianych podręcznikach, istniały jeszcze inne metody demaskowania czarownic, na przykład świadectwo wynikające z faktu, że czarownica nie jest w stanie odmówid Ojcze nasz bez zająknięcia się. Niektórzy sędziowie gotowi byli w ogóle odrzucid koniecznośd przedstawiania jakichkolwiek dowodów. W roku 1603 Sir Edmund Andersen upominał przysięgłych, że:

Szkodliwośd czarownic jest wielka, a ich czyny szataoskie i jeśli nie skażemy ich bez przyznania się do winy lub przedstawienia jednoznacznych tej winy dowodów, jeśli jej domniemanie jest silne, a inne okoliczności otwarcie za nią przemawiają, to w krótkim czasie czarownice zawładną całym tym krajem.

Mimo iż już Bernard powątpiewał w wartośd świadectwa złożonego przez widma, dowód ten długo jeszcze dopuszczano w postępowaniu sądowym. "Świadectwo widma" było oskarżeniem o to, że czarownica objawiała się osobie opętanej w postaci zjawy (z czym częściej spotykamy się na kontynencie europejskim) lub że oskarżona czarownica widziała inne osoby podczas sabatów czarownic albo w ogóle w towarzystwie diabła. W trakcie większości procesów tego rodzaju dowód traktowano jako rozstrzygający.

Prawdopodobnie najdziwaczniejszym dowodem w dziejach angielskich procesów o czary były zeznania, które doprowadziły do skazania niejakiej Julian Cox przez sędziego Roberta Archera w Taunton, w hrabstwie Sommerset, w roku 1663. Przykład ten świadczy, do jakiego stopnia posunąd się mogła łatwowiernośd sędziego nawet w czasach, kiedy wiara w czary poczęła się już chylid ku upadkowi, i z jaką łatwością można było zlekceważyd zalecane przez podręczniki, niewygórowane przecież kryteria wiarygodności przedstawianych sądowi dowodów. Pierwszym ze świadków był myśliwy, który uganiając się za królikiem natknął się w krzakach na panią Cox, natomiast królik przepadł gdzieś bez śladu. Drugi świadek stwierdził, że paląc fajkę w domu pani Cox spostrzegł między swoimi nogami ropuchę. Kiedy wracał do domu i ponownie zapalił fajkę, ujrzał pod nogami coś, co wydawało mu się tą samą ropuchą, którą widział wcześniej. "Złapał ropuchę z zamiarem zabicia jej - opowiada Glanvill, który opisał przebieg tego procesu w swoim Saducismus Triumphatus (1681) -i wydawało mu się, że rozsiekał ją na kawałki, ale gdy zabrał się znów za fajkę, ujrzał ropuchę nietkniętą.!...+ Na koniec ropucha wydała z siebie wrzask i znikła". Trzeci ze świadków widział panią Cox wlatującą w okno "w całej swojej okazałości". Były to chyba najbardziej absurdalne zeznania, jakie kiedykolwiek złożono, niemniej wystarczyły, by sąd uznał oskarżoną za winną.

Dowód w procesach o czary, Europa.

W procesach niemieckich i francuskich przedstawienie materiału dowodowego przeciwko czarownicy było kwestią drugorzędną, toteż często na rozprawę nie wzywano w ogóle świadków, którzy mieli złożyd obciążające ją zeznania. Co więcej, uczony prawnik Henri Boguet stwierdził, że "czarownice działają w nocy i w pełnej tajemnicy, w związku z czym jednoznaczne udowodnienie im ich czynów *...+ jest niemożliwe". Rzeczą, na którą zwracano uwagę, były indicia, czyli przesłanki, że osoba oskarżona zajmowała się czarami. Owe indicia odznaczały się wielką różnorodnością: od brzydoty podejrzanego poczynając, poprzez krążące na czyjś temat pogłoski, aż po przydybanie kogoś flagran-te delicto, np.w trakcie wylewania za siebie wody w celu sprowadzenia burzy.

Każdy uprawniony by! do aresztowania podejrzanego o czary; co więcej, sędziowie mieli obowiązek odszukania wszystkich podejrzanych o tę działalnośd osób i osadzenia ich'w więzieniu. Jeszcze w roku 1254 papież Innocenty IV orzekł, że nie ma konieczności konfrontowania delatora z osobą oskarżoną o czary, chyba żeby zażyczył sobie tego sam. Z reguły podejrzanemu odmawiano pomocy prawnej, aczkolwiek niekiedy, chod z rzadka, sąd wyznaczał mu adwokata. Nie dopuszczano żadnych dowodów przemawiających na jego korzyśd, można było natomiast, jak przyznaje Malleus Maleflcarum, rozsiewad rozmaite dwuznaczne pogłoski, by sprowokowad nowe donosy. Świadków, jeśli w ogóle byli powoływani, nie poddawano krzyżowemu ogniowi pytao, a ich zeznania nie miały żadnego wpływu na ocenę zasadności aktu oskarżenia.

Osoba podejrzana, nawet jeśli od razu przyznała się do winy, była zawsze brana na męki, gdyż dopiero po nich jej zeznania mogły byd uznane za ważne i prawdziwe. Co więcej, za pomocą tortur zmuszano ją, by ujawniła nazwiska swoich rzekomych wspólników w odprawianiu praktyk czarnoksięskich. których z kolei, na podstawie jej zeznao, oskarżano z podejrzenia o uprawianie czarów i również poddawano torturom, by uzyskad nazwiska kolejnych. W ten sposób liczba procesów o czary rosła w lawinowym tempie, a sądy nigdy nie mogły się uskarżad na brak oskarżonych. Na dobrą sprawę wyznanie winy przez podejrzanego było jedynym wymaganym dowodem zbrodni, nawet jeśli dotyczyło kwestii znacznie mniej ważnych lub odmiennych niż te, które zawierały indicia. Bowiem z tych, którzy raz zostali oskarżeni, "nie ujdzie nikt, nawet jeśliby był księciem", jak w liście do córki napisał jeden z aresztowanych, burmistrz Johannes Junius. Wydany w roku 1622 Commentarius pióra znanego demonologa, biskupa Petera Binsfel-da, zawiera listę przesłanek uzasadniających aresztowanie pod zarzutem uprawiania czarów; niektóre z nich zaczerpnięte zostały z opublikowanego jeszcze w roku 1521 De Strigimagarum Daemonumąue Mirandis Syl-vestra Prieriasa. Indicia podzielone zostały na pośrednie (.remota), bezpośrednie (propinqud) i pewne (propinquissima), sędziom jednakże pozostawiono znaczną swobodę ich oceny. Do najpoważniejszych należały:

1. Denuncjacja złożona przez współuczestnika zbrodni,

2. Zawarcie przymierza z Diabłem,

3. Utrzymywanie kontaktów ze znanymi powszechnie czarownicami,

4. Zła reputacja,

5. Nieszczęśliwe wypadki następujące po pogróżkach ,damnum minatum),

6. Posiadanie przedmiotów służących do uprawiania praktyk magicznych, zwłaszcza maści umożliwiającej latanie w powietrzu.

Także próbę ucieczki przed aresztowaniem i skłonnośd do bluźnierstw uważano za przesłanki znaczące. Do poszlak o niniejszym znaczeniu zaliczano: diabelskie piętno, fakt, że ktoś jest dzieckiem czarownicy, chaotycznie składane zeznania i lęk przed przesłuchaniem.

Boguet był zdania, że: "W przypadku zbrodni czamoksięstwa uzasadnione jest niekiedy prowadzenie postępowania sądowego tylko i wyłącznie na podstawie owych nie budzących wątpliwości poszlak i domniemao;to samo odnosi się zresztą i do innych przestępstw popełnionych potajemnie" ,Discours des sorciers, 1602). Ten całkowicie niezgodny z prawem pogląd wyraził jeszcze w roku 1580 znacznie sławniejszy od Bogueta Jean Bodin: "Dowody tego rodzaju przestępstwa są bowiem tak niejasne i trudne do przeprowadzenia, że gdyby stosowad zwykłą procedurę sądową, to nie oskarżono by ani nie skazano nawet jednej czarownicy na milion".

Drabina. Metoda torturowania stosowana zazwyczaj w trakcie wstępnej fazy przesłuchania; niezwykle popularna we Francji i w Niemczech. Po niej następowały najczęściej strappado i "zawieszanie".

Oskarżonego, odzianego jedynie w koszulę, układano na plecach na drabinie *dchell^, kole tortur lub wprost na podłodze pomiędzy dwoma wbitymi w ziemię słupkami. Do jednego z nich przywiązywano nogi, a wyciągnięte za głowę i skrępowane ręce przytwierdzano do drugiego za pomocą ruchomej opaski, której skracanie powodowało napinanie się przeciwległych sznurów, w następstwie czego ciało torturowanego zawisało w powietrzu.

Cięższa odmiana tej tortury wymagała użycia krępulców *tortiiions+ zadających dodatkowy ból. Aresztowanego przywiązywano do drabiny na wysokości ramion, łokci, kolan i stóp za pomocą cienkiego sznura, który następnie skręcano, nawijając go na drewniany pręt. Sznur zaciskał się, a szczeble, brzegi drabiny oraz sam powróz wrzynały się się w wielu miejscach w ciało przesłuchiwanego.

"E"

Egzekucje. Na kontynencie europejskim zarówno sądy świeckie, jak i kościelne skazywały czarownice na śmierd przez spalenie na stosie. Praktyka ta brała swój początek z teologii św. Augustyna, rozwiniętej następnie przez św. Tomasza z Akwinu oraz inkwizytorów Bemardusa Guidonisa i Nicholasa Eymerika. W Liber de Fide ad Petrum Diaco-num św. Augustyn pisał, że wierzy mocno i nie żywi najmniejszych wątpliwości, iż: nie tylko wszyscy poganie, ale i wszyscy Żydzi, heretycy i schizmatycy, którzy zakooczą żywot doczesny poza Kościołem powszechnym, powędrują w ogieo piekielny,. który przygotowany jest dla diabla i aniołów jego.

Pogląd ten, włączony oficjalnie do Dekre-taliów papieża Grzegorza IX, potwierdzony został ponownie przez kardynała Bellarmine (1542-1631), uzasadniającego karanie herezji i praktyk czarnoksięskich śmiercią: "Na koniec wreszcie, jest rzeczą dla zatwardziałych heretyków wysoce korzystną, że pozbawia się ich życia, bowiem im żyją dłużej, popełniając swe rozliczne błędy, tym więcej ludzi sprowadzają na fałszywą drogę, a co za tym idzie, tym większe na siebie ściągają potępienie".

Kara spalenia na stosie, orzekana początkowo wyłącznie przez inkwizycję (oczywiście samo wykonanie wyroku pozostawiano świeckiemu wymiarowi sprawiedliwości), została następnie zaakceptowana przez katolickie autorytety prawnicze, a później także i przez protestantów - Kalwin był jednym z najchętniej posyłających na stos wszystkich, których okrzyknął czarownikami. W wieku piętnastym Girolamo Visconti napisał dzieło dowodzące, że winnych uprawiania czarów należy palid na stosie jako heretyków, podobne poglądy wyrażał też Thomas Erastus w Dc Lamiis (1572). Wybitny szesnastowieczny autorytet w dziedzinie prawa karnego, Joost Damhouder, w traktacie Enchirtdion (1554) w taki oto sposób wyrażał panujące podówczas poglądy w tej kwestii:

Ktokolwiek zabija za pomocą czarów albo zaklęd, winien zostad spalony w płomieniach ognia, jako że czary nadają zbrodni mężobójstwa charakter tak nikczemny, że zasługuje ono, by zostad ukarane śmiercią przez spalenie. Podobnie zresztą każdy, kto stosując praktyki magiczne pozbawia mężczyznę lub kobietę naturalnej zdolności płodzenia potomstwa albo sprawia, że kobieta nie jest w stanie począd czy też nosid dziecka w swym łonie, albo też w jakikolwiek sposób pozbawia mleka mamki lub stosując czary albo maleflcia zabija kogoś od wewnątrz, poprzez jadło czy napój, albo innymi sposobami od zewnątrz, winien zostad uznany za mordercę.

We wszystkich krajach europejskich, poza Anglią, karę śmierci na czarownicach wykonywano przez spalenie na stosie. W Hiszpanii i Włoszech heretyków palono żywcem; w Szkocji, Niemczech i Francji duszono ich zazwyczaj przed spaleniem za pomocą garo-ty lub stryczka, pod tym wszakże warunkiem, że nie odwołały one przed śmiercią zeznao złożonych na torturach. Treśd wyroku na Ja-net Reid, skazanej w roku 1643, jest typowym przykładem procedury stosowanej w Szkocji:

miała ona zostad "zabrana przez kata, z rękoma związanymi na plecach, doprowadzona na miejsce stracenia, uduszona na szafocie i spalona na popiół". Jeśli skazana czarownica odwołała złożone wcześnie) zeznania lub nie okazała skruchy, na stos prowadzono ją żywą. Relacja przedstawiona l grudnia 1608 roku Tajnej Radzie Szkocji przez Earla of Mar zawiera wyrazisty opis tej drugiej metody dokonywania egzekucji:

I chociaż do kooca obstawali przy swej niewinności, zostali spaleni żywcem w sposób tak okrutny, że niektórzy z nich zmarli w desperacji, blużniąc i wypierając się wiary, inni zaś, na wpół spaleni, uciekali z płomieni, w które żywcem wrzucano ich na powrót, póki wszyscy nie spłonęli. (Register ofPrivy Councii ofScotland, 1624)

Jeżeli podczas rozprawy czarownica okazywała krnąbrnośd, stos układano z mokrego drewna, by przedłużyd jej męki. Sposób ten, podobnie jak okaleczanie i obcinanie skazaocom członków, zalecany był przez znanego prawnika francuskiego Jeana Bodina, którego Ddmonomanie (1580) traktowano jako powszechnie uznany kanon:

Jakakolwiek metoda karania czarownic, czy to przypiekanie ich, czy też gotowanie na wolnym ogniu fbrusier ó petit feu+, nie jest tak naprawdę niczym aż tak ztym i strasznym w porównaniu z mękami, jakie Szatan zadał im na tym świecie, nie wspominając już o wiecznych męczarniach, które czekają na nie w piekle, nigdy bowiem czarownica nie umiera na stosie później niż po upływie jednej godziny.

Trudno stwierdzid, ilu ludzi oskarżonych o czary stracono w Europie w epoce ich prześladowao, trwającej z grubsza rzecz biorąc od około 1450 do mniej więcej 1750 roku. Ocalało co prawda wiele dokumentów sądowych, zwłaszcza powstałych po roku 1600, a niekiedy i znacznie wcześniejszych, są one jednak niekompletne zarówno w sensie terytorialnym, jak i czasowym. Pewien podróżnik, który w roku 1644 odwiedził Szkocję, zanotował: "Pamiętam, że widziałem, jak w Leith Links spalono za jednym razem dziewięd czarownic" (Dałyell DarkerSuperstitions ofScotland, 1834), tymczasem Trevor Davies odnalazł w archiwach Sądu Najwyższego Szkocji wzmiankę o tylko jednym wyroku śmierci wydanym tego roku. Z drugiej jednak strony zachowane w nienagannym stanie akta sądowe informują nas, że w Osnabruck, w Niemczech, w samym tylko 1583 roku spalono 121 czarownic, a sześd lat później posłano na stos 133 czarownice. W l6l2 roku w Ellwangen spłonęło 167 osób skazanych za uprawianie czarów, a w ciągu roku 1628 i w pierwszych dwóch miesiącach 1629 stos płonął w Wlirzburgu 158 razy. Dygnitarz watykaoski, Bartolommeo Spina, cytuje wypowiedź pewnego inkwizytora, który utrzymywał, że w ciągu jednego tylko roku on sam i jego dziesięciu pomocników posłali na stos 1000 czarownic w okręgu Como (nie precyzuje, co prawda, kiedy miało to mied miejsce, ale najprawdopodobniej chodzi o rok 1523). Z zachowanych dokumentów wynika, że w latach 1631-1636 w trzech małych wioskach, podlegających jurysdykcji arcybiskupa Kolonii - Rheinbach, Mecken-heim i Flerzheim, i liczących łącznie 300 gospodarstw, stracono w sumie 125 do 150 osób oskarżonych o czary. W Lotaryngii prokurator generalny Nicholas Remy, którego urząd prowadził, jak wolno przypuszczad, dokładną statystykę wyroków, przechwalał się, że w latach 1581- 1591 posłał na stos 900 osób. W Kolmarze, gdzie dokumenty sądowe przetrwały w komplecie, w zapiskach z roku 1571 czytamy: w czwartek po dniu św. Małgorzaty w Hattstatt spalono sześd kobiet, w tym matkę wraz z osiemnastoletnią, niezamężną córką. Matka, odbywszy stosunek płciowy z diabłem, zaślubiła go córce. 3 listopada w Herriisheim spalono pięd czarownic. 4 grudnia cztery czarownice zostały spalone w Ammerschweier. 12 grudnia w Wieży Czarownic w Kolmarze znaleziono martwą czarownicę.

Wiele napisano na temat procesów o czary w poszczególnych epokach, krajach i miastach; często jednak prace te, najczęściej broszury wydawane w prowincjonalnych oficynach, znane były jedynie wąskiemu gronu miejscowych czytelników. Z kolei inne słynne procesy o czary doczekały się szczegółowych sprawozdao, które czytano w całej Europie. Ponadto, jako że znane nam materiały źródłowe zachowały się w znacznej mierze przypadkowo i są wysoce niekompletne, wszelkie szacunki liczbowe mają z konieczności charakter przybliżeo. W dziele De Origine et Progressu Offlcii Sanctae Inąuisi-tionis (Msidod 1598) Lodovicus Paramo ocenią, że w ciągu 150 lat sama tylko inkwizycja posłała na stos około 30 000 czarownic. Jeśliby jednak mimo to pokusid się o próbę oszacowania liczby osób straconych za uprawianie czarów, to za punkt wyjścia należałoby przyjąd stosunkowo najbardziej udokumentowane oceny George'a L. Burra, według którego w samych tylko Niemczech spalono co najmniej 100 000 mężczyzn, kobiet i dzieci oskarżonych o to przestępstwo. Dla całej Europy liczbę tę można z pewnością podwoid.

Skoro liczba ofiar na kontynencie europejskim, mimo iż trudno określid ją precyzyjnie, była bez wątpienia ogromna, istnieje niebezpieczeostwo poważnego zawyżania analogicznych statystyk dla Anglii. Thomas Ady 'oceniał, że w Szkocji spalono "kilka tysięcy" czarownic, Zachary Grey (w 1744 roku) podawał liczbę 3000-4000 straconych w latach 1640-1660, a Robert Steele (w 1903) uważał, że w samym tylko dwudziestopięcioleciu 1603-1628 skazano na powieszenie aż 70 000 czarownic. C. L'Estrange Ewen, jeden z nielicznych znawców tego problemu, który sam prowadził badania źródłowe, sądzi, że w dągu całego okresu polowao na czarownice w Anglii wydano wyroki śmierci na mniej więcej 1000 osób oskarżonych o uprawianie czarów.

Egzorcyzmy. W przeciwieostwie do czarnoksięstwa, które było wymysłem czysto chrześcijaoskim o zasięgu ograniczonym do Europy Zachodniej, opętanie i egzorcyzmy są zjawiskiem uniwersalnym, wspólnym wszystkim wierzeniom i systemom religijnym różnych epok. Opętanie demoniczne znakomicie mieści się w kategoriach koncepcji rozdwojenia jaźni, a egzorcyzmy w takim wypadku traktowad można jako zespół metod, których zastosowanie przywraca niekiedy dotkniętych owym schorzeniem do stanu równowagi psychicznej. W takim ujęciu zadanie, które dawniej brał na siebie odprawiający egzorcyzmy kapłan - leczenie osoby chorej -przejęli współcześni psychiatrzy. Analogię tę można posunąd jeszcze dalej: podobnie jak współczesny psychiatra często sam powinien poddad się badaniom, tak i egzorcyści nieraz padali ofiarą opętania. W L'Histoire des dia-bles de Loudun (1716) stwierdzono, że "niemal każdy z egzorcystów w mniejszym lub większym stopniu doświadcza wpływu demonów poprzez męki, jakie mu one zadają, i mało komu udało się przepędzid złe duchy, jeśli sam nie był niepokojony przez nie".

W demonologii chrześcijaoskiej, koncepcja opętania przez złe duchy zredukowana została do opętania przez diabła w jego również chrześcijaoskim wydaniu. Ten zaś z kolei jako diabeł chrześcijaoski uznawał najwyższą władzę chrześcijaoskiego Boga, a co za tym idzie był posłuszny rozkazom chrześcijaoskiego księdza egzorcyzmującego w Imieniu Boga i Kościoła. Z tym wszystkim rytuał egzorcyzmu chrześcijaoskiego niewiele odbiega od podobnych praktyk stosowanych przeciwko opętaniu przez demony w innych wierzeniach religijnych. Jedynie żywiołowy i prymitywny poltergelst, jak zauważają demonolodzy, nie był w stanie uznad chrześcijaostwa i wobec tego słabo reagował na egzorcyzmy, ale mimo to katolickie książki do nabożeostwa zawierały modlitwy przeciwko hałaśliwym demonom, nawiedzającym nie tylko domostwa, ale nawet i łoża małżeoskie.

Praktyka odprawiania egzorcyzmów bierze swój początek ze wzmianek zawartych w Nowym Testamencie (np. "w imię moje wypędzą demony"), została wprowadzona do Kościoła bardzo wcześnie, a egzorcyści byli jedną z czterech grup funkcjonariuszy kościelnych, którzy otrzymali niższe święcenia. Sława, jaką się cieszyli, odegrała niebagatelną rolę w krzewieniu nowej wiary. W II w. n.e. Justyn Męczennik pisał w swojej Apologii:

Liczni spośród naszych mężów chrześcijaoskich wyegzorcyzmowali w imię Jezusa Chrystusa wielu opętanych przez złe duchy na całym świecie, a także i w mieście Rzymie.!...+ Uleczyli ich i leczą nadal, czyniąc diabły, które powodują opętanie, bezbronnymi, i wyganiając je z ludzi, których w żaden sposób nie mogli uzdrowid ani inni egzorcyści, ani ci, którzy stosują leki i zaklęcia.

Wzmianki pochodzące z wczesnego okresu chrześcijaostwa pozwalają ustalid, że ówczesne formy ceremonii egzorcystycznych niewiele odbiegały od ich postaci ostatecznej, ustalonej w Rituale Romanum. Były tylko nieco prostsze i składały się wyłącznie z litanii, modlitw i ceremonii nakładania rąk na egzorcyzmowanego. Piszący w II w. n.e. Orygenes podkreślał moc magiczną liter składających się na imię Jezus; "widziano nieomylnie, jak imię to wypędzało miriady złych duchów z dusz i ciał ludzkich, tak wielka jest bowiem moc, jaką wywiera ono na tych, z których owe demony uszły".

Moc tych wczesnych egzorcystów rozciągała się także i na zwierzęta. W Żywocie świętego Hilarego (ok. roku 390) opisano, jak niemal codziennie przyprowadzano doo różne bydlęta, które popadły w szaleostwo.

Między nimi był także ogromnych rozmiarów wielbłąd baktryjski, którego, wśród pokrzykiwao, trzydziestu bądź i więcej ludzi trzymało związanego mocnym powrozem. Oczy nabiegły. mu krwią, z okrytego pianą pyska wystawał opuchnięty jęzor, a nade wszystko przerażenie budził głośny i obrzydliwy ryk, jaki zwierzę to z siebie wydawało. I oto starzec nakazał, aby puszczono go wolno. Natychmiast zarówno ci, którzy go przywiedli, jak i ci, którzy towarzyszyli świętemu, wszyscy oni pierzchli bez wyjątku. Święty zaś sam wyszedł mu na spotkanie i, zwróciwszy się doo po syryjsku, rzekł: "Nie wzbudzasz we mnie trwogi, diable, nawet jeśli tak wielkie jest twe cielsko. Czyś bowiem lisem, czy wielbłądem, zawsześ jest tym samym". Po czym stanął wyciągnąwszy ręce. Oszalała bestia podbiegła do Hilarego, jakby chciała go pożred, ale w tym samym momencie padła, położyła łeb na ziemi i, ku zdziwieniu wszystkich obecnych, zaczęła zachowywad się tak łagodnie, jak do tej pory była wściekła. Starzec zaś wyjaśnił wszystkim, w jaki sposób diabeł, na zgubę ludzką, wstępuje nawet w zwierzęta juczne; pali go bowiem tak wielka nienawiśd do ludzi, że pragnie zniszczyd nie tylko ich, ale także wszystko, co do nich należy.

Skoro na podstawie różnych oznak i przesłanek zostało ustalone, że w grę wchodzi opętanie, egzorcysta musiał określid, czy duch, który je spowodował, był duchem złym, czy dobrym. Vincentius von Berg, autor Enchiridium, słynnego kompendium egzorcyzmów, podaje listę świadczących o tym symptomów. Ducha należy uznad za złego, jeśli:

Uciekł na znak krzyża lub na dźwięk imienia Jezus od wody święconej.

Wypowiedział coś przeciwnego wierze katolickiej.

Skłaniał umysł nawiedzonego do pychy, chełpliwości, rozpaczy etc.

Odmawiał rozmowy z księdzem na tematy związane z opętaniem.

Ukazał się w postaci obmierzłej lub wyszedł pozostawiając za sobą smród l hałas albo też raniąc opętanego.

Zbliżył się łagodnie, ale pozostawił za sobą zniszczenie, spustoszenie, niepokój duszy i zadmienie umysłu.

Kolejną troską egzorcysty było ustalenie, w jaki sposób zły duch wstąpił w ciało opętanego. Człowiek może popaśd w opętanie na dwa sposoby, stwierdza Polidori (1587): po pierwsze, przez diabła, który (za przyzwoleniem bożym) z własnej woli wstępuje w jego ciało, po drugie, kiedy czarownica użyje zaklęd skłaniających diabła, by weo wstąpił *patrz: Opętanie+. Berg podaje "listę oznak, pozwalających ustalid, czy ktoś popadł w opętanie wskutek rzuconego nao uroku":

1. Zauroczony domaga się najpodlejszego jadła.

2. Nie jest on w stanie zatrzymad pożywienia, cierpi z powodu nieustannych wymiotów, traci zdolnośd trawienia.

3. Niektórzy odczuwają jakiś ciężar w żołądku, jakby coś na kształt kuli podchodziło im do gardła, a gdy usiłują to zwymiotowad, rzeczona kula wraca do położenia początkowego.

4. Inni mają uczucie szarpania w dole brzucha, jeszcze inni odczuwają gwałtowne pulsowanie w szyi lub ból w nerkach. Niektórym dolegają ciągłe, niemożliwe wręcz do zniesienia, bóle głowy lub mózgu, z racji czego czują się przygnębieni, połamani i rozbici.

5. Osoby, na które rzucono urok, mają kłopoty z sercem; odnoszą wrażenie, że kąsa je pies lub wąż albo że ktoś szarpie je paznokciami, nakłuwa igłą, ściska lub mrozi.

6. W innych wypadkach puchnie im głowa, a całe ciało ogarnia takie znużenie, iż z ledwością mogą się poruszad.

7. Niektórzy doznają częstych i niespodziewanych boleści, których charakteru nie są w stanie opisad; nie mogą się wtedy powstrzymad od głośnego krzyku.

8. Zdarza się też, że z powodu nadmiernego wydzielania płynów wyglądają jak cienie; cierpią na zanik sił witalnych i skrajne osłabienie. 9. W innych wypadkach mają wrażenie, że ktoś bije, rozrywa i miażdży im różne części ciała; dotyczy to zwłaszcza serca i kości.

10. Niektórzy czują, że w żołądku wieje im zimny lub gorący wiatr; powoduje to gwałtowne skurcze jelit i innych organów wewnętrznych oraz nagłe wzdęcia brzucha.

11. Wielu z tych, na których rzucono urok, trapi melancholia; niektórzy słabną do tego stopnia, że niezdolni są rozmawiad z kimkolwiek ani w ogóle mówid.

12. Ci, których dotknęły czary, mogą mied zapadnięte oczy, a całe ich ciało, zwłaszcza twarz, żółknie lub przybiera barwę popiołu.

13. Kiedy czary dotkną przypadkiem kogoś chorego, z reguły opanowuje go strach i przerażenie; jeśli chory jest dzieckiem, zaczyna użalad się nad sobą, jego oczy czernieją, występują także inne, łatwo zauważalne zmiany. Dlatego też roztropny egzorcysta winien zawsze donieśd o wykryciu oznak tego rodzaju krewnym i innym, którzy się przy nim znajdują, aby uniknąd skandalu.

14. Znaczącą przesłanką jest również sytuacja, w które) doświadczony lekarz nie jest w stanie określid rodzaju dolegliwości ani sformułowad na jej temat żadnej opinii, a także i to, że przepisane lekarstwa okazują się bezskuteczne lub wręcz wzmagają chorobę.

15. W niektórych wypadkach przesłanki, wskazujące, że zostały użyte czary, mogą mied wyłącznie charakter pośredni. Dzieje się tak np. w wypadku użycia czarów w celu wywołania nienawiści, wzbudzenia uczucia miłosnego, spowodowania bezpłodności, zadania ligatury, wzniecania burz i sprowadzania szkód na zwierzęta.

Nawet jeśli egzorcysta podejrzewał, że opętanie zostało spowodowane przez czarownicę, nie wolno mu było próbowad ustalenia jej tożsamości, ponieważ oznaczałoby to odwołanie się do pomocy diabła. Po części z powodu procesu ojca Louisa Gaufridiego, skazanego na podstawie oskarżeo opętanych, w roku 1620 Sorbona ogłosiła całkowity zakaz wykorzystywania zeznao złożonych przez demony. Przecząc swoim własnym argumentom, uzasadniającym korzystanie ze "świadectwa widma", uniwersytet podkreślał, że diabeł nigdy nie mówi prawdy, nie mówi więc jej i wtedy, kiedy poddany jest egzorcyzmom. Zasady tej, co prawda, nie zawsze przestrzegano; główna postad sprawy Gaufridiego, siostra Madeleine de la Palud, sama została wiele lat później (w roku 1653) oskarżona o uprawianie czarów przez jakąś opętaną. Sąd uznał także zeznania złożone przez samych opętanych w procesie ojca Urbaina Grandier w roku 1634 [patrz: Loudun, zakonnice z Loudun].

Jeżeli po przeprowadzeniu wszystkich prób egzorcysta w dalszym ciągu uważał, że ma zbyt mało danych, aby podjąd ostateczną decyzję, mógł zarządzid egzorcyzm ogólny.

Skupiwszy wzrok na osobie opętanej i położywszy dłonie na je) głowie, w takiej właśnie pozycji zwróciwszy się z tajnym poleceniem do diabła - jako że diabeł we własnej osobie jest źródłem wszelkiego zła - egzorcysta czyni pewien znak, przynaglając opętanego w obecności świadków:

"Ja, sługa Chrystusa i Kościoła, w imię Jezusa Chrystusa nakazuję ci duchu nieczysty, jeśli spoczywasz ukryty w ciele tego człowieka stworzonego przez Boga lub jeśli gnębisz go w inny sposób, abyś bez zwłoki dał mi jakiś nieomylny znak zapewniający o twym udziale w opętaniu tego człowieka *...+ który przedtem, kiedy mnie nie było, mogłeś uczynid swoim zwykłym sposobem" (Enchiridiuni). Przekonawszy się ostatecznie o rzeczywistym istnieniu diabła, który wstąpił w opętanego, egzorcysta powinien postępowad według pewnych, ogólnie przyjętych reguł. Musiał zapytad diabła o jego imię, dowiedzied się, ile diabłów opętało ofiarę, ustalid przyczynę opętania oraz określid, czy diabeł wstąpił w nią na pewien określony czas, czy na zawsze, a wreszcie ustalid, z dokładnością co do godziny, kiedy to uczynił.

Praktykujący egzorcyści przestrzegali tych zasad. Na przykład całemu zespołowi specjalistów, składającemu się z dominikanów, jezuitów i kapucynów, którzy egzorcyzmowali pewną damę szlachetnego rodu w kaplicy Notre-Dame-de-Guerison, w diecezji Auch, 16 listopada 1618 roku udało się wygnad demona noszącego imię Magot. Cztery dni później wznowili egzorcyzmy skierowane przeciwko drugiemu diabłu: Duch *...+ zmuszony został do mówienia ustami pacjenta, a my zdecydowaliśmy się przesłuchad go w następujący sposób:

Jakie imię nosi i skąd przybył. Na polecenie to dane mu z mocy bożej odparł, że jego imię brzmi Mahonin, wywodzi się z drugiego chóru trzeciej hierarchii archaniołów, a miejscem, które zamieszkiwał, zanim wstąpił w ciało opętanego, była woda.

Zaklęty, by wyznał, który ze świętych jest jego adwersarzem niebieskim, odparł, że święty Marek Ewangelista.!...]

Pytany, skąd pochodzi, odparł, że z Beziers, miasta w Langwedocji, przy granicy z Hiszpanią.t...+

Zapytany, którego dnia wstąpił w ciało opętanego, powiedział, że był to trzeci czwartek ostatniego Wielkiego Postu, w miesiącu marcu, kiedy nawiedzona dama przebywała w mieście Agen.*...+

Gdy przykazano mu, by dał znak, kiedy będzie opuszczał jej ciało, odparł, że uczyni to zrzucając kamieo z wieży do wód fosy. (Les conjurations faites A un demon possdedant corps d'une grandę damę, 1619)

W okresie największego nasilenia polowao na czarownice opublikowano liczne opisy praktyk egzorcystycznych; większośd z nich "cum permissu superiorum". Najbardziej znanym zbiorem egzorcyzmów było Flagellum Demonum: Exorcismos Terribiles, Potentissi-mos et Efficaces pióra Girolamo Menghiego, zawierające szczegółowe instrukcje odprawiania siedmiu różnych ich odmian. Na Fustum Daemonis Menghiego, który prawdopodobnie sam był egzorcystą, często powoływali się inni demonologowie. W latach późniejszych dzieło to wraz z pracami czterech innych uznanych autorytetów - Valderio Poli-doro, Zacharias Vicecomes,. Piętro Antonio Stampa i Maximilian van Eynatten - znalazło się w liczącym 1232 strony i opublikowanym w roku 1626 Thesaurus Exorcismorum. Zadziwiający jest fakt, że w roku 1709 na krótko umieszczono je na indeksie ksiąg zakazanych.

Thesaurus Exorcismorum zawierał egzorcyzmy niemal na każdą okazję: egzorcyzm przeciwko demonowi nawiedzającemu dom (zaczynał się od modlitwy błogosławiącej to miejsce, po czym następowało zaklęcie "smoka pradawnego", by je opuścił, i na koniec litania) egzorcyzm przeciwko odjęciu krowom mleka, niszczącym plagom (gąsienic i szaraoczy), rozmaitym chorobom (włączając w to bóle żołądka i rżnięcie w brzuchu), a także ligaturze. "Nigdy też wysiłki egzorcysty nie są użyte w bardziej pożytecznym celu niźli wtedy, gdy próbuje on usunąd owo maleficium, które niszczy związki małżeoskie". Egzorcysta modli się o błogosławieostwo dla "tych małżonków *...+, którzy współżyją ze sobą", a "dzięki twej pobożności możesz sprawid, że uwolnieni zostaną od ligatury, uroku i diabelskich czarów; wróci im zdrowie i płodnośd i doczekają się potomstwa", pouczał Thesaurus. Vincentius von Berg dodawał także "duchowe środki przeciwko inkubom i sukkubom", które mogą byd skutecznie odpędzone poprzez szczerą skruchę ich ofiary, częste przystępowanie do komunii, wodę święconą, akty miłosierdzia, umieszczanie amuletów w czterech rogach łoża, pobłogosławienie łoża, pielgrzymki do miejsc świętych, egzorcyzmy oraz dwa rodzaje napitku składającego się z wina zmieszanego z ziołami leczniczymi (Berg neguje wartośd kadzideł stosowanych przeciwko inkubom, co zaleca Sinistrari).

Obrządek egzorcyzmowania osoby opętanej przez złego ducha, tak jak opisują go wspomniane podręczniki, był długi l obliczony na wywarcie jak największego wrażenia. Nie było to zadanie łatwe, wymagało także przedsięwzięcia nieodzownych Środków zabezpieczających w rodzaju obecności świadków, zwłaszcza gdy osobą opętaną była kobieta. Księży ostrzegano też, by nie mówili ani nie czynili niczego, co "mogłoby wzbudzid nieprzystojne myśli". Cała ceremonia dzieliła się na wiele etapów; egzorcyzmy następowały na przemian z modlitwą. Wielu badaczy współczesnych widzi głębsze, psychologiczne uzasadnienie typowych dla praktyk egzorcystycznych ostrych kontrastów między dodawaniem otuchy choremu a wzbudzaniem u niego lęku. Tak zwane litanie obelg wyzywały diabła od wychudłych macior, parszywych bydląt, zasmolonych węglarzy, opuchłych ropuch i wszawych świniopasów, zwracały się też do Boga z prośbą, "by wraził gwóźdź w twą czaszkę i wbił go młotem, jako Jael uczynił Siserze".

Po dziś dzieo w Kościele katolickim praktykuje się obrządki egzorcystyczne (więszośd wyznao protestanckich odrzuca samą teorię opętania, a co za tym idzie również i eg-zorcyzmy). Wydany w roku 1947 Rituale Ro-manum powtarza bez żadnych zmian opis tego rytu opublikowany w roku l6l9 przez Maximiliana van Eynattena i zamieszczonego później w Thesaurus Exorcismorum.

PORZĄDEK EGZORCYZMU USTALONY Z NAKAZU NAJWYŻSZEGO KAPŁANA, PAWŁA V *1605-1621]

Ksiądz w komży i fioletowej stulę, której jeden koniec owinięty jest wokół szyi osoby opętanej ( związanej, jeśli jej szaleostwo przyjmuje formy gwałtowne), skra-pia wszystkich obecnych wodą święconą. Następnie zaczyna się msza.

1. Litania.

2. Psalm 54 ("Boże, w imię twoje zbaw mię").

3. Błaganie o łaskę bożą dla zamierza-nego egzorcyzmu przeciwko "smokowi niegodziwemu" oraz wezwanie ducha, który wstąpił w opętanego, by "wyjawił mi swe imię oraz dzieo i godzinę twego wyjścia poprzez jakiś znak".

4. Czytanie Ewangelii ( Jan I lub Marek XVI; Łukasz X; Łukasz XI).

5. Modlitwa przygotowawcza. Następnie ksiądz, zabezpieczywszy siebie i opętanego znakiem krzyża, owija jeden z kooców stuły wokół szyi opętanego i położywszy mu dłoo na głowie stanowczo i z wielką wiarą wypowiada, co następuje:

6. Pierwszy egzorcyzm: "Egzorcyzmuję de, najpodlejszy z duchów, najprawdziwsze wcielenie naszego wroga, demonie, legionie cały, w imię Jezusa Chrystusa f, byś wyszedł i opuścił to stworzenie Boże f f. Ten sam bowiem nakazuje ci, który rozkazał strącid je z wysokości niebios w otchłao ziemi. Ten sam bowiem ci nakazuje, który rządzi morzem, wiatrami i nawałnicami.

Słysz tedy i drży), Szatanie, nieprzyjacielu wiary, wrogu rodzaju ludzkiego, złodzieju życia, burzycielu sprawiedliwości, korzeniu zła, który budzisz żądzę grzechu, zwodzicielu człowieka, zdrajco narodów, podżegaczu zazdrości, źródle skąpstwa, przyczyno niezgody, twórco smutku. Dlaczego trwasz w oporze, skoro wiesz, że Chrystus Pan zniszczy twą moc? Drzyj przed tym, który został ofiarowany w Izaaku, sprzedany w Józefie, zabity •w jagnięciu, ukrzyżowany w człowieku, a potem zatriumfował nad piekłem".

(Dalsze znaki krzyża winny byd kreślone na czole opętanego). "Wyjdź przeto w imię Ojca f i Syna f i Ducha Świętego f; ustąp Duchowi Świętemu przez znak f Krzyża Jezusa Chrystusa Pana naszego, który wraz z Ojcem i Duchem Świętym żyje i panuje nad całym światem, Boga jedynego na wiek wieków".

7. Modlitwa o powodzenie, której towarzyszą znaki krzyża czynione nad opętanym.

8. Drugi egzorcyzm: "Zaklinam cię, wężu przedwieczny, poprzez sędziego żywych i martwych, poprzez stwórcę twojego i stwórcę całego świata, poprzez tego, który władny jest wtrącid cię do piekła, abyś co prędzej opuścił sługę bożego N., który wraca na łono Kościoła, przepełniony strachem i cierpiący z powodu lęku przed tobą. Zaklinam cię ponownie (f na czole opętanego) nie poprzez mą własną niegodną osobę, lecz przez moc Ducha Świętego, abyś wyszedł ze sługi Bożego N., którego Bóg Wszechmogący stworzył na swój obraz i podobieostwo".

Poddaj się przeto; poddaj się nie mnie, lecz słudze Chrystusa. Przynagla cię bowiem moc tego, który pokonał cię swym krzyżem. Drży) przed ręką, która, zwyciężywszy okropieostwa piekieł, poprowadziła dusze ku światłości. Niechaj ciało człowieka będzie ci wstrętne (f na piersi opętanego), niechaj strasznym ci będzie wizerunek Boga (f na czole opętanego). Nie opieraj się ani nie opóźniaj swego wyjścia z tego człowieka, spodobało się bowiem Chrystusowi zamieszkad w tym ciele. I, aczkolwiek wiesz, że ja sam jestem grzeszny, nie lekceważ mnie.

Bowiem to sam. Bóg nakazuje ci f.

Majestat Chrystusa nakazuje ci f.

Bóg Ojciec nakazuje ci f.

Bóg Syn nakazuje ci f.

Bóg Duch Święty nakazuje ci f.

Święty krzyż nakazuje ci f.

Wiara świętych apostołów Piotra i Pawła i wszystkich innych świętych nakazuje ci f.

Krew męczenników nakazuje ci f.

Stałośd wyznawców nakazuje ci f.

Pobożne wstawiennictwo wszystkich świętych nakazuje ci f.

Moc cudów wiary chrześcijaoskiej nakazuje ci t. Wyjdź przeto, ty gwałcicielu prawa. Wyjdź, ty uwodzicielu, pełen wszelkiego fałszu i przebiegłości, nieprzyjacielu cnoty, prześladowco niewinności. Ustąp miejsca, o najpiugawszy, ustąp miejsca; ustąp miejsca, świętokradco; ustąp miejsca Chrystusowi, w którym nie znajdziesz nic z dzieł swoich, który wyzuł de z wszystkiego, który zniszczył królestwo twoje, który pojmał cię w niewolę i zniszczył posiadłości twoje, który strącił cię w ciemności zewnętrzne, gdzie ciebie i namiestników twoich czeka zagłada.

Czemu opierasz się, o krnąbrny? Czemu odmawiasz, pyszna istoto?

Oskarżonyś przez Boga Wszechmogącego, który orzeka twą winę.

Oskarżonyś przez jego Syna Jezusa Chrystusa, Pana naszego, którego ośmieliłeś się kusid i pozwoliłeś ukrzyżowad.

Oskarżonyś przez rodzaj ludzki, któremu poprzez namowy twoje dałeś do picia śmiertelną truciznę.

Zaklinam cię przeto, smoku niegodziwy *draco ne^uissime+, w imię + niepokalanego baranka, który stratował żmiję i bazyliszka, który podeptał lwa i smoka, abyś wyszedł z tego człowieka (f niechaj ten znak krzyża uczyniony zostanie na czole opętanego), abyś opuścił Kościół Boży (f niechaj ten znak krzyża uczyniony zostanie nad wszystkimi obecnymi). Drzyj i umykaj na wezwanie tego Pana, przed którym drży piekło, któremu posłuszne są zastępy niebieskie, moce i paostwa, którego głosem niezmiennym sławią cherubiny i serafiny, wyśpiewując: święty, święty, święty jest Bóg, Pan Zastępów. Słowo ciałem się stało f nakazuje ci. Zrodzony z Dziewicy + nakazuje ci. Jezus z Nazaretu nakazuje ci, ten który, pomimo iż zlekceważyłeś uczniów jego, kazał ci, zdruzgotanemu i przybitemu, wyjśd z człowieka i wstąpid w stado świo.

Zaklinam cię przeto teraz, w jego imię f wyjdź z tego człowieka, którego on stworzył. Ciężko ci będzie próbowad oporu. Ciężko d będzie wierzgad naprzeciw ościeniowi f. Im bardziej bowiem zwlekad będziesz z wyjściem, tym surowsza czeka cię kara, ponieważ okazujesz wzgardę nie człowiekowi, ale temu, kto jest Panem żywych i martwych, który nadejdzie, by sądzid żywych i martwych i świat cały ogniem".

9. Modlitwa.

10. Egzorcyzm trzeci i ostatni. "Zaklinam cię przeto najpodlejszy z duchów, samo wcielenie Szatana, w imię f Jezusa Chrystusa z Nazaretu, który po chrzcie w Jordanie wyprowadzony był na pustynię i pokonał cię tam w twojej własnej siedzibie, abyś przestał nękad tego, którego stworzył on z prochu i pyłu ziemi na swą własną chwałę, i abyś zadrżał nie przed ludzką słabością w nędznym ciele człowieczym, ale przed obrazem Boga Wszechmogącego.

Poddaj się przeto Bogu. który poprzez Mojżesza sługę swego utopił ciebie i złośd twoją w faraonie i armii jego w otchłani.

Poddaj się Bogu, który zmusił de do udecz-ki, wygnawszy z króla Saula pieśnią poprzez swego najwierniejszego sługę, Dawida.

Poddaj się Bogu f, który potępił cię w Judaszu Iskariocie, zdrajcy. Ponieważ razi cię on bożymi f biczami, na widok których drżąc i płacząc, wraz z legionami swoimi rzekłeś: Kim jesteś dla nas, Jezusie, Synu najwyższego Boga? Czyś zstąpił tu, by zadad nam męki, zanim nadejdzie nasz czas? Gnębi cię ogniem wieczystym ten, który, gdy nadejdzie kres czasów, powie potępionym: Odejdźcie ode mnie, przeklęci, w ogieo wieczny, który przygotowany został dla diabła i aniołów jego.

Dla ciebie, niegodziwcze, i dla aniołów twoich przygotowane są robaki, które nigdy nie zemrą.

Dla ciebie i aniołów twoich przygotowany jest ogieo nie do ugaszenia; tyś bowiem wodzem przeklętego mordu, tyś twórcą kazirodztwa, glową świętokradztwa, mistrzem złych uczynków, preceptorem herezji, in-wentorem wszelkiego zboczenia. Wychodź przeto, niegodziwcze. Wychodź, kanalio, wychodź wraz z wszelkimi podstępami swoimi, bowiem spodobało się Bogu obrad tego człeka na swą świątynię.

Czemuż zwlekasz jeszcze?

Oddaj cześd Bogu, Ojcu Wszechmogącemu, przed którym zgina się każde kolano.

Ustąp miejsca Panu Jezusowi Chrystusowi f, który przelał swą krew najcenniejszą za człowieka.

Ustąp miejsca Duchowi Świętemu, który poprzez swego błogosławionego apostoła Piotra poraził cię w Szymonie Czarnoksiężniku, który pokarał twe podstępy w Ananiaszu i Safirze, który pobił cię w królu Herodzie za to, że nie oddał on czci Bogu, który przez apostoła swojego Pawła zniszczył cię w magu Ełymasie, dotykając go ślepotą, i poprzez tegoż samego apostoła, dzięki słowom jego nakazu, zmusił cię, byś wyszedł z wieszczki.

A teraz wyjdź, f Wyjdź, uwodzicielu. Twą siedzibą pustynia, twym mieszkaniem wąż. Bądź rozbity i poniżony. Nie ma już czasu na zwłokę. Bowiem Pan Bóg nadchodzi szybko, a jego ogieo płonie i postępuje przed nim, paląc wrogów ze wszech stron. Bowiem jeśli nawet udało ci się zwieśd człowieka, niezdolnyś oszukad Boga.

Wygania cię ten, przed którego okiem nic się nie skryje.

Wygania cię ten, którego mocy poddaje się wszelkie stworzenie.

Broni ci przystępu ten, który przygotował dla ciebie i aniołów twoich wieczne piekło; z którego ust wyjdzie miecz ostry, który przyjdzie, by sądzid żywych i martwych i świat cały ogniem".

11. Modlitwa koocowa, zawierająca kan-tyczki, Credo i psalmy. Czasami stosowano jeszcze dodatkowo okadzanie i biczowanie. Sanchez (l66l) tłumaczy, na czym polega różnica między zabobonnym używaniem tych ostatnich środków, aby wypędzid demony, a ich użyciem zgodnym z zasadami religii, wyłącznie w celu okazania pogardy diabłu. Brognolus Bergo- mensi (1651), powołując się na liczne autorytety, usilnie zaleca "umiarkowaną" chłostę, która ma nie tyle zadad ból opętanemu, co byd oznaką pogardy dla diabła.

Eichstatt, proces czarownic w Eichstatt. Przytoczony poniżej protokół procesu o czary, który odbył się w 1637 roku w biskupstwie Eichstatt, opodal Ingolstadt, jest literalnym zapisem zeznao złożonych w trakcie kilkutygodniowych przesłuchao oskarżonej na sali sądowej i w izbie tortur. Wraz z czterema podobnymi dokumentami został opublikowany po raz pierwszy w roku 1811. Zapewne ze względu na potomków osób uwikłanych w tę sprawę wydawca opuścił wszelkie imiona i nazwiska pojawiające się w tekście, zastępując je inicjałami N.N. Pisarz sądowy zrelacjonował przebieg całego procesu w trzeciej osobie, poprzedzając każdorazowo zeznania oskarżonej słowem "Sagt" *"zeznaje"+. Tekst polski nie jest przekładem dosłownym; w dwóch lub trzech wypadkach, tam gdzie przekład literalny wydawał się całkowicie niezrozumiały, tłumacz naniósł uzasadnione, jak się wydaje, poprawki.

Przebieg procesu był typowy dla spraw z oskarżenia o uprawianie czarów: oskarżona zaprzecza stawianym jej zarzutom, w związku z czym poddana zostaje torturom, na mękach przyznaje się do wszystkiego, czego oczekują od niej sędziowie, po czym natychmiast po zaprzestaniu tortur odwołuje swoje zeznania, w związku z czym torturuje się ją raz jeszcze. Sytuacja ta powtarza się kilkakrotnie i wkrótce na wpół obłąkana kobieta zaczyna sama wierzyd w to, że jest czarownicą. Żadna ze zbrodni czamoksięstwa, o którą została oskarżona - nocne loty w powietrzu, uczty sabatowe, wywoływanie burz, wykopywanie trupów z cmentarza, przenikanie przez zamknięte drzwi - nie ma nic wspólnego z rzeczywistością i nie może byd dowiedziona, nikt też nie troszczy się o przedstawienie jakichkolwiek dowodów. Oskarżono ją o dokonanie piętnastu różnych przestępstw w taki czy inny sposób związanych z praktykami czarnoksięskimi (zarzuty te wydobyto zapewne podczas tortur od innych rzekomych czarownic, nie da się też wykluczyd, że wzięto je po prostu na chybił trafił ze standardowych wykazów zbrodni przypisywanych powszechnie czarownicom), zatem jej los został przesądzony. Cytowany przez nas protokół przesłuchao dowodzi jednoznacznie, że sędziów interesowało wyłącznie wymuszenie na niej przyznania się do winy i ujawnienia nazwisk rzekomych wspólników, których prędzej czy później miał spotkad podobny los. Zgodnie z panującymi wówczas obyczajami oskarżonej nie przysługiwała żadna pomoc prawna, nie konfrontowano jej ze świadkami, nawet ksiądz mógł ją .odwiedzid dopiero po ogłoszeniu wyroku.

Oskarżona była prostą •wieśniaczką ogłupiałą od tortur, a później, jak się wydaje, mocno zdetonowaną znaczeniem roli, jaką przyszło jej odegrad - cała rzesza wysoko opłacanych urzędników sądowych poświęciła pełne trzy tygodnie swego cennego czasu, by doprowadzid ją w koocu do śmierci. Kiedy nie chciała zeznawad, pokazywano jej narzędzia tortur, co natychmiast odświeżało jej pamięd. Zakładano jej "but hiszpaoski" -i w tej samej chwili zaczynała mówid, obawiając się, że kat zaraz dokręci śruby, które zmiażdżą jej kości. Kiedy była wyjątkowo oporna, poddawano ją torturze strappado.je+ zeznania stają się nieskładne; jakieś pozbawione sensu zdania przeplatają się z krzykami "O Jezu Chryste, zostao przy mnie. *...+ Dobry Boże, nachyl ku mnie swe ucho". Po trwających dwa tygodnie przesłuchaniach i torturach przyznaje się do wszystkiego, co pragnęli usłyszed od niej sędziowie. PROCES W EICHSTATT

Obecni: Pan Kanclerz, Pan Sędzia Municypalny, Pan Doktor, Pan Sekretarz i Pan Pisarz.

Poniedziałek, 15 listopada 1637

Po starannym rozważeniu wszelkich okoliczności przez świeckich asesorów sądowych uwięziona N.N., znana powszechnie jako N.N., oddana pod straż z racji podejrzenia o czary oraz na podstawie zaprzysiężonych oskarżeo o dokonanie piętnastu zbrodni, z których każda zasługuje na ukaranie śmiercią, zostaje poddana niniejszemu szczegółowemu przesłuchaniu:

P. Jakie jest je) imię?

O. N.N., lat czterdzieści, nie pamięta imion rodziców, nie wie też, gdzie się urodzili i wychowali, ani też kiedy zmarli. Ze swoim mężem żyje od lat dwudziestu trzech; w tym czasie wydała na świat ośmioro dzieci, z których pięcioro pozostało przy życiu do dziś. Z trojga, nieżyjących obecnie, jedno zmarło na ospę dwadzieścia jeden lat temu, w wieku lat dwóch, drugie osiem lub dziewięd lat temu, mając sześd lat; trzecie zaś sześd lat temu także na ospę. Z powodu podejrzanych okoliczności jego śmierci kazano jej stawid się w ratuszu.

P. Czy zna powód, dla którego polecono jej stawid się w ratuszu?

O. Nie zna żadnego innego powodu poza oskarżeniem jej o to, że jest czarownicą.

P. To prawda, w innym wypadku nie przyprowadzono by jej tutaj. Dlatego też powinna zacząd przyznawad się do popełnionych win i nie szukad dla siebie żadnego usprawiedliwienia.

O. Ona może znieśd wszystko, ale nie przyzna się, że jest czarownicą.

Sędziowie usilnie starają się zachęcid ją do złożenia zeznao, daremnie jednak. Przeto zostaje jej odczytana przygotowana uprzednio lista zarzutów oraz akt oskarżenia.

W czasie odczytywania pierwszego zarzutu wybucha głośnym śmiechem i oznajmia, że woli śmierd. Pyta, w jaki sposób mogła coś takiego popełnid, skoro nigdzie nie była. Przyznaje, że może się przyznad do zarzutu drugiego. Co się zaś tyczy zarzutów 3, 4, 5 i 6, odpowiada, że nigdy w ciągu całego swojego życia nie była na sabacie. Stwierdza, że nic jej nie wiadomo w kwestii zarzutów 7, 8, 9, 10 i 11. Nie przyznaje się też do zarzutów 12, 13,14 l 15.

Aczkolwiek nie jest w najmniejszym stopniu winna stawianym jej zarzutom ani odpowiedzialna za nie, ponownie podkreśla, że z radością przyjmie śmierd.

P. Czy ma zamiar umrzed jako czarownica?

O. Życzeniem jej jest to, co spodoba się Bogu.

P. Słusznie. A zatem powinna rozpocząd zeznania i powiedzied, od jak dawna tkwi w grzechu i kiedy po raz pierwszy weo popadła.

O. Tak, czcigodni panowie, z chęcią udam się tam, gdzie mi każecie, ale nie jestem czarownicą i jest to taką samą prawdą jak to, że Chrystus był umęczony i cierpiał na krzyżu. Następnie jest badana na okolicznośd piętna diabelskiego, które zostaje odkryte na plecach, w pobliżu prawej łopatki; ma ono rozmiary monety półgrajcarowej. Znamię to zostaje nakłute i okazuje się, że jest niewrażliwe na ból. Nakłuwana w innych miejscach natychmiast zaczyna zachowywad się jak niespełna rozumu. Stwierdzono też obecnośd wielu innych podejrzanych znaków. Oskarżona przesłuchiwana jest dalej:

P. Gdzie naznaczono ją tymi diabelskimi piętnami?

O. Nie wie. Nigdy nie miała do czynienia z diabłem. .,

Jako że oskarżona nie odpowiada, kiedy traktuje się ją w sposób łagodny i wyrozumiały, zostaje doprowadzona do izby tortur.

Zeznania złożone w izbie tortur

Po rozciągnięciu jej na drabinie i lekkim zaciśnięciu powrozów powiada, że byd może jest czarownicą. Rozwiązana oznajmia, że nie jest czarownicą, przeto zostaje przymocowana do drabiny ponownie i rozciągnięta po raz pierwszy, drugi i trzeci. Zostaje oswobodzona po złożeniu zeznania, że jest czarownicą. Natychmiast po uwolnieniu znów staje się krnąbrna i zaprzecza, że jest czarownicą, w związku z czym poddana zostaje rozciąganiu po raz kolejny, tym razem nieco mocniej.

Wyznaje, że prawdą jest, iż czternaście lat temu, jeszcze jako panna, została czarownicą.

P. Ale skoro zeznała, że jest zamężna od dwudziestu czterech lat, to w jaki sposób mogła zostad czarownicą zaledwie czternaście lat temu?

O. Na co prosi, by zdjęto ją z drabiny, a wtedy powie prawdę.

P. Nie, najpierw musi zacząd zeznawad. Na razie zasługuje jedynie na to, by pozostad na drabinie.

Kiedy przekonuje się, że nie zostanie uwolniona z więzów, zeznaje, że mniej więcej osiemnaście lat temu jej mąż wrócił do domu pijany i życzył jej, by diabeł porwał ją i jej dzieci, małe i duże (w owym czasie była tuż po urodzeniu kolejnego dziecka). *Od tego momentu zeznania stają się niezwykle zawi-ktane*. A ona pomyślała wtedy: Ach, kiedy on wreszcie przyjdzie! Ach, niechaj nadejdzie zaraz! A w owym czasie żyła w grzesznym związku miłosnym z katem i następnej nocy diabeł nawiedził ją pod postacią rzeczonego kata. W rzeczywistości przybył on już pierwszej nocy, ale w domu cały czas paliło się światło, nigdzie więc nie mógł się z nią zejśd. A ponieważ wydawało się jej, że jest on katem, następnej nocy, około godziny dziesiątej, kochała się z nim i zauważyła, że jego członek był bardzo zimny. Odbywszy z nią stosunek po raz drugi, diabeł wyjawił jej, kim jest w rzeczywistości, przemawiał do niej lubieżnymi słowy i żądeł, by oddała mu się bez reszty i wyrzekła Boga, Najświętszej Panienki i wszystkich świętych niebieskich. Przeraził ją tak bardzo, że uległa mu, ale teraz jest pełna skruchy i chce wrócid z powrotem do Boga.

P. Czy diabeł domagał się od niej czegoś więcej?

O. Abym wszędzie czyniła zło.

P. Za pomocą jakich środków miała dokonad tych złych czynów? O. Osiem dni po uwiedzeniu diabeł dał jej zielony proszek i czarną maśd w glinianym naczyniu. Miała ich używad wobec ludzi i zwierząt.

P. Czy ma jeszcze którąś z tych substancji?

O. Nie. Cztery tygodnie temu wyrzuciła je do wody.

P. Czy była uprzedzona o tym, że ma zostad osadzona w areszcie?

O. Nie, nikt poza jej siostrą nie ostrzegał jej przed tym.

P. Czy jej siostra latała razem z nią w powietrzu?

O. Nie, ale widywały się w czasie sabatów diabelskich.

P. Jak nazywał ją diabeł i jakim imieniem ona zwracała się do niego?

O. Nazywała diabła imieniem Gokhelhaan *Kogut+, a on nadal jej imię Shinterin *Łami-gnatka]. Trzy tygodnie po uwiedzeniu ochrzcił ją, polewając czymś jej głowę.

P. Czy wszystko, co powiedziała, jest prawdą?

O.Tak.

Zostaje wyprowadzona z izby tortur.

Wtorek, 16 listopada 1637

Obecni: Ławnicy, Pan Sędzia Municypalny, Pan Doktor i Pan Pisarz. Oskarżona zostaje wprowadzona po odmówieniu porannej modlitwy.

P. Czy może, zgodnie z prawdą, sercem i ustami potwierdzid to, co zeznała wczoraj.

O. Tak, cale jej zeznanie jest zgodne z prawdą. Poza tym obawia się, że z powodu popełnionych przez nią ciężkich grzechów nie pójdzie do nieba. Od chwili jej uwiedzenia nie potrafi już modlid się do Boga. Diabeł wymógł na niej posłuszeostwo bijąc ją często i okrutnie. Nie dalej jak ubiegłej nocy dwukrotnie słyszała jakieś szeleszczące dźwięki w celi. Nawet teraz, w czasie przesłuchania, je słyszy.

Sąd udzielił jej rady, w jaki sposób ma bronid się przed swym potępionym nieprzyjacielem, i zapewnił ją, że dostąpi zbawienia.

O. Tak, to prawda. Jeśliby pozostała poza Kościołem, nie mogłaby zostad zbawiona. Jeśli wolą Bożą jest, by cały świat stał się świadkiem jej złych uczynków, jest ona gotowa złożyd publiczne wyznanie winy; pragnie też modlid się za czcigodnych panów, Pana Kanclerza i Pana Doktora, bowiem to oni nakazali jej stawid się w sądzie. Diabeł często zadawał jej ból, kiedy byli razem w łóżku; krzyczała ona wtedy i budziła męża, który niedługo potem zaczął sypiad osobno *zeznania przytaczane SĄ dosłowniej. Jezu Chryste, nie opuszczaj mnie, a ponieważ ciężko Zgrzeszyłam przeciwko tobie, drogi Boże, racz znowu otworzyd dla mnie swe uszy.

P. Jak często otrzymywała proszek i maśd od diabła? Czy nie ma więcej tego proszku albo maści? O. Tak. W jej komorze po lewej stronie, jeśli wejśd od ścieżki, znajduje się szafka z czterema szufladami u góry; w jednej z nich jest maśd.

W czasie przeszukania komory urzędnik sądowy znalazł trzy niewielkie pudełeczka z maścią i jedno z proszkiem; dostarczono je do ratusza.

P. Komu wyrządziła szkodę za pomocą tych substancji?

O. Po pierwsze, osiem czy dziewięd lat temu diabeł kazał jej posmarowad maścią czereśnię i dad ją do zjedzenia ośmioletniej córce. Po zjedzeniu owocu dziecko natychmiast zachorowało i w ciągu godziny zmarło. W następstwie tego zdarzenia kazano jej stawid się w ratuszu. Nawiasem mówiąc, gdyby jej mąż nie był tak pobożny, diabeł uśmierciłby go także.

Po drugie, jakieś trzynaście lat temu, kiedy jej mąż pogrążony był we śnie, diabeł rozpylił nad nim trochę tego proszku po to, aby nie mógł się obudzid, a następnie natarł mu maścią stopy, dłonie, plecy i szyję, chcąc spowodowad jego śmierd. Trzy dni później mąż dostał jakiejś wstrętnej, pęcherzykowatej wysypki, która go gnębi do dziś. Mówi, że nie wyznała dotąd tej zbrodni, jeśliby bowiem to uczyniła, pojawiłby się diabeł i nie dał jej już więcej spokoju. *Zeznania stają się mocno powikłane.+ Czarownica znaleźd może zbawienie jedynie wtedy, gdy stanie przed sądem i chce wyznad to wszystko w jego obliczu.

Po trzecie, trzy lata temu wymieszała nieco diabelskiej maści z gulaszem i dała to do jedzenia czteroletniemu synowi swojej dawnej pani. Chłopak natychmiast zapadł na gangrenę i zmarł po dwóch dniach.

P. Czy to, co powiedziała, jest prawdą? O. Tak. I pragnie ona wyznad nie tylko to, ale o wiele więcej.

*Następnie opisuje trzy inne maleflcia, jakich dokonała przy użyciu maści, wplątując do catej sprawyjedna ze swoich ofiar, która, jak utrzymuje, wprowadziła w arkana sztuki czarnoksięskiej. Później zaprzecza temu. Opowiada, w jaki sposób, używając tej maści, sprowadziła chorobę na wiosna córkę. Następnego dnia pokazuje jakiś wrzód na boku, twierdząc, ze jest on oznaką zarazy, ale kat Mathess, stwierdza, że nie ma powodu do obaw. Następnie sad pyta ją, co wywołuje u nie/tak wielki niepokój.^

O. Zeszłej nocy ukazała się jej Najświętsza Panienka tak piękna, jak biały jest śnieg.

Ponieważ oskarżona symuluje chorobę i sprawia wrażenie, iż zamierza odwoład wcześniejsze zeznania l jako że jej wczorajsza pobożnośd wydaje się byd udawana, nakazuje się wyprowadzid ją do izby tortur i wychłostad, aby wzbudzid w niej lęk i skłonid do wyznania prawdy. Po trzykrotnym wychłostaniu zeznaje, że odziany na czarno diabeł pojawił się w je) celi ubiegłej nocy i dziś rano. Ubiegłej nocy przyszedł dokładnie między godziną jedenastą a dwunastą i odbył z nią stosunek płciowy, który sprawił jej tyle bólu, że ledwie mogła go znieśd. Miała wrażenie, że jej uda l plecy rozrywane są na strzępy. Co więcej, raz jeszcze przyrzekła, że oddaje mu się duszą i ciałem, że nie zezna nic o zawartym z nim przymierzu, pozostanie wierna wyłącznie jemu i będzie opierad się sędziom, póki starczy jej sil. W zamian za to inkub obiecał, że jej pomoże, i polecił, by pomyślała, w jaki sposób popełnid samobójstwo. W tym celu rozdrapała sobie paznokciami prawą rękę, obnażając środkową żyłę, z której dwa tygodnie temu miała krwotok. Ponieważ żyła ta nie zagoiła się jeszcze do kooca, bez trudu da się otworzyd ponownie. W ten sposób może, nie zwracając niczyjej uwagi, popełnid samobójstwo i w ten sposób może połączyd się z diabłem tak duszą, jak i ciałem.

*Tu następują mniej istotne wyznania, wyjaśniające, że diabeł pouczył ja, jak ma udawad, ze skutki używania maści są oznakami zarazy, oraz jak zmusił ją, by mu się podporządkowała-

A teraz, skoro opowiedziała już o tym wszystkim, kazano jej udzielid odpowiedzi na następujące pytania:

P. Czym w rzeczywistości są owe cztery pudełeczka dostarczone do ratusza - czyli dwa pudełeczka wypełnione maścią koloru czerwonego, jedno z maścią białawą i jedno pełne białego proszku? Wziąwszy pod uwagę, że na samym początku wspominała o jednym pudełeczku, a kiedy pokazano jej wspomniane cztery, stwierdziła, że to właściwe zginęło, to które z tych zeznao jest prawdziwe?

O. Wszystkie te pudełeczka otrzymała od swego inkuba Gokhelhaana po to, by działad na szkodę ludzi i zwierząt. To, co zeznała wczoraj, a mianowicie, że właściwe pudełeczko zginęło, powiedziała po to, by wprowadzid sędziów w błąd.

Teraz ponownie wyrzeka się diabła i jest gotowa uczynid kolejny krok ku zbawieniu, prosząc o jak najsurowszą karę. Gotowa jest wziąd na siebie odpowiedzialnośd przed Bogiem i światem, że odtąd jej zeznania będą zgodne z prawdą.

Po krótkiej rozmowie dotyczącej szczegółów podaje dwa ostatnie przykłady szkód, jakie wyrządziła, używając wspomnianych maści i proszku.

Po siódme, osiem lat temu uśmierciła swoją własną krowę dosypując do jej żarcia diabelskiego proszku. Zdrowe do tej pory zwierzę zdechło po dwóch czy trzech dniach.

Po ósme, sześd lat temu posypała tym samym proszkiem własnego brązowego konia, który zaraz potem padł.

P. Czy jej poprzednie zeznania są prawdziwe?

O.Tak.

Zostaje wyprowadzona pod strażą i poddana ścisłemu nadzorowi.

Piątek, 19 listopada 1637

Podsądna zostaje doprowadzona do sądu i poddana przesłuchaniu.

Stwierdza i podaje do publicznej wiadomości, że nigdy w życiu nie widziała diabła ani nie miała z nim stosunku płciowego. Wszystkie jej poprzednie zeznania są nieprawdziwe. Ani jej sumienie, ani oddanie i miłośd, jakie żywi do Jezusa Chrystusa, nie pozwalają jej kontynuowad tych kłamstw. Decyzję tę podjęła minionej nocy. Gdyby udało się jej znaleźd nóż, który mogłaby wbid sobie w pierś, popełniłaby samobójstwo. Rzeczywiście, dwukrotnie prosiła strażnika, by użyczył jej noża, tłumacząc mu, że kołnierzyk koszuli uwiera ją i chce go trochę poluźnid.

Sędziowie przysłuchiwali się temu odwołaniu zeznao i uznali, że serce jej wciąż przepełnia diabelski upór. Oczy miała czerwone, tak jakby diabeł starał się wypchnąd je z orbit. Nakazano zatem katu, by rozciągnął ją na drabinie. Zaraz potem zaczęła prosid, by ją rozwiązano, i obiecała opowiedzied o wszystkim, czego dopuściła się przez całe swoje życie.

P. Czy jej poprzednie zeznania są prawdziwe?

O. Tak, na nieszczęście nie tylko one. Ale teraz pragnie ona wyjawid wszystko.

P. Dlaczego odwołała swoje zeznania?

O. Diabeł nawiedził ją minionej nocy o godzinie dwunastej, dopuścił się z nią czynów lubieżnych i polecił jej, by odwołała wszystko, do czego przyznała się do tej pory. Obiecał, że jej pomoże.

Zdjęto ją zatem z drabiny jako osobę, którą tortury przywiodły do skruchy.

Dalszy ciąg przesłuchania po posiłku południowym

P. Dlaczego zaprzeczała sobie dziś rano? Kiedy zadaje się jej pytania, ma wyznawad całą prawdę. Nakazano, aby stwierdziła pod przysięgą, czy jej zeznania są prawdziwe, czy nie, oraz by wskazała, od którego momentu zaczęła mówid prawdę.

O. Okazuje dobrą wolę, mówiąc: Tak. Zeznaje, że diabeł był z nią przez całą noc i nie tylko pocieszał ją i raz jeszcze obiecywał jej pomoc, ale zażądał także, by poważnie zastanowiła się, w jaki sposób może skooczyd ze sobą. Z jego to poduszczenia postanowiła poprosid o nóż, sądząc, że uda jej się sporządzid stryczek z kołnierza od koszuli i powiesid się na nim. Później przyszło jej na myśl, że wyrwie sobie język z ust, na koniec wreszcie próbowała udusid się za pomocą palca wskazującego.

Nie usatysfakcjonowany tym diabeł poturbował ją dotkliwie i podbił je) oczy (stąd sioce i krwiaki) tak, że spłynęły krwią, po czym zażądał, by podpisała z nim nowy pakt przymierza. Brutalnie wodząc jej lewą ręką, zmusił, by własną krwią napisała tekst następującej umowy: ,Ja, Shinterin, będę należed do ciebie duszą, ciałem i krwią, każdym kawałkiem mej skóry i każdym włosem, i wszystkim z czego się składam, na wiek wieków".

Następnie zabrał kontrakt i przykazał, by powtórzyła go własnymi słowami, co uczyniła, przyrzekając mu zarazem, że nie wyjawi tego nikomu. Diabeł obiecał, że nie zapomni o niej *w tym momencie zeznania staja się bardzo niespójnej i raz jeszcze zachęcił ją, by nie ustawała w swych diabelskich uczynkach, po czym znikł. Ona zaś z całego serca żałuje, że dopuściła się tego, i przyrzeka, że nigdy więcej tak nie postąpi. Sędziowie wygłosili do nie) długą mowę, zapewniając, że jeśliby kiedykolwiek jeszcze była napastowana przez swojego potępionego wroga, to oni obronią ją swoim błogosławieostwem. *Pominięte zostają dwa punkty oskarżenia, dotyczące dwójki dzieci, które ucierpiały od diabelskiej maści; jedno z nich zmarło, drugie zaś pozostaje upośledzone na umyśle-

Sobota, 20 listopada 1637 Zostaje przywołana przed oblicze sądu i wezwana do udzielenia dalszych odpowiedzi.

P. W jakim jest usposobieniu?

O. No... kiedy nie ma przy niej nikogo, sama nie wie dlaczego, ale zaczyna się bad.

P. Czy diabeł nie napastował jej minionej nocy?

O. Nie.

P. Ile razy w miesiącu i ile razy w roku latała w powietrzu? Dokąd latała oraz w jakim celu?

O. Dwa razy w miesiącu, dwadzieścia cztery razy w roku. Aby jej mąż nie obudził się i nie mógł jej przeszkodzid, posypywała go rzeczonym proszkiem, tak że mogła spotykad się z diabłem, gdzie tylko im się spodobało; w kuchni, w sypialni, w sieni lub na poddaszu. Diabeł dał jej w prezencie widły, których używała wyłącznie do latania. Smarowała je niewielką ilością diabelskiej maści. Diabeł siadał zawsze z przodu, a ona za nim. Za każdym razem, kiedy chciała lecied na sabat, wypowiadała następujące zaklęcie:

Hej! Przez komin, przez okno' W imię Szatana, na zewnątrz i naprzód! Podczas lotów na widłach diabeł zawsze zionął ogniem, tak że niewiele mogła zobaczyd. Miejscem zebrao, jeśli dobrze pamięta, było pastwisko N., szubienica lub góra N. Zrazu wydawało się, że jest tam pełno jadła i napitku; zupy i pieczyste podawano w naczyniach koloru zielonego. Jedzenie jednak było niesmaczne i spleśniałe, zupełnie czarne, przesłodzone i wstrętnie przyprawione. Nigdy nie zauważyła chleba ani soli; pija-ta tam białe wino z drewnianych lub glinianych kubków. Siadywano zarówno na lawach i krzesłach, jak i na szubienicy. Podczas uczt bluźnili Bogu i naradzali się, w jaki sposób czynid maleficia.

Rozmawiano także o sędzim municypalnym i komisarzach, a także o tym, jak postępowad z ludźmi l jak wyzbyd się wszelkiej nad nimi litości. Czarownice napominano, by były odważnie, nie załamywały się i nie poddawały. Mężczyzna, który wygłaszał te kazania, był niski i gruby, nosił czarną brodę i mówił, stojąc za drewnianym pulpitem. Sabaty odbywały się w czwartkowe i sobotnie noce, między godziną dziesiątą a dwunastą, w zależności od pory roku. Miejsce zebrao oświetlały pochodnie trzymane przez ubogie staruszki; również jej zdarzyło się raz trzymad pochodnię w jednej ręce. Następnie rozpoczynały się taoce. Główny diabeł zasiadał w wyściełanym fotelu i na znak szczególnej czci wszyscy całowali go w zadek. Po pewnym czasie krążący wkoło bezładny korowód dzielił się na pary, które odchodziły na stronę i tam oddawały się rozpuście. Wydaje się jej, że grano na dudach i skrzypcach, ale nie rozpoznała żadnego z muzykantów. Zazwyczaj w uczcie sabatowej brało udział około pięddziesięciu biesiadników, niektórzy z nich nosili maski. Wszyscy zasiadali za okrągłym stołem, przy którym obecna była także niejaka N.N. z N.

Kiedy jednak odbywał się wielki sabat, czarownice ściągały tak tłumnie, że nie sposób było je zliczyd. Kiedy zbliżała się pora odlotu, główny diabeł wykrzykiwał: "Hej! Wynoście się w imię Szatana!" Wracała zawsze w taki sam sposób, jak przylatywała. W czasie uczt sabatowych zetknęła się z następującymi osobami: Współwinni

1. N.N. z N. Widziała ją zimą dwa lata temu na górze N., a ostatnio na uczcie sabatowej, która odbyła się na pastwisku N. Kobieta ta taoczyła ze swoim inkubem, występującym pod postacią kowala; uprawiała też z nim miłośd. Inkub miał na sobie skórzany fartuch i czapkę; nosił też futro, z narzuconą nao czarną opooczą.

Wtorek, 23 listopada 1637

2. N.N. spotkała osiem lub dziesięd razy; po raz pierwszy sześd lat temu na pastwisku N., a ostatnio półtora roku temu w czasie uczty sabatowej na górze N. N.N. jadła, piła, taoczyła i wyprawiała różne harce. Rok temu wraz ze wspomnianą N.N. wleciały do piwnicy niejakiego N.N. i piły tam wino. Towarzyszyły im dwa inkuby wspomnianej N.N., ona sama zaś ubrana była na czarno. Jej in-kub był pijany jak szewc.

*Wciągu następnych dni, aż do 26 listopada, oskarżona zidentyfikowała czterdziestu pięciu wspólników. Opisała dokładnie strój i zachowanie każdej z wymienionych osób, a także towarzyszące im inkuby i sukkuby}

P. Czy złożone przez nią zeznania są prawdziwe?

O. Tak. Może zaprzysiąc to przed Bogiem i światem; pragnie przyjąd sakrament pokuty i komunię świętą, aby skrzepid swą duszę i ciało.

Piątek, 26 listopada 1637 Czyny świętokradcze

Oskarżona zeznaje, że w czasie kiedy diabeł miał nad nią władzę, piętnaście razy była u spowiedzi i przyjmowała komunię świętą. Jednak piętnaście lat temu, kiedy przystąpiła do komunii, zawinęła hostię w chusteczkę do nosa, zaniosła ją do domu i tam wyrzuciła do ustępu. Dwanaście lat temu znieważyła święty sakrament w ten sam sposób.

Sześd lat temu po przyjęciu komunii świętej zatrzymała hostię w ustach, wróciła do swego ogrodu i tam wypluła ją na klapę od studni, po czym zadała jej wiele ciosów nożem, póki nie wypłynęła z niej najświętsza i czysta krew; wtedy zawinęła ją w szmatę i wrzuciła do studni. Zamiast odmawiad pacierze, modliła się, by pioruny i błyskawice spowodowały jak najwięcej szkód.

Przezywała naszego ukochanego Boga mordercą, Najświętszą Marię Pannę bezbożną niewiastą, a wszystkich świętych niebieskich Żydami, katami, niewolnikami, sługusami i innymi najbardziej obraźliwymi słowy, jakie tylko mogła wymyślid.

P. Czy, jak dotąd, jej zeznania odpowiadają prawdzie?

O.Tak.

Zostaje oskarżona o wywoływanie burz i przenikanie przez zamknięte drzwi do piwnic.

Sobota, 27 listopada 1637 Wywoływanie burz

Oskarżona wyznaje, że od dłuższego czasu nosiła się z zamiarem wywoływania burz i spowodowała osiem nawałnic. Po raz pierwszy wznieciła burzę z poduszczenia diabelskiego piętnaście lat temu, między godziną dwunastą w południe a pierwszą, w swoim własnym ogrodzie, pragnąc, by pospadały z drzew niedojrzałe jeszcze owoce. I tak się stało.

P. Za pomocą jakich substancji wywoływała burze albo w jaki inny sposób to czyniła?

O. Nie chce wyjawid tej tajemnicy. - Ponieważ w dodatku zamierza wycofad swoje zeznania, zostaje doprowadzona do kata, po czym zadaje się jej dalsze pytania.

P. Czy chce zeznawad dobrowolnie, czy też na torturach?

O. Będzie zeznawad dobrowolnie.

W związku z tym kat wychodzi, ona zaś jest dalej przesłuchiwana.

O. Zeznaje, że diabeł dostarczył jej proszek sporządzony ze zwłok małych dzieci i powiedział, że ma go używad do wzniecania burz. Miksturę tę oddała N.N., swojej wspólniczce, która zakopała proszek w ziemi, ale wyskoczył on od razu na wierzch. Wtedy zakopała go sama, ale utrzymuje, że nie jest pewna, co dalej się z nim stało. Twierdzi, że, jak dotąd, jej zeznania odpowiadają prawdzie, ale potem zaczyna ciężko wzdychad.

Ponieważ wygląda na to, że znów ma zamiar odwoład zeznania, ponownie pojawia się kat, po czym zadaje się jej kolejne pytania.

P. W jaki sposób wywiera wpływ na pogodę?

O. Nie wie, co na to odpowiedzied, szepcze tylko: "Królowo niebieska, weź mnie pod swoją opiekę".

P. Skąd wzięło się zadrapanie na jej prawym oku?

Na jedną nogę założono jej "but hiszpaoski", wszelako nie zaczęto jeszcze dokręcad śrub.

O. Minionej nocy, około godziny dwunastej, nawiedził ją diabeł pod postacią kata i zaczął ją pocieszad, mówiąc, że wszystko obróci się ku lepszemu i że nie powinna się martwid, nic się jej bowiem nie stanie. Kochała się z nim dwa razy i ponownie obiecała mu, że będzie należed tylko do niego. Wtedy rzeczony diabeł jeszcze raz miał z nią stosunek płciowy, ale nie żądał już od niej niczego więcej.

Jako że jej zeznania w dalszym ciągu nie są zadowalające, a poza tym wszystko wskazuje na to, że nadal pozostaje ona we władzy diabła, oskarżona zostaje związana i nakazuje się ją wychłostad. Otrzymuje kilka batów. Zaraz potem zeznaje, że piętnaście lat temu wraz z rzeczoną N.N. zakopały w jej ogrodzie diabelski proszek w nadziei, że zepsuje to pogodę i owoce w tym roku nie zdążą dojrzed. I tak się też stało. Nie chce zeznawad dalej. Zeznaje, że diabeł nie polecił jej już niczego więcej. Kiedy zadawano jej pytania, stawała się krnąbrna i zaczynała odmawiad Credo. Po długich, powtarzających się namowach do złożenia zeznao została trzykrotnie wy-chłostana batem w porze, kiedy dzwony wzywały na Ave Maria. Mimo to w dalszym ciągu wykręcała się jak mogła i dopiero na koniec wyjawiła, że diabeł zmusił ją do tego, by unikała zeznao i starała się od nich wymigad, ale teraz nie chce już więcej stosowad się do jego wskazówek. Ubiegłej nocy diabeł zadrapał ją pazurem nad lewym okiem. Po tym wyznaniu przyprowadzono ją z powrotem na salę sądową, gdzie była przepytywana na okolicznośd wzniecania burz. O. Pierwsza burza, którą wywołała, rozpętała się natychmiast, a owoce opadły z drzew tego samego dnia. Czternaście lat temu wywołała kolejną nawałnicę, zakopując wczesnym rankiem rzeczony proszek na pastwisku N. w nadziei, że ulewa zmoczy suszące się siano. Natychmiast zagrzmiało i spadł deszcz, który rzeczywiście zatopił całe siano.

*Opuszczono fragment zeznali, dotyczący wywoływania kolejnych burs oraz sprowadzenia plagi gąsien ic J Wyprowadzono ją. Podejrzewa się ją o prowokowanie kłótni z mężem.

Środa, l grudnia 1637

Zostaje wezwana na przesłuchanie w celu wyjaśnienia poprzedniego punktu oskarżenia. Zeznaje, że nie czuje się winna wywoływania niesnasek z małżonkiem. Następnie zostaje oskarżona o wykopywanie zwłok dzieci.

Piątek, 3 grudnia 1637 Wykopywanie zwłok dzieci

Zeznaje, że pewnego razu, siedem, osiem lub dziewięd lat temu, pomogła niejakiej N.N. wykopad z grobu zwłoki jej dziecka. Spoczywało ono w mogile sześd lat, tak że dato całkiem już zgniło. Obydwie zaniosły szczątki do domu, umieściły je w naczyniu i potrząsały • nimi przez dwa dni i dwie noce, a następnie ubiły na proszek styliskiem od kosy. Proszek ten oddały diabłu.

Zostaje wyprowadzona. Następnie oskarża się ją o nakłanianie do zbrodni.

Sobota, 11 grudnia 1637 Zeznaje, że nie nakłaniała nikogo do zbrodni. Przenikanie do piwnic

Przenikała przez zamknięte drzwi do piwnic z winem *tu wymienia pięd osób, do których należały owe piwnice+ około czterdziestu razy. Brały w tym udział jeszcze dwie inne, wymienione z nazwiska, czarownice, które piły wino z kubków probierczych lub prosto z beczek.

W podobny sposób dostała się też kiedyś do stajni N.N., gdzie z pomocą diabła zajeździła konie tak, że powinny paśd. Ale nie padły.

Pojawiała się też często w izbie czeladnej, gdzie uwiodła służącego N.N.; prosił on, by pokazywała się u niego częściej.

P. O jakich innych jeszcze zbrodniach zamyślała i czy są jeszcze inne sprawy, o których pamięta?

O. Nie. Ale to, co zeznała, jest prawdą i jest gotowa odpowiedzied za to przed Bogiem i światem. Następnie została zaprowadzona do izby tortur, gdzie odczytano jej listę ujawnionych przez nią wspólników. Potwierdziła ją.

Poniedziałek, 13 grudnia; wtorek, 14 grudnia; środa, 15 grudnia

Potwierdza kolejno prawdziwośd wszystkich swoich zeznao.

Piątek, 17 grudnia 1637 Umiera w stanie skruchy.

Eichstatt było świadkiem podobnych wydarzeo także w roku 1590 oraz w okresie od 1603 do 1630 roku. W ciągu 24 lat, do roku 1627, spalono tam na stosie 113 kobiet i 9 mężczyzn. W samym tylko 1629 roku jeden z sędziów z Eichstatt skaza) 274 czarownice. Tak szeroko zakrojonym prześladowaniom patronował biskup Eichstatt, Johann Chri-stoph. Działania biskupa wywołały najwyraźniej jakieś zastrzeżenia, poczynając od 11 grudnia 1627 roku zaprzestaje on bowiem konfiskaty mienia skazanych, z których wielu należało do miejscowej elity, pragnąc udowodnid, że jego gorliwośd służyła wyłącznie chwale Bożej. Typowym przykładem tych wcześniejszych procesów jest sprawa niejakiej Anny Keser, straconej 29 września 1629 roku w Neuburgu. Jedyny zarzut, jaki jej przedstawiono - udział w sabatach, sformułowany został na podstawie zeznao wymuszonych torturami od innej ofiary niemal dziesięd lat wcześniej, bo jeszcze w 1620 roku. Wystarczył on, by skazad ją na ścięcie i spalenie. Anna Keser wyznała swojemu spowiednikowi, że przyznanie się do winy wymuszono na niej torturami i że zarówno ona, jak i inni skazani są niewinni. Spowiednik doniósł o tym sądowi, w następstwie czego Annę Keser wzięto na męki po raz piąty i torturowano ją znacznie srożej niż dotychczas.

"F"

Faversham, czarownice z Faversham.

Zeznania Joan Williford, Joan Cariden i Jane Holt, straconych 29 września 1645 roku w Faversham w hrabstwie Kent, stanowią znakomity katalog zbrodni, jakie najczęściej zarzucano oskarżonym w procesach o czary. W krajach Europy kontynentalnej wymuszone przyznanie się do winy, którego czarownica dokonywała publicznie tuż przed egzekucją, służyło przede wszystkim kształtowaniu powszechnej opinii na temat czarów; w siedemnastowiecznej Anglii podobną rolę odgrywały publikowane drukiem broszury zawierające teksty analogicznych wyznao. Przeciętni obywatele nie mieli z reguły dostępu do oryginalnych stenogramów zeznao przechowywanych w archiwach sądowych; ich wiedza na temat czarów brała się przede wszystkim z tego rodzaju druków ulotnych.

Przytoczone poniżej zeznania złożone zostały przez Joan Williford 24 września 1645 roku i stały się podstawą wydania na nią wyroku skazującego.

Zeznała, że około siedmiu lat temu ukazał się jej diabeł w postaci małego psa i nakazał jej, by wyrzekła się Boga, a skłoniła ku niemu. Zeznała też, że przepełniało ją wówczas pragnienie wywarcia zemsty na Tomaszu Letherlandzie i Mary Woodruff, obecnie jego żonie. Powiedziała też, iż Diabeł obiecał jej, że nie zazna niedostatku i że potem od czasu do czasu pojawiały się u niej pieniądze -a skąd, tego ona nie wie - niekiedy szyling, w innych wypadkach ośmiopensów-ka; nigdy więcej za jednym razem. Swojego diabła nazywała imieniem Bunnie. Zeznała też, że jej przyboczny diabeł, Bunnie, wywlókł przez okno Thomasa Gardlera i wrzucił go do kloaki. Zeznała też, że minęło już prawie dwadzieścia lat, od kiedy przyrzekła swą duszę diabłu. Zeznała też dalej, że dała diabłu trochę swej krwi, którą spisał on z nią przymierze. • Zeznała też, że diabeł przyrzekł zostad jej sługą na lat siedem, który to okres dobiega właśnie kooca. Zeznała też, żeJane Holt, EHzabeth Harris i Joan Argoll były jej wspólniczkami. Zeznała też, że diabeł powiedział jej, iż jakieś sześd czy siedem lat temu Elizabeth Harris rzuciła klątwę na łódź Johna Woofcotta. Zeznała też, że diabeł zapewnił ją, że wrzucona do wody nie utonie. Zeznała też, że kuma Argoll przeklęła pana Majora, a także Johna Manningtona, i powiedziała, że nie będzie mu się już więcej dobrze powodziło. I tak się stało. Zeznała też, że diabeł ssał jej krew dwukrotnie od chwili, gdy dostała się do więzienia; nawiedzał ją tam pod postacią myszy.

Fery Jeanne. Historia opętania siostry Jeanne Fery, zakonnicy klasztoru w Mons, przez osiem złych duchów, opętania, trwającego od 1573 do około 1585 roku, przypomina kliniczny opis przypadku histerii. Zapewne z tego właśnie powodu opublikowana w roku 1586 przez arcybiskupa Cambrai, Francois Buissere-ta, broszura opisująca całą tę sprawę wzbudziła zainteresowanie doktora Magloire Boume-ville'a, który doprowadził do ponownego jej wydania trzysta lat później. Symptomy opętania siostry Jeanne okazały się bowiem analogiczne do tych, z którymi zetknął się on lecząc chorych cierpiących na rozdwojenie jaźni.

Jeanne utrzymywała, że diabeł uwiódł ją, gdy miała lat dwanaście; od tej chwili przez następne trzynaście lat, czyli do momentu kiedy została uleczona za pomocą egzorcy-zmów, cierpiała na drgawki histeryczno-epi-leptyczne, czy też, jak to ujęli współcześni świadkowie, gnębiły ją malings esprits, które przybrały stare, symboliczne imiona: Heresie,

Traitre, Ao magique, Beleal, Vraye Liberie, Namon, Sanguinaire i Homlcide.

Niepokojoną przez złe duchy zakonnicę •męczyły na przemian konwulsje i napady gorączkowej nadpobudliwości.

W celu uspokojenia konwulsji zaordynowano jej kąpiele w wodzie święconej, podczas których wyrzucała z siebie, ustami i nosem, "znaczne ilości nieczystości, przypominających kłębki koziej sierści, oraz jakieś zwierzątka kształtu włochatych gąsienic" o trudnej do zniesienia woni. Często też rzucała się z okna swej celi do rzeki. Stany gorączkowego podniecenia zdarzały się najczęściej w momentach półświadomości między jawą a snem. Miewała wizje piekła, które nie wykraczały jednak poza to, co słyszała o owym miejscu podczas regularnych kazao. Doznawała halucynacji wzrokowych, słuchowych i węchowych: "Był tam ogieo, płonąca siarka, ciemności i dojmujący obrzydliwy smród". Dokuczały jej bóle żołądka, miała wrażenie, że jakiś wąż kąsa ją tak dotkliwie, że "gotowa była znów poddad się demonom po to tylko, by przerwad te niewyobrażalne cierpienia i zaznad nieco ulgi". Niekiedy przemawiała językiem plugawym (za co odpowiedzialnośd ponosiły oczywiście diabły). Jej zachowanie charakteryzowały nagłe przeskoki od douleurs continuelles do grand joye. Kiedy popadała w ekstazę, nie była w stanie ani mówid, ani przyjmowad pokarmów, nie reagowała też na żadne bodźce l nie odczuwała bólu, jaki musiały jej sprawiad liczne samookaleczenia. Na pewien czas popadała w stan wtórnego infantylizmu, "zapominając wszystko, co wiedziała o Bogu, *...+ będąc w stanie wymawiad jedynie najprostsze słowa, takie jak tata, Joan, słodka Maria, a otaczające ją przedmioty wskazując palcem". Zachowywała się jak nieznośne dziecko. Bawiła się posągiem św. Marii Magdaleny, tak jak mała dziewczynka bawi się lalką: "tak jakby chciała karmid ją piersią".

Najwięcej symptomów charakterystycznych dla histerii pojawiło się w czasie egzor-cyzmów, które odprawiono 24 maja 1585 roku. Siostrę Jeanne wyprowadzono z izolatki na mszę. Po przyjęciu komunii chwyciły ją straszliwe męczarnie, w czasie których płakała i rozpaczliwie jęczała.

Ksiądz zastał ją zastygłą w bezruchu na klęczkach. Ciało miała naprężone jak struna, cerę bladożółtą, mocno zmienioną, szeroko rozwarte oczy utkwiła nieruchomo w stojącym nad oharzem posągu Marii Magdaleny. *...+ Po pewnym czasie dostrzegł on, że zakonnica, pozostając caly czas w stanie ekstazy, nachyla się i śmieje cichutko do siebie *...+ ciało jej popadło w gwahowne drgawki połączone z silnym łomotaniem serca. Nie mogąc, z powodu skrajnego osłabienia, wymówid ni słowa, uczyniła słaby znak ręką t...+ jedna z sióstr zaczęła głaskad ją po dłoniach, które były sztywne i suche jak drewno. Nieco później, całą drżącą, odprowadzono ją do celi, gdzie ogrzała się nieco przed ogniem, po czym wspomniana słabośd zaczęła powolL-mijad.

Figurki woskowe. Zgodnie z zasadami magii sympatycznej uszkodzenie woskowej figurki, lalki lub glinianej kukiełki w analogiczny sposób dotykało odpowiedniej części ciała osoby, którą miała ona wyobrażad. Skutkiem podobnego zabiegu mogła byd "trwała niemoc" (tak uważał król Jakub I) właściwego organu, a nawet śmierd. Wierzenie to, wspólne wielu kulturom, ma prastary rodowód, przetrwało po dzieo dzisiejszy wśród ludów prymitywnych, a od czasu do czasu zetknąd się z nim można także i w tak zwanych społeczeostwach cywilizowanych; na przykład w roku 1946 pewna meksykaoska wróżka w Colorado stosowała tego rodzaju zabiegi, z powodzeniem zastępując tradycyjne figurki z wosku fotografiami.

Przesąd ten, który zrodził się byd może w Egipcie, rozprzestrzenił się później na starożytną Grecję i Rzym - w Satyrach Horacego napotykamy wzmianki o figurkach woskowych stosowanych w magii miłosnej. Oskarżenia o sporządzanie i używanie podobizn ludzkich w celach magicznych częste są zwłaszcza w materiałach sądowych z procesów angielskich i szkockich, i to od czasów najwcześniejszych. George Sinclair wspomina o grupie czcicieli diabła, którzy, zamierzając spowodowad śmierd króla Szkocji Duffusa (ok. roku 968), mieli spalid jego woskową podobiznę, podaje też znacznie bardziej wiarygodną informację o dwunastu czarownicach, które w roku 1479 w Edynburgu rzuciły w tych samych celach w płomienie konterfekt króla Jakuba III.

Najpełniejszy opis sposobu sporządzania rozmaitych kukiełek i wykorzystywania ich do praktyk magicznych dała w czasie procesu czarownic z Lancashire, w roku l6l2, niejaka Mateczka Demdike. Zeznała ona, co następuje:

Aby jak najprędzej pozbawid kogoś życia za pomocą czarów, należy sporządzid glinianą figurkę wiernie oddającą wygląd osoby, która ma umrzed, i starannie ją wysuszyd. Jeżeli chcesz, by osoba taka cierpiała na dolegliwości w więcej niż jednej części ciała, powinieneś wbid ciero, igłę lub szpilkę w miejsca, które mają byd dotknięte niemocą. Jeśli zaś chcesz pozbawid tego człowieka jednego z członków, oderwij odpowiednią częśd laleczki i spal ją. Po zastosowaniu takich środków człowiek ów umza

JThe Wonderful Discow-ry of Witches in the County of Lancaster, 1613)

W roku 1597, w Szkocji, niejaka Janet Leisk z Fortlefairde nadziała woskową figurkę na rożen i trzymała ją nad ogniem przez sześd godzin, "a w miarę, jak topniał wosk, ciało ofiary rozpływało się w potach". Jedna z wcześniejszych rozpraw o praktykach czarnoksięskich, La Yauderye, podaje, że w braku figurki woskowej podobny skutek odnosi wbijanie igieł w drzewo.

W aktach oskarżenia, zarzucających male-ficia dokonywane przy użyciu laleczek, natknąd się można także na opisy zdarzeo autentycznych. Podczas procesu toczącego się w roku 1537 w Londynie jeden ze świadków zeznał, że na dziedziocu kościelnym spostrzegł tłum ludzi przyglądających się czemuś, co na pierwszy rzut oka przypominało porzucone zwłoki niemowlęcia. "Sługa kościelny rozpruł całun i znalazł w nim woskowy posążek dziecka z wbitymi weo dwiema szpilkami". Wspomniany świadek zapytał jednego z gapiów, co to jest, a ów odparł, że podobizna, jaką sporządza się, by pozbawid kogoś życia, którą wszelako, aby stała się w pełni skuteczna, należy zagrzebad w kooskim tajnie albo w kupie gnoju.

Figurki mniejszych rozmiarów wyrabiano z wosku lub gliny (w Szkocji nazywano je corp chre). 26 lutego 1579 roku w Abingdon Mateczka Stiie wraz z trzema innymi niewiastami skazana została na śmierd za dokonanie morderstwa poprzez "sporządzenie laleczek z czerwonego wosku, długich na piędź i na trzy lub cztery palce szerokich", które następnie nakłuwała kolcami dzikiej róży. W roku 1590 podczas procesu Lady Foullis wyszło też na jaw, że niektóre czarownice w Szkocji strzelają do podobizn swych ofiar z łuku. Jeśli grot strzały dosięgnie posążku, ofiara będzie chorowała dopóty, dopóki przetrwa figurka, co oceniano na jakieś dwa lata. Figurki gliniane sporządzano z dodatkiem różnych obrzydliwych ingrediencji: ziemi z nowo usypanej mogiły, kości ludzi spalonych na stosie, czarnych pająków, miąższu z łodyg czarnego bzu, "a wszystko to mieszano z wodą, w której kąpały się ropuchy" -Examination ofJohn Walsh, 1566. Figurkę taką można było zanurzyd w bystrym strumieniu, aby stopniowo wypłukała ją woda, jeśli jednak przebiło się ją cierniem w miejscu, w którym powinno się znajdowad serce, ofiara miała zemrzed przed upływem dziewięciu dni.

Figurki woskowe były częstym atrybutem procesów ludzi ze sfer wyższych oskarżonych o zdradę stanu. Eleanor Cobham, żonie księcia Gloucester, w roku 1442 zarzucono "czary i nekromancję" oraz współudział w zbrodni spisku na życie króla Henryka VI. Główni oskarżeni w tym procesie, wielebny Roger Bolingbroke i kanonik Thomas Southwell, zostali skazani; pierwszego powieszono, ścięto, a na koniec podwiartowano, drugi zaś zmarł w więzieniu. Księżnej Gloucester zarzucono namawianie dwóch księży do postawienia horoskopu, określającego, jak długo jeszcze pożyje monarcha, oraz zlecenie niejakiej Margery Jourdemain - wiedźmie z Ey - "wykonanie figurki woskowej wyobrażającej władcę, którą miała ona za pomocą praktyk magicznych po kawałku niszczyd, aby nadszarpnąd zdrowie osoby królewskiej, a ostatecznie spowodowad zgon monarchy". Margery Jourdemain spalono na stosie jako winną zdrady stanu, księżna zaś została skazana na odbycie publicznej pokuty i dożywotnie więzienie.

16 kwietnia 1594 roku zmarł po dwunastu dniach niemocy o nader podejrzanych objawach Perdinand Stanicy, eari Derby. W trakcie choroby wymiotował on pięddziesiąt razy, a stolec oddawał dwadzieścia dziewięd razy. Na pięd dni przed śmiercią w sypialni Stanie-ya odkryto "laleczkę woskową, która miała włosy podobne do czupryny Jego Wysokości, a brzuch skręcony wokół na wysokości od pępka do genitaliów" -John Stów, Annales, 1631. Służący cisnął ją w ogieo, sądząc, że dzięki temu zada śmierd czarownicy, "ale stało się dokładnie wbrew jego zamiarom i miłości, jaką żywił ku swemu panu, który, skoro tylko stopił się wosk, zaczął powoli dogorywad". Eari byt przekonany, że ktoś rzucił nao urok, ale wydaje się, że figurka miała służyd jedynie jako zasłona dymna, wszystkie bowiem oznaki choroby sugerowały otrucie, gdyż wymiociny Stanieya "zostawiały trwałe ślady na srebrze i żelazie". O zbrodnię podejrzewano majordoma, który zawczasu zbiegł. (Hutchinson, Historical Essay on Witchcraft, 1718)

Inny głośny proces, w którym na ławie oskarżonych zasiedli przedstawiciele arystokracji, odbył się w roku 1609. Pani na Essex, Frances, wynajęła niejakiego doktora Forma-na, który miał z jednej strony spowodowad impotencję jej męża, co pozwoliłoby na unieważnienie małżeostwa, z drugiej zaś przydad niezwykłych sił męskich Sir Robertowi Carr, którego Lady Essex zamierzała poślubid. Również i w tym wypadku użyto małych laleczek woskowych, z których jedna wyobrażała "nagą kobietę, układającą włosy przed lustrem", druga zaś "bogato przyodzianą w satynę i jedwabie" niewiastę. W roku l6l3 Lady Essex wyszła za mąż za Roberta - od tej chwili już earla Sommerset, ale wkrótce pewien dżentelmen wpadł na trop ich intrygi i oskarżył o popełnienie morderstwa. Proces prowadził głęboko wierzący w istnienie czarownic i czarów Sir Edmund Coke, przewodniczący sądu Anglii, niemniej w pewnym momencie sprawę przejął osobiście król Jakub I, któremu towarzyszył Sir Francis Ba-con. Księżnę Essex l earla Sommerset uznano za winnych i wtrącono do więzienia; ostatecznie jednak zostali ułaskawieni.

Magię sympatyczną stosowano również na kontynencie europejskim. Król Filip Piękny, na przykład, oskarżył arcybiskupa Guichar-da o próbę uśmiercenia go za pomocą figurek woskowych, podobną zbrodnię zarzucił także Filip VI księciu Robertowi d'Artois. W roku 1347 za sporządzanie woskowych laleczek skazano na piętnaście lat więzienia w pojedyncze) celi ojca Etienne Peplna, proboszcza diecezji Clermont. Biskup Francis Hutchinson napomyka o zamachu na życie papieża Urbana VIII, którego dokonał w roku 1633 bratanek kardynała Centlni wraz z pewnym braciszkiem zakonnym, wbijając szpilki w woskową podobiznę Ojca Świętego, za co zresztą został stracony. Słynny demonolog francuski, Jean Bodin, komentując skutecznośd tego rodzaju praktyk, stwierdzał, że jedynie w dwóch przypadkach na sto spełniają one swoje zadanie (Ddmonomanie, 1580).

Jak wiadomo, znawcy przedmiotu twierdzili, że sama czarownica nie ma władzy wyrządzania szkód. Maleficium jest dokonywane przez niewidzialnego demona, utrzymywał około roku 1470 w traktacie Praecep-torium Nider, a i to za przyzwoleniem boskim. Przyjęcie tej teorii powodowało pewien dylemat; samo wbijanie szpilek w woskową figurkę nie musiało koniecznie byd herezją, była to najczystsze) wody magia. Stawało się nią natomiast, jeśli towarzyszyła mu prośba skierowana do Diabła, była ona bowiem równoznaczna z uznaniem jego władzy przez czarownicę. Z drugie) strony, jeśli kazała ona Diabłu zaszkodzid komuś za pośrednictwem figurki woskowe), czyn ten nie wykraczał poza granice magii, ponieważ nakazanie czegoś Diabłu nie było jednoznaczne z postawieniem jego potęgi na równi z boską. Niemniej znany prawnik, Paulus Grillandus, był zdania, że wszelkie praktyki magiczne "jako noszące jawny posmak herezji" winny byd karane tak jak sama herezja, a każda sztuczka magiczna dokonana przez czarownicę, która przyznała się otwarcie do zawarcia paktu z Diabłem, nosi "jawny posmak herezji". A jeśli nawet nie ona sama, to już na pewno jej wykonawczyni. A zatem czarownica nie miała żadnego wyjścia, magia była herezją, a herezję, zgodnie z zaleceniami sądów duchownych, karad należało śmiercią. Jeżeli nawet jakimś przypadkiem uznano wbijanie szpilek w woskową figurkę za magię niehere-tycką, wtedy czarownicy wymierzał karę sąd świecki, a ten jako znacznie sroższy od sądów duchownych w ocenie zwykłych praktyk magicznych orzekał zwykle karę śmierci.

Była też inna odmiana figurek woskowych, o której warto wspomnied, by unaocznid wpływ praktyk magicznych na chrześcijaostwo. W czasie egzorcyzmów ksiądz powinien sporządzid woskową podobiznę diabła, nazwad ją jego imieniem (o ile było mu znane) albo jakimś stosownym przezwiskiem, po czym wrzucid w ogieo (Stampa, Fuga Satanae, 1597).

Finlandia, czarnoksięstwo w Finlandii.

Finlandia przyjęła wiarę chrześcijaoską dopiero w roku 1157, a pogaoski kult sił Natury i wiara w praktyki magiczne przetrwały tam znacznie dłużej niż w jakimkolwiek innym zakątku Europy, stwarzając podatny grunt, na którym rozwinęły się później nowe koncepcje demonologów chrześcijaoskich. Na początku siedemnastego stulecia wiarę w czary szerzyli tu szwedzcy włóczędzy, zarabiający na życie wróżbami i guślarstwem, niemieccy rzemieślnicy, którzy ją przynieśli ze swojej ojczyzny, młodzi Finowie powracający ze studiów na uniwersytetach niemieckich, weterani wojny trzydziestoletniej i zamieszkujący Finlandię Lapooczycy, cieszący się opinią ludzi umiejących wywoływad burze i w ogóle pozostających w dobrych stosunkach z mocami tajemnymi.

Najwcześniejsze wzmianki o czamoksię-stwie w Finlandii dotyczą uprawiania praktyk magicznych. Biskup Conrad Bitz (1460-1489) potępił jako grzechy śmiertelne rzucanie losów, objaśnianie snów, prorokowanie przyszłych zdarzeo i używanie zaklęd. Niemal sto lat później, w roku 1573, synod w Turku obłożył ekskomuniką wróżbiarzy i czarowników, zalecając przekazywanie ich w ręce władz świeckich w celu wymierzenia kary, a kiedy krok ten okazał się mało skuteczny, skazał ich na banicję. Jednak nawet w siedemnastym wieku nie upowszechnił się w Finlandii pogląd o istnieniu odrębnej herezji "czarowników". W roku 1640 biskup Fsak Rothovius w mowie wygłoszonej na uniwersytecie w Turku użala się nad zabobonem, w jaki popadły czarownice, nie wspomina jednak przy tym o herezji. "Kiedy ktoś zachoruje, szukają pomocy diabła, kładąc na ołtarzach figurki woskowe, świece, skórki wiewiórcze, a w pewne wybrane dni składają ofiary z owiec i pieniędzy".

Równolegle z potępieniem przez Kościół luteraoski stało się guślarstwo obiektem prześladowao władz świeckich. Acta Ecciesiasti-ca, wydane w roku 1554 przez króla Gustawa Wazę, nakładały grzywnę w wysokości czterdziestu marek na każdego, kto przyjął pod swój dach czarownicę lub innego włóczęgę i nie doniósł o tym pastorowi albo wójtowi. W roku 1575, podczas podróży inspekcyjnej po Wielkim Księstwie Finlandzkim, król szwedzki Jan III polecił miejscowym urzędnikom, by mieli na oku wszystkich bałwochwalców i czarowników. Ci, których przyłapano podczas wykonywania zakazanych obrzędów po raz pierwszy lub drugi, mieli zostad wychiostani na dziedziocu kościelnym, jeśli natomiast przewinienie podobne popełnili po raz trzeci, stawiano ich przed sądem. W roku 1618 król Gustaw Adolf polecił biskupowi Olafowi Elimaeusowi podjęcie podobnych kroków w diecezji Viipuri, gdzie najwyraźniej uprawianie praktyk czarnoksięskich było zjawiskiem masowym. W roku 1641 Trybunał Apelacyjny zalecił duchowieostwu prowincji Vehmaa i Satakunta rozpoczęcie powszechnych modłów w intencji wyplenienia czarów; zalecenie to osiem lat później powtórzył Per Brahe, gubernator generalny Finlandii. Po raz kolejny powszechne modły zarządzono w roku 1669 po gwałtownym wybuchu prześladowao w Szwecji w następstwie sprawy czarownic z Mora. Specjalne modły w intencji zapobiegania czarom (utożsamianym z niespodziewanymi klęskami żywiołowymi) odprawiano w kościołach w każdą niedzielę i we wszystkie święta. Aby pomóc duchowieostwu parafialnemu, biskupi Ericus Erici i Laurentius Petri opublikowali drukiem wygłoszone przez siebie homilie, w których zresztą wyrażali nader umiarkowane w tej materii poglądy. Zniszczenie sług Szatana ogniem i mieczem zalecał jedynie piszący po szwedzku Andreas Hasselqvist.

Pomimo tych starao zakazane księgi magiczne, takie jak Kabbala Paletza, zbiór formuł magicznych Clwis Salomonis czy De Occulta Philosophia Comeliusa Agrippy, byty powszechnie czytane w kręgach uniwersyteckich i kościelnych. I podobnie jak w innych krajach uczeni, zwłaszcza przyrodnicy, często padali ofiarą podejrzeo o nadmierne zainteresowanie praktykami magicznymi. Jednym z najlepiej znanych szesnastowiecznych procesów w Finlandii byt proces profesora Maruna Stodiusa i jego dwóch uczniów, Eo-leniusa Gunnerusa i Johannesa Arwidi, który toczył się przed Senatem uniwersytetu w Turku. Inny głośny proces wytoczony został przez biskupa Gezeliusa Starszego żonie dziekana Alanusa. W Finlandii prawa wymierzone przeciwko czarom stanowiły wierną kopię analogicznego ustawodawstwa szwedzkiego. Ustawy prowincjonalne przewidywały karę śmierci za maleftcia i grzywny za inne zabobony (poświęcanie drzew, przepowiadanie przyszłości itp.) i stały się częścią zarówno prawa ziemskiego, jak i miejskiego. Na ich podstawie, a także na podstawie specjalnych statutów królewskich (zwłaszcza statutu z roku 1575) oraz "prawa bożego", czyli Starego Testamentu, formułowano akty oskarżenia w stosunku do osób podejrzanych o uprawianie czarów. Wprowadzone w roku 1683 artykuły wojenne stanowiły, że mężczyzna, który spowodował czyjąś śmierd za pomocą czarów, ma byd powieszony. Kobietę winną tej samej zbrodni czekała śmierd na stosie. Jednak dopiero statut z roku 1687 wprowadzał karę śmierci zarówno za uprawianie czarów, jak i fakt zawarcia paktu z Diabłem, a "zabobony" karał, w zależności od rangi przestępstwa i statusu społecznego winowajcy, więzieniem o chlebie i wodzie lub chłostą. Czynnikiem decydującym o skazaniu była opinia, jaką cieszył się oskarżony, a także jego stan majątkowy; ci, których stad było na znalezienie świadków swojej niewinności, z reguły odzyskiwali wolnośd, natomiast ubodzy i samotni oraz wszelkiego rodzaju żebracy i włóczędzy rzadko kiedy unikali kary. U podstaw wszystkich praw wydanych przeciwko czamoksięstwu leżał nie tyle zamiar wywarcia, poprzez karę, odstraszającego efektu, co chęd uśmierzenia gniewu Bożego.

Pierwszy udokumentowany źródłowo proces o czary w Finlandii odbył się l sierpnia 1595 roku w Pernaja. Skazano wtedy na śmierd kobietę oskarżoną o to, że jej pogróżki, iż ześle nieszczęście na współmieszkaoców, sprawdziły się w pełni; sprowadziła też na wielu ciężkie choroby, a następnie udawała, że je leczy. Nie wiadomo, czy wyrok ten został wykonany. Do lat dwudziestych XVII wieku podobne procesy, najczęstsze zrftsztą w szwedzkojęzycznych prowincjach Pohjan-maa l Ałwenanmaa, zdarzały się raczej sporadycznie.

Prześladowania w prowincji Pohjanmaa osiągnęły swój punkt szczytowy w latach pięddziesiątych siedemnastego stulecia; sądy przysięgłych wydały wtedy wyroki aż w pięddziesięciu przypadkach. W tym samym czasie w pozostałej części kraju odbyło się zaledwie jedenaście procesów o czary. Natomiast u schyłku stulecia, kiedy w prowincji Pohjanmaa fala procesów zaczęła stopniowo wygasad, nasiliły się wyraźnie prześladowania na pozostałym obszarze kraju. W całej Finlandii wydano jednak z tego powodu jedynie pięddziesiąt do sześddziesięciu wyroków śmierci (nie wszystkie zresztą zostały wykonane), z czego około trzydziestu w Pohjanmaa. Wśród skazanych było dziesięciu mężczyzn w większości noszących rdzennie fioskie imiona. Wśród skazanych kobiet przeważały imiona szwedzkie.

W Finlandii nie doszło do utworzenia specjalnych trybunałów zajmujących się wyrokowaniem w sprawach o czary, trybunałów, które działałyby według innej niż w przypadku pozostałych przestępstw procedury sądowej. Procesy prowadzono uczciwie, a tortury były zakazane, chociaż niekiedy stosowano okaleczenie jako karę. Finlandia nie zaznała także systematycznie organizowanych prześladowao czarownic, a oskarżonych stawiano z reguły przed sądem za dokonane rzekomo konkretne maleficia, a nie na podstawie denuncjacji.

Tylko w jednym przypadku procesy o czary w Finlandii doścignęły pod względem okrucieostwa i bezpardonowego łamania prawa praktyki stosowane przez inkwizytorów. W późnych latach sześddziesiątych XVII wieku w szwedzkiej prowincji Dalecarlia zaczęły masowo krążyd opowieści o orgiach czarownic, które odbywały się w miejscowości Blockberg, zwanej także Blocula. Pogłoski te wkrótce dotarły do Sztokholmu, gdzie w roku 1675 wraz z innymi czarownicami spalono także na stosie Finkę, Magdalenę Mattsdot-ter; zaczęły szerzyd się także w fioskich prowincjach Pohjanmaa i Ahvenanmaa.

Prześladowania czarownic w Ahvenanmaa ciągnęły się od roku 1666 do 1678, gdyż podsycali je nadgorliwi sędziowie i duchowni znajdujący się pod wyraźnymi wpływami niemieckimi. Sentencje wydawanych wyroków powołują się często na niemieckie autorytety demonologiczne (nie największego zresztą zazwyczaj kalibru) w rodzaju Michaela Freu-dinga, Mengeringa, Kestera i Ludwiga Dun-tego. W roku 1666 skazano na śmierd i spalenie dziesięd kobiet. Jako pierwsza ofiarą prześladowao padła Karin Persdotter, schorowana i niespełna rozumu żona żebraka Sig-frida Erikssona. Wyjawiła ona nazwiska trzynastu Innych kobiet, które również postawiono przed sądem jako czarownice. Karin została skazana na nadzwyczajnym posiedzeniu sądu w Finstróm w kwietniu 1666 roku; wyroki zapadały zresztą wyłącznie na podstawie "prawa bożego" (Ks. Wyjścia XXII, 18).

Inkwizytorskie metody stosowane w prowincji Ahvenanmaa miały wszakże ograniczony zasięg i nie stosowano ich nigdzie indziej.

W stuleciu osiemnastym w Finlandii, podobnie jak i w całej Europie, prześladowania czarownic dobiegły kooca. Co prawda statut z roku 1734 ciągle jeszcze utrzymywał karę śmierci za uprawianie czarów, jego przepisy pozostawały jednak jedynie martwą literą prawa, aż wreszcie w roku 1779 zniesiono go ostatecznie.

Flower Margaret i Philippa "Postawione w stan oskarżenia i skazane przez Sir Henry'ego Hobarta i Sir Edwarda Bromleya, sędziów pokoju, jako że przyznały się do tego, iż działały na zgubę Henry'ego, lorda Rosę, a także do potępienia godnych czynów wymierzonych między innymi w dzieci Wielce Czcigodnego Earla of Rutland".

Wonderful Discovery, wydana drukiem w Londynie w roku l6l9 broszura, oprócz wyrażonego nader pretensjonalnym językiem przeglądu powszechnie panujących opinii na temat czamoksięstwa i przytoczonych na ich poparcie przykładów, zawiera szczegółowe sprawozdanie z procesu, który toczył się w marcu l6l8 roku w Lincoln i zakooczył straceniem sióstr Flower. Joan Flower była "potworną i budzącą grozę kobietą" mającą reputację wiedźmy. Margaret i Philippa odziedziczyły najwyraźniej wszystkie odrażające cechy swej matki. Zwolnione ze służby na zamku, oddały się praktykom magicznym i rzuciły urok na rodzinę Earla of Rutland, w następstwie czego zmarł jego najstarszy syn.

W swoich zeznaniach Philippa dokładnie odtwarza kolejne etapy przygotowao do dokonania owego maleflcium. Wyniosła ona z zamku prawą rękawiczkę lorda Hen-ry'ego Rosę, którą oddała matce, a ta potarła ją o grzbiet swojego demona służebnego, Rutterkina, po czym wrzuciła do wrzątku. Następnie ponakłuwała ją *rękawiczkę+ i zakopała na podwórzu, wyrażając przy tym życzenie, by lord Rosę nigdy już nie zaznał pomyślności. A jej siostra Margaret pomagała pilnie matce, ona zaś często widziała kota Rutterkina, który spoczywał na jej ramionach i wysysał krew z szyi.

Podobnie wyglądały zeznania trzech innych czarownic, Annę Baker, Joan Willimot i Ellen Greene, najwyraźniej związanych w jakiś sposób z rodziną Flower. Poza standardowym opisem "służków" (białego psa, myszy tego samego koloru i kotki o imieniu Pusse) i dokonywanych przez nie malęflciów nie wnoszą one niczego szczególnie interesującego. Wspomnianą broszurę ilustruje jednak ciekawy drzeworyt, przedstawiający owe trzy oskarżone kobiety, mamy więc możliwośd poznania, jak w siedemnastowiecznej Anglii wyobrażano sobie typową czarownicę.

Fontaine Francoise. Szaleostwo, jakie dotknęło Francoise Fontaine, niewiele odbiegało pd innych przypadków opętania, które często przytrafiały się zakonnicom u schyłku szesnastego i w pierwszych latach siedemnastego stulecia. Cierpiała ona na takie same konwulsje jak większośd opętanych, z których dla przykładu można wymienid chociażby Elizabeth Allier (1639), Jeanne Fery (1585), chłopca z Burton (1596) czy Margaret Rule (1693). Byd może z tej właśnie przyczyny, pomimo iż o jej przypadku wspomina w swoich pamiętnikach Pierre-Victor Palma Cayet, oficjalna relacja z jej procesu, podyktowana w roku 1591 przez sędziego generalnego Normandii, Louisa Morela, doczekała się wydania drukiem dopiero w roku 1833. Jest ona w każdym calu drobiazgowa, rejestruje nawet zdarzenia tak mało ważne, jak polecenie, by przyniesiono świece i pochodnie "pour nous esciairer", co umożliwiło kontynuowanie przesłuchania po zapadnięciu zmroku.

Wydawca rękopisu, z pewną przesadą, utrzymywał, że zawiera on dokładny opis klasycznych objawów histerii i epilepsji: drżączki, omdleo, zapaści, drgawek, analgezji, paraliżu, stężenia mięśni, nadpobudliwości ruchowej, katalepsji, zaników pamięci etc., etc.

Z tego też względu dokument ten cenny jest niewątpliwie dla badacza dziejów chorób psychicznych, uwagę historyka procesów o czary przyciąga jednak z kilku innych powodów. Po pierwsze, zadziwiające jest to, że Francoise, mimo iż przyznała się do zawarcia przymierza z Szatanem i cielesnego z nim obcowania, została puszczona wolno przez sąd świecki. Po drugie, nie podjęto żadnych starao, by odszukad winnych rzuconego na nią rzekomo uroku, co zazwyczaj czyniono.

Po trzecie, Francoise miewała zarówno konwulsje, jak i fantazje erotyczne, a w większości podobnych wypadków zdarzało się bądź jedno, bądź drugie. Po czwarte, nie zastosowano wobec niej żadnych (poza nakłuwaniem) tortur, co więcej, zarówno prewot, jak i lekarz oraz ksiądz, który odprawiał nad nią egzorcyzmy, okazywali jej wiele względów. Po piąte wreszcie, została wyleczona, wyszła za mąż i wiodła potem normalne życie.

W kwietniu 1591 roku ogarnięte wojną domową Louviers spodziewało się rychłego wkroczenia wojsk wiernych królowi, jego mieszkaocy żyli więc w stanie napięcia i gorączkowego podniecenia. Toteż kiedy do powszechnego zamieszania dołączyła się jeszcze Francoise Fontaine, utrzymując, że diabeł wtargnął do jej domu przez komin, aby uprawiad z nią (i jeszcze jakąś inną dziewczyną) rozpustę, a na domiar wszystkiego w najbliższym otoczeniu Francoise zaczęły dziad się różne dziwne rzeczy, typowe dla sposobów, w jakie dawał znad o sobie pol-tergeist, wtrącono ją do więzienia. Po pewnym czasie inni więźniowie zaczęli się uskarżad, że od chwili jej aresztowania w więzieniu zaczęły występowad jakieś nieprawdopodobne zjawiska. To przesądziło o uznaniu Francoise za czarownicę. W trakcie je) procesu dwóch księży próbowało ją wyegzorcy-zmowad, a 2 września 1591 roku, w obecności 1200 zgromadzonych gapiów, została publicznie rozebrana do naga, po czym zgolono jej wszystkie włosy, w których mógłby szukad schronienia diabeł; utrudniały one ponadto przeprowadzenie próby nakłuwania.

Sam proces rozpoczął się 17 sierpnia 1591 roku. Tuż po rozpoczęciu przesłuchania Francoise "upadła na wznak z rozpostartymi sztywno ramionami, zupełnie jak ktoś ukrzyżowany. *...l Zauważyliśmy, że spuchła jej szyja, oczy niemal wyszły z orbit, a twarz pokryła się gęstymi kroplami potu". Sędzia zauważył też, że zupełnie przestała oddychad, przy czym zarówno tętno, jak i temperatura ciała pozostały normalne. Kiedy próbowano zmienid położenie je) rąk, okazało się, że "nie dało się tego zrobid w żaden inny sposób, jak tylko przydeptując je nogą i przyciągając ku sobie ze wszystkich sił".

Francoise, z wdziękiem właściwym młodym dziewczętom, złożyła zeznanie, stanowiące upiększoną może nieco wersję typowych opowieści czarownic o swoich piekielnych kochankach. Opis tych amorów, które, jak sama zeznała, trwały nawet w więzieniu, do tego stopnia poruszył sędziego, że wdrapał się na dach i poddał dokładnym oględzinom komin, by przekonad się, czy ktoś rzeczywiście tamtędy wchodził. Odkrył w nim liczne, drobne ślady, które mogły byd, według niego, "zupełnie świeże".

Diabeł nawiedzał Francoise w postaci odzianego w czero grand homme o smolisto-czarnej brodzie i płomiennym wzroku. Oddała mu się chętnie, de bon coeur, jak sama wyznała; na sali sądowej obnażyła nawet piersi, by pokazad miejsca, w które diabeł kąsał ją miłośnie. W czasie swych pierwszych odwiedzin "kazał się jej rozebrad, a kiedy to uczyniła, przewrócił ją na łoże i spał z nią, leżąc na jej brzuchu, i poznał ją cieleśnie dwa razy - za każdym razem trwało to pół godziny".

Dalsze zeznania Francoise również nie odbiegają raczej od panujących wówczas

Jego czarny membre uirii był bardzo twardy i tak gruby, że współżyjąc z nim cieleśnie doznawała silnego bólu, tym bardziej że rzeczony membre byt twardy jak skała *durcomme un caillou+ l nadzwyczaj zimny. (...) Wychodząc od niej rzeczony mężczyzna całował ją po wielokrod i pieścił jej piersi i miejsce wstydliwe.

Poza niewątpliwie schematycznymi stwierdzeniami przytacza ona niekiedy szczegóły, jakich nie sposób doszukad się w innych tego rodzaju wyznaniach.

Zeznała też, że pewnego razu, kiedy wspomniany wyżej grand hommesycH się jej wdziękami, miał on wielkie kłopoty z wyjęciem swego membre uirilz jej przyrodzenia, którego w żaden sposób nie mogła rozluźnid, tak że pozostali sczepie-ni ze sobą jak pies z suką, kiedy zwierzęta cieszą się wzajemnie swoimi względami.

Podczas kolejnych odwiedzin diabeł zastosował nową technikę:

Przyciągnął ją ku sobie, objął nogami, zaczął całowad i odbył z nią stosunek, w ogóle jej nie rozbierając. Zdarzyło się to tylko jeden jedyny raz, ale trwało prawie pół godziny, a diabeł zakooczył swe dzieło wtryskując coś bardzo zimnego w jej trzewia. Od tej pory wspomniany grand homme odwiedzał ją regularnie każdej nocy, folgując z nią sobie do woli, ale za każdym razem tylko jednokrotnie.

Wprost trudno uwierzyd, że po złożeniu, z własnej woli, tego rodzaju zeznao, Francoise nie powędrowała na stos. Godny uwagi jest również fakt, że uleczono ją z opętania i odtąd pędziła żywot spokojny i szczęśliwy.

Francja, czarnoksięstwo we Francji. Podobnie jak w innych krajach także i we Francji zjawisko czarownictwa rozwijało się pod silnym wpływem rozmaitych uwarunkowao lokalnych, nadających mu własny, odrębny charakter. Sprawia to, że jego dzieje i złożoną strukturę wewnętrzną najwygodniej jest przedstawid, analizując zasadnicze etapy i, niekiedy równoległe, kierunki jego ewolucji, z których żaden nie znajduje swego wiernego odpowiednika ani w Anglii, ani w Niemczech. A oto one:

I. Okres do momentu uznania przez inkwizycję czarownictwa za herezję i likwidacji zakonu templariuszy;

II. Okres procesów o charakterze czysto politycznym, w których podstawą oskarżenia była herezja i uprawianie praktyk czarnoksięskich (do połowy XV wieku);

III. Okres masowych polowao na czarownice rozpętany przez sądy świeckie *1450-16501, w czasie którego krystalizują się ostatecznie poglądy demonologów francuskich na temat istoty zjawiska czarów;

IV. Gwałtowny wzrost liczby przypadków opętania przez złe duchy (pierwsza połowa XVII wieku), zwłaszcza wśród podatnych na obsceniczne fantazje seksualne zakonnic -zrodzone na tym de skandale prowadzą do narastania sceptycyzmu wobec samej teorii czamoksięstwa;

V. Zjawisko postępującego rozkładu moralnego arystokracji francuskiej, pociągające za sobą plagę trucicielstwa, uciekanie się do czarnych mszy i inne tego rodzaju wypadki, które na światło dzienne wydobyło wszczęte w roku 1682 śledztwo związane z tzw. sprawą ChambreArdente, a w konsekwencji schyłek procesów o czary we Francji.

I. Utożsamienie czarnoksięstwa z herezją

Zanim jeszcze postawiono znak równości między czarami a herezją, zbiory praw obowiązujących na obszarach dzisiejszej Francji uznawały praktyki czarnoksięskie za przestępstwo. Mimo to prawo salickie (ok. 500 r.) na przykład zawsze wymagało udowodnienia konkretnego czynu, powiedzmy zadania komuś trucizny, a nawet jeśli czyn taki pociągnął za sobą śmierd ofiary, kara, jaką ponosił winowajca, mogła ograniczyd się jedynie do wypłacenia pewnej określonej prawem kwoty jako odszkodowania należnego rodzinie zamordowanego, czyli tzw. gtówszczyzny. , Dopiero jej niezapłacenie powodowało zastosowanie wobec winowajcy kary spalenia na stosie. W przypadku prób otrucia lub zadania ligatury, które nie przyniosły spodziewanych efektów, karę stanowiły tzw. nawiązki (również grzywny niewielkiej stosunkowo wysokości). Prawo salickie nie kwestionowało rozpowszechnionej wśród ludu wiary w nocne zgromadzenia czarowników, niemniej - i tym różniło się od późniejszych metod postępowania inkwizycyjnego - stanowiło, że jeśli ktoś podał w niesławę inną osobę, nazywając ją publicznie strzygą, łamią lub czarownicą, a nie był w stanie udowodnid tych zarzutów, powinien zostad skazany na zapłacenie zniesławionemu odszkodowania. Gdyby prawo salickie pozostało w mocy, zapewne nie spalono by tysięcy osób oskarżonych o udział w sabatach.

Prawa ustanowione w VIII wieku przez Childeryka III zapewniały Kościołowi daleko idącą pomoc w tępieniu różnych przejawów pogaostwa, w tym także i praktyk magicznych. Jeden z edyktów wydanych w epoce karolioskiej zezwalał władzom kościelnym na wyłapywanie czarowników i sprzedaż ich w niewolę, przy czym cały zysk z tej operacji przypadał Kościołowi. Prześladowania były jednak raczej sporadyczne, a kary wymierzano przede wszyskim za trucicielstwo. Koncepcja czamoksięstwa traktowanego jako herezja narodziła się właśnie we Francji. Jej teologiczne przesłanki powstały w wyniku nie kooczących się dysput prowadzonych przez tego typu uczonych, jak arcybiskup Paryża Guillaume d'Auvergne (1228-1249), Tomasz z Akwinu (zm. w 1274), Duns Szkot (zm. w 1308), Pierre de Palude (zm. w 1342) i Gabriel Biel (zm. w 1484). Na podstawie ich dzieł późniejsi teolodzy i prawnicy budowali swe własne teorie, których ukoronowaniem była koncepcja przymierza z Diabłem, stanowiąca główną przesłankę wszczęcia procesów o czary. Tego rodzaju podejście do sprawy, oficjalnie sformułowane przez uniwersytet paryski w roku 1398, spowodowało przesunięcie praktyk czarnoksięskich ze sfery magii stosowanej do obszaru problematyki religijnej - czamoksięstwo przekształciło się tym samym w herezję antychrześcijaoską i weszło w orbitę kompetencji inkwizycji.

Instytucja ta, uporawszy się z ruchami heretyckimi rozpowszechnionymi w południowej Francji (by wspomnied chodby tylko waldensów i albigensów), znalazła się w sytuacji, w które) na dobrą sprawę nic już nie uzasadniało dalszego jej trwania. Dzieło, dla którego została powołana do życia, było zakooczone. Chętnie zatem podjęła się zadania wprowadzenia do powszechnego obiegu pojęcia nowej herezji - czarownictwa, które nadawało sens jej dalszej egzystencji. Za punkt wyjścia przyjęła zgoła nieprawdopodobne zarzuty, jakie pojawiały się niekiedy w aktach toczonych wcześniej procesów. W wieku czternastym, zanim jeszcze koncepcja czar-noksięstwa wykrystalizowała się ostatecznie, w kilku procesach wszczętych na podstawie oskarżeo o herezję wysunięto zarzuty analogiczne do tych, jakie później stały się normą we wszystkich sprawach o czary. W roku 1275 Hugeus de Baniols, inkwizytor Tuluzy, doprowadził do skazania na śmierd przez spalenie na stosie niejaką Angdłe de la Bar-the, którą podejrzewano o konszachty z diabłem i pożeranie niemowląt. Kobietę tę można uznad za pierwszą osobę straconą za czamoksięstwo w jego nowym rozumieniu. Kolejne bulle papieskie, kierowane do inkwizytorów działających na południu Francji, przyczyniły się do popartego najwyższym autorytetem Kościoła zdefiniowania nowej heretyckiej sekty - czarowników; chodzi zwłaszcza o bullę wydaną w roku 1318 przeciwko adeptom czarnej magii, a także trzy inne z lat 1320, 1326 i 1330, wymierzone w kult Szatana w Tuluzie i Narbonne. Po roku 1331 także i Paryż uznano za obszar szczególnie zagrożony. Niebagatelną rolę odegrały także wydarzenia towarzyszące likwidacji zakonu templariuszy, zwłaszcza zaś charakter wysuniętych przeciwko nim oskarżeo (kult szatana w postaci kota, deptanie krzyża, współży-

W latach 1500-1670 niemal każdego roku ginęło na stosie lub na szubienicy co najmniej kilka czarownic. Nie ulega wątpliwości, że niektóre z nich obarczono odpowiedzialnością za przypadki śmierci ludzi i zwierząt spowodowane ergotyzmem -chorobą nader częstą we Francjii XVI i XVII wieku, a wywołaną spożyciem zboża zatrutego sporyszem. Podana poniżej lista zawiera kilka ważniejszych procesów o czary mieszczących się w tej kategorii. cię płciowe z sukkubami i obsceniczne praktyki inicjacyjne) oraz sposób, w jaki przeprowadzone zostały procesy najwybitniejszych Jego członków.

II. Procesy arystokratów francuskich, w których oskarżenia o czary stanowią metodę walki z opozycją polityczną

Podobnie jak w Anglii, także i we Francji oskarżenia o uprawianie czarów często wysuwano wobec przeciwników politycznych, co dawało niemal całkowitą pewnośd ich skazania. Na przykład w roku 1278 o użycie czarów przeciwko królowi Filipowi III oskarżono biskupa Petera de Bayeaux i jego kuzyna; sąd uniewinnił co prawda biskupa, ale jego krewny skazany został na śmierd. Podobnie w roku 1308 biskupowi Troyes Guichardo-wi zarzucono uprawianie praktyk magicznych, od czego ucierpied miała żona króla Filipa Pięknego, a także inne osoby. W roku 1314 król Ludwik X oskarżył Alips de Mons, żonę d'Enguerranda de Marigny i jej siostrę o to, że przy użyciu figurek woskowych usiłowały spowodowad jego śmierd. Złożone przez nie zeznania wplątały w tę sprawę czarownika Jacquesa Dulota oraz jego żonę. Panią Dulot spalono żywcem, jej mąż dokonał żywota w więzieniu, zaś dnguerrandów ścięto. Kilka lat później hrabia Robert d'Artois, pragnąc spowodowad śmierd Jeana, syna króla Filipa, sporządził jego woskową figurkę i, aby zastosowane przez niego czary nabrały większej mocy, nakazał księżom, żeby figurkę tę ochrzcili. Skazano go na wygnanie w roku 1331. W roku 1340 doszło do rzekomego rzucenia uroku na Philipa de Valois; w sprawę tę zamieszanych było dwóch mnichów. W roku 1398 oskarżenia o zawarcie paktu z Diabłem pojawiły się w związku z przedłużającym się skandalem, którego bohaterami byli chory umysłowo monarcha francuski (teśd Henryka V, króla Anglii) i książę Orleanu. By uleczyd chorego króla, odwołano się najpierw do pomocy czarowników, następnie zaś do dwóch mnichów z zakonu augustianów, którzy głosili swą biegłośd w praktykach magicznych. Stan zdrowia króla uległ gwałtownemu pogorszeniu, a zatem rzekomych specjalistów skazano na ścięcie. Przykłady podobnych procesów można by przytaczad jeszcze długo. Co prawda ograniczały się one jedynie do kręgów arystokracji i szlachty, niemniej odegrały niezaprzeczalną rolę w upowszechnieniu się samej koncepcji czamoksięstwa we wszystkich niemal prowincjach francuskich.

III. Typowe francuskie procesy o czary

Procesy o czary trwały, z przerwami, w ciągu całego piętnastego i szesnastego wieku. Z biegiem czasu kompetencje trybunałów inkwizycyjnych zaczęły przejmowad świeckie organa wymiaru sprawiedliwości, mimo to Jednak inkwizycja próbowała prowadzid niektóre sprawy na własną rękę (np. proces Gillesa Garniera w roku 1592), co więcej, chciała zapewnid sobie wyłącznośd w wypadkach dotyczących odchyleo od wiary wśród księży i zakonnic (np. sprawa zakonnic z Aix-en- Provence w roku l6ll ). Instytucja ta wywarła ponadto nader silny wpływ na sposób myślenia i postępowania sędziów świeckich, którzy wzorowali się na tak wybitnych Jej przedstawicielach, jak Jean Vine-tus, inkwizytor Carcasonne (1450 ), Nicholas Jacquier, inkwizytor Francji (1458 ), Petrus Mamor (1462) czy Jean Yincent z La Vendee (1475).

Gwiazdka umieszczona przy dacie oznacza odsyłacz do odrębnego hasła tej encyklopedii. Przypadki opętania przez diabla nie zostały tu uwzględnione, gdyż omówiono je w innym miejscu *patrz: Opętanie+. 1275- 1500. Pierwsze procesy o czary; wiara w czamoksięstwo nie wszędzie zyskuje pełną akceptację

*1390 - Pierwszy proces o czary przed sądem świeckim w Paryżu *patrz: Paryż, proces o czary w Paryżu+; w przeciwieostwie do podobnych spraw prowadzonych przez inkwizycję odbywa się przy zachowaniu obowiązujących norm prawnych. 1428 - W ciągu dwudziestu dwóch lat, poczynając od tej daty, w Briancon, w Delfi-nacie, z oskarżenia o uprawianie czarów spalono żywcem na stosie 110 kobiet i 57 mężczyzn.

1453 - Trybunał inkwizycyjny w Evreux skazał na dożywotnie więzienie Guillaume'a Edeline'a, przeora klasztoru w Saint-Ger-main-en-Laye, oskarżonego o utrzymywanie stosunków płciowych z sukkubami, loty na miotle na sabat i całowanie pod ogon kozła.

1456 - W Falaise zostaje spalony na stosie Robert Olive oskarżony o loty na sabat.

*l459 - Inkwizycja wpada na trop masowej uauderie w Arras, w następstwie czego na stos skazano cztery staruszki i jednego mężczyznę. Oburzenie, jakie wywołał ten proces, spowodowało interwencję parlamentu paryskiego i trzech biskupów, a w konsekwencji uwolnienie pozostałych oskarżonych. W roku 1491 parlament paryski orzekł pełną rehabilitację skazanych.

1479 - Niejaki ksiądz Macon zostaje skazany na śmierd za herezję, uprawianie czarów i sztuki diabelskiej.

1490 - Król Karol VIII wydaje edykt przeciwko wróźbiarzom, czarownikom i nekromantom; ich majątki mają podlegad konfiskacie.

1500-1575. Nasilanie się procesów o czary

1508 - Masowe procesy w Beam.

*1521- Proces wilkołaków z Poligny przeprowadzony przez inkwizycję. 1529 - Proces przed trybunałem inkwizycyjnym w Luxeuil.

1556 - W Biewes, opodal Laonu, pewna czarownica przez pomyłkę zostaje spalona żywcem; Bodin wyjaśnia, że rzekoma pomyłka (tzn. fakt, że nie uduszono jej przed spaleniem) była w rzeczywistości tajemnym wyrokiem bożym.

1557 - W Tuluzie spalono czterdzieści czarownic. 1564 - W Poitfers spalono czworo czarowników (trzy kobiety i mężczyznę) oskarżonych o całowanie kozła i taniec plecami do siebie. 1571 - W Paryżu stracono maga Trois-Echellesa, który utrzymywał, że we Francji jest sto tysięcy czarownic.

*1574 - 18 stycznia zostaje spalony żywcem Gilles Gamier oskarżony o wilkołactwo.

1575 - 1625. Okres kulminacji procesów o czary we Francji

1579 - Synod kościelny w Melun orzeka: "Wszyscy szarlatani i wróżę, a także ci, którzy parają się nekromancją, piroman-cją, chiromancją i hydromancją, mają byd skazani na śmierd".

1581 - Synod kościelny w Rouen zakazuje posiadania ksiąg magicznych pod karą ekskomuniki.

*1582 - Trybunat inkwizycyjny w Awinionie skazuje na śmierd osiemnaście czarownic *patrz: Wyroku orzeczenie].

1583 - Proces o wilkołactwo w Orleanie.

1584 - Synod kościelny w Bourges rozciąga postanowienia poprzednich synodów na tych, którzy zadają llgaturę, postuluje także, by karad śmiercią osoby zasięgające porad u les devins. Ogólnie jednak synody kościelne (i w tym różnią się zasadniczo od inkwizycji) występują przeciwko wróżbiarstwu i praktykom magicznym, nie wspominając prawie w ogóle o herezji czamoksięstwa.

1588 - Wilkołactwo w górach Owemii; pewien myśliwy zranił wilka, który okazał się następnie żoną miejscowego szlachcica. Kobietę tę spalono w Riom.

1589 - Czternaście oskarżonych z Tours odwołuje się do króla Henryka III; lekarz królewski nie znajduje na ich ciałach rzekomych śladów piętna diabelskiego i stwierdza, że wszyscy oskarżeni są "biednymi, głupimi kmiotkami". "Poradziliśmy przeto, by zamiast wymierzad im karę, dano im coś na przeczyszczenię, a parlament paryski uwolnił ich wedle naszego zalecenia". W następstwie tej decyzji króla oskarżano o to, że staje w obronie czarownic.

1597 - W Riom spalono dwóch mężczyzn oskarżonych o zadawanie ligatury nie tylko innym mężczyznom, ale także psom i kotom.

*1598 - W Paryżu Jacques Roulet zostaje spalony na stosie jako wilkołak.

1598 -Jacques d'Autun, wilkołak, spalony na stosie w Rennes.

*1598 - Wilkołactwo w St.-Claude.

*l603 - Sprawa Jeana Greniera, wilkołaka z Les Landes.

1625 - 1682. Zmierzch epoki wiary w czarownice i ich procesów

1631 - Ojciec Dominik Gordel torturowany przed trybunałem inkwizycyjnym Lotaryngii.

1659 - Thomas Looten umiera podczas tortur w czasie procesu przed sądem świeckim.

1670 - Proces czarownic w Rouen.

Jednym z efektów masowych prześladowao czarownic przez świecki wymiar sprawiedliwości w szczytowym okresie nasilenia procesów o czary, czyli w latach 1580-1620, było powstanie dzieł czołowych demonologów francuskich, m.in. Bodina (1580), Remy'ego (1595), Bogueta (1602) i de Lancre'a (l6l2).

Alzacja, w omawianym okresie w przeważającej mierze wchodząca w skład Cesarstwa. Po roku 1575 doszło tam do licznych przypadków karania śmiercią na stosie w małych wioskach: np. w Thann, w południowe) Alzacji, w latach 1572-1620 spalono 102 czarownice (jeśli uwzględni się osoby pochodzące z sąsiednich gmin, liczba ta rośnie do 152). W St. Amarin poczynając od roku 1596 spalono ponad 200 czarownic. Liczbę ofiar procesów o czary w całe) te) prowincji szacuje się na kilka tysięcy.

Lotaryngia. Sam tylko Nicholas Remy, naczelny prokurator Lotaryngii, w latach 1581-1591 skazał na śmierd 900 czarownic.

Normandia. Doszło tam do dwóch potężnych fal polowao na czarownice, w latach 1589-1594 oraz 1600-1645, w czasie których ogromną liczbę oskarżonych o uprawianie czarów stracono na stosach w Rouen. Burgundia. W prowincji tej procesy o czary zdominowane były przez inkwizycję, aczkolwiek przewodniczącym trybunału był zawsze prawnik świecki. Rozpętana przez Henry'ego Bogueta, naczelnego sędziego St.-Claude (osobiście skazał na śmierd około 600 czarownic), kampania prześladowao, sprawiła, że procesy o czary w Burgundii trwały znacznie dłużej niż w innych prowincjach francuskich.

W roku 1609 król Henryk IV polecił, by sędzia Pierre de Lancre i przewodniczący lokalnego parlamentu d'Espagnet wykorzenili praktyki czarnoksięskie w baskijskojęzycznym Pays de Labourd. De Lancre orzekł, że cała trzy-dziestotysięczna ludnośd tego kraju dotknięta jest wspomnianą zarazą, i przechwalał się, iż udało mu się spalid na stosie 600 czarownic w ciągu czterech miesięcy. Z Labourd prześladowania przeniosły się do Bordeaux.

Środkowe prowincje Francji nie zaznały masowych prześladowao. Parlament paryski hamował polowania na czarownice; jeszcze w roku 1601 zabronił stosowania "pławienia" i aby zapobiec nadużyciom, jakich dopuszczali się nadgorliwi sędziowie, domagał się przekazania mu jurysdykcji we wszelkich sprawach o czary; w takich zaś wypadkach gdy jedynym oskarżeniem był zarzut uczestnictwa w sabacie, bez towarzyszących mu obwinieo o maleficia, w ogóle odmawiał wszczęcia postępowania procesowego. Mimo to wszelkie czynności magiczne, którym towarzyszyły akty świętokradztwa, miały byd karane śmiercią. W rezultacie wprowadzenia tego rodzaju ograniczeo uniewinniono czternaście osób skazanych na śmierd za uprawianie czarów przez sądy niższych instancji. Pomimo że zasięg jurysdykcji parlamentu pozostawał ograniczony, autorytet, jakim cieszyła się ta instytucja, a także jej wpływy były znaczne. Konsekwencją tego stanu rzeczy był fakt, że w ciągu siedemnastego stulecia we Francji nie doszło do masowej rzezi czarownic, a po ukazaniu się rozpraw wczesnych demonologów francuskich zagadnienie czar-noksięstwa nie stało się przedmiotem dalszych rozważao teoretycznych.

IV. Czamoksięstwo a opętanie przez demony

Aczkolwiek kary przewidziane dla czarownic, które rzekomo powodowały opętanie przez złe duchy, były bardzo surowe, w ciągu tych wszystkich lat zastosowano je jedynie wobec kilku osób. Najsłynniejsze francuskie procesy z zarzutu o spowodowanie opętania omówione zostały w tej pracy zarówno indywidualnie, jak i w haśle dotyczącym opętania w ogóle.

V. Sprawa Chambre Ardente i koniec procesów o czary we Francji

Ujawnione przez policję w toku sprawy Chambre Ardente niebywale praktyki, jakim oddawały się kręgi dworskie, stały się przyczyną wydania przez króla Ludwika XIV edyk-lu z roku 1682. Negował on istnienie czamo-księstwa, a za zbrodnię uznawał jedynie praktyki magiczne i wróżbiarskie, w których dopuszczano się świętokradztwa. Podobne stanowisko w tej kwestii zająd mieli później encyklopedyści francuscy, definiując czamo-księstwo jako "niegodziwe, a zarazem śmieszne praktyki magiczne, które ciemny zabobon przypisuje działaniu zaklęd i mocy diabelskiej".

Gdzieniegdzie jednak wiara w czarownice przetrwała dłużej i jeszcze przez następne pięddziesiąt lat spotykad będziemy rozproszone i rzadkie, co prawda, wzmianki o procesach czarownic; w Normandii w latach 1684, 1692, 1699 (w Rouen, gdzie decyzją parlamentu zmieniono wydany wyrok śmierci na karę wygnania) i 1730, w Paryżu w roku 1701, w Tuluzie w 1702 i w Vesoul w 1707. W roku 1691 w Brie skazano na śmierd przez spalenie trzech pasterzy oskarżonych o sprowadzenie zarazy na bydło; dwaj inni zostali wygnani, jeden zaś zmarł w więzieniu. Wszystkie te wyroki uzyskały aprobatę parlamentu paryskiego. W roku 1718 w Bordeaux stracono pewnego mężczyznę za zadanie ligatury; sprawa ta cytowana jest często jako ostatni przypadek wykonania wyroku śmierci z oskarżenia o czary we Francji, co mija się z prawdą, bowiem kilka egzekucji wykonano jeszcze znacznie później. W roku 1728 w Łorient kilka osób, w tym miejscowego księdza, skazano na galery za zawarcie paktu z Diabłem w celu odnalezienia ukrytego skarbu. Zamieszane w tę sprawę kobiety ukarano jedynie napomnieniem. Podobny proces z oskarżenia o stosowanie praktyk magicznych dla zdobycia ukrytych kosztowności, w efekcie którego spalono żywcem na stosie ojca Bertranda Guillaudota, miał miejsce w roku 1742 w Dijon. Na podstawie zeznao Guillaudota aresztowano dwudziestu dziewięciu jego rzekomych wspólników. Po przewlekłym procesie w Lyonie, który zakooczył się dopiero w roku 1745, pięciu z nich skazano na śmierd, pozostałych zaś na galery lub banicję. Ojciec Louis Debaraz, któremu zarzucano odprawianie bluźnierczych mszy na intencję zlokalizowania wspomnianego skarbu, został żywcem spalony na stosie. Był to ostatni wyrok śmierci, jaki wykonano we Francji na osobie skazanej za czarnoksięstwo.

"G"

Garnier Gilles. W roku 1573 w okolicach miasta Dole w Burgundii napady na małe dzieci przybrały rozmiary wręcz epidemiczne. Stały się one plagą tak dotkliwą, że lokalny parlament uznał za stosowne wydad proklamację następującej treści:

Wedle doniesieo, jakie napłynęły do królewskiego sądu w Dole, w okolicach Espagny, Salvange, Courchapon oraz sąsiednich wiosek od pewnego już czasu widuje się i spotyka wilkołaka, o którym powiada się, że pochwycił i uprowadził kilkoro małych dzieci. Napadł on też i zranił kilku konnych, którym jedynie z największym trudem i narażeniem swego życia udało się go odpędzid. Rzeczony sąd przeto, pragnąc zażegnad dalsze niebezpieczeostwo, zezwolił i wyraża swą zgodę na to, aby cl, którzy przebywają lub zamieszkują we wspomnianych okolicach, nie bacząc na wszystkie edykty dotyczące prawa polowao, gromadzili się z pikami, halabardami, arkebuzami i kijami, by tropid rzeczonego wilkołaka i podążad jego śladem wszędzie tam, gdzie można go znaleźd i pojmad, a pojmawszy zabid, nie ponosząc za to żadnej szkody i kary. *...+ Dao na posiedzeniu rzeczonego sądu w miesiącu wrześniu 1573.

W opuszczonym szałasie opodal Arman-ges mieszkali Gilles Garnier i jego małżonka Appoline, para ubogich i ponurych odludków. 9 listopada, dwa miesiące po wydaniu wspomnianej proklamacji, kilku chłopów uratowało ciężko poranioną dziewczynkę z łap olbrzymiego wilka; na ich widok zwierzę umknęło i rozpłynęło się w mroku, niektórzy jednak twierdzili, że dostrzegli w nim pewne podobieostwo do Garniera. 15 listopada zaginął dziesięcioletni chłopiec. Natychmiast zaczęty się rozchodzid najrozmaitsze plotki i podejrzenia, w wyniku których Garnier i jego żona zostali aresztowani i postawieni przed sądem w Dole pod zarzutem wilkołactwa. Gilles Garnier złożył zeznania, potwierdzające wysunięte przeciwko niemu zarzuty.

24 sierpnia 1573 roku albo około tego dnia w sadzie w pobliżu wsi Perrouze Garnier zabił dwunastoletniego chłopca. "Pomimo że był to piątek", zabierał się do zjedzenia jego mięsa, przeszkodziło mu jednak nadejście kilku ludzi. Ludzie ci zeznali, a Garnier potwierdził ich słowa, że był on podówczas w ludzkie), a nie wilczej postaci.

6 października, w'winnicy położonej niedaleko od lasu La Serre, o milę od Dole, Garnier w postaci wilka napadł na dziesięcioletnią dziewczynkę. Zabił ją swymi kłami i pazurami, rozebrał do naga, po czym pożarł - znakomity przykład partenofagii, występku właściwego wyłącznie wilkołakom. Jej mięso tak mu posmakowało, że wziął go trochę do domu dla żony.

9 listopada Garnier przybrawszy postad wilka napadł na pewną dziewczynkę na pastwisku La Poupee, między Authune a Chastenoy, został jednak zaskoczony przez trójkę przechodniów i zmuszony do ucieczki.

15 listopada między wsiami Gredisans a Menote, o milę od Dole, Garnier przybrawszy postad wilka udusił dziesięcioletniego chłopca. Odgryzł mu nogę i pożarł całe mięso z uda oraz większą częśd brzucha.

Na podstawie tych zeznao Garnier został stracony w Dole 18 stycznia 1574 roku. Spalono go żywcem na stosie odmówiwszy łaski uprzedniego uduszenia.

Ghirlandadella streghe, patrz: Ligatura

Glanvill Joseph. "Najzdolniejszy z obrooców zabobonu", autor niezwykle popularnego dzieła Saducismus Triumphatus, or fuli and plain widence conceming witches and apparitions. "Miało ono - pisze Kittredge -wesprzed wiarę w zjawy i czarownice na solidnych podstawach naukowych i filozoficznych. Żadna inna z prac poświęconych temu zagadnieniu nie zdobyła w Anglii tak wielkiego wpływu".

W roku l658Joseph Glanvill (1636-1680) otrzymał tytuł magistra sztuk wyzwolonych na uniwersytecie w Oxfordzie - osobiście żałował, że nie wybrał Cambridge- i został kapelanem króla Karola II. Zainteresowanie, jakim darzył nauki tajemne, było tym żywsze, że na własne oczy widział poczynania poltergeista z Tedworth; uważał zresztą, że zjawiska nadnaturalne mogą zostad wyjaśnione przez naukę.

Saducismus Triumphatus potępia niedowiarków w rodzaju Johna Wagstarfe'a czyJoh-na Webstera. "Ateizm wywodzi się z saduceizmu - powiada Glanvill - a ci, co nie mają śmiałości otwarcie oświadczyd, że Boga nie ma, zadowalają się (niejako na początek) zaprzeczaniem istnienia duchów i czarownic". Dzieło Glanvilla zyskało ogromną popularnośd nie tyle ze względu na sposób argumentacji, co dzięki zamieszczonym w nim dwudziestu sześciu "relacjom" dotyczącym czarownic. Ten "niewielki zbiór starannie sprawdzonych i w najwyższym stopniu wiarygodnych historii" napisany został, "by potwierdzid i dowieśd tezę zasadniczą", to znaczy realnośd zjawiska czamoksięstwa. Jednak tylko jedna z przytoczonych przez Glanvilla relacji pochodzi z pierwszej ręki, w dodatku jej autorem byt epileptyk. Kilka innych było przedmiotem dyskusji na nieformalnych spotkaniach w Ragley Castle, należącym do Lady Annę Conway, w których poza gospodynią brał udział jej lekarz, doktor Francis van Hel-mont, doktor Henry Morę, Lady Roydon i znany naukowiec Robert Boyle. Gośdmi tego towarzystwa były także słynne ówczesne media, demonstrujące przed zebranymi swoje umiejętności.

Kryteria stosowane przez Glanvilla dalekie byty jednak od chłodnego sceptycyzmu właściwego obiektywnym badaczon; dowodzi tego bezkrytycyzm, z jakim przyjmował najdziwaczniejsze nawet relacje zawarte w protokołach sądowych. Na przykład Flo-rence Newton, oskarżona o uprawianie czarów, odczuwała dotkliwe bóle, kiedy silnie rozgrzaną dachówkę z więzienia, w którym ją przetrzymywano, polewano moczem kobiety cierpiącej wskutek rzuconego przez nią uroku. Albo właściciel stada bydła, na które rzucono urok, obciął zwierzętom uszy i wrzucił je w ogieo, co spowodowało, że Juliana Cox, siedemdziesięcioletnia czarownica, doznała natychmiast okrutnych boleści i rzuciła się, by wyciągnąd je z płomieni. Te i inne podobne zdarzenia cytowane są z całą powagą przez tego członka Królewskiego Towarzystwa Naukowego. "Im bardziej opowieści te wydają się dziwaczne i pozbawione sensu, tym bardziej utwierdzają mnie w przekonaniu o ich wiarygodności i rzeczywistym istnieniu tego, co starają się zanegowad sceptycy". Przytaczane przez Glanvilla relacje nie mogły byd w żadnym wypadku kontrargumentem dla logicznych wywodów Webstera czy Wagstarfe'a, nic zatem dziwnego, że Glan-vill stwierdza ze smutkiem:

Żadna z relacji, dotyczących konkretnych zdarzeo, nie może przysporzyd autorowi tylu kłopotów i do tego stopnia narazid go na utratę dobrego imienia, co opisy czarów i widm, jako że ogromna większośd ludzi (zwłaszcza w dzisiejszych czasach) kpi i wyśmiewa się z nich, zakładając, że można je bez wahania zlekceważyd i odrzucid jako zwykłe bajeczki i opowieści starych bab.

Łatwo dziś szydzid z łatwowierności Glanvilla, przynad jednak należy, że analizując wspomniane relacje, starał się podchodzid do nich sceptycznie i, przynajmniej w założeniu, zachowad pełen obiektywizm, co pozwala uznad go za jednego z pionierów współczesnych badao psychologicznych.

Godelmann Johann Georg. Jeden z demonologów protestanckich, profesor prawa na uniwersytecie w Rostocku. W roku 1591 Godelmann wydał dzieło Tractatus de Ma-gis, Yeneflcis et Lamiis, będące poszerzoną wersją jego wcześniejszych dysertacji, w którym próbował, bez większego zresztą powodzenia, podzielid wszystkich parających się praktykami czarnoksięskimi na kilka kategorii, w zależności od stopnia ich winy, zauważając przy tym, że większośd osób straconych za czary to proste, głupie i otumanione stare baby. Jak na owe czasy pogląd ten odbiegał znacznie od panujących powszechnie opinii, które Godelmann uważał za niesłuszne, mimo iż sam wierzył zarówno w istnienie czarownic, jak i w moc diabła oraz możliwośd zawarcia z nim przymierza. Opowieści o sabatach i inkubach uznawał za efekt halucynogennych właściwości stosowanych przez czarownice maści, był wszakże zdania, że czarownice zdolne są czynid różne male-ficia (włącznie z ligaturą, chociaż odmawiał im umiejętności sprowadzania burz). Więcej nawet, wiedział, że lekarze powinni uczyd się od nich, jak przeciwdziaład chorobom i używad figurek woskowych w celach leczniczych.

Podjęta przez Godelmanna próba obrony nieszkodliwych staruszek nie na wiele jednak mogła im się przydad, skoro sądy uważały halucynacje podobnej treści za coś równie nagannego i zasługującego na karę jak sam czyn. Zresztą podana przez niego lista pytao, jakie należało zadawad osobom oskarżonym o czary, niewiele odbiega od standardowych kwestionariuszy skompilowanych przez innych demonologów. Godelmann zaleca takie na przykład pytania: "Czy prawdą jest, że w zeszłoroczną Noc Walpurgii przerzuciła piasek przez stado N.N.?" lub "Czy prawdą jest, że za pomocą zaklęd tak zatruła pastwisko tego, który ją oskarża, że większośd jego krów zdechła?" Niemniej występując przeciwko lekceważeniu zasad procedury sądowej i poleganiu na torturach jako środku wymuszania zeznao, wywarł on pewien wpływ na złagodzenie prześladowao. Polemizując z Bodinem, dowodził, że procesy o czary winny byd prowadzone według tych samych reguł postępowania sądowego, co inne sprawy karne, że lepiej będzie, jeśli nawet wielu winnych ujdzie kary, niż miałby byd niesłusznie ukarany ktoś niewinny.

Golenie włosów. Osobie podejrzanej o uprawianie czarów natychmiast po aresztowaniu należało całkowicie zgolid włosy z głowy i reszty ciała. Procedurę tę stosowano powszechnie zarówno na kontynencie europejskim, jak i w Anglii, a jako jeden z pierwszych wspominał o niej w roku 1470 Jorda-nes de Bergamo.

Powody wprowadzenia i stosowania tej najprostszej metody toour były następujące:

l. Podejrzany mógł ukryd we włosach-podobnie zresztą jak pod paznokciami, w ustach, uszach i innych częściach ciała -niewielkie amulety i zaklęcia ochronne, zapewniające mu niewrażliwośd na ból zadawany w czasie tortur i gwarantujące, że uda mu się zachowad milczenie. Z uzasadnieniem tym najczęściej spotykamy się na kontynencie europejskim. Całe ciało, "nie wyłączając miejsc intymnych, których skromnośd nie pozwala nazwad", musiało byd poddane drobiazgowym oględzinom. Malleus Malefica-rum informuje nas, że niektórzy inkwizytorzy zwykli jedynie ścinad włosy, a w celu wymuszenia przyznania się do winy zmuszali podejrzanego do picia wody święconej na czczo. Niektórzy z autorów (np. Prierias) podkreślają, że obdukcję kobiet powinny prowadzid wyłącznie kobiety, ale zalecenie to często ignorowano. Guazzo podaje relację z procesu mężczyzny o imieniu Benignus, zamieszanego w morderstwo doradcy królowej Danii. W momencie kiedy go oskarżono, przebywał on za granicą, powrócił jednak, by stanąd przed sądem, wierząc w skutecznośd zaklęd, jakie ukrył gdzieś w zakamarkach swojego ciała. "Wytrzymał on wszystkie rodzaje tortur, nie ponosząc najmniejszego uszczerbku na ciele i nie przyznając się do żadnego z postawionych mu zarzutów". Po uwolnieniu jednak wyrzuty sumienia zaczęły doskwierad mu tak dotkliwie, że wyznał wszystkie swoje winy, po czym został stracony. (Compendium Maleftcarum, 1626) 2. We włosach czarownicy mógł ukrywad się sam diabeł, który, nie dostrzeżony przez nikogo, udzielał jej rad oraz podpowiadał jak zwieśd sędziów. Ofiarom opętania nie golono włosów, stosując inne metody wypędzenia szatana; opętanemu zakładano perukę, a kiedy atak ustępował, zdejmowano ją błyskawicznie i wraz z diabłem, który powinien- jak sądzono -ukryd się tam, zamykano szczelnie w słoju.

3. Włosy należało usunąd także i dlatego, by łatwiej odnaleźd na ciele czarownicy diabelskie piętno, co najczęściej stosowano w Anglii, chociaż i we Francji ojciec Gaufridi został ogolony dokładnie, dzięki czemu odnaleziono kilka niewidocznych dotąd piętn diabelskich.

Gowdie Isobel. Treśd czterech odrębnych zeznao, jakie między 13 kwietnia a 27 maja 1662 roku złożyła Isobel Gowdie, wobec której, jak się wydaje, nie zastosowano w ogóle tortur, stanowi kwintesencję ludowej wizji czamoksięstwa w Szkocji. Kobieta ta była najwyraźniej na poły obłąkana, z tego jednak, co utrzymywała, wynika jasno, że wierzyła w każde wypowiedziane przez siebie słowo, nawet najbardziej absurdalne (że zamieniała się w kawkę lub w kota, latała na sabaty itp.).

Jej historia sięga roku 1647, kiedy to spotkała diabła w kościele w Auldeame. Tam też zawarła z nim pakt, wyrzekając się chrztu świętego, otrzymała nowe imię - Janet, została naznaczona diabelskim piętnem na ramieniu oraz powtórnie ochrzczona swoją własną krwią, którą diabeł z niej wyssał. Zaprzysięgła mu uległośd, kładąc jedną rękę na głowie, drugą zaś chwytając się za podeszwę stopy. Ceremonii przewodniczył diabeł, który, na wzór pastora, odczytywał coś, stojąc za pulpitem. Isobel zeznała dalej, jak to miotła lub taboret umieszczone w łóżku zwodziły jej męża, w czasie gdy ona sama udawała się na sabat. Potrafiła dosiadad nawet najmniejszego źdźbła słomy, wymawiając przy tym słowa: "Dalej, w cwał, w imię Szatana". Lecąc w powietrzu mogła zastrzelid każdego chrześcijanina, który ją ujrzał i się nie przeżegnał. Podczas sabatów przed ucztą odmawiano następujące błogosławieostwo:

W imię Diabła mięso to jemy, Szlochając smutnie, wstydem płoniemy. Zniszczymy wszystko, dom, trzodę, Owce; w oborze bydło młode, I nie upłynie wiele czasu, A nie zostanie nic z zapasów.

To właśnie opowieści tej niespełna rozumu kobiety niektórzy badacze uznali później za bezpośredni dowód istnienia trzynasto-osobowych związków czarownic. Każdy z nich miał mied swego osobnego diabła o imionach równie fantastycznych jak te, które przypisywano "służkom", czyli demonom służebnym: Swein, Rorie, Lew Ryczący czy Robert Prawo. Zgromadzenie takie pędziło czas na wzniecaniu burz dzięki uderzeniu kamienia mokrą szmatą i wypowiedzeniu zaklęcia, którego słowa Isobel z całym zaufaniem wyjawiła sędziom:

Walę tą szmatą w głaz, By bies sprowadził wicher wraz.

Kiedy indziej znowu, wypowiadając kolejne zaklęcie, wiedźmy zamieniały się w zwierzęta albo miotały strzały elfów (Isobel widziała, jak małe elfiątka ostrzyły ich groty), by zadawad śmierd lub cierpienie ludziom; chybiały przy tym niekiedy, co wprawiało w straszliwy gniew towarzyszącego im diabła.

Diabeł sprawował pełną kontrolę nad podlegającymi mu czarownicami i, według słów Isobel, bijał je tęgo wykrzykując: "Dobrze wiem, co o mnie mówicie". Rozwścieczała go zwłaszcza nieobecnośd którejś z czarownic na spotkaniu i niewykonywanie wydawanych przez niego rozkazów. Czarownik Aleksander Elder bijany bywał najczęściej, a jakosłabowity nie bronił się. Natomiast Margaret Wilson oddawała ciosy, a Bessie Wilson ^żyła go słowem i głośno na niego wrzeszczała". Najczęściej jednak czarownice uciekały, krzycząc: "Zmiłuj się, zmiłuj się! Litości! Zmiłuj się, Panie nasz!"

Dokumenty sądowe nie wspominają nic o losie, jaki spotkał Isobel Gowdie, ale przypuszczenie, że jej nie powieszono, wydaje się zupełnie nieprawdopodobne. Warto^przy tym zauważyd, że o ile okres restauracji przyniósł Anglii spadek liczby procesów o czary, o tyle za panowania Karola II prześladowania w Szkocji nasiliły się.

Grenier Jean. Historia Jeana Greniera z francuskiego departamentu Les Landes, którą z najdrobniejszymi szczegółami przytoczył Pierre de Lancre, zamożny rajca z Bordeaux, jest Jednym z klasycznych przykładów wilkołactwa.

W roku 1603 w pewnej wiosce na południowym zachodzie Francji kilka pasących owce dziewcząt zaskoczył dziwacznie wyglądający czternastoletni chłopak, który oświadczył im, że jest wilkołakiem. Najstarsza z dziewcząt, Jeanne Gaboriant, zaczęła wypytywad go o szczegóły, na co on odparł:

Pewien człowiek podarował mi strój z wilczej skóry; owinął mnie nim i odtąd w każdy poniedziałek, piątek i sobotę, a w inne dni od zachodu słooca, staję się wilkiem, wilkołakiem. Zabijam psy i piję ich krew, ale małe dziewczynki smakują mi lepiej; ich mięso jest delikatne i słodkie, a krew pożywna i ciepła.

Przechwalając się, że jest wilkołakiem, Jean Grenier sam napytał sobie biedy, kiedy bowiem w St.- Sever, w Gaskonii, zamordowanych zostało kilkoro dzieci, a wspomniane pasterki złożyły obciążające go zeznania (29 maja 1603 roku), dano wiarę jego opowieściom. Prokurator okręgowy z Roche Chafós postawił go przed miejscowym sądem, który uznał zeznania oskarżające o wilkołactwo innych jeszcze osób oraz opowieści rodziców zaginionych dzieci za tak szokujące, że zdecydował się przekazad całą sprawę sądowi wyższej instancji w Coutras (2 czerwca). Sąd w Coutras nakazał rewizję w domach wszystkich oskarżonych przez Jeana i, aczkolwiek nie dała ona żadnych rezultatów, postanowił aresztowad jego ojca oraz jednego z sąsiadów, M. del Thillaire'a. Stary Grenier tłumaczył sędziom, że jego syn jest powszechnie znanym idiotą, który przechwala się, że spał z każdą kobietą w wiosce, i w koocu sędziowie uznali, że zarówno on, jak i M. del Thillaire są osobami o nieposzlakowanej reputacji - gens de hien.

Wiele wysiłku natomiast włożyli w dokładne sprawdzenie wszystkich opowieści Jeana. Przebadano drobiazgowo okoliczności jego rzekomych wyczynów, przesłuchano wszystkich, którzy mieli jakikolwiek kontakt ze sprawą. Zebrane przez nich dowody potwierdziły fakt, że Jean włóczył się po całej okolicy i znał dobrze jej mieszkaoców. Na dobitkę zeznania kilkorga dzieci, które były świadkami porwania towarzysza ich zabaw przez wilka, zgadzały się ze szczegółami podanymi przez Jeana. Ponieważ Grenier uporczywie obstawał przy swoich zeznaniach, a poszlaki wyraźnie przemawiały przeciwko niemu, sąd nakazał, by go powieszono, a ciało spalono na popiół. Kwestia winy jego ojca i M. del Thillaire'a była wielce wątpliwa, poddano ich jednak torturom, w czasie których zeznali, że owszem, uganiali się za małymi dziewczynkami, ale wyłącznie pour enjouir et non les manger.

Sprawa trafiła w koocu przed parlament w Bordeaux, który postanowił rozpatrzyd ją raz jeszcze po ponownym przebadaniu zgromadzonego materiału dowodowego. "Śledztwo przeprowadzono w sposób tak drobiazgowy, jak tylko było to możliwe", oceniał sędzia de Lancre, który jego wyniki podsumował w sposób następujący:

Jean oświadczył: Kiedy miałem dziesięd, a może jedenaście lat, del Thillaire, mój sąsiad, zaprowadził mnie w głąb lasu. Tam stanęliśmy przed obliczem Maltre de la Foret, czarnego człowieka, który naznaczył mnie swym paznokciem, po czym wręczył , mi i del Thillaire'owi wilczą skórę i pewną maśd. Od tej pory zacząłem przebiegad kraj jako wilk.

Zapytany o dzieci, które, jak utrzymywał, zabił i pożarł jako wilk, przyznał, że pewnego razu, w drodze z St.-Coutras do St.-AnIaye, w jakiejś małej wiosce - nazwy jej nie pamięta- wszedł do domu, w którym znalazł czworo dzieci śpiących w kołysce i, jako że w domu nie było nikogo, kto mógłby go powstrzymad, porwał jedno z nich, wywlókł do ogrodu, przeskoczył przez płot i pożarł z jego ciała tyle, by zaspokoid głód, a to, co z dziecka pozostało, oddał wilkom. W parafii St.-Antoine-•-de-Pizon napadł na małą dziewczynkę, która pasła owce. Nie zna jej imienia, ale pamięta, że ubrana była w czarną sukienkę. Rozszarpał ją kłami i pazurami, po czym zjadł. Na sześd tygodni przed pojmaniem napadł na jeszcze jedno dziecko w pobliżu kamiennego mostu w tej samej parafii. W Eparon zaatakował psa należącego do niejakiego M. Miliona i byłby zabił to zwierzę, gdyby nie nadbiegł jego właściciel z rapierem w ręku.

Jean zeznał, że przywdziewał wilczą skórę i wybiegał, by polowad na dzieci z polecenia swego pana, Maltre de la Foret. Przed przemianą w wilka nacierał się maścią, którą przechowywał w małym puzderku, swoje ubranie zaś chował w krzakach.

Miejscowy parlament zachował się w zadziwiająco rozumny i rozsądny sposób. Nakazał przebadanie Jeana Greniera przez dwóch lekarzy, którzy orzekli, że cierpi on na "schorzenie zwane wilkołactwem", spowodowane przez "złego ducha, który zwodzi oko ludzkie, każąc mu wyobrażad sobie, że tego rodzaju rzeczy są rzeczywistością".

6 września 1603 roku parlament skazał oskarżonego na dożywotni pobyt w miejscowym klasztorze.

Wydając wyrok, sąd uwzględnił zarówno młody wiek, jak i niedorozwój umysłowy chłopca. Był on na tyle głupi i zidiociały, że zazwyczaj dzieci siedmio- czy ośmioletnie wykazują więcej inteligencji. Był on także pod każdym względem źle traktowany, niedożywiony i karłowaty;

wzrostem nie dorównywał nawet normalnym jedenastoletnim dzieciom. *...+ Oto młody chłopak, opuszczony i wygnany przez ojca, który zamiast prawdziwej matki miał tylko okrutną macochę, włóczył się po polach sam, bez opieki, i nie spotkaw-szy się z niczyim życzliwym zainteresowaniem żebrad musiał o kawałek chleba, który nigdy nie odebrał żadnego wychowania religijnego, którego prawdziwą naturę zagłuszyły złe skłonności, żądze i rozpacz i z którego Szatan uczynił sobie łatwy łup (De Lancre). Siedem lat później, w roku 1610, de Lancre odwiedził klasztor franciszkanów w Bordeaux, w którym uwięziono Greniera. Zauważył on, że chłopak pozostał zatrwożonym kartem niezdolnym spojrzed nikomu prosto w twarz. Głęboko osadzone oczy były pełne niepokoju, długie zęby wystawały mu z ust. Paznokcie miał czarne, miejscami zdarte do żywego ciała, umysł zaś otępiały i niezdolny do pojęcia najprostszych spraw. W dalszym ciągu utrzymywał, że był wilkołakiem i że chętnie pożerałby dzieci, gdyby tylko mógł. Nawet z wyglądu przypominał wilka. W listopadzie l6l0 roku Jean Grenier zmarł "jako dobry chrześcijanin".

Grillandus Paulus. Tractatus de Hereticis etSortilegtis(l°)56') Grillandusa był obok Młota na czarownice najbardziej chyba znaczącym dziełem dotyczącym czamoksięstwa w pierwszej połowie szesnastego stulecia, a jako nader często cytowany przez autorów późniejszych zachował ogromny wpływ także na następne pokolenia demonologów. Paulus Grillandus był sędzią papieskim, prowadzącym procesy o czary w Rzymie i okolicach, toteż traktat ten opiera się w znacznej mierze na jego doświadczeniach osobistych.

W swoim dziele Grillandus porusza bardzo szeroki wachlarz problemów: demonologię, zagadnienie przymierza z Diabłem, opętanie, sabat - niemal wszyscy teolodzy, powiada on, wierzą w możliwośd transwekcji -przemianę w zwierzęta, msze miłosne i msze śmiertelne (jedna z najwcześniejszych wzmianek o tego rodzaju praktykach) oraz wszelkiego rodzaju maleficia, włączając w to ligaturę, użycie figurek woskowych oraz trucizn. Rozważania te mają postad dyskursu scholastycznego, pełnego cytatów teologicznych i prawniczych. Siłę wywodów autora podważa jednak jego^wła-sne wyznanie - które większośd przytaczających go później autorów pomija - że nigdy nie był on świadkiem ani też nie słyszał o pojmaniu czarownicy "in flagrante crimi-ne".

W części poświęconej wróżbom Grillandus przytacza zabawną sztuczkę interpunkcyjną. Dowódca, który zasięgnął porady duchów w kwestii, czy winien wydad bitwę, uzyskał następującą odpowiedź: "Ibis redibis non morieris in bello". W zależności od tego, czy przecinek w tym zdaniu postawimy po redibis, czy po non, wróżba ta znaczy: "Idź, wrócisz, nie umrzesz w bitwie" lub "Idź, nie wrócisz, umrzesz w bitwie".

Inna, przytoczona z pierwszej ręki anegdota, to historia o mężu, który namówił żonę, by zabrała go na sabat. Złożył jej solenną obietnicę, że bez względu na okoliczności nie obrazi Diabła wspominając o Bogu lub Chrystusie. W czasie bankietu jednak spostrzegł, że podane mu jadło jest mdłe i najwyraźniej domaga się soli (której diabły się boją, gdyż jest używana' przy eg-zorcyzmach). Koniec kooców, dano mu jej trochę, na co on, uradowany, zakrzyknął:

"Chwała Bogu, wreszcie trochę soli!" Na te słowa całe zgromadzenie rozpłynęło się w niebyt, on sam zaś ocknął się o setki mil od domu. O całym zdarzeniu doniósł inkwizycji i Jego żonę spalono na stosie.

Jako że Grillandus cieszył się powszechnym szacunkiem, historyjki tego rodzaju powtarzali za nim kolejni autorzy i w taki właśnie sposób idea czarnoksięstwa zyskiwała podbudowę źródłową. Na marginesie: Grillandus był doktorem praw.

Guazzo Francesco-Maria. Francesco Maria Guazzo *także Guaccio, Guazzi+, zakonnik działający w Nemus i Mediolanie w pierwszych latach siedemnastego wieku, kiedy polowania na czarownice zaczęły gwałtownie przybierad na sile i, jak zauważył Henry Charles Lea, "łatwowiernośd *...+ była wręcz zadziwiająca". Najlepszym tego dowodem jest sam Guazzo, który utrzymuje z całą powagą, że Luter był potomkiem Diabła i zakonnicy, a omawiając kwestię, "czy czarownice potrafią, dzięki swej sztuce, tworzyd istoty żywe", zapożycza od Del Rio następujący przykład:

Pewien rozwiązły pachołek z Belgii zadawał się z krową, w następstwie czego zwierzę to zaszło w ciążę i po paru miesiącach urodziło płód płci męskiej, mający postad nie cielęcia, lecz człowieka. Wiele osób widziało na własne oczy, jak opuszczał on łono krowy; zabrali go oni ze sobą i oddali mamce. Chłopak podrósł, ochrzczono go, a gdy został pouczony o zasadach chrześcijaostwa, oddał się praktykom pobożnym i jął czynid pokutę za grzechy ojca. Takim oto sposobem powrócił do człowieczeostwa, niemniej podlegał niektórym skłonnościom wolej natury: odczuwał pociąg do jedzenia trawy i przeżuwał pokarm. Cóż mamy o tym sądzid? Czyż nie był on człowiekiem? Z całą mocą wierzę, że był nim; zaprzeczam wszelako, by jego matką była krowa. A zatem kto? Diabeł świadom grzechu, jaki popełnił ów mężczyzna, spowodował, że krowa zaczęła wyglądad, jak gdyby była w ciąży, po czym potajemnie przyniósł skądś niemowlę i położył je obok rodzącej rzekomo krowy (którą naprawdę jedynie wzdęło), tak że wszystkim wydawało się, że to ona właśnie je zrodziła.

Typowa to historyjka i dla Guazza, i dla jego czasów.

Na prośbę biskupa Mediolanu Guazzo napisał encyklopedyczny poradnik Compen-dium Maleflcarum, wyjaśniający, jak sklasyfikowad, opisad, zdemaskowad i udowodnid praktyki czarnoksięskie. Guazzo, który uzyskał renomę jako asesor sądowy w procesach o czary (aczkolwiek rzadko powołuje się na swe własne doświadczenia w tym względzie), w roku 1605 udał się do Cleves, gdzie wystąpił jako oskarżyciel w sprawie o rzucenie uroku na księcia Jana Wilhelma, władcy nader zasłużonego na polu prześladowania podejrzanych o uprawianie czarów. W swoich dziełach Guazzo skwapliwie wykorzystuje dorobek wcześniejszych demonologów, zwłaszcza Del Rio i Remy'ego; powołuje się zresztą aż na 322 autorów. Jego Compendium stało się klasyczną pracą demonologiczną siedemnastego stulecia; również i w latach późniejszych obficie czerpał zeo Sinistrari.

Gwinner Else. W każdym z siedemnastowiecznych paostewek niemieckich czarownice traktowano na swój własny, inny niż w pozostałych krajach sposób. Przeprowadzony w roku 1601 proces Else Laubbach, żony piekarza Martina Gwinnera, ilustruje praktykę przyjętą w tego rodzaju przypadkach w Offenburgu, wolnym mieście Rzeszy (w dzisiejszej Bade-nii), liczącym wówczas około 3000 mieszkaoców. Offenburg, pozostający pod silnym wpływem zakonu jezuitów, który zmonopolizował miejscowe szkolnictwo, był miastem rygorystycznie wręcz katolickim. Osoby, które na Wielkanoc nie przystąpiły do komunii, osadzano na trzy dni w więzieniu, po czym pod rygorem ponownej utraty wolności otrzymywały dwa tygodnie na dopełnienie tego obowiązku. Władzę w Offenburgu sprawowała dwudziesto-dwuosobowa rada miejska, do której dziesięciu członków wyłaniały, w wyborach pośrednich, cechy, dziesięciu dalszych rada kooptowała sama, a pozostałe dwa zarezerwowane były dla miejscowego duchowieostwa. Rada wybierała ze swego składu burmistrza oraz czterech specjalnych urzędników pełniących funkcję oskarżycieli w procesach o czary.

Szarą eminencją frakcji łowców czarownic był w owym czasie rajca Rupprecht Sil-berrad, zdecydowany za wszelką cenę pozbawid wpływów swego oponenta, a zarazem kolegę z rady, Georga Laubbacha, którego żonę spalono na stosie za uprawianie czarów w roku 1597 (jedna z pierwszych ofiar prześladowao w Offenburgu). 7 września 1601 roku Siłberrad oskarżył Adelheid i Helenę, córki Laubbacha, o spowodowanie za pomocą czarów śmierci jego syna. 31 października podobne oskarżenie wysunięto przeciwko trzeciej córce Laubbacha, Else Gwinner. "Dowodów" przeciwko niej dostarczyło jakichś dwóch włóczęgów aresztowanych za kradzież winogron. Ludzi tych nie postawiono pod pręgierzem jako złodziei, ale oskarżono o czary i torturowano tak długo, dopóki nie wymienili córek Laubbacha, a zwłaszcza Else, jako wspólniczek ich rzekomych maleftciów. Oskarżyli oni zresztą kilku innych wybitnych obywateli miasta, włącznie ze szwagierką Sil-berrada, jednak tę częśd ich zeznao zignorowano.

Else Gwinner poddano torturom już w dniu aresztowania, nie przyznała się jednak do niczego. Mimo okrutnych cierpieo, jakie znosiła w czasie strappado, powtarzała tylko:

"Ojcze, przebacz im, albowiem nie wiedzą, co czynią". Mimo powszechnej dezaprobaty dla owych poczynao rada, za podszeptem miejscowego wikarego, zdecydowała się aresztowad Agathe, młodszą córkę Else Gwinner, w nadziei, że uda się z niej wydobyd zeznania obciążające matkę. Ta jednak odmówiła współpracy. W związku z tym 7 listopada po raz drugi wzięto na męki Else. Mimo że tym razem tortury były znacznie cięższe -zawieszonej u powały za nadgarstki kobiecie przytwierdzono do nóg największe ciężary -nie zeznała nic. Tydzieo później sędziowie zabrali się ponownie za Agathe. Początkowo nie chciała powiedzied nic, co mogłoby obciążyd matkę, chłostano ją jednak dopóty, dopóki nie przyznała się do wszystkiego, czego zażądali od niej sędziowie. 22 listopada stracono obydwu wspomnianych wcześniej włóczęgów, tego samego też dnia poinformowano Else o treści zeznao złożonych przez Agathe i skonfrontowano ją z córką. "Czemuż nie utopiłam mojej córki w jej pierwszej w życiu kąpieli?" - spytała rozgoryczona matka. "Och, powinnaś była tak właśnie uczynid" - z płaczem odparła jej Agathe.

Do tej pory Else nie złożyła jeszcze żadnych obciążających ją zeznao. Kiedy zmiażdżono jej kciuki, przyznała się jedynie do tego, że obcowała cieleśnie z diabłem. Osadzono ją zatem w lodowato zimnym lochu. 11 grudnia wznowiono tortury. Else była tak wyczerpana, że w czasie mąk musiano ją nieustannie cucid polewając chłodną wodą. Tym razem do wcześniejszych opowieści o kontaktach seksualnych z diabłem i lotach na sabat dodała nazwiska dwóch innych kobiet, jej rzekomych wspólniczek w tych praktykach. Po dwóch dniach odwołała jednak wszystko, twierdziła, że jest niewinna i pomimo nacisków, jakie wywierali na nią księża, nie zamierzała ponownie wyznad winy. 15 grudnia sędziowie zakomunikowali jej, że odtąd będzie torturowana bez cienia litości, póki całkowicie się nie załamie. Pierwotne oskarżenie o spowodowanie śmierci syna Siłberrada, które było przyczyną aresztowania, poszło w zapomnienie; głównym zadaniem, jakie postawili sobie sędziowie, było wydobycie z niej nazwisk wszystkich, których spotykad miała na sabatach. Else nie wymieniła nikogo, podkreślając, że wszystko, co powiedziała wcześniej, było nieprawdą. Doszedłwszy do wniosku, że dalsze wysiłki będą bezowocne, 19 grudnia sędziowie wydali na Else wyrok skazujący, a dwa dni później spalono ją na stosie.

Przez cały ten czas ksiądz usiłował skłonid Agathe, którą skutą kajdanami trzymano w lochu, by potwierdziła winę matki, a jednocześnie ojciec i szwagrowie przerażeni faktem, że oskarżyła własną matkę, wydziedziczyli ją. W ten sposób w rękach rady pozostało dziecko teraz już niepotrzebne, a zbyt młode, by posład je na stos. Jednak trzy tygodnie po egzekucji żony Martin Gwinner złagodniał i wystąpił do rady z oficjalną prośbą o ułaskawienie córki ze względu na jej młodociany wiek. Mimo gwałtownych protestów stronnictwa Siłberrada uwolniono ją, stawiając wszakże warunek, że zamieszka w innym katolickim mieście w Niemczech.

Jak się wydaje, obydwie siostry Else w ogóle nie stanęły przed sądem, jako że 4 lutego 1602 roku pozostali członkowie rady wystąpili otwarcie przeciwko Siłberradowi oraz jego czterem stronnikom i wtrącili ich do więzienia. Rychło jednak, za wstawiennictwem Kościoła, zamieniono im więzienie na areszt domowy, uwolniony zaś po pewnym czasie Siłberrad otrzymał rekompensatę za wyrządzone mu krzywdy oraz odzyskał dawną pozycję i wpływy.

Polowanie na czarownice, zajęcie wielce dla sędziów lukratywne, trwało w Offenbur-gu nadal, a w czasie kolejnych procesów stosowano metody jeszcze bardziej brutalne. Sędziowie wynaleźli żelazne krzesło, do którego przywiązywano oskarżonego i przypiekano go żywym ogniem, póki się nie przyznał. Wprowadzenie tego urządzenia spowodowało, że w krótkim czasie dowiedziono wszystkim co bogatszym obywatelom Offenburga, że winni są uprawiania czarów. Co prawda około roku 1630 prześladowania zamarły, jednak po zakooczeniu wojny podjęto je 'ponownie.

Ten typowy przykład procesu o czary, prowadzonego w przeciętnym niemieckim mieście katolickim, znajduje swój niesławny odpowiednik w równie barbarzyoskim procesie, jaki odbył się w luteraoskim Lindheim. W obydwu miastach bez najmniejszych dowodów winy okrzyknięto grono zamożniejszych obywateli czarownikami i stosując naj-okrutniejsze tortury wymuszano przyznanie się do wszelkich wymysłów o zawartych z Diabłem paktach i sabatach, a następnie palono ich i konfiskowano ich dobra. Kiedy w grę wchodziły pieniądze, katolicy i protestanci równie pilnie baczyli, by ich wyznao nie splamił nawet ślad pobłażania dla sprzymierzeoców Szatana.

"H"

Hiszpania, czarnoksięstwo w Hiszpanii. W Hiszpanii zawsze oddzielano wyraźnie czary od praktyk magicznych i podczas gdy te ostatnie były od stuleci z całą surowością ścigane przez prawo, prześladowania czar-noksięstwa byty sporadyczne i wyraźnie hamowane. Umiarkowanie to przypisad należy faktowi, że inkwizycja hiszpaoska sprawowała niemal całkowitą kontrolę nad paostwem, ponadto miała ona charakter czysto narodowy i była w pełni niezależna od Rzymu. Dziwacznym kaprysem losu kraj, w którym instytucja powołana do zorganizowanego tępienia herezji zdobyta władzę nieporównanie rozleglejszą niż w sąsiedniej Francji czy w Niemczech i w którym spalono na stosach więcej heretyków niż w całej reszcie Europy, zaznał koszmaru polowao na czarownice jedynie w nader ograniczonym zakresie.

Praktyki magiczne, owszem, pieniły się tam powszechnie. Mozaika etniczna i wyznaniowa, z której ukszałtowała się nowożytna Hiszpania- tradycje powierzchownie schry-stianizowanego pogaostwa epoki póżnorzym-skiej stopiły się z zabobonami najeźdźców wi-zygockich stuleci piątego i szóstegp, kulturą Maurów wraz z całym dorobkiem ich astrologii i nauk tajemnych i okultyzmem żydowskim - sprawiła, że wszelkiego rodzaju zabobony i przesądy zakorzeniły się w tym kraju nad wyraz głęboko, a ich zewnętrzne przejawy w postaci najrozmaitszych praktyk magicznych i wróżebnych trwad miały jeszcze długie, długie wieki.

W roku 1370 wydano w Kastylii dekret, na mocy którego za heretyków uznano zarówno osoby zajmujące się praktykami wróżbiarskimi, jak i tych, którzy zwracali się do nich o radę; na mocy prawa z roku 1387 osoby świeckie karad mieli za to przestępstwo urzędnicy królewscy, duchownych zaś poddano jurysdykcji biskupiej. Prawa te zaostrzono jeszcze w roku 1417. Wszystko jednak wskazuje, że nie przestrzegano ich zbyt rygorystycznie, skoro jeszcze w roku 1539 Cirvelo -autor pierwszej hiszpaoskiej książki poświęconej czarom i czamoksięstwu - był zdania, że obowiązek ścigania podobnych przestępstw spoczywa na władzach świeckich, co sugeruje, iż nie traktował ich jako obciążonych immanentnym piętnem herezji. Nad kwestią wzajemnych związków między magią a herezją dyskutowano co prawda chętnie i często, niemnej w materii tej pozostawało ciągle sporo wątpliwości. Przyznaje to zarówno wydane w roku 1494 Repertorium Inquisi-torum, jak i piszący niemal sto lat później Francis Pegna.

W tej sytuacji inkwizytorom pozostawiono daleko posuniętą swobodę decyzji, a sądy często wymierzały różne kary za te same przestępstwa. Inkwizytorzy podlegali zresztą ścisłej kontroli ze strony Supremy - najwyższego ciała decyzyjnego w strukturze inkwizycji hiszpaoskiej- która, na przykład, jeszcze w roku 1568 zganiła surowo tych, którzy ukarali grzywną osobę leczącą różne choroby za pomocą zaklęd (praktykę tę uznano najwyraźniej za pozbawioną wszelkich znamion herezji). Z drugiej jednak strony ta sama instytucja nie miała nic do zarzucenia inkwizytorom, którzy w roku 1585 orzekli, że używanie palca trupa jako amuletu mającego zapewnid powodzenie w życiu jest przejawem herezji.

Edykt wydany na początku szesnastego stulecia przez wielkiego inkwizytora Altbnzo Manriqueza głosił, że obowiązkiem dobrego katolika jest złożenie inkwizycji donosu na każdego, kto zadaje się z duchami i trzyma u siebie duszki służebne, przewiduje zdarzenia przyszłe, kreśli kręgi w zamiarze zaklinania demonów, zajmuje się astrologią w celach wróżebnych, posiada lustra i pierścienie, za pomocą których rozkazuje demonom lub gri-moires, i ma dzieła traktujące o praktykach magicznych.

Zwolennikom postawienia znaku równości między praktykami magicznymi a herezją dodała niewątpliwie ducha bulla papieża Sykstusa V z roku 1585, potępiająca, jako heretyckie, wróżby (z astrologią włącznie), zaklęcia, próby podporządkowania sobie złych duchów oraz wszelkiego rodzaju praktyki magiczne i guślarskie, mimo iż Suprema powstrzymywała upowszechnianie tekstu tego dokumentu aż do początków następnego stulecia. Trudno tu zresztą mówid o konsekwencji, gdyż trzy lata wcześniej, w roku 1582, inkwizycja hiszpaoska ostro zaatakowała uniwersytet w Salamance za nauczanie astrologii (którą z racji zastosowania, jakie znajdowała w przepowiadaniu przyszłości, również uznano za naukę heretycką), a wszystkie dzieła o niej traktujące umieściła na indeksie ksiąg zakazanych. W wieku siedemnastym restrykcje dotyczące astrologii uległy dalszemu zaostrzeniu, a jeszcze w roku 1796 Inkwizycja oskarżyła pewnego człowieka za obliczenie pozycji planet na sklepieniu niebieskim. Poczynając od roku 1600 inkwizycja przejęła w swoje ręce jurysdykcję nad wszelkimi przypadkami praktyk magicznych, nawet jeśli ciążył nad nimi jedynie cieo podejrzeo o herezję, zmuszając niejednokrotnie sądy świeckie do przekazywania wszystkich oskarżonych o podobne przestępstwa w jej ręce. W związku z tym oskarżeni jedynie w wyjątkowych wypadkach sądzeni byli przez dwa lub trzy rodzaje sądów, chociaż należy podkreślid, że wyroki wymierzane przez trybunały inkwizycyjne były z reguły lżejsze od orzekanych przez sądy świeckie.

Wzrost zainteresowania inkwizycji hiszpaoskiej praktykami magicznymi spowodowany był upowszechnieniem się poglądu, że ich koniecznym warunkiem jest zawarcie paktu z diabłem, w związku z czym zatroszczyła się ona o wydanie wielu podręczników i zbiorów instrukcji, dotyczących metod przesłuchiwania podejrzanych. W jednym z nich, wydanej w roku 1655 Praxis Procedendo, Suprema poucza, w jaki sposób należy indagowad zaho-ri- czyli ludzi, którzy potrafią widzied rzeczy znajdujące się pod ziemią i trudnią się odnajdywaniem ukrytych skarbów. Ponieważ powszechnie wierzono, że pilnowaniem takowych trudnią się zte duchy, zahori zostali uznani za winnych zawarcia z nimi przymierza.

Podczas gdy w całej Europie nadszedł wreszcie czas, kiedy wiarę w czary uznano za czczy zabobon i wykpiono, a rzekomych czarowników zaczęto karad jako szalbierzy, inkwizycja hiszpaoska obstawała przy niej twardo jeszcze w wieku dziewiętnastym. 15 października 1818 roku trybunat inkwizy-cyjny w Sewilli skazał niejaką Anę Barbero na karę dwustu plag batogiem i sześcioletnie wygnanie (zamienione później na osiem lat pobytu w zakładzie poprawczym dla prostytutek) za bluźnierstwo i zawarcie paktu z Szatanem. Podobny wyrok zapadł 18 czerwca roku następnego w sprawie Franciszki Rome-ro. Działo się tak byd może dlatego, że dopiero w stuleciu dziewiętnastym, raptownie spadła liczba procesów wytaczanych mory-som i Żydom, inkwizycja znalazła wreszcie czas na prześladowanie czarnoksięstwa (podobnie działo się w południowej Francji, gdzie inkwizycja papieska, rozprawiwszy się definitywnie z albigensami, uznała za konieczne przekształcid czarnoksięstwo w herezję). Henry C. Lea ustalił, że w latach 1575-1610 zaledwie pół procenta wszystkich spraw rozpatrywanych przez trybunały inkwizycyjne miało związek z praktykami magicznymi, podczas gdy w okresie 1648-1749 odsetek ten przekroczył już osiem procent, a w ciągu czterdziestu lat poprzedzających zawieszenie działania inkwizycji w Hiszpanii, czyli w roku 1820, niemal siedemdziesiąt procent wszystkich rozpatrywanych przez nią spraw dotyczyło oskarżeo o "zabobon".

Hiszpanii udało się uniknąd koszmaru masowych polowao na czarownice, jaki dotknął Francję i Niemcy, po części za sprawą położenia geograficznego (Hiszpania pozostawała na uboczu głównych nurtów myśli europejskiej), po części zaś dzięki samej inkwizycji hiszpaoskiej (na odwrót niż, na przykład, w Szwecji i innych krajach skandynawskich, które uszły obronną ręką dlatego, że inkwizycja papieska tam nie dotarła). W roku

1436, w tym samym czasie, kiedy we Francji i Włoszech masowo posyłano na stos kobiety oskarżone o udział w sabatach, Alfonso Tostado, starannie wykształcony biskup Avl-la, orzekł, że sabat jest złudzeniem wywołanym zażywaniem narkotyków. Nawet łatwowierny skądinąd Alphonsus de Spina wyraził w roku 1467 opinię, że udział w sabacie to halucynacja spowodowana złośliwością Diabła. Mimo to wydane w roku 1494 Repertorium Inquisitorum dowodziło, że jeśli udział w sabacie *po hiszpaosku aąuelarre, czyli pole kozła+ jest faktem rzeczywistym, to czarownice winne są apostazji, jeśli zaś wyłącznie iluzją - herezji, a zatem tak czy inaczej powinna nimi zainteresowad się inkwizycja. Pierwsza egzekucja czarownicy, dokonana przez inkwizycję hiszpaoską, odbyła się w roku 1498 w Salamance - na stosie zginęła wtedy niejaka Gracia la Valle; kolejne wyroki śmierci wykonano w roku 1499, 1500 (trzy kobiety), 1512 (dwie) i 1522. Piszący w początkach XIX wieku Juan Antonio Lorente twierdzi, że w roku 1507 na Biskajach spalono także trzydzieści czarownic.

W roku 1526 sądy świeckie w Nawarze przystąpiły do organizowania procesów czarownic na skalę masową, na co natychmiast zareagowała Suprema, poddając wnikliwej analizie wszystkie akty oskarżenia. Wyjątkowo racjonalnej postawie dziesięciu członków powołanej w tej sprawie komisji zawdzięczad należy, że aż do początku siedemnastego stulecia Hiszpania nie zaznała smaku polowao na czarownice. Obradująca w roku 1526 komisja roztrząsała następujące kwestie:

1. Czy czarownice rzeczywiście popełniły zbrodnie, do jakich się przyznają, czy uległy też jedynie złudzeniu? Stosunkiem sześciu głosów do czterech opowiedziano się za realnością popełnionych przestępstw.

2. Jeżeli zbrodnie te rzeczywiście zostały popełnione, to czy czarownice należy potraktowad podobnie jak innych winowajców, którzy okazali skruchę, i umożliwid im pojednanie się z Kościołem, czy też powinny one zostad przekazane władzom świeckim, na których spoczywałby obowiązek ich stracenia? Większośd opowiedziała się za koncylia-cją; jeśli w grę wchodziło morderstwo, oskarżeni powinni stanąd przed sądem świeckim pod zarzutem mężobójstwa.

3. Jeśli jednak zbrodnie owe są wyłącznie złudzeniem, to jaką karę należy wymierzyd czarownicom? Nie podjęto żadnej w tej mierze decyzji.

4. Czy zbrodnie te podlegają jurysdykcji inkwizycji? Zdecydowano, że tak.

5. Czy przyznanie się przez czarownicę do winy, przy braku innych dowodów, wystarcza do wydania wyroku skazującego? Doszło do zdecydowanej różnicy zdao. Przyszły inkwizytor generalny, Valdes, wyraził opinię, że samooskarźenie się podsądnego może byd podstawą do orzeczenia jedynie łagodniejszych form wymiaru kary.

Treśd tych bardzo zresztą powściągliwych decyzji podano do wiadomości publicznej dopiero w roku 1530, po wybuchu dwóch kolejnych fal masowych prześladowao zainspirowanych przez inkwizytorów prowincjonalnych; w Nawarze w roku 1527 i na Biskajach rok później. W roku 1530 Supremie udało się zażegnad groźbę kolejnego wybuchu polowao na czarownice, jaka zawisła nad Nawar-rą i, pomimo silnej opozycji, powściągnąd nadmiernie gorliwych inkwizytorów w Barcelonie (1537), raz jeszcze w Nawarze (1538) i Galicji (1551). W drugiej połowie XVI stulecia sądy świeckie i biskupie, a także niektóre trybunały inkwizycyjne, próbowały niekiedy naśladowad metody stosowane w innych krajach europejskich, niemniej Supremie, niedwuznacznie dającej do zrozumienia, że traktuje czamoksięstwo jako czczą iluzję, zawsze udawało się poskromid tego rodzaju wybryki.

W roku 1610 Nawarrę ogarnęła jednak nowa fala polowao na czarownice. Starając się uprzedzid możliwą reakcję inkwizycji, sądy świeckie w największym pośpiechu posyłały oskarżonych na stos, a Pierre de Lancre, sędzia w masowych procesach czarownic baskijskich w roku 1609, przekonany, że zaraza ta przeniosła się do Nawarry z Pays de Labou-rd, wychwalał pod niebiosa własne metody postępowania z wiedźmami we Francji, przeciwstawiając je pobłażliwemu, jego zdaniem, traktowaniu czarownic w Hiszpanii. Tym razem inkwizycja hiszpaoska zerwała z trwającą siedemdziesiąt pięd lat tradycją rozwagi i sceptycyzmu i przyłączyła się do prowadzonej przez władze świeckie i biskupów krucjaty przeciw sługom Szatana. Wobec niezdecydowanej postawy opinii publicznej Supre-ma po raz kolejny zmieniła front i 26 marca l6ll roku ogłosiła Akt Łaski, wyznaczający pewien okres, w czasie którego winni mogli okazad skruchę bez obawy, że zostaną pociągnięci do odpowiedzialności. Wysłała także do Nawarry Alonzo Salazara de Friasa, którego zadaniem było wysłuchanie zeznao i zgromadzenie pełnego materiału dowodowego. Mimo iż Salazar nie negował Istnienia zbrodni czamoksięstwa, raport jego stwierdzał, że wydanie sprawiedliwego wyroku w tego rodzaju sprawach jest nadzwyczaj trudne, prawie niemożliwe, i w konsekwencji doprowadził do niemal całkowitego zaniechania procesów o czary w Hiszpanii. Co prawda zdarzyło się ich jeszcze kilka (w latach 1622, 1637, 1640 i 1641), były to jednak wypadki sporadyczne i nie pociągnęły za sobą wydania wyroków skazujących. Suprema konsekwentnie nakazywała wyrozumiałe podejście do sprawy lub wręcz wycofanie zarzutów, niekiedy zaś jednoznacznie oponowała przeciwko tego typu procesom; w roku 1641, na przykład, poleciła pewnemu inkwizytorowi, by postawił w stan oskarżenia winnych pobicia rzekomych czarownic. Lata następne przyniosły nie więcej niż pół tuzina procesów o czary, ale po roku l6ll nikt nie został już z tego powodu stracony. Procesy o uprawianie praktyk magicznych trwały jednak dalej.

Hopkins Matthew. W ciągu jednego tylko roku (1645/1646) Matthew Hopkins zdobył złą sławę, która w latach późniejszych uczyniła jego imię synonimem płatnego donosiciela, gotowego na zlecenie i za pieniądze władzy popełnid każdą podłośd. Działając wspólnie zJohnem Steame'em, Hopkins *...+ w ciągu czternastu miesięcy postał na szubienicę więcej czarownic niż wszyscy inni łowcy w Anglii razem wzięci "w czasie stu sześddziesięciu lat prześladowao w tym kraju" - pisze Notestein.

O wczesnym okresie życia Hopkinsa wiemy bardzo niewiele. Syn pastora z Suffolk, rozpoczął działalnośd jako prawnik "niewysokiego zresztą lotu" i nie mogąc zarobid na życie w Ipswich przeniósł się do wsi Man-ningtree w hrabstwie Essex. Poziom napięd i niepokojów społecznych w Essex, podobnie jak we wszystkich wschodnich hrabstwach ówczesnej Anglii, był szczególnie wysoki; obszar ten uznano przecież za twierdzę "okrą-głogłowych" w okresie wojny domowej, która od roku 1642 rozgorzała z całą mocą. Republikanie bez najmniejszych wahao opowiedzieli się za protestantyzmem, a zatem przeciwko panującemu episkopahzmowi pretendującemu do miana Kościoła katolickiego Anglii, ale w początkowej fazie konfliktu nikt nie był w stanie przewidzied jego wyniku. Jak w każdym okresie wielkich zmian ludzie byli w rozterce, Wyczuwszy sprzyjający moment, zręczny demagog mógł zepchnąd na plan dalszy codzienne troski czasu wojny, wywrzed skuteczny nacisk na władze lokalne, by pozbyły się ukrytych wrogów (utrzymując, że ma w ręku spis wszystkich czarownic angielskich sporządzony przez samego Diabła), wzywad do jedności pod sztandarem protestantyzmu i, na koniec wreszcie, urządzid krwawe widowisko pod hasłem ataku na wrogów Boga i parlamentu. Było zresztą znacznie łatwiej napadad na "ogłupiałe, ciemne, bezrozumne i biedne stworzenia ludzkie" jako czarownice, niż urządzid łowy na papi-stów. Poza tym przynosiło to nieporównanie większe korzyści. Katolika mógł zdemaskowad każdy, wykrycie czarownicy, istoty przebiegłej i chytre), wymagało wiedzy i umiejętności. A fachowcom należy dobrze płacid; za podróż do Aldeburgh, na przykład, Hopkins otrzymał sześd funtów, a za odwiedziny w Stowmarket - dwadzieścia trzy. Przeciętne wynagrodzenie w owych czasach wynosiło sześd pensów dziennie.

Tak wyglądała sytuacja, kiedy Matthew Hopkins, którego wiedza na temat demonologii ograniczała się do lektury dzieł króla Jakuba I, sprawozdania z procesu czarownic w Lancashire i Guide to Grand Jurymen Bernarda, obwołał się łowcą czarownic. Jako pierwszą zdemaskował pewną jednonogą wiedźmę (Elizabeth Ciarke), skłonił swoich sąsiadów, by zadenuncjowali inne, wymyślił nowe metody tortur, które gwarantowały przyznanie się oskarżonych do winy, ale nie zostawiały widocznych śladów na ich ciele, i w rezultacie wyszedł z tej batalii zdobywszy sześd ofiar: wspomnianą Mateczkę Ciarke i pięd innych zadenuncjowanych przez nią kobiet. Do Hopkinsa przyłączył się John Steame i wkrótce liczba podejrzanych wzrosła do trzydziestu dwóch osób, które po przesłuchaniu przez miejscowych sędziów odesłano na sesję sądu hrabstwa do Cheimsford.

Niezawodny sprawdzian, pozwalający bezbłędnie wykryd czarownicę, odnalazł Hopkins w Demonologii króla Jakuba I - praktyki czarnoksięskie uprawia ten, który trzyma u siebie demony służebne. Czarownice karmią swoje służki nie tyle po to, by wynagrodzid owych wysłanników diabła, ale przede wszystkim, "by skazad się na tym większe potępienie". W jaki sposób teorię tę zastosowano w praktyce, dowiedzied się możemy z pierwszego w karierze Hopkinsa aktu oskarżenia, który sformułował on 25 marca 1645 roku przeciwko Elizabeth Ciarke, skazanej później na śmierd przez powieszenie:

Rzeczona Elizabeth zaproponowała następnie mówiącemu te słowa, a także obecnemu tam mistrzowi Steame, że jeśli poczekają trochę i nie będą czynili jej krzywdy, to zawoła jednego ze swych służek koloru białego i będzie bawid się z nim na swym łonie. Ale mówiący te słowa odparł jej, że na coś takiego nie pozwolą. A kiedy pobyli tam jeszcze chwilę dłużej, rzeczona Elizabeth wyznała, że od lat sześciu czy siedmiu współżyje cieleśnie z diabłem, który trzy lub cztery razy w tygodniu pojawia się obok jej łoża, po czym kładzie wraz z nią do pościeli, gdzie spędzają razem pół nocy. A zjawia się zawsze w ludzkim kształcie, pod postacią przyzwoitego dżentelmena, w krezie. I mówi do niej: "Bessie, muszę zlec z tobą". A ona nigdy mu nie odmawia.

Następnie Hopkins złożył zaprzysiężone oświadczenie, że "przed upływem czwartej części godziny" pojawiły się cztery demony służebne, które poza nim widział także Steame. Miały one postad białego kota, charta, tchórza i jakiegoś czarnego demona, który natychmiast zniknął. Asystenci Hopkinsa, Mary Phillipps, Edward Parsiey i Frances Mills, również potwierdzili pod przysięgą, że widzieli wspomniane służki. Wszystkie kolejne zeznania składano według tego samego schematu. Pewien człowiek przejeżdżający przez most usłyszał jakiś krzyk "podobny do wrzasku tchórza" i mało co nie zrzuciło go z konia. Dziecko karmione przez kobietę, która mieszkała niedaleko od dwóch domniemanych czarownic, zmarło; jego ojciec był przekonany, że to one spowodowały jego śmierd. Pewna kobieta zeznała, że kiedy leżała w łóżku, "coś spadło na jej lewy bok. Ponieważ było ciemno, nie może powiedzied, jakiego to było kształtu, ale jest przekonana, że to Rebecca West i Ann West zadały jej ból". Rebecca zeznała, iż jej matka (która już wcześniej trafiła do więzienia jako czarownica) groziła tej kobiecie, że następnej nocy "poczuje, że coś spadnie na łóżko obok jej nóg... ale nie znajdzie ona niczego". Tak wyglądały dowody, które Hopkins przytaczał przed sądem. A i to miał kłopoty z ich zdobyciem; jeździł nawet do Colchester, aby wydobyd od Rebecki West zeznanie, że wstąpiła w związki małżeoskie z diabłem.

Większośd oskarżonych "czarownic z Chelmsford" przyznała się do winy. Nic w tym zaskakującego, bowiem Hopkins i jego współpracownicy dopracowali się metod pozwalających im uzyskad dowolne zeznania. Ulubioną ich metodą było "pławienie", ale parlamentarna komisja do spraw karnych i egzekucji w sierpniu roku 1645 zabroniła jej stosowania, w związku z czym Hopkins zmuszony był przerwad praktyki wrzucania związanych kobiet do stawu w celu sprawdzenia, czy nie toną. Ale także i inne zastosowane przez niego metody dawały oczekiwane efekty;

zeznania pojawiały się po zastosowaniu głodówki, długotrwałym siedzeniu ze skrzyżowanymi nogami na wysokim stołku, zamknięciu w izolatce, pozbawieniu możliwości snu czy zmuszaniu do nieustannego chodzenia. W sierpniu 1645 roku Hopkins prowadził śledztwo w Bury St. Edmunds, w hrabstwie Suffolk. Z piętnastu protokołów przesłuchao, określających sposób, w jaki wówczas zostały złożone zeznania, w czterech przypadkach mówi się o zeznaniach złożonych dobrowolnie, w dwóch po jednodniowym "stróżowaniu", w czterech po dwóch dniach stosowania tej metody, w pięciu zaś po trzech dniach (co wydaje się maksymalnym okresem przymusowego chodzenia, jaki mógł znieśd więzieo bez kompletnego załamania się).

Najczęstszym zarzutem wysuwanym w czasie procesu w Cheimsford było rzucenie uroku powodującego śmierd; ośmiu oskarżonym o to przestępstwo zarzucono jednak dodatkowo utrzymywanie złych duchów. Ponadto wobec dziewięciu kobiet wysunięto ten sam zarzut, nie oskarżając je ani o morderstwo bądź jego zamiar, ani też o wyrządzenie jakichkolwiek szkód. Z tych ostatnich dwie zostały uznane za winne, ale wykonanie wyroku zawieszono; pozostałych siedem skazano na powieszenie. Tak zwane służki, uważane za złe duchy, byty najzwyklejszymi w świecie małymi zwierzątkami domowymi -wiewiórką, żółtym kotem, brązową lub szarą myszą, kretem. Na przykład żonę pewnego marynarza, niejaką Bridget Mayers, mimo iż obstawała przy swojej niewinności, 6 maja 1645 roku skazano na śmierd za utrzymywanie złego ducha pod postacią myszy o imieniu Prickears.

Biskup Francis Hutchinson opowiada o pewnej kobiecie, którą zmuszono do przyznania się, że ma duszka służebnego, zwanego Nao. Kiedy tylko doszła do siebie po przesłuchaniu, uwolniło ją z więzienia kilku sąsiadów wzburzonych sposobem, w jaki |ą potraktowano:

Nie wiedziała w ogóle, do czego się przyznała, poza tym nie miała nic, co nazywałoby się Nao poza kurczęciem, które czasami przyzywała tym imieniem... Wydaje mi się, że jeśli tak) łowca czarownic trzyma owych nieszczęsnych ludzi bez jedzenia i spania tak dhigo, aż wreszcie sami przestają wiedzied, co mówią, to aby uniknąd dalszych cierpieo, zaczynają oni opowiadad mu różne bajeczki o swoich psach, kotach i kociętach.

Tak czy inaczej sąd, któremu przewodzili wyjątkowo łatwowierni Robert, eari of War-wick, i Sir Harbottie Grimston, uznał winnymi i skazał, by "zostały powieszone za szyję, dopóki nie umrą", dziewiętnaście spośród oskarżonych kobiet. Wobec pięciu innych wykonanie wyroku zawieszono. Sprawy ośmiu dalszych odłożono do następnej sesji sądowej; co najmniej cztery z nich jeszcze trzy lata później, w marcu 1648 roku, przebywały w więzieniu. Uniewinniono z nich tylko jedną. Czworo spośród trzydziestu dwojga oskarżonych zmarło w więzieniu, zanim rozpoczęły się obrady sądu; liczyli oni odpowiednio 80, 65, 60 i 40 lat życia.

Hopkins nie czekał na zakooczenie procesu w Cheimsford, był całkowicie zaabsorbowany odwiedzinami w różnych wsiach i miasteczkach, niekiedy na ich zaproszenie, częściej z własnej inicjatywy, i zbijaniem majątku na wyszukiwaniu czarownic. Z Essex przeniósł się do hrabstwa Norfolk, a następnie Suffolk. W następnym roku jego sześcioosobowa ekipa - on sam, John Stearne i czwórka pomocników - rozszerzyła zakres swych działao na hrabstwa Cambridge, Nort-hampton, Huntingdon i Bedford. W ten sposób rzeczywiście stał się Generalnym Tropicielem Czarownic.

Na doroczną sesję sądu hrabstwa Suffolk w roku 1645 dostarczono niemal 200 osób podejrzanych o uprawianie czarów, a między nimi siedemdziesięcioletniego proboszcza, Johna Lowesa. Przyznanie się do winy wydobył z niego cały zespół stróżów, którzy "nie pozwalali mu zasnąd przez kilka nocy z rzędu i pędzili w tę i z powrotem po izbie, póki nie stracił tchu. Wtedy pozwalali mu nieco odpocząd, po czym zmuszali, by biegał dalej. Trwało to kilka dni i nocy bez przerwy, wreszcie miał już dosyd wszystkiego i nie bardzo zdawał sobie sprawę z tego, co mówi i czyni" (Hutchinson). W takim stanie ducha przyznał się, że zawarł przymierze z Diabłem, przez pięd lat karmił piersią demony służebne (Toma, Flo, Bess i Mary) i rzucał urok na bydło. Co więcej, sprawił, że podczas pięknej pogody zatonął na morzu statek; katastrofa ta pociągnęła za sobą śmierd piętnastu osób. Stearne w napisanej przez siebie broszurze stwierdza, że Lowes "cieszył się wielce widząc, jaką mocą obdarzone są jego służki". Proboszcz odwołał później wszystkie te zeznania, a ponieważ nie dopuszczono doo duchownego, który odmówiłby modlitwę za jego duszę, zrobił to na szafocie sam. Ten niesławny proces jest, jak się wydaje, najlepszym przykładem tego, do jakiego stopnia doszło ogłupienie sędziów; nie zadano sobie nawet trudu, by sprawdzid, czy w podanym w zeznaniu Lowesa dniu rzeczywiście zatonął jakiś statek.

Resztę roku 1645 ekipa Hopkinsa spędziła na dochodzeniach w hrabstwach Suffolk i Norfolk. Sam Hopkins był bez przerwy w podróży; w gorączkowym pośpiechu jeździł z jednego miasta do drugiego, a niektóre odwiedzał po kilka razy - w Aldeburgh, na przykład, widzimy go 8 września, następnie 20 grudnia i raz jeszcze 7 stycznia. Ocenia się, że w samym tylko hrabstwie Suffolk z jego polecenia aresztowano co najmniej sto dwadzieścia cztery osoby oskarżone o uprawianie czarów. Sześddziesiąt osiem z nich skooczyło na szubienicy.

Dopiero w kwietniu 1646 roku Hopkins zetknął się z problemami, które doprowadziły do gwałtownego kooca jego kariery. Poczynania tego łowcy czarownic musiały wywoływad sprzeciw jeszcze wcześniej, bowiem już we wrześniu 1645 roku parlamentarny periodyk informacyjny "The Moderate Intel-ligencer", komentując falę egzekucji w hrabstwie Suffolk, pisał: "Oskarżono niejednego, stracono kilku, znacznie więcej dopiero będzie straconych. Życie ludzkie jest rzeczą cenną, zatem, zanim się je komuś odbierze, należy przeprowadzid bardziej wnikliwe dochodzenie". Z bezpośredną, otwartą krytyką spotkał się Hopkins wiosną 1646 roku ze strony Johna Gaule'a, duchownego, który potępił jego naloty na hrabstwo Huntingdon i wygłaszał skierowane przeciwko niemu kazania. Hopkins szalał i groził: On, Hopkins, pojawi się niespodziewanie w mieście i Gau-le będzie musiał wszystko odszczekad. Wkrótce potem Gaule opublikował swoje Select Cases ofConscience, w których zdemaskował stosowane przez Hopkinsa metody tortur.

Niezbyt przekonującą odpowiedzią Hopkin-sa na mnożące się głosy krytyki była niewielka broszura Discouery of Witches, ogłoszona drukiem w roku 1647, w której usiłował on ukryd popełnione nadużycia pod płaszczykiem skrupulatności w podejściu do prawa i pobożności.

Entuzjazm wobec poczynao Hopkinsa i udzielane mu poparcie zgasły równie szybko, jak w swoim czasie rozbłysły. Hopkins posunął się za daleko, oskarżył zbyt wielu. Ludzie zaczęli powątpiewad w czystośd jego intencji, a sędziów zainteresowały stosowane metody tortur oraz wysokośd jego dochodów (szacuje się, że wspólnie ze Stearne'em zarobił około tysiąca funtów).

Latem 1646 roku Hopkins zaprzestał wszelkiej działalności i osiadł w Manningtree, gdzie po roku zmarł na gruźlicę. Pogłoski, że utonął podczas pławienia go, jako rzekomego czarownika, są bez wątpienia legendą. Jego współpracownik, Stearne, wobec powszechnie okazywanej mu wrogości opuścił Manningtree i osiadł w Bury St. Edmunds.

Źródła z lat 1645-1646 są zle zachowane i niepełne, częśd z nich zaginęła w ogóle, a literatura ulotna tego okresu (w tym broszura Stearne'a ) nie daje podstaw do wiarygodnych szacunków statystycznych. Z tego względu niemożliwe jest dokładne określenie liczby czarownic wysłanych przez Hopkinsa na szubienicę. Piszący w roku 1656 Thomas Ady podaje, że w samym tylko Bury St. Edmunds stracono ich około stu. Można zatem zaryzykowad przypuszczenie, że łączna liczba jego ofiar wyniosła kilkaset osób.

"I"

Indicia. Przytoczone poniżej indicia są typowymi przykładami formalnych aktów oskarżenia wobec osób, którym zarzucano uprawianie czarów w Anglii. Indicium, czyli znak pokazujący występek, należy odróżnid od "oświadczenia", które, jak podaje Eirenar-cha, dzieło napisane w roku l6l4 przez Wil- liama Lambarda, było "doniesieniem, składanym przez sędziów przysięgłych *...+ nie zawierającym żadnych informacji dodatkowych". Indicium natomiast to "werdykt sędziów przysięgłych, wydany w odniesieniu do oskarżenia złożonego przez osobę trzecią *...+ stwierdzający jego prawdziwośd i zasadnośd". William Westw swojej Simboleography dodaje ponadto, że indicia "sporządzane są, by zmusid oskarżonych do udzielenia odpowiedzi na nie". W angielskiej praktyce sądowej "oświadczenia" zapisywane były w języku ojczystym, indicia zaś (wyjąwszy lata 1651-1659) po łacinie; dopiero po roku 1731 zapisywano je również po angielsku.

Jako że sądy lokalne z rzadka jedynie stykały się z niektórymi rodzajami przestępstw, a urzędnicy sądowi mogli nie znad odpowiednich terminów i zwrotów łacioskich, dzieło Williama Westa zawiera kilkaset wzorów typowych indiciów. Wystarczyło jedynie wpisad właściwe imiona i daty, a następnie skopiowad wiernie tekst łacioski, aby w sądzie pojawił się właściwie sporządzony dokument prawny. Czary są tylko jednym z wielu uwzględnionych przez Westa przestępstw i znajdują się obok takich jak "wybieranie bażantów i przepiórek z gniazd znajdujących się w posiadłości innego człowieka bez jego zezwolenia", "nieobecnośd w kościele przez sześd miesięcy", "wtargnięcie przemocą" i "mężobójstwo". Swoją drogą ciekawe, z jakich ludzi składało się społeczeostwo elż-bietaoskiej Anglii, skoro West uznał za stosowne umieścid w swym zbiorze również i te wzory indiciów, przewidując tym samym, że mogą zostad wykorzystane:

Rozprawa o morderstwo przed koro-nerem, na podstawie oględzin zwłok ofiary, przeciwko komuś, kto zabił swoją kochankę ciosem siekiery w głowę, w czasie gdy spodziewała się ona dziecka.

Przeciwko komuś, kto głosi, że królowa ma dwoje lub troje dzieci z lordem R.D.

Akt sodomii popełniony przez księdza, Włocha urodzonego w mieście Rzym, na piętnastoletnim chłopcu.

Przeciwko komuś, kto włamał się do domu i zamordował innego, leżącego właśnie w łóżku, uderzeniem pałki w głowę za wiedzą i zgodą jego żony.

Zebrane przez Westa indicia, dotyczące spraw o czary, odpowiają niemal dokładnie analogicznym dokumentom z procesu czarownic z Lancashire. Przetłumaczono je z łaciny w sposób jak najbliższy stylowi oryginałów.

INDICIUM I

Za rzucenie uroku na konia, wskutek czego zdechł on lub zachorował.

W imieniu miłościwie nam panującej Królowej prowadzone jest śledztwo, mające ustalid, czy N.N. z miasta N., w hrabstwie N., wdowa, dnia X, miesiąca X, X roku panowania naszej miłościwej Pani Elżbiety etc. w rzeczonym mieście wyżej wymienionego hrabstwa N. uciekła się do pewnych, wysoce szkodliwych praktyk, zwanych po angielsku czarami i zaklęciami, i użyła ich w diabolicznym zamiarze wyrządzenia zła, wobec, w stosunku ^przeciwko pewnemu koniowi, białej maści, którego wartośd szacowano na cztery funty, należącego do mienia i dobytku niejakiego M. M. z rzeczonego miasta N., w następstwie czego tenże koo rzeczonego M.M. rzeczonego dnia X, w rzeczonym mieście N. zachorzał lub zdechł, z naruszeniem Pokoju Królewskiego oraz wbrew prawu określonemu statutem, odnoszącym się do tego rodzaju przypadków.

INDICIUM II

Za zabójstwo przy użyciu czarów w myśl statutu wydanego w piątym roku panowania Królowej.

Sędziowie przysięgli w imieniu najmiło-ściwiej panującej pani Królowej oświadczają, że N.N. z miasta N. w hrabstwie N., wdowa, dnia X, miesiąca X, X roku panowania naszej miłościwej Pani Elżbiety, z łaski Boga Królowej Anglii etc., a także w innych dniach, jakie nastąpiły po rzeczonym dniu, w mieście N. rzeczonego hrabstwa N., uciekła się do pewnych ob-. mierzłych praktyk, zwanych po angielsku zaklęciami i czarami, i użyła ich zdradziecko i w złych zamiarach, wobec, w stosunku i przeciwko niejakiemu M. M. z miasta N., w rzeczonym hrabstwie N., wyrobnikowi, w następstwie których to praktyk rzeczony M.M., poczynając od dnia X, miesiąca X, wyżej wymienionego roku X, chorował ciężko na chorobę śmiertelną i opadał z sił; a dnia X, miesiąca X, wyżej wymienionego roku X, tenże M.M. w następstwie tychże praktyk zmarł. Wyżej wymienieni sędziowie oświadczają przeto, że rzeczona N.N., z wyżej wymienionego miasta N., podejrzana jest, iż opisanymi wyżej środkami i sposobami, powodowana złą wolą i w niegodziwym zamiarze, zdradziecko zabiła i zamordowała rzeczonego M.M. w mieście N., z naruszeniem Pokoju Królewskiego miłościwie nam panującej Pani Królowej oraz wbrew prawu określonemu statutem wydanym w Westminster w piątym roku wspomnianego jej panowania przez Parlament Jej Królewskiej Mości, a odnoszącemu się do tego rodzaju przypadków.

Inkub. Wedle wielu ojców Kościoła in-kub jest aniołem, którego do upadku przywiodło pożądanie kobiety. Zasadniczo jednak inkub to lubieżny demon lub goblin, który pragnie stosunków płciowych z kobietami. Zwany jest także follet (we Francji), alp (w Niemczech), duende (w Hiszpanii) i folletto (we Włoszech). Jeśli wiąże się na stałe z jakąś konkretną czarownicą lub czarownikiem, traktowany jest jako ich magistellus, czyli demon służebny. Tfeśli zmory nocne mają charakter wizji seksualnych, pojęcie "inkub" stosowane bywa jako ich synonim, zgodnie zresztą z łacioską tego pojęcia etymologią (łac. in-cubo- leżed na czymś).

Wielce uczony Guazzo, który w Compen-dium Maleflcarum omawia dosyd dokładnie teoretyczne subtelności tego zagadnienia, stwierdza: "*Inkub+ może przyjmowad postad męską lub kobiecą; niekiedy objawia się jako dorosły mężczyzna, niekiedy jako satyr; kobiecie zaś, która została przyjęta do grona czarownic, ukazuje się zazwyczaj w kształcie cuchnącego kozła".

Jako że zjawisko kuszenia do grzechu cielesnego nigdy nie było podawane w wątpliwośd, we wczesnych wiekach średnich trwała ożywiona dyskusja, dotycząca problemu przyoblekania się tych kusicieli, stworów przejętych przez chrześcijaostwo z mitologii hebrajskiej i klasycznej, w postad cielesną. Rozważania teoretyczne na ten temat przyhamowała do pewnego stopnia powściągliwośd św. Augustyna, który skłonny był jedynie przyznad, że istnienie tego rodzaju demonów "zostało z całą mocą potwierdzone przez tego rodzaju osoby *ludzi o niekwestionowanej uczciwości i reputacji+, że zuchwałością wręcz byłoby temu zaprzeczad". Skądinąd sam Augustyn był przekonany, że diabły "często krzywdzą kobiety, wzbudzając w nich żądze i obcując z nimi cieleśnie". Jeden z późnych demonologów, Sinistrari (zmarł w roku 1701), podaje wyjaśnienie, w jaki sposób duch może przybrad postad cielesną:

Jeśli szukamy u niekwestionowanych autorytetów odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób diabeł, który nie posiada ciała, może rzeczywiście współżyd płciowo z kobietą lub mężczyzną, to odpowiadają oni jednomyślnie, że diabeł wstępuje w zwłoki ludzkie - w zależności od potrzeb mężczyzny lub kobiety, albo z mieszaniny różnych sub-' stancji kształtuje dla siebie nowe ciało, obdarzone zdolnością ruchu, i posługując się nim spółkuje z istotami ludzkimi.

Wszelako, poczynając od wieku trzynastego, co wybitniejsi doktorowie Kościoła przyznają, że tego rodzaju istoty obdarzone są bytem rzeczywistym. Tomasz z Akwinu (1225-1274) pisał:

Jeśli w następstwie stosunków płciowych z demonami przychodzą na świat dzieci, to dzieje się tak nie za sprawą nasienia, które z siebie wydaliły, ani też ciał, jakie sobie przybrały, ale dzięki nasieniu, jakie przejęły w tym celu od innych ludzi, gdyż demon, który odgrywa rolę sukkuba dla mężczyzny, staje się inkubem dla kobiety (Summa Theologica). W in nym miejscu, w De Trinitate, utrzymuje on, że:

Demony istotnie gromadzą nasienie ludzkie, dzięki któremu mogą płodzid twory cielesne; ponieważ nie da się jednak tego uczynid bez przemieszczania się w przestrzeni, zatem diabły są w stanie przenieśd nasienie, które zgromadziły, i wprowadzid je do ciała innych ludzi.

Caesarius z Heisterbach byt przekonany, że diabły gromadzą nasienie ludzkie wydzielane w czasie polucji lub wskutek masturbacji i tworzą z niego nowe ciała dla siebie. Podobnie pisał Bonawentura: i otrzymują ich nasienie; przebiegłymi sposoby konserwują jego moc płodzącą, a później, za przyzwoleniem bożym, stają się inkubami i składają je w intymnych schowkach kobiet.

Inkuby dokładają wszelkich starao, by zdobyd nasienie jak najlepszej jakości. Sinistrari streszcza (nie aprobując jednoznacznie) poglądy dwóch autorów z kooca szesnastego wieku, dominikanina Thomasa Malvendy i doktora Franciscusa Valeslusa, którzy zajmowali się tą kwestią:

To, co inkuby wprowadzają do macic kobiet, nie jest zwykłym nasieniem ludzkim w jego normalnych ilościach, lecz niezwykłą obfitością nasienia bardzo gęstego, gorącego, wielce żywotnego i pozbawionego płynu surowiczego. Co więcej, nie sprawia im to żadne) trudności; muszą jedynie wybrad sobie mężczyznę krzepkiego i gorącego, z natury rzeczy obdarzonego obfitością spermy, z którym zada się sukkub; następnie zaś inkub współżyje z kobietą o podobnych cechach. Dbają przy tym, by i jedno, i drugie doznało większej niż zazwyczaj rozkoszy, bowiem im większe jest uniesienie miłosne, tym większa moc zapladniająca nasienia.

Tak jak demonolodzy wytężali całą swoją imaginację, by dowieśd, wbrew temu co utrzymywał Canon Episcopi, że czyny przypisywane czarownicom są czymś więcej niż tylko iluzją, również i specjaliści od inkubów nieźle musieli się natrudzid nad wypracowaniem teorii głoszącej, że istoty te są rzeczywistymi, cielesnymi kochankami, a nie wizjami ze snów erotycznych, jak głoszono wcześniej. Skoro jednak raz się im to już udało, racjonalne podejście do tego zagadnienia, jakie na przykład reprezentował trzynastowieczny uczony, Gerwazy z Tiłbury, miało powrócid do łask nie wcześniej niż po upływie kilku stuleci. Dopiero za panowania Ludwika XIV jego lekarz nadworny, de Saint Andre, mógł ponownie zasugerowad, że inkuby są po części przynajmniej efektem nadmiernie pobudzonej wyobraźni, po części zaś usprawiedliwieniem potajemnych miłostek:

Diabły, które przyjęły postad kobiecą *sukkuby+, oddają się mężczyznom Inkub to najczęściej ułuda, nie bardziej rzeczywista niż marzenie senne, twór chorej wyobraźni, a także, niezmiernie często, czczy wymysł kobiet. *...+ Oszustwo odegrało niepoślednią rolę w historii inkubów. Aby ukryd swój grzech, dziewczyna, kobieta, mniszka z nazwy jedynie, rozpustnica, podająca się za ucieleśnienie cnoty, wmawiad będzie wszystkim, że jej kochanek to inkub, który ją zadręcza. (Lettres... au sujet de la magie, des malefices et des sorciers.1725)

Daleka droga dzieliła tego rodzaju komentarz od stanowiska, jakie prezentowano w Miocie na czarownice, przytaczając historię pewnej zakonnicy, sypiającej z inkubem, który ukazywał się jej w postaci biskupa Syl-wanusa i .Jubieżnymi słowy kłamliwie zapewniał ją, że jest duchownym". Klasztor dał wiarę wyjaśnieniom biskupa, "że niektóre inkuby zwykły przybierad jego wygląd". Ironiczny komentarz Reginalda Scota, który w roku 1584 powtórzył tę opowieśd w swoim Discwery of Witchcraft, stanowił już zapowiedź nadejścia nowej epoki; "Cóż to za piękny przykład cza-rownictwa, a może też fortelu sprokurowa-nego przez biskupa". W roku l698Johann Klein opisał przebieg historycznego procesu, którego stawką była podana w wątpliwośd cześd niewieścia. Pewien szlachcic, Jeróme Auguste de Montleon, przez cztery lata nie widywał się z żoną. Krótko po jego śmierci, około roku 1636, powiła ona dziecko, które, jak utrzymywała, zostało poczęte przez jej męża, nawiedzajcego ją we śnie. Sąd niższej instancji zawyrokował, że dziecko to nie może byd uznane za legalnego spadkobiercę, ale parlament w Grenoble na podstawie konsultacji z lekarzami i położnymi, którzy utrzymywali, że tego rodzaju zdarzenie jest nie tylko możliwe, ale i niezbyt rzadkie, uchylił tę decyzję. Dopiero w wyniku kolejnej apelacji paryska Sorbona . orzekła, że parlament w Grenoble, wydając taką decyzję, kierował się wyłącznie chęcią obrony reputacji wspomnianej damy.

Demonolodzy owej epoki powoływali się wzajemnie na siebie, dodając co najwyżej jakieś nowe elementy potwierdzające przyjętą przez nich doktrynę, stąd też, jak stwierdza Montague Summers, "różnią się oni między sobą jedynie liczbą cytowanych dowodów", świadczących o istnieniu inkubów.

W wydanym w roku 1599 Disauisitionum Magicarum Martin Del Rio pisał: "Skoro tak wielu przyjmuje owo wierzenie za pewnik, ich zdanie powinno zostad uszanowane, a sprzeciwiad się im byłoby tylko głupotą i zacietrzewieniem; jest to bowiem powszechne mniemanie ojców Kościoła, teologów i filozofów, prawdziwośd opinii których została powszechnie uznana przez ludzi wszystkich czasów".

W swoim De Confessione Maleficarum Peter Binsfeid stwierdzał: ,Jest to niekwestionowaną prawdą, poświadczoną nie tylko z całą pewnością przez praktykę, ale także znajdującą potwierdzenie w faktach historycznych, bez względu na to, co sądzi o tym kilku doktorów i teoretyków prawa".

Szczególnie podatne na lubieżne zakusy były zakonnice; już w roku 1467 Alphonsus de Spina podaje, że bywają one nocami odwiedzane przez inkuby i,. po obudzeniu "czują się zbrukane tak, jakby miały sprawę z mężczyzną *si cum viris miscerenturf. Według Thomasa de Cantimpre ulubionym miejscem, w którym inkuby kusiły do grzechu cielesnego, był konfesjonał. Sinistrari opowiada o pewnej zakonnicy, która nabrała zwyczaju zamykad się po kolacji na klucz w swojej celi. Jedna z jej wścibskich koleżanek poszła za nią i "usłyszała jakieś przyciszone dźwięki, przypominające rozmowę (było to możliwe dzięki temu, że ich cele oddzielało od siebie jedynie cienkie przepierzenie), a następnie wielce charakterystyczne odgłosy fune so-norete vaginalj, skrzypienie łóżka oraz jęki i westchnienia dokładnie takie, jakie wydają kochankowie w paroksyzmie rozkoszy miłosnej". Poinformowana o tym przeorysza dokonała inspekcji celi, ale nie znalazła tam nikogo. Kiedy jednak dociekliwa zakonnica wywierciła otwór w dzielącej cele ściance, "ujrzała urodziwego młodzieoca leżącego pospołu ze wspomnianą siostrą i zatroszczyła się o to, by wszyscy inni mogli nacieszyd się tym samym widokiem". Zakonnicy zagrożono torturami i wtedy przyznała się, że już od wielu lat "w niegodny sposób utrzymuje intymne stosunki z inkubem".

Nie należą też do rzadkości opowieści o szturmach, jakie inkuby przypuszczały na święte epoki wczesnego chrześcijaostwa. Na przykład święta Małgorzata z Kortony była atakowana równie zajadle jak święty Antoni czy święty Hilary *patrz: Sukkub+. "Kiedy pogrążona była w płaczu i modlitwie, diabeł, który przyszedł pod jej celę, wyśpiewywał najsprośniejsze piosenki i w nieprzyzwoity sposób zachęcał tę służebnicę Chrystusa, która z płaczem polecała się Bogu, by śpiewała je wraz z nim *...+ ale udało jej się odepchnąd i przepędzid kusiciela łzami i modlitwą".

Dwie opowieści o inkubach warte są tego, by je tu przytoczyd. Pierwszą znajdujemy w Sancti Bemardi Yita Secunda. Kiedy w roku 1135 święty Bernard przyjechał na wizytację do Nantes, pewna zrozpaczona kobieta zwróciła się doo z błaganiem o pomoc. Okazało się, że przez sześd lat utrzymywała intymne stosunki z in-kubem. Siódmego roku jednak mąż odkrył jej niewiernośd i porzucił Ją, tymczasem dia-Jt>eł nadal nie dawał jej spokoju. Bernard poradził je), by zabrała ze sobą do łoża laskę i rzeczywiście tej nocy diabeł nie mógł się do niej zbliżyd. Rozwścieczony zagroził jednak, że zemści się okrutnie, jak tylko Bernard wyjedzie. Ale święty zebrał wszystkich wiernych i solennie wyklął diabła, by nie mógł on już nigdy niepokoid ani tej, ani żadnej innej niewiasty. W chwili kiedy cała kongregacja zdmuchnęła płomyki świec, które zgromadzeni trzymali w rękach, zgasła również moc, jaką miał inkub. Żywot Bernarda nie mówi nam, czy mąż powrócił do owej kobiety. A przecież jej zdrada mogłaby nie zostad odkryta, gdyby postępowała tak jak inna dama, którą przesłuchiwał inkwizytor Sylvester Prierias. Spała ona z lewej strony łoża, mąż nigdy się nie obudził, gdy uprawiała pozamałźeoskie praktyki miłosne. Odbycie stosunku płciowego z inkubem było wystarczającym powodem do anulowania małżeostwa, czyli, w praktyce, do rozwodu; co więcej, usprawiedliwiało posłanie niewiernej żony na stos.

Drugą interesującą historię opisuje w swoim Dialogu (ok. 1230 roku) przeor cysterski Caesarius z Heisterbach. Caesarius ręczy za Jej prawdziwośd, tak jak jego samego zapewnił o tym opat Gerard. Pewien ksiądz w Bonn miał córkę niezwykłej urody, którą, chcąc uchronid od żądz, jakie wzbudziła w młodym kanoniku, zamykał na klucz na poddaszu, ilekrod tylko wychodził z domu. Ale dla diabła w ludzkie) postaci nie było niczym trudnym dostad się tam i sycid do woli jej wdziękami. W koocu dziewczyna poczuła skruchę i wyznała wszystko ojcu, który wysłał ją na drugi brzeg Renu. Wtedy księdzu ukazał się diabeł i jął czynid mu wyrzuty: "Podły kle-cho, dlaczego odebrałeś mi żonę? Uczyniłeś to na swoją własną zgubę". Po czym uderzył go w pierś tak mocno, że na trzeci dzieo ksiądz zmarł.

Zachowanie się diabła z opowieści Caesariusa pozwala przypuszczad, że czerpał on niejakie zadowolenie ze swojego związku, co pozostaje w sprzeczności z powszechnym mniemaniem, że diabeł nawiązuje tego rodzaju stosunki jedynie po to, by poniżyd rodzaj ludzki i okazad swą nienawiśd do Boga (Summa Teologica). Dośd wczesny, apokryficzny Żywot Tomasza Apostoła zawiera historię bardzo podobną do tej, którą opowiedziano o świętym Bernardzie. Kiedzy Tomasz nakazał inkubowi odejśd, demon zaczął uskarżad się, że będzie musiał poszukad sobie innej kobiety albo wrócid do swej dawnej kochanki (którą zniewalał co nocy przez bite pięd lat!). O tym, że demony doznawały przyjemności natury seksualnej, świadczy również ich pociąg do kobtet o pięknych włosach (por. List I do Korynuan XI, 10). William z Auvergne zauważa rozsądnie, że nie tylko pożądliwośd skłania demony do szukania sobie kobiet, ponieważ gdyby chodziło im tylko o to, co z całą pewnością znacznie lepiej obsłużyłyby się wzajemnie. Sugestię tę rozwinął następnie Prieraś (De Strigimagarum), przypisując demonom pewien nowy, godny uwagi występek: ,Jest rzeczą pewną, że demony owe do wszelkich rodzajów uprawianych przez nie sprośności •dodają i tę jeszcze, że inkub posługuje się rozdwojonym członkiem męskim fmembro geni-tali bifurcato+, czyniąc sobie zadośd obydwoma tymi organami równocześnie".

Kościołowi zależało na ustaleniu, jak do inkubów odnoszą się wybrane przez nich kobiety, gdyż w zależności od tego można było ocenid wagę popełnionego przez nie grzechu. Malleus Maleftcarum *Młot na czarownice+ wyróżnia. trzy ich kategorie: (l) te, które ulegają z własnej woli jako czarownice;

(2) te, które wbrew ich woli czarownice zmusiły do dzielenia łoża z inkubem; (3) te, które zostały uwiedzione wbrew ich woli. Księża zauważali też czasami, że niektóre dziewczęta wcale nie pragną uwolnienia się od swych natrętów, nawet jeśli proszą o pomoc duchową.

W roku 1643 mój zwierzchnik kościelny zlecił mi wyegzorcyzmowanie dwudziestoletniej dziewczyny, którą prześladował inkub. Bez żadnych wykrętów przyznała się ona do wszystkiego, co wyprawiał z nią diabeł. Jednakże po tym wszystkim, co mi opowiedziała, doszedłem do przekonania, że pośrednio go do tego zachęcała. W istocie rzeczy bowiem o zbliżaniu się demona uprzedzało ją zawsze gwałtowne, nadmierne podniecenie, jakie ogarniało jej organa płciowe. W takich wypadkach jednak miast szukad ucieczki w modlitwie, biegła prosto do swego pokoju i rzucała się na łóżko. Próbowałem w niej wzbudzid chociaż trochę ufności w Boga, na próżno jednak; sprawiała nawet wrażenie, że obawia się rozłąki z diabłem. (Delassus, Les Incubes)

Pewna młoda wiedźma z Rostocku co pięd lat brała sobie nowego, diabelskiego kochanka; kiedy tylko naszła ją ochota, przywoływała go okrzykiem: "Komm Raster und Kna-ster mię".

W okresie największego nasilenia prowadzonych przez inkwizycję procesów o czary stosunków płciowych z inkubami spodziewano się po każdej czarownicy, stąd podejrzane kobiety tak długo poddawano torturom, dopóki się do nich nie przyznały. Opowiadały one wtedy najbardziej nieprawdopodobne i wyuzdane historie; w sprawozdaniach przekazanych nam przez demonologów aż roi się od inkubów.

Ponieważ inkub nie należał do gatunku ludzkiego, utrzymywanie z nim kontaktów seksualnych potępiano jako pederastię lub bestiofilię, grzechy daleko cięższe niż cudzołóstwo lub zdrada małżeoska. Uzasadnienie tego rodzaju poglądów, które dał w swojej Theologia Moralis Alphonsus Liguori, było powszechnie akceptowane przez prawników siedemnastego stulecia: "Grzech popełniony z sukkubem lub inkubem zwie się bestiofilią, do którego to grzechu dochodzi jeszcze nienawiśd do wiary, sodomia, cudzołóstwo i kazirodztwo". Na poparcie tej tezy przytaczano również liczne doniesienia o potworach -pół ludziach, pół zwierzętach -zrodzonych z podobnych związków.

W niektórych relacjach znajdują się opisy wyjaśniające, w jaki sposób dzięki mocy, która dana została Kościołowi, inkuby zostały przepędzone przez egzorcyzmy lub nabożeostwa. Sinistrari wszakże uważał, że zarówno inkuby, jak i sukkuby "nie są posłuszne egzorcystom, nie obawiają się egzorcyzmów i nie okazują żadnego szacunku dla relikwii, których widok w najmniejszej nawet mierze ich nie onieśmiela. *...+ Bywa nawet, że kpią sobie z egzorcyzmów, biją samych egzorcystów i drą szaty liturgiczne". Sinistrari opowiada historię o pewnym namolnym inkubie, który umizgiwał się do pięknej i cnotliwej matrony z Pawii, kusząc ją miłosnymi słówkami i pocałunkami tak delikatnymi i czułymi "jak muśnięcie piórkiem". Nawet po zastosowaniu egzorcyzmów i poświęceniu domu diabelski zalotnik nie przerwał swych zabiegów, tyle że rozdrażniony uciekł się teraz do działao typowych dla poltergeista. Pozrywał wszystkie dachówki z owego domu i otoczył loże małżeoskie wspomnianej damy murem tak wysokim, "że małżonkowie mogli wydostad się na zewnątrz jedynie za pomocą drabiny". Niektórzy z późniejszych demonologów utrzymywali, że jedynie demony najniższych rang przyjmują rolę inkubów. Przekonanie to mogło mied pewien związek z panującą wówczas teorią, zgodnie z którą tylko najgłupsze i najmniej wrażliwe diabły nie poddają się egzorcyzmom. Można tu przeprowadzid częściową paralelę z poltergeistem, który nie miał zbyt wiele respektu dla wiary chrześcijaoskiej.

Inkwizycja. Gdyby nie inkwizycja, katolicki trybunał, którego zadaniem było tropienie i karanie poglądów niezgodnych z ortodoksją religijną, to najprawdopodobniej ani jednej osoby nie skazano by na śmierd za uprawianie czarów. Wszystkie późniejsze procesy, prowadzone zarówno przez protestantów, jak i katolików, stanowiły odbicie wcześniejszych wzorców inkwizycyjnych, którym ostateczny kształt nadała bulla papieża Innocentego VIII z 1484 roku.

Kiedy chrześcijaostwo stało się wyznaniem paostwowym Cesarstwa Rzymskiego, nowa religia poszerzyła znacznie zakres nietolerancji, której sama niegdyś była ofiarą. Już w roku 430 kodeks prawa cywilnego wprowadził karę śmierci za wyznawanie herezji, chociaż przyznad trzeba, że rygorystycznie karę tę zaczęto stosowad dopiero kilka stuleci później. W roku 1144 papież Lucjusz II nie byt jeszcze pewien, jaka jest właściwa kara za herezję. Jednak już czterdzieści lat później, w roku - 1184, Lucjusz III powołał do życia inkwizycję biskupią, nakazując zwierzchnikom diecezji systematyczne badanie- inąuisitio -wszelkich odchyleo od oficjalnej nauki Kościoła. Każdy, na którym ciążyło "chodby tylko podejrzenie", musiał dowieśd swej niewinności, w przeciwnym bowiem wypadku karany był przez władze świeckie; wszyscy świeccy urzędnicy sądowi zobowiązani byli do współdziałania z władzami kościelnymi pod groźbą ekskomuniki.

Owe inkwizycje lokalne rychło jednak okazały się niewystarczające, mimo iż Innocenty III wysyłał inkwizytorów bezpośrednio z Watykanu i nadawał im prawo działania niezależnego od władz miejscowych. Stosowny dekret w tej sprawie, włączony później do prawa kanonicznego - bulla z Viterbo - wydany został 25 marca 1199 roku.

Skoro prawo nakazuje konfiskatę mienia człowieka skazanego na śmierd za popełnienie zdrady stanu, zastrzegając jedynie, jako akt miłosierdzia, wydzielenie z niego środków na utrzymanie jego dzieci, to o ileż bardziej ci, którzy błądząc w wierze popełniają zbrodnię przeciwko Jezusowi Chrystusowi, Bogu i Synowi Bożemu, powinni byd przez surowośd Kościoła odcięci od naszej głowy, którą jest Chrystus, i pozbawieni wszystkich swoich dóbr doczesnych, jako że daleko cięższy jest grzech popełniony przeciwko królowi niebios niźli przeciwko władcom ziemskim.

W wydanej w roku 1215 bulli Excorn.mu.ni-camus papież Innocenty III zaostrzył jeszcze swoje poprzednie zalecenia, kładąc nacisk na to, że władze świeckie przysięgają publicznie, iż "w krajach im podległych w dobrej wierze i ze wszystkich sił dążyd będą do zniszczenia wszystkich heretyków, których wskaże im Kościół". Dzieło umacniania nowo powstałego trybunału kontynuował papież Grzegorz IX, który w roku 1233 ogłosił, że poczynając odtąd inquisitores hereticae pravitatis będą dominikanie wyznaczani przez papieża i jemu tylko podlegli. Mieli oni pozostawad w danej okolicy, dopóki nie zlikwidują krzewiącej się w niej herezji, obierając sobie za siedziby miejscowe konwenty dominikaoskie, a niekiedy także klasztory franciszkanów.

Inkwizycja pojawiła się około roku 1200, kiedy to reakcją na narastające rozprzężenie, słabośd i demoralizację Kościoła stała się apo-stazja najbardziej cywilizowanych części Europy, zwłaszcza południowe) Francji oraz bogatych miast francuskich i nadreosklch. U schyłku dwunastego stulecia Peter des Vaux pisał, że "niemal wszyscy baronowie *prowan-salscy+ to obroocy heretyków lub ludzie udzielający im schronienia".

Metody, jakie stosowała inkwizycja tropiąc heretyków, przejęte zostały w nie zmienionej postaci w czasie późniejszych procesów o czary, które, od chwili gdy orzeczono, iż czamoksięstwo jest odmianą herezji, dostały się także pod jej jurysdykcję. Podlegały one, rzecz jasna, długotrwałej, powolnej ewolucji, niemniej dadzą się podsumowad w następujący sposób:

1. Oskarżony traktowany był jako winny, dopóki nie dowiódł swoje) niewinności. Zasadę tę inkwizycja przejęła z rzymskiego prawa imperialnego, należy jednak zauważyd, że w kwestiach wiary oczyszczenie się z zarzutów było praktycznie niemożliwe.

2. Podejrzenia, plotki lub donosy traktowane były jako poszlaki wystarczające, by pozwad kogoś przed trybunał inkwizycyjny.

3. Aby uzasadnid sens istnienia i działalności inkwizycji, każdej zbrodni, bez względu na jej charakter, nadawano miano herezji. Z tej też przyczyny człowieka, który w roku 1252 zamordował inkwizytora Piotra Męczennika, sądzono nie z oskarżenia o mężobój-stwo, ale o herezję (jako przeciwnika Inkwizycji).

4. Nie ujawniano tożsamości świadków, na ogół też nie zaznajamiano oskarżonego z treścią wysuniętych przeciwko niemu zarzutów. W roku 1254 papież Innocenty IV zagwarantował zasadę anonimowości świadka.

5. Do składania donosów na heretyków dopuszczano ludzi nie mających prawa świadczyd w sprawach innego rodzaju: notorycznych krzywoprzysięzców, ludzi pozbawionych praw cywilnych, niepełnoletnich, a także osoby obłożone ekskomuniką (ze skazanymi wcześniej heretykami włącznie). Jeśli krnąbrny świadek odwołał swoje zeznania, stawał przed sądem jako krzywoprzysięzca, jego zeznania zaś nadal uważano za ważne i prawdziwe. Kiedy jednak, jak stwierdził inkwizytor Nicholas Eymeric, odwołanie zeznao lub ich zmiana stawiało oskarżonego w położeniu mniej korzystnym, sędzia mógł -zaakceptowad nową ich wersję.

6. Świadkom nie wolno było zeznawad na korzyśd oskarżonego; nie brano też pod uwagę jego nieposzlakowanej opinii jako człowieka i chrześcijanina.

7. Oskarżonemu nie przysługiwało prawo do obrony, gdyż występujący w jego sprawie adwokat winny byłby zbrodni popierania herezji. 8. Sędziowie sami byli inkwizytorami. W nielicznych wypadkach w trybunałach in-kwizycyjnych zasiadali także biskupi, a wyjątkowo jedynie prawnicy świeccy.

9. Sędziów zachęcano, by podstępem skłaniali oskarżonych do przyznania się do winy. W roku 1521 inkwizytor Sylvester Prierias objaśnił nawet, jak to należy robid.

10. Tortury, teoretycznie dozwolone jedynie w ostateczności, w praktyce stosowano z zasady i mógł im byd poddany każdy świadek. Co prawda i władze świeckie uciekały się do tortur, ale inkwizycja rozwinęła i usystematyzowała metody posługiwania się nimi. W roku 1257 tortury jako środek służący wykrywaniu herezji zostały usankcjonowane przez papieża Innocentego IV bullą Ad extri- panda, co potwierdzili także późniejsi biskupi rzymscy; zniósł ją dopiero w roku 1816 papież Pius VII.

11. Zgodnie z normami prawnymi tortury nie mogły byd powtarzane, dopuszczano jednak ich "kontynuację" aż do momentu, w którym oskarżony przyznał się do wszystkiego, czego żądali odeo sędziowie. Trzy tury tortur stały się zwyczajową normą. Około roku 1623 inkwizycja wydała nieco łagodniejsze rozporządzenia dotyczące sposobów prowadzenia procesów o czary. Instructio pro Formandis Processibw in Causis Strigum wydawana była kilkakrotnie, niemniej jest ona dzisiaj absolutną rzadkością. Prawdopodobnie jedyny zachowany egzeplarz znajduje się obecnie w Comell University Library. Dokument ten ujawnia, że pod naciskiem części nieco bardziej umiarkowanych środowisk jezuickich, a także narastającej opozycji, inkwizycja przyznała, że w ciągu minionych dwóch stuleci jej sędziowie uciekali się do tortur, a nawet wydawali wyroki śmierci bez dokładnej analizy materiału dowodowego. We wstępie do Instructio czytamy:

Podczas procesów o czary inkwizytorzy popełniali nagminnie najcięższe nawet błędy, wobec czego Inkwizycja z trudem jedynie może wskazad sprawę, którą przeprowadzono by zgodnie z wymogami prawa; bywało, że kobiety skazywano na podstawie najbłahszych poszlak, a zeznania wymuszano bezprawnymi metodami. Musi ona zatem ukarad swych sędziów za nadmierne stosowanie tortur. W przyszłości zaś wszyscy inkwizytorzy mają obowiązek ścisłego przestrzegania przepisów prawa.

Apologeci inkwizycji niekiedy powołują się na te nowsze rozporządzenia zakładające, na przykład, że oskarżonemu należy codziennie dostarczad kopię protokołów sądowych i że wyznacza mu się obroocę (opłaconego z góry, jeśli podsądny jest osobą ubogą). Niemniej nawet te "łagodne" reguły zezwalały na stosowanie tortur.

12. Przyznawszy się na torturach, oskarżony w miejscu, z którego mógł widzied izbę tortur, musiał raz jeszcze powtórzyd swoje zeznania "w sposób dobrowolny i nie wymuszony, bez groźby użycia siły i zastraszania". Uważano wtedy, a protokoły sądowe jednoznacznie to potwierdzają, że przyznał się on do winy bez zastosowania tortur.

13. Wszyscy oskarżeni musieli podad (lub zmyślid) nazwiska współwinnych albo tych, których podejrzewają o herezję.

14. Z zasady nie zezwalano na wszczęcie postępowania apelacyjnego.

15. Mienie oskarżonego podlegało konfiskacie na rzecz inkwizycji. Wszyscy papieże wychwalali pod niebiosa tę praktykę jako najpotężniejszy oręż w walce z herezją. Innocenty IV twierdził, że jest ona jak miecz zawieszony nad głowami heretyków i książąt. Ze względu na swą powszechnośd konfiskata majątku z rzadka jedynie wymieniana jest w dokumentach sądowych, informacja o niej znajduje się jednak w sentencji klątwy rzucanej na zmarłych.

W rezultacie, co potwierdzają dokumenty i przyznawali nawet sami inkwizytorzy, jeśli ktoś raz został już oskarżony, jego szansę na to, że uniknie śmierci, były znikome. "Nie było ani jednego przypadku całkowitego oczyszczenia z zarzutów", zauważył Henry C. Lea, wciąż jeszcze najwybitniejszy z historyków inkwizycji. Alternatywą wobec werdyktu "Winien" było jedynie orzeczenie: "Winy nie dowiedziono". W początkowym okresie skazanych heretyków karano niekiedy nie ' stosem, lecz wystawieniem na haobę publiczną; Kompendium dla inkwizytorów, pióra cenionego wielce Bemardusa Guidonisa, który osobiście wydał wyroki skazujące na 930 heretyków, podaje opis tej metody.

Jako pokutę nakazujemy ci, abyś na każdej sztuce swojej odzieży, z wyjątkiem koszuli, nosił dwa krzyże z żółtego sukna, jeden z przodu i jeden z tyłu. I nie uczynisz kroku ani w domu, ani poza nim, by owe krzyże nie były widoczne; jedno ramię pionowe każdego z nich ma mied dwadzieścia cali długości, drugie zaś cali szesnaście; ramiona poprzeczne natomiast po cali dwanaście. Jeśli oderwie się on lub zniszczy, masz obowiązek go naprawid.

Skoro jednak przyjęto zasadę, że podsąd-nego należy torturowad tak długo, aż wreszcie przyzna się do winy, kary lżejsze ustąpiły miejsca najwyższemu ich wymiarowi-spaleniu na stosie.

Aczkolwiek inkwizycja utrzymywała własne więzienia i izby tortur (chociaż te ostatnie niekiedy wypożyczała) wraz z obsługującym je personelem, z rzadka jedynie wykonywała wyroki śmierci na skazanych. W roku 1231 usankcjonowana została fikcja prawna, na mocy której trybunał ten przekazywał heretyków w ręce właściwych władz świeckich, domagając się obłudnie okazania im łaski. "Prosimy, i to usilnie, aby sąd świecki zechciał złagodzid wyrok tak, by uniknąd rozlewu krwi i groźby śmierci". Jeśli jednak sędziowie świeccy okazali sugerowane im miłosierdzie, oskarżano ich o sprzyjanie heretykom. Kiedy w roku 1521 senat Wenecji odmówił zgody na wykonanie wyroku śmierci orzeczonego przez trybunał inkwizycyjny w Brescii, papież Leon X wydał bullę grożącą mu "cenzurami kościelnymi i innymi stosownymi krokami prawnymi".

Niezależnie jednak od wykonania wyroku mienie skazaoca ulegało konfiskacie na rzecz inkwizycji. Zważywszy możliwości, jakie stwarzał taki stan rzeczy, władze świeckie nie wyrażały zbytnich obiekcji. Wskazywanie przez oskarżonych rzekomych współwinnych zapewniało ciągły dopływ nowych ofiar, które, naturalną rzeczy koleją, również wy-zuwano z majątku. W ten sposób trafiał się wcale godziwy zysk, zaspokajający potrzeby ludzi, których jedyną umiejętnością i wyłącznym zadaniem było niszczenie tych, których, słusznie albo i nie, uważano za przeciwników aktualnej nauki Kościoła. Niekiedy łupem dzielono się z sądem biskupim i władzami świeckimi, często jednak miejscowy inkwizytor zagarniał wszystko dla siebie, nie wysyłając nawet do Rzymu stosownychkwot należnych wyższym dostojnikom inkwizycji. Konfiskaty przybrały rozmiary tak masowe, że w ciągu jednego tylko stulecia inkwizycja wyczerpała niemal wszystkie źródła tych łatwych dochodów. W roku 1360 inkwizytor Eymeric uskarżał się: "W dzisiejszych czasach brak już bogatych heretyków, także książęta, nie mając widoków na uzyskanie pieniędzy, nie chcą ponosid żadnych kosztów; smutne to, że tak pożyteczna instytucja jak nasza jest całkowicie niepewna swej przyszłości". Gorliwośd inkwizycji i skala jej współpracy z władzami paostwowymi w wyszukiwaniu heretyków były wprost proporcjonalne do możliwości dokonywania konfiskat mienia skazanych. "W północnej Francji- podaje Encyclopaedia Britannica - inkwizycja działała w sposób nieregularny, było tam bowiem znacznie mniej heretyków niż na południu. Nie należeli oni przy tym do ludzi zamożnych, tak że ramię świeckie nie zabierało się do prześladowania ich z jakimś szczególnym zapałem".

Łapownictwo stało się zjawiskiem nagminnym; niejednokrotnie posiadając pieniądze można było uniknąd tortur i śmierci. Znany lekarz, Comelius Agrippa, w wydanym w roku 1531 dziele De Incertitudine et Yanitate Scien-tiarum opowiada o skorumpowaniu ówczesnego trybunału inkwizycyjnego w Mediolanie.

Nie jest niczym niezwykłym, że inkwizytor zamienia kary cielesne na pieniężne, który to czyn przynosi mu zresztą bardzo pokaźny dochód. Niektórzy z tych nieszczęśników muszą opłacad się corocznie; jeśli zaprzestaliby tego czynid, postawiono by ich przed inkwizycją ponownie. Co więcej, inkwizytor otrzymuje niemały procent wartości dóbr konfiskowanych heretykom na rzecz skarbu paostwa, tym bardziej że pojedyncze nawet oskarżenie czy chodby tylko podejrzenie o herezję czar- noksięstwa ściąga na ofiarę infamię, od której uwolnid się można jedynie wręczając inkwizytorowi pokaźną kwotę w bitym srebrze. Kiedy byłem we Włoszech *ok. 1511-1518+, większośd inkwizytorów księstwa mediolaoskiego obkładała grzywnami zarówno wielkie damy, jaki biedne, ale uczciwe niewiasty, co przynosiło im w intracie ogromne sumy.

Nic zatem dziwnego, że Agrippa miał nieustanne problemy z Inkwizycją, która zarzucała mu paranie się magią.

W roku 1909 katolicki historyk, Thomas de Cauzons, stwierdził, że inkwizycja "wymyśliła zbrodnię czarnoksięstwa i *...+ polegała na torturach jako jedyne) metodzie jej, udowodnienia". Był to jednak proces długotrwały. W roku 1257 po raz pierwszy sformułowane zostało żądanie, aby praktyki czarnoksięskie podciągnąd pod pojęcie herezji. Papież Aleksander IV uznał to stanowisko za słuszne jedynie w tych wypadkach, gdy praktyki magiczne noszą wyraźne cechy herezji. Zwykłym wróżbiarstwem i innymi, podobnymi praktykami, utrzymywał papież, zajmują się sądy świeckie i inkwizycja nie powinna wkraczad w zakres ich kompetencji. Poczynając od roku 1320, z rozkazu papieża Jana XXII, trybunał inkwizycyjny z Carcassonne miał prawo prowadzenia śledztwa w sprawach o praktyki magiczne i czary, ale w roku 1333 nałożono nao ponownie dawne ograniczenia, w myśl których wolno mu się było zajmowad jedynie przypadkami noszącymi wyraźny posmak herezji. Mimo to w południowej Francji, zwłaszcza w Carcassonne i w Tuluzie, inkwizycja posyłała na stos czarownice jako heretyczki również i po tej dacie. W roku 1451 papież Mikołaj V zezwolił inkwizycji na kontrolowanie spraw z oskarżenia o uprawianie praktyk czarnoksięskich, nawet jeśli nie wchodziły w grę podejrzenia o herezję. To poszerzenie zakresu uprawnieo inkwizycji potwierdzone zostało w roku 1505 bullą Sykstusa V Coeli et terrae creator, w której potępiono astrologię, stawianie horoskopów, zaklinanie i zatrudnianie złych duchów oraz wszelkie inne formy praktyk magicznych. Przez cały wiek piętnasty i w pierwszych latach szesnastego papieże potwierdzali kompetencje inkwizycji w sprawach o uprawianie czarów. W roku 1501 papież Aleksander VI udzielił daleko idącego poparcia inkwizytorom lombardzkim, a w 1503 Juliusz II zezwolił inkwizytorowi w Cremonie na prowadzenie tego typu spraw bez konsultacji z miejscowym biskupem. Podobny przywilej wydał także Hadrian VI dla inkwizytora z Como w roku 1523. Podstawowy problem - kiedy czary można traktowad jako herezję- omawiał szczegółowo jeden z najwybitniejszych inkwizytorów, Caesar Carena, w opublikowanym w roku 1636 dziele Tractatus de Officio Sanctissimae Inqu.isition.is. Praktyki czarnoksięskie, dowodził autor, stają się heretyckie, gdy: używa się w ich trakcie przedmiotów świętych w rodzaju wody święconej, krzyż-ma czy modlitw chrześcijaoskich; zwraca się z prośbą do Diabła o dokonanie czegoś, co wykracza poza władzę przyznaną mu przez Boga (np. wskrzeszenie zmarłego); oddaje się w nich Diabłu cześd należną wyłącznie Bogu; jeśli dokonuje ich czarownik, który zawarł pakt z Diabłem.

Inkwizycja, utrzymuje dalej Carena, ma także prawo karad praktyki czarnoksięskie, nie zdradzające znamion herezji, w rodzaju prostych zaklęd użytych w dobrym zamiarze czy modlitw chrześcijaoskich w celach zabobonnych (na przykład po to, by uniknąd choroby). We wszystkich tego rodzaju kwestiach jedynie inkwizytor ma prawo orzekad, czy popełniony występek nosił cechy herezji. Jednakże inni inkwizytorzy, jak Lupo da Ber-gamo, zalecali, by przypadki czarnoksięstwa nie napiętnowanego herezją były rozpatrywane przez sądy biskupie.

Aż do pierwszego, dośd przypadkowego zresztą, procesu paryskiego sądy świeckie nie brały udziału w prześladowaniach osób oskarżonych o uprawianie czarów. Dopiero wtedy, w roku 1390, paryska Sorbona usankcjonowała rozpatrywanie przypadków tego rodzaju przez władze świeckie, a w roku 1398 orzekła, że wszelkie praktyki magiczne, powodujące skutki wykraczające poza sferę zjawisk naturalnych, dowodzą zawarcia paktu z Diabłem. Pod tym względem dzieje procesów o czary to jednocześnie historia stopniowego przejmowania przez sądy biskupie i świeckie dzieła rozpoczętego przez Świętą Inkwizycję. Po roku 1500, pomijając procesy księży, prowadziła ona raczej (poza Hiszpanią, rzecz jasna) stosunkowo niewiele spraw z oskarżenia o czamoksięstwo. Bywało zresztą różnie; w południowej Francji inkwizycja prowadziła procesy o czary przez ponad sto lat nie spotykając się z najmniejszym słowem protestu, natomiast wszczęty przez nią w roku 1459 proces w Arras, w północnej Francji, spotkał się z gwałtownym sprzeciwem i doczekał potępienia ze strony kilku biskupów francuskich i parlamentu paryskiego.

Mimo że organizację i prowadzenie procesów o czary przejęły w przeważającej mierze władze świeckie, obydwie metody, które inkwizycja doprowadziła do perfekcji- torturowanie podejrzanych do chwili, kiedy przyznają się do stawianych im zarzutów, oraz konfiskata ich mienia - przetrwały praktycznie bez zmian. Sądy biskupie i miejskie nie były w stanie dodad do nich nic nowego. Godne uwagi jest to, że w wielu paostwach składających się na Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego stosowano je także w trybunałach protestanckich: od roku 1572 w Saksonii, a od 1582 w Palatynacie.

Do prześladowania zbrodni przeciwko religii zachęcała trybunały świeckie perspektywa dodatkowych zysków, jakie przynosiły one władcy sprawującemu kontrolę nad paostwowym wymiarem sprawiedliwości, urzędnicy świeccy bowiem, naturalną rzeczy koleją, przejęli inkwizycyjną zasadę konfiskaty majątku skazanych. We Francji, na przykład, mianowany został specjalny urzędnik królewski *procureur des encourś*, którego zadaniem było dopilnowanie, by posiadłości ziemskie skazaoców wcielone zostały do dóbr koronnych, a ich zasoby pieniężne spoczęły w szkatule króla. Znaczący jest fakt, że tam, gdzie prawo zabraniało konfiskaty dóbr, na przykład w niemieckim księstwie JtiIich-Berg, procesy o czary były w zasadzie nieznane.

W zalewie siedemnastowiecznych poradników prowadzenia procesów o czary natrafiamy na pokaźną liczbę dzieł, których autorami byli inkwizytorzy, zwracający może baczniejszą niż dawniej uwagę na kwestię przestrzegania obowiązujących norm prawnych, ale w sumie równie obskuranccy jak ongiś. Wśród nich dla specjalistów interesujące są zwłaszcza:

Ignatius Lupo da Bergamo, Nova Lux In Edictum Sanctissimae Inquisitionis ad Pra-xim SacramentiPenitentiae(\6W.

Caesar Carena, Tractatus de Officio Sanctissimae Inquisitionis et Modo Proce-dendi in Causis Fidei (1636).

Giovanni Alberghini, Manuale Oualifi-catorum Sanctae Inquisitionis (1642).

Franciscus Bordonus, Sacrum Tribunal Judicum in Causis Sanctae Fidei (1648) i Manuale Consultorum in Causis Sanctae Officii(pub. posthum. 1693).

Sebastian Salelles, DeMateriis Tribuna-lium Sanctae Inquisitionis (1651).

Thomas Delbene, De Officio Sanctae Inquisitionis Circa Haeresim (1666).

Bordonus podaje listę poszlak, sugerujących czamoksięstwo, z których większośd wymagała użycia tortur. Były to: księgi zawierające teksty zaklęd, piętna, jakie inkwizycja wypalała na ciele osoby oskarżonej wcześniej, naczynia zawierające szczątki ludzkie lub przedmioty poświęcone, doniesienia o rozmowach, które podejrzany prowadził z niewidzialnym diabłem, propozycje kształcenia w sztuce czarnoksięskiej, wypadki nagłej śmierci, które nastąpiły bezpośrednio po spotkaniu z osobą podejrzaną o uprawianie czarów, przywoływanie Diabła, obnażanie zwłok wiszących na szubienicach, budzący wstręt wygląd lub deformacje fizyczne, fakt, że ktoś jest potomkiem czarownicy lub czarownika, groźby, po rzuceniu których przytrafia się nieszczęście, zbieranie trujących ziół (Sacrum Tribunal). Dzieła te wydawano przez cały wiek siedemnasty, na inkwizycję spada przeto odpowiedzialnośd nie tylko za stworzenie samej koncepcji herezji czamoksięstwa, ale i za późniejsze jej propagowanie.

Rolę, jaką Święte Officium odegrało w dziejach Europy, tak oto podsumował dziewiętnastowieczny katolicki lord Acton:

Zasady, jakimi kierowała się inkwizycja, byty zbrodnicze *... Liberalizm+ zmiótł z powierzchni ziemi tę budzącą grozę twierdzę nietolerancji, tyranii i okrucieostwa, którą wznieśli wyznawcy Chrystusa, by utrwalid swą wiarę. Wiele można by rzec na chwalę Kościoła, widząc jego starania o umocnienie instytucji małżeostwa, zniesienie niewolnictwa i zapewnienie pomocy ubogim. Jednakże nic nie może usprawiedliwid zła, które wyrządził niewierzącym, heretykom, barbarzyocom i czarownicom. Ponosi on za to całkowitą i niepodzielną odpowiedzialnośd. (Letters to Mary Gladstone)

Innocenty VIII. Papież Innocenty VIII był autorem najważniejszego dokumentu w dziejach czarownictwa europejskiego -bulli Sum-mis desiderantes affectibus ogłoszonej 5 grudnia 1484 roku. "Na niemal trzy stulecia nałożyła ona na europejski wymiar sprawiedliwości obowiązek zwalczania Diabła *...+ służąc za usprawiedliwienie dla najbardziej bezlitosnych prześladowao" (Hansen). Pochodzący z roku 906 Canon Episcopi potępiał exf)ressis wrbis wiarę w rzeczywiste istnienie czarownic oraz czarów i dopiero kilka stuleci później Kościół katolicki zaczął głosid poglądy stojące w całkowitej sprzeczności z owym dokumentem. Jednym z pierwszych tego wyrazów była bulla papieża Grzegorza IX z 1233 roku, skierowana do Konrada z Marburga, które) następstwem (wedle Montague Summersa) było wprowadzenie do Niemiec inkwizycji. Dwie bulle papieża Aleksandra IV, z lat 1258 i 1260, zwracały uwagę inkwizytorów, zarówno franciszkaoskich, jak i dominikaoskich, by odróżniali bacznie czar-noksięstwo od herezji. Prawie każdy z papieży stuleci czternastego i piętnastego wydawał bulle przeciwko praktykom magicznym, przy czym niemal każda z nich wymierzona była w działalnośd konkretnych jednostek bądź ugrupowao. Dokumenty takie ogłosili między innymi: Jan XXII (1316-1334), Benedykt XII (1334-1342), Grzegorz XI (1370-1378), Aleksander V (1409-1410), Marcin V (1417-1431), Eugeniusz IV (1431-1447), który wydał ich aż cztery, Mikołaj V (1447-1455), Kalikst III (1455-1458) i Pius II (1458-1464). Na baczniejszą uwagę zasługuje tylko jedna z nich, opublikowana przez Eugeniusza IV w roku 1437 i skierowana do wszystkich inkwizytorów; wskazuje ona na nasilającą się wiarę w najrozmaitsze przejawy maleficiów, ani razu jednak nie wspomina o transwekcji, inkubach czy sabatach (o tych ostatnich mówi dopiero, pochodząca z roku 1500, bulla papieża Aleksandra VI).

Sykstus IV był pierwszym papieżem, który w swoich trzech bullach, z lat 1473, 1478 i 1483, postawił wróżbiarstwo i czarną magię na jednej płaszczyźnie z herezją, ułatwiając tym samym zadanie przyszłym łowcom czarownic.

Bulla Innocentego VIII jest ukoronowaniem długiego szeregu listów apostolskich potępiających czarnoksięstwo i czarownice, odegrała jednak daleko większą niż dokumenty ją poprzedzające rolę ze względu na szybkie upowszechnianie się druku. Została włączona do Młota na czarownice, podręcznika napisanego przez dwóch inkwizytorów wyznaczonych przez tego właśnie papieża na obszar Niemiec. Kolejne wydania tego dzieła ukazywały się mniej więcej co pięd lat, dzięki czemu list Innocentego VIII dotarł do nieporównanie szerszej rzeszy zainteresowanych niż jakikolwiek wcześniejszy dokument papieski. Co więcej, treśd poprzednich bulli odnosiła się do zjawisk mających miejsce w konkretnych miejscowościach, ta natomiast dotyczyła całych prowincji.

W tym sensie Summis desiderantes affectibus stanowi kamieo milowy na drodze odwrotu od poglądów, jakie głosił Canon Episcopi, który nadal jednak pozostał częścią prawa kanonicznego i był potencjalnym zagrożeniem bytu inkwizytorów.

W bulli te) papież uskarża się, że działania dwóch inkwizytorów dominikaoskich, Hein-richa Kramera iJakoba Sprengera, nie spotykają się z poparciem, ponieważ - zaskakująca to uwaga - ani duchowieostwo, ani ludzie świeccy nie wierzą, by w Niemczech zbrodnia czarnoksięstwa była aż tak bardzo rozpo-wszwechniona; dlatego każdy winien im tego poparcia, poczynając od zaraz, udzielid; w przeciwnym razie "spadnie nao gniew Boga Wszechmogącego".

Innocenty VIII, genueoczyk Giovanni Bat-tista Cibo (1432-1492), został biskupem w wieku lat trzydziestu pięciu, a mając lat czterdzieści jeden uzyskał purpurę kardynalską. W sierpniu roku 1484 wyniesiono go na tron papieski, na którym zasiadał aż do śmierci. W ostatnich miesiącach życia żywił się wyłącznie mlekiem kobiecym. Próba przywrócenia mu sit za pomocą transfuzji krwi kosztowała życie trzech chłopców. Ówcześni historycy (np. Burchard) nie próbują nawet stanąd w jego obronie, przyznając, że utrzymywał kochankę, która urodziła mu dwoje dzieci; chłopca wżenił w rodzinę Medyceuszy, córkę zaś wydał za skarbnika papieskiego. Taki był człowiek, który już kilka miesięcy po ogłoszeniu go papieżem rozpoczął prześladowania czarownic.

BULLA INNOCENTEGO VIII

Innocenty, biskup, sługa sług bożych, na wieczną rzeczy pamiątkę.

Pragnąc najgoręcej, tak jak wymaga tego troska pasterska, aby Wiara Katolicka, zwłaszcza w naszych czasach, umacniała się i rozkwitała wszędzie i aby zepsucie heretyckie wygnane zostało z wszystkich krain wiernych, z chęcią mówimy, a także przypominamy o tych konkretnych metodach i środkach, dzięki którym spełnid się mogą dążenia chrześcijaostwa; jeśli bowiem dzięki naszym wysiłkom, tak jak motyką dobrego gospodarza, wykorzeniony zostanie wszelki błąd, oddanie naszej wierze i zapał dla niej bardziej jeszcze umocnią się w sercach wiernych.

Nie bez przepełnionego goryczą smutku dowiedzieliśmy się ostatnio, że w niektórych częściach północnych Niemiec, a także w prowincjach, parafiach, okręgach, dzielnicach i diecezjach Mainzu, Kolonii, Trewiru, Salz-burga i Bremy, wiele osób płci obojga, nie bacząc na własne zbawienie i odchodząc od wiary katolickiej, zadaje się z diabłami, inku-bami i sukkubami i poprzez swoje czary, zaklęcia, gusła i inne przeklęte zabobony, obmierzle praktyki i zbrodnie niszczy potomstwo kobiet i nowo narodzone zwierzęta, wykorzenia plon, jaki wydaje rola, strąca winne grona z winorośli i owoce z drzew; mało tego, zabija mężczyzn i kobiety, zwierzęta juczne pospołu ze stworzeniami innego rodzaju, niszcząc również winnice, sady, łąki, pastwiska, łany pszenicy i innych zbóż i wszelkie inne uprawy. Co więcej, nikczemnicy owi gnębią i doświadczają mężczyzn i kobiety, zwierzęta pociągowe, trzody owiec, a także bydło i inne stworzenia, zadając im ból i zsyłając na nie wszelkiego rodzaju choroby, tak wewnętrzne, jak i zewnętrzne, i uniemożliwiają mężczyznom płodzenie, a kobietom poczęcie, sprawiając, że nie mogą współżyd małżeosko ze sobą ani żony z mężami, ani mężowie z żonami. Również i ponadto bluźnier-czo wyrzekają się wiary, którą otrzymali wraz z sakramentem chrztu, i z poduszczenia wroga rodzaju ludzkiego nie wahają się popełniad najdzikszych okropieostw i występków na zgubę swych dusz, obrażając nimi majestat boski, dając tym gorszący i niebezpieczny przykład wielu innym.

I jakkolwiek umiłowani synowie nasi, Heinrich Kramer iJakob Sprenger, profesorowie teologii z zakonu braci predykantów, wyznaczeni zostali Listami Apostolskimi do przeprowadzenia śledztwa w sprawie tych heretyckich niegodziwości i nadal pozostają inkwizytorami - jeden w rzeczonych częściach Niemiec północnych, w których znajdują się wspomniane wyżej prowincje, miasta, parafie, diecezje i inne wymienione miejscowości, drugi zaś na pewnych obszarach przyległych do Renu - niemało osób spośród duchowieostwa i osób świeckich tych krajów, starając się byd mądrzejszymi, niż im przystoi, w związku z tym, że we wspomnianych pismach nominacyjnych nie wyraża się i nie wyszczególnia imiennie nazw owych prowincji, parafii, okręgów, diecezji i innych poszczególnych miejscowości, a również i dlatego, że nie wyszczególnieni w nich zostali imiennie sami owi dwaj delegaci, ani też określone dokładnie i jednoznacznie występki, jakim mają stawid czoła, osoby owe mają czelnośd obstawad uporczywie przy tym, że występki owe nie zdarzają się w tych prowincjach, a co za tym idzie wymienieni wyże) inkwizytorzy nie mają prawa sprawowania swej władzy inkwizytorskiej w prowincjach, parafiach, okręgach, diecezjach oraz na obszarach, jakie zostały tu wyliczone, i że Inkwizytorom tym nie wolno podejmowad działao w celu ukarania, uwięzienia i poprawy tych, którym dowiedziono określonych powyżej niegodziwości i zbrodni. W rzeczonych przeto prowincjach, parafiach, okręgach i diecezjach występki i zbrodnie, o których mowa, trwają nadal, nie bez oczywistej szkody dla ich dusz i zaprzepaszczenia nadziei na wieczne zbawienie.

Przeto my, jak nakazuje nam nasz obowiązek, pragnąc usunąd wszelkie trudności i przeszkody, mogące wadzid inkwizytorom w ich pracy, i chcąc zapewnid skuteczne lekarstwo, które mogłoby zapobiec zarazie herezji oraz innym okropieostwom, jakie rozsiewa ich jad na zgubę niewinnych dusz, tak jak wymaga tego od nas nasz urząd i wyznacza gorliwośd w wierze, a także sprawid, by prowincje, parafie, okręgi, diecezje oraz obszary w tych, północnych częściach Niemiec, które wymieniliśmy, nie były pozbawione dobrodziejstw świętego Urzędu Inkwizycji wyznaczonego dla nich, na mocy władzy naszej apostolskiej nakazujemy niniejszym i jak najgoręcej zalecamy, aby wspomniani wyżej inkwizytorzy upoważnieni byli w owych prowincjach, parafiach, diecezjach, obszarach i okręgach do swobodnego i niczym nie skrępowanego upominania, więzienia i karania wszystkich winnych wspomnianych zbrodni i nieprawości, tak jakby osoby owe i ich zbrodnie zostały nazwane i szczegółowo opisane w naszych listach.

Ponadto, dla większej pewności, rozszerzamy zakres nadanej tymi listami władzy, tak by obejmowała ona wszystkie wspomniane uprzednio prowincje, parafie, diecezje, dzielnice i obszary, a także osoby i wspomniane zbrodnie; udzielamy też zezwolenia wspomnianym wyżej inkwizytorom, obu razem i każdemu z osobna, a także ich pisarzowi, naszemu umiłowanemu synowi Johanowi Gremperowi, magistrowi sztuk wyzwolonych, księdzu parafialnemu z Konstancji, albo każdemu innemu notariuszowi publicznemu, który zostanie wyznaczony przez nich obydwu lub przez któregoś z nich, a wysłanemu czasowo do wspomnianych wyżej prowincji, parafii, diecezji, dzielnic i wyżej wspomnianych obszarów, aby działali zgodnie z zasadami inkwizycji przeciwko ludziom tego rodzaju, bez względu na ich rangę lub wysokie urodzenie, a także upominali, karali, więzili i nakładali grzywny, stosownie do popełnionych przez nich zbrodni, na wszystkich tych, których uznają za winnych.

Ponadto winni oni cieszyd się całkowitą swobodą głoszenia i objaśniania wiernym słowa bożego we wszystkich kościołach parafialnych wspomnianych prowincji, ilekrod nadarzy się po temu sposobnośd i kiedy będzie im to odpowiadało, a także odprawiania wszelkich obrzędów oraz dokonywania wszelkich czynności, jakie uznają za pożyteczne w tych sprawach. Władzą naszą najwyższą gwarantujemy im raz jeszcze pełną i całkowitą swobodę.

Listami naszymi apostolskimi domagamy się też od naszego czcigodnego brata, biskupa Strasburga, by ogłosił osobiście albo sprawił, by jakaś inna osoba czy inne osoby ogłosiły publicznie treśd tej bulli, co winien czynid wtedy i tak często, jak sam uzna za stosowne albo kiedy zażądają tego odeo obaj wspomniani inkwizytorzy lub każdy z nich z osobna. Nie wolno mu też dopuścid, aby wbrew temu, co zalecają owe listy, niepokoiła ich lub stawiała im przeszkody jakakolwiek władza; przeciwnie, winien zagrozid wszystkim, którzy przeszkadzają wspomnianym inkwizytorom, niepokoją ich lub się im sprzeciwiają, wszystkim owym buntownikom, bez względu na ich stanowisko, stan, majątek, pozycję, dostojeostwo, godnośd i kondycję, a także przywileje i wolności, na jakie mogliby się powoływad, ekskomuniką, zawieszeniem w czynnościach, klątwą, a także gorszymi jeszcze karami i cenzurami kościelnymi, jakie uzna on za stosowne, bez prawa apelacji, a także na mocy naszej władzy podejmowad tego rodzaju decyzje tak często, jak mu się to spodoba, odwołując się, w razie konieczności, do pomocy ramienia świeckiego.

I niechaj nikt nie stawia żadnych przeszkód owym listom apostolskim i poleceniom. I niechaj nikt w żaden sposób nie sprzeciwi się temu pismu, nie postąpi wbrew niniejszemu oświadczeniu, rozszerzającemu naszą władzę i nasze zalecenia. A jeśli ktoś poważy się tak uczynid, niechaj wie, że spadnie nao gniew Boga Wszechmogącego i błogosławionych Apostołów, Piotra i Pawła.

Dao w Rzymie, u Świętego Piotra, dnia piątego grudnia, roku od Wcielenia Paoskiego tysięcznego czterechsetnego osiemdziesiątego i czwartego, w pierwszym roku naszego pontyfikatu.

Irlandia, czarnoksięstwo w Irlandii.

Mania polowao na czarownice niemal zupełnie ominęła Irlandię. Jak się wydaje, spowodowała to względna izolacja tego kraju, szczelna bariera oddzielająca rządzącą mniejszośd protestancką od przeważających liczebnie rzymskokatolickich rdzennych Irlandczyków, a także całkowity brak publicznych sporów i drukowanych polemik, dotyczących czarów. W czasie, jaki upłynął od pierwszego (rok 1324) do ostatniego (rok 1711) procesu o czary, w Irlandii było ich nie więcej niż półtuzina. Co ciekawsze, pomijając pierwszy, we wszystkich innych zarówno sędziami, jak i podsądnymi byli protestanci.

W roku 1317 biskup Ossory, Richard de Ledrede, którego seneszal Kilkenny opisuje jako "złośliwego, grubiaoskiego i nieszczerego mnicha", wytropił w swojej diecezji "pewną nową zaraźliwą sektę *...+, która usiłuje przeszkodzid w zbawieniu dusz". W roku 1324 oskarżył on lady Alice Kyteler o uprawianie czarów. Po długich i zażartych bojach, zarówno prawnych, jak i orężnych, w czasie których szlachta wystąpiła zdecydowanie przeciwko klerowi, lady Alice zbiegła do Anglii, natomiast jej służącą wraz z kilkoma "wspólnika-/m" spalono na stosie. Innych zaplątanych w tę sprawę skazano na karę chłosty, banicję lub obłożono ekskomuniką *patrz: Kyteler AU-ce]. Po procesie tym, który wzbudził powszechne zainteresowanie i liczne komentarze, doszło w Irlandii do kilku przypadków skazania na stos obwinionych o herezję (np. w latach 1327 i 1353). Ofiarą podobnych oskarżeo padł również sam biskup, udało mu się jednak oczyścid z zarzutów i ponownie objąd rządy w diecezji. Sprawa lady Kyteler poprzedzała o dwa lata wydanie skierowanej przeciwko czamoksięstwu bulli papieża Jana XXII, który sam nieustannie obawiał się spisku mającego na celu zamordowanie go za pomocą woskowych figurek i diabelskich pierścieni.

Następna wzmianka o czarach w Irlandii pochodzi z roku 1447, kiedy to parlament upomniał króla, że "uważają oni *tzn. lordowie i Izba Gmin+ i są mocno przekonani *...+, że zaszkodzenie komuś bądź uśmiercenie kogoś za pomocą nekromancji lub zaklęd *...+ jest umiejętnością niemożliwą do wykonania";ponadto "praktyki tego rodzaju nigdy w naszym kraju nie miały miejsca".

Nawet w wieku szesnastym, kiedy w innych krajach obłęd polowao na czarownice szerzył się w tempie przerażającym, Irlandii udało się go uniknąd. Doszło tam jedynie do dośd przypadkowego procesu w Kilkenny w listopadzie 1578 roku. W jego następstwie skazano na śmierd dwie czarownice i jakiegoś Murzyna "na podstawie prawa naturalnego, ponieważ nie znaleźliśmy żadnego innego prawa, które można by zastosowad w ich sprawie". Murzyoski czarownik na Wyspach Brytyjskich to doprawdy coś niezwykłego. Niewykluczone, że doczekał się on wyroku skazującego, ponieważ sędziowie fałszywie zinterpretowali pojęcie "nekromancja" (wróżenie za pomocą zmarłych) jako "negroman-cja", czyli wróżenie przy użyciu Murzynów! Zastosowane w tym wypadku "prawo naturalne" zostało zresztą wkrótce zastąpione statutem królowej Elżbiety, z roku 1563, który parlament irlandzki przyjął w roku 1586. Obowiązywał formalnie aż do roku 1821.

Także i w początkach wieku siedemnastego sprawy w taki czy inny sposób związane z oskarżeniami o czary zdarzały się w Irlandii jedynie sporadycznie. W roku 1606 pewien pastor przywoływał "złe i fałszywe duchy", aby dowiedzied się, gdzie przebywa "najpo-diejszy ze zdrajców, Hugh of Tyronne". W roku 1609 pewną opętaną dziewczynę uleczono za pomocą poświęconego pierścienia z opactwa Krzyża Świętego położonego w pobliżu Thurles. W bliżej nieokreślonym czasie jakaś służąca ustaliła, gdzie znajdują się skradzione srebra stołowe, posługując się w tym celu magicznymi kręgami i recytacją wspak fragmentów Pisma świętego. W roku 1644 poltergeist pojawił się w Limerick, a w 1678 w Dublinie. Jak zatem widzimy, wzmianki te są rzeczywiście nieliczne. Aż do roku l66l, kiedy Florence Newton, czarownicę z Youghal, oskarżono o rzucenie uroku na młodą służącą *patrz: Newton Florence+, w historii czarownictwa w Irlandii nie zdarzyło się doprawdy nic szczególnego.

Kilkanaście lat wcześniej, zanim w roku 1711 odbył się w Irlandii ostatni proces z oskarżenia o czary, zdarzył się tam jeszcze jeden dośd interesujący przypadek opętania spowodowanego rzuceniem uroku - został on opisany w wydanej w roku 1699 broszurze The Bewitching o/a Child in Ireland i później był cytowany przez Glanvilla. Pewna dziewczynka, która dała jałmużnę żebraczce, dostała od niej w zamian kilka liści szczawiu. Zaledwie przełknęła jeden listek, "natychmiast zaczęły ją trapid okropne bóle jelit, głośne burczenie w brzuchu, chwyciły ją też konwulsje, na koniec zaś popadła w podobne do śmierci omdlenie". Bezradny lekarz posłał w koocu po pastora, ale w jego obecności objawy histerii jedynie się nasiliły:

Najpierw zaczęła się wid, a następnie wymiotowad igłami, szpilkami, włosiem, piórami ptasimi, strzępkami nici, kawałkami szkła, gwoździami okiennymi, dwiekarni wyciągniętymi z kół pojazdów; zwymiotowała też żelazny nóż, długości jedne) piędzi, jaja i łuski rybie.

Starą źebraczkę, którą podejrzewano o rzucenie uroku na dziewczynę, aresztowano, skazano i, jak utrzymuje Glanvill, spalono.

"J" Jacquier Nicholas. Nicholas Jacquier był wybitnym inkwizytorem dominikaoskim, działającym w roku 1465 wToumai, w 1466 przeciwko husytomw Czechach, a następnie, w latach 1468-1472, w Lilie. W roku 1452, sprawując funkcję inkwizytora na obszarze północne) Francji, napisał Tractatus de Cal-catione Demonum wymierzony przeciwko licznym sektom heretyckim, które w latach późniejszych stawiał w jednym szeregu z waldensami z Arras, Jacquier jest pierwszym demonologiem w klasycznym tego słowa znaczeniu, porównywalnym z autorami pokroju Bodina, Remy'ego czy Del Rio. Inna sprawa, że do ludzi tych bardziej pasowałoby określenie "czarownicologów", interesowali się oni bowiem czarnoksięstwem - rozpatrywanym w kontekście paktu zawartego z Diabłem - i niejako naturalnym efektem zawarcia takiego paktu, czyli osobą czarownika lub czarownicy. Diabła trudno było pozwad przed sąd, można było jednak wydad wyrok skazujący na jego zaprzysięgłych stronników. Jego kolejne dzieło, Flagellum Haeretico-rum Fascinariorum, zwalczające poglądy, Jakie głosił Canon Episcopi, zostało napisane w roku 1458, ale znane jest jedynie z cytatów zamieszczanych w pracach autorów późniejszych. Zasadniczym wkładem Jacquiera w teorię nowożytnego czamoksięstwa było uznanie tego zjawiska za nową odmianę herezji; czarownice, które na sabatach kładą podwaliny pod królestwo Szatana, są spełnieniem proroctwa zawartego w Objawieniu św. Jana Apostoła (XII). Co więcej, czarow-nictwo Jest najgorszą ze wszystkich herezji, ponieważ czarownice wyrzekają się Boga i Kościoła katolickiego, mając pełną świadomośd tego, co czynią. Lepiej byd Żydem, muzułmaninem lub czcicielem Słooca, niźli zostad czarownikiem. Czy zaprzestad prześladowao? Czarownice nie tylko oddają się bałwochwalstwu, ale popełniają one najobrzy-dliwszą ze wszystkich zbrodni. Czymże stałaby się sprawiedliwośd, jeśli nie oskarżono by czarownicy o herezję i pozwolono jej swobodnie oddawad się sodomii i morderstwom?

Za przykład sposobu rozumowania Jacquiera niechaj posłużą poniższe jego rozważania:

Czarownica, która przyznała się do winy, oskarża jakąś inną kobietę o udział w sabacie.

Oskarżona odpowiada, że to diabeł przybrał jej postad.

Sędzia powinien obstawad przy zasadności oskarżenia, dopóki oskarżona nie udowodni, że Je) zaprzeczenie odpowiada prawdzie. A ponieważ diabeł, gdyby pozwano go przed sąd, odpowiedziałby z całą pewnością, że wszystko, co uczynił, uczynił za przyzwoleniem bożym, kobieta ta powinna dowieśd, że Bóg zgodził się, by diabeł przybrał Jej postad. W przeciwnym razie ma byd "skazana za kłamstwo i zmyślenia".

Należy przy tym dodad, że inkwizycja nie negowała możliwości przybrania przez diabła postaci osoby niewinnej (około roku 1510 opinię taką wyraził inkwizytor Bernard de Como), ale jednocześnie uważała, że skoro świadectwo dane przez czarownicę wystarcza, by posład na stos ją samą, to jest w równym stopniu wystarczające, by wydad wyrok skazujący na inną osobę.

Jakub I: statut z roku 1604. Większośd ważniejszych procesów o czary w Anglii odbywała się na podstawie praw zawartych w tym statucie. Postanowieo jego przestrzegano w okresie wojny domowej i republiki (1642-1660), staty się one także podstawą sformułowania większości oskarżeo i indiciów w czasie fali procesów o czary, jaka w roku 1645 ogarnęła hrabstwa wschodnie (Chelms- ford, Norfolk, Bury St. Edmunds, Great Yar-mouth), a cztery lata później także Hunting-don, Berwick i Newcastle. Edykt Jakuba I, zachowując niemal bez zmian dawne sformułowania, unieważniał prawa wydane za panowania królowej Elżbiety (1563) i wprowadzał zamiast nich normy znacznie surowsze. Orzeczenie kary śmierci stało się teraz obowiązkowe w przypadku pierwszego oskarżenia o maleflcia, nawet jeśli nie spowodowały one śmierci ofiary - w myśl ustawodawstwa elżbietao-skiego prawo przewidywało w takim wypadku jedynie karę rocznego więzienia. Rocznym pozbawieniem wolności oraz postawieniem pod pręgierz karad miano jednak nadal osoby po raz pierwszy oskarżone o próbę ustalenia za pomocą czarów miejsca, w którym znajdują się rzeczy zagubione lub skradzione, przygotowywanie napojów miłosnych lub spowodowanie strat majątkowych przy użyciu praktyk czarnoksięskich. Nowy statut próbował sformułowad prawną definicję paktu z Diabłem, uznając za zbrodnię (zasługującą na karę śmierci) "przywoływanie lub zaklinanie złych i potępionych duchów, a także zasięganie porady, zawieranie przymierza, utrzymywanie, zatrudnianie, karmienie lub wynagradzanie złych i potępionych duchów w jakimkolwiek bądź celu i zamiarze".

Wiara w czary nie była bynajmniej przesądem ciemnego ludu; statut powstał przy współudziale kilku najwybitniejszych i najświatlejszych umysłów ówczesnej Anglii.

Pięddziesiąt lat później wybitny prawnik, Sir Robert Filmer, w swoim Aduertisement to the furymen of England Touching Witchcs z przekąsem wyraża się o kłopotach, jakie mieli twórcy statutu ze zdefiniowaniem samego pojęcia czamoksięstwa oraz z odróżnieniem czarów od zaklęd i guślarstwa. "Wspomniany statut zakłada, że każdy wie, co to jest zaklinacz, czarownik, guślarz, jasnowidz i wróż, co najmniej tak, jakby był w tej materii najlepszym ekspertem, tymczasem nie są oni w nim ani dokładnie zdefiniowani, ani też nie odróżnia się Ich tam w sposób jasny". Filmer, wskazując także na trudności, jakie sprawia wydanie na podstawie owego statutu wyroku skazującego, podkreśla, że "prawo jest przecież niezwykle wymagające w kwestii wydania właściwego i sprawiedliwego wyroku"; zauważa też, że w myśl jego przepisów, aby wydad wyrok skazujący, należy dowieśd zamiaru zabójstwa:

Aczkolwiek statut używa dysjunktywne-go lub, a zatem każdą z poszczególnych zbrodni uważa za godną kary śmierci, sędziowie interpretują go zazwyczaj na korzyśd oskarżonego, traktując rozdzielające lub jako spójnik (', nie skazują przeto żadnej czarownicy, dopóki nie zostanie oskarżona o zamordowanie kogoś.

Mimo to sprawozdania więzienne dowodzą, że na przykład w roku 1645 w Chelms-ford siedem kobiet zostało powieszonych tylko i wyłącznie na podstawie oskarżenia o to, że utrzymywały one w domu złe duchy.

Formalnie statut z roku 1604 zniesiono w Anglii w roku 1736, za panowania Jerzego II.

Jan XXII, papież. Jeden z najbardziej przesądnych papieży w dziejach Kościoła, człowiek opętany myślą, że wrogowie nieustannie spiskują, pragnąc za pomocą czarów pozbawid go życia. W roku 1317 wszystkich, których podejrzewał o to przestępstwo, kazał torturowad dopóty, dopóki nie przyznają się do winy. Trzy lata później, 22 sierpnia 1320 roku, w Awinionie wymusił na kardynale Williamie Goudinie, by nakazał trybunałowi inkwizycyjnemu w Carcassonne podjęcie działao przeciwko magom, czarownikom oraz tym, którzy zaklinają demony, sporządzają figurki z wosku bądź bezczeszczą święte sakramenty, jako heretykom i zarządził konfiskatę ich majątków. Tym samym, chociąż jego poprzednicy również wydawali bulle skierowane przeciwko osobom uprawiającym praktyki magiczne, Jan XXII stal się pierwszym papieżem, który oficjalnie opowiedział się za koncepcją herezji czamoksięstwa.

*...+ pragnąc gorąco, by wszyscy złoczyocy, którzy szkodzą owczarni chrystusowej, zostali wygnani z domu Bożego, życzymy sobie, nakazujemy i polecamy ci, na mocy naszej władzy, byś wyszukiwał i aresztował, a także na inne sposoby działał przeciwko tym, którzy składają ofiary diabłom i oddają im cześd albo oddają się im w poddaostwo wręczając im dokument lub coś innego podpisanego ich własnym.imie-niem; tym, którzy zawierają otwarcie przymierze z diabłami, tym, którzy sporządzają lub każą sporządzad innym figurki z wosku lub z czegoś innego, aby w ten sposób, a także za pomocą przywoływania diabłów, zmusid je do popełniania wszelkiego rodzaju maleficiów, tym, którzy, nadużywając sakramentu chrztu, chrzczą albo powodują, by ochrzczone zostały figurki sporządzone z wosku lub z innych substancji, albo uciekając się do zaklinania złych duchów czynią lub powodują, że uczynione zostaje coś podobnego *...+, a także guślarzom i czarownikom, którzy posługują się sakramentem mszy świętej lub hostią, a także innymi sakramentami Kościoła,lub jakimkolwiek z nich, czy to w jego formie, czy treści, dla praktyk magicznych i czarnoksięskich.

Kilkakrotnie jeszcze w czasie swojego pontyfikatu Jan XXII starał się rozpętad polowania na czarownice. Bulla, którą wydał w roku 1318, zezwalała na wytaczanie procesów zmarłym heretykom - "należy zatrzed pamięd nawet o tych, którzy zmarli". W napisanym w roku 1330 liście do inkwizytorów w Narbon-ne i Tuluzie traktuje on magię i herezję jako równorzędne zbrodnie przeciwko Bogu. W bulli z roku 1326 (lub 1327) opisuje szczegółowo zbrodnie popełniane przez czarownice, zapewniając, że przestępstwa te są faktem rzeczywistym. *

Niektórzy ludzie, chrześcijanie z imienia jedynie, porzucili światło pierwszej prawdy na rzecz przymierza ze śmiercią i frymarku z piekłem. Składają ofiary diabłom i oddają im cześd; sporządzają sobie lub w inny sposób wchodzą w posiadanie figurek, pierścieni, zwierciadeł, flaszek i innych przedmiotów, poprzez które, dzięki swej sztuce magicznej, rozkazują demonom, otrzymują od nich odpowiedzi na zadane pytania, proszą je o pomoc w realizacji swych potępieoczych celów, oddając się w jak najhaniebniejsze wobec nich poddaostwo, by cele te osiągnąd.

Joanna d'Arc. Dokładnie tak samo, jak w roku 1590 król Szkotów, Jakub, zawierzył Agnes Sampson, kiedy ta przytoczyła mu słowa, które wyrzekł do swojej małżonki w noc poślubną, w roku 1429 Karol VII, król Francji, uwierzył Joannie d'Arc, kiedy słowo w słowo powtórzyła modlitwę, którą zwykł codziennie odmawiad. Na przesądnym władcy nie można było wszakże polegad, bowiem gdy Joanna dostała się do niewoli, nie uczynił nic, by ją odbid czy wykupid, a zaufanie swe przelał na innego mistycznego zbawcę, młodego pastucha, pojmanego zresztą rychło przez Anglików i utopionego w rzece Seine. Sąd nad Joanną d'Arc, odprawiony przez Anglików i ich burgundzkich sprzymierzeoców, należał do typowych procesów politycznych. Jego celem było zdyskredytowanie sukcesów, jakie król odniósł dzięki jej pomocy; Joanna była czarownicą, a zatem czamoksięstwu Karol zawdzięczał swą koronę. Z tej właśnie przyczyny prowadzący proces księża bardziej niż zazwyczaj dbali o to, by skierowane przeciwko niej oskarżenia ograniczyły się do kwestii wiary, czyli jq rzekomej herezji.

Literatura dotycząca Joanny d'Arc liczy dziś (pisane w drugiej połowie lat pięddziesiątych XX wieku - przyp. tłum.) z górą cztery tysiące pozycji. Z siedmiuset, które zgromadzone zostały w nowojorskiej bibliotece publicznej, zaledwie jedna (niewielki artykuł popularnonaukowy) wspomina o czarnoksięstwie. Utrzymuje się też często, że Joanny d'Arc nie skazano za uprawianie czarów. Nie jest to zgodne z prawdą. W opinii ludu była wiedźmą i początkowo sędziowie także uważali ją za czarownicę, ale oficjalnie skazano ją za herezję i, zgodnie z prawem, jako heretyczkę spalono. Dowodzi to jedynie, że w roku 1431 prawna koncepcja czamoksięstwa nie była jeszcze do kooca dopracowana i wydanie wyroku z oskarżenia o herezję było daleko prostsze niż udowodnienie zarzutu uprawianią czarów. Już sto lat później sytuacja wyglądałaby odwrotnie.

Joanna d'Arc (Jehanette lub Jehanne Darc+ została pojmana przez bastarda de Wandom-me, rycerza w służbie Jeana de Ligny, 23 maja 1430 roku w trakcie próby przełamania oblężenia Compiegne. Trzy dni po wzięciu jej do niewoli generalny inkwizytor Francji, Martin Billorin, zażądał poddania jej jurysdykcji in-kwizycyjnej "jako wysoce podejrzanej o liczne błędy tracące herezją". 14 lipca tegoż roku z analogicznym żądaniem wystąpił Pierre Cauchon, biskup Beauvais, renegat francuski współpracujący z Anglikami, domagając się przekazania Joanny sądowi biskupiemu jako podejrzanej o uprawianie czarów i przywoływanie diabłów. W zamian za to biskup ofiarował panu de Ligny 10 000 franków bitą monetą, a Wandomme'owi 300 franków rocznie dożywocia zapisanego na podatkach z Normandii. Ci jednak, w nadziei korzystniejszej kontrpropozycji ze strony króla francuskiego, wahali się. Sprzyjający Anglikom uniwersytet paryski uspokajał gnębiące ich wyrzuty sumienia, wskazując, że winni działad "na rzecz obrony Kościoła Świętego i czci imienia boskiego, z największym pożytkiem dla arcychrześcijaoskiego królestwa". W połowie listopada Joannę przekazano biskupowi Cauchonowi. Inkwizytor, który nie miał chęci sprzeciwiad się tej decyzji, musiał zadowolid się miejscem w sądzie biskupim.

Joannę przewieziono do zamku w Rouen, gdyż angielskie wojska okupacyjne uznały, że więzienie biskupie nie jest dośd bezpieczne. Po drodze wystawiano ją na pokaz w specjalnie zbudowanej żelaznej klatce, tak małej, że z trudem jedynie mogła się w niej wyprostowad.

9 stycznia 1431 roku poddano ją nieformalnemu przesłuchaniu przed niewielkim, starannie dobranym gronem sędziów. Dziewięciu dostojników kościelnych, skądinąd powszechnie znanych erudytów o orientacji proangielskiej, zgodziło się podporządkowad niezupełnie zgodne) z prawem jurysdykcji biskupa Cauchona, Rouen bowiem leżało poza granicami jego diecezji. Inteligentne zeznania, jakie Joanna złożyła w czasie czterech posiedzeo sądu, wywarły korzystne wrażenie, które zostało jeszcze spotęgowane orzeczeniem złożonym przez grono kobiet, wyznaczonych specjalnie przez księżnę Bedford, stwierdzającym, że zachowała ona dziewictwo (co świadczyło, że nie jest czarownicą), a także pozytywnymi opiniami, jakie przywiózł ze sobą notariusz królewski po wizycie Domremy, skąd pochodziła. Biskup Cauchon nie dopuścił jednak do ich rozpo-wszwechniania.

Po zakooczeniu tych nieformalnych przesłuchao 21 lutego na zamku w Rouen rozpoczęło się regularne śledztwo wstępne *proces d'qffic^ prowadzone przez dwudziestu jeden księży (z rzadka tylko obecnych w komplecie). Przewodniczył im biskup Beauvais, który rychło jednak przekazał swoje obowiązki kanonikowi Jeanowi d'Estivet. W czasie drugiego posiedzenia, 22 lutego, do grona sędziów przyłączył się zastępca inkwizytora generalnego Francji, Jean le Maistre. Biskup Cauchon zarządził, że dalsze przesłuchania mają odbywad się in camcra, jedynie w obecności pięciu godnych zaufania śledczych, "po to, by nie trudzid pozostałych". Poczynając od 10 marca Joannę przesłuchiwano w jej celi. W czasie śledztwa twierdziła ona stanowczo, że glosy, jakie słyszała, czyli objawienia dane jej od św. Michała, św Katarzyny i św. Małgorzaty, były natury boskiej, i odmawiała uznania autorytetu Kościoła w tej kwestii.

Jak zwykle w tego rodzaju procesach sędziowie rozumowali w kategoriach schola-stycznych i w celu wystawienia na próbę pra-wowiemości Joanny próbowali zbid ją z tropu podchwytliwymi pytaniami. Poniżej przytaczamy wybrane fragmenty szesnastego przesłuchania (ostatniego, z 17 marca 1431 roku), które później przedstawiano jako dowód jej heretyckich poglądów:

P. Czy świętego Michała i aniołów widziała w postaci cielesnej?

O. Widziałam ich moimi własnymi, cielesnymi oczyma równie dobrze, )ak was widzę. A gdy odchodzili, płakałam i pragnęłam, by zabrali mnie ze sobą.

P. Jaki ma dowód na to, że objawienia pochodziły od Boga i że święta Katarzyna i święta Małgorzata rzeczywiście brały w nich udział?

O. Mówiłam wam niejeden raz, że były to święta Katarzyna i święta Małgorzata. Wierzcie mi, jeśli taka wasza wola.

P. Czy święta Małgorzata mówiła po angielsku?

O. Dlaczego miałaby mówid po angielsku, skoro nie należy do stronnictwa angielskiego?

P. Skąd wie, że święta Katarzyna i święta Małgorzata nienawidzą Anglików?

O. Kochają one to, co kocha Bóg, a nienawidzą tego, co Bóg nienawidzi. P. Czy Bóg nienawidzi Anglików? O. Nic mi nie wiadomo o miłości czy nienawiści Boga do Anglików ani o tym, jak zamierza on postąpid z ich duszami. Ale wiem, że powinno się ich wyrzucid z Francji, wszystkich, oprócz tych, którzy umarli tutaj.

P. Czy święty Michał miał włosy? O. A co? Czyżby oni chcieli je obciąd? P. Czy pocałowała świętego Michała i świętą Katarzynę? O.Tak.

P. Czy pachnieli oni przyjemnie? O. Dobrze jest wiedzied, że pachnieli przyjemnie.

P. Czy obejmując ich odczuła kiedykolwiek jakieś ciepło lub coś podobnego?

O. Nie mogłabym ich objąd, nie dotykając ich i niczego przy tym nie czując.

P. Którą częśd ciała brała w objęcia: górną czy dolną?

O. Stosowniej jest wziąd w objęcia górną częśd ciała niźli dolną.

P. Czy święty Michał był nagi? O. Czy podejrzewacie, iż Bóg nie ma niczego, czym by go przyodział?

Postawiono też wiele innych, wysoce podchwytliwych pytao, Joanna jednak chytrze unikała zastawionych na nią pułapek, dowodząc, że w dziedzinie kazuistyki co najmniej dorównuje inkwizytorom. Na pytanie: "Kto jest prawdziwym papieżem?" (zadane w związku z tym, że aktualnie rościło sobie do tego tytułu prawo aż trzech), odpowiedziała, że "wierzy w prawdziwego papieża w Rzymie". Jeden z księży usiłował zapędzid ją w kozi róg, domagając się odpowiedzi na pytanie: "Czy jesteś w stanie łaski?" Joanna stanęła przed niebezpiecznym dla niej dylematem: odpowiadając "Nie", przyznałaby się do winy, zaś odpowiedź twierdząca byłaby okazaniem inspirowanej przez diabla pychy. Wybrnęła z tego, udzielając następującej odpowiedzi:

.Jeśli nie, to niechaj spodoba się Bogu doprowadzid mnie do stanu łaski, jeśli tak, to niechaj spodoba Mu się mnie w nim zachowad".

Po zakooczeniu procesu przygotowawczego 27 marca rozpoczął się "proces zwykły" *proces ordinaire, zwany też proces de droit inquisitoriaJ\, przeprowadzony na zamku w Rouen, w obecności trzydziestosiedmiooso-bowego kolegium sędziów duchownych (w tym dwu księży angielskich: Williama Bral-bestera i Johna de Hamptona), którego obradom przewodniczyli ponownie biskup Beau-vais i inkwizytor Francji. Przeciwko oskarżonej wysunięto siedemdziesiąt zarzutów:

W najwyższym stopniu podejrzana, mająca złą opinię i po wielokrod denuncjo-wana przez trzeźwe i godne szacunku osoby *...+ o to, że jest *...+, a następnie uznana za guślarkę, czarownicę, wróźbiarkę, fałszywą prorokinię, zaklinaczkę złych duchów, zabobonną wiedźmę, wtajemniczoną w praktyki magiczne i te praktyki uprawiającą, podającą w wątpliwośd wiarę chrystusową schizmatyczkę *...+ bluźniącą przeciwko Bogu i jego świętym, buntow-niczkę i gwałcicielkę Pokoju Królewskiego, podźegaczkę wojenną *...+ bezwstydną i pozbawioną czci, zwodzicielkę ludu i książąt *...+, a także heretyczkę lub co najmniej wysoce podejrzaną o herezję.

Po przedstawieniu obszernego raportu, dotyczącego wcześniejszego okresu jej życia oraz obyczajów i praktyk magicznych w okolicach Domremy, oskarżenie skupiło się na objawieniach, których rzekomo doznawała. Joanna zaplątała się we własnych zeznaniach, kiedy potwierdziła, że podczas próby ucieczki z więzienia, a także wyskakując z wysokiej wieży zaniku w Beaurevoir oraz przynaglając do ataku na Paryż, działała wbrew temu, co mówiły jej słyszane przez nią "głosy". Tym samym wpadła w potrzask źle jej wróżącej alternatywy: albo to, co słyszała, nie było objawieniem danym jej od Boga, albo też ośmieliła się takowemu objawieniu sprzeciwid. Co więcej, zeznała też, że czuła się zmuszona, by wyskoczyd z wieży; a zatem zanegowała istnienie wolnej woli i podporządkowała się • Diabłu.

Po dokładnym przebadaniu całości materiału dowodowego, odnoszącego się do sformułowanych na wstępie siedemdziesięciu zarzutów, 2 kwietnia sąd wycofał oskarżenia dotyczące uprawiania praktyk wróźebnych i czarnoksięskich (jako niemożliwych do podtrzymania), redukując tym samym ich liczbę do dwunastu. Jedno z nich, dotyczące przekonania Joanny o doznanych objawieniach, opatrzone było następującym komentarzem:

"Wszędzie niemal pojawiają się ludzie płci obojga, którzy utrzymując kłamliwie, że doznali objawienia od Boga i aniołów jego, rozsiewają, błąd i kłamstwo". Głównym zarzutem, jaki jej postawiono, był zarzut noszenia przez nią stroju męskiego i odmowa bezwzględnego podporządkowania się woli Kościoła walczącego. "W przypadku gdyby Kościół zażądał od niej czegoś stojącego w sprzeczności z przykazaniami, które, jak utrzymywała, dane jej zostały od Boga, nie wykonałaby tego".

Materiały, dotyczące wspomnianych dwunastu punktów oskarżenia, przedstawiono szesnastu doktorom teologii i sześciu licencjatom praw. Po upływie trzech dni orzekli oni, że wszystkie zarzuty zostały w pełni udowodnione. "Uznała się ona za najwyższy autorytet, za doktora i za mistrza", uskarżali się w uzasadnieniu swej opinii. Wobec tak jednoznacznego poparcia z ich strony kapituła katedry w Rouen uznała Joannę d'Arc za winną herezji. "^f^.

18 kwietnia 1431 roku biskup oraz inkwizytor Francji zaproponowali skazanej wyrzeczenie się swoich poglądów. Odmówiła. Następnie zachorowała; zapewniono jej jednak znakomitą opiekę lekarską, bowiem, jak miał stwierdzid książę Warwick, "król Anglii wydał na nią zbyt wiele, by zostad pozbawionym przyjemności ujrzenia jej na stosie". Po raz wtóry możliwośd wyparcia się swych poglądów dano Joannie 2 maja, podczas uroczystego posiedzenia sześddziesięciu teologów na zamku w Rouen. Joanna jednak nadal

trwała w uporze. 9 maja przygotowano narzędzia tortur, ale trzy dni później sędziowie wypowiedzieli się przeciwko ich zastosowaniu, w sposób dośd ciekawy zresztą uzasadniając swą decyzję. Stwierdzili oni mianowicie, że skoro do tej pory postępowanie sądowe prowadzone było w sposób tak rzetelny, to nie powinno stwarzad się pretekstu do oszczerstw, że zeznania oskarżonej zostały wymuszone.'

Aby przyspieszyd wykonanie wyroku, kardynał biskup Winchesteru przekazał sprawę do rozpatrzenia uniwersytetowi paryskiemu. Od 29 kwietnia do 14 maja naukowcy z czterech fakultetów Sorbony deliberowali nad przedstawionymi im dokumentami, wreszcie rektor Pierre de Gonda otrzymał ich jednomyślną opinię, że jeśli Joanna odmówi uznania swych błędów, winna zostad przekazana władzom świeckim. Decyzję tę ogłoszono w Rouen 23 maja 1431 roku. Kanonik Rouen, Pierre Maurice, zwrócił się do Joanny z następującym apelem:

Przypuśdmy, że król Francji osobistym swoim rozkazem powierzył ci obronę jakiegoś miejsca, ostrzegając, byś pod żadnym pozorem nikogo doo nie wpuszczała. Załóżmy dalej, że pojawił się tam ktoś, . zapewniający, że przychodzi z rozkazu samego króla, nie mający jednakże żadnego listu ani glejtu, który by słowa te potwierdzał. I cóż, dałabyś mu wiarę i wpuściła go? W podobny sposób Bóg przekazał władzę nad swoim Kościołem w ręce świętego Piotra i jego następców. *...+ Nie powinnaś przeto dawad wiary tym, którzy, jak utrzymujesz, objawili ci się. Bądź posłuszna Kościołowi i zdaj się na jego sąd.

Wywód ten Joanna skwitowała następującymi słowy: Podtrzymuję i chcę potwierdzid wszystko, co w czasie tego procesu powiedziałam o moich uczynkach i słowach. Nawet gdybym ujrzała zapalony ogieo, płonące bierwiona i kata gotowego, by przystąpid do egzekucji, nawet gdybym samą siebie ujrzała na tym stosie, nie powiedziałabym niczego innego.

24 maja 1431 roku na cmentarzu St. Ouen w Rouen, w obecności Anglików: kardynała biskupa Winchesteru i biskupa Norwich, całego zastępu wybitnych prawników i dostojników kościelnych oraz rektora paryskiej Sorbony, Guillaume Erard wygłosił kazanie oparte na słowach rozdziału piętnastego Ewangelii według świętego Jana: "Kto nie będzie tkwił we mnie, odrzucony będzie precz niby latorośl i uschnie; zbiorą ją, do ognia wrzucą i zgorzeje". Obok stał kat, którego zadaniem było przełożenie tej metafory na język rzeczywistości. Nieoczekiwanie, w ostatniej chwili, Joanna zapragnęła odwoład się do papieża, po czym załamała się, obiecała wyprzed się swych wizji i poddad woli Kościoła. Żołdacy angielscy, rozwścieczeni tym, że ofiara wymyka się im z rąk, obrzucili kamieniami francuskich duchownych. Joanna postawiła swój znak na spisanym pospiesznie akcie przyznania się do winy:

Ja, Joanna, zwana La Pucelle, pożałowania godna grzesznica, zdawszy sobie sprawę z pułapki błędów, w jakiej tkwiłam, i z łaski Bożej, powróciwszy do matki naszej, Kościoła Świętego, pragnąc, by wszyscy mogli ujrzed, iż szczerze i z całego serca powróciłam na łono owczarni, wyznaję, iż grzeszyłam w przeszłości, utrzymując kłamliwie, jakobym doznała objawienia od Boga i jego aniołów, świętej Katarzyny i świętej Małgorzaty. Wyrzekam się także wszystkich moich słów i postępków, skierowanych przeciwko Kościołowi, i chcę żyd w jedności z Kościołem i nigdy od niego nie odstąpid. Na świadectwo czego kładę mój znak.

Na samym początku odbywania przez nią wyroku dożywotniego więzienia "o chlebie żalu i wodzie smutku" strażnicy angielscy -nie osadzono jej bowiem, wbrew jej nadziejom, w więzieniu kościelnym - odebrali jej szaty niewieście, które przywdziała ponownie, i dali jej strój męski. W aktach procesu rehabilitacyjnego, równie zresztą stronniczego jak ten, który doprowadził do wydania wyroku, znajduje się stwierdzenie, że do założenia ich została zmuszona siłą. O zdarzeniu tym poinformowano natychmiast trybunał kościelny, który 28 maja skazał ją jako zatwardziałą heretyczkę. Joanna odwołała przyznanie się do winy i znów zaczęła utrzymywad, że objawienie, jakiego dostąpiła, miało charakter boski. Następnego dnia dwóch księży starało się skłonid ją do okazania skruchy. 30 maja 1431 roku biskup Beau-vais oraz inkwizytor Francji odczytali wyrok ekskomuniki "wykluczający ją i odrzucający od wspólnoty z Kościołem, tak jak odcina się chorą gałąź, i przekazujący ją w ręce świeckiego wymiaru sprawiedliwości". Do procesu przed sądem świeckim nie doszło jednak w ogóle, zaledwie bowiem biskup wraz z inkwizytorem opuścili Stary Rynek w Rouen, bajlif tego miasta zarządził egzekucję. Dwudziestoletnią dziewczynę, przystrojoną w mitrę z napisem: "Ta, która powróciła do herezji, apostazji i bałwochwalstwa", umieszczono na samym szczycie stosu, by płomienie ogarnęły ją jak najpóźniej. Kiedy spłonęły już jej szaty, kat zdusił ogieo, aby tłum mógł popatrzed "na wszelkie sekrety ciała kobiecego. *...l A kiedy lud nasycił się już tym widokiem i spostrzegł, że umarła przywiązana do słupa, kat podsycił gwałtownie płomienie i nieszczęsne zwłoki rychło zgorzały kompletnie tak, że każda kośd i każdy kawałeczek ciała obróciły się w popiół".

Do wzrostu zainteresowania osobą i procesem Joanny d'Arc doszło ponownie w wieku dziewiętnastym za sprawą francuskich partii klerykalnych, broniących, jak to określa w wydaniu jedenastym Encyclopaedia Bri-tannica, koncepcji "nierozłącznego związku między patriotyzmem a wiarą chrześcijaoską". 6 czerwca 1904 roku papież Pius X ogłosił Joannę d'Arc "służebnicą Bożą", a 13 grudnia roku 1908 beatyfikował ją. 9 maja 1920 roku została kanonizowana przez papieża Benedykta XV, a miesiąc później rząd francuski ogłosił dzieo 30 maja świętem narodowym.

Jórgensdatter Siri. Przypadek Siri Jór-gensdatter stanowi dokumentalne potwierdzenie, w jaki sposób opowieści o przebiegu słynnych procesów o czary, które odbyły się wiele lat wcześniej, wpłynąd mogą na podatną wyobraźnię dziecka i skłonid je do oskarżenia o podobne praktyki swoich bliskich. W roku 1730 Siri Jórgensdatter, trzynastoletnia Norweżka, powtórzyła niemal dosłownie wymysły kilkorga dzieci szwedzkich, wymysły, które w roku 1669 doprowadziły do wytoczenia procesu czarownicom z Mora. Trudno powiedzied, czy Siri usłyszała owe historie od swojej babki, którą opisywała później jako czarownicę, a która bez wątpienia musiała dobrze pamiętad histerię, jaka ze Szwecji rozlała się po całej Skandynawii, czy źródłem jej wiedzy była treśd wygłaszanych w kościele parafialnym kazao. Dośd na tym, że rada miejska zauważyła dziwną zbieżnośd opowieści dziewczynki z relacją z procesów w Mora i Elfdale, pióra Cappelio, opublikowaną w broszurze Relationes Curiosae.

Dokonanie przesłuchania Siri poruczono dziekanowi i pastorowi miejscowej parafii. Wiarygodnośd spisanych przez nich zeznao dziewczyny została zakwestionowana zarówno przez biskupa, jak i gubernatora prowincji, ostatecznie więc cała sprawa w ogóle nie trafiła przed sąd. Ale przecież w roku 1669 identyczna opowieśd spowodowała egzekucję niemal stu osób skazanych na podstawie analogicznych dowodów.

RAPORT PROBOSZCZA I DZIEKANA

Siri opowiedziała im, że kiedy miała siedem lat, babka zabrała ją ze sobą do chlewa, gdzie natarta maciorę jakąś maścią, którą przechowywała w rogu, po czym obydwie dosiadły zwierzęcia i po krótkim locie w powietrzu przybyły na miejsce nazwane przez babkę Blaakullen. Po drodze spotkały trzech odzianych na czarno mężczyzn, których babka Siri określiła jako "chłopaków dziadka". W Blaakullen pozostawiły maciorę przed jakimś budynkiem, a same weszły do niego i usiadły przy stole obok diabła, którego jej babka nazywała "dziadkiem". Poczęstowano je budyniem śmietankowym, masłem, serem, chlebem, świeżymi i wędzonymi rybami. Do picia podano piwo. W budynku stało siedem stołów, a wszystkie miejsca za nimi były zajęte.

Po jedzeniu goście zaczęli obrzucad się kawałkami chleba. Następnie otworzyła się klapa w podłodze i buchnął z niej niebieski płomieo, w którym znajdowały się jakieś małe ludziki, poruszające się w koło i wydające z siebie piskliwe dźwięki. Diabeł, ubrany na czarno i w kapeluszu, zasiadł przy głównym stole. Przepasany był żelaznym łaocuchem, który ciągle przepiłowywał, ale skoro tylko udało mu się rozciąd jedno z ogniw, natychmiast zrastało się ono z powrotem. Diabeł bez przerwy rozmawiał z gośdmi, a zaraz potem, jak rozmówił się z jej babką, obie powróciły do domu. l...+

W ubiegłą wigilię Nowego Roku Siri wraz z babką ponownie udały się do Blaakullen. Ucztowały tak jak poprzednio, tym razem jednak diabeł uczynił znak na jej małym palcu. Odbyło się to w następujący sposób: diabeł naciął nożem opuszek jej palca, wyssał zeo trochę krwi, którą zapisał imię dziewczyny w jakiejś grubej księdze, po czym uderzył ją w prawe ucho. Blizna na palcu Siri jest do tej pory widoczna, zauważono ponadto, że zarówno wspomniana blizna, jak i miejsce, w które diabeł ją uderzył, pozbawione są czucia. Jakiś czas później babka Siri, po krótkiej chorobie, zmarła. Jeszcze kiedy leżała chora, podarowała dziewczynie drewniane puzderko z maścią, którą, jak utrzymywała, dał jej diabeł. Miała jej użyd, aby dostad się do Bla-akullen wraz z Annę Holstenstad i Góro Bra-enden w najbliższą wigilię Zielonych Świąt. Po śmierci babki dziewczyna przeniosła się do domu swojego wuja.

Krótko po przeprowadzce wuj odkrył wspomnianą maśd i spalił ją wraz z miotłą, której zwykła była dosiadad. Siri przyznała się do wszystkiego dwu innym dziewczynkom, które z kolei opowiedziały o tym jej ciotce, a teraz wuj przyprowadził ją w związku z tym do dziekana. Trzykrotnie odwiedzały ją małe diabełki, za każdym razem jeden, aby z nią pomówid. Pierwszy prosił, by nie wyjawiła niczego, dwa następne groziły, że urwą jej głowę, ponieważ wyznała wszystko, co było jej wiadome. *...+

Zeznała także, że widziała, jak jej babka wbija nóż w ścianę, przywiązuje do niego trzy rzemyki, które podarował jej diabeł, i tym sposobem może wydoid każdą krowę w całym okręgu.

Na koniec powiedziała, że latem przyszła do niej Annę Holstenstad i zabroniła jej mówid cokolwiek pod groźbą utraty zdrowia.

"K"

Kodeks Karola V. Constitutio Crtminalis Carolina, kodeks postępowania karnego dla krajów wchodzących w skład Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, uchwalony przez Sejm Rzeszy w Regensbur-gu w roku 1532 (za panowania cesarza Karola V). Zgodnie z literą zawartych w nim praw, zaczerpniętych ze słynnego Bambergische Halsgerichtsordnung(1508), prowadzona była znakomita większośd procesów o czary. Jednak aż do kooca XVI wieku sędziowie często nie stosowali reguł zawartych w kodeksie, wymierzając oskarżonym kary wedle własnego uznania; stąd na przykład w Bambergu oskarżeni i ich krewni, w nadziei ukrócenia pozaprawnych procedur sądowych, apelowali do cesarza, by wymusił na sędziach przestrzeganie zasad zawartych w kodeksie.

Procesy o czary normowane były przytoczonymi poniżej paragrafami:

21. Dotyczący badania podejrzanych o wróżenie za pomocą czarów. Podobnie na podstawie samego oskarżenia nikt z tych, których podejrzewa się o przepowiadanie przyszłości za pomocą czarów bądź innych sztuk magicznych, nie może byd aresztowany ani poddany torturom. Ale jeżeli oskarżonymi są ci, którzy sami podają się za wróźbiarzy, mają ponieśd za to karę. Jeżeli oskarżony wróżbiarz uznany zostanie, pod przysięgą, winnym narażenia swej ofiary na straty pieniężne lub spowodowania jej choroby, zranienia albo jakiejkolwiek innej krzywdy, sędzia może podjąd dalsze czynności w jego sprawie, tak jak jest to przewidziane w odrębnych paragrafach.

44. Dotyczący wystarczającego dowodu na uprawianie czamoksięstwa. Jeśli ktoś naucza inną osobę czamoksięstwa, jeśli ktoś rzuca na kogoś urok, a nadto sprawia, że ten, kogo zwiódł, sam to zaczyna czynid, jeśli ktoś związany jest z czarownikami, czy to płci męskiej, czy kobietami, lub ma do czynienia z różnymi podejrzanymi rzeczami, działaniami, słowami i sposobami postępowania, które sugerują czamoksięstwo, lub jeśli został oskarżony przez owych czarowników - wszystkie te przestanki należy uznad za dowód parania się czarami i stanowią one wystarczającą podstawę do zastosowania tortur.

>52. Jak należy prowadzid przesłuchanie w przypadku podejrzenia o czary. Jeśli jakaś osoba podejrzana jest o uprawianie czarów, winna zostad przesłuchana pod przysięgą; należy zadad jej pytania dotyczące rodzaju i dokładnych szczegółów praktyk czarnoksięskich i dalej pytad z kim, w jaki sposób i kiedy praktyki takowe uprawiała, jakich używała przy tym słów i jakie wykonywała czynności. Jeśli okaże się, że osoba przesłuchiwana zakopała lub też w inny sposób ukryła coś, co mogłoby mied związek z uprawianymi przez nią czarami, należy wszcząd poszukiwania tego przedmiotu i w miarę możliwości go odnaleźd. Jeśli jednak praktyki czarnoksięskie uprawiano jedynie za pomocą stów i gestów, osobę taką należy przebadad w celu ustalenia, czy wystarczają one do oskarżenia o czary. Dodatkowo należy ją także wypytad, od kogo nauczyła się czarów, w jaki sposób zaczęła je uprawiad i czy nie używała ich przeciwko innnym osobom; jeśli tak, to wobec kogo oraz jakie szkody tym samym spowodowała.

109. Kary za uprawianie czarów. Jeśli ktoś poprzez czary spowodował jakieś nieszczęście lub czyjąś krzywdę, musi zostad ukarany śmiercią, a wyrok ten należy wykonad przez spalenie. Jeśli jednak ktoś trudnił się praktykami czarnoksięskimi nie wy-, rządzając nikomu żadnej szkody, winien zostad ukarany w inny sposób, odpowiadający rozmiarom jego zbrodni; należy w takim wypadku zasięgnąd konsultacji rady.

116. Kara za akty lubieżne przeciwne naturze. Jeżeli mężczyzna obcował cieleśnie ze zwierzęciem lub mężczyzna z mężczyzną albo kobieta z kobietą, wszyscy oni winni postradad życie i, zgodnie z powszechnie panującym obyczajem, zostad skazani na śmierd przez spalenie.

Koszmar nocny. Pojęcie to używane jest zazwyczaj jako określenie (l) demona lub zmory, uważanych za sprawców marzeo sennych, albo (2) sennego marzenia właśnie. Nawiedzającego ludzi we śnie demona często utożsamiano z inkubem lub sukkubem;

stąd wydany w roku 1785 English Dictionary Bayley'a definiuje inkuba jako "koszmar nocny, chorobę, w trakcie której śpiący człowiek ma wrażenie, że kładzie się na niego jakiś wielki ciężar" oraz "diabła, który poznaje cieleśnie niewiastę, przybrawszy uprzednio ludzką postad". Pogląd ten ma bardzo stary rodowód -jeszcze kabaliści żydowscy uważali, że erotyczne sny wywołuje sukkub, nawiedzający łoże mężczyzny, by płodzid z nim złe duchy.

Chociaż zarówno zmora, jak i inkub wydają się projekcjami tłumionych pożądao seksualnych, zwykło się, dla uproszczenia, oddzielad od siebie te dwa zjawiska: w przypadku zmory człowiek doznaje przede wszystkim uczucia strachu, podczas gdy we wrażeniach osoby nawiedzanej przez inkuba dominuje uczucie rozkoszy i satysfacji, chod i niekiedy również z domieszką lęku. Obydwa te przeżycia są niezwykle sugestywne i nie różnią się niczym od doznao rzeczywistych "poza tym, że kooczy je przebudzenie" - jak ujął to w swoim eseju o czamoksięstwie Char-les Lamb. Koszmar nocny- zarówno demon, jak i sam sen - stał się przedmiotem co najmniej szesnastu uczonych rozpraw, wydanych między 1627 a 1740 rokiem, pierwszy jednak klasyczny opis tego rodzaju przywidzeo w języku angielskim pochodzi dopiero z roku 1763.

Zazwyczaj koszmary nocne nawiedzają ludzi śpiących na wznak. Nader często zaczynają się od budzącego grozę snu, po którym pojawiają się trudności z oddychaniem, uczucie ucisku na klatkę piersiową i całkowita niemożnośd wykonania najmniejszego nawet ruchu. Cierpiąc tego rodzaju katusze, ludzie wzdychają, jęczą, wydają z siebie niezrozumiałe dźwięki i pozostają w objęciach śmierci, dopóki najwyższym wysiłkiem woli lub dzięki pomocy z zewnątrz nie uda im się wyjśd z tego przerażającego stanu odrętwienia. Kiedy tylko otrząsną się z owej opresji, zaczynają doskwierad im gwałtowne palpitacje serca, nadpobudliwośd, omdlenia lub .dokuczliwy niepokój; stopniowo objawy te słabną, ustępując miejsca przyjemnej świadomości, że wyszło się cało z bardzo poważnego niebezpieczeostwa (J. Bond, Ao Essay on the Incubus orMghtmare).

Wszyscy zajmujący się tym problemem autorzy zgodnie potwierdzają, że trzema zasadniczymi cechami koszmaru nocnego są:

1. Dojmujący i trudny do opisania strach, określany w medycynie niemieckim terminem Angst(użytym po raz pierwszy w roku 1895 przez Freuda w związku z przypadkami neurozy na tle podświadomego tłumienia popędu płciowego), któremu często towarzyszą doznania o charakterze erotycznym.

2. Uczucie ciężaru na piersiach, który przeszkadza w oddychaniu.

3. Uczucie zupełnej bezradności wobec trapiących człowieka koszmarów.

Majakom sennym towarzyszą często objawy opisane powyżej przez Bonda, a także wzrost ciśnienia tętniczego. W większości koszmarnych snów objawy opisane w punktach 2 i 3 jednak nie występują, przeciwnie, ruchy osoby śpiącej stają się tak gwałtowne, że w efekcie budzi się ona przed zakooczeniem przeżywanej historii, której treści najczęściej nie potrafi sobie przypomnied. Koszmarne sny, dręczące ludzi współczesnych, powielają zasadniczo wzorce opisane przez dawnych uczonych jako przykłady złośliwe) działalności demona nocnego - zmory.

Skoro uczucie strachu- podstawowa cecha koszmaru - wynika z tłumienia popędu płciowego, groza tego zjawiska narasta tym bardziej, im silniejszą tamę człowiek stawia swoim naturalnym potrzebom seksualnym. W pracy On the Mghtmare Ernest Jones próbował wyjaśnid naturę tego rodzaju snów na gruncie teorii Freuda:

Ukrytym sensem koszmaru sennego jest wyobrażenie normalnego stosunku płciowego, zwłaszcza w roli kobiecej -ucisk na piersiach i poczucie oddania się, którego wyrazem jest stan niemożności wykonania ruchu; o seksualnej naturze tego zjawiska świadczy też wzmożona pobudliwośd okolic genital-nych, inne zaś objawy, w rodzaju przyspieszonego bicia serca, pocenia się, uczucia duszenia się etc., nie są niczym innym jak tylko wyolbrzymionymi postaciami odczud, jakich doznaje człowiek w trakcie aktu płciowego, któremu towarzyszy poczucie zagrożenia.

Uwagi Jonesa nie odbiegają zbytnio od obserwacji Gerwazego z Tiłbury (ok. 1218), utożsamiającego wizje senne spowodowane melancholią bądź poczuciem braku pewności siebie z lamiami, "które mącą umysły śpiących i trapią ich nieznośnym ciężarem". Dalej Gerwazy powiada: "Niektórzy zapewniają, że owe zjawiska senne są tak realistyczne, iż wydaje im się, że nie śnią, ale znajdują się na jawie. Nie bardzo jednak w to wierzę, ponieważ znam kilka kobiet z sąsiedztwa, które opowiadały mi, że wstydziły się wielce, gdy nocą ukazywały się im obnażone organa płciowe kobiet i mężczyzn".

Podobny rodzaj doświadczeo erotycznych przeżyła mniszka z Louviers, siostra Marie-du-St.- Sacrament, molestowana seksualnie przez ojca Picarda:

Pewnego razu ojciec Picard przechodząc koło mnie położył mi rękę na podbrzuszu i natychmiast potem opanowały mnie w najwyższym stopniu niepokojące rojenia. Kiedy około godziny dziewiątej położyłam się do łóżka, trzykrotnie widziałam, jak z sufitu spadają na moją pościel wielkie, czarodziejskie ognie, co bardzo mnie przeraziło. Następnego dnia czułam, że na moich barkach spoczywa jakiś niewiarygodny ciężar, ciężar tak wielki, iż myślałam, że mnie zadusi. Dowlokłam się do celi Matki Przełożonej i dopiero wtedy poczułam, że ciężar ten z głośnym hukiem spadł mi z ramion. W tym samym momencie coś rzuciło mną o ziemię tak silnie, że zaczęłam krwawid z nosa i ust.

U większości mężczyzn i kobiet pragnienie odbycia stosunku płciowego nie doprowadza na ogół do występowania koszmarów nocnych, aczkolwiek zwiększa zapewne częstotliwośd snów o treści erotycznej. Ale u ludzi mających skłonnośd do nierównowagi emocjonalnej tłumienie popędu płciowego może nawet wywoład sny, w których rolę istot ludzkich odgrywają nienaturalne stwory lub zwierzęta uznawane powszechnie za symbole siły i energii witalnej.

"Niesłychaną relację" o tego rodzaju koszmarze nocnym przytacza Richard Bovet w swoim Pandaemonium (1684):

Ujrzeliśmy nieszczęsnego młodzieoca leżącego w milczeniu na łożu; spojrzenie jego szeroko otwartych oczu utkwione było nieruchomo w jeden punkt komnaty, dłonie zaciskał kurczowo, włosy stały mu dęba, a pocił się tak gwałtownie, jakby był w łaźni. *...+ Na koniec *...+ opisał nam taki oto zadziwiający przypadek. Powiedział, że leżał już w łóżku około pół godziny starając się zmusid do zaśnięcia, bezskutecznie jednak z powodu trapiącego go bólu głowy, kiedy do komnaty weszły dwa widma niezwykłej urody kobiet. Bił od nich blask oświetlający całe pomieszczenie *...+, próbowały ułożyd się obok niego w łóżku, po obu jego stronach, czemu sprzeciwiał się ze wszystkich sił, wymierzając im po wielokrod ciosy pięścią, która nie trafiała wszakże na nic poza niematerialnymi cieniami. Mimo to były tak silne, że udało im się zerwad z niego pościel, chociaż ze wszech sił starał się ją przytrzymad, a następnie rozebrały go z koszuli; walczył z nimi tak długo, aż w pewnym momencie doszedł do wniosku, że przyjdzie mu umrzed, a przez cały ten czas nie miał siły nie tylko zawoład o pomoc, ale nawet wypowiedzied jednego słowa.

U kobiet zmuszonych do zachowania wstrzemięźliwości płciowej koszmary nocne mogło powodowad tłumienie naturalnych popędów ciała; w istocie rzeczy najbardziej obrazowe relacje o zmorach i inkubach pochodzą z konwentów zakonnych. Na początku szesnastego stulecia Paracelsus wyraził , opinię, że demony powstają z upławów miesięcznych, stąd klasztory są wręcz ich wylęgarnią. Zboczone pragnienia seksualne, których mechanizm tłumienia był nieco inny, dawały w konsekwencji odmienny typ halucynacji i urojeo *patrz: Wilkofactwo, Wampir].

Konflikt między obawą a pożądaniem oraz wynikający z niego brak równowagi psychicznej widad wyraźnie w przytoczonym przez Bonda opisie koszmarów nocnych, nękających pewną młodą kobietę: Pewna młoda dama o czułostkowym i marzycielskim usposobieniu, jeszcze przed miesiączką, doznała ataku tego rodzaju choroby i zaczęła wydawad tak żałosne jęki, że obudziła śpiącego w sąsiednim pokoju ojca. Zerwał się on na równe nogi i wbiegł do jej sypialni, gdzie znalazł córkę leżącą na wznak i silnie krwawiącą z ust i nosa. Kiedy nią potrząsnął, przyszła nieco do siebie i opowiedziała mu, iż zdawało się jej, że do łóżka wszedł ogromnej postury mężczyzna, który bez większych ceremonii ułożył się na niej. Już kilka dni wcześniej słyszano jak jęczy ona i wzdycha przez sen, ale nazajutrz po opisanym tu przypadku dostała wyjątkowo obfitego upływu krwi miesięcznej i odtąd przestała uskarżad się na tego rodzaju zjawiska.

W swojej Anatomy ofMelancholy Burton zwraca uwagę, że nader często koszmary nocne mijają wraz z zamążpójściem.

Zarówno współcześni psychoanalitycy, jak i historycy akceptują bez zastrzeżeo pojawiające się w dawnych relacjach wzmianki o niebywałej wręcz sugestywności doznao doświadczanych podczas koszmarów nocnych. W wydanym w roku 1816 Treatise on the In-cubusandNightmare]. Waliker pisał: "W rzeczy samej nie wiem, w jaki sposób ktoś może uwierzyd, że wizje, jakich doznał w czasie ataku koszmarów nocnych, nie były częścią rzeczywistości, jeśli nie potwierdzą tego świadectwa ludzi obecnych przy nim w tym czasie i w pełni przytomnych". Jeden z psychiatrów, omawiając często spotykany przypadek uczucia, że ktoś dusi się we śnie, również potwierdza wiarygodnośd tego rodzaju relacji: "Przekonałem się, że chorzy na klaustro-fobię prowadzą we śnie niezwykle aktywne życie, a ich majaki senne pełne są najbardziej przerażających zdarzeo" - Fodor, .Joumal of Nervous and Mental Disease", Vol. CI. Uwagi te wyjaśniają również do pewnego stopnia zeznania niektórych czarownic dotyczące sabatów.

Koszmary nocne wiążą się z czarnoksię-stwem o tyle, że na specjalne życzenie niektórych czarownic mogły byd jednym z przejawów opętania demonicznego. Franciszkanin, ojciec Candidus Brognolus, w swoim Manuale Exorcistarum (1651) podał tekst modlitwy, mającej sprawid, by diabeł "nie mógł doświadczad mnie we śnie- ani mej wyobraźni, ani mojego ciała, a zwłaszcza tych jego części, które służą rozmnażaniu się". Związek między czarami a tego rodzaju wizjami nocnymi uważany był za pewny; w ten sposób do sprawy podchodzi Bodin, który w swej Dómonomaniewspominst, że pewien zamożny plantator z Valois, Nicholas Nobel, opowiadał mu, iż często zdarzają mu się we śnie odwiedziny coche-mares, czyli sukku-bów, i że za każdym razem następnego ranka przychodzi do niego pewna stara wiedźma z prośbą o jałmużnę.

Koszta procesów o czary. Wszelkie koszta procesów o czary we Francji, w Niemczech i Szkocji pokrywane były z majątku osoby skazanej bądź przez jej krewnych; w nielicznych tylko przypadkach, kiedy skazani w ogóle nie mieli pieniędzy, uiszczał je ich pan feudalny lub obywatele miasta, w którym zamieszkiwali. Polowanie na czarownice było procederem, który żywił sam siebie, a po pewnym czasie przekształciło się w wielce dochodowe zajęcie, z którego utrzymywały się całe rzesze ludzi, obrastających w sadło na koszt podsądnych. Czarownicy i czarownice, zwłaszcza w Niemczech, nie należeli z reguły do ludzi ubogich, zresztą najbogatsi zasiadali zazwyczaj na ławie oskarżonych w pierwszej kolejności. Ich majątek pożerały honoraria urzędników, sędziów, lekarzy, woźnych sądowych, katów, strażników, posłaoców - a nawet robotników zatrudnionych przy wyrębie drzewa potrzebnego na budowę szafotu i ułożenie stosu. Pośrednio zarabiali na tym właściciele karczm i zajazdów, obsługujący tłumy gapiów, ściągających zewsząd, by przyjrzed się egzekucji. Oprócz tego, że służył jako źródło utrzymania dla wszystkich, którzy mieli jakikolwiek związek z sądem, majątek skazanej czarownicy stawał się łatwym łupem władz Ipkal-nych. Po pokryciu wszystkich wydatków związanych z procesem mienie osoby skazanej podlegało konfiskacie na rzecz miasta, pana lennego, króla lub inkwizycji, w zależności od statusu prawnego miejscowości, w której zamieszkiwała ofiara; niekiedy łupem dzieliło się między sobą kilka instytucji sądowych- świeckich i duchownych.-Jedynie w Anglii epoki elźbietaoskiej Korona konfiskowała wyłącznie majątki czarownic skazanych na dożywotnie więzienie, a nie na śmierd. Nie powinno zatem budzid zdziwienia, że władcy Niemiec i Francji, mając zapewnione stałe źródło tak łatwych dochodów, przez dłuższy czas zainteresowani byli trwaniem polowao na czarownice.

Poniżej przedstawiamy koszta kilku typowych procesów o czary, które odbyły się w różnych częściach Europy. W większości wypadków musiały one doprowadzid do trwałej ruiny majątkowej każdą rodzinę o umiarkowanych dochodach.

l. Protokoły siedemnastowiecznych procesów o czary w Offenburgu, w Badenii, pozwalają nam nieźle zorientowad się w ich ogólnych kosztach. W roku 1629 rajca Phi-lipp Beck, którego żonę spalono na stosie jako czarownicę, został ukarany grzywną za obrazę sądu, postawił bowiem zarzut pod jego adresem, że opłaty związane z procesem stanowią próbę wyzucia go z majętności. A płacid musiał za wszystko. I tak dwóch woźnych sądowych, którzy trzymali straż przy oskarżonej, otrzymywało wynagrodzenie tygodniowe w wysokości 10 batzen i siedmiu miar wina. Kat policzył sobie 10 batzen za samo tylko przewiezienie podsądnej z jednego więzienia do drugiego. Po każdym posiedzeniu sędziowie wyprawiali ucztę, na którą przeznaczano po 4 batzen na głowę; limit dla posłaoców sądowych wynosił 2 batzen, W ciągu trzech dni, jakie upłynęły od ogłoszenia wyroku do egzekucji trzech kobiet w miejscowości Appenweier (rok 1595), musiały one zapłacid: Florenów Batzen Fenigów

Katu 14 7 10

Za noclegi i ucztę dla sędziów, księży i adwokata 32 6 3

Na utrzymanie strażników i ich pachołków 33 6 6

Często koszta samego procesu były tak wysokie, że pochłaniały cały majątek oskarżonego, zanim jeszcze zdążono skonfiskowad go na rzecz stosownych władz. Na przykład 8 października 1608 roku proces Frau Die-trich został odroczony ze względu na brak wystarczających dowodów, a 17 stycznia roku następnego jej mąż zwrócił się do sądu o oddalenie oskarżenia z powodu rosnących kosztów procesowych. W lutym l6l2 roku majątek rodziny Pabst sprzedany został na licytacji, gdyż trzeba było pokryd koszta procesu Frau Pabst, który rozpoczął się 15 października 1608 roku i ślimaczył z powodu braku dowodów winy aż do śmierci oskarżonej w domu dla umysłowo chorych w kwietniu l6ll roku. Koszta naliczano codziennie w ciągu owych trzech lat, w czasie których przebywała ona, najprawdopodobniej zupełnie niewinnie, w więzieniu.

2. W trakcie procesów w Montebeliard, we Franche-Comte, podówczas części Cesarstwa Rzymskiego, majątki skazanych były czasami konfiskowane w całości, niekiedy zaś domagano się jedynie pokrycia kosztów postępowania sądowego. I tak w roku 1652 Catheri-ne Jeannot winna była z tego tytułu sądowi 480 franków i 3 grosze; Pierre'a Toumier-Fau-ciiiiera i jego żonę obciążono w roku 1655 sumą 437 franków? i l grosza od każdego z nich. Koszta postępowania sądowego w tym kraju rzadko kiedy spadały poniżej 500 franków, a powodem tego były wysokie wynagrodzenia wypłacane wszystkim biorącym udział w sprawie od chwili aresztowania pod-sądnego do dnia wykonania wyroku. Opłatą za każdą czynnośd i każdą usługę obciążano podsądnego. Nawet koszta uczty, wyprawianej już po egzekucji przez urzędników sądowych, pokrywano z majątku osoby skazanej. Na przykład z okazji egzekucji niejakiej Ad-rienne d'Heur 11 września 1649 roku właścicielowi oberży, Davidowi Morlotowi, wypłacono 25 franków za przygotowanie śniadania dla pisarza sądowego, mera, czterech żandarmów i strażnika więziennego. Francois Parau także "wydał" śniadanie i obiad dla obywateli i urzędników miejskich, którzy przyszli obejrzed jego egzekucję, co kosztowało go 15 franków i 9 groszy. Pomijając koszta wspomnianych uczt i wynagrodzenie kata, same tylko płace w jego wypadku urosły do kwoty 26 franków:

Franków Groszy

Księżom (dwóm) po 1 franku 8 groszy każdemu 3 4

Adwokatowi 1 8

Merowi 1 8

Dziewięciu obywatelom i czterem rajcom 13 0

Pisarzowi 1 0

Dwóm asesorom i "Jakubowi", po 9 groszy każdemu 2 3

Czterem sierżantom 3 0

3. Pełna specyfikacja wydatków sporządzona wToul, nieopodal Nancy, w roku 1597, dotyczy kosztów przetrzymywania w więzieniu niejakiej CathinJoyeuse, znanej także jako Mayoress Etienne, którą za niecały miesiąc pobytu w areszcie obciążono kwotą 104 franków. Pozostałe koszta związane z aresztowaniem i egzekucją wyszczególniono w drugim rachunku.

Franków Groszy Za chleb od 14 listopada 1597 do 11 grudnia 1597, kiedy to przekazano ją merowi 2 11

Za mięso, masło, rybę i inne produkty dostarczone jej w czasie, kiedy przebywała w więzieniu

4 10

Za wino (wraz z winem dla straży) 13 0

Za słomę 0 6

Za transport jej rzeczy przy zmianie więzienia 0 2

Dla prowadzącego proces 20 0

Dla adwokata 10 0

Dla pisarza 10 0

Dla strażników 10 0

Dodatkowo za wydatki poczynione przez strażników, którzy pilnowali rzeczoną Cathin w okresie od skierowania jej na tortury do chwili rozpoczęcia tych tortur 3 6

Za sprawdzenie protokołów sądowych 4 0

Dla kobiety, która ją ogoliła 1 0

Dla kata 20 0

Za wydatki, jakie poniósł człowiek wysłany do Nancy w celu sprowadzenia rzeczonego kata

4 4

4. Wysokie koszty samego spalenia na stosie wychodzą na jaw przy okazji egzekucji dwóch czarownic z Aberdeen, Janet Wishart i Isabel Crocker, w lutym 1596 roku:

Szylingi Pensy

Za 20 ładunków torfu przeznaczonego na ich spalenie 40 0

Za sześd buszli węgla 24 0

Za cztery beczki smoły 26 8

Za jedlinę i żelazo na beczki 16 8

Za stos i jego ułożenie 16 0

Za 24 stopy sznura katowskiego 4 0

Za transport torfu, węgla i beczek na wzgórze 8 4

Sądowi za ich egzekucję 13 4

5. Inny przykład, ilustrujący koszta spalenia na stosie, pochodzi z Kirkcaldy, gdzie 19 listopada 1636 roku stracono za uprawianie czarów Williama Coke'a i jego żonę, Alison Dick. W Kirkcaldy osądzonych umieszczano w wysmołowanych beczkach, co ułatwiało ich spalenie. Przed egzekucją odziewano ich w koszule z surowych konopi specjalnie do tego celu przygotowywane. Wydatki z tym związane pokrywały solidarnie rada miejska i miejscowa parafia prezbiteriaoska.

Funtów Szylingów Pensów

Za dziesięd ładunków węgla 5 grzywien, 3 6 8 czyli Za beczkę smoły 14 0

Za sznur katowski 6 0

Za płótno konopne na koszule 3 10 0

Za ich uszycie 8 0

Człowiekowi, który pojechał do Finmouth po dziedzica zasiadającego w ich sprawie jako sędzia

6 0

Katu za jego fatygę 8 14 0

Za jego tu wydatki 16 4

6. Przykład szósty dotyczy skazanej czarownicy, która żyta z dzierżawy ziemi w dużym majątku ziemskim w Szkocji w połowie siedemnastego stulecia. Ruchomości oskarżonej zostały skonfiskowane, oszacowane i uwzględnione w całkowitych kosztach jej procesu; różnicę pokrył właściciel majątku, na którym stał jej dom. Specyfikacja kosztów związanych z egzekucją Margaret Dunhome *figurującej też w aktach jako Dinham lub Dollmoune+ w Bumcastle, w roku 1649, pochodzi ze sprawozdania finansowego opiekuna majątku (jego właściciel był wówczas niepełnoletni). Wszystkie sumy wyrażone zostały w funtach szkockich, wartych mniej więcej jedną szóstą funta angielskiego. Rachunek jest zawyżony o cztery funty, rzeczywista suma poniesionych wydatków wynosiła 88 funtów 14 szylingów.

Pieniądze zapłacone za Margaret Dunhome, za jej pobyt w więzieniu i egzekucję:

65 funtów, 14 szylingów, 0 pensów.

Rozliczenie sporządzone przez Alexandra Louddon w Lylstown roku Paoskiego 1649.

Funtów Szylingów

Po pierwsze Williamowi Currie i Andrewowi Grayowi za pilnowanie jej przez 30 dni; każdy dzieopo 30 szylingów 45 0

Dla Johna Kincaida za nakłuwanie jej 6 0

Należnośd za mięsoi napitki oraz wino dla niego i jego ludzi 4 0

Należnośd za ubranie dla niej 3 0

Należnośd za dwa smołowane pnie (na szubienicę) 4 0 Za dwa inne drzewa i zbudowanie szubienicy, robotnikom 3 0

Katu z Haddington: za sprowadzenie go i na jego wydatki 4 14

Należnośd za mięso, napitki i wino dla jego stołu 3 0

Należnośd dla człowieka z dwoma koomi za przywiezienie i odwiezienie kata z powrotem 4 0

Należnośd za mięso i napitki dla niej: 4 szylingi dziennie przez 30 dni 6 0

Należnośd za wynagrodzenie dla dwóch urzędników: 6 szylingów, 8 pensów dziennie, to jest 10 0

Summa wynosi czterykrod po dwadzieścia i 12 funtów 14 szylingów.

Ghilbert Lauder

Odjąwszy od wyżej wspomnianej sumy 27 funtów szkockich, które należały do rzeczonej Margaret Dunhome:

92 funty 14 szylingów - 27 funtów O szylingów - 65 funtów 14 szylingów

CENNIK OPŁAT ZA TORTURY

Zatwierdzony przez Arcy biskupstwo Kolonii (1757).

Pomimo że wcześniej już Arcybiskupstwo Kolonii przyznało głównemu katu stałe dochody roczne w wysokości osiemdziesięciu reichstalarów i dwudziestu alb oraz dwudziestu małdratów ziarna i czterech fur drewna, okazało się, że w trakcie wykonywania egzekucji i innych czynności z nimi związanych, a także już po ich wykonaniu, pojawia się tyle nieuzasadnionych i wygórowanych żądao zwrotu jakoby poniesionych dodatkowych kosztów, że stało się to poważnym obciążeniem dla Najwyższego Sądu Arcybiskupa Elektora- Z lej też przyczyny, aby położyd kres owym żądaniom, arcybl-skupstwo zmuszone jest wydad następujące rozporządzenie, na mocy którego dla każdej czynności kata ustala się należne wynagrodzenie, którego wysokośd podana jest poniżej. Reichstalarów Alb

1. Za rozrywanie na dwierci czterema koomi 5 26

2. Za dwiartowanie 4 0

3. Za sznur niezbędny do tego celu 1 0

4. Za rozwieszenie owych dwierci w czterech rogach rynku, włączając w to cenę sznura, gwoździ i transportu

5 26

5. Za ścięcie i spalenie na stosie, wraz z wszelkimi kosztami

5 26

6. Za sznur niezbędny do tego celu oraz przygotowanie i podpalenie stosu

2 0 7. Za uduszenie i spalenie na stosie 4 0

8. Za sznur oraz przygotowanie i podpalenie stosu 2 0

9. Za spalenie żywcem 4 0

10. Za sznur oraz przygotowanie i podpalenie stosu 2 0

11. Za łamanie kołem żywcem 4 0

12. Za sznur i łaocuchy niezbędne do tego celu 2 0

13. Za zdjęcie ciała przytwierdzonego do koła 2 52

14. Za samo ścięcie 2 52

15. Za sznur niezbędny do tego celu oraz za chustę do przykrycia twarzy

1 0

16. Za wykopanie dołu i złożenie w , nim ciata 1 26

17. Za ścięcie i rozpięcie dala na kole 4 0

18. Za sznur i łaocuchy niezbędne do tego, a także za chustę

2 0

19. Za odrąbanie ręki lub kilku palców i ścięcie; łącznie

3 26

20. Za dodatkowe przy tym piętnowanie rozpalonym żelazem

1 26

21. Za niezbędne do tego sznura chustę 1 26

22. Za ścięcie i zatknięcie głowy na palu 3 26

23. Za sznur i chustę niezbędne do tego 1 26

24. Za ścięcie, rozpięcie ciała na kole i zatknięcie głowy na palu; łącznie

5 0

25. Za niezbędny do tego celu sznur, łaocuchy i chustę

2 0

26. Za powieszenie 2 52

27. Za niezbędne do tego sznur, gwoździe i łaocuch

1 26

28. Zanim rozpocznie się egzekucji: za szarpanie przestępcy rozpalonymi do czerwoności szczypcami, niezależnie od wyżej wspomnianej opłaty za powieszenie; każdorazowo 0 26

29. Za całkowite lub częściowe odcięcie języka oraz następujące potem przypalanie warg rozpalonym do czerwoności żelazem

5 0

30. Za sznur, szczypce i nóż używane zazwyczaj przy tej okazji 2 0 31. Za przybicie gwoździami do szubienicy odciętego języka lub odrąbanej ręki 1 26

32. Jeśli ktoś sam się powiesi, utopi lub w inny sposób pozbawi życia, za jego odczepienie i przeniesienie, a także za wykopanie dołu, w którym można złożyd zwłoki 2 0

33. Za wygnanie człowieka z miasta lub z kraju 0 52

34. Za chłostę w więzieniu, wliczając w to rózgi 1 0

35. Za obicie 0 52

36. Za postawienie pod pręgierzem 0 52

37. Za postawienie pod pręgierzem i wychłostanie, wliczając w to sznur i rózgi 1 26

38. Za postawienie pod pręgierzem, napiętnowanie i wychłostanie, wliczając w to węgle, sznur i rózgi, a także maśd używaną przy piętnowaniu 2 0

39. Za zbadanie więźnia po napiętnowaniu 0 20

40. Za przystawienie drabiny do szubienicy, bez względu na to, czy tego samego dnia ma byd powieszona tylko jedna, czy też więcej osób 2 0

WYNAGRODZENIE ZA TORTURY

41. Za wzbudzenie strachu poprzez okazanie narzędzi tortur 1 0

42. Za torturę pierwszego stopnia 1 26

43. Za wyłamanie i zmiażdżenie kciuka 0 26

44. Za torturę drugiego stopnia, włączając w to późniejsze nastawienie stawów oraz cenę maści, której się przy tym używa 2 26

45. Jeśli wszelako jakaś osoba zostanie jednocześnie poddana torturom obydwu stopni, kał ma otrzymad zapłatę za obydwa stopnie tortur, nastawianie stawów i maśd, za w wszystko należy mu się 6 0

46. Za podróż i wydatki codzienne, za każdy dzieo, wyłącznie jednak le dni. w czasie których dokonuje on egzekucji lub torturuje, bez względu na to. czy za dni te ukarany będzie tylko jeden, czy też więcej przestępców 0 48

47. Za wyżywienie dziennie 1 26

48. Za każdego z pomocników dziennie 0 39

49. Za wynajęcie konia wraz ze stajnią l ohrokfem dla niego, oplata dzienna 1 16

50. Jeśli tortury lub egzckuc|a odbywają się w Kolonii, kat winien otrzymad zd wykonane czynności wynagrodzenie według powyższego cennika bez jakichkolwiek dodatków za koszta nadzwyczajne. takie jak podróż, diety, wyżywienie. siano i obrok dla konia, i winien byd całkowicie usatysfakcjonowany wspomnianym wynagrodzeniem

51. Kiedy dokonuje on egzekucji w Melalen i Deutz, otrzymuje dodatkową opłatę zu siano dla konia i nic ponadto

52. Jako że punkty 16, 32 i 40 niniejszego rozporządzenia nakładają się na kompetencje grabarza, przeto grabarz powinien także otrzymywad stosowne wynagrodzenie

53. Jeśli kat wykonywad będzie swoje rzemiosło dla tych, którzy są bezpośrednimi wasalami arcybiskupstwa lub wasalami tychże wasali, winien on otrzymad wynagrodzenie o jedną trzecią większe od podanego wyżej, a to z przyczyny, żenię dokładają się oni do rocznej pensji, jaka jest mu wypłacana

54. Wasale owi mają obowiązek zatrudniad wyłącznie jego, w żadnym wypudku nikogo obcego, bez względu na to jakiego rodzaju egzekucja ma byd przeprowadzona

55. Ponieważ uskarżano się wielokrotnie, że podczas egzekucji, którymi kieruje urzędnik arcy biskupstwa, kat ośmielał się żądad pewnych sum pieniężnych lub jako dodatku do obowiązujących opłat lub zamiast nich, praktyka ta, jako wyraźne nadużycie, ma się raz na zawsze skooczyd. Z tego leż względu nakazujemy, by wszyscy urzędnicy arcybiskupstwa trzymali śle wyżej wymienionych zasad i płacili katu wyłącznie przewidziane niniejszym stawki i nic ponadto; mają oni także każdorazowo rozliczad się z nich i przedstawiad skarbowi arcybiskupa stosowne pokwitowania

Dan w Bonn, 15 stycznia 1757.

7. Na tle powyższego rachunki wystawione w czasie procesu w Salem (1692) wydają się nieznaczne, jednak dla farmerów, nie dysponujących prawie wcale gotówką, stanowiły one i tak poważne obciążenie. Jako że oficjalnie uwięzionych nie^poddawano torturom, pozycja ta nie została uwzględniona, niemniej musieli oni płacid za zakucie ich w łaocuchy. Kajdany dla mężczyzny oskarżonego o czary kosztowały 5 szylingów, natomiast para kajdanek na ręce i lżejsze nieco (mniej więcej ośmiofuntowe) kajdany na nogi dla kobiet wyceniono na 7 szylingów i 6 pensów. Typowym przykładem jest rachunek wystawiony Sarze Parker z Andover za siedem-nastotygodniowy pobyt w więzieniu:

Strażnikowi więziennemu - 2 funty 8 szylingów 4 pensy

Opłaty sądowe - l funt 10 szylingów 4 pensy

Wydatki uczestniczących w procesie - l funt 4 szylingi O pensów

Nawet jeśli podsądnych uniewinniano, spotykała ich dodatkowa krzywda, bowiem do chwili uiszczenia przez nich wszelkich kosztów związanych z bezzasadnym aresztowaniem, przetrzymywano ich w więzieniu. Margaret Jacobs uwolniono dzięki szczodrobliwości jakiegoś cudzoziemca. Tituba została teoretycznie uwolniona w maju 1693 roku, ponieważ jednak nie miała pieniędzy na opłacenie kosztów trzynastomiesięcznego pobytu wwiezieniu, sprzedano ją jako niewolnicę. Aby odzyskad ciało Ann Foster, która zmarła w więzieniu, jej syn musiał zapłacid 2 funty i 16 szylingów. Dopiero wtedy mógł jej sprawid godny pochówek. Za wydanie zwłok Sary Osbome, która także nie przeżyła pobytu w lochu, zażądano l funta 3 szylingów i 5 pensów.

Kyteler Alice. Przeciwko lady Alice Kyte-ler, którą w roku 1324 jako pierwszą w Irlandii oskarżono o heretyckie praktyki czarnoksięskie, wysunięto zarzuty niezwykle zbliżone do tych, jakie dwa stulecia później stały się już obowiązującą normą. Inicjatorem całej sprawy był biskup Ossory, Richard de Le- drede, franciszkanin wykształcony we Francji; jest wysoce prawdopodobne, że tam właśnie zetknął się on z procesami czarownic i, jak się okazało przedwcześnie, usiłował wszcząd takowe w Irlandii. Za cel obrał sobie najmoźniejszą damę irlandzką, panią na Kil-kenny, w nadziei, że konfiskata jej majątku sowicie wynagrodzi okazaną przezeo gorliwośd. W posiadanie tych dóbr lady Alice weszła dzięki sukcesji po trzech kolejnych mężach: Williamie Outlawie, Adamie le Bloun-dzie i Richardzie de Valle. W dodatku jej czwarty małżonek, John le Poer, w chwili wszczęcia procesu był ciężko chory.

Biskup de Ledrede wysunął przeciwko lady Alice oraz jej synowi z pierwszego małżeostwa Williamowi Outlawowi i kilku innym wspólnikom siedem zarzutów:

1. Aby nadad swym czarom skutecznośd, wyrzekali się na czas pewien, w każdym przypadku inny, Boga i Kościoła katolickiego, a także wszelkich obowiązków przez ten Kościół przepisanych.

2. Składali w ofierze różne żywe stworzenia, zwłaszcza koguty, Robertowi Artissono-wi, demonowi z "jednej najuboższych klas piekła".

3. Starali się uzyskad od diabłów wiedzę o przyszłych zdarzeniach.

4. W czasie nocnych spotkao parodiowali obrządki religijne, które kooczyli gasząc świece i wymawiając słowa: "Fi! Fi! Fi! Amen".

5. Aby rozpalid w kimś miłośd lub nienawiśd albo też zabid czy zranid ludzi i zwierzęta, sporządzali mikstury i maście z wnętrzności złożonych w ofierze kogutów, "pewnych straszliwych robaków", ziół, paznokci trupów, włosów i mózgów nie ochrzczonych dzieci, gotując wszystkie te ingrediencje w czaszce ściętego rozbójnika, na ogniu z drew dębowych.

6. W posiadaniu lady Alice znajdowały się różne proszki o właściwościach magicznych. John le Poer, jej czwarty mąż, odnalazł je i przesłał biskupowi. Wszystkie jej pozostałe *oprócz Williama+ dzieci uskarżają się zgodnie, że mordowała ona swych mężów i za pomocą praktyk magicznych wyzuła je z dziedzictwa.

7. Lady Alice utrzymywała stosunki płciowe z Robertem Artissonem, który niekiedy objawiał się w postaci kota, innymi zaś razy jako czarny, kudłaty pies lub czarny mężczyzna z żelaznym prętem w dłoniach.

Późniejsi kronikarze rozbudowali znacznie treśd oryginalnych zarzutów, dodając liczne szczegóły.

Lady Alice była wystarczająco potężna, by przeciwstawid się biskupowi, który ze swej strony odpłacił się jej ekskomuniką, za co ona z kolei osadziła go w więzieniu. Wtedy biskup obłożył interdyktem całą diecezję i pozwał Williama Outlawa przed swój sąd. W odpowiedzi na to posunięcie de Ledrede'a prezes sądu, należący do grona stronników Alice, uznał tę klątwę za nielegalną i biskup zmuszony został do odwołania interdyktu. Kilka dni później biskup de Ledrede odziany w szaty pontyfikalne i otoczony gromadą mnichów pojawił się przed sądem świeckim, został wszakże siłą usunięty z sali. Jak na niezłomnego męża przystało, powrócił jednak i zażądał aresztowania wszystkich, których oskarżył o uprawianie praktyk czarnoksięskich. Wyrzucono go przemocą po raz wtóry. Mimo to de Ledrede nie ustawał w wysiłkach, tak że w koocu lady Alice zbiegła do Anglii, a John le Poer dopomógł biskupowi wtrącid swego pasierba Williama Outlawa na dziewięd tygodni do więzienia. Prawdziwą ofiarą całego tego zamieszania stała się pokojówka lady Kyteler, Petronilla de Meath, która odegrała rolę kozła ofiarnego. Wychłostana sześciokrotnie, zeznała wszystko, czego zażądał od niej biskup. Składała ofiary Artissonowi, brała udział w nocnych orgiach, a lady Alice była najzłośliwszą i najbieglejszą w swej sztuce czarownicą spośród wszystkich śmiertelników. 3 listopada 1324 roku Petronillę ekskomunikowano i jako pierwszą ofiarę prześladowao czarownic w Irlandii spalono żywcem na stosie.

"L"

Lamia. Według mitologii klasycznej Łamią była królową Libii, której uroda urzekła Zeusa na tyle, że spłodził z nią kilkoro dzieci. Rozwścieczona niewiernością małżonka Hera zamieniła Łamię w potwora i zgładziła jej potomstwo. Oszalała z rozpaczy Łamią zaczęła mordowad dzieci innych. Zachowała też moc przybierania na powrót swojej dawnej postaci, aby uwodzid mężczyzn l wysysad z nich krew. Wulgata używa słowa "łamią" jako odpowiednika imienia LIlith, według tradycji hebrajskie) pierwszej żony Adama (pierwotnie była to nazwa babilooskiego demona nocy), kochanki-widma z księgi Emek ham-melech. Słowo to używane też było w różnych kontekstach w legendach i bajkach ludowych.

W pismach demonologów słowo "łamią" często oznacza wampira lub koszmar nocny. Gerwazy z Tillbury (około roku 1218) był zdania, że łamią, zwana też pospolicie ma-sca, to majak senny, podobny do zmory, "która wzburza umysł śpiącego i sprawia, że czuje on na piersi wielki ciężar". W późniejszych traktatach łamię utożsamiano ze strzygą *striga lub strtuj, wampirem atakującym dzieci. Wydaje się, że słowa tego używano w dwu zasadniczych znaczeniach - w ten sposób określano demona (pokrewnego suk-kubowi) oraz, poczynając od dziewiątego stulecia, czarownicę. Nicholaus de Jauer, profesor teologii uniwersytetów w Pradze i Heidelbergu, utrzymywał, że lamie to demony przybierające postad starych kobiet, które porywają małe dzieci, by upiec je w ogniu. Johannes Pott w swoim studium poświęconym kontaktom seksualnym między ludźmi a demonami (1689) wyróżnia kilka rodzajów lamii: są to według niego albo płoche niewiasty omamione przez diabła tak, że wydaje im się, iż potrafią dokonywad różnych sztuk magicznych, albo kobiety, które świadomie wchodzą w przymierze z diabłem, by zadośduczynid swym wybujałym żądzom erotycznym.

Lancashire, czarownice z Lancashire. Wśród licznych ulotek i broszur opisujących procesy o czary w Anglii The Wonderful Di-scouery ofthe Witches in the County ofLanca-ster(London 1613) zajmuje pozycję wyjątkową. Ten największy, jak dotąd, w Anglii (do roku 1612) proces dwudziestu rzekomych czarownic wzbudził ogromne poruszenie w hrabstwach północnych. Wspomniana broszura jest niezwykle obszernym (166 stron w wydaniu oryginalnym) i bardzo szczegółowym półoficjalnym sprawozdaniem z procesu, spisanym przez skrybę sądowego, Tho-masa Pottsa, i zaaprobowanym następnie przez sędziego, Edwarda Bromleya, jako "wierne i wiarygodne". Z tego też względu używano jej później jako instrukcji prowadzenia procesów o czary.

Stara Demdike, pod takim bowiem przydomkiem znana była powszechnie osiemdziesięcioletnia niewidoma Elizabeth Sowthem, zeznała, iż została czarownicą około roku 1560, kiedy pewien "demon albo diabeł w postaci chłopca" zabrał jej duszę. Pięd lat później ta "potępiona głownia herezji" namówiła swą sąsiadkę i przyjaciółkę, Ann Whittie, znaną jako Stara Chattox, do współdziałania w "najbardziej barbarzyoskich i szkodliwych praktykach, morderstwach i najgorszego rodzaju spiskach diabelskich". Pomagały im córki; Elizabeth Device, zrodzona ze Starej Demdike, i Annę Redfeame, po- tomkini Starej Chattox, wraz z gronem swoich krewnych i sąsiadów.

Potts odmalował cztery główne bohaterki procesu w sposób, który uczynił z nich wręcz karykatury jarmarcznych wyobrażeo o wiedźmach. Stara Chattox, licząca sobie również koło osiemdziesiątki, była •według niego "wyschniętą, zużytą i zgrzybiałą kreaturą, niemal zupełnie ślepą". Stara Demdike zaś to "naj-obrzydliwsza jędza, jaka kiedykolwiek przesłaniała światło dzienne". Elizabeth Device, z kolei, "od urodzenia naznaczona była przez naturę budzącym śmiech piętnem, bowiem lewe jej oko umieszczone poniżej prawego łypało w dół, podczas gdy drugie spoglądało ku górze, co, jak potwierdzają wszyscy tam obecni, nieczęsto zdarza się oglądad".

W marcu 1612 roku Starą Demdike doprowadzono przed oblicze sędziego okręgowego, Rogera Nowella, który miał ją przesłuchad jako podejrzaną o uprawianie czarów na podstawie krążących powszechnie pogłosek. Śledztwo okazało się istną kopalnią złota. Stara Demdike wplątała w sprawę swoją wnuczkę, Alison Device, oraz rywalkę - Starą Chattox. Alison oskarżono o zesłanie paraliżu na jakiegoś wędrownego handlarza, przypisując jej złym intencjom coś, co według wszelkiego prawdopodobieostwa było atakiem apopleksji.

Wskutek owej diabelskiej sztuki czarnoksięskiej wykręciło mu głowę, jego oczy i cała twarz uległy deformacji, mowa stała się ledwie zrozumiała, biodra, nogi i ręce tknął paraliż, osobliwie z lewej strony, dłonie wykręciły się do wewnątrz, a całe ciało stało się nieczułe na ból.

Alison przyznała się do wszystkiego. Starej Chattox zarzucono, że: w lesie Pendle zbrodniczo użyła *...+ różnych obmierzłych i diabelskich sztuk, zwanych czarami, zaklęciami i gustami, wobec i przeciwko niejakiemu Robertowi Nut-terowi z Greenhead, a także to, że za pomocą tychże samych czarów zbrodniczo zamordowała rzeczonego Roberta Nutte-

W rzucenie śmiertelnego uroku na wspomnianego Roberta Nuttera wplątano także Elizabeth Device i Annę Redfeame.

Sprawozdanie z samego procesu, który odbył się 17 sierpnia, zasługuje na uwagę jedynie dzięki zamieszczonej w nim niezwykle szczegółowej opowieści o rzekomym spisku, mającym na celu wysadzenie w powietrze więzienia i uwolnienie jego pensjonariuszy - ta przypominająca powieśd sensacyjną historyjka miała, jak się wydaje, przydad wiarygodności pozostałym, bardziej banalnym punktom oskarżenia.

Głosiły one bowiem, że na początku kwietnia, w Wielki Piątek, Elizabeth Device zwołała nadzwyczajne zebranie obu wspomnianych rodzin w Malking Tower, w domu swej matki, położonym w lesie Pendle, w celu "przedsięwzięcia natychmiastowych działao, zmierzających do uwolnienia matki *Starej Demdike+, córki *Alice+ i innych czarownic z hrabstwa Lancaster". Na spotkanie przybyło około osiemnastu kobiet oraz dwóch albo trzech mężczyzn; szesnaście osób zidentyfi-l^owano z imienia (zarzuty wysunięto jednak tylko wobec połowy z nich). "Ucztowano, bawiono się i wiele dyskutowano". Ten pierwszy w dziejach Anglii sabat przypomina raczej solidną wyspiarską kolację. "Rzeczone osoby dostały na kolację wołowinę, bekon i pieczoną baraninę". James wyznał, że mięso baranie na tę ucztę pochodziło ze skopa, którego ukradł (już sam ten uczynek, niezależnie od czarownictwa, gwarantował mu posłanie na szubienicę). Zgromadzone towarzystwo zamierzało zamordowad strażnika więziennego z Lancaster, wysadzid w powietrze zamek (reminiscencje niedawnego spisku prochowego Guya Fawkesa) i uwolnid wszystkich uwięzionych. W swoim sprawozdaniu Potts podkreśla, że wszyscy "wyszli z rzeczonego domu w swoich własnych postaciach i kształtach", dosiedli koni i "wkrótce zniknęli z oczu". Brzmi to jak próba dopisania do rejestru ich zbrodni matamorfozy, a chyba również i transwekcji. Następne spotkanie zaplanowano na przyszły rok. Pogłoski o konferencji czarownic doszły do uszu sędziego Nowella, który 27 kwietnia aresztował i odesłał do Lancaster dziewięd osób (kilka innych, które również oskarżono, zdołało zbiec).

Sąd, który szczycił się swoją uczciwością i obiektywizmem, nie zawahał się przed wydaniem wyroków skazujących niemal wyłącznie na podstawie zeznao Elizabeth Device i jej dzieci: dwudziestokilkuletniego Jamesa i dziewięcioletniej Jannet. Elizabeth odmawiała przyznania sią do winy, "dopóki nie spodobało się Bogu skłonid nieoczekiwanego świadka, młodej panienki Jannet Device, jej rodzonej córki lat około dziewięciu, by opowiedziała o wszystkich jej praktykach, naradach, zgromadzeniach, morderstwach, zaklęciach i innych łotrostwach". Kiedy pozostałe jej dzieci zaczęły również składad zeznania w podobnym duchu, Elizabeth "dobrowolnie i bardzo obszernie przyznała się do winy". Mimo iż odwołała później te zeznania, traktowano Je nadal jako główny dowód jej winy. Odtąd, aż do samej egzekucji, Elizabeth twardo obstawała przy swej niewinności.

Jannet wyznała, że "duch, pod postacią brązowego psa", na którego wołano Bali, pomagał matce w mordowaniu ludzi. James Device zeznał, że również widział tego brązowego psa, obserwował także sporządzanie figurek z gliny i słyszał, jak babka mówiła, że Elizabeth rzuciła śmiertelny urok na mężczyznę, który odmówił jej jałmużny. Opowiedział ponadto jakąś fantastyczną historię o chlebie komunijnym, który ukradł w Wielki Czwartek. Kiedy wracał z nim do domu, stanął przed nim zając i poprosił go o ten chleb; James przeżegnał się i zając znikł.

James i Jannet rozpoznali też większośd czarownic uczestniczących w rzekomej uczcie w Malking Tower. Mimo że James współpracował przykładnie z sędziami, rzucając oskarżenia na rodzoną matkę i denuncjując kilka innych osób, również i przeciwko niemu sformułowano dwa indicia. Zeznania dziewięcioletniej Jannet spowodowały, że dorzucono do nich trzecie; wyjawiła ona mianowicie, że zatrudniał on innego jeszcze psa, zwanego Dandy, który pomagał mu w rzucaniu śmiertelnych uroków. Osadzony w więzieniu zamkowym James przyznał się do wszystkich zarzutów. Był on - pisze Potts - "tak niebezpiecznym i złośliwym czarownikiem, jakiego nigdy dotąd nie widziano w tej części hrabstwa Lancaster".

Ponieważ w sprawie uroku rzuconego na Roberta Nuttera "dowody przeciwko oskarżonej nie były wystarczająco ważkie", Annę Redfearne uznana została za niewinną. Werdykt lawy przysięgłych wzbudził ogromne niezadowolenie zarówno sędziów, jak i zgromadzonego tłumu, toteż Annę postawiono przed sądem ponownie, tym razem pod zarzutem rzucenia śmiertelnego uroku na ojca wspomnianego Roberta, niejakiego Christo-phera Nuttera. D.owody w tej sprawie były równie nikłe jak w poprzedniej, w obydwu bowiem wypadkach sprowadzały się do plotek i pogłosek "sprzed osiemnastu czy dziewiętnastu lat".

Alice Nutter, matka zmarłego Roberta, była "kobietą zamożną i miała rozległe dobra". Uważano ją za kobietę "pogodnego usposobienia, której obce były złośliwośd i zazdrośd". Mimo to została wymieniona jako jedna z rzekomych uczestniczek spotkania w Mal-king Tower. Uznano ją za winną, ponieważ James Device wyjawił, że jego babka nazwala Alice Nutter czarownicą, Jannet Device zeznała, iż jej matka stwierdziła to samo, a Elizabeth Device wystąpiła z zarzutem, że rzuciła ona urok na jakiegoś mężczyznę, wskutek czego ten zmarł. Aby upewnid się ostatecznie, że Jannet prawidłowo zidentyfikowała Alice Nutter, sędzia Bromley, "podejrzliwie odnosząc się do zeznao tej młodej dziewki", przedstawił jej kilka więźniarek "oraz innych obcych kobiet". Jannet, która tak znakomitą w skali hrabstwa osobę, jaką była pani Nutter, widziała po wielokrod i dosłownie kilka minut wcześniej złożyła w sądzie obciążające ją zeznania, wyszła z tej próby zwycięsko. "Nie mogło byd to oskarżenie zmyślone ani fałszywe", zauważa Potts, bowiem "z Bożą pomocą potrafiła ją rozpoznad". Alice Nutter do samego kooca utrzymywała, że jest niewinna. Skazano ją, jak zauważa Notestein, "na podstawie najbardziej kruchych poszlak, jakie kiedykolwiek przedstawiono sądowi".

Podobnej jakości dowodami posłużono się także wobec innych oskarżonych. Skwapliwie przyjmowano do akceptującej wiadomości zeznania skazanych już czarownic, "któż bowiem jak nie one same może byd lepszym świadkiem uprawiania praktyk czarnoksięskich?" Nie wiadomo, ilu z oskarżonych przyznało się do winy. Stara Demdike zmarła w więzieniu. Stara Chattox "oskarżona publicznie podczas otwartej rozprawy sądowej, płacząc rzewnymi łzami, pokornie potwierdziła, że wszystkie postawione jej zarzuty są zgodne z prawdą". Jednakże niemal wszyscy inni podsądni twardo obstawali przy swojej niewinności, "złorzecząc gwałtownie i gru-biaosko jeszcze u stóp szubienicy, na której zginęli, nie okazawszy, o ile nam wiadomo, skruchy".

W sumie, powieszono dziesięd osób, wśród których znalazły się: Stara Chattox i jej córka Annę Redfearne Elizabeth Device (córka Starej Demdike, która zmarła w więzieniu), jej syn James i jedenastoletnia córka, Alison, oraz Alice Nutter. Dwoje innych oskarżonych skazano na rok więzienia i czterokrotne postawienie pod pręgierzem; resztę z sądzonej dwudziestki uwolniono.

Trzeciego dnia rozprawy proces czarownic z Lancashire został przerwany, gdyż skład sędziowski zająd się musiał rozpatrzeniem sprawy trzech czarownic z Salmesbury, oskarżonych o sprowadzenie bólów na młodą niewiastę. Wykorzystując wątpliwości, jakie zdawał się żywid sędzia, oskarżone skłoniły go, by zarządził przesłuchanie wspomnianej niewiasty, która następnie przyznała się, że zarzuty, jakie przedstawiła, byty fałszywe, a przygotował je za nią pewien ksiądz katolicki urażony przejściem oskarżonych na protestantyzm. Epizod ten nie miał jednak żadnego wpływu na dalszy przebieg procesu.

Lancre Pierre de. "Nasi ojcowie żyli w błędnym, opartym na niezgodnych z prawdą przesłankach mniemaniu, że czarownic nie powinno się skazywad na śmierd, ale odsyład do ich pasterzy i spowiedników zupełnie tak, jakby były one ofiarami iluzji i wybujałej wyobraźni". Pierre de Lancre (1553-1631) jako sędzia dołożył wszelkich starao, by błąd ten wyplenid, osobiście posyłając na stos około sześciuset ofiar. Dziś ceniony jest przede wszystkim za niezwykle drobiazgowy opis polowao na czarownice, których sam był naocznym świadkiem i uczestnikiem, zamieszczony w opublikowanym przez niego w roku 1612 Tableau de 1'inconstance des mauvais anges et demons. Inne jego prace poświęcone zagadnieniom czamoksięstwa to L 'Incredulite et mecreance du sortitege (1622) i Du sortitege (1627).

Pierre de Rosteguy Sieur de Lancre urodził się w roku 1553 w Bordeaux w rodzinie bogatego plantatora winorośli. Studiował prawo w Turynie l na uniwersytecie praskim; w roku 1579 uzyskał tytuł doktora praw. W roku 1582 został sędzią parlamentu w Bordeaux. Sześd lat później poślubił Jehan-ne de Mons, stryjeczną wnuczkę Montaigne'a. Jego też, wedle wszelkiego prawdopodobieostwa, miał na myśli Montaigne - sam również zasiadający w tym parlamencie - pisząc:

"Czarownice w całym kraju drżą o swoje życie, każdy bowiem nowy autor zamienia czcze wymysły w rzeczywistośd. *...+ Życie nasze zbyt silnie osadzone jest w realiach, by znalazło się w nim miejsce dla owych nadnaturalnych i fantastycznych zdarzeo".

W roku 1599 de Lancre wyruszył na pielgrzymkę do Ziemi Świętej, udało mu się wszakże dotrzed jedynie do Neapolu. Po drodze jednak, w Rzymie, pokazano mu dziewczynkę, którą diabeł zamienił w chłopca; nie ulega wątpliwości, że ta metamorfoza ugruntowała w nim przekonanie o realności czarów.

Pod koniec roku 1608 król Henryk IV zlecił de Lancre'owi, w owym czasie już zamożnemu rajcy, przeprowadzenie śledztwa w Pays de Labourd, baskijskojęzycznym obszarze w południowo- wschodniej części Guienne. 4 lutego 1609 roku parlament Bordeaux ograniczył zakres jego kompetencji do spraw o czary i wyznaczył swego prezydenta, D'Espagneta, na współprzewodniczącego komisji śledczej. Mandat ich trwad miał do 10 listopada 1609 roku; D'Espagnet zrezygnował jednak ze swej funkcji 5 czerwca i od tej chwili de Lancre działał samodzielnie, zajmując się przede wszystkim szukaniem diabelskich piętn na ciałach podejrzanych. W rezultacie doszedł do wniosku, że cała trzydzie-stotysięczna ludnośd tego okręgu, włączając w to wszystkich księży, została skażona cza-rownictwem. Najwyraźniej herezja ta przywle-czona została do Labourd z Beam w koocu piętnastego stulecia (wszystkie terminy baskijskie związane z praktykami czarnoksięskimi mają etymologię romaoską) i dzięki względnej izolacji tych obszarów rozkwitała tam swobodnie.

Tableau składa się prawie z sześciuset stron wypełnionych relacjami z najciekawszych spraw, jakie de Lancre prowadził w Labourd, oraz jego własnymi rozważaniami demonologicznymi. Poza obszerną częścią traktującą o sabatach de Lancre poświęcił sto pięddziesiąt stron wilkotactwu, głównie zresztą w związku z przypadkiem Jeana Greniera. Mając sześddziesiąt trzy lata de Lancre wycofał się z działalności publiczne) i osiadł w Loubeur-sur- Garonne, gdzie stworzył pozostałe swoje prace, dotyczące czamoksięstwa. Zmarł w roku 1631; epitafium na jego grobowcu wyryto w języku baskijskim. Nie pozostawił po sobie potomków z prawego łoża, toteż jego majątek przypadł w udziale stryjecznym wnukom. Jedynie bibliotekę zapisał swemu nieślubnemu synowi - jezuicie.

Lewitacja, patrz: Transwekcja.

Ligatura. Ligatura to stan impotencji płciowej wywołany za pomocą praktyk magicznych, polegających na zawiązywaniu supłów na nitkach lub wstążkach *iac. IłciunA, a niekiedy także przez podanie napoju magicznego.

Guazzo, którego Compendium Maleftca-rum (1608) systematyzuje poglądy autorów wcześniejszych, w siedmiu kolejnych rozdziałach daje następującą klasyfikację rodzajów zadanej ligatury (kryterium są efekty, jakie ligatura wywołała):

1. Kiedy jedno z małżonków nabiera nienawiści do drugiego lub zaczynają nienawidzid się wzajemnie.

2. Kiedy jakieś przeszkody natury fizycznej powodują, że mąż i żona pozostają z dala od siebie lub jeśli w ich zejściu się ze sobą przeszkadzają rzeczy materialne albo przywidzenia.

3. Jeśli coś staje na przeszkodzie, by siła witalna wstąpiła w penisa mężczyzny i gdy niemożliwy jest wytrysk nasienia.

4. Kiedy nasienie jest jałowe.

5. Kiedy członek męski wlotczeje, ilekrod jego właściciel pragnie odbyd stosunek płciowy.

6. Kiedy kobiecie podaje się pewne specyfiki zapobiegające poczęciu.

7. Kiedy żeoskie organa płciowe zacieśniają się lub zamykają w ogóle lub kiedy męskośd wciąga się do wnętrza ciała.

Domenie de Soto stwierdza, że ligatura nie jest spotykana tak powszechnie jak inne ma-leficia, bowiem diabłu nie zależy bynajmniej na ograniczeniu cudzołóstwa.

Typową metodą zadania ligatury - lad. va-ecordia, franc. aiguillette, wl. ghirlanda delie streghe- było zawiązanie węzłów na nitce lub skórzanym rzemyku i ukrycie go. Tego rodzaju, jak to ujął Bodin, "obmierzła bezbożnośd, za którą czarownicę godzi się ukarad śmiercią", trwa dopóty, dopóki nie odnajdzie się owej nitki i nie rozsupła jej. Jeśli jednak węzełków tych nie uda się rozplatad, ligatura może okazad się trwała.

Inna metoda wymagała zastosowania napojów magicznych. W Chateau de Bąssom-pierre pewien podeszły wiekiem mężczyzna pojął za żonę piękną, młodą niewiastę, a mimo to w dalszym ciągu utrzymywał kochankę. Zazdrosna małżonka zwróciła się z prośbą o radę do sąsiadki i ta dała jej pewne zioła, polecając, by dosypała je do zupy, którą zwykł jadad mąż. Nazajutrz stwierdził on, że stał się impotentem. Przyznał się do tego żonie, "jako że nie miał żadnych szans, by ukryd to przed nią dłużej", a ta z kolei, uświadomiwszy sobie, że sama pozbawiła się przyjemności pożycia małżeoskiego, opowiedziała mu o wszystkim, "tłumacząc, że postąpiła tak z wielkiej miłości, jaką żywiła ku niemu". Historia ta doszła do uszu ich pana feudalnego, który zdemaskował czarownicę i zmusił ją do podania mężowi innych ziół, które przywróciły mu męskośd. Czarownicę zaś jakiś czas później spalono na stosie.

Większośd demonologów, zwłaszcza De Soto, Bodin, Remy i Guazzo, szczegółowo omawia kwestię impotencji spowodowanej użyciem praktyk magicznych. W roku 1567 pewna kobieta powiedziała Bodinowi, że istnieje ponad pięddziesiąt sposobów wiązania aiguillette, a każdy z nich wywołuje inne skutki (uniemożliwia oddanie uryny, spółkowa-nie, poczęcie u jednego, drugiego lub obojga partnerów) i określa czas trwania ligatury (dzieo, miesiąc, do kooca życia). Na ciele osoby, której zadano ligaturę, pojawiają się guzy i obrzmienia, oznaczające dzieci, które w przeciwnym wypadku by się narodziły. Bodin nie daje jednak wiary Młotowi na czarownice, w którym utrzymywano, że czarownica potrafi spowodowad cofnięcie się penisa w głąb brzucha mężczyzny. Najwyraźniej była to specjalnośd czarownic niemieckich.

W roku 1590 w Szkocji skazano niejakie Ja-net Grant i Janet Ciark za to, że odejmowały niektórym mężczyznom ich membra uirilia i przyprawiały je innym.

Ponieważ dolegliwośd zadana w ten sposób miała charakter diabelski, uwolnienie się od niej nie było sprawą prostą. Malleus Ma-leftcarum zalecał dogadanie się z czarownicą. Grillandus opowiada o pewnym szacownym obywatelu, który nie będąc w stanie skonsumowad małżeostwa zwrócił się o pomoc do specjalisty od białej magii. Mag dał mu jakiś napój, który wywołał u niego okropne koszmary nocne, ale i umożliwił spłodzenie licznego potomstwa. Inni autorzy stanowczo jednak zabraniają podejmowania prób pozbycia się ligatury za pomocą praktyk magicznych

Iwo z Chartres (zm. 1115) był pierwszym teologiem katolickim, który drobiazgowo omawiał ten problem. Zajmował się nim również i Tomasz z Akwinu. W swoich rozważaniach, dotyczących przeszkód w życiu małżeoskim, pisał:

Co się zaś tyczy czarów, to niechaj będzie wiadomym, że niektórzy uważają, że czegoś takiego *ligatury+ nie ma, a bierze się to z ich niedowiarstwa, przekonani są bowiem, że demony istnieją jedynie w wyobraźni ludzkiej. Ale wiara katolicka naucza zarówno tego, że istnieją demony, jak i tego, że ich działania mogą szkodzid człowiekowi i uniemożliwid mu obcowanie cielesne (Quodlibeta).

Teolodzy szukali nadprzyrodzonych przyczyn, aby wyjaśnid zjawiska naturalne. Uirich Molitor (1489) opowiada o kobietach, które przyprowadziły przed sąd swoich dotkniętych niemocą mężów. Poddano ich oględzinom lekarskim i uznano, że impotencji winne są czary. Nieco wcześniej, w roku 1462, Petrus Mamor uskarżał się, że w Akwitanii wiele osób nadużywa pretekstu impotencji ex ma-leficio, aby uzyskad unieważnienie małżeostwa. Następnie powołuje się na sformułowane jeszcze przez Tomasza z Akwinu rozróżnienie między naturalną oziębłością płciową (frigiditas), kiedy mężczyzna (frigidus) nie może odbyd stosunku seksualnego z żadną kobietą, a ligatura, kiedy mężczyzna (maleficiatus) nie potrafi współżyd cielesne jedynie z konkretną niewiastą. Kanon Kościoła (Corpus luris Canonici z około 1140 roku) ustala cztery pryncypia: 1. Czyjaś zła wola może uniemożliwid współżycie cielesne.

2. Ligatura jest możliwa jedynie za przyzwoleniem Bożym.

3. Ligaturę powoduje Diabeł. (Dziwne, że Bóg przyznał Diabłu władzę nad genitaliami właśnie).

4. Uleczenie może nastąpid, z bożą pomocą, dzięki wstrzemięźliwości i modłom. Należy wystrzegad się pomocy magów.

Franciszkanin, ojciec Candidus Brognolus 3ergomensi, w swoim Manuale Exorcistarum (1651) podaje tekst francuskiej modlitwy przeciwko impotencji zesłanej przez Diabła na człowieka, który wstąpił w związki małżeoskie jedynie po to, by zaspokoid swoje żądze cielesne: "Proszę cię, Boże, uwolnij mnie od tego maleftcium, za pomocą którego zadano mi ligaturę. *...+ Nie chcę już traktowad małżeostwa wyłącznie jako środka pozwalającego mi uniknąd grzechu rozpusty".

Rzecz Jasna, ligaturę traktowano jako uzasadniony powód do unieważnienia małżeostwa: Jeśli zdarzy się, że nie można kogoś uleczyd, małżonkom wolno żyd w separacji" -Decretum. "Ligatura, jeśli jest trwała i poprzedza zawarcie związku małżeoskiego, czyni bezcelowym związek mający byd zawarty i unieważnia już dokonany". (Alphonsus de Vera Cruz)

Loudun, zakonnice z Loudun. Styl życia wielu siedemnastowiecznych księży francuskich niewiele odbiegał od wzorców świeckich, niektórzy nawet pod względem galanterii i swobody obyczajów skutecznie rywalizowali z najwykwintniejszymi dworakami. Do tego typu duchownych należał właśnie niepospolitej urody Urbain Grandier, w roku 1617 wyznaczony na proboszcza parafii St.--Pierre-du- Marchd w Loudun. Lekceważąc kłopoty, jakich mógł się spodziewad z powodu ciągłych i powszechnie znanych miłostek, ojciec Grandier pozwolił sobie zakpid z potężnego kardynała Richelieu, który popadł w chwilową niełaskę u króla Ludwika XIII. Nie powinno zatem budzid zdziwienia, że po trzynastu latach proboszczowania, w czasie których pędził żywot wesoły i obfitujący w skandale (podejrzewano, że jest on ojcem dziecka Philippy Trincant, córki prokuratora Loudun, a jedną ze swych peni-tentek, Madeleine de Brou, wziął sobie otwarcie za kochankę), 2 czerwca 1630 roku został oskarżony o niemoralnośd przed nieprzyjaznym mu biskupem Poitiers i uznany przezeo za winnego. Ale Grandier miał swoje koneksje i udało mu się dobid tego, że po upływie roku arcybiskup Bordeaux anulował decyzję o zawieszeniu go w czynnościach kapłaoskich.

Aby uprzedzid zemstę Grandiera, Jego przeciwnicy zwrócili się do wroga proboszcza, ojca Mignon, spowiednika zakonnic z niewielkiego konwentu urszulanek w Loudun. Ich plan był prosty; należało wmówid kilku siostrom, że zostały opętane, a następnie, w trakcie egzorcyzmów, skłonid je, by przysięgły, że to ojciec Grandier rzucił na nie urok. Powiodło im się z przełożoną konwentu, siostrą Jeanne des Agnes, oraz jedną z zakonnic; popadły one w nieprawdopodobne konwulsje, puchły od połykanego w wielkich ilościach powietrza, zmienił się także ich wygląd i głos. Siostra Jeanne utrzymywała, że została opętana przez dwa diabły, Asmodeusza i Zabulona, które nasłał na nią ojciec Grandier. Spisek ten spalił jednak na panewce, a jedynym jego rezultatem był zakaz odprawiania dalszych egzorcyzmów przez ojca Mignon i jego pomocnika, ojca Barrd, wydany 21 marca 1633 roku przez arcybiskupa.

Aczkolwiek zakonnicom zezwolono na powrót do normalnego, spokojnego żywota w klasztorze, spisek przeciwko Grandierowi knuto nadal. Kiedy do Loudun przybył Jean de Laubardemont, przyjaciel wszechwładnego znowu kardynała Richelieu i krewny matki przełożonej, który miał nadzorowad rozbiórkę miejscowej warowni, pojawiła się szansa upokorzenia proboszcza. Panu Laubarde-montowi powiedziano, że ojciec Gandier był autorem pamfletu na kardynała, a ten przekazał podsuniętą mu informację przyjacielowi. W konsekwencji otrzymał polecenie powołania marionetkowej komisji, składającej się z dwóch rajców miejskich, seneszala i namiestnika, której zadaniem miało byd oskarżenie, uwięzienie i skazanie Grandiera.

Przystąpiono do ponownej realizacji pierwotnego planu spisku. Zakonnice poddane egzorcyzmom przez franciszkanina, ojca Lac-tance, i jezuitę, ojca Surina, wysunęła przeciwko Grandierowi takie same jak uprzednio zarzuty; przyłączyło się też do nich grono dawnych, porzuconych już przez niego, kochanek. "Sześddziesięcioro świadków zarzuciło mu rozpustę, kazirodztwo, świętokradztwo oraz inne zbrodnie, których dopuszczał się niemal każdego dnia i o każdej porze, nawet w zakrystii swego kościoła, gdzie przechowuje się hostię" (Des Niau). Księża zadbali o to, by egzorcyzmy odbywały się publicznie, toteż całe tłumy ludzi ściągały, aby usłyszed, o co oskarża się proboszcza.

Na koniec zmuszono Grandiera, by sam odprawił egzorcyzmy nad zakonnicami, które utrzymywały, że jest on sprawcą ich opętania. Ponieważ jedną z oznak opętania demonicznego jest zdolnośd energumena do porozumiewania się w językach obcych, ojciec Grandier zwrócił się do pewnej zakonnicy po grecku. Ta jednak wykazała się podziwu godną przytomnością umysłu. "Ach, jesteś bardzo przebiegły! - powiedziała. - Przecież wiesz dobrze, że jednym z pierwszych warunków paktu, jaki ze sobą zawarliśmy, było zobowiązanie, że nigdy nie będziemy mówid po grecku". Des Niau stwierdza następnie, że ksiądz "nie odważył się już zadawad pytao w języku greckim ani jej, ani innym zakonnicom, aczkolwiek prowokowały go do tego, z którego to powodu był wielce skonfundowany". Pod koniec te) sceny zakonnice otwarcie wystąpiły przeciwko Grandierowi, oskarżając go o praktykowanie czarów. Matka przełożona przysięgała, że zaczarował on cały klasztor bukietem róż, który przerzucił przez jego mury. Grandier, sądząc, że nie zostanie skazany za wyssane z palca zbrodnie, nie przedsięwziął żadnych kroków, aby odeprzed gromadzone przeciwko niemu coraz liczniejsze zarzuty. 30 listopada 1633 roku wtrącono go do więzienia na zamku w Angers. Jeśli wierzyd późniejszej relacji, sporządzonej przez Nicholasa Aubina, niemal od razu wykryto na jego ciele diabelskie piętna, uciekając się do następującego wybiegu: jeden bok nakłuwano mu bardzo ostrym lancetem, co powodowało u badanego silny ból, po czym natychmiast dotykano drugiego boku tępym koocem trzonka, wskazując tym samym rzekomo pozbawione czucia punkty. W zapiskach sądowych znajdują się informacje o odkryciu czterech takich miejsc na pośladkach i jądrach księdza. Pewien aptekarz z Poitiers był świadkiem tego oszustwa i, ująwszy w dłoo lancet, natychmiast udowodnił, że owe diabelskie piętna w rzeczywistości reagują na ból zupełnie normalnie. Również chirurg, doktor Foumeau, który badał Grandiera przed rozpoczęciem tortur, zeznał, że nie wykrył u niego żadnych diabelskich piętn.

Proces w Loudun, przeprowadzony z naruszeniem elementarnych wymogów prawa, był parodią wymiaru sprawiedliwości. Przede wszystkim Urbain Grandier powinien zostad postawiony przed sądem świeckim i mied prawo apelacji do parlamentu paryskiego (tradycyjnie chłodno odnoszącego się do oskarżeo o czary). Dlatego kardynał Richelieu uciekł się do pomocy fikcyjnej komisji śledczej. Po drugie, jak już wspomniano, odrzucono wszelkie zwyczajowe procedury prawne. Oskarżenie przedstawiło sądowi napisany jakoby ręką Grandiera tekst przymierza z Diabłem, który demon Asmodeusz miał rzekomo wykraśd z gabinetu samego Lucyfera. Sąd nie zezwolił kilku zakonnicom na odwołanie zeznao obciążających proboszcza, interpretując ich mite-face jako podjętą przez Szatana próbę ocalenia swego wiernego sługi. Mimo to obstawały one, że zeznania podyktowali im księża pałający osobistą nienawiścią do Grandiera. Matka przełożona pojawiła się. w sądzie ze stryczkiem założonym na szyję, grożąc, że powiesi się, by okupid grzech krzywoprzysięstwa, jaki popełniła. Zignorowano ją zupełnie. Wszystkich przyjaciół Grandiera, zamierzających świadczyd na jego korzyśd, Laubardemont ostrzegł, by raczej zachowali milczenie, jeśli sami nie mają ochoty stanąd przed sądem. Nakazał też aresztowanie miejscowego lekarza, doktora Ciau-de'a Quilleta, pragnącego zdemaskowad przed sądem oszustwa, jakich dopuszczono się w trakcie publicznych egzorcyzmów, stanowiących pretekst do oskarżenia Grandie-ra. Uprzedzony o tym Quillet ratował się ucieczką do Włoch. Laubardemont wydał także nakazy aresztowania trzech braci Gran-diera, z których dwóch również było księżmi; wzorem Qui!leta także i oni zbiegli z kraju. Wiece w obronie Grandiera, organizowane przez bajhfa Loudun, na których piętnowano nie licujące z prawem postępowanie komisji śledczej, zostały przez Laubardemonta zakazane jako działania przeciwne woli króla, ^ zatem noszące wszelkie znamiona zdrady stanu.

18 sierpnia 1634 roku ogłoszono wyrok skazujący Grandiera na tortury pierwszego i ostatniego stopnia, a następnie spalenie żywcem na stosie. Oto pełne jego brzmienie:

Orzekliśmy i orzekamy, że Urbain Gran-dier został sprawiedliwie osądzony i skazany za zbrodnię czarnoksięstwa, maleflciów oraz spowodowania opętania kilku mniszek urszulanek z klasztoru mieszczącego się w mieście Loudun i niektórych innych kobiet świeckich, a także za wszelkie inne wynikłe w konsekwencji tego zbrodnie. Jako pokutę za nie nakazaliśmy i nakazujemy, aby rzeczony Gran-dier odbył amende honorable przed główną bramą kościoła St.-Pierre-du-Marchd oraz kościoła St. Ursule w rzeczonym mieście Loudun; z obnażoną głową, powrozem założonym na szyję i dwufuntową, zapaloną gromnicą w dłoniach, ma na kolanach błagad o laskę Boga, króla i prawo. Co uczyniwszy, ma zostad przewieziony na plac Św. Krzyża i tam przywiązany do słupa na specjalnie w tym celu wzniesionym szafocie, a następnie spalony żywcem wraz ze wszystkimi rękopisami ksiąg, w których występował przeciwko celibatowi księży; a popioły jego mają byd rozrzucone na wiatr. Nakazaliśmy też i nakazujemy, aby cały jego majątek ruchomy uległ konfiskacie na rzecz Króla; wyjątek stanowi kwota 500 liwrów, która ma byd odjęta na zakup tablicy z brązu, na której zostanie wyryta relacja z niniejszego procesu i która na wieczną rzeczy pamiątkę umieszczona zostanie w kaplicy rzeczonych urszulanek. A zanim przystąpi się do wykonania niniejszego wyroku, nakazujemy, aby rzeczony Grandier poddany został torturom pierwszego i ostatniego stopnia *la question ordinaire et extraordinair^ na okolicznośd wyjawienia wspólników. Dao w Loudun 18 sierpnia 1634 roku.

Nawet poddany najstraszliwszym torturom, w trakcie których szpik tryskał z miażdżonych kości, ojciec Grandier obstawał przy swej niewinności i odmówił dawania fałszywego świadectwa przeciwko bliźniemu swemu. W rękopisie z tamtego okresu, który odnaleziono w Poitiers, znajduje się informacja, że brat Tranquille oraz inni kapucyni osobiście go torturowali. Ich nienawiśd do Grandiera była tak wielka, że usiłowali przekonad wszystkich o jego winie, twierdząc, że ilekrod wzywa on imienia Bożego, w rzeczywistości przywołuje Diabła - jedynego Boga, którego czci. Przyrzeczone mu, że przed egzekucją będzie mógł wygłosid publicznie oświadczenie oraz udzielona mu zostanie łaska uduszenia przed spaleniem, jednak towarzyszący mu w ostatniej drodze zakonnicy nie dopuścili ani do jednego, ani do drugiego. Według pewnej, nie potwierdzonej, co prawda, relacji nie dali mu dojśd do słowa, miażdżąc twarz ciężkim metalowym .krucyfiksem podsuniętym rzekomo do ucałowania. Franciszkanin, ojciec Lactance, osobiście podpalił stos i wraz z panią de Laubardemont przypatrywał się śmiertelnym mękom Grandiera.

W pewnej mierze sam los zemścił się na oprawcach Grandiera. Ojciec Lactance oszalał i umarł przed upływem miesiąca. Jego ostatnimi słowy były: "Grandier, winien jestem twojej śmierci". Ojciec Tranquille również postradał zmysły l zmarł pięd lat później. Doktor Mannouri, który nakłuwał ciało Grandiera w poszukiwaniu diabelskich piętn, cierpiał na takie wyrzuty sumienia, że ^zmarł w napadzie koszmarnego szału, zaś ojca Barre w roku 1640 wygnano z Francji w związku z aferą dotyczącą rzekomego opętania kilku kobiet w Chinon.

Po prawnym mordzie dokonanym na ojcu Grandier, którego śmierd powinna zlikwidowad objawy opętania wśród zakonnic z Lou-dun, mniszki kontynuowały swoje przedstawienia, co zaczęło przynosid pokaźny zysk zarówno klasztorowi, jak i całemu miastu, jako ściągająca przyjezdnych atrakcja turystyczna. Typowa dla zachowao egzorcyzmowanych zakonnic jest scena odegrana przez jedną z młodszych mniszek, siostrę Claire.

Padła na ziemię bluźniąc i wijąc się w konwulsjach, po czym zadarłszy habit i koszulę bezwstydnie obnażyła swój wstyd niewieści, wykrzykując przy tym sprośne słowa. Jej gesty stały się tak lubieżne, że obecni odwracali oczy. Czyniąc sobie zadośd dłoomi, wykrzykiwała raz po raz:

"Nuże dalej, foutez-moi!"

Mimo iż utrzymywano, że nigdy przedtem nie widziała przeora, zwracała się doo po imieniu, proponując mu, by został jej kochankiem. Popis ten trwał bitą godzinę.

Kiedy indziej jeszcze zakonnice z trudną do pojęcia gwałtownością dotykały głowami pleców i piersi tak, jakby miały złamane szyje, i w nienaturalny sposób po dwa lub trzy razy wykręcały ręce w stawach barkowych, łokciach lub nadgarstkach. Leżąc na brzuchach sięgały dłoomi stóp, ich twarze zaś przybierały tak przerażający wygląd, że nie sposób było go znieśd. Znienacka wywalały straszliwie opuchnięte, czarne, stwardniałe i pokryte krostami języki, co nie przeszkadzało im w zupełnie wyraźnym wymawianiu słów. Wychylały się do tyłu tak, że głowami sięgały stóp, przy czym potrafiły przez dłuższy czas poruszad się w takiej pozycji z nadzwyczajną szybkością. Wydawały z siebie okrzyki tak przeraźliwe i głośne, jakich nikt do tej pory nie miał okazji słyszed. Używały słów tak niegodnych i plugawych, że zawstydziłyby one najbardziej występnego mężczyznę, sposób zaś, w jaki obnażały się, oraz ich prowokacyjnie lubieżne zachowanie się wobec obecnych przyprawid by mogły o rumieniec wstydu mieszkanki najgorszego burdelu w kraju. (Des Niau).

Egzorcyzmy odprawiane przez jezuitę, Jeana Josepha Surina, wywarły taki wpływ na szlachcica angielskiego, lorda Montagu, że przyjął on wiarę katolicką. Kiedy jednak pewnego razu Loudun odwiedziła księżna d'Aiguillon, bratanica kardynała Richelieu, odniosła wrażenie, że to widowisko jest czystą mistyfikacją. Nie omieszkała donieśd o tym wujowi, który stracił ostatecznie zainteresowanie sprawą i cofnął zasiłek pieniężny, jaki do tej pory wypłacał opętanemu konwentowi w zamian za oskarżenia rzucone na Grandiera. Z chwilą kiedy zakonnice przestały otrzymywad wynagrodzenie za swoje popisy, również i one straciły do nich serce. W taki oto sposób pieniądze - a ściślej ich brak - uleczyły opętanie, z którym nie mogli sobie poradzid egzorcyści.

Louviers, zakonnice z Louviers. "Pozostaje kwestią otwartą, czy owe nieszczęsne zakonnice rzeczywiście są opętanie - nie badałem ich osobiście - nie ulega natomiast najmniejszej wątpliwości, że jest to niebywały skandal". Ta pierwsza reakcja biskupa Evreux wydaje się nader rozsądna.

Większośd spraw o czary w siedemnastowiecznej Francji to przypadki spowodowanego przez spowiedników konwentów klasztornych opętania młodych zakonnic; wstępujące w nie za sprawą owych opiekunów duchowych demony przywodziły na ogół nieszczęsne mniszki do bluźnierstw i postępków sprzecznych z normami moralności.

Doniesienia o tych wypadkach można potraktowad trojako: albo są to nie mające nic wspólnego z rzeczywistością rojenia młodych kobiet, którym reguła klasztorna zabraniała normalnego życia płciowego, albo historie te są prawdziwe, a zatem księża sprawujący pieczę nad zakonnicami byli zdegenerowanymi potworami, albo, po prostu, w grę wchodzą specyficzne interpretacje trudnych do wyjaśnienia zdarzeo i wyolbrzymiania sporadycznie występujących przypadków rzeczywistych zboczeo i występków. Każde) z większych epidemii klasztornego satanizmu akompaniowało grono stronników rzucających oskarżenia zakonnic; w każdym też z analogicznych , wypadków widzimy oskarżonych księży, którzy rozpaczliwie walczą o zachowanie dobrego imienia. Sprawa zakonnic z miasta Louviers w Normandii (1647) była trzecim z serii wielkich skandali, przy czym wszystkie one przebiegały według takiego samego schematu. Para protagonistów: siostra Made-leine Bavent i ojciec Thomas Boulle, znajduje swój odpowiednik w Loudun (siostra Jeanne des Agnes i ojciec Urbain Grandier) i w Aix-en-Provence (siostra Madeleine de la Palud de Demandolx i ojciec Louis Gaufri-di). Niemal sto lat później, w roku 1731, doszło do karykaturalnej wręcz powtórki omawianych tu zdarzeo, ale wówczas oskarżenia wysunięte przez siostrę Catherine Cadiere zostały odrzucone przez sąd, a ojca Girarda nie spalono na stosie *patrz: Cadtóre Catherine+.

Sprawę Madeleine Bavent i trzech kolejnych opiekunów konwentu w Louviers: ojca Davida, ojca Picarda i ojca Boulle, roztrząsały co najmniej trzydzieści cztery broszury i druki ulotne. Głównymi źródłami informacji na ten temat są jednak zapiski sądowe i rodzaj osobistych wyznao, czy też raczej autobiografia, Madeleine Bavent; "Trudno o książkę ważniejszą, a zarazem bardziej przerażającą", napisał o niej Michelet. Wiarygodnośd obu tych źródeł budzi jednak poważne zastrzeżenia, jako że Madeleine zapewnia, iż zeznania złożone przez nią przed sądem "opierały się na *...+ sugestiach wpojonych jej" przez prowadzących przesłuchanie. W czasie śledztwa zmuszano ją, by "powiedziała zarówno to, co wie, jak i to, o czym nie miała pojęcia, a następnie uwierzytelniła swoje zeznania". Czytelników swej autobiografii Madeleine prosi, by zechcieli "odróżnid to, co wydaje się im prawdą, od rzeczy wyglądających na urojenia".

Na podstawie różnych, często wzajem sobie przeczących, źródeł ówczesnych można odtworzyd następujący przebieg zdarzeo:

Osierocona wcześnie Madeleine Bavent wychowywała się u ciotki w Rouen i tam też w roku 1620, jako trzynastolenia dziewczyna, została oddana do terminu u krawcowej. Podczas gdy szefowa, pani Anna, przyjmowała klientów na parterze, w sklepie, Madeleine i pół tuzina innych młodych panien szyło stroje kościelne w pracowni na pięterku, gdzie też często składali im wizyty księża nadzorujący postępy realizacji zamówieo. Kiedy miała około osiemnastu lat, uwiódł ją jeden z nich, franciszkanin, ojciec Bontemps, który wcześniej już nawiązał intymne stosunki z kilkoma innymi dziewczętami. Aby uniknąd podejrzeo ze strony ciotki, Madeleine zdecydowała się wstąpid do niewielkiego konwentu tercjarek franciszkaoskich w Louviers, ufundowanego w roku 1606 jako zakład dobroczynny dla ubogich panien. Ponieważ była ona osobą głęboko religijną, krok ten nie wzbudził niczyjego zdziwienia.

Pierwszym kapelanem owego zgromadzenia zakonnego, poświęconego świętemu Ludwikowi i świętej Elżbiecie Węgierskiej, był ojciec Pierre David. Wydana w roku 1643 broszura Rdcit ydritable utrzymuje, że "pod płaszczykiem świątobliwego trybu życia rozsiewał on ziarno zgubnej doktryny wyznawanej przez iluminatów". Ta heretycka sekta mistyczna, podobnie jak adamici l kwietyści, wierzyła, że człowiek, którego oświecił Duch Święty, z założenia nie może popełnid grzechu, powinien oddawad cześd Bogu obnażony, biorąc przykład z Adama, i jeśli dwiczy wewnętrzny spokój i pobożnośd, to każdy jego uczynek jest nienaganny. Ojciec David był, jak się wydaje, co najmniej zainteresowany poglądami tych sekt, bowiem po jego śmierci biskup nakazał spalenie należących doo ksiąg. Zakonnice z Louviers zwykły na znak ubóstwa i skromności przyjmowad komunię świętą nago, a następnie pościd przez osiem lub dziesięd dni. Tego rodzaju praktyki, początkowo zapewne wynikające z jak najczystszych intencji, po pewnym czasie stały się podstawą do różnych nadużyd l perwer-sji.

Trzy lata nowicjatu Madeleine spędziła pod duchową opieką ojca Davida; od niego też nauczyła się różnych heretyckich praktyk. Da-vid kazał jej, na przykład, "rozbierad się do pasa i przyjmowad komunię z obnażonymi piersiami". W tym czasie inne zakonnice nie pozwalały jej okryd niczym swej nagości i pilnowały, by stała z wyciągniętymi do góry rękami. O samym ojcu Davidzie Madeleine pisała:

Za najbardziej pobożne, cnotliwe i święte uważano te zakonnice, które rozbierały się do naga i w tym stanie taoczyły przed nim, ukazywały się nago na chórze i przechadzały po ogrodzie. Nie dośd na tym. Przyzwyczaił on nas, byśmy pieściły się wzajemnie lubieżnymi karesami i, o czym nie mam śmiałości mówid nawet szeptem, oddawały się najobrzydliwszemu i najbardziej grzesznemu występkowi *miłości lesbijskiej+. Byłam świadkiem parodii aktu obrzezania, dokonanej na olbrzymich rozmiarów fallu-sie, który zdawał się byd zrobiony z ciasta; kilka zakonnic skorzystało zeo później, aby zadośduczynid swym upodobaniom.

Ojciec David nigdy nie odbył z nią pełnego stosunku płciowego, pozwalał sobie jedynie na nieskromne swawole, polegające na "pewnych nieprzyzwoitych pieszczotach i wzajemnej masturbacji".

Edukację Madeleine kontynuował następnie proboszcz, ojciec Mathurin Picard, który w roku 1628 przejął po ojcu Davidzie funkcję kapelana, oraz jego wikary, ojciec Tho-mas Boulle. "Obsceniczne praktyki (ojca Da-vida+ trwały nadal i cieszyły się dużym powodzeniem". Jeśli dad wiarę jej zeznaniom, Madeleine sprzeciwiała się tym zwyczajom, wobec czego inne zakonnice uważały ją za krnąbrną. Podczas spowiedzi wielkanocnej ojciec Picard wyznał jej swoje uczucie i rozpoczął z nią igraszki miłosne. "Od tej pory nigdy już nie usłyszałam od niego wyznao innego rodzaju. (...+ Zazwyczaj przez cały czas obmacywał najbardziej intymne zakątki mojego ciała, mimo iż zawsze byłam skromnie przykryta i nigdy, wbrew temu co złośliwie twierdzą zakonnice, nie rozebrałam się". Madeleine nigdy nie chciała dopuścid go do największej poufałości, niekiedy jednak ojciec Picard zniewalał ją siłą, toteż w koocu zaszła z nim w ciążę.

Również i inne zakonnice ksiądz darzył swymi względami. Prokurował on specyfiki miłosne z opłatka komunijnego, który mieszał "z kilkoma grudkami zakrzepłej krwi miesięcznej", a następnie zakopywał w ziemi. Zafascynowane tego rodzaju czarami zakonnice dopuszczały się z nim w takich miejscach "najbardziej sprośnych uczynków". Do innych rodzajów specyfików miłosnych ojciec Picard używał wnętrzności zamordowanych niemowląt, sproszkowanych kości trupów i "krwi, którą filtrował przez hostię".

Madeleine zeznała, że raz lub dwa razy na tydzieo udawała się na sabat. Około godziny jedenastej w nocy, jak sama opowiedziała, traciła przytomnośd i wpadała w "pewien rodzaj ekstatycznego transu". W sabatach uczestniczyli wspomniani dwaj księża, ojciec Picard i ojciec Boulle, trzy lub cztery zakonnice z jej klasztoru, kilkoro świeckich, a także demony o na poty ludzkich, na poły zwierzęcych kształtach. Księża odczytywali słowa czarnej mszy z "bluźnierczego dokumentu", parodiując liturgię kościelną. Po uczcie, na którą w dwóch przypadkach składało się pieczone ludzkie mięso, zakonnice oddawały się rozpuście z widmem ojca Davida lub którymś z żyjących księży. Pewnego razu Madeleine poszła do łóżka z ojcem Boulle, a ojciec Picard przypatrywał się im i "przytrzymywał mi ręce, kiedy ojciec Boultó kładł się na mnie".

Na owe, odprawiane o północy sabaty księża przynosili ze sobą wielkie kawałki hostii. To, co działo się potem, należy opowiedzied własnymi słowami Madeleine.

Po odprawieniu czarnej mszy księża wykrawali ze środka poświęconego opłatka krążek rozmiarów monety o wartości 1/2 sou, po czym przymocowywali go do kawałka w podobny sposób przyciętego welinu lub pergaminu, używając w tym celu jakiejś kleistej mazi podobnej do wosku stosowanego przez szewców. Następnie nakładali tę rzecz na genitalia tak, by przylegała do brzucha i tak przysposobieni oddawali się obecnym na sabacie kobietom. *Podczas jednego z sabatów ojciec Picard+ miał ze mną stosunek płciowy pięd lub sześd razy, ale tylko raz czy dwa w sposób, który opisałam powyżej.

Przez kilka lat Madeleine odwiedzał diabeł w postaci ogromnego, czarnego kota.

Co najmniej dwa razy, wchodząc do mojej celi, natknęłam się na tego przeklętego inkuba, który siedział na łóżku w najbardziej nieprzystojnej pozie, jaką tylko można sobie wyobrazid, z obnażonym ogromnym penisem, dokładnie takim samym, jakie mają mężczyźni. Przeraziłam się strasznie i próbowałam uciec, ale w tej samej chwili skoczył ku mnie, siłą zaciągnął na łoże i wziął gwałtem, powodując, że doświadczyłam jedynego w swoim rodzaju doznania.

Wszystkie te nieprawdopodobne orgie miały trwad od 1628 do 1642 roku, kiedy to ojciec Picard zmarł. Mimo to na zewnątrz murów klasztornych nie przedostało się ani jedno słowo skargi, do świata zewnętrznego nie dotarła ani jedna plotka, chociaż sama Madeleine przez kilka lat (jeszcze jako nowi-cjuszka) była furtianką konwentu i bywała w mieście kilka razy na tydzieo, a regularnie odwiedzający klasztor księża wysłuchiwali spowiedzi zakonnic. Dopiero po śmierci ojca Picarda siostry zakonne zaczęły zdradzad symptomy opętania demonicznego, co wzbudziło zainteresowanie władz kościelnych. Łatwowierny prowincjał kapucynów, ojciec Esprit de Bosroger, który w roku 1652 opisał symptomy nękających zakonnice paroksy-zmów, stwierdził, że owe młode niewiasty, ponad wszelką wątpliwośd cieszące się dobrym zdrowiem, przez cztery lata, w dzieo i w nocy, cierpiały z powodu przeraźliwych konwulsji, i chociaż w ciągu ostatnich dwóch lat, dzieo w dzieo poddawano je egzorcyzmom, trwającym co najmniej trzy godziny, a niekiedy i dłużej, w dalszym ciągu nawiedzały je powtarzające się napady szału, ataki paraliżu, zwierzęcego wycia, krzyków i wrzasków. Pomijając wszystkie te dotkliwe cierpienia odczuwały one w dodatku trzy lub cztery razy na dzieo charakterystyczne poruszenia demonów, jakie w nie wstąpiły - ich osobistych dręczycieli.

Co najmniej czternaście spośród pięddziesięciu dwóch zakonnic uznało się za opętane (podały one imiona swoich "własnych" diabłów - Putyfar, Dagon, Grongad i temu podobne), a dalsze cztery stwierdziły, że byty napastowane przez złe duchy. W nadziei uniknięcia surowych kar siostry zakonne przyznały się do wszystkiego, o co je pytano, całą winą obarczając Madeleine Bavent. W kościołach, w których egzorcyzmy odprawiali mnisi rozmaitych zakonów, gromadziły się tłumy gapiów, a mile tym połechtane lub byd może po prostu przerażone nagłą popularnością zakonnice zachowywały się w najdziwaczniejszy sposób. Pewnego razu w czasie kazania ojciec Esprit de Bosroger zauważył, że złośliwośd diabelska jest jako brzęczenie muchy. Niemal natychmiast w kościele rozległ się jakiś głos (bez wątpienia jednej z dotkniętych szaleostwem zakonnic): "Powiadasz? Muchy! Muchy! Przekonasz się rychło, jaką moc ma taka diabelska mucha!" Reszta zgromadzonych sióstr zareagowała na to ogrom--nym wzburzeniem i, wydając głośne okrzyki, zaczęła zwijad się w nienaturalnych skrętach i drgawkach. Nie wszyscy jednak dali się przekonad, że te histeryczno-epileptycz-ne ataki rzeczywiście są symptomami opętania demonicznego. Lekarz królewski, doktor Yvelin, stwierdził, że zakonnice w najmniejszej nawet mierze nie wykazują typowych i powszechnie uznanych cech opętania; uznał ich zachowanie za mistyfikację i doszedł do wniosku, że są one starannie przygotowywane do odgrywania swych ról w czasie egzor-cyzmów.

Biskup Evreux, monseigneur de Pericaud, przesłuchał cały konwent i w marcu 1643 roku oskarżył siostrę Medeleine Bavent o uprawianie czarów, uczestnictwo w sabatach, podpisanie paktu z Diabłem, kradzież hostii i utrzymywanie stosunków płciowych z demonami. Madeleine pod presją przyznała się do tego, że jest czarownicą, t została usunięta z zakonu. Wtrącono ją do podziemnego lochu z wyrokiem dożywotniego więzienia, przy czym przez trzy dni w tygodniu jej pożywienie miało ograniczad się tylko do chleba i wody. Zwłoki ojca Picarda, jako inspiratora wszystkich niemoralnych i czarnoksięskich postępków, ekshumowano potajemnie i obłożono ekskomuniką. Brat i kuzyn księdza, którzy znaleźli ciało porzucone na wysypisku śmieci, zaczęli domagad się odszkodowania. Z powodu skandalu, jaki wywołała owa ekshumacja, a także z racji postawionych uprzednio zarzutów o czary, z polecenia królewskiej komisji śledczej sprawę przejął w swoje ręce parlament z Rouen, Śledztwo prowadzone równolegle przez władze duchowne i świeckie wlokło się aż cztery lata, do roku 1647.

Przetrzymywaną w konwencie urszulanek w Rouen Madeleine Bavent dwukrotnie osobiście przebadał wielki penitencjariusz Evreux "grubiaosko i w sposób niegodny" starając się znaleźd na jej ciele diabelskie piętna. Brał on też udział, jako świadek, w kilku innych podobnych obdukcjach. Madeleine próbowała popełnid samobójstwo, powstrzymując za pomocą tamponów upływ krwi miesięcznej, tykając pająki i próbując, za łapówkę, nakłonid pewnego chłopaka, aby dostarczył jej ar- szeniku. W sierpniu 1647 roku sąd zrezygnował z wydania formalnego wyroku, mimo to siostrę Madeleine nadal więziono w całkowitym odosobnieniu. Nie wytrzymała ona długo takiego traktowania i w tym samym^roku zmarła w wieku lat czterdziestu.

Jeden ze świadków, zanim spalono go na stosie jako heretyka, wyznał, że to on właśnie opowiedział Madeleine o orgiach sabatowych, ale były to "zwykłe plotki i czcze wymysły". Opowieśd o "bluźnierczym dokumencie", z którego rzekomo odczytywano słowa czarnej mszy, "podsunął mu śledczy, wielki penitencjariusz Evreux, który zapłacił mu sześd sous za złożenie zeznao obciążających Madeleine i zhaobienie jej imienia. Będąc całkowicie pozbawionym środków do życia, zgodził się dad fałszywe świadectwo, mając na względzie obiecane mu pieniądze".

Ojca Thomasa Boulle, który po śmierci Picarda został spowiednikiem konwentu, aresztowano jako podejrzanego o czary 2 lipca 1644 roku. Po rocznym pobycie w więzieniu uznano go winnym rzucenia uroku na zakonnice. Z drugiej jednak strony dodad należy, że dwóch innych księży aresztowanych wraz z Boulle uniewinniono, bowiem obciążające ich zeznania złożyli skazani na śmierd kryminaliści. Ojca Boulle skazano na tortury, "aby mógł wyjawid swoich wspólników", oraz odbycie amende honorable "z gołą głową, boso, odziany jedynie w koszulę, z powrozem na szyi l zapaloną gromnicą wagi dwóch funtów w rękach", po czym miano go zawlec na specjalnym wózku na Stary Rynek. Tam 21 sierpnia 1647 roku spalono go żywcem, a prochy rozrzucono. W tym samym czasie parlament w Rouen orzekł, że ekshumacja ciała ojca Picarda była niezgodna z prawem, niemniej uznano go winnym uprawiania czarów, zwłoki zaś spalono publicznie (razem z ojcem Boulle). Tego samego dnia na stosie zginął także inny ksiądz, Duval, również oskarżony przez Madeleine Bavent. Opętane zakonnice z Louviers umieszczono w innych konwentach, aby tam ich dusze zaznały wytchnienia.

Lykantropia, patrz: Wilkofactwo.

"M"

Magia. Magię należy bezwzględnie odróżniad od czamoksięstwa; jest ona zjawiskiem ponadczasowym o bardzo szerokim zasięgu, podczas gdy czamoksięstwo było ograniczone w czasie (trzy stulecia, mniej więcej między rokiem 1450 a 1750) i przestrzeni (chrześcijaoska Europa Zachodnia i w nader ograniczonym zakresie Ameryka Północna). Magia jest próbą podporządkowania sobie sił natury i wykorzystania ich do własnych, obojętnie dobrych czy złych, celów, najczęściej zresztą przy aktywnym współudziale i pomocy demonów. Pojęcie czamoksięstwa z jednej strony mieści w sobie magię, z drugiej zaś znacznie poza nią wykracza, ponieważ czarownik sprzymierza się z Diabłem, a zatem uprawiane przy jego współudziale praktyki magiczne mają na celu zanegowanie, wykpienie i odrzucenie Boga chrześcijan. Zbrodnie, o które podejrzewano guślarzy i czarowników, to znaczy nader szerokie spectrum ma-leflciów, były w zasadzie identyczne, różny był jedynie motyw ich popełniania. Na podstawie takich właśnie przesłanek inkwizycja wypracowała koncepcję czamoksięstwa jako herezji, czyli w pełni świadomego odrzucenia Boga i Kościoła; czamoksięstwo przestało byd kwestią popełnionych czynów, stało się problemem światopoglądu, zajmując tym samym miejsce w rzędzie zbrodni sumienia.

W okresie początkowym, gdy teoria ta zaczynała się dopiero kształtowad, dla znacznej części inkwizytorów i sędziów różnica ta nie była zupełnie jasna. Trudno im się dziwid, zwłaszcza że Kościół katolicki miał swoje własne tradycje w tej dziedzinie. Pełen magii o charakterze sakralnym jest Stary Testament, a mimo twierdzenia, że epoka magii dobiegła kooca wraz Z narodzinami Chrystusa, pierwsze stulecia naszej ery przyniosły obfitą literaturę dotyczącą Szymona Maga, cudotwórcy, którego próby opanowania sztuki latania pokrzyżował współczesny mu rywal Piotr Apostoł. Inkwizytorzy nader starannie badali przypadki praktyk magicznych, starając się dociec, jakie intencje kierowały oskarżonymi o nie. W połowie trzynastego wieku Summa de Officio Inqusitionis drobiazgowo roztrząsała wszystkie aspekty guślar-stwa i wróżbiarstwa, mając, jak się wydaje, na względzie rozszerzenie zakresu swej własnej jurysdykcji, zważywszy zaś, że uciekała się ona do stosowania tortur, potrafiła wydobyd z podsądnych takie zeznania, na jakich jej zależało. Mniej więcej od roku 1321, w południowej Francji, w Tuluzie i Carcassonne, zaczyna się seria procesów prowadzonych przez sądy kościelne, podczas których wyraźnie starano się znaleźd w praktykach magicznych symptomy herezji. Około roku 1330 kobiety zaczynają przyznawad się do udziału w sabatach, nocnych lotów w powietrzu, utrzymywania stosunków seksualnych z diabłami, pożerania niemowląt i oddawania czci boskiej kozłu. Między rokiem 1320 a 1350 w samym tylko Carcassonne skazano na stos około 200 osób oskarżonych o magię heretycką, czyli o to, co rozumiemy pod pojęciem czamoksię-stwa. W Tuluzie takich przypadków było jeszcze więcej, bowiem blisko 400. Ponad pół wieku później, około roku 1395, sędzia kryminalny Peter de Berr palił na stosie ludzi, których uznał za malefici, czyli czarowników, podczas gdy winni byli oni jedynie uprawiania praktyk magicznych, sprawozdania z ich procesów milczą bowiem zarówno o pakcie z Diabłem, jak i o sabatach. (Nider, Formica-rius, 1435)

Nie ulega wątpliwości, że celem wydanej w roku 1484 bulli papieża Innocentego VIII było wyeliminowanie tych niejasności. Również Tractatus de Hereticis et Sortiiegiis Pau-lusa Grillandusa (1536), ówczesnego autorytetu w dziedzinie prawa, zawiera wiele stronic poświęconych próbie ustalenia, w jakim momencie praktyki magiczne zaczynają byd herezją. Niektóre z przedstawionych przez niego argumentów były powtórzeniem tez najwybitniejszego specjalisty w dziedzinie prawa kanonicznego w pierwszej połowie czternastego wieku, Johannesa Andreae. Bóg przyznał Diabłu pewien zakres władzy i możliwości, na przykład możliwośd kuszenia ludzi do grzechu, znajomośd natury rzeczy, a także wiedzę o sposobach leczenia chorób. Odwoływanie się do pomocy Diabła w kwestiach mieszczących się w granicach tego, co "wolno" mu było czynid, było magią, natomiast prośba dotycząca dziedzin, które Bóg zastrzegł wyłącznie dla siebie, stanowiła herezję. Jeśli ktoś zatem prosił Diabła o pomoc w uwiedzeniu kobiety, nie popadał w herezję, bowiem pomoc ta mieściła się w granicach uprawnieo przyznanych Diabłu. Nader istotna była też forma, w jakiej zwracano się do Diabła o udzielenie tej pomocy; jeśli ktoś nakazywał mu dokonanie złego uczynku (w granicach, na które przyzwolił Bóg), nie można było mówid o herezji, jeśli natomiast o to samo błagał, stawał się już heretykiem. Konsekwentnie zatem, jeśli osoba posądzana o zawarcie paktu z Diabłem prosiła go o cokolwiek, nawet o rzecz mieszczącą się w ramach przyznanych mu przez Boga kompetencji, to uważano ją niejako automatycznie za winną herezji. W Manuale Emrcistarum franciszkanin Candidus Brognolus Bergomen-si drobiazgowo roztrząsa problem, czego można domagad się od Diabła. "Subtelności te wszelako - jak z przekąsem stwierdza Henry Charles Lea - nijak nie miały się do praktyki dnia codziennego". Uważano, że w ostatecznym rozrachunku - potwierdza to w swojej Glossographii (1674) Thomas Blount -wszelkie cuda dokonywały się dzięki "pomocy Diabła". U schyłku szesnastego stulecia Pefia uznał za heretyckie wszelkie formuły i praktyki magiczne, w czasie których stosowano przedmioty i teksty liturgiczne; nie tylko wodę święconą, ale nawet odmawianie modlitw w rodzaju Ojcze nasz czy Zdrowaś Mario.

Mniej więcej od roku 1700 świecki aparat paostwowy zaczął zastępowad kościoły (zarówno katolicki, jak i protestanckie) w ich dotychczasowej roli strażnika i kontrolera sumieo ludzkich. Język pojęd religijnych przestawał stopniowo odpowiadad opisowi zjawisk warunkujących funkcjonowanie świata nowożytnego i współczesnego - jego miejsce zajęły kategorie polityczne i gospodarcze. Podobnie też czarnoksięstwo, zakładające zawarcie paktu z upersonifikowanym diabłem, straciło swoją przydatnośd jako forma wyrazu współczesnych nurtów heretyckich. Mimo zaniku zjawiska, którego było określeniem, samo pojęcie czamoksięstwa przetrwało i trwa po dzieo dzisiejszy, z tym że jego znaczenie ograniczone zostało ponownie do magii. W takim właśnie sensie mówi się dzisiaj o "czarownikach" afrykaoskich i haitao-skich. Aby uniknąd związanego z tym pomieszania pojęd, należy zaznaczyd, że w niniejszej pracy terminy "czarnoksięstwo", "czarownik",

"czarownica" używane są wyłącznie w kontekście herezji czarnoksięstwa, tak jak ją rozumieli demonolodzy. Wobec ponadczasowych i powszechnych praktyk, mających na celu wszelakie maleflcia, a nie zakładających zawarcia przymierza z diabłem w jego chrześcijaoskim rozumieniu, używano pojęd "gusła", "praktyki magiczne" oraz innych pochodnych.

Studia porównawcze z dziedziny wierzeo ludowych dostarczają licznych przykładów, które wskazują na daleko posunięte podobieostwa między praktykami magicznymi uprawianymi w Europie i na innych, zupełnie odmiennych kulturowo kontynentach. W wierzeniach meksykaoskich, chociażby, pojawia się demon Tlazolteote, który nosi spiczaste nakrycie głowy i lata w powietrzu na miotle. Z naszego punktu widzenia postad ta nie należy mimo wszystko do sfery czarnoksięstwa, lecz magii, nie ma bowiem ona nic wspólnego z ideą wyparcia się Boga chrześcijan, a nazwanie jej czarownikiem w takim sensie, w jakim Europa rozumiała to słowo między piętnastym a osiemnastym wiekiem, byłoby czystym nieporozumieniem.

Po dziś dzieo co najmniej raz na miesiąc środki masowego przekazu karmią nas doniesieniami o "czarach" i "czarownicach". Aczkolwiek zaganiehie to pozostaje poza sferą zainteresowao niniejszego dzieła, warto przytoczyd kilka takich pochodzących z różnych krajów l epok przykładów jako typową ilustrację tego, co określamy przejawem wierzeo i tradycji magicznych.

Około roku 1816 w Nyack, w stanie New York, obwiniono pewną samotnie żyjącą niewiastę, trudniącą się zielarstwem i homeopa-tią, o odebranie mleka krowom i powodowanie jego kwaśnienia. Okoliczni farmerzy urządzili sąd boży przystępując do zważenia jej na dziesiętnej wadze młynarskiej, której przeciwną szalę obciążono masywnym egzemplarzem okute) w brąz Biblii, przyniesionej z miejscowego kościoła. W wypadku negatywnego wyniku tej próby podejrzaną miano utopid w stawie. Wydaje się jednak, że ostatecznie przeważyła nie tyle Biblia, co glos rozsądku, Goody Caniff bowiem ostała się przy życiu.

W roku 1879 we Wraczewie, w guberni nowogrodzkiej, na pięddziesięcioletniej Aga-finie Ignatiewej zaciążyło podejrzenie o zauroczenie bydła. Tym razem wieśniacy wzięli sprawę we własne ręce, zamknęli rzekomą wiedźmę w jej chałupie i podłożyli ogieo. Prowodyrów zajśd postawiono przed sądem pod zarzutem morderstwa, jednak przychylnie do nich nastawieni przysięgli skazali winnych jedynie na odbycie pokuty w cerkwi.

W roku 1885 wdowa Lebon z Sologne we Francji zaoszczędziwszy parę tysięcy franków postanowiła przenieśd się na starośd do córki i powierzyła jej swoje pieniądze. Jakiś czas potem kury w gospodarstwie zaczęły znosid zgniłe jaja, a krowa ocieliła się przedwcześnie. Nie ulegało zatem najmniejszej wątpliwości, że pani Lebon jest czarownicą. Córka skłoniła matkę, aby wyspowiadała się u proboszcza, po czym związała ją, przeniosła do kominka, obłożyła chrustem, suchymi krzakami janowca i szczapami drewna, oblała naftą i spaliła żywcem. "Wiedziałam - tłumaczyła - że nadeszła właściwa chwila, by zabid tę wiedźmę. Gdybym zwlekała, mogłaby popełnid jakiś grzech, czy to myślą, czy uczynkiem, i wtedy cała spowiedź byłaby na nic". Przyglądając się, jak staruszkę trawią płomienie, córka kazała dzieciom odmówid litanię za umierających i prosid Boga, aby zechciał wybaczyd babci, że była czarownicą. Ten ogieo zaś - dodała - "pokazuje wam, jak wygląda piekło". Pani Lebon jęczała i wiła się w płomieniach, ale zięd ogłuszył ją sabotem. Następnie wraz z żoną wyspowiadał się księdzu, który musiał dotrzymad tajemnicy spowiedzi, a burmistrzowi małżonkowie wyjaśnili, że mamusia wpadła do kominka i spłonęła, kiedy oboje byli zajęci w polu.

10 marca 1905 roku w Hawanie oskarżono o praktyki czarnoksięskie czternaście osób. Aby uleczyd pewną kobietę, chorą wskutek urazów, jakich doznała będąc jeszcze niewolnicą, niezbędna okazała się krew białego człowieka. Porwano zatem dwuletnie dziecko, które następnie podwiartowano; krwi z jego serca użyto jako kataplazmu na brzuch chorej, samo zaś serce zostało zjedzone. Kilkoro spośród oskarżonych uznano za winnych, dwie osoby stracono.

W miejscowości Horseheath, w hrabstwie Sussex w Anglii, jeszcze w koocu lat dwudziestych naszego wieku krążyły przedziwne opowieści na temat pewnej staruszki.

Pewnego dnia przyszedł do niej jakiś czarny człowiek, wyjął księgę i poprosił ją, by wpisała do niej swoje imię. Kobieta owa wpisała się do księgi, a tajemniczy nieznajomy oznajmił jej, że będzie panią pięciu duszków służebnych, które spełnią każdy jej rozkaz. Niedługo potem widziano ją w towarzystwie szczura, kota, ropuchy, fretki i myszy. Wszyscy byli przekonani, że jest czarownicą, a wiele osób zaczęło przychodzid do niej i prosid ją o uleczenie. (London, "Sunday Chronicie" z 9 września 1928)

W lipcu 1950 roku niejaka Martha Minnen z miasteczka Witgoor we Flandrii .pozwała do sądu swoich sąsiadów pod zarzutem, że szkalują jej dobre imię, nazywając czarownicą. proboszcz nie chciał przyjmowad od niej datków na kościół, a inne matki zakazywały swoim dzieciom bawid się z jej dziedmi. Nie oskarżano jej o żadne konkretne maleflcia -co najwyżej zarzucano ekscentryczny styl życia. Pani Minnen hodowała koty. "Liczba czarnych kotów, jakie widuje się nocą wokół domu Marthy, przechodzi wręcz ludzkie pojęcie", zeznała Jedna z kobiet, świadczących przeciwko niej. Pani Minnen wręczyła też kiedyś dziecku sąsiada dośd niezwykły upominek - gniazdo z młodymi wróblami. Maria Deckx, Jedna z pozwanych, zeznała: "Zawsze byłam miła wobec pani Minnen, ale nie życzę sobie, by wokół mojego domu latało tyle ptaków". Wyrażając, jak si^ zdaje, opinię pozostałych, dodała: "Wierzyłam w czarownice i wierzę w nie nadal". Sąd przyznał pani Minnen połowę kwoty odszkodowania, o jakie wystąpiła.

Różnicę między magią a czamoksięstwem podsumował lapidarnie znany angielski autorytet w dziedzinie demonologii, William Perkins, którego sposób myślenia był typowy dla ówczesnych inkwizytorów, sędziów, uczonych i prawników, słowem tych wszystkich, którzy ulegli manii polowao na czarownice. "Rzeczą, która przesądza o tym, że czarownica jest czarownicą - pisał on w roku 1608 - jest wyrażona przez nią zgoda na zawarcie paktu *z diabłem+". Perkins uważa, że w ramach tej definicji nie mieszczą się osoby "dotknięte obłędem i szaleostwem", słabe na umyśle oraz wszyscy, którzy hołdują zabobonom do tego stopnia, że uciekają się do guseł i zaklęd w błędnym mniemaniu, że owe zaklęcia i gusła pozwalają im osiągnąd to, czego sobie zażyczyli, nie dzięki pomocy Diabła, ale dlatego, że otrzymują w ten sposób szczególną moc od Boga na wzór niektórych ziół, Jakim nadał On właściwości leczenia schorzeo.

Maleflcia. Nieszczęśliwe wypadki, klęski i szkody, jakie przydarzały się ludziom i zwierzętom, a których przyczyny nie były dośd jasne, zwano maleflciami i przypisywano złośliwej mściwości czarownic. Czarownice, którym narazili się sąsiedzi albo którym najzwyczajniej w świecie sprawiało przyjemnośd szerzenie zła, groziły jakimś nieszczęściem *damnum minatum+, a wszelkie niefortunne przypadki, jakie przytrafiały się potem [damnum secutum], traktowano jako zawinione przez nie. Próba wytłumaczenia w ten sposób wszystkich, zupełnie nawet naturalnych niefortunnych zdarzeo, od drobnych niedogodności, w rodzaju bólu głowy, poczynając, a na klęskach i katastrofach żywiołowych koocząc, pozwalała uzyskad społeczną akceptację na posyłanie na stos przyjaciół i sąsiadów jako heretyków, co w każdym innym wypadku spotkałoby się z gwałtownym i żywiołowym oporem. Oskarżenia o konkretne maleflcia stają się zrozumiałe dopiero w ich kontekście globalnym, wyjaśnia to zarazem, dlaczego prześladowania ich rzekomych sprawców prowadzone przez znienawidzonych skądinąd łowców czarownic pozwalały stroid się tym ostatnim w piórka obrooców porządku społecznego. W konsekwencji za popiół, za maleflcia popełnione przy pomocy Szatana, biorącego pomstę na Bogu i rodzaju ludzkim: "Swoimi klątwami i przekleostwami wyrządziłaś szkodę zarówno ludziom, Jak i zwierzętom, które to nieszczęścia doszły do skutku dzięki mocy i staraniom diabła, twojego pana". Thomas Mumer, autor wydanego w roku 1499 traktatu De Py-thonico Contractu, jest jednym z nielicznych demonologów, którzy dopuszczali myśl, że tego rodzaju szkody mogą byd spowodowane nie tylko przez czarownice, ale czasami bywają następstwem działao Diabła, prowadzonych przez niego na własną rękę, charakteru poszkodowanego, a nawet woli samego Boga.

Czarownicy określani terminem "malefa-ci" mogą, zdaniem wyrażonym w roku 1435 przez Nidera, czynid maleficiai szkodzid tym samym zarówno ludziom, jak i ich dobytkowi na siedem różnych sposobów: zarzuty o dokonywanie złych uczynków służyły jako pożywka procesów, które w istocie swojej były próbą wytępienia wszystkich, których podejrzewano o nieprawomyślnośd.

Hermann Lóher zwraca uwagę na to, jak szybko obsesja czarownic zmieniała sposób reakcji opinii publicznej. Kiedy w roku l6l0 późne majowe przymrozki zniszczyły zasiewy w okolicach Bonn, klęskę tę przypisano dopustowi Bożemu; w roku 1631 natomiast, Już po rozpoczęciu działalności przez notorycznego łowcę czarownic Buirmanna, podobne kataklizmy traktowano powszechnie Jako przejawy złośliwości czarownic. Duchownym i świeckim inkwizytorom udało się tak długo utrzymad kontrolę nad Europą jedynie dzięki skojarzeniu konkretnych, namacalnych nieszczęśd, jakie spadały na zwykłych ludzi, ze stworzoną przez nich, wysoce skomplikowaną teorią czarownictwa jako herezji. "Rzeczy te dzieją się za sprawą przymierza i paktu zawartego ze złym duchem", konkluduje protestant Glanvill. W roku 1643 w czasie procesu czarownic na wyspie Orkney Jannet Reid skazano na śmierd przez uduszenie, a następnie spalenie na

1. Wzniecając miłośd;

2. Wzniecając nienawiśd;

3. Powodując niemoc płciową;

4. Sprowadzając choroby;

5. Pozbawiając życia;

6. Pozbawiając rozumu;

7. Powodując szkody w dobytku wentarzu.

Konsekwentnie zatem wszystkie wymienione powyżej sytuacje są w szerokim tego słowa znaczeniu maleficiami, czyli aktami zła, jako że dopuszczają się ich czarownicy, czyli malefaci. Zazwyczaj jednak termin "malefi-cium" używany był w znaczeniu węższym, ograniczonym do działao powodujących choroby oraz szkody w dobytku i gospodarstwie (punkty 4 i 7 przytoczonej powyżej listy). Inkwizytor Bernard de Como (1510) orzekł, że wszystkie choroby, których przyczyn lekarze nie potrafią wyjaśnid, a skutków uleczyd, należy przypisad działaniu czarów, a w roku 1460 Martin de Aries zdefiniowł ma-leficia jako wszelkie zdarzenia, których skutki wychodzą poza to, czego można się, w granicach rozsądku, spodziewad po działaniach mieszczących się w porządku natury. Wychodząc z tego założenia, wysnuwa on wniosek, że wszelkie maleflcia zakładają implicite zawarcie przymierza z Szatanem i przejście na Jego służbę. Z tego samego powodu procesy czarownic, zwłaszcza w Anglii, w których rolę decydującego materiału dowodowego odgrywały konkretne przejawy szkód i nieszczęśd, Jakie dotknęły ludzi, prowadzone były zgodnie z przesłanką, że wyrok na czarownicę wydaje się dlatego, że oddaje ona cześd Diabłu, i nie ma większego znaczenia fakt, czy da się jej udowodnid konkretne maleftcia.

W wydanym w roku 1608 Discourse ofthe Damned Art of Witchcraft William Perkins podaje listę konkretnych uczynków, powodujących szkody o charakterze zarówno materialnym, jak i duchowym:

1. Wywoływanie burz, sztormów, wichur i sprowadzanie złej pogody zarówno na morzu, jak i na lądzie;

2. Sprowadzanie morowego powietrza;

3. Zwarzenie zasiewów;

4. Wybijanie trzód, nękanie mężczyzn, kobiet i dzieci;

5. Wywoływanie namiętności i cierpieo nękających ciało człowieka i zwierząt, a także leczenie tychże *patrz: Opętanie+;

6. Wypędzanie diabłów. Wszystkie te zbrodnie wymierzone przeciwko ludziom są na poziomie wyobrażeo ludowych odpowiednikami sformułowanych przez uczonych teologów zbrodni przeciwko Bogu, zawartych w przymierzu zawieranym z Diabłem.

Budzących grozę przykładów szkód spowodowanych siłami nadnaturalnymi w hurtowych niemal ilościach dostarczają nam dzieła demonologów. Alexia Belheure żyła w wiecznych sporach ze swoim mężem, ponieważ ten za mało zarabiał; dlatego też zwróciła się do diabła z prośbą o pomoc w ukaraniu go. Pewnego razu, w wigilię Bożego Narodzenia, udał się on do miasta, aby kupid coś na targu. W drodze powrotnej, zgodnie ze złożoną przez diabła obietnicą, został zabity. Alexia, z góry uprzedzona o tym wydarzeniu, znalazła zwłoki męża i ogłosiła, że napadli na niego bandyci. "Wszyscy dali temu łatwo wiarę - stwierdza Guazzo w swoim Compendium Maleflcarum(.l626) -jako że nie była ona ani urodziwa, ani już taka młoda, by ktokolwiek posądzał ją o utrzymywanie kochanków".

Guazzo przytacza także inną popularną opowiastkę o maleflciacb, w której mamy do czynienia zarówno z groźbą mającego nastąpid nieszczęścia - damnum minatum - jak i następującym po nie) złem - damnum se-cutum. Pewna niewiasta, Apra Hoselotte, miała syna, który służył u Jeana Halecourt i został przez niego okrutnie ukarany za kradzież; podejrzewano go bowiem o nią bardziej niż resztę służby. Dotknęło to matkę i przepełniło ją żądzą zemsty, do której okazja nadarzyła się nader szybko. Kiedy pan pędził konie z pastwiska, lekkomyślnie dosiadłszy jednego z nich, zbliżyła się niepostrzeżenie wraz ze swym duszkiem służebnym i szarpnęła konia za szyję tak, że jeździec spadł na ziemię i złamał sobie nogę. Kiedy pojawił się jako świadek na rozprawie, kulał jeszcze i chromał w następstwie tego upadku.

Cotton Mather z Nowej Anglii w swoim Remarkable Prouidences doszukuje się dowodu maleftciów w następującym zdarzeniu, które podaje z pierwszej ręki i w absolutnie dobrej wierze. Pewien bardzo zacny człowiek obraził kiedyś dwie kobiety, które zagroziły mu, że spotka go nieszczęście. Niedługo potem częśd jego krów zdechła w dziwnych okolicznościach, jego samego zaś "zaczęły nawiedzad majaki tych kobiet". Chciał opowiedzied o swoich kłopotach w kościele, ale przeszkodził mu w tym gwałtowny atak epilepsji.

Miał Jeszcze potem (eden albo dwa takie ataki, ale rychło zaczęto mu zadawad bardziej indywidualny rodzaj cierpieo. Pewien godny szacunku człowiek poradził mu, by zgłosił się do władz, ostrzegając go jednocześnie, że jeśli tego nie uczyni, wkrótce zostanie zamordowany. Nie przyjął jednak tej rady i zwlekał kilka tygodni, póki nie wydobrzeje na tyle, by mógł normalnie pracowad i chodzid. Ale niedługo potem wyzionął ducha w sposób, o którym nic pewnego powiedzied nie można.

Kolejny przykład maleficiów w wydaniu angielskim podaje Daimonomageia^^\iSLma Dra-ge'a (1665). W roku 1637, w Bedford, poddano pławieniu w rzece kumę Rosę, rzuciła ona bowiem urok na groch, tak że pożarły go robaki. Zrobiła to z zemsty, ponieważ odmówiono dania jej części tego grochu w upominku. Zaraziła też pewnego mężczyznę wszawicą.

We wszystkich tych opowieściach nie ma najmniejszej wzmianki o tym, w jaki sposób czarownica realizowała swoje zamysły. Wolno przypuszczad, że pomocy udzielał jej Diabeł - przynajmniej w Anglii - za pośrednictwem duszków służebnych, małych zwierzątek wyznaczonych przez Szatana do wykonywania złośliwych poleceo czarownic. Wyjaśnienia alternatywnego można by też szukad w tradycyjnych wyobrażeniach o zauroczeniu, czyli mocy złego oka. William Perkins w swoim cytowanym już tu Discour-se stwierdza:

Od dawna panuje przekonanie, że ludzie złośliwi i nieżyczliwie usposobieni wobec innych wypuszczają z oka strumieo szkodliwych i zjadliwych duchów, które zarażają powietrze l mogą zatrud lub zabid nie tylko tych, z którymi obcują na co dzieo, ale także i innych, którzy znaleźli się w ich towarzystwie, bez względu na ich wiek, siłę i stan zdrowia.

Aczkolwiek Perkins dopuszcza możliwośd zawarcia przymierza z Diabłem, odrzuca tę teorię jako "równie starą, co głupią".

Zakładano też, że czarownice oprócz opisanej powyżej, trudnej do zdefiniowania, a niemożliwej do udowodnienia, zdolności czynienia zła dysponują bardziej namacalnymi środkami, które od niepamiętnych czasów "tworzą arsenał praktyk magicznych i czarnoksięskich, w rodzaju maści, ziół, rozmaitych mikstur i dekoktów, zawiązanych na supeł sznurów, czyli ligatur, figurek woskowych czy też budzącej grozę ręki chwały. Niekiedy też próbują wejśd w posiadanie pewnych przedmiotów, należących do ich przyszłej ofiary - zębów, okrawków paznokci, włosów lub strzępków odzieży - których używają potem dla swych wszetecznych celów. Ponieważ wszystkie te techniki magiczne zostały w tej książce omówione szerzej w innych miejscach, ograniczymy się teraz do podania kilku najbardziej charakterystycznych przykładów.

Pod datą 13 sierpnia 1746 roku John we-sley zanotował w swoim dzienniku opis przypadku rzucenia uroku, z jakim zetknął się w Konwalii. Kiedy Wesley zakooczył kazanie, pewna kobieta podeszła do niego i oznajmiła, że jego dzisiejsza modlitwa przyniosła jej "wytchnienie i ulgę" w trapiącej ją dolegliwości (sądząc z objawów wyglądało to na artretyzm lub reumatyzm). Okazało się, że przed siedmiu laty pewien czarownik na prośbę kobiety, której wyrządziła despekt, rzucił na nią zaklęcie. Podczas "burzy z piorunami i błyskawicami *...+ poczuła, że jej ciało zaczęło dygotad, i nabrała pewności, że gdzieś w pobliżu musi znajdowad się diabeł. *...+ Od tej pory nie zaznała spoczynku nie tylko z powodu panicznego lęku, jaki zawładnął jej umysłem, ale także niewyobrażalnych cierpieo cielesnych; czuła się bowiem tak, jakby ktoś stale szarpał jej ciało rozżarzonymi do czerwoności cęgami".

Podczas procesu w Salem niejaki Roger Toothaker oskarżony został przez Thomasa Gage o to, że sporządził z moczu jego córki jakąś substancję, którą przelał potem do glinianego naczynia i prażył w rozgrzanym piecu. "Następnego ranka rzeczone dziecko rozstało się z życiem".

7 kwietnia 1652 roku w Londynie oskarżono Joan Peterson o to, że "praktykuje fizykę *sztukę leczenia], ale w rzeczywistości podejrzana jest o czarownictwo", a także o to, że podała pewnej starej damie jakąś miksturę, "krótko po wypiciu której niewiasta owa zmarła". W wydanej nazajutrz po przedstawieniu aktu oskarżenia broszurze stwierdzono, iż "wiele osób przypuszcza, że zmarła ona śmiercią naturalną, jako że liczyła sobie już lat osiemdziesiąt".

Inna jeszcze historia pochodzi z Metzu. Pewna kobieta, której piekarz odmówił kredytu, zwróciła się o pomoc do diabła. Guaz-zo pisze, że ten ostatni, rad z każdej okazji uczynienia zła, dał jej pewne zioła zawinięte w papier, polecając, by rozsypała je w miejscu najczęściej uczęszczanym przez piekarza l jego rodzinę. Wzięła je natychmiast l rozsypała na progu jego domu, w następstwie czego piekarz, a rychło potem jego żona i dzieci zapadli na tę samą chorobę. Przyszli do siebie dopiero wtedy, gdy gnębiona wyrzutami sumienia czarownica wzięła od diabła inny rodzaj ziół, które miały moc uleczenia owej dolegliwości. Ukryła je potajemnie w ich łóżkach, tak jak jej przykazano, i po niedługim czasie wszyscy pozbyli się choroby i wrócili do zdrowia.

W czasie wizytacji duszpasterskiej w roku 1543 arcybiskupowi Canterbury, Cranmero-wi, przedstawiono do rozstrzygnięcia sprawę niejakiej Joanny Meriweather, wobec której wysunięto dośd dziwaczne oskarżenie o maleficia. "Rozpaliła ogieo na kupce ekskrementów Ellzabeth Cosley i kapała nao woskiem z poświęconej gromnicy, po czym oznajmiła sąsiadom, że dzięki temu przepołowią się pośladki rzeczonej Elizabeth". (Me-moirs of Archbishof) Cranmer)

Tego rodzaju barwne oskarżenia były jednak bardziej typowe dla Europy kontynentalnej. W koocu wieku szesnatego Johann Myller z Welferdingen złożył następujące zeznanie, dotyczące jego rocznego dziecka.

Agatlna z Pittelingen i Miatte z Hohenech wykradły to dziecko z kołyski i spaliły je na stosie przygotowanym uprzednio u podnóża góry zwanej La Grise, a następnie starannie zebrały spopielało szczątki. Zmieszały je z rosą zebraną z kłosów zboża i czubków traw, wyrabiając nie dającą się łatwo pokruszyd masę, którą posypywały winnice, zasiewy i drzewa, co powodowało, że przekwitały one nie wydając owoców.

Trujące maści i mikstury oraz woskowe laleczki były środkami czynienia maleficiów, o które czarownice oskarżano najczęściej. Klasyczny niemal przypadek magii sympatycznej, w którym zastosowano tego rodzaju metody, opisano w protokołach sądowych z procesu czarownic w Abington z roku^l579. Niejaką Mateczkę Dutton oskarżono o zamordowanie czterech osób za pomocą "obrazków (raczej chyba figurek) długich mniej więcej na piędź, a szerokich na trzy lub cztery palce". Mateczka Dutton nakłuwała je kolcami głogu z lewej strony, "w miejscu, gdzie powinny znajdowad się serca osób przedstawionych na tych obrazkach". Cztery ofiary tych praktyk zmarły jakoby nagłą śmiercią.

John Palmer i Elizabeth Knott, straceni w roku 1649 w St. Albans, również zostali oskarżeni o dokonanie morderstwa za pomocą czarów; przyznali się, że ulepili z gliny figurkę kobiety ("ukształtowali jej wyobrażenie"), którą następnie włożyli do ognia i zagrzebali starannie w żarzących się węglach; kiedy wypalała się ona i roztapiała powoli, kobieta owa leżała, cierpiąc niewysłowione męki, a skoro tylko figurka spaliła się do cna -natychmiast umarła.

Na szczęście dla stróżów prawa demonologowie wykoncypowali teorię, wedle której czarownica, skoro tylko dotknie ją urzędnik sądowy, natychmiast traci moc czynienia maleficiów. Mimo to Prierias (1521) ostrzega, że czarownica może rzucid na nich urok, i zaleca, by palestranci nosili przy sobie sól używaną w czasie egzorcyzmów lub święcony wosk. Inni teoretycy sugerowali nawet, by czarownice transportowad do więzienia w dużych skrzyniach tak, by ich stopy nie mogły dotknąd ziemi.

Jednym z najgorszych skutków obarczania czarownic odpowiedzialnośc4 za wszystko był fakt, że czamoksięstwo stało się rodzajem ulti-ma ratio, stosowanej wszędzie tam, gdzie należało wyjaśnid rzeczy niemożliwe do wytłumaczenia. Thomas Ady uskarża się, że rzadko kiedy, gdy dopust Boży dotknie majątek lub zdrowie człowieka, nie zarzuca on niewinnemu sąsiadowi lub sąsiadce, że rzucili nao urok; jako że - powiada - ta staruszka zapukała niedawno do moich drzwi, prosząc o wsparcie, a ja odmówiłem i, przebacz mi Boże, wezbrała w moim sercu złośd na nią, zdało mi się bowiem, że jest czarownicą. I oto teraz moje dzieci, moja żona, ja sam, mój koo, moja krowa, moja owca, moja maciora, mój wieprz, mój pies, mój kot czy cokolwiek bądź innego jakimś dziwnym sposobem popadły w taki to a taki stan, w związku z tym przysięgam, że jest ona czarownicą, bowiem jakże coś takiego mogłoby się inaczej przytrafid. (A Candle in the Dark, 1656)

Podobnie Reginald Scot, pierwszy Anglik, który sprzeciwił się prześladowaniu czarownic, w roku 1584 stwierdza bez ogródek: "Nierównowaga humorów i temu podobne zjawiska, a nie dziwne słowa, czarownice albo złe duchy są przyczyną tego rodzaju chorób. Również i bydło ginie z powodu zarazy lub nieszczęśliwego zbiegu okoliczności".

Całkowite odrzucenie logiki we wszystkim, co wiązało się z czarownicami i maleflciami, charakteryzowało w równiej mierze Matthe-wa Hopkinsa, jak i jego odpowiedników z kontynentu europejskiego. W jaki sposób wytłumaczyd można śmierd człowieka w następstwie niemożliwej do uleczenia choroby? Doktorzy nie potrafili jej wyleczyd? Tak, ale... W DiscowryofWitchesHopkins przedstawia następujący sposób rozumowania:

1. Czarownice obawiają się, że zostaną pojmane.

2. Czarownice proszą diabła o pomoc.

3. Diabeł każe im rzucid urok na człowieka, który jest ich śmiertelnym wrogiem. (Diabeł wie dobrze, że ludzie "podatni są na nagłe i niespodziewane choroby".) "Co chcecie, abym dla was zrobił, moje drogie i ukochane dzieci, które zawarłyście ze mną przymierze i utwierdziłyście je przypieczętowanym własną krwią paktem, moje drogie maleostwa?"

4. Człowiek umiera z przyczyn naturalnych.

5. Diabeł oznajmia czarownicom, że zamordowały swego śmiertelnego nieprzyjaciela dzięki mocy, w którą je wyposażył.

6. Czarownice wynoszą go pod niebiosa za to, że im pomógł.

Następnie, kiedy już rozejdzie się wieśd o Jego śmierci, *diabeł+ przybywa do czarownic i słyszy od nich słowa uznania, wiary i szacunku za to, co uczynił, podczas gdy w rzeczywistości to choroba zabiła tego człowieka, a nie czarownica czy diabeł (tylko diabłu jest bowiem wiadome, że tego rodzaju schorzenie jest nieuleczalne); czarownica zaś skazuje się na tym większe potępienie z powodu swej zażyłości z diabłem i okazywanego mu posłuszeostwa, co liczyd należy na równi ze złamaniem prawa.

Maleficia często dają symptomy zbliżone do objawów opętania demonicznego, kiedy •eły duch wstępuje w ciało energumena. Umiejętnośd odróżnienia tych schorzeo uważano za nader istotną, bowiem każda z nich wymagała innych środków zaradczych. W opętaniu ulgę przynosiły egzorcyzmy, na malefi-cia zaś pomagała modlitwa łub, jak sugerowali niektórzy demonolodzy, rada samej czarownicy albo "białej wróżki". Wybitny autorytet w tej dziedzinie, Guazzo, podaje listę dwudziestu symptomów uroku rzuconego dzięki maleficiom, przeciwstawiając je objawom opętania demonicznego.

Objawy maleficiów

1. Trudno określid rodzaj choroby, na jaką cierpi osoba dotknięta urokiem; lekarze wahają się, wyrażają wątpliwości, często zmieniają zdanie i boją się postawid zdecydowaną diagnozę.

2. Choroba, pomimo iż leczona od samego początku, nie ustępuje, przeciwnie, pogłębia się.

3. Pogorszenie nie następuje stopniowo, tak jak w przypadku dolegliwości spowodowanych przyczynami naturalnymi; chory często doznaje najsroższych bólów od razu, mimo iż nie ma po temu żadnego uzasadnienia medycznego.

4. Choroba ma przebieg wysoce nieregularny; aczkolwiek może pojawiad się periodycznie, odstępy między nawrotami rzadko są takie same; chociaż może przypominad schorzenie spowodowane przyczynami naturalnymi, różni się odeo pod wieloma względami.

5. Pomimo iż chory odczuwa najsroż-sze bóle, nie jest w stanie określid, w której części ciała je czuje.

6. Od czasu do czasu chory wydaje żałosne pojękiwania bez żadne) widocznej przyczyny.

7. Niektórzy tracą łaknienie, niektórzy zwracają pokarm i cierpią na taki rozstrój żołądka, że często zwijają się z bólu; bywa też, że czują, jak jakiś ciężar przesuwa się tam i z powrotem z żołądka do gardła, jeśli zaś starają się go usunąd, gdy jest w gardle, wszelkie ich wysiłki okazują się bezowocne, mimo że sam z siebie znika on bardzo łatwo.

8. Odczuwają kłujące bóle w okolicach serca; odnoszą wtedy wrażenie, że coś rozrywa ich na pół.

9. U niektórych widad bicie i jakby trzepotanie się tętna na szyi.

10. Inni doznają skurczów w szyi, nerkach lub dole brzucha; często też czują coś na kształt lodowato zimnego wiatru, który przelatuje im przez brzuch i szybko wraca z powrotem, albo też w podobny sposób trapią ich wapory gorące jak ogniste płomienie.

11. Niektórych gnębi niemoc płciowa. 12. Niektórzy cierpią z powodu nieustannego pocenia się, zwłaszcza nocą, nawet w zimie i podczas chłodnej pogody.

13. Niektórzy odnoszą wrażenie, że pewne części ich ciała skręcone są jak węzeł.

14. Choroba, na którą cierpią zauroczeni, objawia się najczęściej wyniszczeniem i wychudzeniem całego ciała, a także utratą sił, głębokimi omdleniami, otępieniem umysłowym, atakami melancholii i różnymi odmianami gorączki, sprawiającymi wiele kłopotów lekarzom. Niekiedy chory popada w konwulsje, które poprzedza uczucie sztywności w kooczynach; puchnie mu cała głowa lub ciało ogarnia taka słabośd, że ledwie może się on poruszad.

15. Niekiedy skóra chorego, najczęściej na twarzy, bywa jednak, że i na całym ciele, przybiera barwę żółtą lub popielatą.

16. Niektórym sklejają się powieki tak, że z ledwością mogą je rozchylid.

17. Osoba, na którą rzucono urok, nie może spojrzed w twarz księdzu, przynajmniej wprost, ponieważ jej gałki oczne obracają się w różne strony. '

18. Kiedy pali się zaklęcie, stan chorego ulega zazwyczaj gwałtownemu pogorszeniu, a jego cierpienia wzmagają się mniej lub bardziej w zależności od tego, czy zadany mu czar był lekki, czy poważny; bywa, że krzyczą wtedy głośno lub wydają z siebie przeraźliwe ryki. Jeśli jednak nie następuje pogorszenie ani jakieś gwałtowne zmiany stanu chorego, to jest znaczna nadzieja, że przy odrobinie troski powróci on do dobrego zdrowia.

19. Jeśli zaś w pobliżu chorego pojawi się czarownica, pacjent popada w skrajne zaniepokojenie, ogarnia go lęk i cały się trzęsie. Jeśli jest dzieckiem, natychmiast zaczyna płakad. Ciemnieją mu oczy, dają się też zauważyd inne łatwe do rozpoznania oznaki.

20. Na koniec wreszcie, jeżeli ksiądz, pragnąc go uleczyd, przyłoży do oczu, uszu lub innych części ciała chorego poświęconą maśd i w organach tych nastąpią od razu widoczne zmiany, jest to oznaką, że został na niego rzucony urok.

Byd może warto zakooczyd te uwagi kilkoma bliższymi nam w czasie przykładami maleficiów, jako że doniesienia o nich po dzieo dzisiejszy sporadycznie pojawiają się w prasie.

W roku 1879 we Wraczewie, w guberni nowogrodzkiej, na niejaką Agafinę Ignatie-wą padło podejrzenie o rzucanie uroku na bydło. Okoliczni włościanie zamknęli ją w domu i spalili. Kiedy doszło do procesu prowodyrów, sędziowie skazali ich jedynie na lekkie kary kościelne, resztę zaś uczestników zajścia puścili wolno.

W tym samym roku w East Dereham, w hrabstwie Norfolk, w Anglii, pozwano przed sąd pewnego człowieka za napad i pobicie osiemnastoletniej dziewczyny. Zapytany o przyczynę tej brutalnej napaści powiedział, że zarówno ona, jak i jej matka są czarownicami. Pomimo swego młodego wieku dziewczyna "może rzucid urok na każdego; uczyniła to ze mną i nie zaznałem od niej spokoju ani w dzieo, ani w nocy, póki pod trawą nie znalazłem ropuchy". Następnie opisuje on, w jaki sposób dziewczyna odprawiała rzekomo swe gusła: Wykopała w ziemi jamę i włożyła ją *ropuchę+ tam, aby rzucid na mnie urok - zapewniam was, panowie, że to prawda. Wyjąłem tę ropuchę, zawinąłem ją w koszulę, zaniosłem na górę i pokazałem mojej matce, po czym wyrzuciłem do kubła w ogrodzie. Dopóki jej nie znalazłem, nie mogłem zasnąd ani w dzieo, ani w nocy.

Podobny wypadek, który zdarzył się w połowie dwudziestego wieku, opisany został w londyoskiej "News Chronicie" z 6 stycznia 1947 roku. Pewien starszy mężczyzna oskarżony został o napaśd na staruszkę. Utrzymywała ona, że wtargnęła na jego grunta jedynie po to, by narwad sobie trochę pietruszki, on zaś twierdził, że przyszła, aby rzucid na niego urok: "Musicie wiedzied, że to się ciągnie jeszcze od średniowiecza. Nie mam nawet odwagi powiedzied, jakich potworności dopuściła się na mnie. Nie zaznałem spokoju przez pięd lat".

Malleus Maleficarum (Młot na czarownice). Malleus Maleflcarum, wydany drukiem po raz pierwszy w roku 1486, jest bez wątpienia najważniejszym, a zarazem najbardziej złowieszczym dziełem demonologicznym, jakie kiedykolwiek zostało napisane. Jego autorom udało się w nim dokonad połączenia dawnych wierzeo ludowych dotyczących czarnej magii z kościelnym dogmatem herezji w budzącą grozę, ale spójną całośd, która zerwała wszelkie tamy hamujące zalew in-kwizycyjnej histerii. Przyświecał im także cel praktyczny - wcielenie w życie przykazania zawaoego w XXII Rozdziale Księgi Wyjścia "Czarownikom żyd nie dopuścisz". Ten podręcznik dla łowców czarownic wznawiano niemal ustawicznie; do roku 1520 doczekał się co najmniej trzynastu edycji, a w latach 1574-1669 kolejnych szesnastu. Po niemiecku wydano go co najmniej szesnaście razy, istnieje ponadto jedenaście wydao francuskich, dwa włoskie i kilka angielskich (przeważnie późniejszych, np. z lat 1584, 1595, 1604,1615,1620,1669). Malleus Maleficarum był źródłem, natchnieniem i kopalnią wiadomości dla wszystkich następnych traktatów demonologicznych; palmę pierwszeostwa zachował nawet wtedy, gdy Remy i Del Rio stali się powszechnie uznanymi autorytetami w tej dziedzinie.

Swój niekwestionowany autorytet i wyjątkową wręcz pozycję wśród innych dzieł współczesnych zawdzięczał on kilku przyczynom: po pierwsze, reputacji, jaką w środowiskach scholastycznych cieszyli się jego autorzy, dominikanie Jakob Sprenger (1436-1495), dziekan uniwersytetu w Kolonii, i przeor Heinrich Krammer [latynizowany czasami jako Institor] (ok. 1430- 1505); po drugie, bulli papieża Innocentego VIII wystawionej dla starającego się stłumid opór przeciwko polowaniom na czarownice Krammera; po trzecie wreszcie, szczegółowemu opisowi sposobu prowadzenia procesów o czary, podanemu po to, "by sędziowie, zarówno duchowni jak świeccy, mogli dysponowad gotową wiedzą o tym, jak prowadzid proces, osądzad i skazywad". Wiele zawartych w nim argumentów zaczerpniętych zostało z dwóch dzieł przeora dominikaoskiego, Johannesa Nide- ra - Formicarius (1475) i Praeceptorium.

Malleus Maleficarum dzieli się na trzy części. W pierwszej mówi się o konieczności zrozumienia przez rządzących istoty odrażającej zbrodni czarnoksięstwa, zakładającej wyrzeczenie się wiary katolickiej, zaprzedanie się Diabłu i złożenie mu hołdu, składanie ofiar z nie ochrzczonych dzieci oraz utrzymywanie stosunków cielesnych z inkubami i suk-kubami. Niewiara w czary jest herezją. Biblia powiada, że czarownice istnieją, przeto "ktoś, kto ciężko błądzi wykładając Pismo Święte, jest słusznie uważany za heretyka". Wzór przysięgi, jaką musiał złożyd każdy, na którym ciążyło podejrzenie o herezję, a wobec którego brak było dowodów konkretnych, zawiera takie również zdanie: "Odwołuję, wyrzekam się i odprzysięgam od herezji, czy też raczej niewiary, która fałszywie i w sposób zakłamany utrzymuje, że na świecie nie ma czarownic". Prawo zakłada, że do składania zeznao winien byd dopuszczony każdy świadek, a także i to, że czamoksięstwo jest najwyższą zbrodnią wobec majestatu Bożego. A zatem, świadkowie zwyczajowo nie dopuszczani do zeznawania w innych sprawach, w tym kryminaliści, osoby obłożone eksko-muniką, a nawet skazani krzywoprzysięzcy, mogą świadczyd w procesach o czary, co więcej, ich tożsamośd winno się trzymad w tajemnicy.

Częśd druga traktuje o różnych maleflciach praktykowanych przez czarownice i sposobach przeciwdziałania im. W ten sposób Sprenger i Krammer sankcjonują swym autorytetem wszelkie bajki i opowieści o poczynaniach czarownic - przymierze z Szatanem, obcowanie cielesne z diabłami, transwekcję, metamorfozę, niszczenie trzód i zasiewów -w sumie całe szerokie spektrum praktyk magicznych.

W części trzeciej, najprawdopodobniej pióra Krammera, mającego znacznie większe przygotowanie praktyczne, zostały sformułowane zasady wszczęcia postępowania prawnego przeciwko czarownicom, orzekania o ich winie oraz ferowania wyroku. Malleus Maleficarum czyni wyraźne rozróżnienie między sądami inkwizycyjnymi, biskupimi i świeckimi, zachęcając te dwa ostatnie, by z większą gorliwością zabrały się za prześladowanie czarownic. Częśd trzecia kooczy się omówieniem różnych kategorii świadków oraz metod ich przesłuchiwania, procedury aresztowania, osadzania w więzieniu i torturowania czarownic oraz innych użytecznych wskazao, dotyczących sposobów przełamywania ich milczenia, jako że, zgodnie z panującą praktyką sądową, wyrok skazujący nie mógł zapaśd, jeśli oskarżony nie przyznał się do winy. Sformułowano tam również zasadę, że tożsamośd świadka nie powinna byd znana oskarżonemu (a także obroocom, jeśli w ogóle takowi byli).

Metody argumentowania w całym tym, liczącym blisko dwierd miliona słów, traktacie, są jaskrawym przykładem złożenia logiki i zdrowego rozsądku na ołtarzu z góry przyjętej koncepcji teologicznej. Na przykład etymologię słowa femina *kobieta+ wywodzi się, najzupełniej zresztą fantastycznie od fe *wiara+ i minus *mniej+. Nie omija to nawet pierwszej części dzieła. Heretykami są ci, którzy utrzymują, że "wyobraźnia niektórych ludzi jest tak żywa, iż wydaje im się, że widzą realne postacie i rzeczywiście istniejące zjawy, podczas gdy nie są one niczym innym jak tylko odbiciem ich rojeo; dlatego też uważają je za ukazujące się złe duchy, a nawet widma czarownic". Malleus zbija ten pogląd w sposób następujący: "Stoi to w sprzeczności z prawdziwą wiarą, która mówi nam, że pewni aniołowie strąceni zostali na ziemię i są teraz diabłami, musimy zatem przyznad, że w samej ich naturze leży zdolnośd czynienia wielu rzeczy nadprzyrodzonych, których my sprawid nie umiemy".

Apologeci demonologów, a także niektórzy myśliciele niezależni uważają, że jest rzeczą na równi absurdalną, jak nieuczciwą -osądzad wiek szesnasty wedle standardów współczesnych. Mają słusznośd; ale skoro alternatywne, racjonalne, humanistyczne i naukowe podejście do tych zagadnieo, jakie istniało także i w owych czasach, zostało z całą świadomością odrzucone, to człowiek myślący ma wszelkie prawo i obowiązek potępid demonologów jako obskurantów, którzy na kilka stuleci zahamowali normalny rozwój cywilizacji ludzkiej.

Ogromnego znaczenia nabiera przy tym fakt, że protestanci, którzy gwałtownie zwalczali inkwizycję, bez zastrzeżeo uznali autorytet Miota na czarownice jako kodeksu postępowania z czarownicami.

Mar prawo. W sprawozdaniach z procesów o czary spotykamy się sporadycznie z materiałami dowodowymi odwołującymi się do głęboko zakorzenionych pierwotnych wierzeo ludowych. Różne rodzaje ordaliów, stosowane dla wykrycia złoczyoców na długo zanim pojawiło się pojęcie czamoksięstwa, często zachowały się w pamięci ludzkiej i byty tolerowane w czasach historycznych. Jedno z takich praw, prawo mar - zwłoki zamordowanego krwawią, gdy zbliża się do nich morderca - pojawiło się ponownie w koocu wieku dwunastego i uważane było za szczególnie ważne, jeśli zawodziły inne metody udowodnienia winy; dopuszczono je na przykład w trakcie procesu o zabójstwo w Hartford w roku 1628. Krew zamordowanego winna wytrysnąd, pisał w swojej Demonologii król Jakub (1597), "jakby wołając do niebios o pomstę". Podobnie uważa lady Annę, z Ryszarda III Szekspira, potępiając księcia Gloucester, zabójcę jej męża za przerwanie ceremonii pogrzebowej:

Patrzcie, panowie, umarłego rany Ze swych ust zastygłych znów krew świeżą sączą.

W czasach późniejszych do tego ordalium sięgano niekiedy w procesach o czary, jeśli na oskarżonym ciążyło podejrzenie rzucenia na kogoś śmiertelnego uroku.

Prawo mar zostało usankcjonowane przez tak wybitnych demonologów jak Del Rio, de Lancre, Binsfeid i Layater. Del Rio wyjaśnia wspomniane krwawienie jako skutek nienawiści, którą żywi zamordowany do mordercy, nienawiści, która wzmaga pewne utajone czy też ukryte właściwości zwłok. Ten skądinąd dośd nieśmiały pogląd poparty został przez drą Waltera Charletona, medyka króla Karola I, który w swoim traktacie Physiolo-gia (London 1654) określa opisane zjawisko mianem "najszlachetniejszej z antypatii".

Akta procesu czarownic, który w roku l66l odbył się w szkockiej miejscowości Dalkeith (manuskrypt należący do Scottish National Museum of Antiquities), przekazują, że pewna kobieta, Christine Wilson, głosząc swą niewinnośd odmówiła wszelako zbliżenia się do trupa bądź dotknięcia go, twierdząc, że nigdy w życiu nie dotykała zwłok. Skłaniana wszakże gorliwie przez pastora i bajlifów *...+, by jedynie leciutko dotknęła zwłok, zapewniła, że to uczyni *...+, bardzo delikatnie dotknęła rany, która była biała i czysta, bez plamki krwi ani czegokolwiek podobnego. I wtedy, natychmiast potem, jak jej palec znalazł się nad nią, wypłynęła krew ku wielkiemu podziwowi wszystkich przy tym przytomnych, którzy uznali to za ujawnienie mordercy.

Maśd magiczna zabijająca. Powszechnie wierzono, że jednym z dokonywanych przez czarownice maleficiów było truciclelstwo. Poza trującymi dekoktami używały one w tym celu także zabójczych maści. Komponenty wchodzące w skład takich śmiercionośnych mieszanin wymienia w Compendium Malefi-carum Guazzo; są to liście, kłącza l korzenie rozmaitych roślin, zwierzęta lądowe i ryby, jadowite gady, różne minerały i substancje metaliczne. Trujące maści podawano doustnie, w postaci inhalacji albo nacierano nimi ciało pogrążonej we śnie ofiary.

Również tłuszcz wytopiony ze zwłok niemowląt stanowił - wedle Grillandusa - znakomitą maśd trującą, a dolegliwości, jakie wywoływał, były nieuleczalne i powodowały śmierd. Uważano, że czarownice plądrują groby w poszukiwaniu zwłok niemowląt i małych dzieci oraz straconych przestępców, których następnie używają (tych zwłok) jako jednego z komponentów magicznych napitków, proszków i maści.

Niespełna rozumu siostra Marie de Sains, która bawiąc z wizytą w Aix-en-Provence usłyszała o ojcu Gaufridim, powróciła do swego rodzimego konwentu w Lilie z głową nabitą rojeniami o czarach i czamoksięstwie. Opowiadała, że aby spowodowad opętanie demoniczne, Gaufridi sprokurował dekokt ze "świętej hostii oraz wina mszalnego, do którego dodał sproszkowane mięso kozła, kości ludzkie, czaszki niemowląt, włosy, paznokcie, spermę czarownika, samicę szczura oraz mózgi". (Jean Lenormant de Chiremont, Exor-cismes de trois filles posseddes, 1623)

W Cheimsford, w Anglii, jeden z zarzutów postawionych w roku l6l6 Susan Barker głosił, że zbrodniczo wyjęła z pewnego grobu na cmentarzu przy kościele parafialnym w Upminster czaszkę mężczyzny, którego pochowano tam ostatnio, mając zamiar użyd rzeczonej czaszki dla pewnych niegodnych i diabelskich celów, mianowicie praktyk czarnoksięskich, zaklęd i guś-larstwa, a to wszystko, aby rzucid urok na niejaką Mary Stevens.

Kilka recept na śmiercionośne maści podaje Weyer, skądinąd pełen sceptycyzmu lekarz księcia Cleves:

Cykuta, sok z tojadu, liście osiki, sadza.

Cykuta, kosaciec, srebrnik, krew nietoperza, wilcza jagoda.

Tłuszcz z niemowlęcia, sok z cykuty, to-jad, srebrnik, wilcza jagoda, sadza.

W procesach, które toczyły się przed Chambre Ardente, wyszło na jaw powszechne używanie trucizn wspierających czarną magię. Mowa w nich o maściach sporządzanych ze związków arsenu, z których pewne pozbawione są smaku i bardzo trudno wykryd je w ciele ofiary. Ponadto zawodowi truciciele posługiwali się czerwoną i żółtą siarką oraz witriolem, przy czym substancje te mieszano niekiedy z tak odrażającymi dodatkami, jak krew nietoperzy i ropuch, rozmaitymi ziołami o właściwościach toksycznych lub afrodyzjakalnych, nasieniem męskim lub krwią miesięczną.

Niekiedy też użyciem przez czarownice zabójczych maści tłumaczono wybuchające tu i ówdzie epidemie. Kalwiniści genewscy w połowie szesnastego stulecia skłonni byli tłumaczyd wybuch zarazy tylko i wyłącznie stosowaniem praktyk czarnoksięskich. W roku 1545 pewien człowiek przyznał się tam, że posmarował magiczną maścią stopę wisielca, a następnie pocierał nią zawiasy drzwi, powodując w ten sposób rozprzestrzenianie się zarazy. Okazało się, że był on tylko jednym z ogniw rozgałęzionego spisku szerzycieli zarazy, którego członków przykładnie ukarano; skazanych mężczyzn szarpano rozżarzonymi do czerwoności cęgami, kobietom zaś ucinano prawą dłoo; dopiero potem wszyscy powędrowali na stos. Torturom mającym ustalid, czy podejrzany brał udział w szerzeniu epidemii, poddawano zwłaszcza ludzi ubogich o nie najlepszej reputacji, tych zaś, którzy nie przyznali się do winy, zamu-rowywano żywcem. Mimo iż w ciągu trzech miesięcy stracono z oskarżenia o czary trzydzieści jeden osób, Kalwin uskarżał się, iż "spiskowcy nie przestali smarowad zamków naszych drzwi swymi maściami. Oto niebezpieczeostwo, które nam wciąż zagraża". (Tre-vor Davies, Four Centuries of Witch Beliefs, 1947)

Maśd powodująca latanie. Aby dokonad transwekcji lub metamorfozy, czarownice nacierały całe ciało maścią. Jeden z wcześniejszych przekazów tego rodzaju, przytoczony około roku 1435 przez Nidera, mówi o kobiecie, która natarła się maścią siedząc w dużej dzieży do wyrabiania ciasta. Usnęła natychmiast i śniąc, że leci w powietrzu, zaczęła tak gwahownie poruszad dzieżą, iż obaliła się wraz z nią i zraniła w głowę.

Późniejsi demonolodzy europejscy, z reguły bez zastrzeżeo przyjmujący realnośd zjawiska transwekcji, opisali wiele sposobów preparowania stosownych maści i wywarów. Wiadomości te czerpali po części z ludowej wiedzy o różnych ziołach leczniczych i trujących, po części z budzącego odrazę instrumentarium tradycyjnych praktyk magicznych, a tam gdzie obydwa te źródła wydawały im się nie dośd bogate, uzupełniali je chętnie płodami własnej wybujałej wyobraźni.

Dla przykładu, Prierias, papieski bojownik antyluteraoski, stwierdził w roku 1521, że maśd używana do latania w powietrzu fabrykowana jest z gęstego odwaru z niemowląt w miarę możności nie chrzczonych. W roku 1608 wymysł ten powtarza Guazzo. Francis Bacon analizuje szczegółowo tę koncepcję w swoich Sylva Sylvarum^ gdzie stwierdza z przekąsem, że "tłuszcz niemowląt wykopanych z grobów" jest mieszany z drobno mieloną mąką oraz "sokiem z selera, wilczej jagody i srebrnika". Wyjaśnia następnie, że "zioła te, o działaniu nasennym, powodują zapewne u czarownic" stan swego rodzaju otępienia narkotycznego, w czasie którego wydaje im się, że latają w powietrzu. Halucynacje powodują zatem "nie tyle zaklęcia i formuły magiczne *...+, co wcieranie w ciało podobnych maści". Inni członkowie Towarzystwa Królewskiego nie byli równie krytyczni. Glanvill, na przykład, wierzył w realnośd zjawiska transwekcji. Inny jeszcze uczony, Henry Morę, w roku 1653 wyjaśniał, w jaki sposób maśd magiczna "wypełniając szczelnie pory skórne chroni ciało od zimna i utrzymuje je we właściwej temperaturze i energii życiowej tak, że gotowe jest ono w stosownej chwili przyjąd na powrót duszę, która na pewien czas je opuściła" (Ao Antidote Against Atheism). 2 kolei w roku 1615 Jean de Nynauld utrzymywał, że maśd magiczną należy wcierad w skórę tak długo, aż całe ciało zaczerwieo! się, by mogła ona głębiej przeniknąd do organizmu.

Podczas gdy teoretycy angielscy roztrząsali drobiazgowo problemy związane z maściami magicznymi, same czarownic? nie wiedziały o tych specyfikach niemal nic. Jednym z bardzo nielicznych procesów, w których pojawia się zarzut ich stosowania, była sprawa czarownic z Salmesbury w roku 1612. Jan-net Bierley i Ellen Bierley oskarżone zostały o rzucenie śmiertelnego uroku na pewne dziecko. Czternastoletnia Grace Sowerbutts zeznała, iż obydwie wspomniane kobiety wykopały z grobu zwłoki dziecka, po czym pewną częśd mięsa ugotowały w garnku, inną za^ upiekły na węglach, a następnie zjadły. *..J Później rzeczone Jannet i Ellen prażyły kości wspomnianego dziecka w tyglu, mówiąc, że jeśli natrą się tłuszczem, jaki wytopi się z tych kości, to od czasu do czasu będą mogły zmieniad swą postad.

Jedynym słabym punktem tego złożonego pod przysięgą zeznania był fakt, że świadka skłonił do niego pewien jezuita, który w ten sposób pragnął wywrzed zemstę na obu oskarżonych za to, że wyrzekły się wiary katolickiej.

W roku 1604 odbył się proces w Cressy, opodal Lozanny. Pewne dziecko zostało porwane przez wilkołaka i zaniesione diabłu, który wyssał z niego krew. Następnie czarownice pocięły zwłoki na kawałki i ugotowały je, po czym częśd zjadły, a resztę "przerobiły na maśd, mieszając z innymi ingrediencjami". Wszystkie zamieszane w to wiedźmy przyznały się do stawianych im zarzutów i zostały przykładnie spalone na stosie. Opisany tu motyw spotykamy w najwcześniejszych traktatach demonologicznych; prawie dwa stulecia wcześniej Nider, posługując się niemal takimi samymi słowy, pisze o duszeniu przez czarownice niemowląt na wolnym ogniu. Podobne okropieostwa pojawiają się następnie co pewien czas zarówno w traktatach poświęconych czarnoksięstwu, jak i w materiałach z procesów o czary. W Bambergu, na przykład, wykopad miano zwłoki dziecka w noc Walpurgi. Del Rio w Disąuisitionum Magicarum wyjaśnia, że używając w ten sposób tłuszczu zamordowanych niemowląt, czarownice kpią sobie w dodatku z krzyźma używanego do chrztu.

Najbardziej szczegółowe informacje dotyczące maści magicznych zamieszcza Jean de Nynauld w swoim, wydanym w roku l6l5, De la lycanthropie, transformation et extase des sorciers. W przeciwieostwie do More'a zaprzecza on, "by diabeł był w stanie oddzielid duszę czarownicy od ciała" i utrzymad to ostatnie przy życiu aż do jej powrotu. Maści dzieli na trzy rodzaje, a każdy z nich omawia w osobnym rozdziale:

1. Maśd powodująca wrażenie uczestnictwa w sabacie. Jej użycie przenosi czarownicę do fantastycznego świata snu, który po obudzeniu pamięta ona we wszystkich szczegółach. W ślad za Weyerem i Guazzo de

Nynauld uważa tłuszcz dziecka za podstawowy składnik, do którego dodawany jest sok z cykuty [ache^, tojadu, czyli piekielnego ziela, srebrnika, wilczej Jagody oraz sadza. De Nynauld powołuje się na kilka typowych wypadków, kiedy kobieta, która natarła się podobną maścią, była obserwowana całą noc, a po obudzeniu opisywała najdrobniejsze szczegóły sabatu, jaki odbywał się w oddalonym o wiele mil miejscu (tak jak kobieta w dzieży do wyrabiania ciasta Nidera). Zbliżoną recepturę tego typu maści podał w roku 1563 sceptycznie nastawiony lekarz Weyer, dodając zarazem, że nasenne właściwości niektórych ziół leczniczych często powodują "silne zaburzenia umysłu". (.De Lamiis)

2. Maśd do latania na miotle lub fruwania w powietrzu. Substancja taka daje wrażenie lotu, składa się zaś z wyciągów z popularnych roślin narkotycznych w rodzaju belladonny. Podobne efekty osiągnąd można także po spożyciu mózgu kota lub alkoholu. De Nynauld chytrze unika podawania bliższych szczegółów, rzekomo "z obawy, by nie dad ludziom niegodziwym możliwości czynienia zła". O skuteczności takiej maści opowiedział de Nynauldowi w roku 1606 pewien lekarz z Norymberg!, który zorientowawszy się, że jego ciotka jest czarownicą, podejrzał przygotowania, jakie czyniła do nocnej wyprawy. Lekarz ów sam natarł się maścią używaną przez ciotkę i, podobnie jak ona, wyruszył na sabat; w drodze powrotnej za karę, że przybył na sabat jako nieproszony gośd, cielę, na grzbiecie którego leciał, zrzuciło go do Renu, skąd wyciągnął go jakiś poczciwy młynarz. Natychmiast złożył on donos na ciotkę, ale nikt nie chciał dad mu wiary, ponieważ - jak utrzymywał - wiele spośród najbardziej wpływowych osób to także czarownicy.

3. Maśd, dzięki której następuje przemiana w zwierzę (po obudzeniu się czarownica pamięta dokładnie swoją przemianę w dziką bestię i wierzy w nią). Maśd owa składa się z wielu składników typu "makbetowskiego", czyli różnych części ciała ropuch, węży, jeżów, wilków, lisów, wymieszanych z krwią ludzką, rozmaitymi ziołami, przyprawami korzennymi oraz innymi podobnymi substancjami, "które mają moc wzbudzania niepokoju umysłu i zwodzenia wyobraźni". Miksturę takową nakładano potem na całe ciało warstwą "na dwa cale grubą", jeśli wierzyd w to, co podał Sieur de Beauvoys de Chauvinco-urt, opisując pojmanie wilkołaka, który był couuert degraisse de deux doigts d'espaisf>ar tout le corps.

Wielu lekarzy jest zdania, że substancje narkotyczne stosowane w tego rodzaju specyfikach znane są jako związki powodujące stany deliryczne. Tojad i wilcza jagoda są wysoce trujące, a "seler wodny" de Nynaul-da to najprawdopodobniej równie toksyczna cykuta. Guazzo z kolei wymienia wilczą jagodę, życicę, pokrzyk, rycynowiec i mak jako "naturalne środki o działaniu nasennym". Profesor H.S. Ciark potwierdza, że podany w niewielkich ilościach tojad powoduje arytmię serca, wilcza jagoda wywołuje halucynacje, a cykuta niepokój i zesztywnienie członków; stwierdza też ponadto, że wcieranie w skórę maści o opisanym powyżej składzie powinno dad w rezultacie intensyfikację wszelkiego rodzaju doznao psychicznych. Ostatnimi czasy wzrost zainteresowania tą problematyką wywołała praca R. Gordona Wassona dotycząca magicznych grzybów meksykaoskich. Z drugiej jednak strony w roku 1891 Otto Snęli stwierdził, że aplikując sobie niewielkie ilości substancji narkotycznych nie doświadczył żadnych osobliwych sensacji, wyjąwszy lekki ból głowy.

Metamorfoza. Wiara w to, że ludzie mogą przemieniad się w zwierzęta, jest równie dawna, jak powszechna. Odgrywa ona, na przykład, podstawową rolę w totemistycznych teoriach Indian amerykaoskich, według których każde plemię wywodzi się od jakie goś zwierzęcego przodka. Biblijny Nabucho-donozor porósł zwierzęcą sierścią; towarzysze Odysa zamienieni zostali w wieprze; Ery- sichton po wielokrod sprzedawał swoją córkę to pod postacią krowy, to konia. Pochodzący z drugiego wieku naszej ery romans Apulejusza Złoty osioł (przeróbka greckiego utworu Lukiosa z Patraj) jest kolejnym powszechnie znanym klasycznym dziełem literackim wykorzystującym ten motyw. Jego bohater, Lucjusz, będąc w Tesalii ujrzał pewnego razu, jak jego służąca Pamfila rozbiera się do naga, naciera jakąś maścią, po czym ulatuje w powietrze. Lucjusz, który zapragnął pójśd w jej ślady, użył innej maści i zamienił się w osła. Od tego momentu Złoty osioł jest barwną opowieścią o najrozmaitszych, często zupełnie fantastycznych, przygodach Lu-cjusza w nowej, oślej postaci. Apulejusz podał tak dokładny opis praktyk magicznych, że sam został oskarżony o czary; do dziś zachowała się jego mowa obroocza w tej sprawie, która zresztą zapewniła mu uniewinnienie. W ósmej Eklodze Wergiliusza mowa jest o różnych ziołach i innych, zgubnych roślinach uprawianych na Poncle. "Widziałem, jak dzięki nim Morejczyk zamienił się w wilka i skrył się w lesie".

Dzięki czarom człowiek najczęściej zamieniał się w wilka; problem wilkołactwa został zresztą w tej pracy omówiony odrębnie. Znamy też znacznie rzadziej, co prawda, używaną terminologię, określającą proces metamorfozy człowieka w innych przedstawicieli świata zwierzęcego - aelurantropia (przemiana w kota), boantropia (w krowę lub byka), ky-nantropia (w psa), lepantropia (w zająca) itp.

W Anglii najczęściej zamieniano się w kota, psa lub zająca. W roku 1607 spalono na stosie w Edynburgu niejaką Isobel Grierson, oskarżoną o to, że wkradła się do czyjegoś domu pod postacią kota. Jest to częste oskarżenie w szkockich procesach o czary (do bardzo późna zresztą, bowiem do roku 1752). W wielu innych zapiskach sądowych czytamy o czarownicach, które przybierały kształt niemal wszystkich możliwych zwierząt i ptaków. W wydanej drukiem w roku 1645 A Tnie and Exact Relation znajdujemy opis czarownic, które zamieniały się w psy, tchórze, kanie, szczury, węże, cietrzewie, myszy i czarne króliki. Zaskakujące zeznania o metamorfozie Julian Cox w królika przesądziły o skazaniu tej kobiety w roku 1663.

Wiara w możliwośd przybrania innego kształtu była powszechna. Jeden z bohaterów Dialogue Conceming Witches pióra gif" hspace=20 vspace=20 align=left alt="">fbrda (1593), wchodząc do ogrodu, ujrzał zamaskowane w ten sposób czarownice: "Boję się, bowiem widzę zająca, a przeczucie podpowiada mi, że to czarownica albo nasłany przez nią demon tak na mnie patrzy. Czasami też widuję na dziedziocu wstrętną łasicę, innymi razy w mojej stajni przesiaduje jakiś plugawy kocur, do którego wcale nie mam upodobania". Na kontynencie natomiast Guazzo pisał: "Czarownice potrafią zamieniad się w myszy, koty, szaraoczę i inne niewielkie zwierzątka; przełażą wtedy przez szpary i różne dziury, po czym na powrót przybierają swoją uprzednią postad". Uważano, iż takimi zdolnościami diabeł nagradza jedynie szczególnie zasłużone wiedźmy. Około roku 1375 znany był czarownik Scavius, któremu zawsze udawało się ujśd przed nieprzyjaciółmi, ponieważ zamieniał się w mysz; zginął w koocu od miecza, kiedy marzycielsko wyglądał przez okno i nie zdążył na czas dokonad transformacji (Nider, Formicarius, ok. 1435).

Rana zadana rzekomemu zwierzęciu powodowała pojawienie się analogicznego zranienia na ciele człowieka, kiedy wrócił on do swej właściwej postaci - motyw zranienia sympatycznego powtarza się we wszelkich tego rodzaju opowieściach. W XII wieku Grzegorz z Tiłbury pisał: "Pozostający w ukryciu świadkowie widzieli, jak zadawano rany kobietom, które zamieniły się w koty. Następnego dnia okazało się, że niewiasty owe mają na ciele rany, a niektóre z nich nawet poobcinane członki". Ponad czterysta lat później Stearne, siepacz Matthewa Hop-kinsa, opowiada niemal identyczną bajkę o pewnej starowince, u której wykryto ranę zadaną je), kiedy zamieniona była w psa (Con-flrmation and Discouery ofWitchcraft, 1648).

W najgorszych latach obłędu na punkcie czarownic sporadycznie tylko trafiali się ludzie podający w wątpliwośd zjawisko metamorfozy. Jednym z nich był anglikaoski biskup Samuel Harsnett, który w roku 1603 w niewielkim dziełku Declaration of Egre-gious Popish Impostures pisał:

Któż, kto kieruje się rozumem, wiedzą i zdrowym rozsądkiem, może wyobrażad sobie, że czarownica potrafi przybrad kształt kota, myszy albo zająca lub że jeśli kiedy w owej zajęczej postaci dopadną ją psy i pokąsają ją w pośladki, lub jeśli ktoś wychłosta ją, kiedy była kotem, to na jej ludzkim ciele pojawią się te same ukąszenia, jakie zającowi zadały psy, i te same ślady razów, jakie spadły na kota.

Pięddziesiąt lat później tego rodzaju opinie spotkad już można było częściej, a Sir Robert Filmer stwierdzał bez ogródek: "Niektórzy przyznają się do rzeczy nieprawdziwych i nieprawdopodobnych *...+, że przemieniali się w koty, zające i inne temu podobne stworzenia - a wszystko to są czcze wymysły i rzeczy zupełnie niemożliwe".

Skoro jednak są one niemożliwe, tym mocniej należy w nie wierzyd, kontrargumen-towali zwolennicy łowów na czarownice, wierni zasadzie credo quia impossibile. Na przykład jeszcze u schyłku siedemnastego stulecia Joseph Glanvill, omawiając w dziele Saducismus Triumphatus kwestię czarownic, pisał: "Pozwalają duszkom służebnym ssad się w pewnych intymnych miejscach swego ciała. *...+ Im bardziej opowieści te wydają się dziwaczne i pozbawione sensu, tym bardziej utwierdzają mnie w przekonaniu o ich wiarygodności i rzeczywistym istnieniu tego, co starają się zanegowad sceptycy".

Stanowisko, jakie zajął Glanvill w kwestii możliwości transformacji, nie odbiega od poglądów większości demonologów siedemnastowiecznych. Ich zwolennicy musieli pokonad takie same przeszkody (zwłaszcza tej klasy autorytet, jakim pomimo wszystko wciąż jeszcze pozostawał, reprezentujący zgoła odmienne koncepcje, Canon Episcopi), jak obroocy tezy, że czarownice w rzeczywistości zdolne są latad w powietrzu. Niektórzy, tacy jak Bodin czy Boguet, przyjmowali realnośd metamorfozy bez najmniejszych zastrzeżeo, pozostali jednak (np. Bernard de Como i Binsfeid) skłonni byli przychylid się do zdania św. Augustyna i Tomasza z Akwinu, że przemiana postaci cielesnej nie jest zjawiskiem zachodzącym rzeczywiście, ale wywołaną przez Diabła iluzją, pod której wpływem ludziom wydaje się ona realna. Jeden z wcześniejszych demonologów, Uirich Molitor (1489), tłumaczy to następująco: Diabły w taki sposób zwodzą wzrok ludzi, że jawią się im chimeryczne postacie traktowane przez nich jako cielesne; że na przykład ktoś, kto patrzy na człowieka, widzi osła albo wilka, tymczasem osoba owa w rzeczywistości nie przybrała postaci żadnego z tych zwierząt. *...+ Oko ludzkie poddaje się temu złudzeniu bez reszty, przyjmując ułudę za coś istniejącego naprawdę .

Wszystko to, rzecz Jasna, odbywa się za przyzwoleniem Bożym. W Compendium Ma-leficarum (1626) Guazzo dokonuje następującego podsumowania: "Nie wolno popadad w iluzję, że człowiek rzeczywiście przemienia się w zwierzę albo dzika bestia w człowieka; są to bowiem sztuczki magiczne i przywidzenia, mające jedynie postad, a nie istotę rzeczy, którymi byd się wydają".

Trudno stwierdzid z całą pewnością, do jakiego stopnia z tych subtelnych różnic zdawali sobie sprawę ciemni i niewykształceni podsą-dni, których oskarżano o uprawianie czarów, i czy brali je pod uwagę także sami sędziowie. W każdym razie podobne argumenty nie brzmiały przekonująco dla Williama Perkinsa, który w Discourse ofWitchcraft (1608) pisał:

Inkwizycja w Hiszpanii, a także w innych krajach, w których donoszono o podobnych przypadkach, jest zdania, że pogląd, Jakoby czarownice mogły rzeczywiście zamieniad się w inne stworzenia, nie Jest prawdziwy, biorąc pod uwagę, że Diabłu nie została dana moc przemiany jednych substancji w inne.

Uważano powszechnie, że metamorfoza następowała po zastosowaniu magicznych maści (podobnie jak w przypadku transwekcji). W dodatku sądzona w roku 1662 szkocka czarownica Isobel Gowdie wyjawiła sędziom kilka zaklęd, powodujących przemianę w różne zwierzęta i, zgodnie z zasadami przezorności, późniejszy powrót do ludzkich kształtów. Oto fragment jej zeznao:

Kiedy zamierzamy przybrad postad zająca, powtarzamy trzykrotnie:

Chcę się stad zającem

Ze smutkiem i sercem drżącem.

Ruszam naprzód w imię Diabła,

A do domu wrócę z nagła.

I natychmiast stajemy się zającami. A kiedy chcemy porzucid tę postad, powinnyśmy powiedzied:

Zającu, zającu, Bóg cię strzeże w koocu. Jestem teraz w twojej skórze,

Ale nie chcę byd w niej dłużej.

Chcę kobietą byd.

Kiedy chcemy zamienid się w koty, powtarzamy po trzykrod;

Chcę się zmienid w kota,

Chociaż trapi mnie zgryzota,

Ruszam naprzód w imię Diabła,

A do domu wrócę z nagła.

Isobel podała jeszcze kilka podobnych formuł magicznych, powodujących przemianę w krowę oraz inne zwierzęta. Inne czarownice osiągały podobne efekty, wypowiadając słowa: "Zaklinam cię, pójdź ze mną *...+ i natychmiast wszystkie stawałyśmy się kotami, zającami albo krukami".

Molitor Ulrich. Jeden z pierwszych uczonych zajmujących się problematyką czarów i czarnoksięstwa. Aczkolwiek w poglądach swych umiarkowany, Molitor był w praktyce równie wrogi guślarzom "podejrzanym o herezję" jak inni. Spalenie na stosie człowieka oskarżonego o rzucenie uroku na sąsiada i dokonywanie od czasu do czasu przejażdżek na wilku uważał za rzecz zupełnie naturalną.

Molitor był doktorem praw uniwersytetu w Padwie i profesorem uniwersytetu w Konstancji, gdzie też w roku 1489 po raz pierwszy wydano jego dzieło. Dialog De Lamiis et Phitonicis Mulieribus napisany został, by rozwiad wątpliwości w rodzaju tych, jakie żywił nie tylko arcyksiąźę austriacki Zygmunt, z którym autor prowadzi dialog, ale także i "wielu najznakomitszych doktorów". Zygmunt dowiedział się o czarnoksięstwie od inkwizytorów dominikaoskich, Sprengera i Krammera, którzy przybyli do Tyrolu, aby je wyplenid. Koncepcja herezji czaroksięstwa daleka jeszcze wówczas była od powszechnej akceptacji. Książę Zygmunt (jako postad dialogu) neguje wartośd zeznao uzyskanych za pomocą tortur: "Strach bowiem przed cierpieniem skłania ludzi do mówienia rzeczy przeciwnych naturze". Jeśliby czarownice potrafiły wzniecad burze, władcy tacy jak on powinni rozpuścid swoje armie i przyjąd na żołd kilka z nich. Samooskarżenia o utrzymywanie stosunków cielesnych z diabłem słyszymy dlatego, że "gadatliwośd kobiet powodowana Jest wieloma głupstwami, które traktują one poważnie".

Zarzutom tym Molitor daje nad podziw słaby odpór - z reguły powołuje się jedynie na cytaty z Pisma Świętego, kilku Ojców Kościoła, a nawet na Dzieje króla Artura i Wergiliu-sza (poeci mówią prawdę!). Molitor bez zastrzeżeo wierzy w moc Szatana, który zawsze działa za przyzwoleniem Bożym, aby zwodzid ludzi, a ci, ulegając mu, stają się tym samym winni. Wyjaśnia też, że Merlin nie był owocem związku kobiety ze złym duchem -Jak utrzymywała większośd autorów - lecz zwykłym człowiekiem. Jego matka rzeczywiście oddała się demonowi i sądziła, że zaszła z nim w ciążę; Bóg zezwolił, by diabeł wzdął jej żywot powietrzem i spowodował bóle porodowe. W tym krytycznym momencie podłożył jej on prawdziwe niemowlę wykradzione komuś innemu. Matka pozostała przekonana, że to jej własne dziecko, którego ojcem był demon. Molitor zauważa, że diabeł pozbawiony jest w ogóle zdolności płodzenia, nawet jeśli najpierw przyjął w siebie nasienie jako sukkub, a potem użył go w postaci inkuba, ponieważ nie potrafi przechowad spermy w stanie wystarczającej świeżości.

W sprawie uczestnictwa w sabatach Molitor stwierdza:

To nieprawda, że czarownice wśród nocnej ciszy przemierzają setki mil po to, by zgromadzid się na sabacie. Wszystko to są mrzonki, sny i złudzenia *...+, którymi diabeł mami ich umysły. Zwiedzione mdłymi widziadłami po obudzeniu się wierzą, że wszystko, o czym śniły, zdarzyło się naprawdę .

Złudzenia takie, co prawda, były równie grzeszne jak faktyczny udział w sabacie, ponieważ tak czy inaczej kobiety te wyrzekły się Boga, a zatem popadły w herezję.

Mora, czarownice z Mora. Gwałtowny wybuch prześladowao czarownic w miejscowości Mora w Dalekarlii, w Szwecji, w roku 1669, jeden z najbardziej zadziwiających epizodów w dziejach czarownictwa, spowodował w efekcie spalenie na stosie osiemdziesięciu pięciu osób, które porywały rzekomo dzieci i latały z nimi do tajemnego miejsca zwanego Blokula. "Czyż nie jest rzeczą oczywista - zapytywał sceptycznie nastawiony biskup Hutchinson - że ludzie ci do tego stopnia nastraszyli swe dzieci różnymi dziwacznymi historyjkami, iż nie potrafiły one zasnąd, nie śniąc o diable, a na koniec zmusiły te biedne kobiety, by przyznały się do wszystkiego, co im zarzuciły?"

Oryginalne sprawozdania sądowe z tego procesu opublikowane zostały przez Baltha-sara Bekkera i ich tłumaczenie angielskie, dokonane przez doktora Anthony*ego Hor-necka, dołączone zostało, jako aneks, do Sa- ducismus Triumphatus G\wv{\\^.

Pogłoski o tym, że Diabeł uczynił wiele setek dzieci "poddanymi swej władzy" i "pojawia się w cielesnej postaci w różnych miejscach paostwa", spowodowały, że w sierpniu 1669 roku wszczęte zostało w tej sprawie śledztwo. Całe zamieszanie zaczęło się 5 lipca 1668 roku, kiedy pastor z Elfdale, w Dale-karlii, doniósł, że osiemnastoletnia Gertrudę Svensen oskarżona została przez liczącego lat piętnaście Erica Ericsena o porwanie kilkorga dzieci, by ofiarowad Je Diabłu. O podobną zbrodnię oskarżone zostały też inne osoby, z których wszystkie poza pewną siedemdziesięcioletnią staruszką twierdziły zgodnie, że są niewinne.

Zainteresowanie sprawą narastało, toteż w maju 1669 roku król Karol XI mianował specjalną komisję, której zadaniem było odkupienie zbrodni oskarżonych czarownic modlitwą, bez uciekania się do aresztowao i tortur. Zarządzone modły przyczyniły się jedynie do wybuchu masowej histerii i kiedy 13 sierpnia 1669 roku komisja królewska zebrała się po raz pierwszy, blisko trzy tysiące osób przybyło, by przysłuchiwad się je) obradom i brad udział w śledztwie. Następnego dnia, po wysłuchaniu opowieści dzieci, komisarze zidentyfikowali siedemdziesiąt czarownic. W ciągu dwóch tygodni dwadzieścia trzy z nich przyznały się dobrowolnie do winy, zostały skazane i spalone na stosie. Pozostałe odesłano do Falun, gdzie spalono je nieco późnię). Ponadto na stos posłano piętnaścio-ro dzieci, a trzydzieścioro sześcioro, w wieku od dziewięciu do piętnastu lat, miało za karę przebiec między dwoma szeregami chło-szczących je żołnierzy. Kolejnych dwadzieścioro, "które nie wykazywały zbytniej skłonności ku czarownictwu", ze względu na ich młody wiek (poniżej dziewięciu lat), miano "przez trzy niedziele z rzędu bid trzciną po dłoniach przed wejściem do kościoła; dodatkowo podobną karę, wymierzaną raz na tydzieo przez rok, orzeczono wobec tych, które uprzednio skazano na chłostę".

25 sierpnia, "dnia pogodnego i opromienionego blaskiem słooca", dwanaście dni po rozpoczęciu prac przez wspomnianą komisję, wszyscy skazani zostali spaleni na stosie. Przed egzekucją całą grupę czarownic zmuszono, by przyznały się, że wszystkie oskarżenia wysunięte przez dzieci odpowiadały prawdzie. "Z początku większośd z nich nie traciła ducha i, nie uroniwszy nawet jednej łzy, zaprzeczała wszystkiemu, aczkolwiek niektóre czyniły to wbrew swojej woli i usposobieniu". Nawet wtedy, gdy przesłuchiwano je osobno, "obstawały przy swoich zaprzeczeniach". Zarzuty wysunięte przeciwko oskarżonym w tym procesie, który słuszniej chyba można by określid mianem zbiorowego morderstwa dokonanego w imieniu prawa, skupiały się, ogólnie rzecz biorąc, na trzech kategoriach rzekomych zbrodni: (l) lotach na sabat, (2) uczestnictwie w nim oraz (3) planowaniu tam przyszłych maleficiów.

Wiedźmy przenosiły odziane na czerwono lub czarno dzieci na kijach od mioteł lub grzbietach kozłów (przenosiły także pogrążonych we Śnie ludzi!). Przed wylotem na sabat diabeł przezornie wybijał szyby w oknach ich domów, "aby miały jak się wydostad". Jeśli wplątane w to wszystko dzieci okazały później skruchę lub wyjawiły imiona innych uczestników sabatu, były dotkliwie przez diabły bite, ale "sędziowie nie mogli odnaleźd na ich ciałach śladów razów *...+ zgodnie zresztą z zapowiedziami czarownic, które uprzedzały, że znikną one niemal natychmiast".

Punktem zbornym była Blokula, "aksamitna wielka łąka, która zdawała się nie mied kooca. Przed domem, w którym odbywały się zgromadzenia, znajdowała się pomalowana na różne kolory brama, prowadząca na mniejszą łąkę, przeznaczoną dla zwierząt służących uczestnikom jako środek transportu".

Ta baśniowa kraina była sceną, na której odprawiano diabelską liturgię składającą się z siedmiu podstawowych aktów:

1. Wyparcie się Boga, czemu towarzyszyło zapisanie w diabelskiej księdze imienia adepta krwią utoczoną z jego naciętego palca.

2. Powtórny chrzest, którego dokonywał diabeł.

3. Przysięga na wiernośd. Czarownice wrzucały do wody opiłki dzwonów kościelnych, wypowiadając następujące słowa: "Tak Jak opiłki te nigdy nie powrócą do dzwonu, z którego je wzięto, tak dusza moja nigdy nie trafi do Nieba".

4. Uczta. Menu składało się z rzepy duszonej z boczkiem, owsianki, chleba posmarowanego masłem, mleka i sera.

5.Taoce, którym towarzyszyły "wzajemne przepychanki i baraszkowanie".

6. Muzyka i rozpusta. 7. Budowa kamiennego domu, w którym czarownice mogłyby się schronid w dniu Sądu Ostatecznego; ściany te) budowli ustawicznie waliły się.

Czarownice obiecywały Diabłu czynid wszędzie zło, jednakże propozycje, jakie mu w tej materii składały, nie wykraczały poza typowe i proste maleficia. W całej tej ponurej historii jest tylko jeden zabawny moment, mianowicie opowieśd o tym, w jaki sposób czarownice mogą spowodowad ból głowy.

Pastor z Elfdale utrzymywał, że pewnej nocy wszystkie czarownice znalazły się dokładnie nad jego ciemieniem, w następstwie czego przez dłuższy czas cierpiał na uporczywe bóle głowy. Jedna ze wspomnianych czarownic zeznała później, że diabeł posłał ją, by zadawała męki owemu pastorowi; polecił on jej mianowicie wziąd ze sobą gwóźdź i wbid mu go w głowę, gwóźdź wszakże nie chciał wleźd dostatecznie głęboko i skooczyło się jedynie na bólu głowy.

Jak można się było spodziewad, czarownice nie potrafiły zademonstrowad przed sądem żadnej z przypisywanych im sztuk magicznych, ale ci, którzy byli święcie przekonani o istnieniu czarów, mieli na to gotową odpowiedź: "Panowie komisarze dokładali wszelkich wysiłków, by skłonid je do zademonstrowania kilku takich sztuczek - na próżno jednak, zeznały one bowiem jednogłośnie, iż z chwilą kiedy przyznały się do wszystkiego, straciły całą moc czynienia czarów".

Z Mora histeria rozlała się po całej Skandynawii; dotarła nawet do dwóch szwedzko-języcznych prowincji Finlandii, a w roku 1675 do Sztokholmu. Tam wreszcie powstrzymał ją doktor Urban Hjame, który dowiódł, że to szaleostwo jest dziełem chorej wyobraźni, na poły obłędnych, pogmatwanych rojeo albo też czystej złośliwości i chęci ściągnięcia na siebie uwagi. Inna rzecz, że nawet wykształceni ludzie dali się zwieśd iluzji; niektórzy sami miewali halucynacje, inni zaś ulegali naciskowi otoczenia - nauczyciel z Mora utrzymywał, że diabeł porwał go na wyspę Blakulla, a profesor uniwersytetu w Uppsali, niejaki Lundius, i pewien asesor sądowy, An-ders Stjemhók, byli przekonani, że od czasu do czasu widują nocą diabła.

Mysi kuglarz. Pod koniec siedemnastego stulecia zdarzało się często, że racjonalnym sposobem rozumowania posługiwano się próbując rozwiązad skrajnie nieracjonalne problemy. Tego rodzaju pomieszanie zdrowego rozsądku z fantasmagorią, jakie miało miejsce podczas procesu o czary w pewnym mieście saskim (źródła nie precyzują, niestety, o jaką miejscowośd chodzi) - procesu, który szczęśliwym trafem nie zakooczył się wydaniem wyroku śmierci - jest znamiennym przejawem rozterek intelektualnych powodowanych narastającym sceptycyzmem wobec samej koncepcji czamoksięstwa i czarów.

Dziesięcioletnia Althe Ahlers nauczyła się gdzieś prestidigitatorskich sztuczek i wprawiła w osłupienie swoich kolegów szkolnych, kiedy zamieniła chusteczkę do nosa w żywą mysz, używając do tego celu jakiegoś magicznego rekwizytu żółtej barwy. Wieśd o tym wydarzeniu rozeszła się lotem błyskawicy i dziewczynkę osadzono w areszcie. Nie czyniła ona żadne) tajemnicy z zaprezentowanego przez nią tricku, dodając, że nauczyła się go od sześddziesięcioletniej Elsche Nebelings. 25 sierpnia 1694 roku rozpoczął się proces, podczas którego Elsche oświadczyła, że jakkolwiek cieszy się powszechnie opinią wiedźmy, w rzeczywistości jest tylko biedną, starą kobietą i nie ma najmniejszego pojęcia o wytwarzaniu myszy. Na wszelki wypadek jednak zamknięto ją w więzieniu razem z Althe. 30 sierpnia troje innych dzieci dokładnie opisało całą sztuczkę na użytek sędziów. 11 września śledczy przesłuchał Althe, którą tydzieo później oskarżono oficjalnie o uprawianie czarów i, zgodnie ze wskazówką zawartą w Rozdziale XXII Księgi Wyjścia, zażądano wydania na nią wyroku śmierci. Ponieważ Althe była małym dzieckiem, sąd zgodził się na wyznaczenie jej obroocy. Do starcia przystąpiło dwóch prawników. Prokurator wskazywał na zbrodni-czośd faktu stwarzania myszy i, powołując się na Remy'ego i Carpzova, nalegał na poddanie oskarżonej dziewczynki torturze chłosty i miażdżenia kciuków, aby wydobyd z niej całą prawdę. Obrona kontrargumentowała, że stwarzanie myszy jest sztuczką kuglarską, a nawet gdyby było zabiegiem magicznym, to dokonane zostało bez jakichkolwiek złych intencji, przy czym zupełnie jawnie.

l października 1694 roku sędziowie przekazali akta sprawy do rozpatrzenia przez wydział prawa uniwersytetu cesarskiego z prośbą o instrukcje. Zadali uczonym jurystom trzy pytania:

1. Czy w stosunku do obydwu oskarżonych, które nie przyznawały się do winy, należy zastosowad tortury (postraszenie ich okazaniem morderczych narzędzi lub poddanie ich miażdżeniu palców i strappado) oraz czy należy dokonad ich obdukcji w celu odszukania piętn diabelskich?

2. Jeżeli takowe piętna zostałyby wykryte, to jaką karę wymierzyd Althe?

3. Jeżeli Althe nie powinno się torturowad, to co z nią dalej począd?

Odpowiedź brzmiała: oskarżone uwolnid. Althe spędziła w więzieniu sześd tygodni, co było chyba wystarczającą karą. Wypada podkreślid zdrowy rozsądek, jakim wykazali się eksperci, bowiem na podstawie podobnych dowodów wytaczano procesy i ferowano wyroki śmierci jeszcze w stuleciu następnym.

"N"

Nakłuwanie. W epoce szczytowej fali prześladowao czarownic w Anglii, czyli w latach wojny domowej, wspominany wielokrotnie w tej Encyklopedii Matthew ^iop-kins zrobił błyskotliwą, acz krótkotrwałą i niesławną karierę jako zawodowy łowca czarownic, posługujący się na ogół dwiema metodami badania podejrzanych - pławieniem i nakłuwaniem. Ten ostatni sposób bierze swój początek z teorii diabelskich piętn -zwyrodniałych fragmentów skóry, liszajów, myszek lub blizn - świadczących rzekomo, że ich nosicielka została napiętnowana przez Szatana. Nawet jeśli na ciele podejrzanej nie znaleziono niczego, nie wykluczało to bynajmniej możliwości, że naznaczona została piętnem niewidzialnym, możliwym do wykrycia jedynie dzięki nakłuwaniu. Uważano powszechnie, że wszelkie miejsca naznaczone przez Diabła pozbawione są czucia, toteż jeśli wbije się w nie ostrze igły, nakłucie nie będzie bolesne i nie wypłynie zeo krew. Z reguły przed przystąpieniem do właściwego badania podejrzaną dokładnie golono *patrz: Golenie włosów+, aby odsłonid ewentualne piętna ukryte pod włosami. Z opłat, jakie miasta i wsie płaciły mu za demaskowanie czarownic, Hopkins dorobił się znacznego majątku; interes rozkwitł na tyle, że w latach 1645-1646 musiał wraz ze swoim współpracownikiem Johnem Steamem wynająd aż czterech pomocników zajmujących się nakłuwaniem podejrzanych. Wszystko wskazuje na to, że również i Hopkins uciekał się do sztuczki stosowanej przez nakłuwaczy z kontynentu europejskiego. Spee przestrzegał, że należy zwracad baczną uwagę na kata, aby nie markował jedynie wbijania igły i nie ogłaszał potem kłamliwie, że odnalazł diabelskie piętno, a także nie używał "oszukaoczych igieł, czy to magicznych, czy zaczarowanych, czy po prostu skonstruowanych w ten sposób, że w zależności od jego intencji mogą one bądź rzeczywiście wbid się w ciało i spowodowad zranienie, bądź sprawiad jedynie takie wrażenie, składając się do wewnątrz jak teleskop" (.Cautio Criminalis).

W drugiej dwierci siedemnastego stulecia nakłuwacze czarownic namnożyli się osobliwie w Szkocji, gdzie szczególną sławę zdobyli tacy przedstawiciele swego zawodu, jak John Kincaid z Tranent, John Balfour z Cor-house i John Dick. Karierę jednego z nich opisał szczegółowo Raiph Gardiner w wydanej w roku 1655 broszurze England's Grie-vance EHscouered in Relation to the Coal Tra-de, z której wzięto przytoczoną niżej historię. Jest to zaprzysiężona petycja trzech naocznych świadków z Newcastle, kwestionujących zgodnośd zastosowanej procedury sądowej z obowiązującymi normami prawa (werdykt w tej sprawie nie jest niestety znany). Potwierdzenie opisanego zdarzenia znajduje się w księgach parafialnych kościoła świętego Andrzeja w Newcastle, w których zapisane zostały imiona piętnastu kobiet "straconych na polach miejskich za uprawianie czarów".

W marcu roku 1650 władze miejskie Newcastle postanowiły zaprosid "człowieka, który próbuje czarownice w Szkocji" - jego imię nie jest wymienione - aby przeprowadził podobne badania w Newcastle, za co zapłaci mu się "dwadzieścia szylingów od każdej, którą uda mu się zdemaskowad jako czarownicę, a nadto zwrócone mu zostaną koszta przejazdu w tę i z powrotem".

Dalej cytujemy relację Gardinera:

Kiedy pachołkowie przywiedli rzeczonego łowcę czarownic konno do miasta, magistrat posłał na ulice herolda, który uderzał w dzwon i wykrzykiwał: Jeśli ktokolwiek wniesie skargę o uprawianie czarów przeciwko jakimkolwiek bądź kobietom, pośle się po nie i zostaną przebadane przez wyznaczonego człowieka". Trzydzieści niewiast doprowadzono do ratusza, gdzie rozebrano je i publicznie wbijano im igły w ciało. Większośd z nich uznano za winne, mianowicie dwadzieścia siedem, i te odprowadzono na stronę.

W rezultacie tych, w dosłownym tego słowa znaczeniu, łowów na czarownice skazano na śmierd l stracono jednego mężczyznę i czternaście kobiet.

Te nieszczęsne istoty nigdy nie przyznały się do niczego, głosząc wszem i wobec swą niewinnośd. Jedna z nich, Margaret Brown, klęła się na Boga, że podczas egzekucji objawi się wyraźny znak jej niewinności; i rzeczywiście, skoro tylko zawisła na szubienicy, jej krew trysnęła na gapiów ku ogromnemu zdziwieniu obecnych.

Poprzedzany zdobytą sławą nakłuwacz czarownic przeniósł się do hrabstwa Northum-berland, gdzie podniósł stawkę za swe usługi do trzech funtów za każdą skazaną czarownicę. W koocu jednak jego działaności położono kres. "Henry Ogle Esq., były członek Parlamentu, położył na nim areszt i pod kaucją nakazał złożenie zeznao na najbliższej sesji sądu; ów wszakże zdołał zbiec do Szkocji. A wszyscy przekonani byli, że gdyby był został, to dla pieniędzy uczyniłby czarownicami większośd kobiet Północy".

Sprawiedliwośd dosięgła go w koocu i w Szkocji, gdzie został postawiony przed sądem i skazany. "Pod szubienicą wyznał, że winien jest śmierci dwustu dwudziestu kobiet w Anglii i Szkocji, a to wszystko za wynagrodzenie dwudziestu szylingów od głowy".

Z zarzutami ze strony lordów Tajnej Rady Szkocji spotkał się także John Balfour; w roku 1632 grono to orzekło, że Balfour "nadużył prostoduszności ciemnego ludu dla osiągnięcia osobistych korzyści i zysku". Co więcej, "jego umiejętności okazały się jeno mniemane, przeto zakazano mu parad się dalej tym rzemiosłem".

Należy dodad, że nakłuwanie podejrzanych w celu odkrycia na ich ciele diabelskich piętn było powszechne w całej Europie; ponieważ jednak podejrzanych torturowano tam dopóty, dopóki się nie przyznali, zdobyte w ten sposób dowody nie były szczególnie istotne nawet dla zachowania pozorów praworządności. W sprawozdaniach z tortur o nakłuwaniu wspomina się jedynie pobieżnie; w niektórych przypadkach możemy się go tylko domyślad. Za wyjątkową należy zatem uznad pochodzącą z roku 1652 wzmiankę z terenów Szwajcarii. Pewna wieśniaczka, Michelle Chaudron, oskarżona została o rzucenie uroku na dwie młode dziewczyny, którym zaczęły dokuczad przewlekłe bóle w różnych częściach ciała. Lekarze zabrali się za poszukiwanie na ciele oskarżonej diabelskich piętn, nakłuwając ją długą igłą, jednak po każdym takim zabiegu Michelle głośno krzyczała z bólu. Nie wykrywszy niczego, sędziowie posłali kobietę na tortury, po których przyznała się do wszystkiego, czego od niej żądano. Po wysłuchaniu tych zeznao medycy wzięli się ponownie do poszukiwania diabelskiego piętna l tym razem odkryli małą ciemną plamkę na udzie. Kompletnie wyczerpana torturami Michelle Chaudron nie zareagowała na nakłucie tego miejsca. Uznano to za dowód potwierdzający złożone wcześniej zeznania i natychmiast skazano ją na uduszenie i spalenie na stosie.

Newbury, czarownica z Newbury. Incydent, do którego doszło w roku 1643, w czasie wojny domowej w Anglii, jest przypadkiem samosądu z nietypową metodą egzekucji czarownicy - rozstrzelania. Kilku marude-rów armii Cromwella, dowodzonych przez Earla of Essex, dostrzegło w okolicach Newbury pewną kobietę, która zdawała się kroczyd po powierzchni wody - według wszelkiego prawdopodobieostwa przeprawiała się przez rzekę na szczudłach. Pojmawszy ową kobietę, żołnierze orzekli, iż jest czarownicą, i "postanowili postrzelad sobie do niej". Od tego momentu wydany drukiem opis całego wydarzenia przybiera całkiem baśniowy charakter. Czytamy, że "chichocząc szyderczo i głośno, chwytała rękami kule i pożerała je". Na koniec jeden z żołnierzy ciął ją szablą w czoło, uznając to za metodę "zdolną przemóc najsilniejsze nawet czary", po czym "wypalił jej z pistoletu w ucho, na co upadła ona i zmarła".

Newton Florence. Proces Florence'Newton, "czarownicy z Youghal" w okręgu Cork w Irlandii, który odbył się w roku l66l, został po raz pierwszy opisany przez Glanvilla korzystającego z notatek przewodniczącego sądu, Sir Williama Ashtona. Relacja ta, sporządzona przez naocznego świadka, jest dla nas szczególnie cenna jako źródło informujące o metodach prowadzenia procesów o czary w Irlandii w połowie siedemnastego wieku. W przeciwieostwie do podobnych spraw prowadzonych w Niemczech - przy czym fakt, że dowody jej zbrodni były wręcz śmieszne, a argumentacja oskarżenia pozbawiona wszelkiej logiki, nie ma tu większego znaczenia - proces odbywał się publicznie, świadkowie (w tym burmistrz i pastor) zostali zaprzysiężeni l skonfrontowani z podsąd-ną, nie stosowano tortur po to, by wymusid zeznania, i w ogóle dołożono wszelkich starao, by sprawa odbyła się, w miarę możliwości, według tych samych zasad prawnych co innego rodzaju procesy.

Wobec Florence Newton wysunięto dwa zarzuty: o rzucenie uroku na młodą służącą, Mary Longdon, która w następstwie tego cierpiała na ataki konwulsji, oraz o spowodowanie śmierci Davida Jonesa. Mary Longdon odmówiła jej kawałka peklowanej wołowiny na święta Bożego Narodzenia 1660 roku, w związku z czym Florence Newton odeszła spod drzwi mamrocząc jakieś pogróżki *dam- num minatum+. Tydzieo później, kiedy Mary niosła bieliznę do prania, "wiedźma z Youghal" zastąpiła jej drogę, wytrąciła z rąk koszyk z praniem i "pocałowała ją wbrew jej woli". Jakiś czas po tym pocałunku Mary zaczęły nawiedzad wizje. W nogach jej łóżka pojawiała się zawoalowana postad kobieca, a "malutki odziany w jedwabie staruszek" wyjawił jej, że była to Florence Newton. Mary odmówiła podporządkowania się zachciankom upiora, w następstwie czego zaczęła zdradzad typowe objawy opętania demonicznego, czyli, mówiąc innymi słowy, histerii: nadnaturalną siłę, zaniki pamięci i torsje, w czasie których wyrzucała z siebie "szpilki, igły, kopyta, ogarki świec, wełnę i słomę". Symptomom tym towarzyszyły, co jest rzeczą raczej rzadko spotykaną, oznaki charakterystyczne dla działao poltergeista: powodowała ona spadanie lawin kamieni, które "toczyły się za nią z jednego miejsca w drugie". Mary Longdon utrzymywała także, iż Florence Newton zadręcza ją, wbijając szpilki w jej ciało. Z chwilą kiedy wiedźmę zakuto w kajdany, wszystkie te objawy ustały.

Po przesłuchaniu wstępnym, które odbyło się 24 marca l66l roku, Florence Newton aresztowano. Winę starało się jej dowieśd kilku samozwaoczych łowców czarownic. Jeden z nich zabrał się do nakłuwania jej ręki, ale "nie dał rady wbid szydła, zagięło się ono bowiem tak, że nikt nie potrafił później go wyprostowad. Wtedy pan Blackwall, posługując się lancetem, uczynił jej na ramieniu nacięcie długie na cal i głębokie na dwierd cala, mimo to jednak z rany nie wypłynęła ani kropla krwi. Dopiero gdy naciął drugą rękę, obie rany zaczęły krwawid".

Glanvill nie podaje, jak zakooczył się proces, ale wydaje się raczej pewne, że Florence Newton stracono.

Nider Johannes. Formicarins fohwnessi Nidera (ok. 1380-1438), dominikanina i profesora teologii na uniwersytecie wiedeoskim, przeora konwentów w Norymberdze i Bazylei, był drugą (po traktacie Alphonsusa de Spiny) książką poświęconą wyłącznie czarow-nictwu, jaka ukazała się drukiem. Dzieło to, napisane w formie dialogu między sceptykiem a teologiem, omawia problemy, z którymi musiał uporad się Kościół po soborze w Bazylei. Większośd przytoczonych przez Nidera anegdot i opowieści pochodzi z tego właśnie okresu, stanowiąc tym samym cenne źródło informacji o epoce, w której procesy czarownic zaczęły stawad się zjawiskiem coraz to powszechniejszym. Nider ukooczył swoje dzieło około roku 1435, po raz pierwszy wydano je drukiem w roku 1475, a do kooca siedemnastego wieku doczekało się sześciu wznowieo. Piąta cześd traktatu, poświęcona "czarownicom i ich podstępom", była niekiedy w formie aneksu włączana do Młota na czarownice. Nider, omawiając diabelską moc czarownic, daleki jest jednak od uwypuklania innych, podkreślanych przez późniejszych demonologów, przejawów czarownictwa, takich jak sabat i nocne nao loty, zawarcie paktu z Diabłem oraz utrzymywanie stosunków płciowych z demonami. Z tego względu Nider jawi się nieomal jako sceptyk, tym bardziej że w napisanej nieco wcześniej rozprawie Praeceptorium Diyinae Legis uznał on transwekcję za złudzenie senne, rzeczywistą ,metamorfozę za niemożliwośd, a doświadczane przez niektórych wizje nieba lub piekła za diabelską iluzję.

Niemcy, czamoksięstwo w Niemczech.

Niemcy były klasyczną krainą czarownic. W Anglii stracono za uprawianie czarów nie więcej niż 1000 osób, w Niemczech nie mniej niż 100 000. W Anglii prawo zakazywało tortur, w Niemczech nakazywało je; pewną kobietę (poświadcza to George J. Burr) brano na męki pięddziesiąt sześd razy. W Anglii ani jedna czarownica nie spłonęła na stosie, czy to żywcem, czy po uprzednim uduszeniu. W Niemczech stos był nakazaną prawem metodą wykonywania egzekucji. Kronikarz ówczesny podaje nam opis miejsca kaźni w Wol-fenbuttel, w Brunszwiku, w roku 1590: "Plac straceo przypomina niewielki zagajnik z racji mnogości ustawionych na nim stosów". W roku 1631, podczas swojej podróży do Kolonii, kardynał Albizzi zanotował: "Oczom naszym co chwila ukazywał się przerażający widok. Na zewnątrz murów wielu miast i miasteczek widzieliśmy pełno słupów, do których przywiązywano nieszczęśliwe ubogie niewiasty i palono je tam jako czarownice". Kat śląskiego miasta Nysy, antycypując poniekąd późniejsze wyczyny nazistów, skonstruował piec, w którym w ciągu jednego tylko 1651 roku upieczono żywcem czterdzieści dwie kobiety i młode dziewczyny podejrzane o uprawianie czarów. W ciągu dziewięciu lat udało mu się upiec w nim ponad tysiąc osób, włącznie z liczącymi sobie dwa lata życia dziedmi. Taka właśnie była natura polowao na czarownice w wydaniu niemieckim.

W Niemczech nie było silnej władzy centralnej, w związku z czym sposób, w jaki traktowano czarownice w poszczególnych krajach niemieckich, różnił się znacznie i to zarówno, jeśli chodzi o obowiązujące prawa, jak i praktykę, przy czym zdarzało się, Iż zmieniano go z roku na rok.

W skład Niemiec wchodziło około trzystu autonomicznych paostewek, tworzących Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, z których wszystkie w zasadzie uznawały wydaną w roku 1532 Constitutio Crimi-nalis Carolina, wedle której uprawianie praktyk czarnoksięskich winno byd karane śmiercią. W rzeczywistości jednak każde z nich rządziło się swoimi własnymi prawami. Nie tylko kraje protestanckie, w rodzaju Saksonii, w której prawa wydane w roku 1572 znacznie przewyższały swą surowością normy zakreślone przez ów kodeks, lecz także i paostwa katolickie, np. Bawaria, lekceważyły ustawodawstwo cesarskie. Niekiedy nie było to wcale takie złe. Książę-biskup Munsteru, Bernard von Rasfeid, zezwolił, co prawda, w roku 1563 na przeprowadzenie procesu o czary, niemniej był na tyle zdecydowanym przeciwnikiem dalszych prześladowao, że w roku 1566 musiał ustąpid ze swego stanowiska. W roku 1582 generalny synod protestantów w Hesse-Kassel uchwalił, że Diabeł ma władzę jedynie nad tymi, którzy boją się czarów, a za pomocą praktyk magicznych nie można zaszkodzid nikomu. W roku 1657 Daniel von Frankenstein z Amorbach odmówił wszczęcia postępowania sądowego wobec rzekomych sprawców burz, które zniszczyły winnice, powołując się na to, że oświecony książę-arcybiskup Main-zu, Johann Philipp von Schónbom wypuścił na wolnośd wszystkie aresztowane wcześniej czarownice.

Panujący zmieniali istniejące prawa lub zastępowali je nowymi wedle własnego widzimisię. Protestancki książę Juliers-Bergu, Wilhelm III, pozostawał pod silnym wpływem swego sceptycznie nastawionego lekarza Johana Weyera, w związku z czym w jego paostwie przez długi czas nie prowadzono w ogóle prześladowao. Kiedy jednak na starośd księcia trafiła apopleksja, oddalił on Weyera i w roku 1581" usankcjonował stosowanie tortur wobec czarowników. Książę-biskup Wurzburga, Philipp Adolf von Ehren-berg, bezlitośnie palił na stosach setki czarownic i czarowników, włącznie (za podszeptem jezuitów) ze swym nieletnim dziedzicem.

Około roku 1630, wkrótce po tym okrutnym uczynku, najwyraźniej dokonała się w nim przemiana, zarządził bowiem msze żałobne za skazanych i całkowicie wstrzymał prześladowania. Około roku 1700 Fryderyk I Pruski pod wpływem Christiana Thomasiusa osobiście wszczął postępowanie przeciwko baronom, którzy skazali na śmierd piętnastoletnią dziewczynę na podstawie jej własnego oświadczenia, że utrzymywała kontakty seksualne z diabłem.

Co więcej, ponieważ polowania na czarownice osiągnęły punkt szczytowy w okresie postępów kontrreformacji (po roku 1570) oraz w czasach wojny trzydziestoletniej (1618-1648), kiedy wiele paostewek Rzeszy z dnia na dzieo z protestanckich stawało się katolickimi i na odwrót, sposób, w jaki odnoszono się do kwestii czamoksięstwa, mógł zmieniad się w podobnym tempie. W Hage-nau, w Alzacji, pewna kobieta, oskarżona w roku 1573 o uprawianie czarów, przed sądem złożonym z protestantów w ogóle nie była torturowana i w koocu puszczono ją wolno. Cztery lata później postawiono ją w stan oskarżenia ponownie; tym razem jednak sędziowie byli katolikami. Proces ciągnął się rok, torturowano ją siedmiokrotnie, aż w koocu przyznała się i została skazana na stos. Spalono także jej wspólniczkę, a w całą sprawę wmieszano jeszcze sześd innych kobiet. Za panowania księcia-biskupa Gottfrie-da Johanna Georga II katolickie księstwo biskupie Bamberg stało się słynnym w całych Niemczech ośrodkiem prześladowao czarownic, kiedy jednak miejscowa ludnośd wypowiedziała mu posłuszeostwo i radośnie powitała protestancką armię szwedzką, przez cztery lata (1632-1636) nie odbył się tam żaden proces o czary.

Zdarzało się często, że nawet wyznawcy tej samej religii zmieniali poglądy na temat czarnoksięstwa. W początkowym okresie swego działania jezuici byli gorącymi zwolennikami koncepcji czamoksięstwa jako herezji, a ich czołowi teolodzy, tacy jak np. Del Rio, autorami dzieł uzasadniających koniecznośd prześladowania czarownic. Później ten sam zakon opowiedział się po stronie mniejszości, a niektórzy jego członkowie, chodby ojciec Adam Tanner i ojciec Friedrich von Spee, stanęli na czele walki z obskurantyzmem. Luteranin Carpzow, zwany prawodawcą Saksonii, który przechwalał się, że Biblię przeczytał pięddziesiąt trzy razy, i o którym powiadano, że posłał na stos 20 000 czarownic, ustąpił miejsca liberalnemu Christianowi Thomasiusowi. Ksiąźę-opat fuldejski, Baltha-sar von Dembach, mianował sędzią zagorzałego łowcę czarownic, Balthasara Rossa, w nadziei, że dzięki zastosowaniu terroru zmusi do posłuszeostwa miejscowych protestantów. Pod względem sadyzmu Ross dorównywał Franzowi Buirmannowi; potrafił wbijad rozżarzony do czerwoności szpikulec w brzuch rozciągniętych na strappado kobiet. Między rokiem 1603 a 1606 skazał on na śmierd 300 osób. Ale wybrany w roku 1606 nowy opat, Johann Friedrich von Schwalbach, zawiesił wszelkie procesy, samego zaś Rossa wtrącił do więzienia, z którego nie wyszedł on aż do dnia swojej egzekucji w roku l6l8. Stracono go jednak nie za masowe palenie niewinnych, ale dlatego, że "wyłudził olbrzymie sumy pieniędzy, które przywłaszczył sobie i obrócił na własny użytek".

Kolejnym czynnikiem różnicującym był obyczaj odsyłania budzących wątpliwości przypadków prawnych do rozstrzygnięcia przez fakultety teologii miejscowych uniwersytetów, a tym daleko było do jednomyślności. Dla przykładu, kiedy książę Maksymilian I Bawarski wyraził zamiar wprowadzenia tortur do postępowania sądowego, spotkał się ze sprzeciwem trzech swoich konsy-liarzy. Odwołał się zatem do opinii kilku uczelni; Kolonia była przeciwna torturom, natomiast uniwersytety we Freiburgu i Ingolstadt opowiedziały się za nimi. Bywało, że trendy dominujące na uczelniach potrafiły zmienid się diametralnie w ciągu jednego czy dwóch dziesięcioleci. W czasie procesu w Blanckenstein w roku 1676 uniwersytet opowiedział się za uniewinnieniem kobiety oskarżonej o dokonanie morderstwa przy użyciu czarów, ale zalecił spalenie żywcem na stosie jej córki, która stanęła przed sądem na podstawie podobnego oskarżenia w roku 1689, zaledwie trzynaście lat później, czyli w okresie, w którym gorączka polowao na czarownice wyraźnie słabła.

A zatem historia czamoksięstwa w Niemczech to w gruncie rzeczy historia tego zjawiska w wielu suwerennych paostwach niemieckich. Kilka z nich omówiono w tej encyklopedii oddzielnie. Ponadto odrębne hasła poświęcono niektórym pojedynczym procesom, ilustrującym typowe i powszechnie stosowane praktyki wymierzone przeciwko czarownicom i czarom w różnych krajach niemieckich w ciągu ponad dwóch stuleci.

Pomimo zróżnicowanego podejścia do kwestii czamoksięstwa ze źródeł pochodzących z poszczególnych paostw niemieckich wyłania się pewien ogólny obraz tego zjawiska, obraz adekwatny, jak się wydaje, dla całego obszaru Niemiec i zupełnie odmienny od wzorca angielskiego czy francuskiego.

Koncepcja czamoksięstwa jako herezji pojawiła się w Niemczech stosunkowo późno, o czym świadczy dobitnie fakt, że do roku 1570, a nawet 1580, procesy o czary były tam zjawiskiem sporadycznym. W pozostałych krajach Europy, zwłaszcza zaś w północnej Francji i we włoskich regionach alpejskich, skąd rozlały się one na Szwajcarię, Francję i Tyrol, czarownice stawiano przed sądem od początku piętnastego stulecia. W roku 1489 profesor prawa na uniwersytecie w Konstancji, Uirich Molitor, zadedykował arcyksięciu austriackiemu Zygmuntowi swoją książkę o czarach, napisaną na podstawie materiałów zgromadzonych przez inkwizytora Kramera w czasie polowania na czarownice w Tyrolu *patrz: Mallens MateflcanunL To właśnie z tej alpejskiej prowincji prześladowania czarownic rozprzestrzeniły się, początkowo dośd chaotycznie, poprzez południową Szwabię na Wirtembergię i Frankonię, a następnie Nadrenię. Pojawiają się pierwsze, rozproszone na razie i sporadyczne, wzmianki o procesach o czary: w Heidelbergu w roku 1475, w Metzu w 1488, w V6lz w 1506, w Waldsee w 1518, w Hamburgu w 1521 i w wielu innych miastach. Z kolei z południowej Francji, gdzie w czternastym wieku inkwizycja, która zajmowała się pierwotnie tropieniem herezji albigensów, zwróciła swe zainteresowanie ku czarownicom, fala prześladowao zaczęła przesuwad się ku dolinie Renu i ostatecznie na obszarach Burgundii, Alzacji i Lotaryngii spotkała się ze swą tyrolską odpowiedniczką.

Utrzymuje się powszechne, acz błędne mniemanie, że procesy czarownic mają rodowód ludowy. Prości ludzie nigdy jednak nie szukali odwetu na guślarzach i magach na sali sądowej. Zapewne tu i ówdzie dochodziło do samosądów nad jakimiś guślarzami, ale na pewno nie mogło byd mowy o zorganizowanej fali prześladowao. Nigdy tez by do niej nie doszło, gdyby księża i pastorzy nie narzucali obojętnej lub nawet wrogo nastawionej opinii publicznej wyobrażeo o czarownikach jako ludziach podstępnie współpracujących z Diabłem. Inkwizytor Kramer został wręcz wygnany z Tyrolu przez nieprzychylnie doo usposobioną ludnośd. Cała koncepcja procesu o czary - tajnych informatorów, zbrodni tak tajemnej, że dla jej udowodnienia należy wyrzec się powszechnie przyjętej procedury prawnej, tortur, które miały zagwarantowad przyznanie się oskarżonego do winy, kary śmierci przez spalenie na stosie -była z gruntu obca pojęciu sprawiedliwości ugruntowanemu w niemieckim prawie zwyczajowym. W Anglii porównywalne z nim prawo anglosaskie przetrwało, w Niemczech zostało wyparte przez rzymskie prawo imperialne oraz prawo kanoniczne. Nową koncepcję szerzono w Niemczech podczas tysięcy kazao wygłaszanych w kościołach (na wzór tych, jakie w roku 1507 wygłaszał Plaotsch czy w 1517 Geiler von Kaysersberg) oraz za pomocą setek nowych aktów legislacyjnych i równie licznych-podręczników, przeznaczonych dla urzędujących sędziów. Dopiero pod ich wpływem nabrała ona życia. Nastąpiło to jednak dopiero po soborze trydenckim (1563), który postawił sobie za cel wyrwanie Niemiec z protestantyzmu. Organizacyjną stroną tego przedsięwzięcia zajęło się Towarzystwo Jezusowe, które w ciągu szesnastego i siedemnastego stulecia upowszechniło w Niemczech koncepcję czamoksięstwa jako herezji, podobnie jak uczynili to inkwizytorzy dominikaoscy w reszcie krajów Europy Zachodniej w wiekach czternastym i piętnastym. Pierwszym krajem, w którym jezuici zdobyli znaczniejsze wpływy, była Austria. Tam też w roku 1590, pomimo całkowitej obojętności kleru świeckiego, przeforsowali wydanie nowych praw, które zapoczątkowały prześladowania czarownic w Bawarii. Jezuitom udało się także zdobyd bardzo silną pozycję w biskupich księstwach Bambergu, Wurzburga i Trewiru. W roku 1589 generał zakonu, Ciaudio Aquaviva, polecił jego członkom w Nadrenii, by ze wszystkich sił nakłaniali miejscowych władców do wszczęcia procesów o czary. Wzywał także ich poddanych do składania donosów na sąsiadów podejrzanych o to przestępstwo. Natomiast duchowieostwo parafialne miało w ogóle nie mieszad się do sprawy procesów o czary. Podobne zalecenia wydali także dwa) inni wybitni jezuici: George Scherer IJeremlah

Drexel. Jednocześnie teologowie jezuiccy, tacy jak na przykład Petrus Thyraeus, uprawiali utrzymaną w podobnym duchu propagandę w środowiskach uniwersyteckich.

Ten nagly zwrot w sposobie myślenia o czarach łatwo dostrzec porównując wzmianki o przypadkach egzekucji czarownic pochodzące sprzed kooca trzeciej dwierci szesnastego stulecia z analogicznymi danymi dla okresu późniejszego. Na przykład:

Waldsee - 1518 - 1581 - 2 (Wirtembergia) - 1581 - 1594 - 28 Ensisheim - przed 1571-2 (Alzacja) - 1571 - 1620 - 88 Thann - przed 1572-4 (Alzacja) - 1572 - 1620 - 150 Osnabriick - 1583 - 21 (Hanower) - 1589 - 133

Nie należy jednak sądzid, że katolicy mieli monopol na prześladowanie czarownic; protestanci oddawali się temu zajęciu równie chętnie, a niekiedy ze znacznie większym zapałem. W owych czasach wierze w Boga towarzyszyła równoległa wiara w jego przeciwnika, a strach i nienawiśd wobec tych, którzy zawarli pakt z Szatanem, opanowały wszystkie kraje niemieckie bez względu na to, czy wyznawały one wiarę katolicką, czy protestantyzm. Można by nawet zaryzykowad twierdzenie, że w wierze luteran Diabeł stał się postacią pierwszoplanową - Duży Katechizm Lutra wymienia Diabła sześddziesiąt siedem razy, podczas gdy o Chrystusie wzmiankuje jedynie sześddziesiąt trzy razy. W każdym razie luteranie podobnie jak katolicy przyznali sobie prawo do orzekania, kto jest prawdziwym nieprzyjacielem Boga. By sobie wyobrazid, jak wyglądało to w praktyce, wystarczy dodad, że w saskim mieście Kwedlinburg, liczącym 12 000 mieszkaoców, jednego tylko dnia (w roku 1599) posłano na stos 133 czarownice - było to największe jednorazowe spalenie w historii prześladowao czarownic w ogóle. Cztery najpiękniejsze dziewczęta spośród nich uratował kat, obwieszczając, że diabeł opuścił już ostatecznie ich ciała.

Jest rzeczą nader ryzykowną orzekad, czy jedno z wyznao było bardziej skłonne do prześladowao czarownic niż inne, jako że w wielu wypadkach decydował osobisty autorytet, jakim cieszyły się zdeprawowane jednostki, niezależnie od zadeklarowanego przez nie wyznania. Biskupowi bamberskiemu Gott-friedowi Johannowi Georgowi można śmiało przeciwstawid profesora Benedicta Carpzova z Lipska. Niemniej wydaje się, że sytuacja podejrzanych o uprawianie czarów była znacznie gorsza w katolickich krajach cesarstwa - prześladowania trwały tam znacznie dłużej i były bardziej intensywne - a już zupełnie beznadziejna wszędzie tam, gdzie władzę sprawowali książęta Kościoła - biskupi Mainzu, Bambergu, Wlirzburga, Trewiru i Strasburga, a także opat klasztoru w Fuldzie. Na przykład w dwudziestu dwóch wsiach podlegających jurysdykcji opata klasztoru św. Maksyma koło Trewiru w latach 1587-1594 stracono 368 czarownic; w wyniku tych prześladowao dwie wsie w ogóle zniknęły z powierzchni ziemi, a w dwóch innych, jak zaświadczają Gęsta Trwirorum z roku 1586, przy życiu zostały jedynie dwie kobiety. W latach 1615-1635 w Strasburgu stracono 5000 czarownic. Według opinii ówczesnego uczonego katolickiego, Carla Haasa, w protestanckiej Wirtembergii i Szwabii prześladowania miały przebieg znacznie łagodniejszy. Co więcej, w paostwach protestanckich prześladowania czarownic z reguły trwały znacznie krócej. W Prusach w praktyce dobiegły one kresu w roku 1714, za panowania Fryderyka Wilhelma (aczkolwiek ostatni proces odbyd się miał jakoby w roku 1728), podczas gdy w austriackim Tyrolu dopiero w roku 1707 wydane zostały najsurowsze prawa przeciwko wszystkim winnym uprawiania czarów. W zamieszkanych przez katolików obszarach luteraoskiej Wirtembergii prześladowania czarownic rozgorzały z całą mocą w latach 1746-1747, a w katolickim Englingen, w Badenii (mieście należącym do Austrii), jeszcze 24 kwietnia 1751 posłano na stos pewną oskarżoną o czary kobietę. Wyrok ten spotkał się z całkowitą aprobatą uniwersytetu we Freiburgu. Siostrę Marię Renatę trybunał duchowny w Wurzburgu skazał na śmierd w roku 1749. Ostatni wykonany w Niemczech wyrok śmieci z oskarżenia o czary, wydany na Annę Marię Schwagel w roku 1775 w mieście Kemp-ten, został oficjalnie zatwierdzony przez księ-cia-opata Honoriusza, który na sentencji wyroku własną ręką dopisał "Fiat justicia" *"Niechaj stanie się zadośd sprawiedliwości"+.

W czasie wojny trzydziestoletniej prześladowania czarownic sięgnęły zenitu. Brutalnośd wojujących stron i przepełniająca je bezbrzeżna nienawiśd religijna podsycały zapał, z jakim zmierzały one do całkowitego unicestwienia czarownic. Z drugiej jednak strony w wielu krajach niemieckich, które znalazły się pod okupacją szwedzką, wojna przyniosła chwilowe wstrzymanie fali egzekucji. Po wycofaniu się Szwedów tylko gdzieniegdzie polowania na czarownice osiągnęły dawne rozmiary, chociaż w niektórych krajach, zwłaszcza najbardziej dotkniętych przez wojnę, próbowano cofnąd wskazówki zegara historii. W latach 1662-1665 prześladowania wybuchły z całą mocą w cesarskim mieście Es-slingen, w Wirtembergii, a niewiele później, bo w latach 1677-1680, w Salzburgu, w Austrii. Najgorsze były jednak lata wojny. W ciągu jednego tylko roku 1629 w Miltenburgu, niewielkim mieście w archidiecezji Mainz, liczącym około 3000 mieszkaoców, oraz przyległych do niego wsiach wykonano 234 wyroki śmierci; w nieco mniejszym Burgstadt w tym samym roku na stos posłano 77 osób, a w maleokiej wiosce Eichenbuhel spalono 19 czarownic.

Prześladowania w Niemczech przybrały nie tylko znacznie większe rozmiary niż w pozostałej Europie, ale charakteryzowało je także nie spotykane w innych krajach okrucieostwo.

Bez uciekania się do tortur łowcy czarownic nie mieliby zbyt wielu ofiar. W roku 1526 margrabia Filip zakazał stosowania tortur w Hesji i okazało się, że w kraju tym nie słyszano o czarownicach aż do roku 1564, kiedy to spalono na stosie jakąś kobietę, która przyznała się do uprawiania praktyk czarnoksięskich. Procesy o czary nasiliły się w Hesji dopiero wtedy, gdy udało się tam przywrócid praktyki torturowania oskarżonych. Niemcy stały się krajem tortur. Bamberg, świątynia wszelkich okropieostw, nie stanowił wcale aż tak wielkiego wyjątku; w wielu miastach wzniesiono specjalne więzienia i wieże dla czarownic *Hexenturm\, w których stosowano takie same metody jak w Bambergu. W roku 1608 w Tettwang, w pobliżu Kolonii, oskarżono o czary całą rodzinę. Ojciec zmarł w więzieniu, jego żonę rozciągano na strappado jedenaście razy (przyznała się w koocu do wszystkiego, czego od niej żądano), a ich dwudziestoletnią córkę poddano tej samej torturze jedenaście razy w ciągu jednego dnia, przy czym każdy z ciężarów, które zawieszono jej u nóg, ważył pięddziesiąt funtów. Dopiero dziesięd tygodni później kat uznał, że doszła ona do siebie na tyle, by poddad ją dalszym mękom bez obawy, że umrze w ich trakcie. W Hagenau, w Alzacji, sześddziesięciopięcioletnią wdowę, Annę Schódler, trzymano w więzieniu cztery miesiące, poddając wielokrotnie torturze strappado i buta hiszpaoskiego. Były to metody powszechne, nierzadko jednak stosowano znacznie bardzie) wyrafinowane.

W sprawozdaniach z procesów o czary w Offenburgu zwraca się specjalną uwagę na żelazne, najeżone kolcami krzesło tortur, pod którym rozpalano ogieo. Urządzenie to gwarantowało przyznanie się oskarżonego do stawianych mu zarzutów przed upływem piętnastu minut. Akta'sądowe z Offenburga wspominają jedynie o dwóch osobach, które mimo zastosowania tego narzędzia tortur nie złożyły obciążających je zeznao; był to Jakob Lin-der, torturowany w styczniu 1629 roku trzykrotnie, oraz Gotter Ness również poddawana tej torturze trzykrotnie. Kiedy 3 grudnia 1629 roku sadzano ją na krześle po raz trzeci, była tak osłabiona, iż spodziewano się, że lada chwila umrze. Niektórzy specjaliści byli zdania, że najbardziej efektywną metodą wymuszania zeznao jest pozbawienie oskarżonego snu (sposób ten stosował w Anglii Matthew Hopkins). W pewnym poradniku, popularnym w Alzacji na początku siedemnastego stulecia, stwierdzono, że sposób ten, poza innymi, ma również i tę zaletę, że więzieo nigdy nie umiera w czasie tortury.

Innym powszechnie popełnianym błędem jest mniemanie, że skazani w procesach o czary wywodzili się z najuboższych warstw społecznych. Dokumenty niemieckie przeczą temu w całej rozciągłości. Godne uwagi wzmianki o statusie społecznym osób oskarżonych o czary znajdują się w dwóch listach niejakiego Durena, proboszcza wsi Alfer, położonej nieopodal Bonn (oficjalnej siedziby arcybiskupa kolooskiego), do hrabiego Wernera von Salm. Jeden z nich zawiera taki oto opis sytuacji panującej w pierwszych latach siedemnastego wieku:

Nie pisałem tak długo, ponieważ nie zdarzyło się nic nadzwyczajnego poza tym, że w Bonn na gwałt zaczęto palid czarownice. W chwili obecnej w więzieniu siedzi bogata niewiasta, której mąż był ongiś rajcą miejskim w Bonn, niejaka Kurzrock, jedyna właścicielka gospody "Pod Znakiem Kwiatu". Nie wiem, czy Wasza Miłośd znał ją, czy nie. Było nie było jest ona czarownicą i z dnia na dzieo narasta przekonanie, że zostanie stracona, a nie ulega żadnej wątpliwości, że i kilku innych tych durniów *luteran+ musi pójśd w jej ślady.

Nieco późniejszy list daje opis prześladowao w ich pełnym rozkwicie:

Ofiarami tych stosów pogrzebowych są po większej części mężczyźni. Wplątana w to wszystko musi byd z połowa miasta, jako że aresztowano i posłano właśnie na stos profesorów, studentów prawa, pastorów, kanoników, wikarych i mnichów. Jego Książęca Wysokośd kształcił na księży siedemdziesięciu seminarzystów; jednego z nich, wybitnego muzyka, aresztowano wczoraj, dwóch innych szukano, ale zbiegli. Zatrzymano jednak i stracono Kanclerza wraz z żoną, a także żonę Tajnego Radcy. W dniu Najświętszej Marii

Panny *7 września+ spalono dziewiętnastoletnią dziewczynę, cieszącą się opinią najpiękniejszej i najbardziej cnotliwej w całym mieście, którą od wczesnego dzieciostwa wychowywał sam Książę- Biskup. Widziałem też, jak ścięto i spalono na stosie kanonika katedralnego, Rotensahego. Spalono też uczniów i kilkoro szlachetnie urodzonych chłopców w wieku dziewięciu, dziesięciu, jedenastu, dwunastu, trzynastu i czternastu lat. Krótko mówiąc, rzeczy są w tak żałosnym położeniu, że nikt nie wie, ani do kogo się odezwad, ani z kim się spotykad *mit wasLeuten mao conuer-siren und umgehen solS.

Bardzo podobną sytuację przedstawia kanclerz księcia-biskupa Wurzburga w późniejszym o kilka lat liście do nieznanego adresata *patrz: Wurzburg, procesy o czary w Wurzburgu].

Korespondencja z Bonn i Wurzburga potwierdza, że ofiarami oskarżeo o czary byli najbogatsi obywatele. Nieprzypadkowo zresztą. Zarówno bowiem sądy świeckie, jak i kościelne sięgnęły po drugą broo inkwizycji (jeśli za pierwszą uznamy tortury) - konfiskatę mienia heretyków. A kiedy w grę wchodziły pieniądze, protestanci potrafili byd równie pobożni jak katolicy. Co więcej, gdyby nie miraż szybkiego zysku, tylko niewiele trybunałów świeckich tak łatwo poddałoby się dyktatowi duchowieostwa. Soldan-Hep-pe uważa, że pod względem gwałtowności prześladowao władcy mikroskopijnych paostewek niemieckich przewyższali wszystkich innych panujących.

Przykładem, do jakiego stopnia tępienie czarownic powiązane było z wymiernymi profitami, jest historia procesów w Offenbur-gu, niewielkim, liczącym bowiem dwa do trzech tysięcy mieszkaoców, mieście w Ba-denii. W roku 1627 jedna ze skazanych czarownic podała nazwiska kilku innych kobiet, mających rzekomo brad udział w sabatach odprawianych w Blocksbergu. Rada miejska Offenburga wyłoniła specjalny komitet, który rozpoczął poszukiwania czarownic, zwłaszcza tych co bogatszych, i nieźle się obłowił na konfiskacie majątków pięciu osób, które posłano na stos 12 stycznia 1628 roku. W ciągu następnych sześciu miesięcy panował spokój, do miasta bowiem wkroczyły wojska szwedzkie, ale już 27 czerwca rada podjęła zarzucone dzieło i, aby stworzyd dodatkowy impuls dla prześladowao, wyznaczyła nagrodę pieniężną za każdą pojmaną czarownicę. W tym momencie przedstawiciele Austrii, do której należała większośd nieruchomości w mieście, wystąpili z żądaniem, by dobra skazanych za czary konfiskowane były na rzecz cesarza. Rada miejska Offenburga nie znalazła jednak żadnego powodu, dla którego miałaby napełniad szkatułę cesarską, toteż wstrzymała wydawanie wyroków z oskarżenia o czary, póki nie osiągnięto satysfakcjonującego jej rozwiązania problemu konfiskat. Po przegranym procesie Austria wycofała swoje roszczenia co do majątku skazanych, a rada natychmiast zaleciła wznowienie egzekucji. Od razu też przejęła majątek czterech zamożnych kobiet spalonych 23 października, czterech kolejnych, posłanych na stos 13 grudnia, oraz trzech mężczyzn, na których wyrok zapadł 22 stycznia 1629 roku. Częśd mieszczan doszła do słusznego wniosku, że właściwie każdy może zostad skazany z oskarżenia o tę Zbrodnię, i złożyła oficjalną skargę, w której podkreślono, iż w czasie tortur podsądni podają dowolne nazwiska rzekomych wspólników. Krytyka ta godziła w samą istotę procesów o czary, toteż rada miejska zatroszczyła się o to, by jak najszybciej zamknąd usta opozycji, i posłała na stos dwóch jej najaktywniejszych przedstawicieli. Uporawszy się z tym problemem, wznowiła egzekucje. 4 maja spalono trzy kobiety, 25 maja kobietę i mężczyznę, 8 czerwca dwie kobiety i dwóch mężczyzn, 4 lipca pięd kobiet i jednego mężczyznę, 29 sierpnia pięd kolejnych czarownic. I w tym momencie pojawiła się kolejna przeszkoda: miejscowe duchowieostwo zaczęło uskarżad się, że jego udział w konfiskowanych majątkach jest zbyt mały. Również i teraz procesy zostały wstrzymane, dopóki rada miejska nie doszła do porozumienia z duchownymi. W październiku stosy zapłonęły ponownie: cztery 19 października, drugie tyle 28 listopada. Duchowieostwo jednak czuło się oszukane i potajemnie zachęcało oskarżonych o czary, by wyparli się wszystkich swoich zeznao. Chodziło tu o pieniądze, nic zatem nie stało na przeszkodzie, by podad w wątpliwośd moralne uzasadnienie tortur. Doszło do skandalu i mieszczanom offenburskim udało się, przynajmniej na kilka najbliższych lat, poddad radę miejską surowej kontroli.

W ciągu omawianych dwóch lat w tym niewielkim mieście spalono na stosie 79 osób oskarżonych o czary.

Do podobnej kłótni o podział łupów doszło w roku 1629 w Hagenau, w Alzacji. 13 stycznia tegoż roku stracono czterech majętnych obywateli, co doprowadziło do sporu między Hexenausschuss, wyłonioną przez miasto komisją do spraw czarownic, a Reichs-sultheiss, organem reprezentującym interesy cesarza. Wreszcie ustalono, że skonfiskowane dobra winny zostad rozdzielone między trzy strony: komisarzy miejskich z Hagenau, cesarza i arcyksięcia Leopolda, jako Oberiand-vogta. Przedstawiciele miasta podkreślali przy tym, że jeśli nie otrzymają należnej im części, to wielu czarowników może uniknąd stracenia, co byłoby wielką Pana Boga obrazą.

Omawiane już biskupstwo bamberskie celowało nie tylko w torturach, było również niedoścignionym mistrzem w zdobywaniu pieniędzy. Spis, zestawiony w roku 1631, określa wartośd majątków skonfiskowanych niektórym ze skazanych za czary w roku 1630. Wszyscy z wymienionych należeli do obywateli zamożnych i wśród nich znajdowały się takie osoby, jak:

Georg Neudecker, wart 100 000 florenów,

Barbara Schleuch, warta 2000 florenów,

Christina Miltenberger, warta 9000 do 10 000 florenów,

Margareta Ofeler, warta 7000 do 8000 florenów, Margareta Edelwert, warta 10 000 florenów,

Caspar Córner, bajlifMunchsberga, wart 9000 do 10 000 florenów,

Wolfgang Hoffmeister, skarbnik biskupa bamberskiego, wart 50 000 florenów.

Z dokumentu tego wynika, że ksiąźę-biskup i jego ludzie zagarnęli 500 000 florenów należących do skazanych na śmierd i 222 000 florenów od tych, którzy ciągle jeszcze (w kwietniu 1631 roku) przebywali w więzieniu.

Wraz z zakazem konfiskat ustały także polowania na czarownice. Kiedy cesarz Ferdynand II (1619- 1637) zakazał wszelkiego rodzaju konfiskat mienia, wszędzie tam, gdzie mógł on dopilnowad, by jego zarządzenie było przystrzegane, zapał do prześladowao czarownic gwałtownie się zmniejszył.

Obłęd - to jedno słowo najlepiej oddaje istotę tego, co działo się w Niemczech. Tylko kilka wyjątkowo odważnych jednostek -księży, prawników, ludzi interesu - ośmieliło się wyrazid protest przeciwko temu szaleostwu, co zresztą spowodowało, że uznano ich za podejrzanych o zbrodnię bodaj czy nie przewyższającą samego czamoksięstwa, o miłośd do czarowników. Zmuszano ich do milczenia, zastraszano, torturowano, skazywano na wygnanie i palono.

North Berwick, czarownice z North Berwick. Serię procesów czarownic, które odbyły się w latach 1590-1592 w North Berwick w Szkocji, wywołało kilka wyglądających na cudowne przypadków uzdrowieo dokonanych przez pewną służącą. W trakcie związanych z tym przesłuchao padały wciąż nowe nazwiska, aż w koocu liczba oskarżonych doszła do siedemdziesięciu. Wśród nich znalazły się postacie tej miary co Eari of Bo-thwell, któremu zarzucono zbrodnię zdrady stanu. Traktowanie jednak, jak to czynią niektórzy badacze czamoksięstwa, materiałów zgromadzonych w czasie tych procesów jako dowodu istnienia zorganizowanego spisku czarownic wydaje się mimo wszystko absurdalne. Należy wziąd pod uwagę, że przesłuchania odbywały się w obecności wysoce przesądnego króla, który miał ambicje stad się równorzędnym partnerem demonologów francuskich, a podstawową metodą wydobycia zeznao były tortury.

Bezpośrednią przyczyną wszczęcia dochodzeo stała się ciekawośd, jaką wzbudziły u Da-vida Seatona, zastępcy burmistrza małego miasteczka Trament, odległego o dziesięd mil od Edynburga, tajemnicze i podejrzane nocne wycieczki jego młodej służącej, Gilly Dun-can, której w krótkim czasie udało się zyskad reputację uzdrowicielki "wszystkich cierpiących na jakąkolwiek bądź chorobę lub niedyspozycję cielesną". Jej umiejętności wydawały się Seatonowi zjawiskiem o zgoła diabelskiej naturze, aby zatem zdemaskowad łączące dziewczynę z Szatanem związki, poddał ją na własną rękę rozlicznym torturom, w tym miażdżeniu palców w imadle i ściskaniu czaszki powrozem. Dokonał też wnikliwych oględzin całego ciała podejrzanej, szukając na nim diabelskiego piętna, które udało mu się jakoby wykryd w gardle Gilly. Na koniec służąca przyznała się do "używania złośliwych zaklęd i przywoływania diabła".

Dopiero wtedy troskliwy pracodawca przekazał ją w ręce władz. Rychło potem zmuszono ją do wyjawienia tożsamości "wspólników", których "jednego po drugim wyłapano". Wśród "niezliczonej mnogości" wskazanych przez nią osób, mieszkających w okolicy Edynburga i Leith, najwybitniejszymi postaciami byli: starsza już wiekiem, starannie wykształcona Agnes Sampson oraz nauczyciel szkolny z Saltpans, doktor John Firm, a także dwie niewiasty, Euphemia Maciean i Barbara Napier "cieszące się opinią najczcigodniejszych kobiet, jakie kiedykolwiek mieszkały w granicach Edynburga".

Agnes Sampson, "urodzeniem i pojętnością znacznie przewyższającą zwykłych ludzi, a na pytania odpowiadającą z powagą i powściągliwie", przesłuchiwał na zamku Hołyro-od sam król Jakub. "Zaprzeczała nieugięcie wszystkim zarzutom". Nakazano przeto "zgolid jej włosy, wszędzie na całym ciele" i poddano drobiazgowej obdukcji, w wyniku której wykryto diabelskie piętno na sromie. Przykuto ją następnie do ściany celi, za. pomocą tzw. uzdy czarownic, czyli żelaznego urządzenia, którego cztery ostre kolce wtłoczono w jej usta, a dwa inne wrzynały się w policzki. Nie pozwalano jej zmrużyd oka i, podobnie jak Gilly, torturowano zaciskając wokół głowy sznur, co powodowało "najsroż-szy ból". Dopiero po zastosowaniu takich środków Agnes Sampson potwierdziła prawdziwośd pięddziesięciu trzech sformułowanych wobec niej indiciów, w większości wypadków związanych z zarzutami o leczenie chorób za pomocą czarów. Na samym początku przyznała się do stosunkowo niewinnych zaklęd - białego ("Otwórzcie się wrota niebieskie") i czarnego - patemostra:

W czterech rogach domu aniołowie święci

(W środku, między nimi, Jezus Chrystus gości)

Jan z Łukaszem i Mateusz z Markiem. Boże, bądź z tym domem i strzeż naszych włości.

Nawet odmawianą przez panią Sampson zwykłą wieczorną modlitwę:

Mateuszu, Marku, Łukaszu i Janie, Błogosławcie to łoże, bo kładę się na nie, sąd skłonny był uznad za diabelskie zaklęcie.

Następnie przyszła kolej na oczekiwane przez wszystkich opowieści o magicznych miksturach i duszku służebnym, w postaci psa, o imieniu Elva, który mieszkał w studni. Na koniec skrajnie wyczerpana torturami i nie kooczącymi się indagacjami Agnes Sampson opowiedziała o zgromadzeniu około dziewięddziesięciu kobiet ("News from Scotland" donosiły nawet o dwustu) i sześciu mężczyzn, które odbyło się w wigilię dnia Wszystkich Świętych. Towarzystwo zabawiało się najpierw wesoło przy winie, po czym dosiadło "sit i przetaków" i wyfrunęło do North Ber-wick, gdzie zaczęły się taoce, do których Gil-ly Duncan przygrywała na harfie Dawida. W taocu "mężczyźni obrócili się po dziewięd razy w stronę przeciwną do kierunku ruchu wskazówek zegara, kobiety zaś uczyniły to samo sześciokrotnie". Kościół, w którym odbywało się spotkanie, oświetlały czarne świece, a diabeł w ludzkie) postaci nakazał wszystkim, "by na znak podległości ucałowali jego pośladki, po czym wystawił goły tyłek z ambony, a każdy uczynił wedle )ego woli". Następnie całe towarzystwo oddało się rozważaniom, w jaki sposób przynieśd szkodę królowi i jak wywoład sztorm, który zatopiłby jego okręt udający się do Danii.

Łatwowierny monarcha był tak zafascynowany tą opowieścią, że nakazał Gilly Duncan, aby odegrała na harfie taniec, o którym była mowa, co też się stało "ku wielkiemu jego ukontentowaniu i podziwowi". Mimo to w trakcie dalszych przesłuchao król Jakub doszedł do wniosku, że czarownice "kłamią jak najęte", kiedy jednak Agnes powtórzyła mu na ucho to, co w noc poślubną w Oslo powiedział swojej piętnastoletniej małżonce Annie, uznał, "że słowa jej są w najwyższym stopniu prawdziwe i odtąd dawał już większą wiarę wszystkiemu, co zeznała". Należy jednak pamiętad, że jedynym świadkiem opisywanego tu zdarzenia był sam król Jakub, a osoba tak fanatyczna jak on łatwo daje się przekonad, zwłaszcza że w grę wchodziło podejrzenie spisku na jego życie.

Zeznania oskarżonej stawały się coraz bardziej fantastyczne. Agnes Sampson powiesiła czarną ropuchę i przez trzy dni zbierała jej jad do skorupy ostrygi, po czym uszyła dla króla kilka sztuk bielizny osobistej, którą zamierzała jadem tym zatrud, w wyniku czego król miał się poczud tak, "jakby leżał na ostrych cierniach albo na czubkach igieł". Pospołu z innymi czarownicami sporządziła woskową podobiznę króla i stopiła ją w ogniu. Dostała od kogoś całun okrywający zwłoki i przerobiła go na magiczny proszek. Brała udział we wznieceniu najpotężniejszego sztormu w całej historii czamoksięstwa, dokonując chrztu kota - przywiązała do każdej z jego łap odcięte członki wisielca i wrzuciła tak przygotowane zwierzę do morza. Wszystkie te wymysły były niczym innym, jak tylko cichym błaganiem nieszczęsnej Agnes Sampson, by oprawcy przestali wreszcie zadawad jej męki. W efekcie uduszono ją, a ciało spalono na stosie.

Barbarę Napier, szwagierkę lorda Car-schoggilla, oskarżono o bliskie związki z Agnes Sampson i Richardem Grahamem, rzekomo notorycznym czarownikiem. Zarzucano jej "liczne tajemne i zdradzieckie usiłowania zgładzenia osoby króla za pomocą czarów odprawianych nad jego uczynionymi z wosku podobiznami l...] oraz o spowodowanie zatonięcia statku, zmierzającego z Leith do Kinghorne, co pociągnęło za sobą śmierd sześddziesięciu osób". Po wysłuchaniu tych oskarżeo sąd przysięgłych oddalił powództwo, co doprowadziło króla Jakuba do takiej wściekłości, że rozwiązał on ławę i nakazał, by Barbarę Napier uduszono, jej ciało spalono na stosie, a majątek skonfiskowano na rzecz szkatuły monarszej. Przysięgli, którzy głosowali za oddaleniem oskarżenia, sami stanęli przed sądem pod zarzutem "świadomej pomyłki sądowej, polegającej na puszczeniu czarownicy wolno". Panią Napier, która utrzymywała, że jest w ciąży, wypuszczono po pewnym czasie na wolnośd, "nikt bowiem nie nastawał na dalsze jej prześladowanie".

Kolejną, wybitną postacią wśród oskarżonych była lady Euphemia Maciean, córka lorda Cliftonhala, żona Patricka Moscropa, człowieka majętnego i wpływowego. Ryzyka jej obrony podjęło się aż sześciu adwokatów, ona sama zaś konsekwentnie odmawiała przyznania się do czegokolwiek. Ława przysięgłych obradowała całą noc i dopiero po ustąpieniu przewodniczącego orzekła winę oskarżonej. Fakt, że była ona katoliczką i bliską przyjaciółką Earla of Bothwella, spowodował zapewne, że król Jakub postanowił odmówid jej łaski uduszenia przed spaleniem i "spalono ją żywcem na popiół" 25 lipca 1591 roku. Sam Eari of Bothwell, aczkolwiek przetrzymywano go na zamku w Edynburgu, najwyraźniej uniknął kary, co tłumaczono później w ten sposób, że Richard Graham, oskarżony razem z Barbarą Napier, pomógł mu rzucid urok na króla. Przesłuchiwany osobiście przez Jakuba Graham zginął na stosie w lutym 1592 roku wraz z wieloma innymi osobami oskarżonymi "o czary i wróżbiarstwo". Wszystko wskazuje na to, że doświadczenie, jakie król Jakub zdobył w czasie tych procesów, podsunęło mu pomysł napisania Demonologii wydanej po raz pierwszy w Edynburgu w roku 1597 - "aby rozwiad wątpliwości, które wielu jeszcze żywi w głębi swych serc" w kwestii istnienia czamoksięstwa i czarów.

Norwegia, czarnoksięstwo w Norwegii.

Podobnie jak w innych paostwach skandynawskich, zjawisko czarownictwa w Norwegii nigdy nie urosło do rangi tak poważnego problemu społecznego, jakim było w krajach, w których działała inkwizycja. Wiara w praktyki magiczne i demony, zwłaszcza związane z morzem i podróżami morskimi, była jednak w Norwegii powszechna i silnie zakorzeniona. Czarownicom przypisywano moc wzniecania burz i nawałnic, zatapiania statków, a także odpędzania ławic ryb. Czynów tych dokonywały krążąc nad okolicą w postaci łabędzia lub dzikiej gęsi, wrzucając do morza zawiązaną na supeł szmatę, a niekiedy rozwiązując worek, w którym trzymane były wiatry, lub po prostu gwiżdżąc. Na wielkich sabatach odprawianych w Boże Narodzenie oraz w noc świętojaoską między innymi na Lyderhom, górze w pobliżu Bergen, na Dovrefjeld i na wulkanie Hekla, na Islandii, gromadziło się ich nawet po sześddziesiąt. Niektóre z tych miejsc były bardzo odległe, czarownice norweskie docierały tam jednak bez najmniejszego trudu, przeistoczywszy się uprzednio w koty, psy, wilki i kruki, albo dosiadając mioteł, pogrzebaczy, czarnych kozłów i psów. W czasie samych sabatów raczyły się miodem i piwem, taoczyły i grały w karty. Niekiedy przygrywał im do taoca na rogu i dudach sam diabeł. Czarnoksięstwo norweskie otaczała bardziej atmosfera legendy i mitu niźli herezji religijnej, a zarzutami, jakie wysuwano przeciwko oskarżonym w sporadycznych procesach o czary, byty przede wszystkim wróżbiarstwo i zwykłe malęficia, a nie zawarcie paktu z diabłem czy udział w sabatach.

Wydaje się, że w Norwegii odbyło się nie więcej niż dwa tuziny procesów. Pierwszy, o którym zachowały się wzmianki źródłowe, toczył się w roku 1592 w Bergen; skazano wówczas na śmierd niejakiego Olufa Gurda-la. Dwa lata później, również w Bergen, skazano trzy kolejne czarownice: Ditis Róncke została wyjęta spod prawa, a Johanne Jens-datter Flamske i Annę Knutsdatter spalono na stosie. Do następnego procesu doszło dopiero niemal trzydzieści lat później: w roku 1622 niejaka Synneve powiesiła się w więzieniu przed zakooczeniem rozprawy. Jej zwłoki spalono na stosie.

W roku 1650 Karen Thorsdatter przyznała się, że mając dwadzieścia sześd lat wstąpiła na służbę do człowieka, który przedstawił się jako Lucyfer. Nauczył on ją, w jaki sposób kraśd mleko za pomocą sztuki magicznej (tzn. wbijając nóż w ścianę) i chronid przed podobnymi praktykami własne krowy. Karen wymieniła też inne kobiety, z którymi rzekomo latała w powietrzu: Christen Kłód, która dosiadad miała cielaka, i Sidsel Mortensen (wdowę po burmistrzu) latającą na pogrzebaczu. Sama Karen latała na kocie. Pewnego razu próbowały zamordowad dwóch urzędników miejskich, ale im się to nie udało, gdyż obaj okazywali szczerą bojaźo bożą, a jeden z nich nosił zawieszony na złotym łaocuszku krzyżyk. Bodii Kvams, jedna z kobiet oskarżonych przez Karen, przyznała się zarówno do lotów na pogrzebaczu, jak i do próby zamordowania członków rady miejskiej. Jeszcze inna, którą Karen zadenuncjowała jako osobę wzniecającą burze i sztormy, została aresztowana w czasie uroczystości weselnych, tuż po ślubie z miejscowym sędzią. Kiedy stanęła ona później przed trybunałem, mąż bronił je) z całym zapałem, dowodząc skutecznie, że w przypadku tak ciężkiego oskarżenia nie można polegad na świadectwie danym przez przestępców (tym mianem określił zarówno Karen, jak i Bodii, które zostały skazane na śmierd na stosie w Kristiansand).

W roku 1670 doszło do kolejnego procesu w Kristiansand. Rajca miejski Niels Pedersen, bawiąc w interesach w Kopenhadze, doznawszy silnego ataku boleści, połączonego z utratą mowy, doszedł do wniosku, że rzucono nao urok. Po długotrwałych przesłuchiwa-niach niejaka Karen Snedkers przyznała się, że działała na jego szkodę, uczyniwszy się niewidzialną i posypawszy w tym stanie jego szaty drobno mieloną solą. Wraz ze swą przyjaciółką, Dorthe Fudevik, poleciała też za nim aż do Kopenhagi, gdzie wsypały mu do ust zawartośd całej fiolki tej soli, kiedy leżał pogrążony we śnie. Przybrawszy kształty kruka, zakopała włosy, paznokcie, kości i pióra w ogrodzie urzędnika miejskiego Johana Wonna, wskutek czego mogły zachorowad jego kurczęta i inne należące doo zwierzaki. "Wspomniane zaś włosy wyrwała swojemu chłopcu, Whitegoosowi, który wygląda jak źrebak i na którym jeździ ona, ilekrod pragnie dostad się dokądś w pośpiechu". Obciążające ją zeznania złożyło ponadto wielu innych świadków. W czasie kolejnych przesłuchao Karen przyznała się też do tego, że wraz z dwiema innymi wiedźmami, przybrawszy postad kruków, poleciały wzniecid wichurę, mającą zniszczyd okręt rajcy Pedersena. Jedna z czarownic uczepiła się steru, pozostałe zaś burt, nic jednak nie mogły wskórad, jako że Pedersen przez cały czas trzymał w dłoniach modlitewnik. Karen spalono na stosie wraz z sześcioma innymi kobietami, które oskarżyła ona o uprawianie praktych czarnoksięskich.

Przypuszczalnie ostatni proces o czary w Norwegii, który zakooczył się wyrokiem skazującym, odbył się w roku 1680 w okręgu Sondmore; los oskarżonego, który stanął przed sądem w podobnej sprawie w roku 1684 w Jaederen, nie jest znany. W Sondmore mężczyzna o nazwisku Ingebrigt przyznał się, że okrążywszy trzykrotnie cmentarz w kierunku odwrotnym do ruchu wskazówek zegara, wyparł się wiary chrześcijaoskiej w obliczu diabła. Posługując się dwoma ogonami cielęcymi jak pałeczkami grywał na bębnie na kilku sabatach, które odbywały się w Dovref)eld. Ponadto skradł opłatek komunijny, który miał mu posłużyd do otrucia bydła. Ingebrigt oskarżył także kilka innych osób, potem wycofał jednak wszystkie zarzuty. Skazano go na śmierd przez spalenie na stosie.

Do listy tej można dołączyd jeszcze jeden proces, chod jest on tylko pośrednio związany z problemem czarów; w roku 1687 pewna dziewczyna oskarżona została przez ducha swojego dziecka o morderstwo, jakiego miała dopuścid się czternaście lat wcześniej. Przyznała się do winy, kiedy upiór zaprowadził ją i członków sądu na miejsce zbrodni. Dziewczynę stracono. Bardzo podobna sprawa, opisana w najdrobniejszych szczegółach przez przełożonego liceum w Bergen, zdarzyła się także w roku 1701. Autor relacji uważał, co prawda, upiora za mistyfikację, wiele osób jednak potraktowało mniemane widmo arcypoważnie, poza tym, co równie istotne, oskarżona przyznała się do winy. Upiór z roku 1687 pojawiał się także po wykonaniu egzekucji na jego matce; rozmawiał nawet z gubernatorem, który poprosił go, by zademonstrował, jak bardzo okropny ma głos. Widmo wydało przeraźliwy ryk, który nie uczynił wszakże większego wrażenia na gubernatorze, w związku z czym upiór oświadczył, że jest to wszystko, na co go w tej materii stad. Natępnie zażądał jadła i gorzałki, wystraszył wszystkich, którzy znajdowali się w domu, po czym jął zachowywad się jak typowy poltergeist, ciskając do komina kamienie i grudy gliny.

Kilka innych przypadków pojawienia się norweskich poltergeistów zdarzyło się w stuleciu osiemnastym. Poczynając od sierpnia roku 1722 do maja 1723 w domu Stefana Olse-na w Andenaes rozlegały się dziwaczne hałasy, a w kuchni fruwały naczynia i ciągle gasł ogieo. W ówczesnym opisie tych wydarzeo (pióra pastora parafii Jensa Wedinga) nie zwrócono szczególnej uwagi na fakt, że duch, pytany czy jest bożej, czy diabelskiej natury, "odpowiadał dziecięcym głosem, powtarzając słowa pytania". Tymczasem w domu mieszkało dwóch młodych chłopców, którzy w większości wypadków byli głównymi świadkami wszystkich rzekomych niepokojów. W czasie swego ostatniego wystąpienia poltergeist walił głośno we wszystkie ściany i przez chwilę potrząsał dachem; następnie coś na ksztah skórzanej torby wyleciało z domu w kierunku pól, a przez kilka następnych godzin wokół domu gromadziły się licznie kruki i wrony. Na koniec wszystko ucichło.

Podobny "demon" nawiedzał dom w parani Vaagen w Nordlandii od lutego 1726 roku aż do Wielkiejnocy. Również i w tym wypadku w centrum wszystkich wydarzeo znajdował się czternastoletni chłopiec, utrzymujący, że coś szepce mu do ucha słowa duoskie i łacioskie, polewa go w nocy wodą, a niekiedy obala na ziemię i włóczy po podwórzu. Chłopak okazywał przy tym nadzwyczajną siłę i, aby go przytrzymad, musiało kłaśd się na nim kilku dorosłych mężczyzn. Po ośmiu' tygodniach wskutek interwencji proboszcza zjawiska te skooczyły się bezpowrotnie.

O ostatnim przypadku działalności polter-geista donoszono w roku 1730 z Hellesó. Kiedy pewien rybak wyruszył na daleki połów,w Jego domu dały się słyszed odgłosy uderzeo; niczego Jednak nie zdołano odkryd oprócz śladów po ciosach pałki na ścianach. Kiedy domownicy kładli się do łóżek, coś rozrzucało po podłodze tlące się węgle, bez niczyjej pomocy otwierały się drzwi, a do pokojów wlatywały kamienie. Jeśli mieszkaocy czytali Biblię albo śpiewali psalmy, hałasy przybierały na sile. Proboszcz parafii, w której zdarzyły się opisane tu wypadki, nie wspomniał, kiedy zdarzenia te ustały.

"O"

Opętanie. W tradycji zachodniochrześci-jaoskiej koncepcja opętania wywodzi się z Nowego Testamentu, który wspomina o uzdrowieniu przez Chrystusa człowieka "opętanego przez nieczystego ducha". "Mieszkał on stale w grobach i nawet łaocuchem nie mógł go już nikt związad. Często bowiem wiązano go w pęta i łaocuchy; ale łaocuchy kruszył, a pęta rozrywał, i nikt nie zdołał go poskromid. Wciąż dniem i nocą krzyczał, tłukł się kamieniami w grobach i po górach" (Mr. V, 3-5). Opisy opętanych, czyli energumenów *ludzi ożywionych przez diabła+, spotyka się dośd często w pismach wczesnych ojców Kościoła. Wedle działającego w IV w. św. Cyryla: diabeł gwałtem wchodzi w posiadanie czyjegoś ciała, sprzętów i wszelkiej jego własności; obala tego, który stoi prosto, wykrzywia mu wargi i czyni sztywnym język. Z ust dotkniętego taką przypadłością zamiast słów dobywa się piana, umysł jego popada w mrok, oczy rozwierają się szeroko, ale dusza nic poprzez nie nie do-, strzegą; na koniec wreszcie nieszczęśnik ów umiera w konwulsjach.

Pochodzący z siódmego wieku Żywot świętego Galia napomyka o młodej dziewczynie, która tarzała się po ziemi "i wyrywając sobie włosy z głowy zaczęła wydawad głośne i przeraźliwe okrzyki na przemian z najspro-śniejszymi słowy".

Symptomy opętania wbrew woli enurge-mena (w przeciwieostwie do przypadków świadomego wprowadzania się w podobny stan, co praktykują na przykład szamani lub media na współczesnych seansach spirytystycznych) zbliżone są, przynajmniej zewnętrznie, do objawów histerii lub epilepsji. Należą do nich zwłaszcza:

1. Patologiczne skurcze mięśni twarzy i nienaturalne wygięcia kooczyn.

2. Torsje, w trakcie których zwracane są różne dziwne przedmioty (allotrtfagia, objaw częsty u osób upośledzonych psychicznie oraz u histeryków, którzy połykają je, często w zamiarze popełnienia samobójstwa).

3. Zmiana tonacji głosu (zwłaszcza na gruby i głęboki). Thomas Ady (1656) zauważa, że "dzięki temu oszustwu *wspomniane dzieci+ potrafiły przekonad innych, że są opętane przez diabła, który przemawia przez nie".

W wydanej w roku 1653 książce Antidote Against Atheism Henry Morę podkreśla, że wszystkie te oznaki i symptomy należy uważad za dowód, że "diabeł wstąpił w ciało człowieka *...+, wedle własne) woli czyniąc użytek z różnych jego części, podobne bowiem sztuczki i wyczyny *których dokonuje potem+ daleko przewyższają możliwości i siły zarówno fizyczne, jak i duchowe opętanego, czy też - jeśli słowo to brzmi lepiej - zauroczonego". Kwestia ta stanowiła zresztą przedmiot licznych sporów i dyskusji; rozważano istotne skądinąd zagadnienie, czy diabeł wpływa bezpośrednio na umysł opętanego, czy też działa nao pośrednio poprzez doznania cielesne. Częśd demonologów, biorąc pod uwagę fakt, że ofiary ataków histeryczno-epllep-tycznych wydają z siebie nieprzyjemny zapach, skłaniała się raczej w stronę tej drugiej koncepcji. Bodin był zdania, że fetor ów bierze się stąd, iż diabeł wie, że ciało, z którym ma do czynienia, rychło będzie martwe; aczkolwiek Sir Matthew Hale uważał, że "powoduje go siła wiążąca ciało z duszą".

Ponieważ Diabeł (za przyzwoleniem Bożym) może zsyład opętanie na każdą wybraną przez siebie osobę, większośd demonologów twierdziła, że czyni to z podszeptu czarownic. Dlatego też każdy przypadek cięższej niedyspozycji dziecka wywoływał oskarżenia wobec Bogu ducha winnych sąsiadów, którym zarzucano, że zlecili spowodowanie tego nieszczęścia swoim duszkom służebnym. Czarownice często kusiły przyszłe ofiary jedzeniem. Henri Boguet jest zdania, że jabłko, w którym diabeł mógł bez przeszkód się ukryd i odczekad, dopóki nie zostanie połknięty, by w ten sposób trafid do wnętrza ciała swojej ofiary, było jedną z najskuteczniejszych przynęt. "Szatan bowiem wciąż nim się posługuje, uciekając się do tych samych metod, jakimi kusił Adama i Ewę w Raju". W roku 1585 - ciągnie dalej Boguet - przerażeni przechodnie wrzucili w Annecy do rzeki jabłko, które wydało z siebie "wielki i przeraźliwy wrzask. *...+ Nie sposób wątpid, że jabłko to było pełne diabłów i że tym samym pokrzyżowano plany czarownicy, która pragnęła kogoś nim uraczyd".

Na kontynencie europejskim przypadki opętania zdarzały się szczególnie często w konwentach klasztornych. Jedna cierpiąca na histerię zakonnica potrafiła zarazid swą przypadłością resztę mniszek, w które również wstępowały złe duchy, wyganiane z nich później egzorcyzmami. Guazzo zauważa, że wśród kobiet opętaniem najczęściej "dotknięte zostają te, które złożyły ślub zachowania dziewictwa *...+. Doprawdy niezwykłe, do jakich forteli ucieka się diabeł, by sprowadzid je z drogi cnoty". Piszący około roku 1580 Bodin był zdanią, że przypadki opętania demonicznego najczęściej spotyka się w Hiszpanii i we Włoszech, nie ulega jednak wątpliwości, iż na początku stulecia siedemnastego palmę pierwszeostwa w tej dziedzinie przejęła Francja.

WAŻNIEJSZE PRZYPADKI OPĘTAO MASOWYCH

1491 Cambrai. Rzadki przypadek jak na stulecie piętnaste. Zakonnice przejawiały nadludzką silę, szczekały jak psy i przepowiadały przyszłośd. Sprawczyni całego zamieszania - cierpiąca na histerię nimfomanka Jean-ne Potier - została ostatecznie uznana za czarownicę; po usunięciu je) z konwentu sytuacja w klasztorze szybko wróciła do normy (De Lancre, Del Rio).

1526 Lyon. Typowe opętanie demoniczne. Zakonnice poddano egzorcyzmom.

1550 Wertet (miejscowośd w okręgu Ho-om, w Brabancji). Zakonnice pożyczyły pewnej ubogiej kobiecie trzy funty soli, a odebrały od niej sześd funtów. Wkrótce potem mniszki poczęły łazid po drzewach jak koty, coś niewidzialnego szczypało je i biło, niekiedy też unosiły się w powietrzu na kilka stóp i opadały na ziemię nie doznając najmniejszej szkody. Pewną cieszącą się powszechnym szacunkiem mieszkankę owego miasteczka wzięto na tortury, wskutek czego przyznała się w koocu, że to ona właśnie rzuciła urok na cały klasztor (Weyer).

1552 Kentoip (w pobliżu Strasburga). Pochodzące ze znakomitych rodzin szlacheckich mniszki uleczone zostały z opętania, kiedy okazało się, że kucharka klasztorna, Elisabeth Karna, oraz jej córka to czarownice. Oskarżone przesłuchiwał w Cleves sarn Weyer (Weyer, Bodin).

1554 Rzym. Osiemdziesiąt dwie opętane kobiety - nawrócone Żydówki - oskarżyły swoich krewnych o nasłanie na nie diabłów w zemście za dokonaną apostazję. Papież Paweł IV nosił się z zamiarem wygnania wszystkich Żydów z miasta, wyperswadowano mu jednak ten pomysł (Bodin).

1555 Rzym. Opętaniem dotkniętych zostaje osiemdzlesiędoro dzieci z sierocioca (Weyer).

1560 Xante (Hiszpania). Zakonnice beczały jak owce, darły welony i dostawały konwulsji w kościele; ich zachowanie przypomina wyczyny mniszek z Wertet (Weyer).

1565 Kolonia. Mniszki z konwentu nazaretanek utrzymywały potajemnie kochanków, ale oficjalnie oświadczyły, że zostały bezwstydnie nadużyte przez diabły w psich postaciach. Dr Henry Weyer, syn słynnego sceptyka, osobiście badał wspomniane zakonnice (Weyer, Boguet, Michaelis).

1566 Amsterdam. Opętaniem dotkniętych zostało trzydziestu chłopców ze szpitala dla podrzutków. W trakcie egzorcyzrnów wymiotowali "igłami *...+, strzępkami ubrao, kawałkami naczyo glinianych, włosami, odpryskami szkła" (Weyer, Michaelis, Morę). 1577 Oderheim on Rhine. Zakonnice nawiedzał rozpustny diabeł, który, w postaci psa, zalecał się do nich przy akompaniamencie subtelnej muzyki (Weyer).

1585 Mons. Arcybiskup Cambrai egzorcy-zmuje siostrę Jeanne Fery.

1590 Mediolan. Opętanych zostaje trzydzieści sióstr zakonnych. Również i tu, podobnie jak i w większości innych wypadków, uderza błyskawiczne tempo rozprzestrzeniania się histerii.

1611 Aix-en-Provence. Siostra Madeleine Demandolx de la Palud i siostra Louise Ca-pel oskarżają ojca Louisa Gaufridiego o rzucenie uroku na zakonnice. Gaufridi poddany zostaje torturom i spalony, a dwie mniszki muszą opuścid konwent (Michaelis).

1613 Lilie. Epidemia opętao dociera do UUe z siostrzanego konwentu brygidek w Aix-en-Provence. Trzy zakonnice oskarżyły swoją koleżankę, siostrę Marie de Sains, o to, że rzuciła na nie urok; zaczęły przemawiad w obcych językach, dostawały konwulsji i organizowały szokujące orgie w obecności znanego egzorcysty ojca Francisa Domptiu-sa. Siostra Marie de Sains złożyła zeznania podobne do poczynionych przez siostrę Madeleine z Alx i podała szczegóły dotyczące technik uprawiania rozpusty w trakcie sabatów. W poniedziałki i środy czarownice spół-kowatyparwieordinaire, w czwartki zaś oddawały się sodomii. "Tego dnia wszyscy, zarówno mężczyźni, jak i kobiety, popełniali grzech cielesny z pominięciem naznaczonego do tegoż celu przez naturę naczynia. Brukali się wzajem na wiele dziwacznych i obrzydłych sposobów - kobiety z kobietami, a mężczyźni z mężczyznami". Soboty były dniem zarezerwowanym na bestiofilię. "Tego dnia miewali sprawę cielesną z najrozmaitszymi zwierzętami, takimi jak psy, koty, świnie, kozły i skrzydlate węże". We wtorki i piątki zaś odmawiano litanię do Diabła (Michaelis).

1628 Madryt. Inkwizycja hiszpaoska rozproszyła opętane zakonnice po różnych klasztorach.

1634 Loudun. Najsłynniejszy ze wszystkich przypadków zbiorowego opętania. Matka przełożona demonstruje wszystkie klasyczne symptomy opętania demonicznego. Ojciec Urbain Grandier, mający skądinąd zatarg z kardynałem Richelieu, zostaje oskarżony o rzucenie uroku na konwent i spalony na stosie. Mimo jego egzekucji histeria trwa nadal i rozprzestrzenia się na inne zgromadzenia zakonne.

1640 Chinon. Ojciec Baure, znany ze sprawy zakonnic z Loudun, kontynuuje egzorcy-zmy w Chinon, jego działalnośd wzbudza jed-,nak wątpliwości arcybiskupa Lyonu - dziewczęta "uważają się za opętane wyłącznie na podstawie twoich słów; wydaje się, że przyczyną ich cierpieo jest wyłącznie zaufanie, jakie pokładają w twojej opinii". Ostatecznie ojciec Baure skazany zostaje na banicję za sfabrykowanie, wraz z niejaką panną Belo-quin, fałszywego oskarżenia o zgwałcenie jej przez pewnego księdza na ołtarzu kościelnym; przedstawiane jako dowód plamy na ornacie okazały się siadami krwi kurzej.

1642 Louviers. Osiemnaście zakonnic popada w opętanie, za które winą obarcza się siostrę Madeleine Bavent. Ojciec Boultó zostaje oskarżony i ostatecznie w roku 1647 spalony żywcem na stosie.

1656 Paderbom. Masowa psychoza dotknęła całą diecezję. Opętani przemawiali w obcych językach, oskarżając zwłaszcza miejscowych kapucynów, którzy popadli przez to w podejrzenie. W koocu aresztowano służącą burmistrza, u które) odkryto wiele przedmiotów używanych rzekomo w celach magicznych (ropuchy, włosy, igły). 1662 Auxonne. Trzech biskupów i pięciu lekarzy orzekło, że cały konwent został opętany. Siostra Denise nie czuła bólu, kiedy wbijano jej igły pod paznokcie (był to zapewne objaw analgezji, typowej dla przypadków histerii). Rozwścieczony tłum zlinczował kobiety oskarżone o rzucenie uroku na zakonnice.

1669 Mora (Szwecja). Epidemia opętao dotknęła przede wszystkim dzieci, przejawiając się w halucynacjach, których treścią był udział w orgiach sabatowych.

1670 Hoom (Holandia). Opętanie dotknęło dzieci z sierocioca (żadne z nich nie miało więcej niż dwanaście lat).

1681 Tuluza. W opętanie popadają Marie Ciauzette i cztery inne nowtcjuszki. Wszystkie zostają wyegzorcyzmowane. Śledztwo wszczęte z polecenia miejscowego parlamentu wykazuje, że wszystkie były symulantka-mi; zakonnice oskarżają prawników o od-szczepieostwo od wiary Chrystusowej, ate- izm i libertynizm.

1682 Salem. Jedyny przypadek zbiorowego opętania zanotowany na kontynencie amerykaoskim.

1687 Lyon. Przypadek zbiorowe) histerii, która dotknęła pięddziesiąt zakonnic.

1744 Les Landes. Ojciec Heurtin, przepełniony pragnieniem czynienia cudów, egzor-cyzmuje młode dziewczyny, które uważają, że zostały opętane przez diabła,

1749 Unterzell(Do\na Frankonia). Trwające przez wiele lat opętanie kilku zakonnic, wraz ze wszystkimi typowymi w takich wypadkach objawami - konwulsjami, opuchlizną, halucynacjami itp. Podprzeorysza Maria Renata skazana zostaje na śmierd jako czarownica i spalona na stosie.

TYPOWE PRZYPADKI OPĘTANIA POJEDYNCZYCH OSÓB

1566 27 sierpnia król Francji Karol IX przygląda się egzorcyzmom odprawianym przez mnichów z Vervins nad panią Nicole Autry z Lyonu, w trakcie których została ona publicznie wychłostana, "by z Bożą pomocą doprowadzid do wypędzenia z nie) diabłów".

1583 Pewną szesnastoletnią mieszkankę Wiednia gnębiły konwulsje, które uznano za przejaw opętania demonicznego. W wyniku trwających tydzieo egzorcyzmów jezuitom udało się z niej wygnad 12 652 żywe demony, które jej babcia trzymała pod postacią much w szklanych słojach. Siedemdziesięcioletnią babkę torturowano, dopóki nie przyznała się do kontaktów seksualnych z diabłem w kształcie szpulki nici. Przywiązaną do kooskiego ogona zawleczono na miejsce kaźni i spalono żywcem. Jezuici wychwalali ten wyrok pod niebiosa, zachęcając sędziów do bardziej skwapliwego polowania na czarownice.

1586 Późniejszy król Francji Henryk III, syn Katarzyny Medycejskiej, wychowany w nader przesądnej atmosferze, posyła trzech lekarzy, aby zbadali pewną dziewczynę rzekomo opętaną przez diabła. Według słów jej matki miała ona desfleur blanches w czasie menstruacji. Medycy jednak przebadawszy, je j uptawy miesięczne odkryli jedynie zjadliwą odmianę rzeżączki, przyzwane zaś położne ustaliły, że nie jest ona dziewicą. Dwa lata wcześniej udowodniono jej symulowanie opętania; ksiądz odczytał łacioski frament z Cy-cerona, ona zaś, przekonana, że są to wersety z Biblii, dostała ataku konwulsji. Skazano ją na publiczną chłostę w Amiens. 1598. Niejaka Marthe Brossier z Paryża utrzymywała, że jest opętana. Miejscowi kapucyni orzekli, że opętanie jest rzeczywiste, lekarze byli przeciwnego zdania, a biskup Angers, Miron, posłużywszy się łacioskim tekstem Wergiliusza, dowiódł fałszerstwa. Kapucyni wszakże wnieśli sprawę przed sąd papieski; kiedy jednak po stronie lekarzy opowiedzieli się jezuici, wycofali ją, pozostawiając zarówno samą dziewczynę, jak i jej ojca na łaskę losu w Rzymie.

1691. Marie Volet z Bourg zachowywała się jak opętana. Doktor Rhodes i kanonik z Lyonu d'Estaing nie stwierdzili jednak symptomów opętania demonicznego i zalecili zwykłą kurację leczniczą.

1816. Był to jeden z ostatnich przypadków rzekomego opętania demonicznego, a zdarzył się w pobliżu Amiens. Pewna dziewczyna utrzymywała, że jest opętana, pragnąc w ten sposób odwrócid uwagę od faktu, że zaszła w ciążę. Stwierdziła ona, że wstąpiły w nią trzy demony o imionach Mimi, Zozo i Crapoulet. Pewien jezuita rozpoczął egzor-cyzmy. Mimi wyszedł z dziewczyny bez oporu, Zozo przy tej okazji wybił szybę w oknie kościoła, a Crapoulet okazał się bardziej zatwardziały i zajął pozycje bojowe w sromie opętanej. W tym momencie wspomniany jezuita zmuszony został pod groźbą aresztu do przerwania praktyk egzorcystycznych.

Osoby cierpiące na zaburzenia umysłowe siłą rzeczy przyciągały uwagę teologów, starających się dokonad klasyfikacji symptomów opętania. W traktacie wydanym w roku 1644 w Rouen - napisany został pod wpływem niedawnych wypadków z Louviers - wymienia się jedenaście oznak prawdziwego opętania:

1. Osoba poszkodowana sama uważa się za opętaną.

2. Prowadzi godny potępienia żywot.

3. Żyje w pogardzie dla uznanych powszechnie norm zachowania społecznego.

4. Bezustannie choruje, popada w śpiączkę i wymiotuje, zwracając różne dziwne przedmioty i nie tylko (np. ropuchy, węże, robaki, kamienie i kawałki żelaza lub gwoździe, szpilki itp., co jednak może byd tylko złudzeniem wywołanym przez czarownice i nie jest jednoznaczną oznaką opętania przez diabla).

5. Bluźni.

6. Zawiera przymierze z Diabłem.

7. Nękana jest przez złe duchy.

8. Okazuje oblicze straszne i przerażająco zmienione.

9. Czuje się zmęczona życiem *s'ennuyer de vivre et se desespdrei\.

10. Zachowuje się w sposób gwałtowny i nie kontrolowany.

11. Porusza się jak zwierzę i wydaje zwierzęce odgłosy.

Również i następujące oznaki winny obudzid czujnośd księdza jako niewątpliwe znamiona opętania demonicznego: znajomośd spraw tajnych i ukrytych sekretów, rozumienie języków obcych i przemawianie w nich, okazywanie nadnaturalnych sit i wykonywanie ruchów nadmiernie gwałtownych, a także awersja do przedmiotów poświęconych.

Inna rozprawa, również dotycząca zajśd w Louviers, pióra ojca Esprit de Bosroger, podaje nieco odmienną listę nieomylnych symptomów opętania:

1. Brak świadomości przebytego ataku choroby po ustaniu paroksyzmów.

2. Nieustanne bluźnierstwa, obsceniczne słowa i myśli.

3. Szczegółowe opisywanie sabatów.

4. Strach przed sakramentami i relikwiami świętych.

5. Gwałtowne przekleostwa na odgłos odmawianej modlitwy.

6. Obnażanie się lubieżne i przejawy nadnaturalnej siły.

7. Podobne objawy u innych opętanych.

Najpełniejszy opis oznak prawdziwego opętania dał jednak Guazzo w swoim Com-pendium Maleflcarum:

Poniżej podajemy zwykłe czynności, pozwalające ustalid, czy chory jest opętany przez demona. *Ksiądz+ dotyka ukradkiem chorego skrawkiem papieru, na którym napisane jest Słowo Boże, relikwiami świętych, poświęconą woskową figurką Baranka Bożego albo innym poświęconym przedmiotem, po czym kładzie swą rękę i stulę na czole opętanego i wymawia święte słowa. Zaraz potem chory zaczyna drżed i trząśd się z przerażenia oraz bólu, jaki mu doskwiera, wykonuje wiele chaotycznych ruchów, mówi i czyni różne dziwne rzeczy. Jeżeli demon obrał sobie siedzibę w jego głowie, czuje on w niej rozdzierający ból albo też do twarzy uderza mu gwahownie krew, tak że policzki pałają jak żywy ogieo. Jeżeli zaś demon zamieszkał w oczach, chory toczy nimi dziko dookoła. Jeśli w plecach, członkami jego targają konwulsje, czasami bywa też, że całe ciało chorego staje się tak sztywne i oporne, iż żadną siłą nie daje się wygiąd.

Niekiedy *opętam+ padają na ziemię jak umarli, dokładnie tak, jakby cierpieli na febrę trzeciaczkę, a do głowy uderzają im wa-pory; podnoszą się wszakże na polecenie księdza i wtedy wapory ustępują tam, skąd przyszły. Jeśli natomiast demon zagnieździ się w gardle, mają krtao tak ściśniętą, że wyglądają, jakby się dusili. Bywa, że zły duch osiedla się także w zacniejszych częściach ciała; w sercu na przykład lub płucach - powoduje on wtedy zadyszkę, palpitacje i kołatanie serca; gdy znajdzie sobie leże bliżej żołądka, daje o sobie znad czkawką i torsjami, niekiedy tak intensywnymi, że chory nie jest w stanie ani spożywad pokarmów, ani zatrzymad ich na dłużej w sobie. Powoduje także, że krzycząc i wydając inne urywane odgłosy chorzy wydalają odbytnicą coś na kształt małej piłeczki; gnębi ich także ustawicznymi wiatrami i kolką. Czasami obecnośd demonów poznad można dzięki temu, że wydzielają z siebie opary siarki lub innych silnie cuchnących substancji.

Jeżeli po gruntownym rozważeniu wszystkich występujących symptomów da się z całą pewnością stwierdzid, że chory opętany został przez diabla, należy uciec się do egzorcyzmów.

W Anglii zjawiskiem analogicznym do przypadków zbiorowego opętania w klasztorach była zadziwiająco duża liczba opętao dzieci. Podany przez Richarda Baxtera opis symptomów opętania piętnastoletniej Cathe-rine Gualter z Louvain (1571) mógłby z powodzeniem służyd jako ilustracja wszystkich niemal przypadków opętania w Anglii.

Wraz ze stolcem wydaliła z siebie żywego węgorza. Z początku leżał jak martwy pośród ekskrementów, ale gdy włożono go do wody, ożył, a kiedy zdechł i chciano go przechowad - znikł. *...+ Następnie zwymiotowała kilka dużych kosmyków włosów wraz z brudnawą cieczą, jaka zazwyczaj wypełnia wrzody; innym zaś razem coś, co przypominało łajno gołębi lub gęsi, w którym poniewierały się kawałki drewna, wyglądające tak, jakby niedawno odłupano je z jakiegoś starego pnia, oraz wielkie ilości okrawków skóry. Zwróciła też wielką liczbę kamieni - niektóre z nich wielkości orzecha włoskiego - sprawiających wrażenie, że wyrwano je z muru; na kilku z nich widoczne były jeszcze ślady wapna.

Baxter jako protestant dodaje: "Fakt, że uleczono ją kleszymi sposobami, nie przesądza jeszcze o tym, że cała ta historia nie jest prawdziwa".

W krajach protestanckich nie uciekano się do egzorcyzmów, a próby ich zastosowania w Anglii przez niezależnego kaznodzieję Joh-na Darrella (około roku 1600) spowodowały uchwalenie kanonu LXXII Kościoła Episko-palnego zakazującego podobnych praktyk. Ogólnie rzecz biorąc, wszyscy protestanci zaakceptowali zalecenie Lutra, by opętanie demoniczne leczyd wyłącznie modlitwą, ponieważ Bóg Wszechmogący sam wie, kiedy diabeł powinien opuścid ciało ofiary. Skądinąd wiadomo jednak, że Luter zamanifestował swą pogardę wobec diabła, który wstąpił w opętanego, kopiąc gwahownie przyprowadzonego doo chorego, któremu zresztą ta szokowa terapia najwyraźniej pomogła. Pomimo to wzorem katolików autorzy protestanccy udzielali licznych wskazówek, w jaki sposób nieomylnie rozpoznawad przypadki rzeczywistego opętania przez diabła. Niezwykle popularny Guide to Jurymen Michaela Daltona wymieniał siedem najzupełniej pewnych symptomów opętania:

1. Jeśli człowiek dotychczas zupełnie zdrowy bez żadnej wyraźnej przyczyny nagle dotknięty zostanie atakiem.

2. Jeśli dwie lub więcej osób nagle zacznie doznawad podobnych ataków.

3. Jeżeli ktoś w czasie ataku potrafi zgodnie z prawdą opisad, co mówią i czynią czarownica albo inne nieobecne przy nim osoby.

4. Jeżeli ktoś w czasie ataku zachoruje się dziwacznie lub mówi od rzeczy, a po ustaniu ataku nic z tego nie pamięta.

5. Jeżeli chory przejawia nadnaturalną siłę fizyczną; na przykład, gdy dwóch silnych mężczyzn nie może położyd do łóżka małego dziecka albo osoby z natury słabowitej.

6. Jeżeli ktoś wymiotuje pogiętymi igłami, szpilkami, gwoździami, okruchami węgla, kawałkami ołowiu, słomą, włosami i Innymi podobnymi przedmiotami.

7. Jeżeli komuś ukaże się widmo i niedługo potem dotknie go jakieś nieszczęście.

George L. Burr poczynił w związku z tym kilka interesujących spostrzeżeo:

Choroba umysłowa, a nawet samo jej podejrzenie, była najlepszą obroną przeciwko zarzutom o uprawianie czarów. Johan Weyer, który jako pierwszy sprzeciwił się prześladowaniom, mimo iż nie ośmielił się powiedzied publicznie całej prawdy o torturach, szukał ratunku dla czarownic, nazywając je kobietami szalonymi *...+. Rozróżnienie między czarownicą a osobą opętaną nabrało znaczenia kardynalnego; ta ostatnia była mimowolną ofiarą diabła, podczas gdy pierwsza jego świadomym sprzymierzeocem. W przypadku opętania okrutnie traktowano nie tyle samą ofiarę, co raczej diabła, który w nią wstąpił; czyniono tak jednak wyłącznie po to, by wypędzid go z ciała poszkodowanego, przynosząc mu tym samym ulgę - nigdy też nie okaleczano go ani nie zabijano. Czarownica zaś karana była za zbrodnie popełnione z własnej woli; często zresztą właśnie za spowodowanie opętania. [...] Jedynie fakt opętania mógł stanowid podstawę do uniewinnienia oskarżonego, co w kilku przypadkach rzeczywiście miało miejsce; bowiem jako ofiara Szatana nie mógł byd zarazem świadomym jego sprzymierzeocem.

"P"

Pakt z Diabłem. Pakt z Diabłem był istotą czamoksięstwa, klasyfikował je jako herezję religijną, poddając tym samym praktyki czarnoksięskie pod jurysdykcję inkwizycji. Dla wszystkich bez wyjątku demonologów, czy to katolickich, czy protestanckich, koronną zbrodnią była zgoda na współpracę z Diabłem w dziele zaparcia się Boga chrześcijan i przeciwstawienia się mu. Słowa giforda można zatem uznad za odzwierciedlenie poglądów typowego angielskiego protestanta: "Czarownica, zgodnie ze słowem bożym, winna śmiercią pomrzed nie dlatego, że zabija ludzi - nie jest bowiem w stanie tego uczynid, chyba że morduje trucizną, którą dostała od Diabła bądź od niego nauczyła się ją sporządzad - ale dlatego, że poszła na współpracę z Szatanem". Pakt, a nie konkretne uczynki stanowią o zbrodni. Dlatego też tak zwane białe wróżki winny podlegad identycznej karze jak wiedźmy. W roku 1608 Willlam Perkins w następujący sposób uzasadniał ten pogląd:

Rozumując podobnie: jakkolwiek czarownica pod wieloma względami może byd pożyteczna, czyniąc wiele dobra i nie szkodząc przy tym nikomu, to skoro wyrzekła się Boga, swego króla i władcy, i na mocy aktu prawnego oddała w służbę nieprzyjaciół Boga i jego Kościoła, to jej udziałem, przez owego Boga wyznaczonym, jest śmierd i żyd ona nie może.

Bez paktu z Diabłem koncepcja herezji czarnoksięstwa nie miałaby po prostu racji bytu.

Pierwsi demonolodzy katoliccy i niemal wszyscy protestanccy wyobrażali sobie ceremonię zawarcia paktu z Diabłem na wzór znanych im obrządków kościelnych; konsekwentnie zatem podane przez nich opisy tej uroczystości są stosunkowo powściągliwe i nie wybiegają zanadto poza granice zdrowego rozsądku. W roku 1653 Henry Morę uważał, iż "nie wydaje się rzeczą niezwykłą, że tego rodzaju ceremonie powinny mied miejsce w kontaktach między demonem a człowiekiem, skoro bardzo podobne rytuały wiążą o wiele mocniej człowieka z Bogiem" (AnAntidoteAgainstAtheism). Jednak późniejsi autorzy katoliccy dodawali do nich wszystko, co podpowiadała im wybujała wyobraźnia. Pierwszy szczegółowy opis ceremonii zawarcia podobnego paktu przynosi Formicarws Jo-hannesa Nidera, pochodzący z około 1435 roku, w relacji dotyczącej przypadku młodego mężczyzny spalonego na stosie za uprawianie czarów:

W niedzielę, jeszcze przed poświęceniem wody, przyszły adept musi udad się do kościoła wraz ze swoimi mistrzami i tam, w ich obecności, wyrzec się Chrystusa, swojej wiary, chrztu i Kościoła katolickiego, po czym składa hołd swemu magiste-rulusowi, to jest "małemu mistrzowi" (tak bowiem nazywają oni diabła). Następnie upija on łyk z butelki *zawierającej napój z pomordowanych niemowląt+, co uczyniwszy zabiera się do przyswojenia sobie tajników naszej sztuki i głównych praw, którymi kieruje się nasza sekta.

Niemal dwieście lat później Thomas Coo-per podaje w swoim The Mystery of Witchcraft (l6l7) analogiczny opis ceremonii zawarcia paktu, powielający zasadnicze cechy obrządku protestanckiego. Czarownica musi uroczyście zawrzed przymierze w Domu Bożym, aby w ten sposób dad publiczne świadectwo swej w stosunku do niego [Diabła+ podległości, co czyni wyrzekając się wszystkich przymierzy, jakie zawarła wcześniej z Panem. Odbywa się to przeważnie w sposób następujący. Szatan bluźnierczo zajmuje miejsce, z którego głoszone jest słowo boże, po czym, po pierwsze, domaga się od prozelitki publicznego oświadczenia o zawarciu przymierza, każąc jej z reguły powtórzyd następujące słowa: ,Ja, N.N., wyznaję, że na takich to a takich warunkach oddałam się Szatanowi, który od tej pory może rozporządzad mną wedle swego upodobania"; po drugie, po złożeniu wspomnianego oświadczenia Szatan na znak owej podległości podstawia wasalce do ucałowania swój zadek; *...+ po piąte, gwoli potwierdzenia tego wszystkiego nakazuje im on (Szatan+ dokonanie również i takiej ceremonii: mają oni mianowicie po kilka razy obejśd dookoła chrzcielnicę, wyrzekając się przy tym uroczyście Trójcy Świętej, a zwłaszcza swojego zbawienia przez Jezusa Chrystusa, i na znak tego wyprzed się też chrztu.

Również i dla biskupa Petera Binsfelda, słynnego niemieckiego łowcy czarownic, autora znanego i cenionego dzieła Tracta-tus..., które w latach 1589-1623 doczekało się aż ośmiu wydao, pakt z Diabłem był rdzeniem pacierzowym czarnoksięstwa; czarownice wyrzekają się Boga i chrztu świętego, po czym zawierają przymierze z Diabłem, godząc się czcid go i służyd mu po wsze czasy. Poglądy biskupa w tej materii nie różnią się ani na jotę od opinii zajadłego antypapisty, Anglika Wil-liama Perkinsa, który mniej więcej w tym samym czasie (1608) pisał: "Podstawą wszelkich praktyk czarnoksięskich jest sojusz i przymierze zawarte między czarownicą a Diabłem, którym wiążą się oni nawzajem".

Ta jednolita koncepcja paktu z Szatanem wyrosła ze specyficznej interpretacji proroctwa Izajasza (Iz. XXVIII, 15); "Postanowiliśmy przymierze ze śmiercią, a z piekłem uczyniliśmy umowę", przez kolejnych ojców Kościoła. Zarówno Orygenes (185-254), jak i św. Augustyn (354-430) tłumaczą wróżby z lotu ptaków, ligaturę i zaklęcia zawartymi pacta cum daemonibus. Sformułowanie to, którego autorem był św. Augustyn, zostało następnie włączone do kodeksów Prawa Kanonicznego, stając się tym samym, Jak ujął to Henry C. Lea, "niezmiennym składnikiem kościelnego wymiaru sprawiedliwości". "Dlatego też wszystkie podobne przesądy, zarówno szkodliwe, jak i zupełnie pospolite - powiada św. Agustyn - wyrastają z godnej potępienia kon-ndencji między ludźmi a demonami, konfi-dencji, która powstaje na skutek zawarcia bezbożnego paktu zdradzieckiej przyjaźni i jako taka winna byd z całą stanowczością odrzucona" (De Doctrina Christiana). Także i Tomasz z Akwinu, omawiając praktyki wróźebne, podkreślał znaczenie analogicznego paktu: "Praktyki wróźebne oraz inne na poły magiczne przedsięwzięcia uważane byd powinny za zabobon, o ile zakładają współdziałanie demonów, a zatem są konsekwencją zawarcia z nimi przymierza lub innego rodzaju umowy" (Summa Theologica).

Większośd legend o zawarciu przymierza z Diabłem, przymierza mającego pomóc w życiu doczesnym kosztem zbawienia w przyszłym, na które powoływano się później w traktatach demonologicznych, przejęta została przez kulturę zachodnioeuropejską około IX w. n.e. ze źródeł bizantyjskich. Spisany przez Hincmara z Rheims (zm. 882) Żywot świętego Bazylego zawiera historię giermka pewnego senatora, który zakochał się w córce swego pana. Zdobył ją w koocu za cenę zapisania duszy diabłu. Zbawienie zapewniła mu dopiero interwencja świętego, który zmusił Złego do unieważnienia kontraktu. Legenda ta cieszyła się niesłabnącą popularnością w ciągu wielu następnych stuleci. Około wieku trzynastego wcześniejsza znacznie historia Teofila z Adany, który zawarł ugodę z Diabłem, przekształciła się w mrożącą krew w żyłach opowieśd o spisanym ludzką krwią ponurym dokumencie przymierza. Podobne wzmianki opaktach zawartych z ciemnymi mocami, z których następnie szeroko korzystali demonolodzy, zawarte są w pismach benedyktyna Thoma-sa de Cantimpre, Waltera Mapesa, Caesariusa von Heisterbacha i Vincentego de Beauvais.

U schyłku czternastego stulecia (1398) paryska Sorbona uznała oficjalnie, że uprawianie czarów zakłada wcześniejsze zawarcie przymierza z Diabłem. Grunt dla inkwizycji, która miała rozpropagowad w całej Europie koncepcję czamoksięstwa jako herezji religijnej i rozpocząd trwającą z górą dwa wieki nagonkę na czarownice, został tym samym przygotowany.

Teolodzy wyróżniali dwa rodzaje przymierza.: professio tcfcita, czyli pakt milczący, domniemany, i professio expressa - przymierze jawne, zawarte uroczyście i publicznie. Jednym z pierwszych, którzy zastosowali powyższą klasyfikację (1525), był Paulus Grillandus, cieszący się znacznym autorytetem sędzia czarownic. Powoływał się on przy tym na zeznania, które osobiście za pomocą tortur wydobył od podsądnych. Na mocy przymierza cichego czarownica zaprzysięgała posłuszeostwo Diabłu za pośrednictwem innej czarownicy; zakładano przy tym, że po pewnym czasie potwierdzi ona swoje zobowiązanie publicznie. Professio expressa natomiast dokonywało się bądź z zachowaniem całego rytuału w czasie sabatu, zyskując wtedy miano solemnis sive publica, bądź też odbywało się bez świadków poprzez podpisanie tekstu przymierza (professio expressa priva-ta). "O przymierzu uroczystym i publicznym -pisał sceptyczny skądinąd Reginald Scot -mówimy wtedy, gdy zawarte zostaje w trakcie wyznaczonego uprzednio zgromadzenia czarownic, kiedy nie tylko widzą się one z Diabłem, ale naradzają się z nim i toczą poufałe rozmowy*'. W czasach Binsfelda (1585) prawnicy nadali tekstowi przymierza z Diabłem postad tak sformalizowaną, że "przypominał on raczej umowę zawartą między dwoma kupcami lub właścicielami ziemskimi".

Demonolodzy protestanccy, o czym była już mowa, nie wzdragali się bynajmniej przed przyjęciem katolickich teorii dotyczących czamoksięstwa, jednakże nie chcąc odwoływad się do tradycji Kościoła starali się znaleźd inne wytłumaczenie dla faktu, że Biblia pomija zupełnym milczeniem rzecz tak przecież istotną Jak pakt z Diabłem. Willlam Per-kins usiłował ominąd ten problem w sposób następujący:

Pakt otwarty i jawny nosi taką nazwę dlatego, ze zawarty został na podstawie uroczystego przyrzeczenia obydwu stron. (...+ W Piśmie me jest to wyłożone tak bezpośrednio, jak w dziełach wielu uczonych mężów, którzy zanotowali zeznania złożone przez same czarownice. *...+ W celu zatwierdzenia przymierza, o którym mowa, czarownik lub czarownica wręczają Diabłu własnoręczny podpis albo dają mu parę kropli swej krwi jako zastaw i porękę dotrzymania złożonych zobowiązao.

Pakt z Diabłem podpisany przez czarownika własną krwią jest chyba najbardziej spektakularnym aspektem całej teorii uwiecznionym we wszystkich znanych wariantach legendy o Fauście. "Diabeł ścisnął jego wyciągniętą lewą dłoo z taką siłą, że cała spłynęła krwią, Jaka wytrysnęła z opuszków trzech palców", pisał w roku 1608 Guazzo w związku z historią młodego człowieka, który w zamian za dwanaście lat pomyślności w świecie doczesnym zaprzedał Diabłu duszę i ciało.

Podpisanie dokumentu było jednakże tylko częścią ceremonii zawarcia przymierza. W najdokładniejszym, jak się wydaje, opisie takiej uroczystości, zawartym w Compendium Maleftca- rum, Guazzo wymienia kolejne jej etapy wzorowane zresztą na liturgii Kościoła katolickiego.

1. Zaparcie się wiary chrześcijaoskiej. Guazzo podaje tekst typowej, stosowanej w takich wypadkach, przysięgi: "Wypieram się stwórcy nieba i ziemi; wypieram się mego chrztu; wypieram się czci, jaką dawniej oddawałem Bogu. Sprzymierzam się z Diabłem i wierzę tylko w niego". Podeptanie krzyża, które towarzyszyd miało przysiędze, od bardzo dawnych czasów traktowano jako ważną częśd opisywanego rytuału.

2. Ponowny chrzest dokonywany przez Diabla, czemu towarzyszy nadanie nowego imienia.

3. Symboliczne usunięcie krzyźma.

4. Wyparcie się rodziców chrzestnych i wyznaczenie nowych opiekunów.

5. Wręczenie Diabłu kawałka odzieży jako znaku poddaostwa.

6. Zaprzysiężenie posłuszeostwa Diabłu dokonywane wewnątrz magicznego kręgu wyznaczonego na ziemi. W swojej History of the Inquisition (1692) Umborch opisuje procedurę odmienną: "Na znak posłuszeostwa wysuwają oni lewą rękę za plecy i dotykają nią dłoni Diabła, dając mu zarazem coś Jako symbol swej wobec niego podległości".

7. Prośba do Diabła, by ich nowe imię zapisane zostało w Księdze śmierci.

8. Obietnica złożenia w ofierze Diabłu dziecka; motyw ten powraca w licznych opowieściach o czarownicach mordujących dzieci i niemowlęta. Traktat Errores Gazariorum uściśla, że chodzi o dziecko, które nie ukooczyło jeszcze trzeciego roku życia.

9. Obietnica płacenia daniny rocznej wyznaczonemu demonowi. Przyjmowane były jedynie rzeczy koloru czarnego.

10. Naznaczenie piętnem diabelskim odciskanym na różnych częściach ciała, włączając w to okolice odbytu u mężczyzn oraz piersi i srom u kobiet. Znak taki stawał się niewrażliwy na ból i dotyk i mógł przybierad rozmaite kształty - łapki króliczej, ropuchy, pająka. Wedle Guazza, którego pogląd odbiega od opinii innych demonologów, Diabeł cechował w ten sposób jedynie tych, którzy wydawali mu się podejrzani i niegodni zaufania.

11. Ślubowanie wiernej służby Diabłu, nieoddawania nigdy czci Najświętszemu Sakramentowi, niszczenia świętych relikwii, stronienia od wody święconej t święconych świec oraz utrzymania w tajemnicy wszelkich czynów dokonywanych wspólnie z Szatanem.

Sinistrari, ostatni z klasycznych autorytetów w dziedzinie demonologii, w zasadzie zgadza się z przytoczonym powyżej opisem Guazza. Nie wspomina, co prawda, o punktach 3, 4, 8 i 9, dodaje natomiast trzy nowe elementy tej ceremonii: odrzucenie świętych medalików, zaprzysiężenie posłuszeostwa na "cuchnącą czarną księgę" oraz obietnicę nawracania innych.

Jako przykład zawarcia paktu Guazzo podaje historię dwunastoletniej Dominique Falvet, która, zbierając wraz z matką sitowie, napotkała jakiegoś obcego mężczyznę. "Dziewczyna została zmuszona do złożenia mu przysięgi, po czym uczynił on jej paznokciem znak na czole jako symbol nowej odeo zależności, na koniec zaś zległ z nią pospołu na oczach matki; ta zaś oddała mu się potem w obecności córki".

Inny przykład zaczerpnął Guazzo z wydanego w roku 1597 traktatu Antichrist Raymonda. Pewna młoda dziewczyna zeznała w roku 1594 inkwizytorowi Akwita-nii, że je) kochanek, Włoch, wziął ją ze sobą na sabat w wigilię dnia świętego Jana Chrzciciela. Nakreśliwszy na ziemi magiczny krąg, Włoch wywołał czarnego kozła, dwie kobiety oraz jakiegoś mężczyznę w sukni księdza. Kiedy oznajmił Diabłu w postaci kozła, że dziewczyna pragnie stad się jego poddaną, kozioł nakazał jej, by uczyniła lewą ręką znak krzyża, a pozostałym, aby oddali mu cześd. Na co wszyscy ucałowali go pod ogon. Następnie zaś przypalili świece, które trzymali, od czarnej świecy płonącej między rogami kozła i wrzucili pieniądze do puszki na ofiary.

Podczas drugiej wizyty dziewczyna ofiarowała kozłu pukiel swych włosów.

Na mocy warunków przymierza "czarownica jako niewolnica - pisał w roku 1653 Sir Robert Filmer - związuje się przyrzeczeniem, że będzie wierzyd w Diabła i odda mu się duszą albo ciałem, lub też i jednym, i drugim". W zamian za to "Diabeł obiecuje byd gotów, aby na wezwanie swego wasala pojawid się pod postacią dowolnego stworzenia, służyd mu radą i pomocą, dostarczad rozkoszy, zapewniad dostojeostwa i bogactwo, spełniad wszelkie zachcianki, przybywad po niego, przenosid go tam, gdzie zapragnie, i wykonywad wszystkie inne polecenia". Przykład pomocy udzielonej przez Diabła podała Jane Weir podczas procesu w roku 1670. Miała ona mianowicie duszka służebnego, który za nią prządł "więcej, niż trzy kobiety mogłyby uprząśd w tym samym czasie".

Filmer rozważa też problem, która ze stron paktu wychodziła na nim lepiej; z jednej strony bowiem Diabeł mógł nie dotrzymad swoich obietnic, z drugiej zaś czarownica wyrazid żal i skruchę na łożu śmierci. Stroną upośledzoną w tym układzie był jednak Diabeł, jako że wolno mu było dokonywad swych złośliwych sztuczek jedynie za przyzwoleniem bożym; jeżeli czarownica domagała się od Diabła czegoś, na co Bóg nie zezwalał, "Diabeł mógł utracid jej zaufanie i dad tym samym powód do wyrażenia przez nią skruchy!"

Biorąc pod uwagę znaczenie, jakie przypisywano przymierzu, jest rzeczą godną uwagi, Jak niewiele znamy dokumentów mających uchodzid za kontrakty zawarte z Szatanem. Każdy z demonologów mógłby, co prawda, wyjaśnid, że Diabeł w trosce o swoich uczniów starał się zawsze zniszczyd kompromitujące ich dowody. Niemniej w czasie słynnego procesu ojca Urbaina Grandiera tego rodzaju pismo przedstawiono sądowi jako dowód rzeczowy! Składa się ono z dwóch części: przysięgi wierności, podpisanej przez Grandiera, oraz akceptacji jego hołdu przez kolegium diabelskie. Ta druga częśd napisana została wspak pełną abrewiatur łaciną. Literalną transkrypcję tego dokumentu wraz z Jego wersją łacioską i tłumaczeniem na język polski przytaczamy poniżej.

Ceremonia przymierza z Diabłem. Adepci wyrzekają się Ewangelii, z: Francesco-Mario Guazzo, Compendium Maleficarum, Mediolan 1626

*Pakt między diabłami a ojcem Urbainem Grandier+ Domine magisterque Lucifer te deum et principem agnosco et polliceor tibi servire et obedire quandiu potero vivere. Et renuncjo alterum Deum et Jesum Christum et alios sanctos atcue sanctas et Eccelsiam Apostolicam et Romanam et omnia ipsius sacramenta et omnes orationes et rogationes quibus fideles possint intercedere pro me; et tibi polliceor quid faciam qoutquot mallum potero et attrahere ad mala per omnes; et abrenuncjo chrismam et baptismum, et omnia merita Jesu Christi et ipsius sanctorum; et si deero tuae servitui et adorationi; et si non oblationem mei ipsius fecero, ter quoque die, tibi do vitam meam sicut tuam.

Feci hoc anno et die.

Urb. Grandier. Extractum ex infernis.

[Podpisy demonów:]

Satan. Belzebub, Lucyfer, Elimi, Lewiathan, Astaroth.

Pieczęcie przyłożyli starszy nad diabłami i panowie książęta piekielni.

Spisał Baalberith.

*Ten sam dokument w przekładzie na język polski:+

Panie i mistrzu Lucyferze, uznaję cię za mego Boga i władcę i obiecuję służyd ci i byd ci posłusznym, póki żyd będę. I wyrzekam się innego Boga i Jezusa Chrystusa, i innych świętych oraz święte, i Kościoła Apostolskiego Rzymskiego, i wszystkich jego sakramentów, i wszystkich modlitw, i wszelkiego za mną wiernych wstawiennictwa. I przyrzekam cl, że czynid będę tyle zła, ile zdołam, i każdego starad się będę do zła przywieśd. I wyrzekam się krzyźma i chrztu, i wszelkich zasług Jezusa Chrystusa, i wszystkich świętych jego. A jeślibym odstąpił od służby tobie i oddawania ci czci i jeślibym po trzykrod dziennie nie składał ci hołdu, oddam ci życie moje tak jakoby było twoim.

Sporządzono tegoż roku i dnia.

Urbain Grandier. Wydobyte z pieklą.

Ceremonia przymierza z Diabłem. Adepci przysięgają Diabłu ofiarę z niemowląt, z: Francesco-Maria Guazzo, Compendium Maleftcarum, Mediolan 1626

*Transliteracja tegoż dokumentu z lewa na prawo]

Nos pptens Lcfr juvnte Stn Bizbb Lvtn Elm atq Astarot ahsq hdie habems accept pact foederis Urb Grandr qui nobis e. et huic pollicem amorem mul florem virginum decus mon hon volup et op. fomicab triduo ebriet illi cara er. Nobs offret semel in ano sag sig sub peds coculcab są Ecciae et nobs rogat ipsius erut; q pact vivet an vig felix in trą hom et ven postea int nos maled D.

Fact in inf int coss daem

[Podpisy demonów:]

Satanas Belzebub Lcfr Elimi Leviathan

Astaroth

[Ten sam dokument w pełnej transkrypcji łacioskiej:+

Nos praepotens Lucifer, juvante Satan, Belzebub, Leviathan, Elimi atque Astaroth, aliisque, hodie habemus acceptum pactum foederis Urbani Granderi qui nobis est. Et huic pollicemur amorem multerum, florem virgi-num, decus monacharum, honores, volupta-tes et opes. Fomicabitur triduo; ebrietas illi cara erit. Nobis ofFeret semel in anno sangu-inis sigillum, sub pedibus conculcabit sacra ecciesiae et nobis rogationes ipsius erunt; quo pacto vivet annos viginti felix in terra homi-num, et veniet postea inter nos malificere Deo.

Factum in infemis, inter consilia daemonum.

*Ten sam dokument w tłumaczeniu na polski:+

My, wszechpotężny Lucyfer, w asyście Satana, Belzebuba, Lewiathana, Elimia, Asta-rotha i innych przyjęliśmy dziś pakt przymierza z Urbainem Grandierem, który jest z nami. I na jego mocy obiecujemy mu miłośd kobiet, kwiat dziewic, cnotę mniszek, zaszczyty, przyjemności i bogactwo. Cudzołożyd będzie co dni trzy; a pijaostwo miłym mu będzie. A on składad będzie nam raz do roku pieczęd krwi swojej, stopami swymi pode-pcze świętości kościelne, a modły swoje kierowad będzie do nas. Na mocy niniejszego przymierza żyd on będzie między ludźmi lat dwadzieścia w szczęściu i pomyślności, po czym przyłączy się do nas, by szkodzid Bogu. Dao w piekle, podczas rady diabelskiej.

Sigilla posuere magister diabolus et dae-mones principes domini. Baalberith scriptor.

*Pakt zawarty przez Urbaina Grandiera z diabłami+

Domine magisterque Lucifer te deum et principem agnosco et polliceor tibi servire et obedire quandiu potero vivere. Et renuncio alterum Deum etJesum Christum et alios sanc-tos atque sanctas et Ecdesiam Apostolicam et Romanam et omnia ipsius sacramenta et omnes orationes et rogationes quibus fideles possint intercedere pro me; et tibi poHiceor quid faciam qoutquot malum potero, et attra-here ad mała per omnes; et abrenuncio chri-smam et baptismum, et omnia merita Jesu Christi et ipsius sanctorum; et si deero tuae servitui et adorationi; et si non oblationem mei ipsius fecero, ter quoque die, tibi do vi-tam meam sicut tuam.

Peci hoc anno et die. Urb. Grandier. Extractum ex infemis.

PAKT Z DIABŁEM

Przymierze zawarte między Diabłem a pewnym szlachcicem w Pignerole w roku 1676. Ten faustowski w swym duchu dokument, sporządzony najprawdopodobniej przez prawnika, dołączony został później do materiałów procesowych jako "świadectwo tego obmierzłego grzechu". Dzięki niemu właśnie oskarżony został uznany winnym i skazany na więzienie.

1. Lucyferze, zobowiązany jesteś dostarczyd mi natychmiast 100 000 funtów w złotej monecie!

2. W każdy pierwszy czwartek miesiąca będziesz ml dostarczał 1000 funtów. 3. Wspomniane złoto będziesz mi dostarczał w monecie obiegowej tego rodzaju, bym nie tylko ja, ale i wszyscy inni, którym zechcę dad go trochę, mogli jej swobodnie używad.

4. Wspomniane wyżej złoto nie może byd fałszywe, nie może zniknąd w czyjejś dłoni ani też obrócid się w kamieo czy bryłkę węgla. Ma to byd szczery metal, ocechowany ręką ludzką i ważny we wszystkich krajach świata.

5. Jeśli potrzebna mi będzie, w jakimkolwiek bądź celu, znaczniejsza kwota pieniędzy, masz obowiązek dostarczad mi ukryte i zakopane skarby. A ja nie będę musiał wydobywad ich z miejsc, w których są ukryte lub zakopane, ale ty musisz dostarczyd je do moich własnych rąk, nie czyniąc mi żadnego kłopotu, bez względu na to, gdzie będę wówczas się znajdował, albo przynieśd je tam, gdzie mi się spodoba.

6. Nie wolno ci zadad mi żadnej rany na ciele lub członkach ani też uczynid nic, co osłabiłoby moje zdrowie, ale przez lat pięddziesiąt masz mnie chronid od wszelkich ran i utrzymywad w dobrym stanie zdrowia.

7. Jeśli, wbrew naszym przewidywa-niom,-przytrafl się, iż zachoruję, masz obowiązek przygotowad dla mnie skuteczne na-tę chorobę leki i dopomóc mi, bym jak najszybciej powrócił do dobrego zdrowia.

8. Porozumienie nasze wchodzi w życie *...+ 1676 roku i wygasa tego samego dnia roku 1727. Przez cały ten czas masz się nie wtrącad w moje sprawy ani nie naruszad mych praw, ani mnie nie oszukiwad (tak jak to często zwykłeś czynid wcześniej).

9. Kiedy zaś mój czas wyczerpie się ostatecznie, masz mi pozwolid umrzed tak jak wszystkim innym ludziom, bez żadnego wstydu i haoby, i zezwolisz na to, by mnie normalnie pochowano.

10. Masz sprawid, by miłowali mnie i dobrze widzieli król i szlachta, wysoko oraz nisko urodzeni, mężczyźni i kobiety, bym zawsze mógł byd pewien ich dobrej woli i przychylnych wobec mnie uczud i aby każdy z nich zapewniał mi bez wahania wszystkiego, co odeo zażądam.

11. Masz obowiązek dostarczyd mnie (a także inne osoby wskazane przeze mnie) w nietkniętym stanie do każdego miejsca na świecie, na jakie będę miał ochotę, bez względu na to, jak bardzo byłoby ono odległe. Masz też sprawid, bym natychmiast zawładnął miejscowym językiem i mógł się nim płynnie porozumiewad. Kiedy dostatecznie zaspokoję już swą ciekawośd, masz zabrad mnie z powrotem i dostarczyd zdrowego i całego do domu.

12. Masz chronid mnie od jakiejkolwiek szkody spowodowanej przez granat, broo palną lub jakikolwiek inny oręż tak, by nic nie mogło zranid mnie ni w ciało, ni w jakikolwiek z członków.

13. Masz obowiązek pomagad mi w moich sprawach z królem i zapewnid mi przewagę nad wszystkimi mymi nieprzyjaciółmi.

14. Masz obowiązek zaopatrzyd mnie w magiczny pierścieo, który, założony na palec, sprawi, że stanę się niewidzialny i nie będzie można zadad mi żadnej rany.

15. Masz obowiązek dostarczad mi prawdziwych i bezpośrednich, a przy tym wolnych od wszelkiej dwuznaczności, odpowiedzi na każde pytanie, jakie ci zadam. 16. Masz obowiązek uprzedzad mnie zawczasu o każdym wymierzonym przeciwko mnie tajnym sprzysięźeniu oraz wskazad metody i dostarczyd ml środki, które pozwolą wszelkie takowe spiski zdławid i udaremnid.

17. Masz obowiązek nauczyd mnie każdego języka, jaki zapragnę poznad, tak bym mógł Wmm czytad, rozmawiad i wyrażad wszelkie swoje myśli równie doskonale, jak w mowie, którą znam od dzieciostwa.

18. Masz obowiązek wyposażyd mnie w zdrowy rozsądek, zdolnośd pojmowania oraz wiedzę, bym mógł logicznie roztrząsad wszelkie kwestie i wypowiadad na ich temat kompetentne opinie.

19. Zobowiązany jesteś chronid mnie i udzielad mi pomocy we wszelkich sądach i komisjach tak królewskich, jak i papieskich bądź biskupich, przed które mógłbym zostad pozwany.

20. Masz obowiązek ochraniad przed kradzieżą i wszelkim innym nieszczęściem tak mnie, jak i wszystkich członków mojej rodziny, zarówno tych, którzy mieszkają wraz ze mną, jak i przebywających za granicą.

21. Ja zaś mam cieszyd się pełną swobodą prowadzenia życia na wzór dobrego chrześcijanina, ma też byd mi wolno brad udział we wszystkich obrzędach religijnych bez żadnej z twojej strony przeszkody.

22. Masz obowiązek nauczyd mnie receptury wszelkich środków leczniczych oraz zasad poprawnego ich dozowania i aplikowania chorym.

23. W każdej opresji, potyczce lub zasadzce, w jaką mógłbym popaśd, masz stanąd po mojej stronie i udzielid mi wszelkiej pomocy przeciwko moim nieprzyjaciołom.

24. Zobowiązany jesteś nie wyjawid nikomu, bez względu na to, kim by on był, niczego, co ma związek z zawartym przez nas przymierzem.

25. Masz obowiązek pojawid się przede mną w miłej dla oka i znośnej postaci, ilekrod sobie tego zażyczę. Nigdy nie wolno ci się ukazad w odrażającym lub budzącym grozę kształcie.

26. Masz obowiązek pilnowad, czy wszyscy wykonują moje polecenia.

27. Masz mi obiecad i zobowiązany jesteś obietnicy tej dotrzymad, że nie złamiesz wszystkich tych punktów naszej umowy razem, ani żadnego z osobna, lecz będziesz przykładnie ich przestrzegał. Jeśli zawiedziesz mnie w najmniejszym nawet stopniu lub czegoś zaniedbasz, pakt niniejszy traci swą moc w każdym punkcie, staje się całkowicie nieważny i zostaje w pełni anulowany.

28. W zamian za wyżej wspomniane przyrzeczenia przysięgam i obiecuję, że poddam twej władzy wielu mężczyzn i wiele kobiet. Co więcej, wyrzekam się Boga i przenajświętszej Trójcy, wyrzekam się też w pełni wszelkich przyrzeczeo, jakie złożono w moim imieniu podczas ceremonii chrztu. Kroczyd będę wraz z tobą w naszym nowym przymierzu i poddaję się tobie duszą i ciałem, na wiek wieków i na całą wiecznośd.

Palenie czarownic, patrz: Egzekucje.

Paryż, proces o czary w Paryżu. Zachowane po dzieo dzisiejszy manuskrypty z Grand Chatelet - sądu karnego miasta Paryża - pozwalają, po upływie ponad pięciuset lat, prześledzid słowo w słowo przebieg pierwszego procesu o czary, jaki odbył się na kontynencie europejskim. Proces toczył się w roku 1390 w Paryżu przed miejscowym sądem wyższym, czyli parlamentem, który nieco wcześniej orzekł, że czamoksięstwo jest zbrodnią, w równej mierze podpadającą pod jurysdykcję sądów kościelnych, co świeckich. Pierwsze sprawy o czary, jakie trafiły na wokandę sądów świeckich, różniły się diametralnie od procesów prowadzonych przed sądami inkwizycyjnymi, a także od postępowania świeckich władz sądowych w epoce późniejszej. W najwcześniejszym z zanotowanych procesie paryskim oskarżenie dotyczy tylko i wyłącznie kilku wyraźnie określonych malęflciów, sąd troszczy się, by ustalid stopieo winy oskarżonych, rozprawa toczy się jawnie, a udział w niej bierze ponad dwudziestu adwokatów i jurystów. Parlament uznał zasadnośd apelacji i poddał całą sprawę ponownemu dochodzeniu. W roku 1390 Chatelet rozpatrywał dwa podobne przypadki; poniżej przedstawiamy dzieje drugiego z nich, którym trybunał zajmował się prawie rok.

29 października 1390. Sąd przedstawił zeznanie złożone przez Jehana de Ruilly'ego, w którym stwierdza się, że Jehenne de Bri-gue, zwana La Cordtóre, która leczyła go stosując praktyki magiczne, jest czarownicą *de-wnei. Ruilly, któremu dawano najwyżej tydzieo życia, dowiedział się od Jehenne, że rzuciła nao urok niejaka Gilette, z którą miał dwoje dzieci. Jehenne próbowała mu pomóc, sporządzając woskowe figurki rzeczonej Gilette oraz karmiąc własną piersią dwie ropuchy. Ruilly wyzdrowiał i przyznał, że został przez oskarżoną .odczarowany". Zaprzeczając wszystkiemu, trzydziestoczteroletnia Jehenne stwierdziła, że nie ma najmniejszego pojęcia o czarach. Przyznała się jedynie do znajomości z niejaką Marion z Rozay-en-Brie, która nauczyła ją zaklinad choroby: "W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego", a także przestrzegała przed myciem się i odmawianiem patemostra w niedziele.

9 lutego 1391 • Proces odłożono na ponad trzy miesiące. Tegoż dnia Jehenne zeznała, że podstaw czamoksięstwa nauczyła się od ciotki. Aby przyzwad diabła o imieniu Haus-sibut, musiała po prostu wyrzec następujące słowa: "Przyjdź do mnie, opowiedz mi i poucz mnie o tym wszystkim, czego mam od ciebie żądad". Ulitowawszy się nad chorobą Ruilly'ego, dowiedziała się od diabła, że urok na niego rzuciła Gilette. Jako zapłatę za usługi dała diabłu garśd nasion konopi i popiołu z paleniska. Przyznała też, że przed dwoma laty została wtrącona do więzienia w Meaux jako podejrzana o guślarstwo; uwolniono ją wszakże po złożeniu obietnicy, iż nie powróci więcej do tych praktyk. Na podstawie powyższych dowodów prewot, po odbyciu narady z asesorami, skazał Jehenne na śmierd przez spalenie na stosie. Ponieważ Jehenne wyglądała na brzemienną, a wezwana położna potwierdziła, że jest ona w piątym miesiącu ciąży, wykonanie wyroku odłożono na później. Jehenne stracono dopiero po ośmiu miesiącach, kalendarium dalszych wydarzeo wyglądało zaś następująco;

5 kwietnia 1391. Inna położna orzekła, że Jehenne nie jest wcale brzemienna, tylko "w jej ciele nagromadziły się złe humory, w wyniku czego napuchła".

13 czerwca 1391. Jehenne przyznała, że osiem dni przed uwięzieniem miała sprawę cielesną z mężczyzną, wie jednak z całą pewnością, że nie jest w ciąży.

16 czerwca 1391. Prewot zatwierdza wydany wyrok. Jehenne składa apelację do parlamentu paryskiego.

1 sierpnia 1391. Parlament nakazuje pre-wotowi raz jeszcze wnikliwie przebadad materiały zgromadzone w czasie śledztwa, przydając mu do pomocy dwóch prawników.

2 sierpnia 1391 • Proces zostaje wznowiony w obecności przedstawicieli parlamentu oraz ośmiu innych wysokich dostojników sądowych. Jehenne dorzuca kilka szczegółów dotyczących swoich stosunków z Haussibu-tem. Dwa lata wcześniej wezwała go rzekomo do karczmy w Vłlleneuve-Saint- Denis, aby odszukał ukryte tam srebro.

Sąd orzeka, że Jehenne zdaje się coś ukrywad, w związku z czym należy "poddad ją przesłuchaniu", czyli torturowad, dopóki się nie. przyzna. Jehenne zapewnia, że nie ma już nic więcej do wyjawienia. Mimo to zostaje rozebrana do naga i przywiązana do drabiny. Natychmiast wyraża chęd przyznania się, w związku z czym zdejmuje się jej więzy i, zgodnie z przyjętym obyczajem, ostrzega przed składaniem fałszywych zeznao. Nowa wersja wydarzeo opowiedziana przez Jehen-ne stawia całą sprawę w zupełnie innym niż dotychczas świetle. DoJehenne, mianowicie, zwrócid się miała Macette, żona Ruilly'ego, z prośbą o rzucenie śmiertelnego uroku na męża, aby ona mogła bez przeszkód oddad się miłosnemu związkowi z księdzem z Gue-rart. Macette przestała kochad swojego małżonka, ponieważ ten ją bijał. Kobiety wspólnie przyrządziły magiczną miksturę, mającą uśmiercid Ruilly'ego, a także jego woskowe podobizny; wszystko to przy akompaniamencie modlitw chrześcijaoskich. "

3 sierpnia 1391. Zważywszy, że Jehenne obstaje przy swoich zeznaniach, sąd nakazał aresztowanie Macette, żony Ruilly'ego.

4 sierpnia 1391. Macette de Ruilly zostaje skonfrontowana z Jehenne i początkowo zaprzecza wszystkiemu. Rozciągnięta wszakże na drabinie przyznaje, że wszystkie zarzuty odpowiadają prawdzie, w związku z czym jej sprawa zostaje włączona do procesu Jehenne i od tej pory obydwa te przypadki rozpatrywane są wspólnie.

5 sierpnia 1391. Obie oskarżone potwierdziły w całej rozciągłości złożone zeznania, jak się wydaje, bez zastosowania tortur. Pojawiły się natomiast dwie kwestie prawne, które należało rozstrzygnąd, zanim wydany zostanie wyrok: (l) Czy zarzuty postawione oskarżonym leżą w kompetencji świeckiego wymiaru sprawiedliwości, czy też winny byd rozpatrywane przez sądy kościelne? (2) Jeśli zaś mieszczą się one w kompetencjach sądu świeckiego, to jak powinien brzmied wyrok? Wszyscy, poza jednym, indagowani prawnicy zgadzali się, że sprawa leży w kompetencjach trybunału świeckiego, ale tylko jeden był zdania, że wystarczającą karę stanowid będzie pręgierz i półroczne więzienie o chlebie i wodzie; reszta uważała, że oskarżone należy posład na stos. W tej sytuacji prewot uznał kompetencje trybunału świeckiego i ogłosił wyrok śmierci przez spalenie na stosie. 6 sierpnia 1391. Seneszal Walter, przedstawiciel parlamentu paryskiego, domaga się rewizji procesu oraz ponownego rozpatrzenia kwestii kompetencji sądu.

8 sierpnia 1391. Parlament orzeka, że sprawa mieści się w zakresie kompetencji sądu świeckiego.

11 sierpnia 1391 • Oskarżone po raz ostatni stają przed obliczem trybunału. Potwierdzają wszystkie złożone wcześniej zeznania. Prewot określa sposób wykonania egzekucji: mają byd doprowadzone do Chatelet aux Halles, gdzie nałoży się im korony czarownic, następnie zostaną postawione pod pręgierzem, po czym odprowadzi się je na Świoski Targ, gdzie będą spalone żywcem.

12 sierpnia 1391. Przed wydaniem wyroku prewot naradza się z prawnikami parlamentu Paryża. Dwóch z nich opowiada się za karą śmierci, jeden zaś, z uwagi, że nie wchodziło tu w grę morderstwo, proponuje wyrok długoletniego więzienia. Na koniec prawnicy dochodzą do wniosku, że jeszcze przedyskutują tę kwestię, która wydaje im się "poważna i godna uwagi".

16 sierpnia 1391. Prewot radzi się pięciu innych prawników wysokiego szczebla, włączając w to prezesa komisji apelacyjnej, i uznaje, że wszyscy przychylają się do wydania wyroku śmierci.

17 sierpnia 1391 • Na wniosek prokuratora dokonane zostaje nadzwyczajne przesłuchanie męża jednej z oskarżonych, Ruilly'ego, który stwierdza, że nigdy nie zauważył, by żona próbowała go otrud. Potem jednak dodaje, że ostatnio jego parobek znalazł na podwórzu dwie ropuchy, które zabił. Oskarżyciel okazuje następnie jako dowody uzasadniające wydanie wyroku śmierci rozmaite przedmioty, w tym kawałki hostii, trzy liście barwinka, kawałek węgla drzewnego, dwa pędy ziela gorczycy, drzazgę, wosk i włosy.

19 sierpnia 1391. Wspomniane wyżej przedmioty okazane zostają oskarżonym. Macette objaśnia ich zastosowanie w praktykach magicznych, ale zaprzecza, by kiedykolwiek używała ich do odprawiania czarów. Sąd wydaje ostatecznie wyrok śmierci wykonany tego samego dnia.

Perkins William. William Perkins (1555-1602), kaznodzieja protestancki, jeden z najwybitniejszych demonologów angielskich, któremu sławę zapewnił opublikowany w roku 1608 A Discourse of the Damned Art ofWitchcraft.Irme, liczne dysertacje, które wyszły spod jego pióra, bezkompromisowo atakowały katolicyzm, odwołując się do skrajnie rygorystycznej interpretacji Pisma Świętego. Podobnie jak wielu innych gorących zwolenników koncepcji czamoksięstwa, w tym

Henry Morę i Henry Hallywell, był on wychowankiem Christ's College w Cambridge.

W roku l6l0 jego Discourse doczekał się przekładu na język niemiecki, a autorytet Perkinsa jako przeciwnika tych, którzy "przyjmują za prawdę, że czarnoksięstwo nie jest niczym więcej jak tylko złudzeniem, a czarownicy to ludzie omamieni przez Diabla", bodaj czy nie przewyższał prestiżu samego króla Jakuba. Przypisad to należy zarówno temu, że u schyłku panowania król Jakub oddawał się polowaniom na czarownice z daleko mniejszym niż dawniej zapałem, jak i faktowi, że Perkins pominął w swoim dziele milczeniem niemal wszystkich demonologów kontynentalnych (poza Remym), odwołując się właściwie wyłącznie do autorytetu Pisma Świętego. W opublikowanym w roku 1642 Holy Sta-te Thomas Fuller wskazuje nao jako na osobę, w której łączą się wszelkie cnoty "wiernego sługi bożego". Jeszcze w roku 1653 Robert Filmer, autor Aduertisement to the Jurymen of England, uważał za niezbędną polemikę z niektórymi argumentami Perkinsa sprzed prawie pół stulecia.

W siedmiu rozdziałach, składających się na Discourse of the Damned Art of Witch-craft, Perkins omawia kolejno prawdziwe i mniemane cuda, przymierze Szatana z czarownicą, przepowiadanie zdarzeo przyszłych, dobre wróżki ("w rzeczy samej gorsze od innych"), a także sposoby wykrywania i karania czarownic. Istotę poglądów Perkinsa na problem czarownic i czarów sprowadzid można do trzech sformułowanych przezeo zasadniczych tez:

1. Wielki błąd popełnia każdy, kto otwarcie przeczy istnieniu czarownic *...+ albo utrzymuje, że nie zawarty został między nimi a Diabłem żaden pakt, albo też zgadza się z opinią, że nie potrafią one dokonad wszystkich tych zadziwiających rzeczy, jakie się im przypisuje.

2. Uznana przez prawo za winną czarownica ma byd ukarana śmiercią - najwyższym wymiarem kary, a to na mocy prawa mojżeszowego, którego moc jest wieczna.

3. W dzisiejszych czasach cuda, na jakie powołuje się Kościół papistów, albo w ogóle nie są cudami, albo są fałszem i zwodniczą ułudą.

Perth, proces czarownic w Perth. Dokumenty sądowe zawierające dosłowny zapis zadawanych w czasie przesłuchania pytao i udzielanych na nie odpowiedzi są stosunkowo rzadkie. Tym większe zainteresowanie budzą zatem protokoły procesu, który toczył się w roku 1023 w Perth, zwłaszcza że wyjaśniają zarazem, jakiego rodzaju uczynki uważano w Szkocji za wystarczające, by wtrącid kogoś do więzienia za czary. Znajdujemy tu zwykłe zaklęcia ludowe, najczęściej stosowane bez żadnych złych zamiarów; podejrzenia budziło też mycie się i branie kąpieli. Przymierze między czarownicą a Diabłem potraktowano jako rzecz oczywistą - w innych procesach zarzut zawarcia paktu formułowano zazwyczaj expressis uerbis- tak jak na przykład w (MdtCtaobprzedstawionych sześciu kobietom spalonym w Borrowstones w grudniu 1679 roku. Powołując się na rozdział XX Księgi Kapłaoskie/i rozdział XXIII Księgi Powtórzonego Prawa, oskarżono je o to, że weszły "w przymierze z Diabłem, wrogiem zbawienia ich dusz, wyrzekły się naszego błogosławionego Pana i Zbawiciela i swojego chrztu i oddały się, na równi duszą, jak i ciałem Diabłu".

Tekst przytoczony poniżej jest dosłownym zapisem z procesu niejakiej Isobel Haldane.

15 maja 1623

Isobel Haldane, podejrzana o uprawianie czarów, doprowadzona została na rozprawę sądową w Perth. Sąd pomodlił się, aby Bóg otworzył je) serce i rozwiązał język tak, by wyznała prawdę.

P. Czy ma jakoweś umiejętności leczenia z chorób mężczyzn, kobiety i dzieci?

O.Żadnych.

P. Czy wyleczyła dziecię Andrewa Duncana? O. Zgodnie ze wskazówkami Janet Kaw udała się wraz z Alexandrem Lokartem do Turret-port, skąd zaczerpnęła wody. Potem wodę tę zaniosła do domu Andrewa Duncana, gdzie klęcząc obmyła dziecko w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Następnie zabrała tę wodę razem z koszulką dziecka i w towarzystwie rzeczonego Ale-xandra Lokarta wrzuciła wszystko do stru-/ mienia; w czasie drogi rozlała jednak tro-chę wspomnianej wody, nad czym wielce boleje, jeśli bowiem ktoś przejdzie nad tym miejscem *nad miejscem, w którym wylała się woda+, choroba dziecka przerzuci się na niego.

P. Czy rozmawiała kiedykolwiek z wróżkami?

O. Dziesięd lat temu, kiedy leżała w łóżku, poczuła, że coś - a czy był to Bóg, czy Diabeł, tego nie wie - uniosło ją ze sobą na zbocze jakiegoś wzgórza, które rozstąpiło się przed nią. Wtedy weszła do środka góry i pozostawała tam przez trzy dni, od czwartku do niedzieli w południe. Spotkała tam mężczyznę z siwą brodą, który przytransportował ją z powrotem do domu.

Świadek John Roch zeznaje pod przysięgą. W czasie, kiedy przebywał w warsztacie mistrza Jamesa Christie, który^, robił dla niego kołyskę, żona jego bowiem była bliska rozwiązania, rzeczona Isobel Hal-dane przeszła obok i powiedziała mu, żeby się tak nie spieszył, bo wcale tej kołyski nie potrzebuje. I rzeczywiście, żona jego urodziła dziecko dopiero pięd tygodni później. Poza tym dziecię to nigdy nie leżało w kołysce, ale po urodzeniu i ochrzczeniu nie chciało ssad, tylko umarło. I stało się dokładnie to, co powiedziała rzeczona Isobel. P. Skąd o tym wiedziała? O. Powiedział je) ów człowiek z siwą brodą.

Świadek John Roch zeznaje pod przysięgą. Rzeczona Isobel Haldane przyszła do Margaret Buchanan, żony Davida Rin-da, która w najlepszym zdrowiu zajmowała się codzienną pracą, i kazała jej gotowid się do śmierci, umrze bowiem przed •wigilią wielkiego postu, która przypadała za kilka dni. I stało się tak, jak powiedziała, kobieta owa bowiem zmarła. P. Skąd wiedziała, kiedy nastąpi kres jej życia?

O, Zapytała o to tego samego mężczyznę z siwą brodą, a on jej powiedział.

16 maja 1623

Świadek Patrick Ruthven, kuśnierz z Perth, zeznaje pod przysięgą. Kiedy Margaret Hornscieugh rzuciła na niego urok, Isobel Haldane przyszła, aby go obejrzed. Weszła do jego łóżka, ułożyła się na nim, głowę swą przytknąwszy do jego głowy, l objąwszy go rękoma mamrotała jakieś słowa, ale nie wie on, jakie słowa to były.

Przyznała się. Zanim rzucony został na Patricka urok, spotkała się z nim i zabroniła mu iśd dokądkolwiek, dopóki sama z nim nie pójdzie.

19 maja 1623

Świadek Stephen Ray z Mulrton zeznaje pod przysięgą. Trzy lata temu rzeczona Isobel Haldane ukradła mu trochę piwa z izby czeladnej w Balhoussie; dogonił ją i chciał przyprowadzid z powrotem. Wtedy Isobel klepnęła go w plecy i powiedziała: "Odejdź swoją drogą! Przez rok i dzieo nie zarobisz nawet na kawałek chleba". I stało się tak, jak mu groziła, osłabł bowiem wielce i zapadł na ciężką chorobę. Przyznała się, że wzięła piwo i że zdjęła chorobę z tego człowieka, wypowiadając słowa: "Ten, który wyzwolił mnie od elfów, przyniesie ci ulgę". *...+ Zeznaje, że potajemnie poszła do Świętej Studni w Ruthven, po czym, również w sekrecie, wróciła stamtąd przynosząc ze sobą wodę z tej studni, aby obmyd dziecko Johna Gowa. Kiedy zaczerpnęła wody ze studni, włożyła do niej kawałek ubrania dziecka, który specjalnie w tym celu ze sobą przyniosła; po powrocie do domu przemyła nim ciało dziecka w taki sam sposób, jak uczyniła to z dzieckiem Johna Powryisa.

21 maja 1623

Przyznała się. Leczyła dzieci podając im pewne napoje. Między innymi zdarzyło się i tak, że przyszła do nie) żona Davida Mor-risa. Posłała wtedy jej syna, by nazbierał liści ptasiego mleka, z których kazała matce dziecka przyrządzid napój.

Świadek, pani Davidowa Morris, zeznaje pod przysięgą. Rzeczona Isobel Haldane pojawiła się nie proszona w jej domu, chcąc zobaczyd niemowlę. Powiedziała: "Ono jest podmienione przez wróżkę". Zabrała się za jego leczenie, w którym to celu podała niemowlęciu jakiś napój, po wypiciu którego dziecko zmarło.

William Young, pisarz proboszcza z Perth, na polecenie tegoż ręką własną.

Jonathan Dayidson; notariusz publiczny, pisarz sądu w Perth, z polecenia rzeczonego sądu ręką własną.

Proces Isobel trwał nadal. Przesłuchania kontynuowano 22 i 26 maja. Oskarżona udzielała podobnych jak poprzednio odpowiedzi. Na przykład:

P. Gdzie nauczyła się swej sztuki? O. Kiedy leżałam w łóżeczku dziecięcym, wyciągnięto mnie z niego i przeniesiono do głębokiej sadzawki w pobliżu mojego domu w Dunning, gdzie męczono mnie i zadawano mi cierpienia. P. Kto to wszystko robił? O. Skrzaty, które pojawiły się przede mną na koniach. Niektóre były zielone, inne zaś koloru czerwonego, inne jeszcze szare. Ich , naczelnik, który przemawiał do mnie, był sympatycznym, białym mężczyzną, dosiadającym siwego konia. Chciał, bym mówiła o Bogu i czyniła dobro biednym ludziom; wskazał mi też sposoby i środki, za pomocą których mogłabym je czynid; mianowicie - przemywanie, kąpiele, wymawianie pewnych słów i temu podobne.

Materiały sądowe nie zachowały się w komplecie, niemniej można przyjąd za pewnik, że Isobel Haldane została uznana za winną i powieszona, a jej ciało spalono na stosie.

Pico delia Mirandola Gianfrancesco.

Napisany przez niego dialog Strud, swe de Ludwicatione Daemonum dowodzi, że na początku szesnastego stulecia nowożytna koncepcja czarnoksięstwa była już w pełni ukształtowana; późniejsi demonolodzy wprowadzili do niej jedynie poprawki kosmetycznej raczej, rzec by można, natury. Pico delia Mirandola (1469-1533), kuzyn i imiennik słynnego humanisty, władcy maleokiego księstwa Mirandola, leżącego nieopodal Modeny, ukooczył studia na uniwersytecie w Ferrarze. Komentując jego twórczośd Henry C. Lea stwierdził: "Trudno pojąd łatwowiernośd tego, tak przecież wykształconego, człowieka".

Pico przechodził do porządku dziennego nad stanowiskiem reprezentowanym przez Canon Episcopi, utrzymując, że czarownice współczesne są czymś innym od wspomnianych w tym dziele następczyo Diany. Bez zastrzeżeo uznaje także koncepcję sabatów czarownic: "Rytuał ten nie jest bynajmniej czczym wymysłem ani bajką, lecz obrzędem niezwykle starym, acz nieco zmienionym, bowiem na życzenie Diabła wprowadzono doo pewne nowe elementy".

Pico delia Mirandola zwracał ogromną uwagę na współżycie cielesne czarownic z diabłami. Był przekonany, że stosunki płciowe z inkubami dają znacznie więcej satysfakcji niż z istotami ludzkimi. Wyjaśnienie tego stanu rzeczy autor wkłada w usta inkwizytora Dicasta:

Czarownice utrzymują, że doznają rozkoszy, z jaką nic na całym świecie nie da się równad. Myślę, że może tak byd z kilku przyczyn. Po pierwsze, z racji tego, że złe duchy przybierają kształty piękne i pełne gracji, po drugie, dla niezwykłych rozmiarów ich członków męskich *la grandezza straordinaria de' membrfi. Dzięki pierwszemu czynią się one miłymi dla oka kobiety, drugim zaś powodują rozkosz w tajemnych częściach ich ciała. Ponadto demony starają się ze wszech sił rozko-chad w czarownicach, co dla tych potępionych głupich kobiet droższe jest nade wszystko. Diabły potrafią też w taki sposób poruszad swą męskością, gdy jest ona już w środku kobiety, że czerpie ona stąd znacznie większą rozkosz, niżby to czyniła z mężczyzną. Jestem przekonany, że podobnego rodzaju wyjaśnienie odnosi się także i do mężczyzn, którzy biorą sobie złe duchy za kochanki, ów bowiem łajdacki ksiądz (o którym dopiero co mówiłem) zapewniał, że doznaje daleko większej rozkoszy sypiając z sukkubem o imieniu Armellina nlźli z jakąkolwiek inną kobietą, jaką kiedykolwiek mógłby posiąśd. A nie myśl, że wcześniej zabawiał się tak z kilkoma tylko niewiastami; czynił bowiem tę rzecz nawet z własną siostrą, i powiada się, że spłodził z nią syna. Nieszczęśnik ten był tak zaślepiony miłością Armelliny, że często dotrzymywała mu ona towarzystwa w czasie spacerów po mieście.

La Strega jest szczególnie ważnym dziełem w historii demonologii europejskiej, gdyż była pierwszą pracą na ten temat opublikowaną w języku włoskim, na który w roku 1524 przetłumaczona została z łaciny. Przekład na dialekt toskaoski ukazał się w roku 1555, a po niemiecku dzieło to wyszło w roku 1612. Wstęp do wydania z roku 1524, pióra dominikanina Albertiego, ubolewa nad jawnie manifestowaną przez lud niechęcią do wszczętych rok wcześniej w Bolonii prześladowao czarownic; wiele osób protestowało przeciwko posyłaniu skazanych na stos, utrzymując, że do udziału w sabatach przyznały się wyłącznie pod wpływem tortur, a następnie odwoływały wszystkie złożone zeznania. Czar-noksięstwo było wymysłem Kościoła, nie ludu.

Piętno czarownicy. Z anatomicznego punktu widzenia tak zwane piętna czarownic to występująca niekiedy u kobiet dodatkowa para piersi (polymastia) lub - z czym częściej spotykamy się u mężczyzn - brodawek piersiowych, czyli sutek. I jedno, A drugie uważane było za widomą oznakę czarow-nictwa. Z większości zachowanych opisów wynika, że rzekome piętna czarownic były najzwyklejszymi drobnymi deformacjami budowy cielesnej. Badania przeprowadzone przez Mar-garet Murray wykazały, że aż 7% z 315 losowo wybranych osób miało na ciele dodatkowe brodawki piersiowe. Już jeden z siedemnastowiecznych sceptyków, Thomas Ady, sprzeciwiał się wyciąganiu pochopnych wniosków na podstawie odkrycia u kogoś hemoroidów, krwawiących guzów, nadmiernie powiększonych migdałków czy wszelkiego rodzaju innych podługowatych narośli na ciele:

Tylko nieliczni śmiertelnicy mają ciała wolne od pewnych intymnych znamion, w rodzaju myszek lub plam na twarzy, a również i takie najrozmaitsi łapacze czarownic uznają za tajemne znaki odciśnięte ręką Diabła *...+, podobnie też u wielu mężczyzn i kobiet nieposzlakowanej prawości znaleźd można różnego rodzaju narośle na skórze, które owi szarlatani nazywają diabelskimi cyckami.

W siedemnastowiecznej Anglii dużą popularnością cieszyła się teoria, że wspomniane "sutki" służą do karmienia duszków służebnych czarownicy - emisariuszy Diabła -stanowią przeto prima facie dowód czarow-nictwa. Wydany w roku l6l8 podręcznik Michaela Daltona Country Justice w części poświęconej metodom demaskowania czarownic pisze: "Każdy z duszków służebnych znajduje sobie na ich ciele brodawkę sutkową, mniejszą lub większą, najczęściej ukrytą w intymnych miejscach ciała, z której wysysa pożywienie". Większośd kobiet aresztowanych w czasie histerii rozpętanej przez Mat- thewa Hopkinsa po dwóch, trzech lub czterech bezsennych nocach, w trakcie których zmuszano je do nieustannego chodzenia w kółko, potwierdziła słusznośd obserwacji Daltona. W roku 1645 w Suffolk niejaka .

Margaret, żona Baytsa z Framlingham, po dwóch lub trzech dniach tortury chodzenia przyznała się, że gdy leżała w połogu, poczuła, jak coś wspina się jej po udach i przenika w głąb wstydliwego miejsca, gdzie też znaleziono u niej stosowne ślady. Innym zaś razem, kiedy przebywała na dziedziocu kościelnym, poczuła, że coś ssie ją w owym sekretnym miejscu, w którym, jak przyznała później, wyrosły dwie brodawki, wyglądające tak, jakby powstały na skutek ssania.

Ze wzmiankami o piętnach czarownic spotykamy się najczęściej w protokołach procesów o czary w Anglii i Szkocji oraz w brytyjskich koloniach w Ameryce. I tak w roku 1621 wykryto, że czarownica z Edmonton, niejaka Elizabeth Sawyer, miała na ciele "coś w kształcie sutka, grubości palca, a na pół palca długiego, rozdwojonego na koocu na kształt wymienia, który sprawiał wrażenie, że całkiem niedawno był ssany". Mary Read z Kentu (1652) "miała wyraźnie widoczną brodawkę sutkową pod językiem, którą też wielu ludziom okazywała". Temperance Lioyd, jedna z ostatnich kobiet skazanych w Anglii na śmierd za uprawianie czarów i powieszona w roku 1682 w Exeter, poddana została obdukcji przez niejaką Ann Wakely. "W czasie oględzin jej ciała znalazła w narządach kobiecych Temperance dwie sutki, zwisające jedna obok drugiej na kształt brodawek, jakimi zwykło się karmid niemowlęta. A każda z tych brodawek miała długośd cala" - Howell, State Trials, 1816. Podczas obdukcji Bridget Bishop, jednej z oskarżonych w procesie czarownic z Salem (1692), "komisja złożona z samych kobiet wykryła na jej ciele nienaturalnie umiejscowioną brodawkę sutkową, która wszakże, kiedy po trzech lub czterech godzinach przystąpiono do powtórnej obdukcji, nie data się już więcej zauważyd". (Cotton Mather, Won-dersofthelnvisible Worid, 1693).

Tłumaczenia, że tego rodzaju drobne deformacje cielesne mają charakter naturalny, nie na wiele się zdawały. Nie pomogły one, na przykład, ani Elizabeth Wright, ani jej córce, Alice Gooderidge, poddanym oględzinom w roku 1596.

Po rozebraniu tej starej kobiety do naga znaleziono w okolicach jej prawego ramienia coś, co kształtem przypominało wymię karmiącej owcy z dwiema sutkami, wyglądającymi jak brodawki, z których jedna znajdowała się pod pachą, druga zaś o piędź ponad ramieniem. Spytana, od jak dawna je ma, odparła, że urodziła się z nimi. Następnie dokonano oględzin Alice Gooderidge i odkryto na jej brzuchu dziurę o średnicy dwupensówki, wyglądającą na świeżą i krwawiącą, tak jakby z tego właśnie miejsca wycięto dużych rozmiarów brodawkę. (The Most Wonderful Story ofa Witch Named Alice Gooderidge, 1597)

Alice utrzymywała, co prawda, że w brzuch zraniła się nożem, spadając z drabiny dwa dni wcześniej, niemniej medyk orzekł, że rana "sprawia wrażenie, jakby ktoś z niej ssał".

Oględzin czarownic dokonywano z reguły publicznie. Jeszcze w roku 1717 pewną staruszkę w Leicester poddano obdukcji "publicznie wobec licznie zgromadzonych uczciwych niewiast tego miasta. Zeznały one następnie, że na wstydliwej części jej ciała wykryto dwa białawe wyrostki w kształcie sutek, niektóre zaklinały się nawet, że przypominały one wymię owcy, a jeszcze inne twierdziły, iż miały wygląd sutek kocicy". W pewnych wypadkach, na przykład podczas procesu Cicely Celles w St. Osyth w roku 1582, obdukcję przeprowadzano na wyraźny wniosek świadków oskarżenia. Publicznego obnażania nie szczędzono nawet zwłokom. W roku 1593 na podstawie zeznao gromadki rozhisteryzowanych dzieci powieszono osiemdziesięcioletnią Alice Samuel. Po egzekucji, kiedy strażnik więzienny, do którego obowiązków należała troska o jej pochówek, zdjął z niej odzienie, zauważył na ciele Alice Samuel niewielki umięśniony guz, wystający nad skórę na kształt\ sutka na długośd pół cala. Początkowo strażnik i jego żona zamierzali zachowad swoje odkrycie w tajemnicy, narośl owa wystawała bowiem z intymnej części ciała zmarłej, której nie godzi się okazywad publicznie. Na koniec jednak, uważając, że nie powinno się ukrywad sprawy tak podejrzanej, okryli starannie srom powyżej miejsca, z którego wspomniany guz wyrastał, i okazali go wszystkim znajdującym się w pobliżu. Nieco później żona strażnika znalazła jeszcze jedną podobną brodawkę sutkową na dłoni pani Samuel, z której po naciśnięciu wypłynęło coś przypominającego - by użyd określenia żony strażnika -beesenings, czyli mieszaninę żółtawego mleka z wodą. Za drugim razem z sutka wypłynęło czyste mleko, a na koniec krew. (The Most Strange and Admirable Discow-ry, 1593)

Piętno czarownicy mylone było często z diabelskim piętnem, czyli naturalnego pochodzenia skazami na skórze, charakteryzującymi się niewrażliwością na ból i dotyk, które uważano za znaki umożliwiające rozpoznanie osoby w ten sposób naznaczonej jako potomka Szatana. Z tej właśnie przyczyny piszący w początkach osiemnastego wieku pastor z Gladsmuir, John Beli, utożsamiał oba rodzaje "piętn", "mających postad niebieskawych plam albo malutkich brodawek sutkowych, niekiedy także małych czerwonych kropek podobnych do śladów ukąszenia przez pchłę" (Beli, The Laws Against Witches and Conjuratiori). Także i wspomniany już Dalton nie czynił większej różnicy między dodatkowymi brodawkami sutkowymi a innymi znamionami na skórze, które "nie krwawią, kiedy się je nakłuje, a mieszczą się często w najbardziej intymnych okolicach ciała, co pociąga za sobą koniecznośd niezwykle starannych i ostrożnych oględzin". Nawet mający się za wybitnego w tej dziedzinie eksperta Matthew Hopkins błędnie określał podobnego rodzaju brodawki mianem diabelskich piętn. (Discovery of Witches, 1647)

Pławienie. Sąd boży polegający na zanurzaniu podejrzanego w wodzie był wielce starożytną metodą ustalania jego winy. W przedmowie do The Discowry of Witches Matthewa Hopkinsa Montague Summers dokonał zestawienia regulacji prawnych, dotyczących pławienia, zawartych w najdawniejszych zbiorach legislacyjnych, od babilooskiego Kodeksu Hammurabiego poczynając.

Jeśli ktoś oskarży kogoś innego o czarną magię, a nie jest w stanie dowieśd słuszności swojej sprawy, wówczas ten, którego posądzono, winien pójśd nad rzekę i rzucid się do wody. Jeśli rzeka przemoźe go, to Jego majątek winien przypaśd oskarżycielowi. Jeżeli zaś rzeka wykaże jego niewinnośd i nie utonie on, oskarżyciel winien ponieśd śmierd, a majątek zmarłego stanie się działem tego, który przeszedł pomyślnie próbę.

W myśl statutów wydanych przez anglosaskiego króla Athelstana (925-939) oraz Wilhelma Zdobywcę (1042-1066) próba wody ,iudicium aquae) stała się probierzem winy w odniesieniu do wszelkich kategorii zbrodni, z tym że niewinności dowodziło dla odmiany utonięcie. W roku 1219 król Henryk III zakazał jednak uciekania się do niej, mimo to pławienie stosowano nadal, tyle że nieoficjalnie.

Praktyka ta, podobnie jak wiele innych zakorzenionych od wieków przesądów, znalazła także swoje miejsce w koncepcji herezji czar-noksięstwa, przy czym stosowano ją zarówno przed okresem szczytowego nasilenia polowao na czarownice, Jak i długi czas po nim. Do pławienia uciekano się zwłaszcza w pierwszej połowie siedemnastego stulecia, co, przynajmniej w Anglii, związane było z oficjalną aprobatą, jaką metodzie tej udzielił król Jakub:

Okazuje się, że Bóg jako nadprzyrodzony znak obrzydliwej bezbożności czarowników i czarownic wyznaczył to, że woda odmawia przyjęcia ich na swoje łono, wskazując, że strząsnęli z siebie świętą wodę chrztu i świadomie odrzucili wynikające zeo dobrodziejstwa.

Samozwaoczy generalny tropiciel czarownic, Matthew Hopkins, osobiście popierał pławienie, aczkolwiek przyznawał, że nigdy nie przedstawił sądowi dowodów winy uzyskanych na podstawie tego rodzaju ordalium, starając się tym samym uniknąd jednoznacznej odpowiedzi na zarzut, że jest ono "wstrętną, nieludzką i bezlitosną metodą badania owych nieszczęsnych stworzeo ludzkich *...+, próbą, której nie dopuszcza ani prawo, ani sumienie". Mniej więcej w tym samym czasie (w roku lóOl i ponownie w 1641) parlament paryski zakazał stosowania pławienia jako metody postępowania dowodowego. 10 sierpnia roku 1642 wydał on nawet wyrok śmierci na sędziów z Braguelon za poddanie czarownicy próbie wody, w trakcie której kobieta owa zmarła.

Według dokonanego w roku 1653 przez Sir Roberta Filmera opisu procedura pławienia polegała na związaniu prawego kciuka czarownicy z wielkim palcem u lewej nogi i trzykrotnym zanurzeniu jej w wodzie. (W czasach wcześniejszych prawy kciuk przywiązywano do wielkiego palca u nogi prawej.) Jeśli podejrzana unosiła się na powierzchni i nie tonęła, oznaczało to jej winę. Jeśli tonęła - była niewinna, aczkolwiek mogła utopid się, jeśli oprawcy nie wydobyli jej z wody w porę. Niektórzy z nich znali specjalne sposoby, powodujące utrzymywanie się pławionej czarownicy na powierzchni, co przesądzało o uznaniu Jej za winną. Thomas Ady przypominał, że Biblia w żadnym miejscu nie nakazuje poddawania czarownic próbie wody, i podkreślał, że jeśli "ułoży się ofiarę na płask, podciągając zarazem jej nogi sznurem", to "przednia częśd jej ciała nie zanurzy się pod wodę". (A Candle in theDark, 1656)

W Europie jednym z najgorliwszych zwolenników pławienia był nauczyciel heski, William Adolf Scribonius, autor traktatu De Sagarum Natura et Potestate, deąue His Recte Cognoscendis^puniendis Pfoysiologia(l'585\ który to traktat do czytelnika angielskiego dotarł znacznie później dzięki dziełu The Cer-tainty ofthe Worid ofSfnrits Richarda Baxte-ra. Niemniej na kontynencie europejskim zarówno sędziowie, jak i teoretycy przedmiotu nie kładli specjalnego nacisku na wagę pławienia jako procedury dowodowej; Binsfeid stwierdza nawet, że teoretycznie było ono zakazane na równi z próbą rozpalonego żelaza. Z tych też przyczyn pławienie pojawia się stosunkowo późno i stosuje się je z reguły na wyraźne żądanie oskarżonego; nie było też zupełnie praktykowane przez sądy świeckie.

Pierwszy przypadek dopuszczenia próby wody, jako dowodu procesowego, w Anglii odnotowano w roku l6l2 - zastosowano ją wobec Arthura Billa - ostatni zaś oficjalnie w roku 1717 w Leicester - próbie poddano dwie kobiety, matkę i córkę, które "pływały jak korek, jak kawałek papieru lub też pusta baryłka, pomimo że ze wszystkich sił starały się utonąd". W tym ostatnim przypadku najwyraźniej zignorowano zakaz wydany niedawno przez prezesa sądu, lorda Parkera, który w roku 1712 "ostrzegał wszystkich, że jeśli ktokolwiek ośmieli się w przyszłości zrobid użytek z takowego eksperymentu, a poddana mu osoba poniesie w jego następstwie śmierd, wszyscy, którzy doprowadzili do tego, zostaną uznani winnymi morderstwa z premedytacją i *...+ ani księga króla Jakuba, ani inne wcześniejsze precedensy nie uchronią ich przed stryczkiem". Jeszcze w roku 1694 wszczęto postępowanie karne przeciwko trzem mężczyznom winnym pławienia niejakiej Ann Waddan.

Po zakazie wydanym przez lorda Parkera z pławieniem spotykamy się jedynie w wypadkach samosądów dokonywanych przez rozwścieczony motłoch. W roku 1751 w Tring, w hrabstwie Northamptonshire, tłum zamordował małżeostwo podstarzałych żebraków. Proces przeciwko prowodyrom odpowiedzialnym za pławienie wszczęto w roku 1760 w Leicester. W roku 1785 niejaka Sarah Bradshaw, uważana powszechnie za czarownicę, sama domagała się przeprowadzenia próby wody; na swoje szczęście utonęła natychmiast. W roku 1829, w Monmouth, kilka osób stanęło przed sądem z oskarżenia o udział w pławieniu rzekomej czarownicy. E. Lynn Linton w swoich Witch Stories(l86l) pisze o "pewnym starszym, niedawno zmarłym dżentelmenie, który jako mały chłopiec był świadkiem pławienia czarownicy w Polstead Ponds. 'Wypłynęła na wodę jak korek'", wspominał ów człowiek. W roku

1865 przed sądem w Castle Headingham stanęli Emma Smith i Samuel Stammers. Oskarżono ich o to, że przewodzili grupie sześddziesięciu czy siedemdziesięciu osób, która dokonała pławienia jakiegoś starego, głuchoniemego Francuza. Ponieważ cudzoziemiec ów zmarł następnego dnia z powodu przeziębienia, parę oskarżonych przekazano do dyspozycji ławy w Cheimsford *"Times" Lon- don, 24 września 18651. W wieku dziewiętnastym zdarzyło się jeszcze kilka podobnych incydentów, świadczących o tym, że wiara w magię i praktyki magiczne trwała jeszcze wiele lat po załamaniu się koncepcji czamo-księstwa jako herezji.

Poltergeist. Termin niemiecki oznaczający dosłownie ducha *Geisi\, który powoduje hałas, stukanie lub klekotanie [poltefi. Do literackiej niemczyzny słowo to wprowadził Luter, w innych językach europejskich zadomowiło się na dobre w latach dwudziestych naszego stulecia w związku z rozgłosem, jaki zdobyła Eleonora Zugun - słynne ówczesne medium - którą prasa ochrzciła mianem "pol-tergeistówny".

Poltergeist zajmuje podrzędne miejsce w chrześcijaoskiej koncepcji czamoksięstwa, niemniej o podobnych duchach mówiono od bardzo dawna, a przejawy ich działalności uważano powszechnie za wyrządzane przez czarownice maleflcia. Takie właśnie stanowisko zajął w swym kompendium wszelakich zabobonów - The Kingdom of Darkness (1688) - arcynaiwny Nathaniel Crouch. "I właśnie czarownice są po wielokrod przyczyną owych dziwacznych zjawisk, jakie dzieją się w domach nawiedzonych przez złe duchy". Dopiero w wiekach XVIII i XIX, gdy wiara w czary na dobrą sprawę zanikła, liczniejsze stają się niezależne od oskarżeo o ich uprawianie doniesienia o poltergelstach.

Klasycy demonologii szesnastego i siedemnastego stulecia donoszą o pewnych zjawiskach typowych dla sposobów, w jakie obwieszczał swą obecnośd poltergeist, przypisując je działaniom demonów. Już Alphon-sus de Spina (1460) i Nider (1470) przyznali dopuszczającemu się złośliwych wybryków duende de casa stosowne miejsce w hierarchii demonów. Girolamo Menghl donosi o nieprzystojnym poltergeiście, który w roku 1579 pojawił się w Bolonii, gdzie powodował różne hałasy i niepokoje, pastwiąc się także nad dziewką służebną. W roku 1589 Peter Binsfeid wyraził pogląd, że dzierżawca ma prawo wypowiedzied umowę najmu, jeśli dom nawiedzają hałaśliwe demony. W wydanym w roku 1608 Compendium Ma-leflcarum Guazzo opisuje niezwykłe wypadki, do jakich doszło po śmierci pewnej młodej dziewczyny w Callas:

Służącą uderzył w plecy kamieo *...+, a naczynie stojące na stole rzuciło się na nią. Prawie w całym mieście widziano, jak z wielkim hałasem przelatują w powietrzu gonty i dachówki, które znaleziono rozrzucone w promieniu bez mała dwóch mil (a w mieście tym nie ma zbyt wielu gontów ani dachówek, bowiem niemal wszystkie domy mają dachy z liści palmowych), *...+ w ogrodzie zaś cegła trafiła w stół nakryty do obiadu i obaliła go.

Hiszpan Turrecremata w wydanym w roku 1570 romansie Jardin de las Flores Curtosas-tym samym, który proboszcz odkrył w bibliotece Don Quichota i spalił - zamieścił typowy opis nawiedzenia przez poltergeista pewnego domu w Salamance, w którym mieszkały "dwie młode panny, niepośledniej urody". Zaniepokojony niezwykłymi wydarzeniami burmistrz z towarzyszącą mu dwudziestoosobową świtą przeprowadził rewizję domostwa.

I patrzcie oto! Ledwie przybyli pod dom, rozległ się okropny hałas i posypały się im pod nogi kamienie, nie czyniąc wszelako nikomu żadnej krzywdy. Wysłano ich przeto ponownie, by sprawdzili, skąd bierze się ta lawina kamieni - a padały one bez przerwy, mimo że w środku ich nie znaleźli. *...+ W nagłym przypływie odwagi jakiś mężczyzna cisnął jednym z nich w dom z okrzykiem: "Diable! Jeśli ten kamieo pochodzi od ciebie, to odrzud mi go z powrotem". A gdy natychmiast tak się stało, nikt nie mógł już żywid cienia wątpliwości, że dom nawiedziły demony, dokładnie tak jak powiedziała owa matrona.

Mimo to kilku notorycznych niedowiarków utrzymywało, że ów incydent sprowokowały mieszkające w domu dziewczęta, by ułatwid sobie schadzki z kochankami.

Panowało przekonanie, że poltergeist obojętny jest wobec wiary chrześcijaoskiej i nie poddaje się łatwo egzorcyzmom, w istocie natrafiamy jedynie na kilka oficjalnie zaaprobowanych obrządków mających służyd wypędzaniu demonów z nawiedzonych domostw. Robert Boyle, założyciel Royal Socie-ty, był naocznym świadkiem tego, co przydarzyło się hugenockiemu duchownemu z Macon, Perraultowi. Francuski poltergeist kpił sobie w żywe oczy z protestanckiego pastora, proponując mu szyderczo, by posłał po proboszcza katolickiego, "któremu się przyzna". Dodał też, "żeby nie zapomniał przynieśd ze sobą wody święconej".

Z różnych wzmianek dotyczących polter-geistów odtworzyd można następujące, typowe zjawiska, towarzyszące ich odwiedzinom; rzecz jasna, nie w każdym wypadku muszą zdarzad się wszystkie:

1. Hałasy albo kołatania w sufit i ściany bądź odgłosy kroków na podłodze lub schodach, których w żaden sposób nie da się wytłumaczyd przyczyną naturalną. Klasyczny ich opis podał w roku l662Joseph Glanvill w związku z przypadkiem dobosza z Tedworth.

Pewnej nocy *duch+, poigrawszy sobie w ten sposób w nogach łoża właściciela domu, przeniósł się do łóżka, w którym leżała jedna z jego córek. Przełaził z jednej strony posłania na drugą, przewracając ją za każdym razem, czemu towarzyszyły trzy rodzaje dźwięków. Usiłowano dźgnąd go mieczem, ale za każdym razem umykał i, kiedy zamierzano się na niego, chował się pod dziewczynkę, aby uniknąd ciosu. Następnej nocy pojawił się dysząc jak zziajany pies, na co ktoś chwycił poręcz od łóżka, by go uderzyd, ale coś wyrwało mu ją z ręki i odrzuciło precz. Kiedy wszyscy pobiegli na górę i weszli do pokoju, okazało się, że wypełnia go obrzydliwy smród i jest w nim bardzo gorąco, pomimo że nie było w ogóle napalone, a rzecz działa się w czasie wyjątkowo ostrej zimy. *Duch+ ulokował się ponownie w łóżku, gdzie po---ssapywał i skrobał w poręcz jeszcze przez półtorej godziny, po czym wyniósł się do sąsiedniego pokoju, w którym postukiwał i wydawał dźwięki przypominające pobrzękiwanie łaocuchów.

2. Niekontrolowane przemieszczanie się *telekineza+ niewielkich przedmiotów w rodzaju naczyo i różnych innych rupieci, które czasami bywają potrzaskane w kawałki, niekiedy zaś opadają łagodnie, zupełnie jakby nie obowiązywało ich prawo grawitacji; w innych wypadkach spontaniczne-ruchy różnych urządzeo (na przykład dzwonów) albo miotanie niewielkich kamieni *Uthobolia+ zarówno wewnątrz domu, jak i w jego pobliżu. Pod miano telekinezy można by też podciągnąd zjawisko rzekomego, niekontrolowanego przemieszczania się obiektów o dużej masie, takich jak stoły, łoża, ciężkie sprzęty kuchenne, oraz zdzieranie pościeli z łóżek (stary figiel, opisany jeszcze przez żyjącego w XIII wieku biskupa Paryża, Guilielma Alver-,nusa). Siedemnastowieczny demon Spreyton, w hrabstwie Devon, wyczyniał różne psoty ze sznurowadłami:

Innym razem zauważono, że jedno ze sznurowadeł bez pomocy niczyjej ręki wysupłało się z buta i przeleciało na drugi koniec pokoju. Drugie zaczęło podążad w jego ślady, ale obserwująca to pokojówka chwyciła je i pociągnęła ku sobie; trzepotało się i wiło wokół jej dłoni na kształt węża lub węgorza. (Bovet, Pandaemo-nium, 1684) Ciskanie kamieniami to inne typowe zajęcie poltergeista, o którym mamy historyczne wzmianki - Liwiusz donosi o "ulewie kamieni", która spadła w VI w. p.n.e., a około roku 530 święty Cyprian opowiadał o inwazji diabelskiej, jaką przeżył lekarz króla Teodory-ka; w domu jego, mianowicie, we wszystkie strony zaczęły latad kamienie.

3. Znikanie drobnych przedmiotów, które następnie odnajdują się ukryte w różnych nieprzewidzianych miejscach.

Jeden z ostatnich demonologów europejskich, Sinistrari, przytacza klasyczną wręcz relację o tego typu zajściach. Pewien inkub, rozwścieczony odrzuceniem jego zalotów, spowodował, że nakryty do uczty stół zniknął, a wraz-anim przepadły wszystkie przygotowane w/kuchni potrawy. Kiedy zasmuceni goście zaczęli się rozchodzid, inkub sprawił, że pojawił się nowy, znacznie lepiej zastawiony stół, przy czym zadbał nawet o wino w nieporównanie przedniejszym gatunku. "Wszyscy goście byli w najwyższym stopniu usatysfakcjonowani i żaden z nich nawet nie pomyślał o kolacji po tak wspaniałym obiedzie".

4. Niekiedy także poważniejsze klęski w rodzaju pożaru.

W wydanej w roku 1595 Demonolatreiae Nicholas Remy przytacza następującą historię:

Jakieś dwadzieścia lat temu pewien rozwiązły demon począł dniem i nocą miotad kamieniami w sługi jednego z mieszkaoców Dolmaru w Lotaryngii. Czynił tak przez czas dłuższy, na próżno jednak, bowiem w koocu zaczęło ich to bawid i odrzucali mu je z powrotem, lżąc go na dobitkę bez miłosierdzia. Natenczas, w samym środku nocy, podłożył ogieo pod dom, który w okamgnieniu stanął w płomieniach. Żadna ilośd wylanej wody nie była w stanie ugasid pożaru i całe gospodarstwo spłonęło ze szczętem.

W czasach bardziej odległych przypadki takie z reguły przypisywano czarom, później jednak, gdy łatwowiernośd ludzka przybrała inne formy, odpowiedzialnością za nie zaczęto obarczad poltergeista - postad skądinąd równie mistyczną. Tam, gdzie przeprowadzono drobiazgowe śledztwo, okazywało się zazwyczaj, że przyczyną było niedbalstwo, samozapalenie się różnych substancji bądź podpalenie - nieumyślne albo wynikające z zemsty lub piromanii. Współcześni nam zwolennicy poltergeistów utrzymują, że aczkolwiek duch ten nie jest bezpośrednią przyczyną podobnych zdarzeo, to podżega do nich i zawsze towarzyszy ich sprawcom.

Większośd wyczynów przypisywanych poltergeistowi z reguły wiązała się ściśle z konkretną osobą lub kilkoma osobami, często z dziedmi, zwłaszcza młodymi dziewczętami. Opisy ich zachowao wymieniają najczęściej takie same symptomy jak w wypadkach opętania demonicznego. W sytuacjach, w których ponad wszelką wątpliwośd dowiedziono oszustwa, odpowiedzialnymi za nie byli bądź umysłowo chorzy, bądź złośliwe i podstępne dzieci inspirowane niekiedy lekturą o podobnych zdarzeniach z przeszłości.

Poltergeist z zasady nie zadawał ludziom żadnych cierpieo fizycznych, aczkolwiek wiele osób poniosło szkody wskutek przypisywanych mu pożarów. Petrus Thyracus S.J. w wydanym w roku 1598 dziele Daemoniaci cum Locis Infestis opowiada o zakonnicach, które swawolny demon zadręczył "niemal na śmierd". Postępki poltergeista nie są zazwyczaj ani złośliwe, ani niebezpieczne dla człowieka, mają one raczej charakter niewinnych figli i przypominają zachowania małych dzieci, które chcą zrobid na złośd dorosłym. Dlatego też wielu badaczy przypisuje zdarzenia, odpowiedzialnością za które obarczano zazwyczaj poltergeista, oszustwu bądź naiwności świadków, najczęściej zaś obu tym przyczynom naraz.

Pott Johannes Henricus. SpecimenJuri-dicum de Nefando Lamiarum cum Diabolo Coitu (Jena 1689), którego autorem był Jo-hannes Henricus Pott, profesor prawa na uniwersytecie w Jenie, stanowi dziwaczny zbiór najbardziej nieprawdopodobnych legend i opowieści o stosunkach seksualnych między diabłem a czarownicami. Pott rozwodzi się wielce uczenie nad relacjami o czarownicach rodzących robaki, których używały później jako rąk l nóg, o potwornych i występnych związkach (w rodzaju wzmianki Guazzo o dziecku zrodzonym z człowieka i krowy, które wyrosło później na pobożnego męża, mającego wszakże skłonnośd do pasienia się wraz z bydłem), a także wszelakich innych cudach (na przykład kobietach wydających na świat lwy, psy i węże). Pott wspomina także o Fauście, godnym potępienia czarowniku, który obok innych swoich sztuczek pokazywał też, jak pozbyd się zarostu bez golenia. Los jednak zrządził, że sporządzony z arszeniku preparat depilacyjny usunął z twarzy pewnego nieszczęśnika nie tylko brodę, ale wraz z nią także skórę i ciało.

Na koniec Pott formułuje wniosek, że wszyscy mężczyźni i kobiety, którzy mieli sprawę cielesną z diabłem, bez względu na to, czy zawarli z nim uprzednio przymierze, winni zostad bezwarunkowo ukarani śmiercią.

Jako dodatek do siedemdziesięciu stron przedstawionych tu pokrótce rozważao na temat seksu Pott zamieścił w swoim dziale tekst zawartego w roku 1676 przez pewnego szlachcica przymierza z Diabłem, którego tłumaczenie znaleźd można w tej Encyklopedii pod hasłem pakt z Diabłem.

Procesy o czary. Przedmiotem naszego zaiteresowania w tym haśle będą jedynie najwcześniejsze europejskie procesy z oskarżenia o uprawianie czarów i innych praktyk magicznych, traktowane jako ilustracja rodzenia się koncepcji, wedle której czamoksięstwo należy uważad za jedną z herezji religijnych. Większośd innych słynnych spraw tego rodzaju została szczegółowo omówiona w hasłach traktujących odrębnie o każdej z nich.

Jeszcze w roku 1258 inkwizycja zwróciła się do papieża z pytaniem, "czy w ramach jej kompetencji powinny mieścid się także sprawy o uprawianie praktyk magicznych i guślar-stwo". Papież Aleksander VI odpowiedział, że nie, o ile nie noszą one wyraźnego posmaku herezji *nów, nisi manifeste haeresim saperen^.

Pierwsze procesy z oskarżenia o heretyckie praktyki czarnoksięskie inkwizycja przeprowadziła na mocy bulli z 22 sierpnia 1320 roku, w której papież Jan XXII upoważnił inkwizytora okręgu Carcassonne do wszczęcia postępowania karnego przeciwko tym, którzy oddają cześd demonom i zawierają z nimi przymierze, sporządzają figurki woskowe bądź używają przedmiotów poświęconych do uprawiania praktyk magicznych. Niemniej jeszcze i w stuleciu trzynastym zdarzały się przypadki karania kobiet śmiercią za uprawianie czarów. Angela, pani na La-barthe, była, jak się wydaje, pierwszą kobietą straconą z oskarżenia o "czamoksięstwo". Wyrok na niej wykonano w roku 1275 w Tuluzie. Rok wcześniej pewna kobieta z Carcassonne przyznała się do spłodzenia z diabłem potomka o wilczej głowie i wężowym ogonie. Karmiła go wykradanymi innym niemowlętami; Histoire de Languedoc podaje, że spalono ją na stosie.

W wieku czternastym teza, że czamoksięstwo jest nową herezją religijną, zaczęła zdobywad coraz liczniejszych zwolenników. Południowa Francja, w której po doszczętnym wytępieniu przez inkwizycję albigensów innego rodzaju heretyków po prostu zabrakło, jako pierwsza padła ofiarą nowej koncepcji. W latach 1330 i 1335 do procesów o czary doszło w Carcassonne (oskarżono wtedy siedemdziesiąt cztery osoby), a do roku 1400 powtarzały się one w miarę regularnie przynajmniej raz na dziesięd lat. Innym ośrodkiem, w którym inkwizycja zabrała się zdecydowanie do tępienia sekty czarownic, była Tuluza. W roku 1335 inkwizytor Bernardus Gui-donis wydał wyrok na sześddziesiąt trzy osoby, z których osiem spalono na stosie. W protokołach tego procesu po raz pierwszy natrafiamy na wzmianki o sabacie (błędem jest pogląd, że pojawiły się one dopiero w roku 1460 podczas procesu sześciu skazanych na śmierd czarownic w Arras). Poddana torturom niejaka Anne- Marie de Georgel wyznała, że podczas kąpieli uwiódł ją wysoki czarny mężczyzna, który następnie zabrał ją ze sobą na sabat, gdzie została wtajemniczona w arkana sztuki czynienia zła przez jakiegoś osobnika o wyglądzie kozła. Do roku 1350 inkwizycja wszczęła postępowanie wobec około tysiąca oskarżonych o czary mieszkaoców obydwu miast. Na stos posłano sześciuset z nich. Stosy płonęły tam nadal przez resztę czternastego stulecia i do roku 1393 fala prześladowao przesunęła się na zachód, osiągając Beam.

W pierwszych łatach piętnastego wieku inkwizycja prowadziła intensywne śledztwo w Delfinacie, rozciągając swoje działania na obszar od Lyonu aż po Grenoble. 15 marca 1438 roku pewien staruszek, Pierre Vallin de La Tour du Pin, zeznał, że przed sześddziesięcioma trzema laty oddał się we władzę diabłu, płacił mu roczną daninę pieniężną i ofiarował mu swoją sześciomiesięczną córkę (którą diabeł zamordował). Wzniecał też burze, latał na drągu na sabat (zwany w dokumentach synagogą), pożerał niemowlęta i odbył stosunek płciowy z sukkubem, który przyjął kształt dwudziestodwuletniej dziewczyny. Następnego dnia poddano go dalszym torturom, aby skłonid do wyjawienia tożsamości wspólników. Vallin wymienił nazwiska nieżyjących już trzech mężczyzn i jednej kobiety. 23 marca wzięto go na męki ponownie i zakomunikowano, iż jego zapewnienia, jakoby w ciągu sześddziesięciu trzech lat parania się czarami zdołał zapamiętad jedynie czworo współwinnych, w dodatku dawno już zmarłych, są po prostu śmieszne. Po zastosowaniu tortury pierwszego stopnia ujawnił pięd innych osób, a po strappado, jakie zaapliko-wano-inu w kuchni zamku w Quinezonasium, dodał pięd kolejnych. Protokół przesłuchania przekazany został następnie do dyspozycji sądu świeckiego.

Proces Pierra Vallina jest o tyle ciekawy, że pojawiające się w nim zarzuty w pełni odpowiadają koncepcji czamoksięstwa wypracowanej w Europie dopiero u schyłku szesnastego stulecia. Godne uwagi jest również to, że wszyscy oskarżeni w procesach w Dełfinacie należeli do warstwy ludzi zamożnych - ich majątki dzieliły sprawiedliwie między siebie inkwizycja i władze świeckie.

Prześladowania czarownic rozlały się następnie z południowej Francji na obszary zachodniej i południowej Szwajcarii oraz północnych Włoch. Zwłaszcza diecezja Como stała się jednym z pierwszych centrów aktywności inkwizycji. W Quaestio de Strigibus (1525) Spina podaje, że w okręgu Como palono co najmniej sto czarownic rocznie, a bywały i takie lata, że na stos posyłano ich więcej niż tysiąc. W jednym z wcześniejszych procesów, zrelacjonowanym w La Yauderye de Lyonois (1460), najchętniej stosowaną próbą pozwalającą ustalid, czy oskarżona jest czarownicą, był sąd boży polegający na odmówieniu Ojcze nasz bez zająknięcia się i bez popełnienia pomyłki. W roku 1462 w Chamonix inkwizytor przekazał ramieniu świeckiemu z zaleceniem wykonania wyroku czterech mężczyzn i cztery kobiety, którzy na torturach przyznali się do uprawiania czarów. Jedną z kobiet, Peronette, która potwierdziła, że na sabatach jadała niemowlęta, zmuszono, by przed spaleniem żywcem przez trzy minuty siedziała nago na rozpalonym żelazie. Zachowały się również protokoły innych procesów sabaudzkich; w roku 1477, na przykład, pewna kobieta z Annecy, zadenuncjo" wana przez skazaną już czarownicę, wzięta została na przesłuchanie przez inkwizytora. Poddana torturom przedstawiła dokładny opis sabatu, zasugerowany je) bez wątpienia przez śledczego. Oddała należną cześd psu, całując go w podogonie, naznaczono ją diabelskim piętnem, latała w powietrzu na osiem- nastocalowym drągu, na który siadała okrakiem natarłszy go uprzednio maścią, stosunki płciowe z mężczyznami odbywała modo bestialis, używała maści śmiercionośnych, pożerala dzieci, podeptała hostię i usiłowała ją usmażyd. Podczas strappado wymieniła imiona najpierw trojga, potem trzynaściorga, a na koniec czworga jeszcze współwinnych.

Na podstawie tego rodzaju zeznao, wydobywanych za pomocą najokropniejszych tortur, inkwizytorzy stworzyli koncepcję herezji czarnoksięstwa, a następnie, wsparci bullami papieskimi, ruszyli do innych krajów, by tam wyrywad zło z korzeniami. Początkowo herezja czarnoksięstwa znana była samym tylko inkwizytorom - oni ją bowiem wynaleźli; świadczy o tym silny opór społeczny, z jakim spotykały się zrazu procesy o czary. Sprenger i Kramer, którzy położyli wielkie zasługi na polu utrwalenia tego przesądu, w swoim Młocie na czarownice uskarżali się na biernośd, a nawet wrogośd, z jaką odnieśli się do nich zarówno władcy niemieccy, jak i ich poddani. Aż do roku 1390 przed sądami świeckimi nie toczyły się w ogóle procesy o czary, aczkolwiek rozpatrywały one sprawy o otrucie i stosowanie napojów miłosnych. Niemniej w takich wypadkach wyrok wymierzano zawsze nie za intencje, lecz rzeczywiście popełnione zbrodnie. Autorami najwcześniejszych traktatów dotyczących czarnoksięstwa (włącznie z pierwszymi dziełami opublikowanymi w językach narodowych) byli inkwizytorzy dominikaoscy - Ni-cholas Eymeric, Nicholas Jacquier, Jean Vi-neti i Girolamo Visconti. Nawiasem mówiąc, członkowie konkurencyjnego zakonu franciszkanów często występują jako przeciwnicy koncepcji herezji czarnoksięstwa - wśród nich znajdujemy teologów tej miary co czternastowieczny uczony Astesanus de Ast, piszący później Alphonsus de Spina (1458) i Samuel Cassini (1505).

Stanowisko inkwizycji w kwestii istoty czarnoksięstwa rychło zaczęły naśladowad inne sądy kościelne, a w ślad za nimi i świeckie, które pospołu ciągnęły profity z konfiskat mienia skazanych. Od piętnastego wieku ' poczynając do prześladowao czarownic wzięły się raźno trybunaty świeckie w Sabaudii i Valais - okręgu graniczącym ze Szwajcarią. Spisana przez Johanna Friinda kronika Lucerny wzmiankuje o spaleniu w roku 1428 w Valais około dwustu czarownic. Procesy przed trybunałami świeckimi trwały w Lucernie przez cały wiek piętnasty. Około 1450 roku procesy rozpoczynają się, niezależnie od siebie, w kilku częściach Lotaryngii, zwłaszcza w Metzu i Kolonii, skąd u schyłku stulecia dotarły do Trewiru. W roku 1493 w Huy, w Belgii, niejaka Ysabel Packet, przyznaw-szy się do udziału w sabatach, została spalona na stosie jako sorceresse i - co wskazuje na wyraźny związek między czamoksięstwem a wcześniejszymi nurtami heretyckimi - jako yaudoise. Polowania na czarownice w Europie Zachodniej zaczęły się na dobre.

W latach 1500-1700 procesy o czary przebiegały wszędzie według jednego schematu, opartego na ujednoliconej teorii wypracowanej przez inkwizytorów, przy czym nie miało większego znaczenia, czy toczyły się przed sądami inkwizycyjnymi, biskupimi, czy świeckimi i czy sędziami byli katolicy, czy protestanci. Miały one zasadniczo dwa cele: wymusid na oskarżonym przyznanie się do winy (aby móc przeprowadzid jego egzekucję zgodnie z wymogami prawa) oraz skłonid go, by wyjawił tożsamośd współwinnych (co zapewniało sądowi stałe zajęcie i towarzyszące mu dochody). Wszędzie, poza Anglią, gdzie przetrwały niektóre zasady anglosaskiego prawa zwyczajowego, Holandią (od roku l6l0 nie odbył się tam ani jeden proces o czary) i krajami skandynawskimi, którym udało się niemal całkowicie uniknąd obłędu polowao na czarownice, procesy prowadzono opierając się na zasadzie presupozycji winy oskarżonego. Podsądni (poza nielicznymi wyjątkami) nie mieli prawa do obrony, a świadków nie brano w krzyżowy ogieo pytao, przeciwnie, z reguły sąd nie dopuszczał żadnych dowodów i poszlak mogących przemawiad za niewinnością oskarżonego. Przyznano prawo składania obciążających zeznao wszystkim, którzy normalnie nie mogliby świadczyd przed sądem, świadkom wolno było składad zeznania anonimowo, sędziowie mogli oszukiwad oskarżonych i czynid im fałszywe obietnice w nadziei skłonienia ich do wyznania winy, nagminnie posługiwano się prowokacją i rozpuszczaniem fałszywych pogłosek. Jeśli nawet oskarżonemu udało się wytrzymad to wszystko, sąd nie oddalał powództwa ani nie ogłaszał go niewinnym, ograniczając się do orzeczenia, iż zarzuty nie zostały dowiedzione, w związku z czym sprawę można było wszcząd ponownie w innym terminie.

W procesy o czary często angażowały się uniwersyteckie fakultety prawa, samozwao-czo uzurpując sobie uprawnienia sądów wyższej instancji w przypadkach budzących wątpliwości sędziów. Stąd też uczone dysertacje prawników powstawały na podstawie zdarzeo rzeczywistych, mogły zatem z powodzeniem służyd, i służyły, jako podręczniki dla sędziów, co rozszerzało grono ich czytelników daleko poza kręgi akademickie.

"R"

Remy Nicholas. Nicholas Remy był jedną ze sztandarowych postaci demonologii francuskiej, a jego Demonolatreiae Libii Tres, dzieło opublikowane po raz pierwszy w roku 1595 w Lyonie, doczekało się wielu wznowieo. Remy rościł sobie prawo do miana wybitnego specjalisty, czemu dał wyraz już na stronie tytułowej swego traktatu, gdzie szczyci się, iż w ciągu piętnastu lat osobiście skazał dziewiędset czarownic. Miał on chyba raczej na myśli dziesięciolecie 1581-1591, nigdzie bowiem nie wspomina o procesach wcześniejszych. Remy wylicza imiennie 128 skazanych przez siebie czarownic, jednakże nie da się zweryfikowad ani podanej przez niego liczby, ani tożsamości ofiar, wszelkie bowiem dokumenty z tych lat zaginęły. Niewykluczone, że to sam Remy wypożyczył je z archiwów, do których nigdy już nie powróciły.

Remy urodził się około roku 1530 w Char-mes w Lotaryngii. Pochodził z rodziny prawników; jego ojciec, Gerard Remy, piastował funkcję prewota Charmes, a wuj - generalnego namiestnika departamentu Vosges. Było zatem zupełnie zrozumiałe, że młody Remy pozostał wierny tradycji rodzinnej i rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Tuluzie, na którym wykładał Bodin. Poczynając od roku 1563 prowadził praktykę w Paryżu, który opuścił siedem lat później, by objąd po wuju stanowisko generalnego namiestnika Vosges. W roku 1575 został mianowany dodatkowo tajnym radcą księcia Karola III Lotaryoskiego, a w 1584 otrzymał tytuł Pana de Rosieres-en-Blois et du Breuil. W roku 1591 wyniesiono go do godności generalnego prokuratora Lotaryngii; dzięki temu stanowisku mógł wywierad przemożny wpływ na władze lokalne, zbyt opieszałe w łowach na czarownice, nienawiśd do których pielęgnował do ostatnich chwil swego życia. Zmarł w służbie księcia w kwietniu roku 1612. Remy poślubił Annę Marchand i miał z nią co najmniej siedmioro dzieci.

Demonolatreiae była kolejnym ogniwem łaocucha wybitnych francuskich traktatów dotyczących czamoksięstwa, traktatów pióra tak znamienitych autorów jak Bodin (1580), Le Loyer (1586), Crespet (1590), Del Rio (1599), Boguet (1602) i de Lancre (l6l2). Remy często osobiście miał do czynienia z czarownicami. Jeszcze jako dziecko przysłuchiwał się procesowi pewnej oskarżonej o czary staruszki. W roku 1582 osobiście prześladował jakąś żebraczkę, zarzucając jej podobne przestępstwo, jego syn zmarł bowiem kilka dni potem, jak Remy odmówił owej kobiecie jałmużny. Kiedy w roku 1592 Nancy dosięgła zaraza morowa, Remy opuścił miasto i udał się do swej posiadłości wiejskiej, gdzie oddał się pracy pisarskiej. Spiesząc się, by jak najszybciej wydad drukiem swe dzieło, mające stanowid ostrzeżenie przeciwko złu, jakie niosą za sobą czary, Remy nie zadbał o nadanie mu przejrzystej konstrukcji i przemyślanego ładu wewnętrznego. W rezultacie Demonolatreiae to mieszanina refleksji osobistych, didaskaliów, komentarzy do dzieł przeczytanych, anegdot, wyimków akt sądowych i cytatów z innych autorów, chociaż Remy starał się uporządkowad jakoś materiały, składające się na wspomniane dzieło, dzieląc je na (l) studia nad satanizmem, (2) przykłady działalności czarownic ze szczególnym naciskiem na ich życieseksualne (3) przykłady i wskazówki praktyczne.

W sposób typowy dla wszystkich demonologów próbuje on znaleźd racjonalne uzasadnienie dla skrajnego obskurantyzmu:

"Wszystko, co nie jest nam wiadome - pisze - ma swoje miejsce w przeklętej sferze demonologii, ponieważ nie ma zjawisk niepojętych. To, co sprzeczne jest z naturą rzeczy, zawdzięczamy Diabłu". W dalszym ciągu swego wywodu Remy odpowiada na pytanie, dlaczego czarownice winny zostad ukarane, wywodząc, że; dane nam są prawa nakazujące wymierzenie im kary i wiele powszechnie uznanych autorytetów - Remy wymienia ich łącznie ponad osiemset - potwierdza zasadnośd tych praw. Remy i jego rówieśnik Jean Bodin dostarczyli współczesnym dzieła, które w znacznej mierze zastąpiły Malleus Maleflcarum jako niepodważalny autorytet łowców czarownic.

Renata, siostra Maria. Jedna z ostatnich ofiar polowao na czarownice, której los dopełnił się w ostatnim paroksyzmie słabnącej już fali prześladowao, była podprzeoryszą konwentu premonstratensek w Unterzell, nieopodal Wurzburga. Siostra Maria Renata Sanger von Mossau, przeżywszy lat pięddziesiąt jako pobożna, cnotliwa i bez reszty oddana swoim obowiązkom zakonnica, oskarżona została o rzucenie uroku na kilka rozhi-steryzowanych sióstr; torturami zmuszono ją do wyznania winy, ścięto i spalono na stosie jako czarownicę 21 czerwca 1749 roku.

Już od kilku lat niektóre mieszkanki klasztoru w Unterzell zdradzały objawy opętania demonicznego. Drgawki, konwulsje i przywidzenia dotknęły zwłaszcza nowicju-szkę, Cecilię Pistorini, córkę osiadłej w Hamburgu rodziny włoskiej. Siostra Maria Renata, jedna z najstarszych zakonnic konwentu, żywiła jednak pewne wątpliwości, czy gnębiące pannę Pistorini ataki nie są li tylko symulacją, zaleciła przeto, by poddano ją dalszym badaniom. Wedle wszelkiego prawdopodobieostwa siostra Maria Renata doszła do wniosku, że dziewczyna popadła w histerię, a jej opętanie jest udawane. Mimo to w roku 1745 Cecilia złożyła śluby zakonne. Kiedy inne siostry zaczęły naśladowad je) zachowanie -skowyczały w czasie mszy, dostawały skurczów i toczyły z ust pianę - a jedna ze starszych zakonnic publicznie oskarżyła Marię Renatę o rzucenie na nią uroku, przeorysza i spowiednik klasztoru poczuli się wysoce zaniepokojeni rozwojem wypadków i, aczkolwiek z pewnym ociąganiem, podjęli działania w celu zażegnania zbliżającego się skandalu.

Opat sąsiedniego klasztoru premonstraten-sów w Oberzell, ojciec Oswald Loschert, jeden z asesorów w tym procesie, spisał szczegółową relację z wydarzeo, którą przesłał następnie cesarzowej Marii Teresie. Łatwowiernośd ojca Loscherta dorównywała jego wrogości wobec siostry Marii Renaty. Zakonnice, utrzymywał, wolały raczej cierpied w pokorze, niźli dad się przekonad, że pobożna, a w każdym razie takie sprawiająca wrażenie, osoba może byd winna równie ohydnych występków. Jednakże ustami jednej z opętanych mniszek demon wyznał, że wstąpił w siostrę Renatę jeszcze w łonie matki i już wtedy obrócił ją w swą potępioną niewolnicę.

Starając się zapobiec rozprzestrzenianiu opętania księża nasilili pobożne praktyki, a gdy i to nie pomogło, uciekli się do egzor-cyzmów. Trzeciego dnia wszakże okazało się, że mniszki znajdują się w gorszym niż kiedykolwiek stanie, a ich konwulsje i jęki wzmogły się ponad wszelką miarę. Siostry zdradzały wszelkie objawy opętania demonicznego, o jakich czytały i o jakich opowiadano im przez całe życie. Przemawiające ich ustami demony wykrzykiwały: "Nadszedł nasz czas! Nadszedł nasz czas! Nie możemy już pozostad w ukryciu". Wyjawiły nawet swe dośd dziwacznie brzmiące imiona - Datas, Calvo, Dusacrus, Nataschurus, Nabascurus, Aatalphus, Elephatan. Opat Loschert pisał:

Od tej chwili nikt już nie miał wątpliwości, że owych sześd zakonnic opętał diabeł. Można było jedynie - z całą pokorą -dziwid się, że niebiosa dopuściły, by tak straszny dopust spadł na konwent, który dniami i nocami nie trudnił się niczym innym jeno głoszeniem chwały Bożej i modlitwą. W owej godzinie wszakże spodobało się Opatrzności obnażyd tę obmierzłą wiedźmę, która skrywała swe czarodziejskie praktyki pod płaszczykiem pobożności, i wygnad ją z zacnego zgromadzenia, do którego tak naprawdę nigdy ze szczerego serca nie należała.

Występując w roli wizytatora konwentu, ojciec Loschert wszczął formalne śledztwo i, pomimo że siostra Maria zaprzeczała wszystkiemu, osadzono ją w zamknięciu. W jej celi, którą starannie przeszukano, odkryto jakąś miksturę - rzekomo maśd czarnoksięską, trujące jakoby zioła oraz szatę koloru żółtego, używaną przez nią podobno jako strój sabatowy, a potraktowaną później jako jeden z koronnych dowodów winy. Przesłuchania sześddziesięciodziewięcioletniej zakonnicy ciągnęły się przez kilka miesięcy, aż wreszcie za radą teologów jezuickich z uniwersytetu w Wurzburgu wzięto ją na tortury. Na wstępie wymierzono jej "dwadzieścia razów poświęconym korbaczem (Karbat-sch^", narzędziem, które w Niemczech pojawiło się stosunkowo niedawno.

W wymuszonych torturami zeznaniach siostra Maria Renata przyznała się do wszystkich zbrodni, jakich należało się spodziewad po czarownicy. Oddała się Szatanowi w wieku lat ośmiu, została uwiedziona jako jedenastoletnia dziewczynka, w intrygę miłosną z dwoma oficerami (diabłami w przebraniu) wdała się mając lat trzynaście i już jako podlotek nabyta biegłości w sztuce satanizmu. Ukooczywszy dziewiętnasty rok życia wstąpiła do klasztoru po to tylko, by sprowadzid nart zagładę. Niemal każdej nocy udawała się na sabat do Wtirzburga; natarłszy się wprzódy magiczną maścią, leciała tam na kiju od miotły odziana we wspomnianą żółtą szatę. Publicznie wyrzekła się Boga; przyjęła powtórny chrzest, na którym otrzymała imię Ema, została naznaczona diabelskim piętnem i parzyła się na oślep ze wszystkimi diabłami. Do służby Diabłu udało jej się zwerbowad także trzy inne zakonnice. Co więcej, rzuciła urok na wiele osób, tak że zachorowały od tego, i spowodowała opętanie sześciu zakonnic. Znieważyła także Najświętszy Sakrament.

WYJĄTKI PROTOKOŁU PROCESU

P. Dlaczego została uwięziona?

O. Z powodu bezbożnego żywota, jaki pędziła.

P. W jaki sposób mogła prowadzid życie bezbożne, będąc przez czas tak długi zakonnicą?

O. Nigdy nie sprawiało jej to kłopotów, bowiem śluby zakonne złożyła bez przekonania wewnętrznego, a zawsze wiodła żywot bezbożny. Kiedy składała śluby, myśli jej błądziły po świecie doczesnym, a złożone przez nią wyznanie wiary nie płynęło z głębi serca, *...l

P. Dlaczego wstąpiła do klasztoru, jeśli nie miała zamiaru żyd pobożnie?

O. Urodziła się w biednej rodzinie szlacheckiej, rodzice jej doszli przeto do wniosku, że klasztor zapewni jej opiekę.

P. Na czym pędziła swój bezbożny żywot?

O. Na czarach i innych sztuczkach diabelskich.

P. Czy jest czarownicą?

O.Tak.

P. Gdzie i od kogo nauczyła się tego?

O. Pewien grenadier nauczył ją wszystkiego w Wiedniu, dokąd wraz z ojcem i resztą rodziny przeniosła się na czas wojny węgierskiej.

P. W jaki sposób natknęła się na tego grenadiera?

O. Było to w czasie wojny. Wspomniany grenadier często dawał jej chleb, kiedy była głodna, a w koocu przyrzekł nauczyd ją czegoś. P. Czegóż zatem ów grenadier ją nauczył?

O. Dał jej kawałek papieru, na którym wypisane były wszystkie rodzaje liter. Musiała narysowad na nim okrąg i stanąd pośrodku. Otrzymała też od niego tekst zaklęcia składającego się z różnych słów; odczytując je, mogła sprawid, że przechodnie na ulicy zaczynali chromad i dotykał ich paraliż.

P. Czy uczyniła tak kiedyś i czy ktoś okulał?

O. Tak, wiele razy; ale nie wie, czy ktoś od tego okulał.

P. Gdzie jest teraz wspomniany przez nią papier i okrąg?

O. Podarła go na strzępy i wyrzuciła, kiedy uznała władzę diabła i nauczyła się więcej.

P. Czy wpisała się do diabelskiej księgi? Gdzie i kiedy?

O. Tak, kiedy przeniosła się z Wiednia do Pragi, dokąd zabrał ją wspomniany grenadier. W Pradze zaprowadził ją do komnaty w pewnym pałacu, gdzie zebrała się cała kongregacja, i przywiódł do największego z panów, który zasiadał pośrodku, prosząc go, by przyjął ją w poczet stowarzyszenia.

P. Kim był ów wielki pan?

O. Bez najmniejszej wątpliwości diabłem,

P. Czy diabeł przyjął ją do swego stowarzyszenia?

O. Nie. Odparł, że jest jeszcze nieco za młoda. Podał jej obraz, na którym namalowane byty dwie czarownice, i kazał napisad na nim swe imię.

P. Czym złożyła podpis?

O. Aby podpisad ślubowanie, użyła własnej krwi.

P.Czy kiedyś jeszcze własną krwią potwierdziła oddanie się diabłu?

O. Tak. Kiedy miała czternaście lat, wspomniany wyżej grenadier zabrał ją do Pragi, do rzeczonej komnaty, gdzie została przyjęta przez diabła i zapisała mu się w poddaostwo własną krwią.

Na polecenie diabła własną krwią, utoczoną z małego i serdecznego palca, wpisała swe imię do wielkiej księgi. Wpisując się użyła imion Ema Renata. Na mocy tego aktu w obecności "wielu szlachetnych dam i kawalerów wiedeoskich" musiała odprzysiąc się Trójcy Świętej i wszystkich zastępów niebieskich. W zamian ofiarowano jej nową szatę, w której udawała się na sabaty czarownic, oraz maśd, proszek i wypisane różnymi literami zaklęcie, za pomocą którego mogła rzucid urok na wszystkich znajdujących się w zasięgu głosu. Nie bacząc na swą bezbożnośd, pod naciskiem rodziców wstąpiła do klasztoru, gdzie tak przykładnie spełniała wszystkie obowiązki religijne, że nikt nie zdołał zorientowad się, jak grzeszne prowadzi życie. I tak, siedem razy udało jej się znieważyd hostię - cztery razy rozdeptała ją lub pokruszyła w dłoni, raz wrzuciła do dołu klo-acznego, raz do morza, a jeden z kawałków zabrała ze sobą na sabat.

P. Jak albo też w jaki sposób udało jej się ukryd hostię? O. Nacięła sobie ramiona i uda kozikiem i wsunęła świętą hostię pod skórę, po czym skórę ową naciągnęła i w ten sposób ukryła kawałki opłatka. Dopóki rany nie zagoiły się, cierpiała okrutne bóle *okazuje blizny+. Podczas sabatu hostię przebito gwoździami, a wtedy z miejsc przekłutych wypłynęła czysta woda.

W czasie przesłuchania opowiedziała również o swoich podróżach na sabat, zeznania jej wszakże nie odbiegały od panującego powszechnie stereotypu.

P. Czy wierzy, że nie było to złudzenie, ale zdarzenie rzeczywiste? O. Często było to tylko złudzenie, częściej jednak zdarzało się naprawdę.

W przepięknym lesie innymi zaś razy na uroczej łące oddawano najwyższą cześd diabłu, który pojawiał się pod postacią wielkiego pana i magnata. Wśród obecnych byli: hrabia X z Pragi i wielu notabli z Wiednia. Jedli biszkopty, chleb anyżkowy l temu podobne potrawy, pili cierpkie wino, zabawiali się taocem, pląsami i innymi uciechami w takt muzyki diabelskiej. Niektórzy z tancerzy byli odziani, inni paradowali nago. Pewnego razu dostała od diabła złotego talara. Wskazała imiennie dwoje innych uczestników sabatu - zakonnicę i księdza. Co tydzieo, w poniedziałek, diabeł odwiedzał ją w klasztorze.

P. Co z nią czynił?

O. Co poniedziałek pokładał się z nią i cudzołożył.

P. W jaki sposób mogło się to odbywad, skoro diabeł jest duchem i jako taki nie może brad udziału w podobnych bezec-nych praktykach?

O. Miał on zawsze postad cielesną, był bardzo rzeczywisty i zawsze odbywał z nią akt płciowy, aczkolwiek za każdym razem doznawała przy tym strasznego i gwałtownego bólu. Nie zauważony przez nikogo bawił u niej często dwie, a nawet trzy godziny.

Na koniec przesłuchanie dotknęło kwestii zasadniczej - sprawy rzucenia uroku na sześd zakonnic. Siostra Maria Renata przyznała się do wszystkiego. Jej zaklęcia powodowały "pomieszanie umysłu, konwulsje i ataki bólu w całym ciele oraz niewyobrażalne cierpienia odczuwane przez wszystkie pięd zmysłów". Powodowana zazdrością rzuciła także urok na damy dworu i dworzan. Jej nienawiśd wobec sióstr zakonnych wzbudził fakt, że spowiadały się opatowi premonstratensów, którego zdecydowanie nie lubiła; Bóg wszakże nie dopuścił, by za pomocą czarów sprowadziła na nie ślepotę i kalectwo.

O. Nie potrafi uleczyd tych, na których rzuciła urok, ponieważ, skoro tylko wyszło na jaw, że jest czarownicą, spaliła swą szatę, a także maśd i zaklęcia. W tej chwili nie może już wyrządzid zła nikomu.

P. Jak w takim razie uwolnid te osoby od złego?

O. Poprzez liturgię Kościoła świętego, eg-zorcyzmy oraz inne pobożne praktyki.

P. W jaki sposób wyszło na jaw jej niegodne życie?

O. Dzięki kotom, które zmusiły ją do przyznania się.

P. Co to były za koty? O. Cały klasztor nawiedziła straszliwa plaga robactwa, myszy i szczurów i nie wiadomo było, jak sobie z tym poradzid. Zakonnice skarżyły się tak bardzo, że w koocu opat zezwolił, by każda z sióstr wzięła do swej celi kota, który tępiłby wszystkie szkodniki.

P. W jaki jednak sposób jej niegodziwośd wyszła na jaw dzięki tym kotom?

O. Zamiast jednego trzymała u siebie trzy koty,-które w"istocie były diabłami i przemawiały do niej zarówno w jej celi, jak i w krużgankach. Inne zakonnice podsłuchały wieczorne i nocne rozmowy tych kotów i zaciekawiło je to niepomiernie. Jedna z nich opowiedziała o tym drugie), a gdy cały konwent ogarnęła z tej przyczyny trwoga, mniszki doniosły opatowi, że jej koty mówią.

W rezultacie opat polecił usunąd wszystkie koty z klasztoru i udzielił jej "jak najostrzejszej" reprymendy. Od czasu osadzenia w areszcie diabeł nie odwiedzał jej więcej. , Po wysłuchaniu tych zeznao, sześciu księży, włączając w to opata Loscherta, jałmużni-ka klasztoru (również nieprzychylnie wobec siostry Marii Renaty usposobionego) oraz dwóch jezuitów, uznało ją winną trzynastu przypadków praktyk czarnoksięskich, herezji i apostazji. 28 maja 1749 roku biskup Wurzburga zatwierdził wyrok i pozbawił ją habitu. Podlegający mu sąd świecki orzekł, że Maria Renata ma zostad spalona na stosie jako czarownica, biskup jednakże, "zważywszy wyjątkowo młody wiek oskarżonej, w chwili gdy została ona po raz pierwszy przywiedziona do ohydnego grzechu czar-noksięstwa", zezwolił, by przed spaleniem została stracona.

17 czerwca 1749 roku Maria Renata, wykluczona już ze stanu zakonnego, przyodzia-na w czarną suknię z białym fartuszkiem i takąż kryzą, nakryta bialo-czamym kapturem, przewieziona została przez ojca Mauru-sa i ojca Gaara do Marienberga. Tam ścięto ją, a ciało spalono na stosie ułożonym z beczek ze smołą i kłód drewna. Wedle relacji naocznego świadka kat odciął jej głowę tak zręcznie, że widzowie nagrodzili go pomrukiem podziwu. Podczas ceremonii spalenia ciała na stosie jezuita, ojciec George Gaar, wygłosił kazanie, w którym, przypominając niegodziwości popełnione przez Marię Renatę i piętnując grzech czarnoksięstwa w ogóle, potwierdzał zasadnośd tej egzekucji. Ze swej oracji był tak dumny, że uznał za stosowne opublikowad ją drukiem po niemiecku oraz w przekładzie na włoski. Fakt ten okazał się jednak nieco bulwersujący i został przez włoskiego prawnika Tartarot-tiego skomentowany w sposób wielce dla autora nieprzychylny. Bez względu na to, jak szokujący może się dziś wydawad przebieg tego procesu, fakt, że jego przeciwnicy potrafili zapobiec rozlaniu się po kraju fali podobnych prześladowao, wskazuje wyraźnie na zmianę stosunku opinii publicznej wobec spraw o czary.

"Ręka chwały". Wiele grimoires- podręczników sztuki magicznej, opisuje "rękę chwały", makabryczny rekwizyt, wymieniany niekiedy w aktach procesów o czary. Czarownik owijał obciętą rękę wisielca w całun, zawiązywał go mocno, by wycisnąd z niej resztki krwi, po czym marynował ją w glinianym naczyniu, wypełnionym mieszaniną soli, saletry i papryki. Po dwóch tygodniach rękę wyjmował, wystawiał na słooce, by wyschła, lub wędził w piecyku w dymie z werbeny i paproci. Jeden z przepisów zaleca używanie takiej ręki jako świecznika, w którym płonąd miały świece sporządzone z tłuszczu wisielców, najczystszego wosku i sezamu lapoo-skiego. Jezuicki demonolog Del Rio opisuje, jak to pewien włamywacz uśpił wszystkich domowników, zapalając palce "ręki chwały". Dostrzegła go jednak służąca i, kiedy złodziej oddawał się rabunkowi, dziewczyna próbowała ugasid płomyki, dmuchając na nie i polewając je wodą l piwem, aż wreszcie udało jej się dokonad tego mlekiem. Domownicy obudzili się natychmiast i pojmali złodzieja. Motyw ten jest bardzo popularny w bajkach ludowych,

Inny wybitny demonolog, Guazzo, powtarza za Remym historię procesu dwóch czarownic, Nichel i Bessers, oskarżonych o wykopywanie zwłok. Sporządziły one "rękę chwały" i, dopóki jej palce były zapalone, mogły bez przeszkód trud ludzi. Po zakooczeniu swoich maleftciów gasiły płomyki i chowały rękę.

Rozdrapywanie. Rozdrapywanie było jedną z łagodniejszych postaci tortur stosowaną wobec czarownicy w celu uleczenia osoby, na którą rzekomo rzuciła ona urok. Praktykowano je niemal wyłącznie w Anglii. "Rozdrapywanie jej *czarownicy+ ciała tak, aby pociekła krew, jest środkiem leczącym tych, którym zadała cierpienie". Jeśli w stanie zdrowia ofiary uroku, na którą spłynęła krew czarownicy, następowała poprawa, traktowano to jako ważką poszlakę winy. Wynikało to z silnie wśród ludu zakorzenionego przekonania, że duszek służebny lub demon, który na polecenie czarownicy wstąpił w ciało opętanego, aby zadawad mu cierpienie, wyjdzie z niego, by ssad krew swojej pani. W roku 1579 ułożono nawet balladę The Seratching of Witches, będącą wyraźnym odbiciem tego wierzenia. Z podobnych przyczyn na ciałach podejrzanych doszukiwano się tzw. znamion czarownic, czyli miejsc, z których ssały krew ich duszki służebne.

Rozdrapywanie, traktowane początkowo jako remedium na cierpienia ofiary, z biegiem czasu urosło do rangi dowodu akceptowanego przez sądy. W roku 1615 oskarżyciel niejakiej Alice Smewen rozorał paznokciami jej twarz "tak gwałtownie, że krew spłynęła obficie". W roku 1717 w Leicester podejrzana nie chciała poddad się tej torturze, w związku z czym powalono ją i przytrzymano silą. Protokół sądowy stwierdza: "Skóra tej staruszki była tak gruba, że mimo jej rozdrapywania wcale nie chciała ciec krew; osiągnięto do dopiero po wielu staraniach i zastosowaniu specjalnych przyrządów".

Nieletnim oskarżycielom pani Alice Samuel zezwolono, by siedli jej na kolanach i rozdrapali tak, że "powstała szrama szerokości monety jednoszylingowej". Również synowi strażnika więziennego, który zachorował podczas procesu, pozwolono rozdrapad twarz pani Samuel, co uczyniwszy powrócił do , zdrowia. W czasie procesu Mateczki Atkins również zastosowano tego rodzaju torturę. Okazało się bowiem, że pewnego razu niejaki Richard Burt, parobek rolny z Pinner, jadł sobie spokojnie kawałek szarlotki w stajni, gdy wtem ujrzał potwornego czarnego kota. Jakaś siła wyrzuciła go w powietrze, przeniosła kawał drogi do Harrow i tam cisnęła w ogieo, w którym mocno się przypiekł. Po czterech dniach dotarł z powrotem do domu i nie będąc w stanie wymówid ni słowa wskazał jedynie palcem na dom rzeczonej Atkins. Potem, skoro tylko utoczył z czarownicy nieco krwi, "poprawiło mu się znacznie".

Wiele kobiet sprzeciwiało się rozdrapywaniu i broniło przed nim, niektóre jednak znosiły je nad podziw spokojnie. Kiedy młodociany parweniusz, Thomas Dariing, szarpał twarz Alice Gooderidge tak, że "krew rzuciła się gwałtownie", zachęciła go uprzejmie: "Weź sobie tej krwi, ile chcesz, synu. Niech ci Bóg dopomoże". Na co zuchwały młodzik od-szczeknął: "Módl się za siebie samą, twoje modlitwy nie wyjdą mi na dobre". George Gifford opowiada o ojcu pewnego chłopaka dotkniętego za sprawą uroku wrzodami, który zmusił do przybycia winną wszystkiemu czarownicę, paląc włosy chłopca na świeżym powietrzu. "Kobieta owa przybyła w te pędy, wpadła do domu i podbiegła do młodzieoca ze słowami: Johnie, rozdrap mi twarz. Uczynił to, a kiedy spłynęła krew, wrzody, których żadnym sposobem nie dawało się wcześniej wyleczyd, znikły same z siebie". (Dialogue, 1593)

W roku 1653 Sir Robert Filmer powołuje się na opinię, uznawanego za autorytet, Wil-liama Perkinsa, który w Discourse of Witch-craft stwierdza, iż "rozdrapywanie twarzy podejrzanej i następujące w wyniku tego uleczenie" stanowią jeden z najmniej "wystarczających dowodów" winy. Nie odrzucając zupełnie tej poszlaki, samą praktykę Perkins uważał za bezbożną: .Jest to bowiem metoda, której skutecznośd i moc nie wynikają ani ze słowa Bożego, ani z praw natury, ale są dziełem Diabła, który, jeśli ustępuje pola za sprawą przeżegnania się, czy też rozdrapywania, to czyni to z własnej woli, nie będąc wcale do tego przymuszonym".

„S” Sabat. Spośród wszystkich aspektów czarnoksięstwa sabat budził największe zainteresowanie zarówno dociekliwych sędziów, jak i profesjonalnych demonologów. Łączył on w jeden spójny system dawne legendy o tajemnych obrzędach z nowo powstałą koncepcją czamoksięstwa jako herezji; bluźniercze parodie rytów chrześcijaoskich w połączeniu z rzekomymi wyuzdanymi orgiami - tematem skądinąd uważanym za tabu - splatały się z wizją spisku przeciwko prawu i porządkowi społecznemu, wspieranego przez wszystkie potęgi Zła, oraz teologicznymi wywodami traktującymi owe zgromadzenia czarownic i demonów jako kwintesencję kultu Szatana.

Wszystko wskazuje na to, że taka właśnie wizja sabatu kształtowała się stopniowo w ciągu czternastego i piętnastego stulecia w głównej mierze za sprawą powiązanych z inkwizycją urzędników śledczych l sędziów. W zalążkowej postaci stykamy się z nią w materiałach sądowych z procesu, który odbył się w roku 1335 w Tuluzie. Około roku 1440 Martin le Franc przytacza w swoim Champion des dames zeznania pewnej starej kobiety, dośd szczegółowo opisującej takie spotkania, w których uczestniczyd miała od chwili ukooczenia szesnastego roku życia, czyli mniej więcej od roku 1400. Jeden z pierwszych demonologów europejskich, Johannes Nider (1435), zdaje się w ogóle o sabacie nie wiedzied, niemniej anonimowy traktat francuski Errores Ga2:ariorum(.l450) przedstawia dokładny opis "synagogi". Około roku 1458 Nicholas Jacquier używa jako pierwszy pojęcia "sabat", aczkolwiek opis tej ceremonii, jaki podaje, jest nader pobieżny; słowo sabat pojawia się też w sprawozdaniach z prześladowao czarownic w Lyonie w roku 1460 (ta Yauderye de Lyonois). Około roku 1460 dwaj północnowłoscy księża zdołali się dostad na sabat, zostali jednak odkryci przez tłum rozwścieczonych czarownic, które poturbowały ich tak dotkliwie, że zmarli nie zdoławszy podzielid się swoimi wrażeniami z nikim. Mimo to bulla papieża Innocentego z roku 1484 nie zawiera żadnych wzmianek o sabacie, podobną powściągliwośd w tej materii zachowuje również MalleusMaleflcarum. Ale już od wieku szesnastego sabat staje się integralną częścią praktyk czarnoksięskich. Zarówno Bernard de Como (1510), jak i Barto-lommeo Spina (1523) prezentują mocno zaawansowaną jego koncepcję. Złożone i nader szczegółowe analizy zgromadzeo sabatowych znaleźd można w dziełach wszystkich prawie klasyków demonologii - Francuzów Bodina /1580), Remy'ego (1595) i de Lancre'a (1612), a także Włocha Guazzo (1608).

Pochodzenie samego terminu "sabat" tłumaczyd można na różne sposoby, wiele jednak przemawia za tym, by uznad, że to hebrajskie określenie siódmego dnia tygodnia nabrało zwłowrogiej treści poprzez odniesienie go do spotkao czarownic, które w ten sposób postawiono na równi z Żydami jako głównymi wrogami wiary chrześcijaoskiej. Przemawia za tym również fakt, że we wczesnych traktatach demonologicznych często spotykamy się z określaniem sabatu mianem synagogi.

Daleko istotniejszy od etymologii pojęcia sabatu jest jednak zespół konotacji znaczeniowych, jaki narósł stopniowo wokół tego określenia - sabat to nie tylko zgromadzenie czarownic składających cześd diabłu, ale także miejsce, w którym odprawiana jest liturgia diabelska i w którym dochodzi do wyuzdanych orgii. W koncepcji sabatu zdają się splatad trzy następujące wizje:

1. Po pierwsze, kiedy około 1400 roku, głównie zresztą za sprawą inkwizycji, skrystalizowała się koncepcja czamoksięstwa jako zorganizowanej grupy czy też sekty religijnej, naturalną niejako koleją rzeczy przypisano jej odprawianie obrzędów i ceremonii, będących bluźnierczą parodią liturgii chrześcijaoskiej - czarownice dopuściły się przecież zdrady samego Boga (warto zauważyd, że kilka stuleci później uczoną parodią mszy katolickiej stanie się tzw. czarna msza). Większośd opisów sabatu zadziwia swą monotonią, przedstawiając go jako antychrześcijao-ski obrządek odprawiany tajemnie w kościołach. Inkwizytor Sebastian Michaelis utrzymywał na przykład, że czarownice śpiewają psalmy: "Magowie i ci, którzy potrafią czytad nuty, śpiewają pewne psalmy, tak jak się to zazwyczaj czyni w kościele, zwłaszcza Laudatc Dominum decoclis *...+, traktując je jako pieśni na chwałę Lucyfera" - Admirable History (1613). W roku 1678 w protestanckiej Szkocji diabeł udzielał czarownicom z Loudian "komunii, czyli sakramentu świętego; chleb miał postad opłatka, a pito bądź krew, bądź niekiedy czarną wodę z torfowiska".

2. Po drugie, w nadziei wzbudzenia powszechnej ciekawości, a przy okazji także i wrogości wobec nowej sekty czarownic, teolodzy zaczęli przypisywad im wszelkie plu-gastwa, o jakie wcześniej oskarżano innych heretyków, na przykład waldensów c/y katarów. Dlatego też jako zapowiedź sabatu czarownic możemy traktowad opisy tajemnych spotkao austriackich waldensów z roku 1336 i 1387, które kooczyły się aktami zbiorowej rozpusty z przypadkowo wybranymi partnerami, oraz zeznania, jakie udało się wydobyd od przesłuchiwanych katarów z polowy XV stulecia albo włoskicli fraticellisch (odłam franciszkanów przeciwny cli oficjalnej regule zgromadzenia). Także i ich oskarżano o duszenie niemowląt, których zwłoki mieli następnie palid w celu sporządzenia proszku używanego rzekomo przy udzielaniu sakramentów. U schyłku piętnastego stulecia papież Innocenty VIII zorganizował krucjatę przeciwko waldensom w Delfinacie, skąd wygnał, jak to określił, "synagogę Szatana".

3. Po trzecie, co może mniej istotne, teologiczna koncepcja sabatu obrosła otoczką wywodzących się jeszcze z epoki klasycznej pierwiastków pogaoskich. Zgromadzenia przypominające sabat, związane zapewne z misteriami ku czci Bachusa i Priapa, opisywali Petroniusz, Apulejusz i Horacy; niebagatelną rolę w ukształtowaniu się jego nowożytnego wizerunku odegrały też wczesnośredniowieczne, niejasne zresztą i rozproszone, wzmianki o różnych tajemniczych zgromadzeniach nocnych. Do tej kategorii należy, na przykład, niezmiernie interesująca opowieśd Oderyka Vitalisa o wędrujących nocami zastępach jeźdźców i pieszych płci obojga, utrzymujących, że pokutują za grzechy popełnione za życia. Nieco później Walter Mapes nawiązuje do legendy o jeźdźcach

Herli (władcy anglosaskiego), przemierzających gwiaździste niebo - oddział ten po trwającym dwieście lat bankiecie w towarzystwie gnomów skazany został na wieczną jazdę w siodle. Ostatnia wzmianka o pojawieniu się rycerzy Herli pochodzi z 19 grudnia 1154 roku. Podobne zjawiska widywano też w Bretanii. Wspominano także o innych gromadach nocnych wędrowców, między innymi o nieszkodliwym orszaku kobiet towarzyszących Pani Obfitości - reminiscencji rzymskiej bogini Hery, rozumianej później jako coś w rodzaju żeoskiego odpowiednika świętego Mikołaja. Wiele niewiast, powiada piszący w połowie czternastego stulecia Giacopo Pas- savanta, wyobrażało sobie, iż podąża w je) orszaku, czyniąc rozliczne cuda. Fakt, że kobiety te nie miały później żadnych poważniejszych kłopotów z prawem, dowodzi, iż nie znano jeszcze wtedy koncepcji heretyckiego sabatu czarownic.

Niektórzy z autorów łączyli zloty wiedźm z datami tradycyjnych świąt druidzkich: wigilią dnia Wszystkich świętych (31 października) i Nocą Walpurgii (30 kwietnia), czyli wigilią dnia pochodzącej z Devonshire świętej, która miała dokonad żywota w Niemczech w roku 777, Co więcej, tak zwane wielkie sabaty (grand sabbatś) odbywad się miały podczas czterech pogaoskich świąt pór roku (zaadaptowanych później do kalendarza chrześcijaoskiego): zimowego - 2 lutego (Matka Boska Gromniczna), wiosennego - 23 czerwca (w wigilię świętego Jana Chrzciciela), letniego - l sierpnia (dożynki), oraz jesiennego - 21 grudnia (na świętego Tomasza). W roku l66l szkockie czarownice z Forfar spotkad się miały na wielkich sabatach na Matkę Boską Gromniczną, w dzieo Świętego Krzyża (3 maja), w dożynki i na Wszystkich Świętych (l listopada). Niekiedy trafiamy też na wzmianki o krajowych bądź regionalnych zlotach czarownic organizowanych przy takich właśnie okazjach w najrozmaitszych budzących grozę miejscach - na Brocken czy Blocksburgu w Górach Harzu w Niemczech, na górze Venusberg w Niemczech środkowych (Geiler von Kaysersberg i Albertini), na Heubergu w południowym Szwarcwaldzie, nad rzeką Jordan, przy dębie Bonawentury (Spina), w szwedzkiej Blokuli, w domu otoczonym rozległą łąką, czy też w Puy-de-Dóme we francuskiej Owernii, o czym wspominają Raymond i Guazzo. Związki te, silne zwłaszcza w wierzeniach ludowych, rzadko jednak znajdują odbicie w oficjalnych traktatach demonologicznych i dokumentach sądowych; nigdy też nie odegrały większej roli w teoretycznych rozważaniach z dziedziny demonologii.

Dla większej jasności wykładu proponujemy wydzielid pięd zasadniczych elementów sabatu, z których każdy zostanie następnie omówiony w sposób bardziej szczegółowy:

1. Gromadzenie się na sabat *patrz także:

Maśd powodująca latanie, Transwek-cja]. 2. Hołd składany Diabłu. Akt oddania Szatanowi czci boskiej miał otwierad sabat; w tym samym czasie publicznie deklarowano zawarcie przymierza z Diabłem, a nowo przyjęte w skład zgromadzenia czarownice znaczone były diabelskim piętnem.

3. Uczta.

4. Zabawa, zwłaszcza taniec.

5. Powszechna rozpusta, koocząca każde zgromadzenie sabatowe *patrz także: Inkub, Sukkub, Stosunki płciowe z Diabłami+.

1. Gromadzenie się i przybycie na sabat. Czarownica sama przygotowywała się do lotu na sabat; po natarciu całego ciała maścią zapewniającą jej umiejętnośd latania dosiadała rozdwojonego na koocu drąga lub miotły i unosiła się w powietrze. W pewnych przypadkach diabeł mógł przysład po nią kozła, tryka lub psa - wtedy podróżowała na ich grzbiecie. Sabaty odbywały się w najrozmaitszych miejscach: na rozstajach dróg, w lasach i na pustkowiach, a niekiedy nawet w kościołach.

Demonolodzy nie byli zgodni, który z dni tygodnia jest ulubionym terminem spotkao czarownic, ale z rzadka tylko wymieniali sobotę, był to bowiem dzieo poświęcony Dziewicy Marii. Nicholas Jacquier (ok. 1458) opowiadał się za czwartkiem, a i Bernard de Como (1510) był zdania, że sabaty odbywają się "w noc poprzedzającą piątek". Spina (1523) uważał, że dniami sabatów są środa i niedziela. Podczas swego procesu Louis paufridi wymienił środę i piętek, czarownice z Essex - Jeśli wierzyd Hopkinsowi - spotykały się w piątek. De Lancre jest zwolennikiem poglądu, że sabaty odprawiano w poniedziałki, środy i piątki. Te trzy dni należą też do najczęściej wymienianych przez czarownice sądzone w Bambergu. Guazzo był zdania, że sabaty zwoływane są w różnych porach, w zależności od obyczajów lokalnych: we Włoszech w czwartki, a w Lotaryngii, na przykład, w środy. Boguet, który poświęcił aż cały rozdział swego dzieła problemowi "Du jour du sabbat", wyróżnia czwartek, chociaż z drugiej strony przyznaje, że czarownice spotykają się też w poniedziałki, piątki i niedziele - wniosek stąd jednoznaczny, że zbierały się one wtedy, kiedy uznały to za stosowne.

Remy należał do pozostające) w mniejszości grupy demonologów, którzy uważali, że -większośd^ sabatów odbywa się w soboty. Interesującą próbę uzasadnienia tego poglądu przedstawił dziewiętnastowieczny historyk okolic Bdam (rodzinnych stron de Lancre^), Cartier, który był zdania, że źródłem opowieści o sabatach były chłopskie bale maskowe, organizowane w sobotnie noce, aby ich uczestnicy mogli odpocząd w niedzielę - jedynym w tygodniu dniu wolnym od pracy.

George B. Harrison jest z kolei zdania, że w Anglii legendom o sabacie mogły dad początek hulanki urządzane przez Cyganów, żebraków i innych włóczęgów. Na poparcie swej tezy cytuje on diariusz Johna Mannigha-ma z roku 1605:

Jakieś trzy lata temu w Berkshire pojawiła się gromada obwiesiów, którzy co noc gromadzili się po owczarniach. Przedstawiciele prawa, których poinformowano o owych orgiach, powzięli stanowczy zamiar pojmania tych wyrzutków i około północy zdybali ich w pewnej szopie, gdzie sześd par - mężczyzn i kobiet - taoczyło nago, reszta zaś spoczywała wokół.

Sabat odbywał się wyłącznie nocą. Z reguły kobiety najpierw kładły się spad, a dopiero potem wstawały z łóżek i ulatywały w powietrze. Guazzo i Remy ustalili, że odbywało się to na dwie godziny przed północą; większośd czarownic z Bambergu utrzymywała natomiast, że udawały się na zgromadzenia o godzinie jedenastej. Sabat trwał aż do brzasku bądź do piania kogutów. Pewna czarownica, o imieniu Latoma, wyjawiła Remy'emu, że pianie koguta jest sygnałem do zakooczenia święta.

Liczba czarownic biorących udział w sabacie mogła byd dowolna - zależała jedynie od wyobraźni ich samych bądź imaginacji prowadzącego śledztwo. Poglądu, że musiało byd ich trzynaście, nie można traktowad serio. Jak wynika z materiałów sądowych, w St.-Di6 zbierało się ich pięddziesiąt do stu. Kilku sędziów wspomina też o zlotach zaiste gigantycznych. Pewien renomowany lekarz z Ferra-ry opowiadał Bartolommeo Spinie o sześciu tysiącach ludzi taoczących i pląsających wokół ognisk. Pewne zadziwiające zeznanie z roku 1440 mówi o dziesięciu tysiącach kobiet, które dosiadły drągów, by ulecied na zebranie w Yalpute w Burgundii. De Lancre, opierając się na zeznaniach, które osobiście wydobył z podejrzanych, jeszcze swobodniej popuszcza wodze fantazji: "Sabat przypomi- na Jarmark, cfa którym wściekli i na wpół oszalali handlarze mieszają się ze sobą nawzajem, a ze wszystkich czterech stron świata ciągną dalsze ich rzesze - falujący tłum setek tysięcy sług Szatana".

W miarę zdobywania przez demonologów kolejnych doświadczeo sabat stawał się obrzędem wysoce sformalizowanym. Opętana przez demony siostra Madeleine de Deman-dolx zeznała inkwizytorowi Sebastianowi Michaelisowi, że w sabacie brały udział trzy klasy społeczne, od "ludzi plugawej i niskiej kondycji" poczynając, na "dobrze urodzonych" koocząc. Siostra Madeleine stwierdziła:

Od czasu mego nawrócenia się *na czarnoksięstwo+ sabat odbywał się codziennie, ale przedtem odprawiano go trzy razy w tygodniu. Zaczynał się o Jedenastej wieczorem, a kooczył godzinę po północy. *...3 Czarownicy, dzięki mocy pewnych maści, których zwykli używad, przenoszeni są w powietrzu przez diabły. Mijając innego diabła, kłaniają mu się i oddają mu cześd. W taki oto sposób spieszą do synagogi w miejscu wyznaczonym.

Zgromadziwszy się tam, wiedźmy i czarownice, którzy są ludźmi plugawej i niskiej kondycji i których obyczajem i zajęciem Jest mordowanie dzieci, a następnie przynoszenie ich wykopanych z grobów zwłok na sabat, jako pierwsze przystępują do oddania czci Księciu Synagogi *...+ składają hołd diabłu, który zasiada na tronie Jak władca. Następnie nadchodzą guślarze i guślarki, wywodzący się z klasy średniej, których zadaniem jest rzucad urok i miotad zaklęcia *...+ Jako trzecia grupa zbliżają się magowie, będący ludźmi dobrze urodzonymi; ich zadaniem Jest ze wszech sił bluźnid Bogu.

2. Złożenie hołdu Diabłu. Bez względu na to, czy przewidziane są ceremonie dodatkowe w rodzaju powtórnego chrztu lub ślubów czarowników z czarownicami, częścią składową każdego sabatu jest akt oddania się w poddaostwo Szatanowi. W Anglii, gdzie sabat nieczęsto pojawia się w relacjach z procesów o czary, ceremonia ta była, zgodnie z tradycją protestancką, surowa i skromna. W wydanej w roku 1597 Demonologii król Jakub I każe Epistemonowi, swojemu specjaliście w tej materii, opisad sabat w następujących słowach;

Co się zaś tyczy ich narad, to najczęściej odprawują je po kościołach, gdzie zbierają się, by oddawad cześd swemu panu; pyta on wtedy wszystkich, czymże się parali, a każda z nich przedstawia mu Jakiś zły uczynek, którego mogłaby dokonad, czy to w celu zdobycia bogactw, czy też wzięcia pomsty na ludziach, od których doznała krzywdy, ów zaś czyniąc zadośd ich prośbom (a bez wątpienia z wielką robi to ochotą, jako że chodzi tu o wyrządzanie zła), podpowiada im sposoby osiągnięcia tych celów.

Niektóre z czarownic, na przykład te, które sądzono w Bambergu, wyznały, że diabeł odczytuje listę obecności, wywołując je po imieniu z czerwonej księgi. Podobną rolę miał rzekomo pełnid skryba czarownic z North Berwick, niejaki John Pian. Przy okazji mogły odbywad się śluby czarownic. "Zamiast wręczania sobie upominków ślubnych nowożeocy powinni wypiąd się i dmuchnąd sobie wzajemne w zadek".

Z kolei Guazzo opisuje sabat typowy dla Europy kontynentalnej, sabat, którego głównym punktem jest akt poddaostwa składanego diabłu, występującemu w klasycznej postaci kozła. W swoim Compendium Malefi-carum (1026) przedstawia tę ceremonię w sposób następujący:

Zebrawszy się, stronnicy diabła rozpalają zazwyczaj cuchnące i wstrętne ognisko. Zgromadzeniu przewodniczy diabeł; zasiada na tronie, przybrawszy wprzódy jakąś obmierzłą postad - już to kozła, już to psa, wszyscy zaś podchodzą doo, by złożyd mu cześd, wszelako ^ nie zawsze w ten sam sposób. Bywa bowiem, że padają na kolana jak błagalni-cy, niekiedy zaś stoją odwracając się doo plecami, innymi razy idąc zadzierają nogi tak wysoko, że głowa odchyla im się mocno do tyłu, a podbródek mierzy prosto w niebo. Odwracają się tyłem i poruszając wspak, na podobieostwo krabów, wyciągają ręce za plecy w geście błagania. Kiedy mówią, kierują twarz ku ziemi, a wszystko, co czynią, czynią w sposób odmienny niż normalni ludzie.

Następnie przychodzi kolej na osculum infame, zwane też osculum obscoenum, czyli "pocałunek haoby":

Wręczają mu potem smolistoczarne świece albo pępowiny niemowląt i na znak złożonego hołdu całują w pośladki *ad si-gnum homagii eum in podicem osculan-tur\. Dokonawszy tych i innych obmierzłych czynów, przechodzą do dalszych zbrodniczych bezeceostw.

Opis owego pocałunku zajmuje poczesne miejsce w dziełach większości autorów i na tym tle niezwykła wydaje się powściągliwośd jednego z wybitniejszych demonologów, Jeana Bodina: "Trudno o większy wstyd, pohaobienie i dyshonor niż ten, który znosi czarownica oddając cześd Szatanowi w przebraniu śmierdzącego kozła i całując go w miejsce, o którym skromnośd nie pozwala napomknąd ni w mowie, ni w piśmie". Wzmianki o tej ceremonii znajdujemy nawet w materiałach z procesów szkockich; na przykład Agnes Sampson zeznała pod przysięgą, że "diabeł nakazywał całemu towarzystwu podejśd i pocałowad go w dupę, która - jak powiadali -była zimna jak lód".

Na synkretyczny charakter przedstawianej przez demonologów wizji sabatu wskazuje fakt, że oskarżenia o składanie "pocałunku haoby" wysuwano zarówno przeciw waldensom, jak i w czasie procesu templariuszy w roku 1307. Dostojnicy tego zakonu poddani zostali przez inkwizycję torturom i zmuszeni do złożenia zeznao bliźniaczo podobnych do tych. jakie później wydobywano z przesłuchiwanych czarownic. Były wśród nich zarzuty o podeptanie krzyża, "pocałunek haoby" i oddawanie czci bałwanom (niekiedy kotom), a także o sodomię i utrzymywanie diabłów jako duszków służebnych. Przed egzekucją templariusze odwołali wszystkie swoje zeznania. Także i w Errorcs Gciza-riorum (1450) czarownice wrzucono do jednego worka z katarami i waldensami; zresztą przez cały wiek piętnasty czarownice w okolicach Lyonu określano mianem ..Vaudois".

3. Uczta. Demonolodzy starali się przedstawid sabat jako wyuzdaną orgię obżarstwa i rozpusty, nie chcąc Jednak nawet w swej obscenicznej wyobraźni dopuścid myśli, by ich przyszłe ofiary mogły zaznad najmniejszej nawet rozkoszy, ze wszystkich sil starali się wymusid na nich zeznania świadczące, że podawane potrawy były obrzydliwe, a stosunki płciowe sprawiały im ból. Co prawda Alphon-so de Castro (1547) był zdania, że to głównie rozkosze cielesne skłaniają kobiety do stania się czarownicami, ale już Guazzo powraca do standardowego opisu sabatowej uczty:

Po ustawieniu i nakryciu stołów zasiadają za nimi i przystępują do jedzenia potraw, które przygotował dla nich diabeł albo które sami ze sobą przynieśli. Ale wszyscy, którym zdarzyło się zasiąśd za takim stołem, przyznają zgodnie, że potrawy wyglądają i pachną tak wstrętnie, że mogłyby przyprawid o torsje nawet największego głodomora, *...l Powiadają też, że wszystkiego jest tam w bród, krom chleba i soli.

Opinii Guazza wtóruje Remy: "Powiadają, że smak potraw jest tak nieznośny, ostry i gorzki, że natychmiast po ich zjedzeniu spluwają z obrzydzenia".

W roku 1611 siostra Madeleine de Deman-dolx dorzuciła kilka dodatkowych szczegółów:

Napojem, którego używali, była małma-zja, pobudzająca ciało do wyuzdanej rozpusty i czyniąca je bardziej ku niej podatne. *...+ Mięsem, jakie jadali zazwyczaj, były ciała małych dzieci gotowane i pieczone w synagodze; dzieci te dostarczano niekiedy na miejsce żywcem, kradnąc je z domów rodzicielskich, jeśli' tylko nadarzała się po temu okazja. Nie używali w ogóle noży w obawie, by nikt nie położył ich na krzyż. *...+ Nie było tam także soli, symbolizuje ona bowiem wiedzę i pojęcie, nie pojawiały się też oliwki ani oliwa jako symbole miłosierdzia.

Po zakooczeniu uczty czarownice mogły spróbowad magicznego ciasta upieczonego z czarnego jęczmienia zmieszanego z mięsem nie ochrzczonych niemowląt, o którym mniemano, że pozwoli im w milczeniu znieśd tortury.

Z pierwszą wzmianką o uczcie sabatowej w Anglii spotykamy się pięddziesiąt lat po rozpoczęciu polowao na czarownice w tym kraju, w trakcie przewlekłego procesu czarownic z Lancashire w roku 1612. Jedna z głównych oskarżonych, Stara Chattox, opowiedziała o zjeździe familijnym z udziałem innej czarownicy, Starej Demdike, który odbył się w Malking Tower.

Było tam jadło, to znaczy mięso, masło, ser, chleb i napitki *...+, a gdy już zjedli, diabeł zwany Fancy i jakiś inny duch o imieniu Tibbe wynieśli resztki. I powiedziała też, że chociaż zjedli, mimo to nie poczuli się syci. W czasie uczty rzeczone duchy oświetlały ich, by mogli wiedzied, co czynią, chociaż ani nie zapaliły świec, ani nie miały ze sobą ognia. Były tam zarówno diabły, jak i demony płci żeoskiej.

Oskarżenie o taoce i uprawianie rozpusty z diabłami, jakie wysunęła czternastoletnia Grace Sowerbutts przeciwko czarownicom z Salmesbury, okazało się przygotowane przez wrogiego im jezuitę, dzięki czemu, korzystając z antypapistowskiego nastawienia sądu, wyszły one z całej sprawy obronną ręką. Fakt, że w historii czarnoksięstwa angielskiego sabat pojawia się stosunkowo rzadko, jest rzeczą godną uwagi, dzieła autorów katolickich (Malleus Maleflcarum czy Bodin) cieszyły się bowiem sporą popularnością i były chętnie cytowane przez ich angielskich kolegów. W Szkocji natomiast o sabacie mówi się podczas procesu czarownic z North Berwick w roku 1590, a także w czasie toczącej się w roku l66l rozprawy przeciwko wiedźmom z Forfar, które zapiwszy piwo okowitą "weseliły się potem wielce".

4. Taoce i zabawa. Po uczcie przychodziła pora na "taoce, odprawiane wkoło, ale zawsze w lewą stronę. *...+ Niekiedy taoczono przed ucztą, innymi razy po deserze. *...+ Wszystkie figury taneczne wykonywane są w wirującym frenetycznie kręgu, w którym tancerze odwróceni do siebie plecami trzymają się za ręce" - Compendium Maleflcarum.Podobny rodzaj taoca, częsty w średniowieczu wśród chłopstwa i niższych warstw miejskich, widocznie uważany był wówczas za nieprzystojny. W kontekście sabatu po raz pierwszy wspomina o nim Paulus Grillandus, a czyni to zapewne w tym celu, by podkreślid, iż wirowanie tanecznego kręgu z prawa w lewo symbolizuje również wywrócenie na opak całego porządku świata chrześcijaoskiego, podobnie Jak żegnanie się znakiem krzyża z prawa na lewo czy też odwracanie kolejności słów mszy świętej wypowiadanych podczas ofiary.

Do taoca przygrywały same czarownice na "skrzypcach oraz innych instrumentach, przynoszonych przez tych, co potrafili na nich grad" (Michaelis). W Szkocji grywano na harfie Dawida. Compendium Maleficarum Guazza zawiera rycinę przedstawiającą grajków, którzy rozsiedli się na drzewie. W Ao Antidote Aga-instAtheism (1653) Henry Morę z pełnym zaufaniem przytacza jedną z opowieści Re- my'ego.Jako młody chłopak John z Heinbach siadywał na drzewie i przygrywał w czasie sabatu na dudach. Taoczący wydawali się chłopakowi tak śmieszni, że powiedział głośno:

"Boże, Boże, cóż to za szalona kompania". Wspomnienie świętego imienia spowodowało, że tancerze rozpłynęli się w powietrzu, a John spadł z drzewa. Henry Morę znalazł także namacalny dowód taoców czarownic z diabłami o rozdwojonych kopytach - dowód, który Morę, magister sztuk uniwersytetu w Cambridge, uznał za nie do obalenia.

Ponadto w miejscu, w którym odbywały się taoce, odkryto krąg, a w nim znaleziono wyraźne odciski rozdwojonych kopyt, widniejące tam od dnia, w którym Nico-lea odkrył całą sprawę, aż do następnej zimy, kiedy je zaorano; a działo się to w roku 1590.

5. Powszechna rozpusta. Zainteresowanie związanych celibatem księży najdrobniejszymi szczegółami stosunków płciowych było wręcz przeogromne, ponieważ jednak problem kontaktów płciowych z diabłami został szerzej omówiony w innym miejscu, ograniczymy się tu do kilku jedynie przykładów. "Po zakooczeniu taoców czarownice oddają się kopulacji: syn nie oszczędza matki, brat siostry, a ojciec córki; kazirodztwo szerzy się powszechnie". Jednakże, zdaniem demonologów, większości czarownic stosunek płciowy sprawia ból. De Lancre powołuje się na zaprzysiężone zeznanie szesnastoletniej Jeanette d*Abadie:

Zeznała też, iż widziała, jak wszyscy łączą się w pary kazirodczo i z pogwałceniem praw natury, *...+ obwiniała się też o to, że Szatan pozbawił ją kwiatu dziewictwa i miała nieskooczenie wiele razy *une in-finitddefoi^ sprawę cielesną z jednym ze swych krewnych, a także z innymi, którzy zechcieli się z nią zadawad. Powiedziała też, że bała się stosunku z diabłem, ponieważ jego członek pokryty był łuską i zadawał jej nieznośny ból, co więcej, (ego nasienie było wyjątkowo zimne, tak zimne, że nigdy nie zaszła z nim w ciążę; po prawdzie także i żaden ze zwykłych mężczyzn, jacy bywali na sabatach, nie zdołał pogrubid jej w pasie.

Kilka nowych szczegółów dorzucił do tych opisów inkwizytor Michaelis. Siostra Madele-ine de Demandolx wyznała mu, że podążała na sabat co noc i co noc uprawiano tam odmienny rodzą) praktyk seksualnych:

W niedziele brukali się plugawym spółko-waniem z diabłami w postaci sukkubów i inkubów; w czwartki plamili się sodomią; w soboty zniżali do obmierzłe) bestiofilii; w pozostałe zaś dni czynili użytek ze zwykłych sposobów, jakie przewidziała natura.

Kwestię sabatu można by podsumowad zeznaniem pewnej czarownicy, przytoczonym przez de Lancre'a, zeznaniem, w którym jest mowa o wszelkich praktykach z obrzędem tym związanych, od lotu na zgromadzenie poczynając, a na kopulacji koocząc:

Marguerite Brement, żona Noela Lave-reta, zeznała, że w zeszły poniedziałek po zapadnięciu zmierzchu udała się wraz ze swą matką Marion na zgromadzenie, które odbywało się na łące nieopodal młyna Fra-nquisa de Longny. Jej matka ujęła między uda miotłę i, wypowiedziawszy słowa, których ona nie mogła zrozumied, uleciała nagle wraz z nią w powietrze. JUedy przybyła na wspomniane miejsce, spotkała tam Jeanne Robert, Jeanne Guillemin, Marie, żonę Simona d'Agneau, oraz Guil-lemette, żonę mężczyzny zwanego Le Gras; każda dosiadała swej własnej miotły. W miejscu tym było również sześciu diabłów pod postacią mężczyzn, szpetnych jednak wielce. *...+ Kiedy zakooczyły się taoce, diabły spały z nimi i cieszyły się ich towarzystwem. Jeden z nich, z którym wcześniej taoczyła, objął ją, ucałował dwukrotnie i czynił sobie z nią zadośd przez pół godziny; wytrysk jego nasienia był wyjątkowo zimny. Jeanne Guillemin zeznała podobnie w tej sprawie; stwierdziła, że trwali w zespoleniu cielesnym dobre pół godziny l że jej diabeł wstrzyknął w nią niezwykle zimne nasienie.

Schultheis Heinrich von. Eine auss-fuhriiche Instruction wie in Inquisitions-Sa-chen des grewlichen LiUsters derZauberei... zu procediren Schultheisa to według Geor-ge'a L. Burra "najbardziej przygnębiające dzieło z całej ponurej biblioteki poświęconej prześladowaniu czarownic". Napisał je sekretarz osobisty kilku kolejnych biskupów nadreoskich, doktor obojga praw, i dzięki temu przeszedł do historii jako autor "najbardziej pobożnego, ale zarazem najokrut-niejszego podręcznika" prześladowania i sądzenia czarownic. Zawarte w nim wskazówki podane są w formie odpowiedzi "doktora" (jak wolno przypuszczad, samego Schultheisa) na pytania zadawane przez fikcyjnego barona Filadelfusa, dotyczące zasad postępowania wobec oskarżonych o czary.

Jeden z osobliwszych fragmentów tego dzieła pozwala nam uświadpmid sobie, że w procesach o czary wyrok skazujący uzyskiwano na podstawie materiału dowodowego, który w sprawach innego rodzaju w ogóle nie byłby przez sędziów brany pod uwagę. Wywiera on tym większe wrażenie, że uwagi, jakie wypowiada baron Filadelfus, odznaczają się sporą dozą zdrowego rozsądku. Rozpatrywana jest sytuacja, w której czterech świadków widziało niejakiego pana "A" udającego się na sabat. Gretta twierdzi, że jechał on na czarnym koniu, Thomas utrzymuje, że na srokatym, Kurt przysięga, za pan "A" dosiadał siwka, a młody Fundemann powiada, że kasztana. "Skoro mamy do czynienia z czterema wykluczającymi się wzajemnie zeznaniami, w jaki sposób można podtrzymad oskarżenie? - pyta baron. - Nikt nie może przecież jednocześnie dosiąśd czterech różnych koni". Doktor Schultheis wyjaśnia, że gdyby ludzie ci ujrzeli białego ogiera sąsiada, to z pewnością zgodziliby się wszyscy, że jest on biały, ale czarownik mógł mied konia o wielu różnych barwach. "Dziwne to - replikuje baron. -Jest rzeczą zgoła niemożliwą, by ten sam koo wydawał się jednemu biały, innemu czarny, a jeszcze innym sroka-ty bądź żółty". Na co Schultheis odpowiada, że koo pana "A" w rzeczywistości był samym Szatanem, dla którego, podobnie zresztą jak i dla magów oraz czarownic, możliwe są bardzo dziwne rzeczy. Proponuje on baronowi, by zechciał spojrzed na siwka przez okulary o zielonych szkłach. "Ten koo jest zielony -wykrzykuje baron. Ale co mają wspólnego okulary z koniem, o którym mówiliśmy wcześniej? Przecież ci świadkowie nie oglądali go przez żadne okulary?" Schultheis wyjaśnia mu zatem, że skoro okulary zrobione przez człowieka mogą zmienid kolor rzeczy widzianych, to cóż dopiero mówid o mocy diabelskiej, która potrafi wprowadzid człowieka w błąd znacznie jeszcze skuteczniej. Dlatego też zeznania złożone przez tych świadków nie wykluczają się wzajemnie i stanowid mogą wystarczający dowód dla sądu.

Działalnośd Schultheisa niejednokrotnie spotykała się z protestami, co doprowadzało go do istnej furii. W roku 1631 w Paderbom, gdzie skazał na śmierd kilku co bogatszych obywateli miasta, zawziął się szczególnie na niejakiego "Pisano", który przyznał, że prosił diabła, aby zezwolił na pojawienie się na sabacie osób zupełnie niewinnych, by można je było potem zadenuncjowad. Groziło to zakwestionowaniem całego postępowania sądowego - wartośd złożonych wcześniej oskarżeo podana została w wątpliwośd i mogło dojśd do umorzenia śledztwa. Zrozumiała jest zatem wściekłośd Schultheisa, którego żart ten mógł pozbawid możliwości konfiskaty mienia tych, których udało mu się wcześniej posład na stos.

"Fałszywy sędzia czarownic" (takim mianem bowiem określił go Lóher) był zarazem zdeklarowanym wrogiem umiarkowanych jezuitów: Adama Tannera i Friedricha von Spee. Zajadłośd, z jaką domagał się całkowitego wytępienia wszystkich oskarżonych o czary, zdaje się zresztą wskazywad zarówno na narastanie wrogiej mu fali sceptycyzmu, jak i na nieprzejednaną wobec czarownic postawę inkwizycji i arcybiskupa Mein-zu, Petera Ostermanna, za aprobatą którego traktat Schultheisa ukazał się drukiem.

Sinistrari Ludovico Maria. Sinistrari (1622-1701), ostatni z wybitnych demonologów inkwizycyjnej proweniencji, znany był za życia jako uczony dworak, poliglota i mistrz wytwornej konwersacji. Mnichem franciszkaoskim został w dwudziestym piątym roku życia, a następnie, jako profesor, wykładał prawo na uniwersytecie w Pawii; był także doradcą Najwyższego Trybunału In-kwizycyjnego w Rzymie i generalnym wikariuszem arcybiskupa Avignonu. Jego najwybitniejsze dzieło, De Delictis et Poenis, opublikowane zostało w roku 1700 w Wenecji, rychło jednak trafiło na indeks ksiąg zakazanych i pozostawało na nim do czasu, gdy w roku 1753 ukazała się w Rzymie jego nowa, poprawiona wersja. Dziś Sinistrari słynny jest przede wszystkim jako autor traktatu De Dae- monialitate, poszerzonej wersji jednego z rozdziałów De Delictis et Poenis, dzieła nie znanego jego współczesnym. Rękopis De Dae-monialitate odkryty został w jednym z antykwariatów londyoskich przez francuskiego wydawcę Izydora Liseux dopiero w roku 1875. Sprzedano go za sześd pensów.

Traktat poświęcony jest problemom wzajemnych stosunków między ludźmi a demonami. Według Sinistrariego inkuby i sukkuby nie są ani diabłami, ani złymi aniołami (określa je mianem folleti lub duendeś). Miały to byd istoty podobne do ludzi, obdarzone uczuciami i nie pozbawione szansy na zbawienie, ale też i pod wieloma względami od nich różne - potrafiły na przykład uczynid się niewidzialnymi lub bez trudu przenikad przez mury. Błędem jest zatem traktowanie stosunku płciowego z inkubem jako polucji, pede-rastii czy bestiofilii.

Służki. Służki, demony służebne, duszki domowe to niemal czysto angielski (i szkocki) wkład w dziedzinę europejskiego czamo-księstwa, kontynentalne podręczniki wykrywania czarownic i akta sądowe wspominają o nich bowiem jedynie sporadycznie. Utrzymywano, że Diabeł, zawarłszy pakt z czarownicą, dawał jej w prezencie demona niższej rangi, w postaci małego zwierzątka domowego, który miał służyd jej radą i pomocą w dokonywaniu złych uczynków. "Każda z nas ma duszka, który tylko czeka na to, kiedy spodoba się nam go wezwad", oświadczyła szkocka wiedźma, Isobel Gowdle. Czarownice mogły również dziedziczyd demony po sobie. Mieszkały one razem z wiedźmą, która miała obowiązek troszczyd się o nie. Wiernego demona służebnego należy jednak wyraźnie odróżniad od Diabła, który tylko od czasu do czasu odwiedzał czarownice, przy-jąwszy postad zwierzęcia domowego. Guaz-zo w roku 1608 wyjaśniał to następująco;

"Diabeł objawia się jako widmo, przybierające kształt psa, kota, kozła, wołu, mężczyzny, kobiety albo rogatej sowy. *...+ Ponieważ jednak postad ludzka jest pod każdym względem najkształtniejsza i najbardziej doskonała, zazwyczaj ją właśnie przybiera ukazując się nam". "Robert Artisson", nawiedzający Lady Alice Kyteler, pojawiał się jako czarnoskóry mężczyzna, kot lub kudłaty pies i był właśnie Diabłem we własnej osobie, a nie demonem służebnym.

Po raz pierwszy pojęcia "służka" (familiar) w tym właśnie zawężonym rozumieniu użył w roku 1584 Reginald Scot w Discovery of Witchcraft, chociaż sformułowanie "demon służebny" (familiar spirtt) spotykamy już dwadzieścia lat wcześniej. W Ameryce o "służkach ssących ludzi" wpomniał po raz pierwszy Mather Cotton. Statut królowej Eź-biety I z roku 1563 w ogóle jeszcze o nich nie wspomina, ale już od roku 1604 "naradzanie się ze złym lub potępionym duchem, zawarcie z nim przymierza, utrzymywanie go, wykorzystywanie do jakichkolwiek celów, karmienie i wynagradzanie" traktowano Jako zbrodnię. Między tymi dwiema datami doszło do ostatecznego wykrystalizowania się koncepcji "demona służebnego"; późniejsze procesy czarownic pełne są opowieści o służkach, uważanych, jak się wydaje, za wrogów anioła stróża, a ponieważ występowały one zawsze w postaci zwierząt obecnych w każdym domu czy gospodarstwie wiejskim, nigdy nie zdarzyło się, by jakaś czarownica nie miała swojego własnego "służki". A nawet jeśli nie dostrzeżono u niej na przykład kota, to sędziowe zawsze zdołali ustalid, że Diabeł wysłał tam swojego posłaoca w postaci pszczoły lub muchy. W tej sytuacji każde zwierzę stawało się stworzeniem podejrzanym, potencjalnym nosicielem zła. W napisanym przez gif" hspace=20 vspace=20 align=left alt="">forda Dialogue (1593), pewien farmer składa następujące zeznanie:

Boję się wychodzid nawet do mojego ogródka, ponieważ co jakiś czas widuję tam zająca, który, jak podpowiada mi sumienie, jest czarownicą albo którymś z jej demonów - a on przypatruje mi się uporczywie. Niekiedy też widuję wstrętną łasicę, która biega po moim podwórku, a w stodole pojawia się odrażający wielki kocur, którego zdecydowanie nie cierpię.

Również zeznanie Ursuli Kempe, opublikowane w A True and Just Record w roku 1582, zawiera opis podobnych stworzeo:

Miała ona cztery takie duszki, z których dwa były płci męskiej, a pozostałe dwa " żeoskiej; demony męskie miały za zadanie zabijad swoje ofiary, żeoskie zaś sprowadzały na nie kalectwo, choroby i inne ułomności cielesne. *...+ Jeden z samców, zwany Tittey, miał postad szarego kota, drugi nosił imię Jack i wyglądał jak kot czarny; samiczki zaś to czarna ropucha o imieniu Pigin i stworzenie przypominające czarne jagnię, na które wołano Tyffln.

Na polecenie Ursuli Kempe wykonywały one wszelkiego rodzaju maleficia: czarny kocur Jack sprowadził zarazę na żonę sąsiada, ropucha Pigin doprowadziła do choroby małego dziecka, a czarne jagnię Tyffln szpiegowało po okolicy i między innymi doniosło, że niejaka Elizabeth Bennet trzyma u siebie "dwa demony, jednego pod postacią czarnego psa o imieniu Suckin i drugiego, podobnego do czerwonego lwa, który zowie się Lyerd". W nagrodę Ursula Kempe pozwalała im ssad krew ze swego lewego uda, które krwawiło, ilekrod je potarła".

Wszystkie procesy czarownic z Chefmsford obfitują we wzmianki o demonach służebnych. Podczas drugiego z nich, w roku 1597, nieletni syn Ellen Smith zeznał, że matka trzymała przy sobie trzy takie duchy: Dużego Dicka trzymała w oplatanej butelce, Małego Dicka w skórzanym bukłaku i Willeta w kłębku wełny. Nieszczęśliwym zbiegiem okoliczności "wszystkie te demony rozpłynęły się bez śladu", kiedy zaczęto ich poszukiwad. W czasie tego samego procesu wyszło też na jaw, że Elizabeth Francis rzuciła klątwę na żonę swego sąsiada, ponieważ ta nie chciała dad jej nieco drożdży. Chwilę potem pojawił się "demon koloru białego, w postaci małego kudłatego psa", i obiecał, że zemści się na tej kobiecie. W nagrodę dostał kawałek chleba.

W słynnym procesie, który toczył się w roku 1593 w Warboys, niejaka Alice Samuel oskarżona została o rzucenie śmiertelnego uroku na kilkoro dzieci.

Po pierwsze, kiedy zażądano od niej wyjawienia, jakie imiona miały demony służebne, za pośrednictwem których rzucała urok, zeznała, że nazywano je Pluck, Catch i White; imiona te powtarzała zresztą często. Pytana, czy rzuciła śmiertelny urok na Lady Cromwell, odparła, że tak. Zapytana, z pomocą którego z tych demonów zauroczyła śmiertelnie wspomnianą Lady Cromwell, odparła, że był to Catch. A kiedy zażądano od niej odpowiedzi, dlaczego to uczyniła, odpowiedziała: Ponieważ rzeczona Pani spowodowała, że opalono jej włosy. I powiedziała jeszcze, że Catch nakłaniał ją, by się zemściła, a wtedy ona kazała mu iśd i czynid to, co uzna za słuszne. Spytana następnie, co powiedział je) Catch, kiedy wrócił, zeznała, iż powiedział, że ją pomścił. Co więcej, zeznała, że wszystko to jest prawdą i że ona sama winna jest śmierci rzeczonej Lady Cromwell.

Inny przykład pochodzi z opublikowanej przez Pottsa relacji z procesu czarownic w Lancashire w roku l6l3:

Jannet Device, córka Elizabeth Device, byłej źonyJohna Device'a z Forest ofPen-die, wdowy, zeznała, że jej matka jest czarownicą i że ręczy ona za to, ponieważ przy różnych okazjach demon służebny przychodził do jej domu, zwanego Mal-king Tower, pod postacią brązowego psa, którego ona wołała Bali. Jednego zaś razu rzeczony Bali zapytał matkę, czego od niego żąda, na co odpowiedziała, że życzy sobie, by pomógł jej zabid Johna Robinsona z Barley, zwanego także Swyer. l przy pomocy rzeczonego Balia rzeczony Swyer został uśmiercony za pomocą czarów.

Klasyczna niemal wzmianka o służkach pojawia się w wydanym w roku 1647 Disco- iwryofWitchesMaitthewsi Hopkinsa. Hopkins stwierdził, że do Elisabeth Ciark, której przez cztery noce z rzędu nie pozwalano zasnąd, przyszły następujące demony służebne:

1. Holt, który przybył jako biały kotek.

2. Jamara, która pojawiła się pod postacią tłustego spaniela pozbawionego w ogóle nóg; Elizabeth Ciark zeznała, że tuczyła go i masowała mu brzuch, on zaś ssał krew z jej ciała.

3. Vinegar Tom, który byt stworzeniem przypominającym charta z głową wołu, długim ogonem i szeroko otwartymi oczyma; kiedy prowadzący przesłuchanie przemówił do niego i nakłaniał go, by powrócił w przeznaczone jemu i aniołom jego miejsca, stworzenie owo natychmiast przybrało postad czteroletniego bezgłowego dziecka i obiegłszy dom z pół tuzina razy znikło w drzwiach. 4. Sack i Sugar w postaci czarnego królika.

5. News, podobny do tchórza; wszystkie te stwory po chwili znikły.

Hopkins zaprzysiągł, że widział te demony służebne, w czasie gdy pilnował Elizabeth Ciark w jej celi; świadectwo to zostało uznane przez sąd i panią Ciark skazano. Podczas tego samego posiedzenia sądu skazano także na powieszenie siedem innych czarownic; wszystkie te wyroki zapadły wyłącznie na podstawie zarzutu o utrzymywanie demonów służebnych,

Protokoły sądowe zawierają także inne dziwaczne imiona podobnych duszków. Hopkins wspomina o "Elemanzerze, Pynewackecie, Peckinie Kruku, Grizzelu, Greedigucie *...+ których nie byłby sobie w stanie wyobrazid żaden śmiertelnik". Jeden z aktów oskarżenia w procesie w Essex z roku 1583 podaje imiona "trzech służków, zwanych inaczej duszkami *...+ Pygine, przypominającego kreta, Rus- solla, podobnego do szarego kota, i [...] Dun-sotta, mającego postad ciemnobrązowego psa". W roku 1588 inna czarownica z Essex miała trzy takie duszki: Lightfóota - kota, Luncha -ropuchę, i Makeshifta - łasicę. Isobel Gowdie wymieniła następujące imiona: Swein, Rorie, McHector, Robert the Rule i kilka innych.

Obowiązkiem czarownicy było karmienie swoich duszków. Bywało, że dawała im do jedzenia wyszukane specjały, tak jak pani Heard, którą w roku 1582 oskarżono w St. Osyth o to, że żywiła swoje kosy i szczury ("przypominające krowy, miały bowiem małe, krótkie rogi") pszenicą, jęczmieniem, owsem, chlebem i serem *...l, a do picia dawała im wodę i piwo. W czasie procesu w Cambridge w roku 1602 Margaret Cotton zarzucano, iż karmiła rzekomo "jakieś stworzonka podobne do kurczaków t...+ pieczonymi jabłkami i czerwonym winem". W roku 1651 Annę Bo-denham dawała swoim służkom do jedzenia okruchy chleba. Powieszono ją.

Wszystkie te istoty spragnione były krwi ludzkiej, toteż czarownica dawała im do ssania palce albo niewielkie naroślą rozmieszczone w różnych częściach ciała. Były to tzw. piętna czarownic, których szukano poddając osoby oskarżone o czary dokładnym oględzinom. Te niewielkie brodawki i obrzmienia nie powinny byd mylone z piętnem diabelskim, którym Szatan naznaczał wszystkich, którzy zawarli z nim przymierze.

Elizabeth Fletcher i jej demony służebne, rysunek przypisywany Milesowi Gale, wikaremu z Keighley, uczestnikowi procesu Elisabeth w roku 1621

W myśl poglądów panujących w siedemnastowiecznej Anglii, odkrycie piętna czarownicy było koronnym dowodem zbrodni czamoksię-stwa. Mateczka Agnes Waterhouse, jedna z czarownic z Cheimsford, posłużyła się swoim kotem, noszącym imię Szatan, do próby zamordowania krawca Wardela, jednak kot wyznał jej, że nie mógł przełamad głębokiej religijności rzemieślnika i w związku z tym wyrządzid mu żadnej szkody. Kiedy zadano jej pytanie: "Kiedy ów kot ssał twoją krew?", odparła: "Nigdy". Mimo to przebadano Ją starannie i okazało się, że na głowie miała wspomniane znamiona. Ann Usher, jedna z oskarżonych w procesie w Suffolk w roku 1645, której Hopkins nie pozwolił zmrużyd oka przez dwie kolejne noce, zeznała, że:

Około roku temu poczuła, że coś przypominającego małego kotka przelazło jej raz czy dwa po nogach i strasznie ją podrapało. Później zaś poczuła, że do jej wstydliwego miejsca dostały się dwa motyle, które taoczyły tam, łaskotały ją i ssały. Wymacała je dłonią, zgniotła i zabiła.

Próbę naukowego wyjaśnienia fenomenu wysysających krew demonów podjął magister sztuk wyzwolonych uniwersytetu w Cambridge, Henry Hallywell, w dziele zatytułowanym Melampronoea (1681). Odpierając zarzuty sceptyków, dowodzi on, że zeznania czarownic stawiają fakt ssania krwi "poza wszelkimi wątpliwościami". Demony: jako istoty rozwiązłe *...+ słabną wskutek ciągłej utraty własnej materii, z tego , też względu potrzebują pokarmu, który pozwoliłby uzupełnid tracone przez nie ciałka lotne, i zdobywają go wysysając krew i duszę owych skazanych na potępienie czarownic. *...+ I nie ulega żadnej wątpliwości, że owe duchy nieczyste znajdują taką samą przyjemnośd w wysysaniu ciepłej krwi ludzi i zwierząt, jaką przynosi zdrowemu organizmowi wciągnięcie w płuca odświeżających podmuchów czystego powietrza.

Spina Bartolommeo. Spina (ok. 1475-1546), uczeo Sylvestra Prieriasa, był jednym z najwybitniejszych prawników europejskich połowy szesnastego stulecia, którym papież zlecił dokonanie oceny postanowieo soboru trydenckiego. Dzieło jego życia, Quaestio de Strigibus (1523), opracowane na podstawie bogatego materiału dotyczącego specyficznie włoskich praktyk magicznych, podtrzymuje w całej rozciągłości przekonanie o istnieniu czarownic, a zwłaszcza o utrzymywaniu przez nie stosunków płciowych z diabłem, lotach na sabat i umiejętności zmieniania się w zwierzęta. Podobnie jak inni apologeci teorii czar-noksięstwa Spina zmuszony był podad w wątpliwośd Canon Episcopi, głoszący, że oficjalna nauka Kościoła kwestionuje wiarę w czamoksięstwo i czarownice. Dlatego też akceptuje w pełni koncepcję świadectwa widma, dowodząc, że skoro przyznanie się czarownicy do winy wystarcza, by skazad ją na stos, to pozostałe jej zeznania, dotyczące osób, które wymieniła jako swych wspólników, tym bardziej powinny zostad uznane za wiarygodne i pociągad za sobą odpowiednie skutki prawne, zwłaszcza że wszyscy oni prędzej czy później przyznają się do winy sami, a pozatym Bóg nie dopuściłby do tego, aby tak poważne zarzuty mogły paśd na kogoś zupełnie niewinnego.

Spina podaje dwa przykłady, mające, jego zdaniem, jednoznacznie potwierdzad fakt istnienia praktyk czarnoksięskich, aczkolwiek czytelnik współczesny mógłby zinterpretowad je w sposób nieco odmienny.

Któregoś ranka pewien wenecjanin znalazł w swym łóżku zupełnie nagą młodą mieszkankę Bergamo. Wyjaśniła ona, że nocą podglądała własną matkę, która nacierała się maścią magiczną, poszła zatem w jej ślady i ocknęła się w Wenecji, gdzie w ostatniej chwili zdążyła powstrzymad matkę od zamordowania dziecka owego człowieka. Matka obrzuciła ją przekleostwami i odleciała z powrotem, po to zresztą tylko, by trafid w ręce inkwizycji i zginąd na stosie. Historia ta zyskała znaczną popularnośd l była po wielokrod cytowana przez innych demonologów, na przykład przez Binsfelda w roku 1589. Natomiast w inny poranek w piwniczce pewnego szlachcica znaleziono kompletnie pijanego mężczyznę. Wyjaśnił on, że powtórzył wszystkie zabiegi, jakich dokonywała jego żona przed lotem na sabat, l znienacka znalazł się w towarzystwie wielu czarownic, które, ujrzawszy go, znikły, a on pozostał sam wśród baryłek z winem. Żonę owego człowieka, którą pojmała inkwizycja, spalono na stosie. Również i na tę opowieśd powoływali się później inni autorzy.

Stosunki płciowe z Diabłami. Z zeznao wydobytych z czarownic przez sądy wynika, że kobiety biorące udział w sabacie zawsze uprawiały miłośd z diabłem. Teolodzy dopuszczali możliwośd odbycia stosunku płciowego człowieka z diabłem - czy to w postaci męskiego inkuba, czy też żeoskiego sukku- ba - spierając się wszakże co do samej natury diabłów (tzn. cielesnej bądź jedynie duchowej), ciężaru popełnionego w ten sposób grzechu, a także technik i sposobów takowego współżycia. "Ciekawośd sędziów, starających się poznad wszelkie możliwe szczegóły dotyczące stosunków płciowych - pisze Henry C. Lea - była wręcz nienasycona, a przebiegłośd, z jaką prowadzili przesłuchania, wynagrodzona została ogromną obfitością płodów niezdrowej imaginacji". Większośd wzmianek na ten temat, które od początku do kooca uznad wypada za dzieło znerwicowanej wyobraźni erotycznej, powstała w wyniku swoistej współpracy chutliwych inkwizytorów z rozhisteryzowanymi młodymi kobietami stojącymi przed widmem stosu.

Teolodzy i demonologowie musieli rozwikład nie lada problem: w jaki mianowicie sposób demony o bezcielesnej, czysto spirytualnej naturze mogły współżyd cieleśnie z ludźmi - a to, że mogły, przyjmowano bez zastrzeżeo, gdyż fakt ten wspierał zarówno autorytet Biblii, jak i Kościoła. W dziele De Ciuitate Dei święty Augustyn starał się dad wykładnię wersetu IV Rozdziału VI Księgi Rodzaju: "Synowie Boga zbliżyli się do córek człowieczych, te im rodziły". Był on pierwszym, który drobiazgowo rozważył kwestię, "czy anioły jako duchy mogły obcowad cieleśnie z kobietami". Augustyn skłaniał się ku odpowiedzi twierdzącej, aczkolwiek wątpił, by aniołowie Boży mogli zgrzeszyd w ten sposób. Papież Benedykt XIV w swoim De Serwrum Dei Beatiflcatione komentował ten passus następująco:

Fragment ów odnosi się do diabłów znanych jako sukkuby i inkuby *...+ bowiem, jeśli wszystkie niemal autorytety dopuszczają możliwośd spółkowania, częśd autorów przeczy, że może ono zaowocowad potomstwem. *...+ Inni wszakże, uznaw-szy coitusza. możliwy, utrzymują, że w jego następstwie mogą przyjśd na świat dzieci i że zdarzało się tak w rzeczywistości, chod odbywało się to jakimś nowym i niezwykłym sposobem, nie znanym zazwyczaj ludziom.

Również papież Innocenty VII i święty Bonawentura zgadzali się z poglądem, iż możliwy jest akt seksualny między diabłami a ludźmi. Święty Augustyn i święty Tomasz z Akwinu zapewniali, że demony i złe duchy bądź wstępują w ciała zmarłych, bądź tworzą dla siebie nowe powłoki cielesne z żywiołów elementarnych. Niekiedy też, jak twierdził Boguet, diabeł korzysta z ciała człowieka, którego niedawno powieszono. Te tradycyjne poglądy przewijają się przez całą niemal literaturę demonologiczną; nawet jeszcze w roku 1665 karmelicki podręcznik Theolo-gia Moralis uskarża się, że "niektórzy nie podzielają tego zdania, utrzymując, że niemożnością jest, by diabeł mógł odbyd zakooczony poczęciem stosunek płciowy z istotą ludzką. Opinia przeciwna jest wszakże niepodważalna i musi byd przyjęta". Aby rozwikład sprzecznośd wewnętrzną, jaką obarczona jest koncepcja zakładająca współżycie płciowe między istotą duchową a człowiekiem, jeden z późniejszych demonologów, Sinistrari (zm. w roku 1701), w dziele De Daemonialitate et Incubis et Suc-cubis roztrząsa szczegółowo wzmiankę świętego Augustyna o "duchach rolnych i bóstwach leśnych, znanych pospolicie jako inkuby", traktując je nie jako złe anioły, lecz byty odrębnej (i niższej) kategorii, których postępowaniem kieruje wyłącznie lubieżnośd. Popada przy tym w sprzecznośd z poglądami ortodoksów, według których demony jako duchy "nie mogą odczuwad ani radości, ani rozkoszy" (de Lancre), a postępują w ten sposób jedynie po to, by poniżyd człowieka. Sinistrari uważa, że ci, którzy duchom takim ulegli, zyskują ich przychylnośd, tym zaś, którzy je odrzucili, odpłacają one nienawiścią. W myśl jego koncepcji inkuby dążą po prostu do zaspokojenia swych żądz, aczkolwiek niejednokrotnie nalegają, by ich ludzcy partnerzy wyparli się wiary, uprawiali praktyki magiczne i popełniali zbrodnie, "traktując to jako warunek wejścia z nimi w występną zażyłośd". Kiedy jednak nie towarzyszy temu obraza wiary, "trudno znaleźd powód, dlaczego miałoby to byd występkiem cięższym niźli sodomia czy bestiofilia". Jeśli jednak kobiety i mężczyźni wierzą, że inkuby są diabłami, ich wina jest taka, jak orzeka to Kościół.

Od mniej więcej 1430 roku inkwizycja ścigała kobiety utrzymujące stosunki seksualne z diabłami, aczkolwiek podczas procesów o czary nie kładła na ten fakt większego nacisku. Z diabłem obcowały cieleśnie nawet małe dziewczynki. W koocu siedemnastego stulecia Johannes Henricus Pott wspomina o pewnej dziewięcio- lub dziesięcioletniej dziewczynie, która z podszeptu macochy uwiedziona została przez diabła. Ze względu na młodociany wiek wybatożono ją tylko i zmuszono, by była świadkiem spalenia macochy na stosie. Bodin stwierdza, że stosunek płciowy miały dziewczęta w wieku lat sześciu, "co dla kobiet oznacza pełnoletniośd". W Wurzburgu w styczniu roku 1628 do kontaktów płciowych z inkubami przyznało się troje dzieci - dwunastoletnia Anna Rausch, jedenastoletnia Sybille Lutz oraz licząca lat osiem i pól Murchen. Anna oświadczyła, że sześciokrotnie obcowała cieleśnie z mistrzem Hamerleinem; protokół sądowy zauważa, iż "spółkowanie to dziewczyna formalissime opisała". Sybille zadawała się z mistrzem Federleinem, a mała Murchen potwierdziła formaliter, że miała coitus cum demone. Sybille i Anna zostały skazane na śmierd, Murchen zaś razem z siedmioma innymi dziewczynkami w wieku od ośmiu do trzynastu lat odesłano po przesłuchaniu do rodziców (Diefenbach, Der Hexenwahn, 1886). Wieści o tej sprawie, niepomiernie zresztą wyolbrzymione, znalazły swoje odbicie w liście, jaki -w sierpniu roku 1629 napisał kanclerz Wurzburga: "Sprawa czarownic ponownie wybuchła z całą mocą i to w sposób wręcz trudny do opisania. [...] Okazuje się, że około trzystu trzyletnich lub czteroletnich dziewcząt uprawiało rozpustę z diabłami".

Diabeł mógł objawiad się w dowolnej postaci; zależało to tylko i wyłącznie od jego kaprysu. Niekiedy wcielał się w postad czyjejś kochanki albo wymarzonego ideału kobiety - tak jak w przypadku Fausta, dla którego Mefistofeles wyczarował podobiznę Pięknej Heleny. W dziele zatytułowanym Alexi-cacon Brognolus przytacza klasyczną wręcz opowieśd o sukkubie. W roku 1650 wysłuchał on spowiedzi pewnego młodzieoca, u którego pojawiła się ukochana, twierdząc, że uciekła z domu. Po nocy pełnej rozkoszy młody człowiek zorientował się, że jego umiłowana Teresa jest w rzeczywistości sukku-bem, zasmakował w niej wszakże do tego stopnia, iż przez kilka jeszcze miesięcy noc w noc oddawał się temu "potwornemu zajęciu". Młodzieniec ów miał i tak znacznie więcej szczęścia niż pewien mnich, którego sukkub okazał się tak wymagający, że udało mu się wytrwad zaledwie miesiąc *patrz: Sukkub+, albo dwóch innych mężczyzn, o których w swojej Demonolatreiae opowiada Remy:

Co do jednego wszakże wszyscy, którzy opowiadali o kopulacji z demonami, obojętnie czy pod postacią mężczyzny, czy też kobiety, są całkowicie zgodni; potwierdzają jednogłośnie, że trudno wyobrazid sobie coś bardziej nieprzyjemnego i powodującego uczucie przejmującego zimna niż takowy stosunek. Petronius Armentarius wyznał, że skoro tylko zaczął pieścid swą "Abrahel", zesztywniały mu z zimna wszystkie członki, Hennezel zaś stwierdził, że odniósł wrażenie, jakby włożył swe przyrodzone narzędzie do lodowato zimnej nory i przyszło mu opuścid swą "Schwar-tzburg" - takie bowiem dziwne imiona noszą naprawdę sukkuby - nie zaznawszy żadnej rozkoszy.

Doznania mężczyzn z rzadka jedynie stawały się przedmiotem uczonych rozważari, uwagę specjalistów zaprzątały raczej kobiety.

Niektórzy z autorów (np. Weyer - 1653, Carpzov -1635 i Pott -1689) uważali, że nawet jeśli diabeł objawia się w postaci jakiegoś zwierzęcia, zwłaszcza węża, kozła lub kruka, możliwe jest odbycie z nim przez kobietę stosunku płciowego. Boguet opowiada o niejakiej Francolse Secretain, która przyznała się do spółkowania z diabłem, pojawiającym się najczęściej w postaci czarnego człowieka, niekiedy jednak także psa, kota lub ptaka. W roku 1679 szkockie czarownice z Borrowstones, tuż przed spaleniem na stosie, przyznały się komisarzom, że diabeł "miewał z nimi sprawę cielesną jako jeleo, ale od czasu do czasu przybierał także inną postad -bociana, byka, daniela lub psa - i parzył się z nimi w tym kształcie". Jedna z tych czarownic, Margaret Hamilton, oskarżona została o to, że "zadała się cieleśnie z diabłem w postaci ludzkiej, który wszakże zszedł z niej już jako czarny pies" - Pitcaim, Criminal Trials. Pott przytacza jeszcze inną, wcześniejszą, pochodzącą bowiem z roku 1605, historię żony pewnego kupca z Wittenbergi, której kochanek pewnej nocy wykrzyknął: "I oto twój luby zamienia się w dzięcioła", po czym wyfrunął i więcej go już nie widziano. Co prawda Kościół stał na stanowisku, że demon objawiający się w postaci zwierzęcia przestaje tym samym byd inkubem lub sukkubem, ale dla zwykłych mężczyzn i kobiet owo subtelne rozróżnienie nie miało większego znaczenia.

Uważano powszechnie, że szczególnie podatne na wyimaginowane czy też rzeczywiste pokusy cielesne zwierzokształtnych diabłów były siostry zakonne. W swoim Disco-urs des sorciers Boguet wyrażał przekonanie, że w celu uwiedzenia niewiasty diabeł nader często przybiera postad psa, a na potwierdzenie swe) opinii przytaczał "godne uwagi zdarzenie", do którego doszło w pewnym klasztorze w diecezji kolooskiej w roku 1566, gdzie jakiś pies, o którym powiadano, że to diabeł, zadzierał zakonnicom habity z wyraźnym zamiarem zgwałcenia ich. Bodin, omawiając tę samą historię, okazał się nieco bardziej sceptyczny: "Sądzę, że z całą pewnością nie był to demon, ale zwyczajny pies". Mimo to w swojej D(fmonomaniepoda)e kilka innych, podobnych przypadków.

Kiedy przybył do konwentu w Mont de Hesse w Niemczech, gdzie, jak przypuszczano, w siostry wstąpiły złe duchy, spostrzegł, że na łożach tych, które podejrzewano o folgowanie tajemnemu grzechowi *bestiofilii+, spoczywały w bezwstydnych pozach psy, oczekujące na ich przybycie. Także w Tuluzie odkrył on kobietę, która wygadzala sobie w taki właśnie sposób; pies próbował posiąśd ją na oczach wszystkich. Przyznała się do tego występku i spalono ją.

Bodin podał jeszcze podobny przykład, tym razem z Paryża, z roku 1540. Jeden z nielicznych opisów metody spół-kowania ze zwierzęciem podaje w swoim Tableau de Lancre, utrzymując, że pochodzi on od naocznego świadka. Johannes d'Aguerre zeznał pod przysięgą, że:

Diabeł pod postacią kozła, mający członek męski z tyłu, odbywał stosunki płciowe z kobietami podskakując i trykając je swoim narzędziem w podbrzusza. Piętnastoletnia mieszkanka Biarritz, Marie de Marigrane, potwierdziła, iż wielokrotnie widziała, jak diabeł parzył się z licznymi kobietami, które zna z imienia i nazwiska, i że w obyczajach owego diabła było brad niewiasty urodziwe od przodu, szpetnych zaś zażywad od tyłu.

Inny świadek przesłuchiwany przez de Lancre'a, siedemnastoletnia Marguerite de Sare, zeznała, że ilekrod diabeł ukazywał się jej w postaci kozła, jego członek zawsze był taki jak u muła, wybrał sobie bowiem to zwierzę jako naj-szczodrzej wyposażone przez naturę; był on długości ramienia i tak gruby jak ono *...+ i że zawsze wystawiał on na pokaz swoje przyrodzone narzędzie tak zacnego kształtu i pięknych rozmiarów.

De Lancre dodaje następnie: Zupełnie odmiennego zdania jest Boguet, który powiada, że czarownice z Franche--Comte nigdy nie widziały ani jednego, który byłby dłuższy niż palec ani też od niego grubszy. Wszystko, co można na ten temat powiedzied, to to, że Szatan obsługuje czarownice lotaryoskie lepiej niźli wiedźmy z Franche-Comte.

Ponieważ demony są z natury bezpłciowe, tradycyjny pogląd, sformułowany przez świętego Tomasza z Akwinu, głosił, że mogą się one objawiad zarówno jako mężczyźni, jak i kobiety. Autor dzieła Tractatus de Ange-Hs, dominikanin Charles Renę Billuart (1685-1757), pisał: "Ten sam zły duch może służyd mężczyźnie jako sukkub, a kobiecie jako inkub". Dzięki tej dwoistej naturze wykorzystywały one nasienie, które zgromadziły pełniąc rolę sukkubów, dokonując jego eja-kulacji, kiedy przekształcały się w inkuby. Teorię tę podsumowuje Guazzo w Com-pendium Maleficarum, pisząc:

Diabły bowiem mogą wykorzystywad ciała zmarłych, bądź z powietrza i innych żywiołów tworzyd sobie materialne powłoki cielesne, podobne do naturalnych, które -jeśli taka jest ich wola - potrafią także obdarzyd zdolnością ruchu i ciepłem wewnętrznym. Mogą zatem nadad im zewnętrzne cechy płci, której same są pozbawione, i oddawad się mężczyznom w postaci kobiecej, a kobiety zaspokajad jako mężczyźni, zlec na niewieście i dopuścid na siebie męża; mogą także wydzielad nasienie, które zebrały gdzie indziej, naśladując naturalny jego wytrysk.

Martin de Aries przypuszczał, że wyciskają one spermę ze zwłok, inni zaś, na przykład Guazzo, byli przekonani, "że gromadzą one nasienie ronione przez mężczyzn w czasie polucji i dzięki swej szybkości oraz znajomości praw natury potrafią zachowad jego zapładniające ciepło". Nicolas Remy (1595) natomiast był przekonany, że demony są bezpłodne; opinię tę podzielało wielu innych, w tym Uirich Molitor (1489).

Jeżeli kobieta pragnęła zajśd w ciążę, diabeł używał zakonserwowanej spermy, a jeśli była temu przeciwna, "wydzielał substancję podobną do nasienia o właściwej temperaturze, tak że podstępu tego nijak nie można było wykryd" - Guazzo. Jeanne d'Abadie wyznała de Lancre'owi, że "nasienie Szatana było nadzwyczaj zimne, z tej też racji nigdy nie zaszła z nim w ciążę". Sinistrari z kolei utrzymywał, zastrzegając wprawdzie, że "wyraża jedynie osobiste mniemanie", iż inkuby zdolne są do płodzenia same z siebie, co zgadzało się z poglądami Del Rio oraz opinią Młota na czarownice. Inni autorzy, na przykład Pott (1689), byli przekonani, że dia-,beł jest bezpłodny, ale w momencie rozwiązania podrzuca on kobiecie wykradzione komu innemu niemowlę.

Stosunkowo późna rozprawa Johanna Klei-na (przedstawiona w roku 1698 uniwersytetowi w Rostocku) cytuje kilka szczegółowych opisów potwornego potomstwa zrodzonego z takich związków. W jednym z protokołów sądowych odnalazł on zeznania pewnej kobiety, która utrzymywała, że urodziła najpierw tasiemca, a następnie dziewczynkę rozmiarów kubka, która ssała jej pierś. Jej inkub, David, odebrał jej oboje. Z innym inkubem, Hansenem, miała chłopca i dziewczynkę, ale i on jej je odebrał. Zeznała też, że inkuby obcowały z nią cieleśnie także i w więzieniu, wskutek czego urodziła kolejną dziewczynkę, którą również jej odebrano. "Aczkolwiek doznała przy tym silnego krwotoku, który poplamił zarówno jej ubranie, jak i podłogę, wszelkie jego ślady znikły". Dalsze historie o monstrach poczętych podobnie przytacza Bodin. W roku 1275 w Tuluzie niejaka An-gela de Labarthe powiła rzekomo potwora o głowie wilka i wężowym ogonie; kobieta ta była prawdopodobnie pierwszą osobą spaloną na stosie za utrzymywanie kontaktów seksualnych z diabłem. Również Carpzov i Pott dostarczają nam wielu takich opowieści, włącznie z historią pewnej kobiety z Augs- burga, która w roku 1531 wydała na świat dwunogiego węża.

Wiele legend przypisywało diabelskie pochodzenie licznym wybitnym postaciom historycznym, a nawet całym nacjom. Owocami występnych związków z Szatanem mieli byd: Robert, ojciec Wilhelma Zdobywcy, Luter, Aleksander Wielki, Platon, Cezar, Scypion Afrykaoski, Romulus i Remus, Merlin, a także wszyscy Hunowie i mieszkaocy Cypru. Wypowiadający się w tej kwestii Molitor wyrażał przekonanie, że Merlin nie został spłodzony przez diabła, lecz był cudzym niemowlęciem podrzuconym przez niego matce.

Również i pospolite wiedźmy miewały potomstwo z diabłami. W swojej Chronicie Holinshed donosi o młodej Szkotce, którą przyłapano na uciechach miłosnych z jakimś potworem; urodziła ona później "dziwactwo, jakiego nigdy dotąd nie widziano". Pragnąc uniknąd skandalu, rodzina spaliła płód. W A Prodigious and Tragical History ofthe ar-raignment, trial, confession, and condemna-tion ofsixwtchesatMaidstoneinKent... 1652 stwierdzono, że "Annę Ashiy, Annę Martin, a także jedna z ich wspólniczek oświadczyły, że są w ciąży; przyznały się wszakże, że nie z człowiekiem, a z diabłem". O dziwo, łatwowierny zazwyczaj Boguet odnosił się do podobnych zeznao z dużą dozą zdrowego rozsądku: "Czyż nie powinniśmy raczej przyjąd, że posłużyły się one *Rea i Leda+ bogami jako przykrywką dla swego kazirodztwa i cudzołóstwa? Uważam przeto, że i wdowa, o której mówi Bodin, stała się brzemienną za sprawą zwykłego mężczyzny, a nie diabła".

Niektóre, zwłaszcza wcześniejsze, opisy kładły nacisk na niezwykłą wręcz rozkosz doznawaną w czasie współżycia płciowego z diabłem. Piszący w roku 1458 inkwizytor Nicholas Jacquier powiada, iż była ona inor-dinate camaUter, a liczne czarownice "jeszcze przez kilka dni po stosunku były omdlałe i wyczerpane *afflicti et debiUtati*". Podobnego zdania byli na ogół autorzy włoscy; słynny prawnik papieski Grillandus opowiada, iż pewna niewiasta przyznała mu się osobiście, że uprawiała miłośd z diabłem maxima cum wluptate. W swoim traktacie De Uniwrso William z Paryża podkreśla, że diabeł potrafi zwieśd umysł kobiety na tyle, że wydaje się jej, iż posiadł on ją pięddziesiąt, a nawet sześddziesiąt razy w ciągu nocy, podczas gdy w rzeczywistości był to zaledwie jeden, góra dwa razy. Z drugiej jednak strony w La Yaude-rye de Lyonois (1460) zaprezentowano zgoła odmienną, a w czasach późniejszych powszechną niemal opinię, że czarownice parzą się z diabłem "z wielką bojaźnią l trwogą *timore etpavorS". W roku 1470, kiedy demonologia była jeszcze w powijakach, podobne stanowisko zajął Jordanes de Bergamo, wedle którego:

"Ta sama czarownica zeznała i potwierdziła, że zarówno przyrodzone narzędzie diabla, jak i jego nasienie są zawsze chłodne".

Niemal wszystkie późniejsze opisy podkreślają także, że podejrzane czarownice utrzymywały, iż rzeczony stosunek płciowy był bolesny i nie sprawiał im żadnej przyjemności. Boguet pisze:

Thievenne Paget powiedziała ponadto, że kiedy Szatan spółkował z nią, odczuwała taki ból jak rodząca kobieta. Francolse Se-cretain zeznała, że w trakcie zespolenia miłosnego czuła, jakby coś płonęło w jej trzewiach, a niemal wszystkie czarownice potwierdzają, że nie mają z tego żadnej uciechy, a to z powodu plugastwa i ohydy samego diabła, jak też i bólu, jaki im zadaje, o czym wspominaliśmy przed chwilą.

Podobnie Remy przytacza słowa pewnej czarownicy, która stwierdziła, że spółkowa-nie z diabłem było bolesne i nie sprawiło jej żadnej satysfakcji. Kilka nowych szczegółów dorzuca de Lancre:

Marie de Marigrane, piętnastoletnie dziewczę z Biarritz, zapewniała, że wydaje się, jakoby na całej swojej długości członek diabła ukształtowany był z dwóch części, w połowie z żelaza, w połowie zaś ze zwykłego ciała, podobnie też i jądra; zeznała również, że przyglądała mu się wie-lekrod na sabatach i zawsze był on taki, jak go opisała. Co więcej, słyszała, iż wiele kobiet, które sypiały z diabłem, mówiło, że narzędzie owo sprawia, że wrzeszczą zupełnie jak rodzące kobiety, i że diabeł zawsze ma je w pełnej gotowości. Petry de Unarre zeznała, iż rzeczony instrument diabelski uczyniony jest z rogu, a w każdym razie tak wygląda, i to właśnie jest przyczyną, że kobiety tak wrzeszczą.

Kolejny świadek de Lancre'a podaje dalsze szczegóły dotyczące diabelskiego organu kopulacyjnego:

Zazwyczaj jest on cętkowany, kręty i przypomina węża; niekiedy na wpół cielesny, na wpół uczyniony z żelaza, innymi zaś razy rogowaty, najczęściej rozdwojony jak język węża; diabeł bowiem odbywa zarazem stosunek normalny i pederastyczny; bywa też, że jego członek ma i trzecie odgałęzienie, którym sięga ust swej kochanki.

Wzmianka o diable "cum membro bifur-cato" pojawia się po raz pierwszy w roku 1520.

Bardzo podobne zeznania z obszaru Lotaryngii przytacza w swej Demonolatreiae Remy:

Wszystkie czarownice potwierdzają też, że kiedy ich diabły pokładają się na nich, to przyjmują one w siebie to, co uchodzi za ich przyrodzone narzędzia, z wielkim bólem, a to z powodu, że są tak wielkie i sztywne. Alexia Drigie przyjrzała się dokładnie wyprężonej męskości swego diabla i powiada, że członek jego zawsze był tak długi jak pewne narzędzie kuchenne, które przypadkiem było na widoku i które wskazała palcem, a w miejscu, gdzie powinny byd jądra i gdzie zazwyczaj zwisa moszna, to nie miał on nic. Ciaudia Fel-let zeznała, iż doświadczyła po wielokrod, jak wbijało się w nią coś rozdętego do takich rozmiarów, że żadna kobieta, bez względu na to, jak przestronna byłaby jej pochwa, nie mogłaby przyjąd tego w siebie bez bólu. Zresztą wszystkie prawie czarownice uskarżają się, że nie lubią zaznawad pieszczot od swych diabłów, ale na próżno im się sprzeciwiad. Jedna z cytowanych przez Bogueta czarownic, Antide Colas, miała rzekomo poniżej pępka dziurę, która służyła jej do uprawiania miłości z diabłem; stosunki z mężem natomiast odbywała waginalnie. Zarządzona przez sąd obdukcja ujawniła wszakże jedynie bliznę na jej brzuchu.

Co do tego natomiast, że diabeł jest zimny, jednomyślne są nieomal wszystkie oskarżone. Boguet powołuje się na zeznania niejakiej Jacqueme Paget, która często brała w dłoo członek diabła, który zwykł z nią sypiad, a byt on lodowato zimny i miał długośd palca, aczkolwiek nie był tak gruby jak zwykle u mężczyzny. Również Thievenne Paget i Antoine Tornier potwierdziły, że męskośd ich diabłów miała długośd i inne wymiary dokładnie takie jak jeden z ich palców.

Inna dziewczyna, na którą powołuje się Boguet, stwierdziła, że nasienie diabła było "naturalnie ciepłe", jest to wszakże obserwacja nietypowa. Dwudziestotrzyletnia Sylvine de la Plaine, skazana w roku l6l6 na spalenie przez parlament paryski, w taki oto sposób opisała swoje doświadczenia: "Do tego czasu diabeł poznał ją cieleśnie raz, jego członek przypominał kooski; gdy wszedł w nią, był zimny jak lód i wytrysnęło z niego lodowato zimne nasienie, wycofując się zaś poparzył ją tak, jakby uczyniony był z płomienia".

Guazzo przytacza zeznania pewnej "rozumnie wyglądającej dziewki", które złożyła w czasie procesu toczącego się przed parla-Jnentem akwitaoskim w roku 1594. Opisawszy uprzednio przygotowania do sabatu czarownic, ciągnie ona dalej:

Następnie ów Włoch (jej narzeczony+ ponownie zabrał dziewczynę w to samo miejsce, a kozioł poprosił ją o pukiel włosów, który rzeczony Włoch odciął i mu wręczył. Odebrawszy ten podarunek, diabeł odprowadził Ją jako swą małżonkę do pobliskiego zagajnika i, obaliwszy na ziemię, posiadł. Dziewczyna zeznała jednak, że nie odczuła przy tym ni cienia rozkoszy, przeciwnie, doznała dotkliwego bólu, a wytrysk nasienia kozła, które było zimne jak lód, przyprawił ją o przerażenie.

Na podobne relacje można także natknąd się i w źródłach angielskich. W roku 1649 Mateczka Bush z Barton zeznała, że diabeł, który odwiedzał ją pod postacią młodego mężczyzny, "był zimniejszy i cięższy niż zwykły mężczyzna, nie umiał też pofolgowad sobie tak, jak to czynią ludzie" (Steame, Confirmation and Discoyery of Witchcraft). W roku 1662 Isobel Gowdie z Auldearne opisała diabła jako "ogromnego, czarnego, grubiaoskiego mężczyznę, bardzo zimnego, a "przyrodzenie" jego znalazła chłodnym jako woda źródlana" (Pit-cairn, Criminal Trials, 1833).

Z kolei w roku 1572, w Trewirze, niejaka Eva von Kenn oddała się diabłu, który jednak "był zimny jak sopel lodu". Piszący w roku 1698 Johann Klein, aczkolwiek przyznawał, że stosunki płciowe z diabłem mogą byd jedynie złudzeniem doznawanym przez kobiety w czasie snów erotycznych, niemnej dawał wiarę zeznaniom opisującym rzeczywiste współżycie cielesne z demonami, kooczące się wytryskiem "zimnego nasienia". Kwestię tę usiłuje wyjaśnid Guazzo; "Co zaś się tyczy wytrysku lodowatego nasienia, to doświadczają go wyłącznie te czarownice, które są w pełni świadome, że ich partnerem jest diabeł".

Pierwszy w literaturze demonologicznej wizerunek aktu płciowego diabła z kobieta, drzeworyt z: Uirich Molitor, De Lamiis, Strasbourg 1489

Ta dziwaczna cecha diabła stała się też motywem literatury jarmarcznej, wydana w roku 1686 w Londynie The Strange and Wonderful History ofMother Shipton - rodzaj noweli łotrzy kowskie j, opowiada o uwiedzeniu szesnastoletniej Agaty Soothtell przez diabła w postaci wielce urodziwego młodzieoca *...+, który skłonił ją, by była mu powolna. Jego pieszczoty jednak (jak później wyznała akuszerce) były zimne jak śnieg albo lód. Od tego czasu piekielny narzeczony odwiedzał ją - zazwyczaj raz dziennie -ona zaś nigdy nie żądała od niego pieniędzy.

Słynny filozof angielski, Henry More, w traktacie noszącym tytuł Ao Antidote Against Atheism (1653), podaje racjonalne, w jego mniemaniu, wyjaśnienie tej cechy.

Wydaje się oczywiste, że ciała diabłów, będące niczym innym jak tylko zgęszczo-nym powietrzem, powinny byd zimne, podobnie jak zimna jest zgęszczona woda (czyli lód i śnieg ); więcej nawet, chłód ten powinien byd bardziej ostry i dojmujący, bowiem złożone są one z cząstek daleko subtelniejszych niżli te, które tworzą wodę, a przeto bardziej przenikliwych i daleko łatwiej drażniących nerwy czuciowe.

Bez względu na to, co Sinistrari mógł sądzid na temat klasyfikacji inkubów, mających naturę duchową, ludzką bądź zwierzęcą - stosunek płciowy z diabłem uważany był zawsze za zbrodnię tożsamą z pederastią, a to przestępstwo karano śmiercią przez spalenie na stosie. W kilku przypadkach zeznania oskarżonych zawierają bliższe szczegóły dotyczące rodzaju miłości fizycznej uprawianej z diabłem. W roku 1624 samozwaocza księżniczka czarnej magii, Marie-de-Sains, przyznała, że grzeszyła zarówno "zazwyczaj stosowanym sposobem", jak i oddawała się "zbrodni sodomii i bestiofilii", to znaczy obcowała cieleśnie z diabłem, który przybrał postad zwierzęcia (Histoire udritable, Paris 1624). Naczelny instygator armii francuskiej, Bou-vet, stawia znak równości między kontaktami płciowymi z diabłem i utrzymywaniem stosunków płciowych między chrześcijanami a "Żydami, Turkami, poganami i innymi niewiernymi, a to z racji dziwnej nienawiści, jaką żywią oni wobec Kościoła katolickiego; traktuje się ich przeto jak zwierzęta, które pozbawiły się drogi zbawienia". Spalid na stosie powinno się oboje partnerów, diabeł wszelako opuszczał czarownicę i karę tę musiała zatem przyjąd w samotności.

Powszechnie panujące wyobrażenia na temat natury związków cielesnych z diabłami podsumowuje niejako, pochodzący z roku 1460, łacioski traktat dotyczący czarownic z Arras:

Podczas sabatów w Yaudois przewodniczący zgromadzeniu diabeł brał neofitkę na stronę i wyprowadzał ją na skraj zagajnika, by mógł obcowad z nią wedle swego uznania i poznad ją cieleśnie. Nakłaniał ją złośliwie, by uklękła na ziemi, wspierając się na łokciach, twierdził bowiem, że w żadnej innej pozycji nie może odbyd z nią stosunku; taki właśnie był sposób, w jaki prezydent diabelski sycił się nią, i zapewne dlatego pierwszym wrażeniem, jakie kobieta owa odnosiła, było to, że członek męski diabła był miękki i zimny, podobnie zresztą jak całe jego ciało. Za pierwszym razem diabeł korzystał z otworu, który w tym celu dała jej natura, i składał w nim porcję kradzionej żółtawej spermy, którą gromadził z resztek po nocnych polucjach mężczyzn albo i z innych źródeł; potem zaś zażywał jej analnie, w ten oto nienaturalny sposób sycąc się jej wdziękami. *...+ Następnie gaszono pochodnie (jeśli takowe w ogóle były) i na rozkaz prezydującego diabła każdy dobierał sobie partnera i parzył się z nim. Niekiedy dochodziło także do nieopisanych wręcz bezeceostw: na polecenie diabła wymieniano się bowiem kobietami albo, co gorsza, przekazywano swoje kobiety kobietom, a mężczyzn mężczyznom i wyga-dzali sobie wszyscy w sposób przeciwny naturze płci - kobieta z kobietą, a mężczyzna z mężczyzną, albo też i na inne niegodne sposoby, gdy mężczyzna czynił sobie kobietę powolną z pominięciem jej przyrodzonego naczynia, korzystając w tym celu z innych części jej ciała. *...+ W rzeczywistości bowiem mężczyzna nie zaznaje żadnej rozkoszy z obcowania z diablicą ani kobieta z uprawiania miłości z diabłem, godzą się jednak na to z poczucia obowiązku i pod wpływem strachu. *...+ Podczas kolejnego stosunku płciowego z neofitką obcują cieleśnie inne demony, czyniąc to starannie i gruntownie, taką samą manierą, jaką uprzednio obrał diabeł prezydent; następnie jednak nie oddaje się już ona duchom, wyjąwszy sytuacje, gdy brakuje mężczyzn, by się z nimi parzyd (a dzieje się tak, ilekrod w zgromadzeniu sabatowym bierze udział mniej mężczyzn niż kobiet) - wtedy diabły osobiście wyrównują tę dysproporcję. Zdarza się to niekiedy, ale wyłącznie w opi-, sanych wyżej okolicznościach. Kiedy zaś mniej licznie zbiorą się kobiety, niedobór uzupełniają diablice - zdarza się bardzo często, że kiedy diabeł prezydent oddala się z nowo przyjętą do zgromadzenia kobietą, jeden z mężczyzn parzy się z diablicą. *...+ Bywa też, aczkolwiek niezmiernie rzadko, że jakiś mężczyzna odbywa stosunki płciowe wyłącznie z diablicą; jest to oznaką jego wyjątkowej podłości, podobnie jak w przypadku kobiety, która współżyje wyłącznie z diabłem.

Strappado. Strappado *po niemiecku Zug+ było pospolitą torturą stosowaną w celu zmuszenia oskarżonego, by wyjawił imiona współwinnych. Ręce więźnia wiązano na plecach sznurem, którego koniec przeciągnięty był •przez wielokrążek, co umożliwiało podciąganie ciała do góry. Często do stóp torturowanego mocowano ciężary; powodowało to, że kości ramienia wyskakiwały ze stawów, cały zaś zabieg nie pozostawiał żadnych zewnętrznych śladów brutalnego traktowania ofiary. Niekiedy też, w czasie gdy ciało torturowanego wisiało w powietrzu, miażdżono mu palce rąk i nóg specjalnie w tym celu skonstruowanym rodzajem imadła. Strappado uważane było za jedną z łagodniejszych metod stosowanych zarówno przez inkwizycję', jak i świecki wymiar sprawiedliwości, łatwo jednak mogło zmienid się w wariant sroźszy, zwany sąuassatio. Polegał on na tym, że zawieszonego wysoko w górze więźnia gwałtownie opuszczano na dół, tak że jego ciało zatrzymywało się tuż nad ziemią; przeciążone do granic wytrzymałości ścięgna nadrywały się wtedy powodując trudny do zniesienia ból. Limborch, powołując się na Practica Crimina Juliusa Ciarusa, klasyfikuje Strappado jako inkwizycyjną torturę drugiego stopnia - stopniem pierwszym było obnażenie przesłuchiwanego i związanie go w kij, trzecim zaś wspomniane już squassatio. Strappado, objaśnia Umborch, "polega na podciągnięciu kogoś do góry i przetrzymaniu w takiej pozycji przez czas dłuższy" i uznawane jest raczej za sposób prowadzenia przesłuchania niźli rzeczywiste zadawanie meczami (History ofthe Inquisition, 1692). Henry C. Lea uważa, że tratti di corde (włoskie określenie Strappado) po raz pierwszy zastosowano w procesie o czary w roku 1474 w Piemoncie. Tortura Strappado była nieznana w Anglii, natomiast praktykowano ją w sądach szkockich.

Stubb Peter. Proces Petera Stubba vel Stumpa (nazwisko jego pojawia się także w transkrypcji Strumpf lub Stube), sądzonego w roku 1589 w okolicach Kolonii za wil-kołactwo, ściągnął na siebie uwagę całej niemal Europy - komentowali go w swoich traktatach zarówno Del Rio, Rowlands, jak i Fairfax. W zasadniczych zarysach proces ten odzwierciedlał powszechne podówczas wyobrażenia o istocie łykantropii, jednakże dwa jego aspekty zasługują na uwagę szczególną: po pierwsze łatwośd, z jaką skądinąd światłe osoby potrafiły zracjonalizowad rzeczy całkowicie niewiarygodne i obracad wszystko, co mogłoby przemawiad za niewinnością oskarżonego, w dowody jego zbrodni, po drugie zaś - niezwykłe wprost okrucieostwo, z jakim Stubbowi zadano wreszcie śmierd. Angielska relacja z tego procesu jest "pilnym i wiernym przekładem z górnoniemieckiego" - oskarżenia o wil-kołactwo trafiały się bowiem w Anglii niezmiernie rzadko.

Peter przyznał się, że za pomocą magicznego pasa przemieniał się w "zachłannego, żarłocznego wilka, którego ogromne ślepia skrzyły się nocą jak płomienie; wilka o wielkiej paszczy, okrutnych ostrych zębach, masywnym ciele i potężnych łapach". Jako wilk popełnił on liczne zbrodnie. Zdjęcie magicznego pasa "przywracało mu ludzkie kształty".

W czasie procesu Stubb utrzymywał, że zgubił swój pas w pewnej dolinie; sąd zarządził poszukiwania we wskazanym miejscu, niczego jednak nie znaleziono. Nie podkopało to wszakże wiary sędziów w opowieści Stubba, "wielu bowiem było zdania, że pas ów powrócił do diabła, od którego pochodził, i dlatego nie można było go znaleźd".

28 października 1589 roku zapadł wyrok wykonany trzy dni późnię) w Bedburgu "w przytomności wielu panów i książąt niemieckich". Był to chyba najokrutniejszy wyrok, jaki kiedykolwiek zapadł w podobne) sprawie. Stubba miano: wpleśd najpierw w koło, po czym w dziesięciu miejscach oderwad mu ciało od kości rozgrzanymi do czerwoności szczypcami; następnie jego nogi i ręce winny zostad połamane drewnianym toporem, za-czem należy odciąd mu głowę od tułowia, a ciało spalid na popiół.

Na identyczne zdarzenie powoływał się także Guazzo, z tym że, według niego, miało ono miejsce w Trewirze, w roku l6l5.

Sukkub. Specjalnością sukkuba - diabła w postaci kobiecej, było uwodzenie mężczyzn. Aczkolwiek istota ta z natury swoje) reprezentuje pierwiatek żeoski, łacioski termin succubusjest gramatycznie rodzaju męskiego, co, jak się wydaje, związane było z, przekonaniem o bezpłciowości demonów; forma żeoska tego wyrazu - succu-ba, trafia się jedynie sporadycznie. Ponieważ kobiety uważano za istoty bardziej rozwiązłe od mężczyzn, w literaturze demo-nologicznej znacznie częściej pojawiają się męskie odpowiedniki sukkubów - inkuby; obliczano, że ich populacja jest dziewię-ciokrotnie liczniejsza.

Oryginalne, acz fantastyczne wytłumaczenie natury sukkubów podał w roku 1801 Fran-cis Barrett, autor kuriozalnego dzieła TheMa-gus. Utrzymywał on, że sukkuby są w rzeczywistości nimfami drzewnymi, aczkolwiek zgadzał się również z opinią, że i sam Szatan potrafi pojawiad się w postaci młodej dziewczyny: Ponieważ fauny i nimfy przewyższały inne *duchy+ urodą, zwykły one płodzid potomstwo we wzajemnych między sobą związkach; z czasem zaś poczęły łączyd się z ludźmi, ubrdawszy sobie, że dzięki współżyciu cielesnemu z człowiekiem zdołają uzyskad zaszczyt posiadania duszy nieśmiertelnej zarówno dla siebie, jak i spłodzonego potomstwa; stało się tak wszakże za zwodniczą namową Szatana, który skłonił ludzi, aby dopuścili owe stwory do intymnych ze sobą stosunków, do czego zresztą - naiwnych - długo nie trzeba było namawiad; dlatego też nimfy owe nazywamy sukkubami. Następnie jednak Szatan postąpił jeszcze podlej, niejednokrotnie bowiem zmieniał swój wygląd, przyjmując postad to inkubów, to sukkubów, aczkolwiek sukkuby tego rodzaju nie były w stanie począd dziecka, tak jak to umiały nimfy.

Najwcześniejsze wzmianki o sukkubach podkreślają, że były one istotami budzącymi nieporównanie większe pożądanie niż zwykłe śmiertelniczki. Pico de Mirandolla wspomina o pewnym mężczyźnie, który przez lat czterdzieści dzielił łoże z sukkubem i był raczej skłonny zgnid w lochu, niźli wyrzec się swej kochanki. Malleus Maleficarum donosi o pewnym mężczyźnie z Koblencji, który na oczach własnej żony i przyjaciół zmuszony został do współżycia płciowego z sukkubem. Zdzierżył trzy razy, ale gdy sukkub zażądał kolejnej powtórki, zwalił się wyczerpany na podłogę. Autorzy późniejsi, starając się najprawdopodobniej dostosowad opowieści o sukkubach do zeznao czarownic, które utrzymywały, że stosunek płciowy z diabłem był dla nich zawsze bolesny i powodował uczucie chłodu, przytaczali z reguły relacje, według których kontakty seksualne z sukkubami wywoływały podobne doznania. Guazzo opowiada o pewnym małżeostwie, któremu udało się znaleźd sukkuba dla swego syna. Młodzieniec z ochotą przystąpił do inicjacji seksualnej, nie bacząc na to, że jego partnerka miała zamiast stóp kopyta, później jednak stwierdził, że miał wrażenie, "jakby wstąpił do lodowatej jamy".

Pokusom tego rodzaju duchów musiała opierad się większośd świętych ery wczesno-' chrześcijaoskiej, a nasilały się one zwłaszcza wtedy, jak zauważa Girolamo Cardano (1550), gdy ich ciała i umysł wyczerpane były długotrwałymi postami i umartwieniami na pustyni. Święty Antoni z Egiptu (251-356) gnębiony był pewnej nocy przez demona, "który rozsiewał po swej drodze lubieżne myśli" i "naśladował wszystkie ruchy, jakie wykonuje kobieta". Innym razem, jak poświadcza biografia świętego, pióra Atanazego, "diabeł, owa nieszczęsna kreatura, przybrał pewne) nocy postad kobiety i naśladował wszelkie kobiece gesty po to tylko, by zwieśd Antoniego". Kiedy uczeo Antoniego, święty Hilary, kładł się spad, "wokół niego gromadziły się nagie kobiety".

Oczywiście, święci opierali się pokusie ze wszech sił, niemniej mówi się, że jeden z nich, święty Wiktoryn, załamał się w koocu i uległ. Biskup Werony, Ermolaus (1453-1471), osobiście ręczył za prawdziwośd historii o pewnym pustelniku, który dał się skusid czułost-kom diabła w postaci niewieściej i popadł z nim w taką rozpustę, że zmarł z wycieoczenia przed upływem miesiąca. Świętego Hipolita (zm. 236) nawiedziła razu pewnego goła kobieta, kiedy jednak okrył ją ornatem, by przysłonid jej wstyd niewieści, obróciła się w trupa (któremu diabeł przydał pozory żyda, aby skusid świętego do grzechu). Następstwem podobnych wizji był paniczny lęk pustelników przed sukkubami, jaki przebija chodby ze słynnego hymnu świętego Ambrożego Procul recedant somnia - "Niechaj scze- zną sny i wizje nocne *...+, aby nie zbrukały się ciała nasze".

Opowieści o sukkubach i inkubach żywe były przez całe średniowiecze, w stuleciach zaś szesnastym i siedemnastym znajdujemy je przede wszystkim w sprawozdaniach z procesów o czary. Mimo iż z oskarżeniem o utrzymywanie stosunków seksualnych z demonami spotykamy się po raz pierwszy •y roku 1430, charakteru powszechnego nabrały one dopiero sto lat później. Bez wątpienia najsłynniejszą ze wszystkich tego typu historii jest podanie, któremu rozgłos nadał Walter Mapes w swoim traktacie De Nugis Curialium (ok. 1185), dotyczące Gerberta z Aurillac, późniejszego papieża Sylwestra II (999-1003). Jako młodzieniec Gerbert zakochał się w córce prewota z Rheims, a kiedy ta odrzuciła jego względy, popadł w okrutną rozpacz, stracił wkrótce majątek i znalazł się w sytuacji bez wyjścia. Pewnego dnia natknął się wszakże na piękną, młodą dziewczynę, siedzącą na jedwabiach; wokół niej walały się stosy monet. Wyznała, że na imię ma Meridiana, a on, jeśli tylko zechce dotrzymad jej wierności, może posiąśd zarówno ją samą, jak i jej wiedzę magiczną oraz pieniądze. Gerbert z chęcią przystał na tę propozycję i odtąd zaczął wspinad się błyskawicznie po szczeblach kariery - został arcybiskupem Rheims, kardynałem, arcybiskupem Rawenny, na koniec wreszcie papieżem. Przez cały ten czas noc w noc cieszył się po: tajemnie towarzystwem Meridiany, która wybaczyła mu nawet, że wspomniana córka prewota, znalazłszy kiedyś Gerberta pijanego, uwiodła go. Nie dośd na tym, Meridiana, będąca sukkubem Gerberta, przepowiedziała, że umrze on odprawiając mszę w Jerozolimie (do którego to świętego miejsca ślubował udad się w pielgrzymkę). Los dopadł go jednak znacznie bliżej domu, w kościele, gdzie przechowywano rzekomo kawałki krzyża i który z tego względu nazywano powszechnie Jerozolimą. Czując nadciągający koniec, Gerbert wyznał publicznie wszystkie swe grzechy i umarł w stanie skruchy. Mapes powiada, że jego grób na Lateranie zwykł pocid się obficie wtedy, gdy ma umrzed papież.

Inną jeszcze, dośd zresztą fantastyczną opowiastkę podaje dominikanin Johannes Nider (1435). Wiele nierządnic, pisze on, oferowało swoje usługi przybyłym na obrady soboru w Konstancji (1414- 1418), największym wszelako wzięciem cieszył się pewien sukkub, który w dodatku miał czelnośd przechwalad się mnogością zarobionych pieniędzy. Podobne wymysły doprowadziły w roku 1468 do skazania na śmierd pewnego człowieka z Bolonii, któremu zarzucono, że prowadził burdel obsługiwany wyłącznie przez sukkuby. Dwieście lat później George Sinclair w swoim Satan 's lnuisible Worid Discoyered (1685) opisuje egzekucję niejakiego Williama Bartona i jego żony, do której doszło w Szkocji w roku 1655. "Wyznał on, że sypiał z diabłem pod postacią szlachcianki, która to szlachcianka zarobiła na nim piętnaście funtów w dobrym pieniądzu; przed wykonaniem wyroku odwołał jednak swoje zeznania".

Patrz także: Inkub i Stosunki płciowe z Diabłami.

Szkocja, czamoksięstwo w Szkocji. Pod względem barbarzyostwa, z jakim prowadzono procesy o czary, Szkocja może równad się jedynie z krajami niemieckimi. Duchowni prezbiteriaoscy niewiele różnili się od inkwizytorów, a w wielu wypadkach sądy kościelne prowadziły prześladowania ręka w rękę ze świeckim wymiarem sprawiedliwości. Również cały szkocki system prawny był z natury rzeczy nieprzychylny oskarżonemu. W sumie wyrafinowanie i okrucieostwo stosowanych w Szkocji tortur ograniczało jedynie zacofanie techniczne tego kraju, uniemożliwiające konstruowanie bardziej wymyślnych narzędzi zadawania cierpieo; ponadto trudno dopatrzed się chodby śladu sprzeciwu wobec panującej powszechnie wiary w czarownice i czary.

Aż do kooca szesnastego stulecia procesy z oskarżenia o uprawianie czarów były sporadyczne, chociaż mamy liczne dowody, że magia i praktyki wróżbiarskie stanowiły znaczący element szkockiej kultury ludowej, w której zresztą przetrwały po dzieo dzisiejszy pod postacią licznych obyczajów i przesądów. Nikogo też aż do czasów Reformacji nie posłano na stos, a najwcześniejsze procesy tego rodzaju, podobnie jak w Anglii, miały charakter spraw politycznych. Ich ofiarą padała zwłaszcza arystokracja. W roku 1479 Earla ofMar oskarżono o próbę zamordowania za pomocą czarów brata, króla Jakuba III, w 1537 spalono na stosie Lady Gla-mis, której zarzucano użycie czarów przeciwko królowi Jakubowi V, a w roku 1590 oskarżono Lady Foullis, że za pomocą czarów, figurek woskowych i magicznych napitków usunęła z tego świata Lady Balnago-wan, by wydad się za jej małżonka (sąd złożony z dzierżawców Lady Foullis uznał ją za niewinną).

Koncepcja czarnoksięstwa jako herezji pojawiła się w Szkocji w roku 1563 wraz ze wstąpieniem na tron królowej Mani, ale wierny miejscowym tradycjom prawnym nowy statut skoncentrował się raczej na karaniu tych, którzy korzystali z usług czarownic - osoba zwracająca się o pomoc do wiedźmy czy wróżki była równie winna jak sama czarownica. Od momentu wydania statutu królowej Marii liczba procesów stale rośnie. W roku 1576 spalono na stosie Bessie Dun-lop z Lyne, której zarzucono, iż należała do konwentu czarowników, składającego się "z ośmiorga mężczyzn i kobiet" oraz otrzymała jakieś lecznicze zioła od Królowej Wróżek. Allison Peirson z Byre Hilis posłano na stos za narady z Królową Elfów i leczenie chorób za pomocą magicznych dekoktów - zaleciła ona, na przykład, biskupowi St. Andrews, by kurował się z gnębiącej go hipochondrii czerwonym winem zaprawionym korzeniami i gotowanymi kapłonami. Cechą charakterystyczną zarówno tych, jak i późniejszych procesów jest brak oskarżeo o utrzymywanie kontaktów seksualnych z diabłami i popularnego gdzie indziej korzystania z tzw. świadectwa widma.

Jednakże tendencja ta zakorzeniła się w Szkocji na dobre dopiero za panowania Jakuba VI, który osobiście nadzorował przebieg głośnego procesu czarownic z North Berwick w roku 1590, zaś jego Demonologia (1597) sprawiła, że szkockie procesy o czary zaczęły kształtowad się wedle wzorców nakreślonych przez demonologów z kontynentu. Co prawda sam monarcha u schyłku swego życia stal się nieomal sceptykiem, niemniej zachowane materiały sądowe z procesów o czary w Szkocji całkowicie usprawiedliwiają wydaną o nim opinię Lynna Lintona:

Dał on impuls wszystkim krwawym szaleostwom tak typowym dla ówczesnych i późniejszych procesów szkockich i winien jest każdemu jękowi torturowanych i posłanych na haniebną śmierd oraz każdej łzie tych, którzy złamani doszczętnie ocaleli po to tylko, by do kooca dni swoich żyd w potępieniu, rozpaczy i strachu, które wżarły im się w pamięd na równi ze wstydem. (Witch Stortes, 1861)

Zgodnie z panującym w Szkocji obyczajem prawnym Tajna Rada Szkocji wyznaczała grono ośmiu szlachty danego hrabstwa, z których każdych trzech (lub niekiedy pięciu) miało prawo wszcząd śledztwo przeciwko każdemu obwinionemu o czary. Uprawnienia komisarzy ograniczad się mogły wyłącznie do przeprowadzenia dochodzenia lub - co było praktyką bardziej powszechną - nadawano im prawo orzekania kary śmierci. Komisje te stały się plagą szkockiego wymiaru sprawiedliwości; dla przykładu 7 listopada l66l roku wyznaczono ich aż czternaście, a kilka miesięcy później, 23 stycznia 1662, drugie tyle. Jeśli zgromadzone przez komisję dowody uznano za wystarczające do wszczęcia procesu, zlecano szeryfowi zwołanie sądu, w skład którego wchodzid mogło nie więcej niż pięddziesięciu mężczyzn z danej okolicy, z których piętnastu zasiadało w ławie przysięgłych. Rolę sędziów przejmowali sami komisarze. Często także pastor i starsi miejscowego kościoła zbierali się tworząc konsy-storz, który formułował oskarżenia o uprawianie czarów, a następnie zwracał się do Tajnej Rady o przysłanie sędziów świeckich, którzy wydaliby wyrok. Zbór Główny Kościoła Prezbiteriaoskiego Szkocji dwukrotnie, w latach 1640 i 1642, zalecał zachowanie najwyższej czujności i nakazywał pastorom demaskowanie osób podejrzanych o czary i karanie ich. Nieprzypadkowo zatem fale naj-sroższych prześladowao, przypadające na lata 1590-1597, 1640-1644 i 1660-1663, zbiegają się z okresami wyraźnej dominacji politycznej prezbiterian.

Osoba skazana musiała ponosid koszta zarówno samego procesu, jak i własnej egzekucji, które odliczano z jej majątku, zanim ulegał on konfiskacie na rzecz króla. Jeżeli ofiara była tylko dzierżawcą, płacił za nią prawny właściciel majątku. Koszta pobytu w więzieniu i egzekucji ubogich pokrywały solidarnie rada miejska lub samorząd wsi i miejscowa rada Kościoła prezbiteriaoskie-go. Dla gmin biednych musiały byd one nader znacznym obciążeniem *patrz: Koszta procesów o czary+.

Ustawodawstwo szkockie odznaczało się kilkoma swoistymi cechami: w żadnym innym kraju, na przykład, osoba uwięziona pod zarzutem uprawiania czarów nie miała prawa wynajęcia obroocy (inna sprawa, że większośd oskarżonych o uprawianie czarów nie mogła sobie pozwolid na opłacenie adwokata). Z drugiej jednak strony - i to jest podstawową różnicą w porównaniu z zasadami obowiązującymi w krajach niemieckich -przyznanie się do winy nie było warunkiem koniecznym do wydania wyroku skazującego. Za dowód wystarczający przyjmowano fakt, że oskarżony uważany jest powszechnie za czarownika i jeśli sformułowanie takie - jak to się działo w większości wypadków - trafiło do aktu oskarżenia, równało się wydaniu wyroku skazującego bez dodatkowych formalności. Praktyka ta budziła niekiedy sprzeciw. Zdarzyło się tak w czasie procesu Isobel Young w East Lothian w roku 1629, kiedy to sąd, odwołując się do autorytetu Jeana Bodina, domagał się "jednoznacznych dowodów" w postaci ustalenia, że za rzucane oskarżonej czyny są powszechnie znane, jej dobrowolnego przyznania się do nich i stosownych zeznao świadków. Mimo to zarzut, że ktoś cieszy się "złą opinią i sławą", pozostawał w sądach Szkockich w mocy aż do początków wieku osiemnastego.

Po ostatecznym sformułowaniu aktu oskarżenia podsądny nie miał prawa podawad w wątpliwośd jego treści, nawet jeśli jawnie mijał się on z prawdą. Isobel Young została oskarżona o zatrzymanie młyna wodnego przed dwudziestu dziewięciu laty i o zesłanie gorączki na pewnego człowieka, który w następstwie utracił władzę w nodze. Odpierając te zarzuty, starała się przekonad sąd, że młyn mógł się zepsud z przyczyn zupełnie naturalnych, a wspomniany człowiek był kulawy, zanim jeszcze go przeklęła. Oskarżyciel, Sir Thomas Hope, argumentował jednak, że je) mowa obroocza "sprzeciwia się niesławie", czyli jest sprzeczna z zarzutami sformułowanymi przez śledczego w akcie oskarżenia. Sąd podtrzymał )ego stanowisko i Isobel została skazana i powieszona, a ciało jej spalono na stosie. Tortury stosowane w Szkocji zostały opisane szczegółowo w innych miejscach, tu zatem można wspomnied Jedynie o szkockim wynalazku, jakim było przyodziewanie oskarżonego w namoczoną w occie włosiennicę, co powodowało, że z całego ciała schodziła skóra. Za każdy rodzaj zadanych mąk ofiara musiała wnieśd stosowną opłatę; akta procesu w Aberdeen z roku 1597 wspominają o wynagrodzeniu w wysokości sześciu szylingów i ośmiu pensów za wypalenie piętna na policzku.

Zwyrodnienie moralne sędziów szkockich szło często w parze z ich upodobaniem do okrucieostwa. 4 czerwca 1596 roku Alison Balfour, "znaną jako notoryczną czarownicę", przez czterdzieści osiem godzin trzymano w "szczękach", czyli czymś w rodzaju żelaznego imadła miażdżącego ręce, a w czasie tortur na zamku w Edynburgu zmuszano ją, by przyglądała się, jak jej osiemdziesięcio-jednoletniego męża przygniatano ważącymi 700 funtów sztabami żelaza, syna osadzono w "hiszpaoskich butach" i pięddziesiąt siedem razy zabijano w nich klin, co powodowało, że kurczyły się, krusząc mu kości na krwawą miazgę, a siedemnastoletniej córce zgniatano palce w specjalnie do tego celu wymyślonym urządzeniu. Oskarżonego wraz z nią służącego, Thomasa Palpa, trzymano w "szczękach" przez 264 godziny bez przerwy i chłostano "sznurem tak, że nie został na nim ani kawałek ciała czy skóry". Oboje odwołali potem zeznania wymuszone na nich torturami, ale mimo to ponieśli śmierd na stosie. Alison Balfour spalono 16 grudnia 1596 roku.

Inny niesławny epizod zanotowany został w roku 1652 przez "Angielską komisję do spraw wymiaru sprawiedliwości", która wysłuchała opowieści dwóch zbiegłych ze Szkocji czarownic; mówiły one o tym, jak wieszano je u powały za kciuki, chłostano, przypiekano im podeszwy stóp, usta i głowy. Z sześciu oskarżonych kobiet cztery zmarły na torturach.

Wiara w czary przetrwała w Szkocji do osiemnastego wieku. Prokurator królewski, Sir George Mackenzie, jeszcze w roku 1678 pisał: "W to, że Istnieją czarownice, nie mogą wątpid ani duchowni, słowo bowiem Boże nakazuje, by czarownikom żyd nie dopuścid, ani też sędziowie szkoccy, zważywszy, że prawo nasze nakazuje, by karad ich śmiercią". W roku 1691 Robert Kirk, pastor z Aber- foyle, bez najmniejszych zastrzeżeo wierzy w diabelskie piętno (Secret Commonwealth), podobnie zresztą jakJohn Beli, pastor z Gladsmuir, który identyczną wiarę deklaruje jeszcze w roku 1705 (Trial ofWitchcraft). Jednak w tym samym czasie powiększa się już wyraźnie grono sceptyków. W roku 1678 Sir John Clerk odmawia udziału w pracach komisji mającej prowadzid dochodzenia w sprawach p czary. W roku 1718 prokurator królewski, Robert Dundas, zabrania zastępcy szeryfa w Caithness wszczęcia postępowania karnego przeciwko czarownicom bez uprzedniego poinformowania go o tym, gdyż jego zastrzeżenia budzi dziwaczny charakter oskarżenia (niejaki William Montgomery nawiedzony został przez plagę kotów; zabił dwa z nich, w następstwie czego zmarły rzekomo dwie czarownice), a w roku 1720 odmawia wytoczenia sprawy przeciwko kobiecie uwięzionej na podstawie zarzutów syna lorda Tor-phichena - opętanego chłopaka, który oskarżył kilka kobiet z Calder o to, że są czarownicami; zanim sąd oddalił ostatecznie te zarzuty, dwie spośród nich zdążyły umrzed w więzieniu.

Schyłek i ostateczny upadek wiary w herezję czamoksięstwa w Szkocji wyznacza kilka dat. 3 maja 1709 roku zapadł ostatni wyrok skazujący, wydany na podstawie ogólnikowego zarzutu, że podsądna znana była powszechnie jako czarownica i groziła ludziom. Była nią Eispeth Ross, którą napiętnowano i skazano na banicję. W czerwcu roku 1727 w Dornoch w Ross-shire spalono na stosie niejaką Janet Home za to, że wykorzystała własną córkę jako latającego konia, a diabeł podkuł ją w ten sposób, że dziewczyna okulała na całe życie. Należy uczciwie przyznad, że sędzia, kapitan David Ross, nie wysunął żadnych oskarżeo przeciwko córce. W czerwcu 1736 roku oficjalnie zniesiono "Acts anen-tis witchcraft".

Liczbę czarownic straconych w Szkocji ocenia się różnie. Thomas Ady mówi o 4000 ofiar, F. Legge ogłosił w roku 1891, że w latach 1590-1680 skazano na śmierd 3400 osób, zaś George F. Black opublikował w roku 1938 imienną listę 1800 skazanych czarownic, z tym że nie wszystkie one poniosły śmierd. Black ocenia, że na stosach zginęło łącznie około 4400 czarownic, i wydaje się, że szacunek ten najbliższy jest prawdy.

Świadectwo widom. Skoro istotą czamoksięstwa było zawarcie paktu z Diabłem, najlepszym z możliwych sposobów zdobycia dowodów winy oskarżonego byłoby bez wątpienia pozwanie przed trybunał samego Szatana, aby przeciwko niemu świadczył. Ponieważ jednak nawet po najbardziej zajadłych łowcach czarownic nie spodziewano się takiego wyczynu, swą współpracę z diabłem musiał potwierdzid (na torturach) sam oskarżony, inne czarownice, które zeznałyby (również na torturach), że widziały go w obecności diabła na sabacie, albo też niewinne skądinąd ofiary, utrzymujące, że rozpoznały gnębiące ich widmo jako ducha oskarżonego. John Cotta dowodził możliwości rozpoznania ducha czarownicy, powołując się na następującą analogię: "Doświadczenie uczy nas, że to samo oko, które widziało ukształtowanie, rysy i proporcje przedmiotu materialnego, może bez trudu dostrzec i rozpoznad je, gdy cechy te zostaną oddzielone od ich cielesnego nośnika dzięki, na przykład, sztuce rysowniczej" (The Trial of Witchcraft, l6l6).

Na podstawie tego rodzaju dowodów stracono w Europie dziesiątki tysięcy ludzi. Jednakże od samego początku epoki procesów? o czary licznie odzywały się głosy kwestionujące ich wartośd. Demonolodzy zmuszeni byli wciąż na nowo dowodzid, że aczkolwiek mąż zeznał, że jego żona przez całą noc nie opuściła łóżka, albo grono czcigodnych obywateli zaręczało, że pozostająca pod ich strażą kobieta nie wysunęła nawet nosa z sypialni, to w rzeczywistości brała ona udział w sabacie, a potwierdzającym to świadkom należy bezwzględnie uwierzyd. Rażącą tę sprzecznośd tłumaczyli tym, że diabeł przybiera postad kobiety leżącej w łóżku, podczas gdy ona sama, we własnej osobie, wylatuje na sabat. Ci zaś, którzy ustępowali częściowo pola, uznając, że uczestnictwo w sabacie było jedynie wytworem wyobraźni, tak czy inaczej uważali ją za winną, bowiem po przebudzeniu sama była głęboko przekonana o swoim udziale w sabacie i przyznawała się do tego.

Już w roku 1523 Bartolommeo Spina dowodził, że, poza nielicznymi wyjątkami, wszystkie osoby oskarżone przez inne czarownice o udział w sabacie prędzej czy później przyznały się do winy. Co więcej - dodawał -Bóg w łaskawości swojej nie dopuściłby do tego, by diabeł mógł przybrad postad osoby niewinnej. Jeszcze u schyłku siedemnastego stulecia, w roku 1692, historyk protestancki Limborch, negując wartośd podobnych dowodów, nie twierdził, że sabat jest czystą fantazją, ale dowodził, iż diabeł może wcielid się w postad człowieka niewinnego; dlatego też sędziowie zmuszeni są wydawad wyroki na podstawie innych, mniej może jeszcze nawet pewnych, "przesłanek i poszlak", takich jak rzucanie uroków i gróźb.

"T" Tengler Ulric. W roku 1509 gubernator Hóchstadt nad Dunajem, Uiric Tengler, napisał podręcznik prawa, który w ciągu szesnastego wieku doczekał się licznych wznowieo. Wydanie drugie, z roku 1511, zostało znacznie poszerzone przez jego syna, Christopha, profesora prawa kanonicznego uniwersytetu w Ingolstadt oraz kilku innych teologów. W rozdziałach dotyczących czarnoksięstwa w ślad za Młotem na czarownice apelował on do sędziów świeckich, by zachęcali wiernych do składania donosów, gwarantując de-latorom bezkarnośd, nawet gdyby oskarżenia okazały się fałszywe. Liczne wkomponowane w tekst poradnika ryciny przedstawiają wiernie metody stosowanych podówczas tortur.

Layenspiegel Tenglera wzorowany jest na prawodawstwie bamberskim, które stanowiło podstawę wydanego później Kodeksu Karola V. Był on pierwszym napisanym w języku niemieckim podręcznikiem omawiającym zasady postępowania sądowego w procesach o czary, dając początek długiej liście podobnych publikacji, jakie miały ukazad się w Niemczech w ciągu następnych dwustu lat. Przytaczamy tu przekład dwóch fragmentów Layenspiegel'- odezwy zachęcającej do składania donosów na osoby podejrzane o uprawianie czarów oraz listę pytao, jakie, zdaniem Tenglera, należało zadawad przesłuchiwanym czarownicom.

WZÓR ODEZWY ZACHĘCAJĄCEJ DO SKŁADANIA DONOSÓW NA CZAROWNICE

Ja, N., sędzia, czynię wiadomym wszystkim, którzy podlegają jurysdykcji sądu w N.N. jako poddani, ich krewni bądź ludzie w owym okręgu zamieszkujący, że do uszu moich doszły pogłoski i plotki, jakoby w okręgu podlegającym sądowi w N. N. przebywały pewne czarownice oraz inni im podobni, którzy z pomocą złego ducha potajemnie szkodzą i sprowadzają nieszczęścia zarówno na młodych, jak i starców, a także na trzodę i zbiory, trudniąc się takoż innymi rodzajami praktyk tajemnych l heretyckich.

Z racji przeto moich powinności, a także polecenia Boga Wszechmogącego i troski o jego cześd i chwałę, jako też i przez wzgląd na powinności, jakie nakłada na mnie wiara święta chrześcijaoska, obowiązkiem moim jest ze wszech sil wykorzeniad i deptad ową heretycką nieprawośd, toteż ogłaszam niniejszym co następuje:

I tak, pod groźbą najsroższych kar napominam wszystkich l każdego z osobna, a zwłaszcza tych, którzy podlegają jurysdykcji N.N., iżby w ciągu dwunastu wyznaczonych przeze mnie dni, z których cztery pierwsze przeznaczone są dla poddanych, cztery następne dla ich krewnych, ostatnie zaś cztery dla reszty mieszkaoców, donieśli mi i powiadomili mnie, czy nikt z nich nie widział ani nie słyszał o osobach, o których wiadomo, że są czarownicami, a także podejrzanych o uprawianie czarów bądź takich, o których panuje powszechna opinia, że są czarownikami, innego rodzaju heretykami lub ludźmi parającymi się takimi praktykami, jak zadawanie zła innym ludziom, bydłu i zasiewom bądź szkodzenie dobru powszechnemu.

Nikt też nie musi troszczyd się o dowiedzenie swoich oskarżeo ani obawiad, że w wypadku, gdyby okazały się niemożliwe do udowodnienia, zostanie on ukarany lub w inny sposób pociągnięty do odpowiedzialności. Jeśli jednak wyjdzie na jaw, że ktoś był, jest lub w przyszłości będzie winien tego rodzaju uczynkom, poniesie on wszelką przepisaną za nie prawem karę. Co winno byd znane wszystkim ku ich rozwadze i przestrodze.

Opatrzone moim podpisem. Pozew przeciwko konkretnej osobie może byd sformułowany następującą manierą, z uwzględnieniem koniecznych zmian i poprawek

Jeśli przybędzie ktokolwiek, kto chciałby złożyd doniesienie *na czarownicę+, sędzia, któremu winien towarzyszyd pisarz sądowy oraz dwie inne godne zaufania osoby nie zdradzające swej tożsamości, ma przystąpid do wypełniania swoich obowiązków i odebrad od oskarżyciela przysięgę *aby uświadomid mu wagę jego zarzutów+, a następnie przesłuchad go na okolicznośd źródeł jego wiedzy i podstaw, na jakich formułuje oskarżenia; zwłaszcza gdzie i w jakich konkretnie miejscach słyszał o tym oraz w jakich okolicznościach, jak często i o jakich porach widywał *oskarżonego+, a także (w wypadkach gdy na osobie takiej ciążyło podejrzenie, iż obraca się w złym towarzystwie lub przebywa w podejrzanych miejscach) co jeszcze poza tym udało mu się zauważyd. Jeśli wszakże oświadczyłby, że jedynie coś obiło mu się o uszy, należy poddad go dalszemu przesłuchaniu w celu ustalenia, od kogo słyszał podobne rzeczy, gdzie, kiedy i jak często miało to miejsce, kto poza nim był przy tym obecny etc. Na zakooczenie *przesłuchania+ sędzia powinien zobowiązad wszystkich pod przysięgą do zachowania tajemnicy.

Dalej, w wypadku zaistnienia tego rodzaju sprawy, jeśli ustalone już zostaną wspomniane wyżej poszlaki, sędzia świecki winien orzec, czy dalsze postępowanie należy poru-czyd sądowi świeckiemu, czy też duchownemu.

W wypadku gdy sędzia obawia się, że jedna lub kilka z osób podejrzanych może uciec, ma on prawo osadzid je w areszcie bądź zapobiec takiej możliwości innymi sposobami.

Jeśli zaś weźmie ich pod straż, winien dokonad oględzin domów owych czarownic oraz innych osób podejrzanych i przeszukad starannie wszelkie zakamarki, szpary i skrytki, tak w podłodze, jak i na suficie, z racji tego, że można tam znaleźd niektóre instrumenty i oznaki *praktyk czarnoksięskich+, jeśli nie ukryto ich dośd starannie.

Jeśli zaś *podejrzani+ mają córki, służące lub domownice, to również i one winny zostad osadzone w areszcie i przesłuchane. Jeśliby natomiast osoby tego rodzaju zostały pojmane w swoich własnych domach, sędzia winien dawad pilne baczenie, by nie pozostawiono ich samych w żadnej komnacie ani jakimkolwiek innym pomieszczeniu, gdzie mogłyby ukryd posiadane przez siebie dowody [winy], a także nie dopuścid do tego, by udało się im wypowiedzied jakiekolwiek bądź zaklęcie, pozwalające im wytrwad w milczeniu *w czasie przesłuchania+. Osoby takie zwykło się niekiedy wynosid z domu zwinięte w prześcieradło *tak, by ich stopy nie dotykały ziemi, wtedy bowiem tracą one swą moc magiczną+.

Jeśli zaś już tego rodzaju osoby zostaną pojmane, należy je najpierw przesłuchad w więzieniu uprzejmie i delikatnie, takim wszelako sposobem, by nie wyjawid im przez kogo i o co zostały oskarżone. Należy zwłaszcza spytad je, gdzie się urodziły, wychowały i mieszkały, gdzie żyją obecnie, w jakich miejscach i w czyim towarzystwie zwykły przebywad; jeśli mają przyjaciół, to czy żyją oni jeszcze, czy też zmarli już, a jeśli tak, to czy śmiercią naturalną, czy też z innych przyczyn.

Item: szczególnie czy opuściły swoją ojczyznę.

Item: zwłaszcza czy ich krowy dają więcej mleka niż krowy sąsiadów, osobliwie tych, których nie lubią, oraz czy mają więcej bydła niż inni, a także dlaczego ludzie wrogo się do nich odnoszą. Item: czy nie słyszeli albo nie podejrzewali, że miejsce, które obrali sobie za siedzibę, jest nawiedzone, a także, czy zwykli włóczyd się po polach nawet w złą pogodę.

Item: dlaczego zwierzęta, dzieci i dorośli zapadają na gwałtowne i niespodziewane choroby, co zdarzało się ostatnio.

Item: czy wiedzą, że ludzie, którzy mają do czynienia z takimi sprawkami, to ludzie źli.

Item: czy wiedzą, że w niektórych okolicach tego rodzaju ludzi aresztuje się i pali na stosie.

Item: dlaczego mieszkaocy tych okolic są ich nieprzyjaciółmi.

Item: dlaczego ich wrogowie utopili kilkoro spośród oskarżonych.

Item: dlaczego kradli, skoro równie dobrze mogli uzyskad to samo w inny sposób, oraz do jakich celów używali skradzionych przedmiotów.

Item: dlaczego oddają się cudzołóstwu i żyją w wolnych związkach.

Item: dlaczego zrobili to a to, w czasie gdy Frau N. była w połogu.

Korzystając ze swego doświadczenia, wprawny sędzia może sam sporządzid podobną listę pytao w zależności od rodzaju zarzutów, jakie zostały wysunięte wobec podejrzanego. Jeśliby zaś podejrzani nie odpowiadali w sposób należyty na zadawane im pytania, zaprzeczając lub milcząc, wtedy sędzia ma prawo przypuszczad, że znajdują się pod wpływem czarów i nie mówią prawdy, wolno mu przeto przedsięwziąd dalsze wobec nich środki. Kiedy jednak sprawa dotyczy postępowania sądowego wobec podejrzanych o czary, nie można z góry ustalid żadnych konkretnych posunięd, zły duch mógłby bowiem wówczas przewidzied, co go czeka, i dzięki temu uniknąd zastawionej nao pułapki.

W przypadkach, kiedy przesłuchiwani wyrażają chęd, by stanąd twarzą w twarz z tymi, którzy ich oskarżyli, z wielu ważkich względów nie wolno do tego dopuścid.

Omówienie tych oraz innych kwestii znaleźd można we wspomnianym już wcześniej Młocie na czarownice.

Dzięki pilnym dwiczeniom każdy sędzia i jego pomocnik powinien umied pilnowad się, by w żadnym wypadku nie dotknąd obnażonego ciała jakiejkolwiek z tych potępionych osób, i zadbad o to, by zawsze mied przy sobie rozpuszczone w wodzie mydło, wosk oraz inne remedia, jakie Kościół zaleca przeciwko wszelkiego rodzaju diabelskim sztuczkom i zaklęciom. A jeśli udają się na przesłuchanie tych bezbożnych odszczepieoców, niechaj uczynią znak krzyża i baczą pilnie, by dzięki pomocy Bożej zdołał- uniknąd zła i trucizny rozsiewanych przez pradawnego.

Tortury. Stosowanie tortur podczas procesów o czary usprawiedliwiał moralnie następujący tok rozumowania:

Po pierwsze, pewne założenia należy uznad za dane i niepodważalne. Prawda i dobro - atrybuty Boga - są odwieczne, objawione Kościołowi i objawiane przez Kościół, nie podlegają przeto wpływowi zmiennych wyobrażeo człowieka na temat Istoty dobra i zła. Kościół, jako jedyna instytucja władna zmieniad i pogłębiad wzorce zachowao i postaw ludzkich, które powinny byd przestrzegane przez każdego, ma monopol na wiedzę o zasadniczych celach żywota ludzkiego. Wszelkie inne poglądy są fałszywe i nie wolno ich tolerowad. A zatem nie tylko Bóg jest jeden, ale również jest tylko jeden prawdziwy Bóg. Istniejący realnie Diabeł bezustannie stara się pozyskad wśród ludzi akolitów, by stworzyd konkurencyjny wobec Boga porządek rzeczy. Każdy zatem, kto wspiera Diabła, w sposób oczywisty zwalcza Boga chrześcijan, przeto musi byd powstrzymany przez chrześcijaoski Kościół, zanim uda mu się rozpowszechnid swoje fałszywe poglądy. Jeszcze w roku 382 Kościół orzekł, że każdy, kto winien jest opozycji, to znaczy herezji, winien zostad skazany na śmierd.

Jeśli zaakceptuje się jego podstawowe przesłanki, ten sposób rozumowania prowadzi do wielu istotnych konkluzji. Skoro zbrodnia wspomagania Diabla - czarnoksię-stwo - jest przestępstwem z natury swojej nie fizycznym, lecz duchowym, nie może byd dowiedziona za pomocą postępowania dowodowego przyjętego i stosowanego w odniesieniu do zbrodni innego rodzaju. Zgodnie z prawem kanonicznym czamoksię-stwo traktowane było jako crimen excepta - przestępstwo o charakterze wyjątkowym; zbrodnia tak ciężka i tak trudna do dowiedzenia, że musiały wobec niej zostad zawieszone wszelkie normalne procedury prawne. Najlepszym sposobem udowodnienia związków między Istotą ludzką a Diabłem - skoro Diabeł nie pojawiał się, by świadczyd przeciwko swoim sojusznikom - było wydobycie stosownych zeznao od samego oskarżonego. Ponieważ zaś działania na szkodę Kościoła chrześcijaoskiego, jako przedstawiciela Boga na ziemi, traktowano na równi z zasługującą na śmierd zbrodnią zdrady stanu, to nie można było się spodziewad, aby ktokolwiek dobrowolnie przyznał się do nich, skazując się tym samym na tak srogi wymiar kary. Dlatego też ludzie, którzy ze względu na pewne poszlaki i przesłanki podejrzani byli o konszachty z Diabłem, powinni byd torturowani, dopóki nie wyznają swej winy; ze względu zaś na dobro powszechne należy ich zgładzid, by powstrzymad tym samym dzieło podkopywania podstaw Królestwa Bożego przez Diabła. Zabid ich powinno się także dla ich własnego dobra, ponieważ, jeśli umrą w stanie skruchy, zanim popadną w cięższe jeszcze błędy, mogą byd im oszczędzone daleko sroższe męczarnie przewidziane dla nich po śmierci i, w ostatecznym rachunku, mogą ponownie odnaleźd swe miejsce w Bożym planie świata.

Tradycyjne poglądy w tej mierze podsumował w roku 1580 Jean Bodin;

A zatem jeśli istnieje jakiś sposób, aby powstrzymad gniew Boży, uzyskad Jego błogosławieostwo, wzbudzid bojaźo niektórych poprzez wymierzenie kary innym i uchronid tym samym od zarazy, zmniejszyd liczbę siewców zła, umożliwid spokojny żywot sprawiedliwym i ukarad naj-obrzydliwsze zbrodnie, jakie mieszczą się w ludzkim pojęciu, to jest nim tylko wymierzanie najsroższych kar czarownicom.

Gdyby czamoksięstwo rozumiano wyłącznie jako wróżbiarstwo i praktyki magiczne (jak działo się przed rokiem 1200), w trakcie których diabła można było poprosid o pomoc w wywołaniu zjawisk wykraczających poza prawa natury, ale nie zakładających odrzucenia zwierzchnictwa Boga chrześcijan, zbrodnia czamoksięstwa nie nabrałaby posmaku herezji, a jej karaniem zajmowałyby się sądy świeckie, traktując ją zresztą jako przestępstwo lżejszej kategorii. Skoro jednak uznano, że wszelkie tego typu prośby zakładają implicite uznanie władzy Diabła jako wroga boskiego porządku świata, czemoksię-stwo stawało się aktem wrogim wobec Boga, a tym samym herezją. "Aby wytropid wszystkich nieprawomyślnych, Kościół uciekł się do środka ostatecznego, stworzył Inkwizycję Świętą i złożył w jej ręce prawo stosowania tortur". Wypleniwszy herezję, "ta, nigdy nie nasycona instytucja zwróciła się ku następnym ofiarom". (Gibbons, Some Rhenish Foes ofCredulity, 1920)

"Herezja - stwierdzał w traktacie Practica Inąuisitionis Heretice Pravitatis Bernardus Guidonis (1261- 1331) - jest zbrodnią obrazy majestatu bożego, zasadzającą się na świadomym odrzuceniu dogmatów lub przynależności do sekty, której doktryna została potępiona przez Kościół jako przeciwna wierze". Tym samym sekta czarownic, jako heretycka, stała się domeną inkwizycji papieskiej, której zadaniem było tępienie wszelkiej opozycji wobec prawd objawionych, jakie głosił Kościół, lub prób odmiennej ich interpretacji. W ciągu stuleci trzynastego i czternastego inkwizycja, ustanowiona początkowo dla okręgu Tuluzy (1233) i Aragonii (1238), przekształciła się w wydajną i skuteczną organizację służącą temu celowi, a kiedy udało jej się uporad z większością głównych nurtów heretyckich, uświadomiła sobie, że i czamoksięstwo da się zakwalifikowad jako herezję. Już w roku 1257 inkwizycja domagała się prawa jurysdykcji w sprawach z oskarżenia o przepowiadanie zdarzeo przyszłych i uprawianie praktyk magicznych, jednak dopiero w roku 1320 papież Jan XXII nakazał jej likwidację czcicieli diabła. W cytowanym już dziele Guidonis zgromadził wszystkie wcześniejsze argumenty na rzecz zasadności palenia heretyków na stosie, a kiedy papież Klemens V starał się złagodzid surowośd stosowanych przez inkwizycję tortur, wystąpił z otwartym protestem, utrzymując, że bulla papieska utrudnia pracę tej instytucji, winna byd przeto anulowana.

W wieku piętnastym inkwizycja dokładała wszelkich starao, by udowodnid, że czamo-księstwo jest herezją, i narzucid ten punkt widzenia całej Europie Zachodniej. Metody, których użyto, aby wyplenid wcześniejsze ruchy heretyckie, czekały w pogotowiu na wykorzystanie ich przeciwko nowej sekcie czarowników. Tortury były sposobem wypróbowanym i dobrze sprawdzonym, toteż w sposób niejako naturalny włączono je do arsenału broni wymierzonej w jej zwolenników. Stanowisko to poparł w roku 1350 najwybitniejszy prawnik owych czasów, profesor Bartolo, który do czarownic właśnie odniósł słowa Chrystusa: "Ten kto nie trwa we Mnie *w Kościele Katolickim+, zostanie wyrzucony jak winna latorośl. I zbiera się ją, i wrzuca do ognia, i płonie".

Inkwizycja zawsze odgrywała przed światem farsę miłosierdzia, wstawiając się u władz świeckich za więźniem, którego skazała. W Directorum Inąuisitorum Nicholas Eyme-ric (zm. 1399) przytacza następującą formułę wyroku skazującego:

Wypędzamy cię z naszego sądu kościelnego jako kogoś, kto popadł w błąd herezji, i przekazujemy ramieniu świeckiemu. Niemniej prosimy, i to z całą mocą, sąd świecki, aby złagodził wyrok tak, by uniknąd rozlewu krwi i groźby utraty życia.

Jednak każdy sędzia, który zastosował się do tego wezwania, mógł zostad oskarżony o okazywanie sympatii heretykom i sam stanąd przed trybunałem inkwizycyjnym.

Po okresie sporów religijnych w Europie protestanci zerwali z wieloma dogmatami doktryny Kościoła katolickiego, przejmując wszakże bez zastrzeżeo całą katolicką koncepcję herezji czarnoksięstwa. Zarówno protestanci, jak i katolicy wychodzili z tych samych przesłanek i stosowali podobne argumenty logiczne. Czynnikiem, który sprawił, że w krajach protestanckich nie doszło do równie barbarzyoskich prześladowao czarownic jak w Europie katolickiej, było nie tyle "zreformowane" chrześcijaostwo, co germaoskie tradycje pogaoskiego prawa zwyczajowego, które w przeciwieostwie do prawa rzymskiego niechętne było stosowaniu tortur, obstając zarazem przy zasadzie, że to nie oskarżony winien wykazad swą niewinnośd, lecz na oskarżycielu spoczywa obowiązek udowodnienia winy. Ponieważ jednak w Niemczech przeżytki dawnego prawa zwyczajowego zlikwidowane zostały bardzo wcześnie, jedynie Anglii, Holandii i krajom skandynawskim udało się uniknąd ludobójstwa wywołanego manią prześladowania czarownic - z tym że w Anglii, podatnej na wpływy klimatu intelektualnego Europy kontynentalnej, tolerowano daleko posuniętą brutalnośd.

W miarę jak wobec nasilającej się krytyki metody te dyskredytowały się stopniowo, inkwizycja zmuszona była ustąpid pola. Wpływ bardziej oświeconych i humanitarnych poglądów w tej kwestii odzwierciedla wydana w roku 1623 bulla papieża Grzegorza XV, wyrażająca oficjalne stanowisko Kościoła katolickiego wobec metod prowadzenia procesów o czary. W roku 1657 Święte Officium wydało zbiór reguł normujących zasady przesłuchiwania czarownic, w którym przyznano nawet, że w ciągu ostatnich dwustu lat sędziowie zbyt łatwo i zbyt chętnie uciekali się do tortur i szafowali wyrokami śmierci, zaniedbując staranną analizę materiału dowodowego.

Aby zostad oskarżonym o czary, niepotrzebny był żaden dowód; plotki i anonimowe donosy uważano za "dowody prawie wystarczające" i dające podstawę do poddania podejrzanego torturom. W roku 1520 Ponzi-nibio stanowczo opowiedział się przeciwko stosowaniu tortur w wypadkach, kiedy oskarżenie opierało się wyłącznie na luźnych domysłach; jego protest przeszedł wszakże bez echa. "Zwykłe podejrzenie zrównano z rzeczywistą zbrodnią, bowiem gdy już przystąpi się do tortur, nikną wszelkie możliwości udowodnienia czyjejś niewinności. Nic już nie mogło uratowad aresztowanego; wyrok na ' niego zapadł". (Gibbons)

W pewnym sensie już sam pobyt w więzieniu był torturą. Szesnaste- i siedemnastowieczne więzienie w niczym nie przypominało aseptycznych klatek z betonu i stali dzisiejszych zakładów karnych; był to obrzydliwy, cuchnący loch, w którym choroby zbierały obfite żniwo. Nawet w Anglii, której system prawny był stosunkowo łagodny, dwadzieścia procent aresztowanych umierało w więzieniach (na przykład w roku 1598 w Guildford Castle). W ciągu sześciu lat, od

1573 do 1579 roku, w więzieniu King's Bench w Londynie na skutek różnych chorób zakaźnych zmarło prawie sto osób. W roku 1630 w Colchester Castle "cierpienia nieszczęśliwych więźniów były trudne do zniesienia, a ich stan opłakany; po części z racji brutalności strażników, po części zaś z powodu skrajnego niedostatku, jaki przyszło im znosid, tak że wielu z nich znajdowało się na granicy śmierci".

Na kontynencie europejskim przestrzegano zazwyczaj sformułowane) w roku 1504 przez Prieriasa zasady, że czarownica nie może .zostad stracona, dopóki sama nie przyzna się do winy, niezależnie od tego, jak wiele dowodów przeciwko niej zgromadzono. Nie wystarczało wszakże dobrowolne przyznanie się do winy; musiało ono nastąpid na torturach, ponieważ jedynie wtedy można było przyjąd, iż płynie ono z głębi serca i jest prawdziwe. Co więcej, jak zauważa dzieło Errores Gazariorum(1450), wiele skazanych czarownic regularnie przystępowało do komunii i nikt ich o nic nie podejrzewał, dopóki nie zostały poddane torturom; wtedy dopiero wyznawały swe rozliczne zbrodnie. Wzięcie kogoś na tortury dawało absolutną gwarancję, że prędzej czy później przyzna się do winy; protokoły zeznao ojca Dominika Gor-dela, Thomasa Lootena, burmistrza Johanne-sa Juniusa, Rebeki Lemp czy też anonimowych ofiar skazanych w Eichstatt dowodzą wyraźnie, że przekraczający granice wytrzymałości ból może skłonid każdego poddawanego męczarniom, by przyznał się do wszystkiego, czego od niego się oczekuje. Na początku lat trzydziestych siedemnastego stulecia pewna kobieta, którą torturowano w Paderbom, zwierzyła się pastorowi Micha-elowi Stapiriusowi, że wszystkie jej zeznania oraz denuncjacje, jakie złożyła, były od początku do kooca nieprawdziwe. Kiedy duchowny usiłował skłonid ją, by je odwołała i przywróciła tym samym dobre imię niewinnym ludziom, których zmuszona była wymienid jako swoich wspólników, odpowiedziała:

Spójrz, ojcze, spójrz tylko na moje nogi! Palą mnie jak ogieo gotowy wybuchnąd jasnym płomieniem - tak dojmujący jest ból. Nie wytrzymałabym nawet wtedy, gdyby dotknęła ich mucha, a cóż powiedzied dopiero o ponownych torturach. Po stokrod wolę umrzed, niż jeszcze raz znosid podobne męki. Nie potrafię wytłumaczyd nikomu, jak straszliwie to boli.

Należy podkreślid, że metody torturowania były różne, w zależności od miejsca, czasu oraz indywidualnych umiejętności i upodobao kata. Do najbardziej barbarzyoskich uciekano się na początku siedemnastego stulecia w Niemczech, kiedy to nazwa miasta Bam-berg stała się synonimem horroru i niesławy. Niemniej na kontynencie europejskim podstawowe zasady torturowania i najczęściej stosowane sposoby zadawania cierpieo przez prawie trzysta lat pozostawały zasadniczo niezmienne.

Tortura pierwszego stopnia miała zmusid podejrzanego do przyznania się. Zwano ją torturą przygotowawczą - question pr6pa-ratoire. Nie była skomplikowana, acz wystarczająco groźna i skuteczna. Zaczynała się od próby zastraszenia przesłuchiwanego, którego wprowadzano następnie do izby tortur, aby mógł zobaczyd, co się tam dzieje ("in conspectu tormentorum"). Na tym etapie procedury, zwanym territio, czyli wprowadzeniem w tortury, kat demonstrował rozmaite narzędzia zadawania mąk i objaśniał, jakiego rodzaju ból powoduje ich zastosowanie. Niekiedy oględziny takie mogły kooczyd się związaniem oskarżonego i przytroczeniem go do drabiny. Osobę podejrzaną o czary rozbierano do naga, wiązano, a następnie zacieśniano stopniowo więzy, które wrzynały się w członki, ewentualnie mocowano jej dłonie i stopy do przeciwległych kooców drabiny; w takim wypadku skręcanie sznura powodowało rozciąganie całego ciała.

Malleus Malęflcarum - biblia łowców czarownic, instruuje szczegółowo, w jaki sposób winno się prowadzid torturę przygotowawczą:

Sposób rozpoczęcia przesłuchania z użyciem tortur przedstawia się następująco. Na wstępie strażnicy więzienni czynią -przygotowania do rozpoczęcia tortur, czyli rozdziewają więźnia (o ile jest to kobieta, winna byd rozebrana przez inne niewiasty, uczciwe i o nieposzlakowanej reputacji). Oskarżonych rozdziewa się po to, aby nie mogli ukryd w szatach czarów i amuletów, jakie często, za poduszcze-niem diabła, sporządzają sobie z ciał nie chrzczonych niemowląt, zaprzepaszczając •w ten sposób nadzieję zbawienia. Kiedy narzędzia tortur zostaną już odpowiednio przygotowane, sędzia osobiście i za pośrednictwem innych zacnych, a gorliwych w wierze mężów stara się skłonid więźnia, by dobrowolnie wyjawił prawdę; gdy ten zaś odmawia, nakazuje przygotowanie go do strappado lub tortury innego rodzaju. Torturmistrze pozornie biorą się do dzieła i w tym momencie, za wstawiennictwem jednego z obecnych, oskarżonego uwalnia się z więzów i odprowadza na stronę, gdzie raz jeszcze skłania się go do przyznania się do winy, dając mu do zrozumienia, że w takim wypadku nie zostanie skazany na śmierd. *...+

Etapy tortur stosowanych w procesach o czary I. Tortura przygotowawcza. Jej celem było skłonienie oskarżonego do przyznania się do winy. Metody: obnażanie, straszenie, związanie, chłosta, miażdżenie kciuków w specjalnym imadle, rozciąganie na drabinie (w protokołach sądowych często w ogóle o niej nie wspominano, stwierdzając, że oskarżony przyznał się dobrowolnie).

II. Tortura ostateczna. Miała wymusid przyznanie się do winy na wyjątkowo opornych oraz skłonid oskarżonego do wyjawienia tożsamości wspólników.

A. Tortura zwyczajna. Metoda: strappado.

B. Tortura nadzwyczajna. Metoda: squassatio.

(Torturę można było stosowad trzykrotnie, o ile nie pojawiły się nowe dowody winy. Podstawowe metody tortur uzupełniano niekiedy chłostą, przyżeganiem ogniem, miażdżeniem palców itp.)

III. Tortury dodatkowe aplikowane w wypadku niektórych specyficznych zbrodni. Miały powodowad dodatkowe cierpienia traktowane jako forma zadośduczynienia za popełnione przestępstwo. Metody: amputacja rąk i nóg, szarpanie ciała rozpalonymi do czerwoności cęgami.

IV. Tortury stosowane okazjonalnie w niektórych więzieniach. Zaspokajały sadystyczne skłonności sędziów. Metody: kąpiele we wrzącej wodzie, sadzanie więzną na najeżonym ostrzami stołku, pod którym rozpalano ogieo etc.

V. Egzekucja. Metody: palenie na stosie. Jeśli skazany nie odwołał swoich zeznao, mógł zostad przed spaleniem uduszony, w przeciwnym razie palono go żywcem. W zależności od tradycji lokalnych skazanych przywiązywano do słupa, umieszczano w rodzaju słomianej szopy, którą następnie podpalano, wsadzano do beczki ze smołą itp. Czarownice, które nie wykazały skruchy, palono na stosie z wilgotnego chrustu, by przedłużyd egzekucję. Niekiedy przed spaleniem profanowano zwłoki, miażdżąc je kołem lub dwiartując.

Jeśli jednak czarownicy nie udaje się skłonid do wyznania prawdy ani groźbą, ani obietnicami, strażnicy więzienni przystępują do wykonania swych obowiązków, torturując ją w przewidziany wcześniej sposób i traktując z mniejszą bądź większą surowością, zależnie od rozmiaru winy. W czasie tortury osobę oskarżoną należy przesłuchad na okolicznośd wszystkich punktów oskarżenia, przy czym pytania winny byd zadawane bez przerwy i uporczywie, poczynając od tych, które odnoszą się do przestępstw mniejszej wagi -bowiem łatwiej przyzna się ona do wykroczeo lżejszych niźli do zbrodni większego kalibru.

Malleus Maleficarum daje opis czegoś, co można by określid mianem wyidealizowanych warunków prowadzenia tortur; w praktyce, co jednoznacznie poświadczają zachowane protokoły sądowe, procesy dawały pole do popisu dla nieokiełznanego sadyzmu prześladowców. Obraz, jaki kreśli w wydane) w roku 1692 TheHistoryqftheInquisittonPhi-lip Umborch, pozostaje w zasadniczej zgodzie z faktami przedstawionymi w protokołach sądowych:

Rozdziewanie odbywa się w atmosferze zupełnego pogwałcenia godności ludzkiej i to nie tylko w stosunku do mężczyzn, ale także niewiast i dziewic, z których najzacniejsze i najbardziej cnotliwe trafiają niekiedy do więzieo. Zmusza się je bowiem, by rozebrały się do samej tylko koszuli, po czym zdziera się z nich i tę, tak że ostają się w samych jeno gatkach.

Bywało, że rozbierane kobiety były gwałcone przez pomocników kata, jak się to przytrafiło pani Peller, żonie oficjalisty dworskiego, podczas procesu w Rheinbach w roku 1631. Notabene oskarżono ją o czary jedynie dlatego, że jej siostra odmówiła pójścia do łóżka z sędzią, Fran-zem Buirmannem, pupilkiem księcia-arcy-biskupa Kolonii. Mogły także podzielid los siostry Madeleine Bavent, którą w roku 1643 wielki penitencjariusz z Evreux poddał "brutalnym i niegodnym" oględzinom w poszukiwaniu na jej ciele diabelskiego piętna.

Do tortury przygotowawczej przywiązywano wagę tak nikłą, że wiele protokołów sądowych pomija ją po prostu i stwierdza, że "więzieo przyznał się do winy bez zastosowania tortur". Protestancki profesor Johann Meyfarth, znający procesy o czary z własnego doświadczenia, pisał w roku 1635:

Więźniów karmi się wyłącznie przesolonym jadłem, a wszelkie podawane im napoje mieszane są z wodą od śledzi. Nigdy nie dostają nawet kropli czystego, nie zmieszanego z niczym, wina, piwa ani wody, co powoduje, że trawi ich dojmujące pragnienie. *...+ Ale owego okrutnego, dojmującego i palącego wnętrzności pragnienia inkwizytorzy nie uważają nawet za torturę.

Nawet wtedy, gdy przesłuchiwanym miażdżono kości w imadle lub rozciągano ich na drabinie jak garbowaną skórę, "również i tego nie wolno było uznad za torturę".

Doktor Meyfarth wyjaśnia jednoznacznie, co kryło się pod pojęciem "dobrowolnego przyznania się czarownicy do winy".

Cóż naprawdę oznaczają te słowa? Marga-ret *jedna z oskarżonych czarownic+ z własnej i nieprzymuszonej woli potwierdziła przed kompletem sędziowskim wyznanie winy uczynione na torturach. Spójrzcie zatem, co się za nimi kryje. Kiedy Margaret, poddana torturom tak okrutnym, że nie mogła dłużej już ich wytrzymad, przyznała się w koocu, mistrz powiedział jej, co następuje: "Przyznałaś się wreszcie. Czy znowu wyprzesz się tego? Odpowiedz mi teraz, kiedy jestem pod ręką, a jeśli tak, to urządzę ci powtórkę. A jeśli zaprzeczysz wszystkiemu jutro, pojutrze lub przed obliczem sądu i tak wrócisz w moje ręce, a wtedy przekonam cię, że do tej pory jedynie z tobą igrałem. Zadam ci takie tortury, że nawet kamieo zapłacze z litości". W wyznaczonym na rozprawę dniu Margaret zostaje przewieziona wózkiem do sądu, okuta w kajdany, z rękoma związanymi tak mocno, że sączy się z nich krew. Otaczają ją strażnicy więzienni i tortur-mistrze; z tyłu podąża uzbrojona straż. Po odczytaniu zeznao kat osobiście pyta Margaret, czy obstaje ona przy nich, czy nie, chciałby bowiem wiedzied, co ma robid dalej, na co potwierdza ona przyznanie się do winy. Czy można to nazwad wyznaniem dobrowolnym? Czy zeznania tej kobiety, postawionej pod ciągłą strażą i nieustannie obserwowanej przez tych dege-neratów, na której potwory te wymusiły wszystko torturami, można uznad za uczynione z własnej i nieprzymuszonej woli?

Wymuszenie przyznania się do winy nie było wszakże ani wyłącznym, ani nawet najważniejszym celem stosowania tortur. Prawdziwe męczarnie rezerwowano dla kolejnego stadium przesłuchania, zwanego cjuestion definitwe, czyli torturą ostateczną, mającą skłonid czarownicę do wyjawienia tożsamości współwinnych. Niezłą ilustrację metod, jakie na tym etapie stosowano, daje opis tortur użytych w roku 1597 w Geinhausen wobec niejakiej Ciary Geissier. Udało )ej się zachowad milczenie w czasie miażdżenia palców, ale gdy

*...+ zmiażdżono jej stopy i mocno rozciągnięto cale ciało, zajęczała żałośnie i przyznała, że wszystkie stawiane jej zarzuty odpowiadają prawdzie; piła krew niemowląt wykradzionych podczas nocnych lotów i zamordowała około siedemdziesięciorga dzieci. Ujawniła imiona dwudziestu innych kobiet, które wraz z nią uczestniczyły w sabatach, dodała także, iż ucztom sabatowym przewodniczyła żona zmarłego burmistrza.

Po zdjęciu z drabiny Ciara odwołała swoje oskarżenia i utrzymywała, że "w tym wszystkim, co powiedziała na temat innych, opierała się nie na własnych obserwacjach, lecz na krążących po okolicy pogłoskach". Mimo to sędziowie aresztowali i wzięli na tortury wymienione przez nią osoby. Jedna z pojmanych kobiet przyznała się wszakże do zbrodni daleko sroższych niż te, które zarzuciła jej Ciara, w związku z czym tę ostatnią poddano torturom ponownie, by potwierdziła prawdziwośd postawionych owej niewieście zarzutów. Po zakooczeniu tortur jeszcze raz odwołała wszystkie swoje zeznania, a zatem wzięto ją na męki po raz trzeci i torturowano "z niezwykłą surowością" przez kilka godzin, póki nie potwierdziła wszystkiego, czego chcieli sędziowie. Poddana dalszym torturom zemdlała i zmarła na mękach. W protokole sądowym stwierdzono: "Diabeł nie pozwolił jej wyznad nic więcej i skręcił jej kark". 23 sierpnia 1597 roku zwłoki Ciary spalono na stosie. ••

Tortura ostateczna składała się z dwóch etapów - tortury zwykłej i następującej po niej tortury nadzwyczajnej, zwanej też ąuestion extra.ordina.ire. W czasie tortury zwykłej stosowano z reguły strappado, w czasie nadzwyczajnej zaś sąuassatio- bardziej okrutną odmianę strappado, polegającą na tym, że do stóp zawieszonego w powietrzu delikwenta mocowano ciężkie odważniki, po czym gwałtownie podciągano go do góry i puszczano z powrotem. Powodowało to wyłamywanie stawów rąk, nóg, łokci i ramion.

Malleus Maleflcarum zalecał, by w czasie tortur pisarz sądowy "zapisywał wszystko do protokołu, mianowicie w jaki sposób torturowano podsądnego, o co go pytano i jakich udzielał on odpowiedzi". Przeglądając dawne zapiski sądowe, czytelnik współczesny wręcz słyszy jęki i skowyt ofiar; procesy Dominika Gordela i Louisa Gaufridiego stanowią dobitny tego przykład.

Po zakooczeniu każdego z etapów tortur ofiarę ubierano ciepło i starano się, by doszła do siebie l mogła wytrzymad następne męki nie tracąc przedwcześnie przytomności. Nierzadko tortury nadzorowali lekarze, nakazując ich przerwanie, kiedy tylko pojawiało się niebezpieczeostwo, że przesłuchiwany wyzionie ducha.

Praktyka stosowania tortur była logicznym następstwem koncepcji, że Istnieje wyłącznie jeden godziwy l słuszny sposób widzenia rzeczywistości - wszelkie inne są błędne. Jeśli zatem ten jedyny słuszny sposób przyjęto, to użycie tortur było w pełni usprawiedliwioną metodą eliminowania różnic zdao. W praktyce jednak nie mające nic wspólnego z czysto teoretycznymi rozważaniami zwyrodnienie sędziów, zarówno świeckich, jak i duchownych, kazało im używad tortur jako prawnej zasłony dla powodującej nimi żądzy uczynienia śmierci jeszcze bardziej straszną i bolesną. Jeden z najwcześniejszych przeciwników torturowania, Sebastian Costello, stwierdzał, że inkwizytorzy "skrywają wszystkie te praktyki pod płaszczykiem wiary w Chrystusa, utrzymując, że wykonują je z Jego woli" (Traitedes heretiques).

W Europie stosowano wiele kar dodatkowych, wymierzanych za uczynki, które sądy uznały za zbrodnicze. Nikczemnośd sędziów nie znała przy tym żadnych granic; jedna z tych nędznych kreatur, działający w Erwitte sędzia Schultheis, nacinał kobietom stopy i wlewał do ran wrzący olej. Sąd w Valen-ciennes odnotował uiszczenie opłaty w wysokości dwóch sous katu "za przekłucie języka Matthewowi Godefroy w dniu 4 lipca roku 1573". Wielce pouczające jest też bliższe przyjrzenie się torturom specjalnym stosowanym w Bambergu, torturom, do których należało między innymi przymusowe karmienie więźnia solonymi śledziami i odmawianie mu następnie wszelkich napojów - metoda tyleż prosta, co skuteczna, aplikowana najczęściej pospołu z kąpielami we wrzątku, do którego dodawano niegaszonego wapna. Czarownice torturowano też przy użyciu różnych odmian drabiny, żelaznego krzesła, pod którym rozpalano ogieo, buta hiszpaoskiego, a także rodzaju luźnego obuwia skórzanego lub metalowego, do którego wlewano wrzącą wodę lub roztopiony ołów. W czasie tortury wody -ąuestion del'eau, do gardła ofiary, którą uprzednio zmuszano do połknięcia cienkiej tasiemki, lano wodę, po czym gwałtownym ruchem wyciągano wstążkę na zewnątrz, co powodowało rozrywanie jelit. Gresillons- specjalnie zaprojektowane imadła, służyły do miażdżenia kciuków i wielkich palców u stóp.

Czarownice, podobnie jak członków wcześniejszych sekt heretyckich, oskarżano często o profanowanie Najświętszego Sakramentu. Stosowaną zwyczajowo karą za tę zbrodnię było szarpanie ciała skazanego rozpalonymi do czerwoności szczypcami przed posłaniem go na stos. W roku 1642 w Cha-monix niejakiemu Jeanowi Gehaudsowi odcięto stopę, którą miał on rzekomo podeptad hostię. Pewną kobietę z Żeli w roku 1629 szarpano rozpalonymi cęgami czterokrotnie -gdyż tyle właśnie razy dopuściła się zhaobienia Najświętszego Sakramentu.

Typowa dzienna sesja tortur

Protokół pierwszego dnia tortur kobiety oskarżonej o uprawianie czarów w miejscowości Prossneck, w Niemczech, w roku 1629.

1. Kat wiąże jej ręce, obcina włosy i rozciąga ją na drabinie. Polewa jej głowę okowitą i podpala, aby dokładnie usunąd wszystkie włosy aż do skóry.

2. Kat posypuje szyję oskarżonej i miejsca pod jej pachami siarką, którą następnie podpala.

3. Wiąże jej ręce na plecach i podciąga ciało pod sufit.

4. Pozostaje ona tak, wisząc przez trzy do czterech godzin, w którym to czasie kat udaje się na śniadanie.

5. Po powrocie kat polewa jej szyję okowitą i podpala. 6. Przywiesza jej do nóg ciężary i ponownie podciąga pod sufit, a następnie rozciąga ponownie na drabinie i przymocowuje do ciała deskę najeżoną ostrymi kolcami, po czym raz jeszcze podciąga pod sufit.

7. Miażdży jej kciuki i wielkie palce u nóg w imadle, wiąże w kij, podciąga do góry i trzyma tak wiszącą około kwadransa, w trakcie czego oskarżona kilka razy mdleje.

8. Następnie zgniata jej łydki oraz uda imadłem; w przerwach zadaje się jej pytania.

9. Następnie podejrzana zostaje wychłosta-na batogiem z surowej skóry, tak że krew spływa na koszulę.-

10. Jej kciuki i wielkie palce u stóp ponownie zostają zaciśnięte w imadłach, po czym oskarżoną pozostawia się w tym stanie na łożu tortur od godziny dziesiątej rano do pierwszej po południu, w którym to czasie kat wraz z sędziami wychodzą, żeby coś przekąsid. Po południu pojawia się jakiś urzędnik, który wyraża swoją dezaprobatę dla tych praktyk, mimo to oskarżona zostaje ponownie wychłostana. Tak upłynął pierwszy dzieo tortur.

Nazajutrz wszystko rozpoczęto się od nowa, z tym że w torturach nie posuwano się już tak daleko jak pierwszego dnia. - Wilhelm Pressel, Hexen und Hexenmei-stcr, 1860.

Przed spaleniem na stosie skazaoców z reguły duszono stryczkiem lub garotą, pod tym wszakże warunkiem, że nie odwołali złożonych wcześniej zeznao. Świadomośd tego faktu powodowała, że większośd ofiar wolała zachowad milczenie, niźli wyrzec się tego przywileju. Henry C. Lea stwierdza: "Zwykła słabośd ludzka kazała im obstawad przy złożonych zeznaniach w nadziei uniknięcia strasznej śmierci od ognia. Cały ten system nastawiony był z jednej strony na zwiększenie do maksimum liczby ofiar, z drugiej zaś na podtrzymywanie lęku przed groźbą zbrodni czamoksięstwa". Binsfeid dodaje, że ten niespodziewany akt miłosierdzia okazywano po to, by poddane niewymownym cierpieniom powolnego umierania na stosie ofiary w odruchu rozpaczy nie zaprzeczały wszystkiemu i nie umierały bez okazania skruchy. Jeśli jednak oskarżony przejawiał upór i zatwardziałośd, palono go żywcem (co zresztą, jak podkreśla Binsfeid, było' normalną praktyką we Włoszech i Hiszpanii), bowiem tak czy inaczej nie liczono się z tym, aby zechciał on okazad skruchę. Dokładano nawet wszelkich starao, by przedłużyd mu męczarnie umierania. Znany prawnik francuski, Jean Bodin, zalecał palenie czarownic "na wolnym ogniu, ponieważ ból, jaki odczuwają, jest i tak niczym w porównaniu z męczarniami, jakie przygotował dla nich Szatan *...+ jako że, zanim umrą, nigdy nie smażą się w płomieniach dłużej niż pół godziny". Zastąpienie suchych polan wilgotnym chrustem przedłużało palenie się stosu, odwlekając moment śmierci i zadając ofierze tym straszliwsze cierpienia. W taki właśnie sposób polecono wykonad wyrok śmierci na ojcu Louisle Gau-fridim.

W Szkocji skłaniano się raczej naśladowaniu praktyk stosowanych w Europie kontynentalnej niźli obyczajów panujących w sąsiedniej Anglii. Trzymano się ściśle praw, których wydanie przypisywano królowi Ken-nethowi I (zm. w roku 860), nakazujących karanie śmiercią winnych zaklinania złych duchów. Procesy o czary trwały zresztą w Szkocji znacznie dłużej niż w Anglii, a ostatnią czarownicę stracono dopiero w roku 1727, podczas gdy w Anglii do ostatniej egzekucji z tego oskarżenia doszło w roku 1682. Pod względem okrucieostwa zastosowanych metod, proces czarownic z North Berwick przewyższał wszystkie inne procesy szkockie. Demonologowie i teoretycy sądownictwa przewidzieli możliwośd pojawienia się pewnych problemów związanych ze stosowaniem tortur, analizowali je zatem wcześniej, by ułatwid sędziom podejmowanie właściwych decyzji. Wątpliwości te gromadziły się wokół siedmiu zasadniczych kwestii.

1. Co powinien uczynid sędzia, jeśli więzieo odmawia zeznao?

Z milczeniem podsądnego można uporad się stosunkowo łatwo. W Malleus Maleficarum wyrażał opinię, że: .Jeśli więzieo nie chce w sposób zadowalający wyznad prawdy, należy przedstawid mu inne jeszcze rodzaje tortur, oświadczając, że również i one użyte zostaną wobec niego i to tak długo, dopóki się nie przyzna". Prawnicy obmyślili też pewien kruczek prawny pozwalający na obejście zakazu powtarzania tortur. Zgodnie z obowiązującymi normami torturę można było zastosowad ponownie jedynie wtedy, gdy pojawiły się nowe poszlaki wskazujące na winę oskarżonego, ale juryści utrzymywali, że ta sama tortura zastosowana więcej niż jeden raz bez pojawienia się nowych poszlak winy nie jest powtórzeniem, a jedynie ciągiem dalszym pierwszej; sędziowie mieli jedynie obowiązek zakomunikowania przesłuchiwanemu, że "taki a taki dzieo wyznaczony został na kontynuowanie tortury". Niemal dwa stulecia później, w roku 1059, le Sieur Bouvet, generalny instygator wojsk francuskich we Włoszech, w podobny sposób zachęcał sędziów do nasilania tortur i kontynuowania przesłuchao "pomimo wrzasków, jakie bez wątpienia podniesie więzieo; sędzia zaś powinien domagad się nazwisk jego przyjaciół, aby upewnid się, czy nie są współwinnymi zbrodni *en le peut encore de ses com-pagnons et complices pour savoir s'il sontpar-ticipd au deW. Teoretycznie torturę wolno było "przedłużad" trzy razy, w praktyce jednak górną granicę wyznaczała jedynie odpornośd ofiary. W roku 1630 pewną kobietę (Barbarę Schwartz) torturowano osiem razy z rzędu, a gdy mimo to nie przyznała się do niczego, jeszcze przez następne dwa lata trzymano ją w więzieniu w Bambergu.

Odmowa zeznao sama przez się stanowiła przestępstwo karane śmiercią przez spalenie na stosie. Oskarżony o czary, który w śledztwie milczał, winien był obrazy sądu, a zatem zasługiwał na śmierd nie z pierwotnego oskarżenia o uprawianie czarów, lecz z oskarżenia posiłkowego o odmowę zeznao. Była to również metoda obejścia prawa, które przewidywało, że jeśli oskarżony obstaje przy swej niwinności przez trzy sesje tortur, winien byd za niewinnego uznany oficjalnie. Friedrich von Spee w bezsilnej złości stawiał retoryczne pytanie: "A teraz, na Wielkie Nieba, rad bym wiedzied, w jaki sposób ktoś najzupełniej niewinny może uniknąd kary, skoro skazuje się zarówno tych, którzy przyznali się do winy, jak i tych, którzy nie przyznali się do niczego?" Również w Anglii karą za odmowę zeznao w czasie procesu kryminalnego była peine fort et dure, czyli śmierd przez zgniecenie. Na tej podstawie w roku 1654 w Maidstone pewnego oskarżonego o mord i rabunek człowieka, który w czasie procesu zachowywał uporczywe milczenie, rozebrano do naga i "przywalono taką ilością kamieni i żelastwa, że nie był w stanie więcej tego wytrzymad". Peine fort et dure przetrwała w prawodawstwie angielskim do roku 1722.

Demonolodzy tłumaczyli odmowę składania zeznao nie siłą charakteru podejrzanego, lecz mocą amuletów i zaklęd, w jakie wyposażył go diabeł. Popularna historia przytoczona przez Guazzo mówi, że: pewna pięddziesięcioletnia kobieta wytrzymała Dolewanie jej wrzącym tłuszczem i torturę drabiny, nie przyznając się do niczego. Zdjęta z drabiny nie wykazywała żadnych oznak bólu, nie doznała też żadnego uszczerbku na ciele, wyjąwszy fakt, że w czasie tortur odpadł jej wielki paluch u nogi, ale i to zdawało się jej wcale nie przeszkadzad ani nie sprawiad najmniejszego bólu. (Compendium Maleflcarum, 1626)

Poważany prawnik Damhouder twierdził, że sam był świadkiem, jak czarownica zniosła trzy sesje ciężkich tortur wyśmiewając się i kpiąc z kata. W tej sytuacji raz jeszcze przeszukano ją niezwykle starannie i znaleziono ukryty w fałdach dała maleoki kawałek pergaminu; po jego usunięciu załamała się natychmiast i przyznała do zawarcia paktu z Szatanem. Cieszący się równym szacunkiem Paulus Grillandus podaje brzmienie łacioskiego zaklęcia, pozwalającego zachowad milczenie w czasie tortur:

Tak jak mleko Błogosławionej i chwały pełnej Dziewicy Maryi słodkim było i miłym dla Pana naszego Jezusa Chrystusa, niechaj i ta tortura słodka i miła będzie moim członkom.

2. Jak dalece posunąd się może sędzia obiecując uwięzionemu łaskę i wyrozumiałośd w zamian za przyznanie się do winy i w Jakiej mierze zobowiązany jest on do spełnienia swoich przyrzeczeo?

W Malleus Maleflcarum szczegółowo omawia się tę kwestię. Opinie były podzielone i grupowały się, zasadniczo rzecz biorąc, wokół trzech stanowisk. Pierwsze zakładało, że osobom uznanym za prowodyrów można było obiecad uratowanie życia, sugerując, że będą oni skazani na wygnanie - nie należało jednak wspominad w tym momencie o ewentualnej zamianie wyroku na dożywotnie więzienie o chlebie i wodzie. Obietnicy tej można było dotrzymad, jeśli oskarżony współpracował z sądem w formułowaniu oskarżeo przeciwko kolejnym czarownicom. Wedle drugiej teorii "od czasu do czasu można dotrzymad słowa i skazad czarownicę na więzienie, w jakiś czas potem powinno się ją wszakże spalid". Zgodnie natomiast z poglądem trzecim sędzia, który złożył podobną obietnicę, winien przeprosid za nią ławę przysięgłych, a jego kolega skazad czarownicę na stos.

3. Czy osobę chorą wolno poddawad torturom?

Le Sieur Bouvet wiele razy miał do czynienia z ludźmi, którzy twierdzili, że są zbyt chorzy, aby ich torturowad. Najlepszą metodą postępowania w takich wypadkach jest nalanie im pod pachy wrzątku; przywraca to zdrowie tak szybko, "że zakrawa to niemal na cud". Jeśli więzieo cierpiał na syfilis, sędzia winien połączyd torturę z kuracją, przypiekając mu podeszwy stóp w taki sposób, by ofiara zaczęła intensywnie się pocid. Pot, wypływający obficie z porów skóry, leczy chorobę, a metoda za pomocą której wywołano poty, winna zarazem skłonid podejrzanego do wyznania prawdy.

4. Czy sędzia powinien złagodzid torturę, aby więzieo nie zmarł w izbie kaźni?

Świadomośd odpowiedzialności, jaka za taki przypadek spoczywa na sędzim, nie powinna skłaniad go do umiarkowania w tej mierze. Jeśli przesłuchiwany zemdleje, należy chlusnąd mu w twarz wodą albo nalad octu w nozdrza. Sędzia nie może powodowad się litością wobec osoby kalekiej; nie wolno mu dopuścid, aby w swym postępowaniu kierował się odruchem serca. Czarownice często symulują symptomy nadchodzącej śmierci -popadając w stan zapaśd! bądź tocząc z ust pianę; sędzia wszakże w żadnym wypadku nie może byd naiwny.

5. W jaki sposób powstrzymywad torturowanego od popełnienia samobójstwa?

Malleus Maleftcarum ostrzega przed możliwością popełnienia samobójstwa przez zdesperowanego więźnia i zaleca, aby w przerwach między torturami "straż zawsze towarzyszyła uwięzionemu, nie wolno bowiem ani na chwilę zostawid go samego". W każdym wypadku samobójstwo przypisywano złośliwości i przewrotności diabła, który zachęcał do jego popełnienia, by spełniło się w ten sposób złożone przezeo czarownicy przyrzeczenie, że nie zginie ona na szafocie,

6. Czy bardzo młodym czarownicom należy okazad miłosierdzie?

Sam fakt, że czarownica jest młoda, nie stanowi jeszcze wystarczającego powodu do łagodniejszego wobec niej postępowania. W stosunku do dzieci, które nie ukooczyły czternastego roku życia, można zastosowad lżejszy wymiar kary. Podczas procesu czarownic szkockich, oskarżonych o próbę zamordowania Sir George'a Maxwella za pomocą figurek woskowych, pewną trzynastoletnią dziewczynę ukarano jedynie karą więzienia, a nie stosem. Prokurator królewski, Sir George Mackenzie, dodał: "Decyzja w podobnych sprawach zależy od nas" - Laws and Customs ofScotland, 1678. Doktor Johannes Pott (1689) wspomina o dziewięcioletniej dziewczynce, którą skazano w Rintein za dokonanie czynu lubieżnego z diabłem; sentencja wyroku nakazywała jej jedynie obecnośd przy ceremonii spalenia na stosie jej babki. Ale w roku 1628 w Wurzburgu spalono dwie dziewczyny - jedenaste- i dwunastoletnią. Remy przyznaje, że zamiast palid na stosie dzieci wraz z ich rodzicami, orzekał zazwyczaj, by zostały one wychłostane^przy-giądając się egzekucji ojca lub matki.

7. Jaką decyzję należy podjąd w przypadku kobiet w ciąży?

Teoretycznie wszyscy zgadzali się, że egzekucja kobiety brzemiennej powinna byd odłożona i odbyd się najwcześniej w miesiąc po rozwiązaniu (Francis Pegna, 1584). W Anglii kobiety ciężarne przetrzymywano w więzieniu do następnej sesji sądowej, czyli mniej więcej rok, dlatego w trakcie trzeciego procesu w Cheimsford, w roku 1589, niejaką Joan Cony stracono w dwie godziny po wydaniu wyroku, podczas gdy jej córkę, Avice, która utrzymywała, że jest w ciąży, powieszono dopiero w roku 1590. W Niemczech zasada ta nie była powszechnie przestrzegana; w roku 1630 w Bambergu ciężarna żona rajcy Dumlera poddana została barbarzyoskim torturom i spalona na stosie.

Chwilę uwagi należałoby w tym miejscu poświęcid rodzajom tortur stosowanych w Anglii. Wprawdzie na ogół nie kwestionowano ich przydatności, Anglia nie naśladowała jednak przykładu, jaki dawał kontynent. William Perkins był zdania, że "mogą byd one użyte w zgodzie z sumieniem i prawem, aczkolwiek nie w każdym przypadku, lecz jedynie wtedy, gdy zaistnieją bardzo poważne poszlaki winy i gdy oskarżony jest wyjątkowo krnąbrny" - A Discourse of Witchcraft, 1608. Jednakże, po pierwsze, tortur nie dopuszczało prawo zwyczajowe, po drugie, oskarżonego o czary można było skazad na śmierd również i wtedy, kiedy nie przyznał się on do winy - wystarczającym dowodem było odnalezienie na ciele piętna czarownicy albo stwierdzenie faktu utrzymywania duszków służebnych, po trzecie wreszcie,w Anglii nie było żadnej instytucji, zorganizowanej na wzór inkwizycji, której przetrwanie zależało od zapewnienia sobie ciągłego dopływu nowych podejrzanych, nie nastawano przeto tak usilnie na wyjawianie przez oskarżonego tożsamości jego rzekomych wspólników. Tortury zatem nie przekształciły się, tak jak w Niemczech, w rodzaj nauki o jak najbardziej efektywnym zadawaniu cierpieo, były one znacznie łagodniejsze i mniej powszechne, nie towarzyszyły im także bluźniercze obrządki poświęcania narzędzi zadawania mąk.

Najpowszechniejszymi torturami - nazwy tej używamy jedynie z braku bardziej adekwatnego określenia - było nakłuwanie i tortura chodzenia oraz, znacznie rzadziej stosowana, tortura siedzenia. Podstawowym celem nakłuwania było odnalezienie na ciele czarownicy dowodu jej winy; haoba spowodowana publicznym obnażeniem i ból, jaki towarzyszył wbijaniu w ciało długich igieł, miały znaczenie drugoplanowe. Ale już "chodzenie", mające zmusid oskarżonego do złożenia obciążających go zeznao, w pełni zasługuje na miano tortury. Matthew Hopkins zaaplikował ją staremu proboszczowi, wielebnemu Johnowi Lowesowi, który po kilku bezsennych dniach i nocach załamał się i przyznał do winy. Binsfeid, któremu nie sposób odmówid wiedzy o efektywności różnych rodzajów tortur, uważał wymuszoną bezsennośd za metodę prawie niezawodną, można ją bowiem było przedłużad w nieskooczonośd bez obawy, że pozostawi wyraźne ślady na ciele podsądnego. Torturę tę stosowano także w Niemczech, wyłącznie jednak w stosunku do przestępców pospolitych, nigdy zaś do osób oskarżonych o czary. Jeszcze w roku 1693 torturze chodzenia poddano w Beccies w hrabstwie Suffolk niejaką wdowę Cham-bers, "niewiastę pracowitą i zdolną, acz ubogą", która następnie zmarła w więzieniu.

Istotę trzeciej ze stosowanych w Anglii metod wyłożył główny przeciwnik Matthewa Hopkinsa, wielebny John Gaule; była to swoista odmiana "chodzenia" i podobnie jak ono polegała na doprowadzeniu aresztowanego do stanu kompletnego wycieoczenia przez bezsennośd. "*Czarownicę+ ze skrzyżowanymi nogami lub w innej niewygodnej pozie, w razie konieczności związaną, sadzano pośrodku izby na stołku lub stole, a następnie trzymano ją pod strażą przez dwadzieścia cztery godziny, nie karmiąc jej ani nie pozwalając zasnąd". (Select Cases ofConscience Touching Witches and Witchcraft)

Protokoły angielskich procesów o czary jedynie sporadycznie wspominają o innych metodach torturowania, metodach w rodzaju buta hiszpaoskiego użytego wobec Alice Go-odridge. Człowiek, który podjął się udowodnid, że jest ona czarownicą, "obuł ją w parę nowych butów skórzanych, a następnie usadził tuż obok ognia, gdzie pozostała, dopóki buty nie stały się nieznośnie gorące, zadając jej straszliwy ból, co miało ją skłonid do przyznania się". Poparzona okrutnie kobieta "poprosiła o wytchnienie", obiecując przyznanie się do winy, skoro tylko jednak ostygły, odmówiła zeznao. W roku l6l4 oskarżonego 6 zaklinanie duchów Lyona Gleane'a zakuto w dyby, "rozebrano od pasa w górę i *...+ smagano batem, póki całe ciało nie spłynęło krwią". W roku 1645 niejaką AnneJeffries trzymano w więzieniu w Bodmin "bez jedzenia".

Niekiedy wrogośd, jaką lud tradycyjnie żywił wobec czarownic, nasilała się w sposób gwahowny. W roku 1603 w Catton, w hrabstwie Suffolk, niejaki Sir Thomąs Grosse podburzał motłoch znęcający się nad osiemdziesię-cioczteroletnią Agnes Ferm, oskarżoną o rzucenie uroku na jakiegoś mężczyznę. Tłuszcza biła ją trzonkami noży, podrzucała w powietrze, podpaliła na twarzy garśd prochu strzelniczego, po czym "przygotowawszy stołek najeżony skierowanymi ostrzem ku górze nożami uderzyła ją nim kilka razy, zadając wiele poważnych ran kłutych". (Ewen, Witchcraft m the Star Chamber) Należy jednak podkreślid, że w Anglii nigdy nie karano za czary spaleniem na stosie. Karę tę orzekano wyłącznie w sprawach o zdradę, zarówno pomniejszą, np. w wypadku zamordowania męża przez żonę lub pana przez służącego, jak i główną - zabicie lub usiłowanie zabójstwa suwerena, a także fałszowanie monety. Prawo to zostało zniesione dopiero w roku 1790. Ponieważ czamo- księstwo nie było traktowane jako zbrodnia zdrady majestatu bożego, nie stosowano wobec oskarżonych o nie powyższej, przewidzianej kodeksem postępowania karnego, metody wykonania wyroku. Wszystkie przypadki skazania kobiet na karę śmierci przez spalenie na stosie dotyczyły opisanych powyżej przestępstw (którym towarzyszyły niekiedy także i oskarżenia o uprawianie czarów). Na tej właśnie podstawie 9 września

1645 roku spalono Mateczkę Lakeland, skazaną za zamordowanie za pomocą czarów męża, a także May Ollver, która poniosła podobną śmierd w roku 1659 w Norwich.

Transwekcja. Słynny, pochodzący z X wieku, Canon Episcopi, wiarę w to, co utrzymują "potępienia godne niewiasty *...l, wyznające, że głuchą nocą wraz z pogaoską boginką Dianą dosiadają dzikich bestii i latają na nich poprzez rozległe połacie kraju", określał mianem heretyckiego zabobonu. Demonolodzy musieli zatem uporad się jakoś z tym jednoznacznie sformułowanym stwierdzeniem, negującym możliwośd trans-wekcji, skądinąd bowiem zdolnośd do nocnych lotów w powietrzu uznali za jedną z podstawowych cech wyróżniających czarownice. Czynili to na wiele sposobów, najczęściej jednak korzystając z wybiegu stosunkowo najprostszego- postawienia znaku równości między złudzeniem a faktem rzeczywistym. W myśl tej koncepcji kobieta, która wyobrażała sobie (nawet we śnie), że leci na sabat, jest tak samo winna, jakby rzeczywiście dosiadała miotły. W roku 1678 Sir George Mac-kenzie, prokurator królewski, sformułował tę zasadę w sposób następujący: "Rzeczone czarownice wręcz pragną doznawad podobnych snów i przechwalają się nimi po obudzeniu; co więcej, nie miałyby ich, gdyby nie zawarły wcześniej wspomnianego paktu"- Laws and Customs ofScotland. Prierias (1504) argumentował, że Canon Episcopi potępił wiarę w boginię Dianę, a nie w możliwośd latania w powietrzu. W praktyce wszelkie podobne subtelności rozważano wyłącznie w wąskim gronie teoretyków, a sędziowie traktowali zeznania dotyczące nocnych lotów na sabat dosłownie i zupełnie serio.

Uirich Molitor (1489) sformułował koncepcję zasad wzajemnych stosunków między ciałem a duchem, za pomocą której liczni demonologowie późniejsi wyjaśniali rozmaite aspekty transwekcji, przemiany w zwierzęta i uczestnictwa w sabatach: "W czasie snu, a także i na jawie, diabeł potrafi wywoład złudzenie tak plastyczne i żywe, że ludzie biorą je za rzeczywistośd". Molitor powołuje się na przygodę, jaka zdarzyła się świętemu Germanowi, w czasie gdy gościł w pewnym ubogim domu. Zauważył on, że przed udaniem się na spoczynek gospodarz przygotował drugą, niezwykle wystawną wieczerzę. Jak przekonał się później, posiłek ów spożyły złe duchy przybyłe pod postacią sąsiadów pana domu.

Z opowieści tej łatwo można wywnioskowad, że człowiek przebywający w danej chwili w jakimś miejscu może jednocześnie ukazad się jako duch w innym, bowiem sąsiedzi, którzy tej nocy spali spokojnie w swoich łóżkach, dzięki sile diabelskiej pojawili się jako widma w domu, w którym święty German zażywał gościny. Popularne wyobrażenia o czarownicach przyczyniły się do upowszechnienia poglądu, jakoby miotła była podstawowyn/mode-lem ich powietrznego wehikułu. Tymczasem wzmianki najwcześniejsze wskazują wyraźnie, że stanowiła jedynie jedno z wielu używanych w tym celu narzędzi, do których należał, bardzo zresztą popularny, rozwidlony drąg, kądziel, a nawet łopata. W jednym z pierwszych traktatów demonologicznych - Errores Gaza-riorum (1450)- znajdujemy informację, że rzeczony kij *baculum+, natarty maścią umożliwiającą latanie na nim, wręczany był każdej nowo przyjętej do zgromadenia czarownicy po złożeniu przez nią pocałunku haoby. Bo-guet (1602) stwierdza, że czarownice zwykły podróżowad "na białym drągu, który trzymają między nogami". W opublikowanej w roku 1564 pracy Les sorciers Lambert Daneau wyraża przekonanie, że diabeł pomaga jedynie tym czarownicom, "które są tak słabe, iż nie mogą podróżowad o własnych siłach", obdarzając je laską lub drągiem wraz "z pewną maścią". W swojej Ddmonomanie Bodin pisze, że czarownice podróżują na miotłach lub dosiadają czarnego tryka; Guazzo wspomina też o kozłach, wołach i psach. O zwierzętach słyszymy zresztą wcześniej niż o miotle, w roku 1489 Molitor pisze bowiem o wykorzystywaniu wilków jako środka transportu. Drzeworyty ilustrujące jego traktat DeLamiis przedstawiają zarówno czarownicę dosiadającą wilka, jak i wiedzmy latające na rozszczepionych drągach. Stephen de Bourbon (zm. w roku 1261) pisał, że "dobre niewiasty" z orszaku pogaoskiej Diany dosiadały kijów, natomiast złe, zwane przez niego strigae-pierwowzory późniejszych wiedźm, latały na wilkach. Ostateczny sukces miotły zawdzięczad należy chyba temu, że była ona tradycyjnym symbolem prac wykonywanych przez kobiety (w wypadku mężczyzn rolę tę odgrywały widły), a zarazem łatwym do rozpoznania symbolem fallicznym.

Przed lotem czarownice nacierały zarówno siebie, jak i kije od mioteł specjalną maścią magiczną, umożliwiającą im wzbicie się w powietrze. Sam lot, po wydostaniu się na zewnątrz przez komin- o korzystaniu z tej drogi wyjścia napomyka po raz pierwszy około roku 1460 Petrus Mamor - nie nastręczał już większych trudności, chociaż niekiedy zdarzały się nieszczęśliwe wypadki. Poważniejszym problemem mógł byd jedynie głos dzwonów kościelnych, powodujący, że miotła zaczynała spadad, jednakże prędkośd lotu, jak stwierdza Grillandus, z reguły pozwalała na uniknięcie tej groźby. Przytacza on wszakże zeznania niejakiej Lukrecji, która powracając z sabatu w Benevento została bezceremonialnie zrzucona z grzbietu swojego demona, w chwili gdy ozwał się dzwon na Anioł Paoski. Wspomnianą Lukrecję jak naj-sprawiedliwiej spalono na stosie. Johann Zandt opowiadał Binsfeldowi, że na początku siedemnastego stulecia w Trewirze nakazywano, by przez cały maj we wszystkich kościołach bez ustanku biły dzwony, co miało chronid miasto przed latającymi wiedźmami. Ponty-fikał arcybiskupa Yorku, Eckberta (732-766), obok formuły poświęcenia dzwonu kościelnego, zawiera wyjaśnienie, dlaczego demony boją się go tak bardzo: "Kiedy bije ten dzwon, pierzcha wszelki nieprzyjaciel, a także widma i cienie, słabnie napór trąby powietrznej, odwracają się ciosy błyskawic, maleją szkody wyrządzone przez burze i pioruny i umyka wszelki duch wiatrów niosących ze sobą sztorm".

Znawcy przedmiotu, aczkolwiek nie żywili wątpliwości co do winy czarownic, dalecy byli od jednomyślności w kwestii, czy trans-wekcja i sam sabat są zjawiskami rzeczywistymi. Większośd jednak w ślad za. Młotem na czarownice opowiadała się za ich realnością. Guazzo stwierdzał:

Uważam za najzupełniej prawdziwe, że niekiedy czarownice rzeczywiście transportowane są z miejsca w miejsce przez diabła, który w postaci kozła bądź innego fantastycznego zwierza przenosi je cieleśnie na sabat. *...+ Tak uważa większośd demonologów i prawników Włoch, Hiszpanii i katolickich paostw niemieckich, aczkolwiek wielu innych jest odmfennego zdania. Prierias tłumaczył możliwośd transwekcji tym, że materia cielesna posłuszna jest poleceniom duchów anielskich - obojętnie złych czy dobrych - per analogiom do sfer niebieskich wprawianych w ruch przez anioły. Przykłady na poparcie realności transwekcji czerpano także z Biblii, włączając w to historię Chrystusa wniesionego na górę przez Szatana. Także i antyczna opowieśd Apulejusza o Pamfili, która natarłszy się maścią magiczną uleciała w powietrze, nie uszła uwagi demonologów, Co więcej, zwolennicy tej koncepcji mogli wskazad na wielką liczbę skazanych czarownic, które przyznały się do lotów w powietrzu: "co nie byłoby możliwe, gdyby rzeczy takie nie zdarzały się rzeczywiście".

Zdolnośd czarownic do latania budzi skojarzenia z lewitacją, jakiej doświadczali święci Kościoła. Acta Sanctorum zawierają opis siedemdziesięciu lotów w powietrzu, jakich dokonał święty Józef de Cupertino (1603-1663), człek prosty, z trudnością odróżniający litery, który poczynając od ósmego roku życia miewał konwulsje i napady katalepsji. Miał on przelecied odległośd osiemdziesięciu jardów, dzielących go od krucyfiksu, przy czym cudu tego dokonał na oczach ambasadora Hiszpanii. W swoim Ao Antiaote Against Atheism Henry Morę opowiada o mianej za wielce pobożną przeoryszy z Kordoby, Magdalenie Crucii, która "zwykła czasami unosid się w powietrzu, trzy do czterech kubitów nad poziomem gruntu". Innymi razy, "dzierżąc w dłoniach wizerunek Chrystusa i zalewając się strumieniem łez, potrafiła sprawid, że włosy Jej wydłużały się niepomiernie, sięgając do samych pięt *...+, a następnie kurczyd je do pierwotnych rozmiarów". Ostatecznie zresztą Magdalena przyznała się. że jest czarownicą i trzydzieści lat temu poślubiła diabła.

Ceniony prawnik florencki, Gianfrancesco Ponzinibio, dokonał drobiazgowego zestawienia wszelkich argumentów, przemawiających zarówno na rzecz transwekcji, jak i przeciwko niej, wyłożył je jednak w sposób tak scho-lastyczny, iż można wątpid, czy dziś mogłyby one kogokolwiek przekonad. Wymienia on dziesięd dowodów świadczących o możliwości unoszenia się w powietrzu, włączając w to zeznania samych czarownic i naocznych świadków oraz argument, że dokonanie czegoś takiego mieści się bez reszty w ramach umiejętności diabła. Sam Ponzinibio był raczej zwolennikiem poglądu przeciwnego, tezę tę jednak poparł nie tyle dowodami, co opiniami osobistymi w rodzaju stwierdzenia, że czarownice są ludźmi fałszywej wiary. Z Ponzinibio polemizował Grillandus, który także dokonał podobnego przeglądu używanych w dyskusjach argumentów.

Oprócz Ponzinibio również tacy demonolodzy, jak Jean Vincent, Cassini i Geiler von Kaysersberg nie wierzyli w realnośd transwekcji. Alphonsus de Spina uważał, że diabeł szydzi z czarownic, usiłując naśladowad anioły, które przeniosły Habakkuka z Judei do Babilonu. Bodin utrzymywał, że ciała czarownic pozostają na miejscu, w domach, a jedynie ich dusze udają się na sabat; podobnego zdania byli także protestanci: Luter i Melanchthon,

W roku 1560 Giambattista Porta opowiada o tym, jak rzekoma czarownica obiecała poinformowad go, co dzieje się w sąsiednim mieście. Zamknęła się sama w pokoju, a Porta, zaglądając przez dziurkę od klucza ujrżał, że rozbiera się, naciera maścią, po czym popada w trans. Wszedł zatem do komnaty i próbował ją ocucid. Kiedy mu się to nie udało, sprał ją na kwaśne jabłko, ale i to nie wyrwało jej z odrętwienia. Później czarownica opowiadała o locie nad górami i morzami oraz innych podobnych niedorzecznościach. Nawet gdy kazano jej spojrzed na siniaki od razów Porty, uporczywie trwała przy swoich zeznaniach.

Podobną historię opisał też doktor Gassendi, przyjaciel Moliera. Spotkał on kiedyś pasterza, samozwaoczego czarownika, który twierdził, że po połknięciu magicznej pigułki wożony był w powietrzu na grzbiecie czarnego kota. Doktor obserwował go przez cały czas leżącego bez przytomności w łóżku i, aby udowodnid miejscowym kmiotkom, że historyjki czarownika są od początku do kooca zmyślone, zaopatrzył ich w narkotyk powodujący podobne halucynacje.

Wszyscy niedowiarkowie, grzmiał wszelako Guazzo, "którzy twierdzą, że transwekcja jest jedynie złudzeniem czy snem, z całą pewnością grzeszą brakiem szacunku wobec naszej matki - Kościoła".

Jeśli jakaś kobieta rzeczywiście lata na sabat, to musi jakoś zwodzid swego męża. Remy opowiada o pewnej czarownicy, która wprawiała męża w stan głębokiego uśpienia, nacierając mu ucho magiczną maścią; inne czarownice zostawiały w łóżkach poduszki, miotły, wiązki słomy, które mąż po przebudzeniu się brał za swą małżonkę. Pewna wiedźma skłoniła nawet diabła, by przybrał jej postad i pozostał zamiast niej w domu. Około roku 1515 jeden ze sceptycznie nastawionych prawników włoskich, Andreas Alciatus z Mediolanu, postawił w związku z tym dośd zasadnicze pytanie: "Czyż nie powinno się raczej przyjąd, że to demon pozostał ze swoimi kolegami demonami [curnonpotiuscacadaemo-nem cum suis daemonibu^, a żona z mężem? Jakiż sens ma wysyłanie prawdziwego ciała na nierealny sabat i układanie w prawdziwym łóżku nierzeczywistej powłoki cielesnej?"

Ludowe przekonanie o możliwości tra-swekcji przetrwało po dziś dzieo, o czym świadczą chodby różne uwspółcześnione koncepcje "(deportacji" czy też "projekcji astralnej".

"V"

Viscontl Girolamo. Napisany około roku 1460 traktat Viscontiego Lamiarum siue Striarum Opusculum był jednym z pierwszych dzieł jednoznacznie opowiadających się za koncepcją czarnoksięstwa jako herezji. Vi-sconti, potomek słynnej rodziny mediolaoskiej, byt od roku 1448 profesorem logiki uniwersytetu w Mediolanie, a w roku 1467 mianowany został prowincjałem zakonu dominikanów na Lombardię, którą to funkcję pełnił do śmierci (ok. 1477). Nie ulega wątpliwości, że to on właśnie był tak podziwianym przez Malleus Maleflcarum za masowe egzekucje inkwizytorem okręgu Como. Głównym celem dzieła Viscontiego było dowiedzenie rzeczywistego istnienia praktyk czarnoksięskich (z lotami na miotłach i sabatem włącznie) i uzasadnienie poglądu, że są one herezją. To, że czarownica może byd kobietą obłąkaną, nie jest żadnym usprawiedliwieniem; sam fakt, że wierzy w swoje halucynacje, wystarcza, by posład ją na stos. Ci zaś, którzy stają w jej obronie, winni zostad eks-komunikowani.

Visconti oraz piszący w tym samym mniej więcej czasie Nider (1435), Vineti (1450), Jacquier (1458), Alphonso de Spina (1459), Mamorus (1462), Vignati (1468), Bergamo (1470) i Vincent (1475) stworzyli klimat przychylny koncepcjom, jakie niósł ze sobą Malleus Maleflcarum.

"W"

Wampir

Przechylony na bok, cerę miał świeżą i czerstwą, paznokcie długie i zakrzywione jak szpony, usta zaś ociekały krwią z ostatniego nocnego posiłku. Przebito mu klatkę piersiową palem, a gdy krew obficie polała się z rany, wampir wydał z siebie przeraźliwy skrzek. Na koniec spalono go na popiół.

Tak wyglądał wampir wykryty w roku 1732 w Belgradzie. Większości czytelników współczesnych wampir kojarzy się z Draculą, bohaterem wydanej drukiem w roku 1897 i cieszącej się niezwykłą popularnością książki Brama Stokera. Wszelako wobec faktu, że termin "wampir" jest wieloznaczny i mieści w sobie zarówno wytwory legend ludowych, które odnajdujemy w większości epok i kultur, jak i opowieści o szaleocach organicznie łaknących krwi oraz historie o żywcem pochowanych, a także obecny w wielu religiach motyw nie mogących zaznad spokoju dusz zmarłych, nie powinno dziwid, że literatura stworzyła i upowszechniła nowy jego wariant - postad nietoperzokształtnego demona wysysającego krew z pogrążonych we śnie kobiet. Tego rodzaju monstrum opisuje nowela Presta Vamey the Yampire (1847), w której narodziła się wizja bezpośredniego przodka Draculi. Od początku wieku dziewiętnastego wampiry stary się przedmiotem zainteresowania wielu wybitnych pisarzy, zainspirowanych uczonymi dysertacjami akademickimi o wybuchach epidemii wampiryzmu w Europie Wschodniej XVIII stulecia.

Samo słowo "wampir" jest pochodzenia węgierskiego i pojawia się w zbliżonych formach także w językach słowiaoskich; nie można wykluczyd, że etymologicznie wywodzi się z tureckiego uber *czarownik+. Odpowiada mu z grubsza pojęcie łacioskie strix *polska strzyga+, w języku portugalskim nazywany jest bruxsa - termin oznaczający kobie-tę-ptaka wysysającego krew z dzieci. Do języka angielskiego stówo "wampir" trafiło po raz pierwszy w roku 1734 jako określenie "ciała osoby zmarłej, które, ożywione przez złego ducha, wychodzi nocą z grobu i ssie krew żyjących, gubiąc ich tym sposobem". Dopiero później, w roku 1762, terminem tym zaczęto określad nietoperze, które miały rzekomo atakowad zwierzęta.

Przed schyłkiem stulecia siedemnastego w Europie Zachodniej wzmianki o wampirach pojawiają się raczej sporadycznie, a pierwsze dotyczące ich dysertacje naukowe ujrzały światło dzienne dopiero w połowie XVIII wieku. W opublikowanym w roku 1751 Disserta-tions sur les afparitions Dom Augustin Cal-met pisze, że wampiry pojawiły się dopiero w ciągu ostatnich sześddziesięciu lat, a doniesienia o nich pochodzą przede wszystkim z Węgier, Moraw, Śląska i Polski. Opowieści o wampirach popularne były także w Albanii i Grecji.

Wampir jest istotą niewątpliwie pokrewną wilkołakowi, różni się jednak odeo dwiema zasadniczymi cechami: po pierwsze, jest to ożywiony trup, po drugie, potrzebuje krwi ludzkiej dla zachowania swych sił witalnych.

Opinie na temat natury wampirów oscylowały wokół dwóch koncepcji: wedle pierwszej miał on byd demonem wstępującym w ciało zmarłego, druga natomiast głosiła, że wampir to dusza samego zmarłego przebywająca w zwłokach. Montague Summers pisał: .Jego natura jest dwoista i ciemna, zawiera tajemnicze i potworne cechy obydwu *zarówno demona, jak i duszy zmarłego+. *...+ Wampir przeto nie jest w ścisłym tego słowa znaczeniu złym duchem" - The Yampire: HisKith and Kin. Z kolei piszący u schyłku dwunastego stulecia Walter Mapes w swoim dziele DeNugis Curialium opowiada się za rozwiązaniem pierwszym, przytaczając opowieśd o demonie, który wcielał się w zwłoki pewnej damy szlachetnego rodu i w tej postaci przegryzał gardła małym dzieciom.

Idea wampira ma starożytną metrykę i w swej ostatecznie ukształtowanej postaci jest zlepkiem różnych wierzeo i przesądów ludowych, z których częśd wyrosła na kanwie zdarzeo autentycznych. Są to przede wszystkim:

1. Szeroko rozpowszechniona wiara w upiory, czyli powracające do rodowych siedzib ciała zmarłych, po dziś dzieo widoczna w obrzędach zadusznych i uroczystościach związanych z dniem Wszystkich Świętych, mających, jak się wydaje, związek z celtyckimi uroczystościami ku czci Samhaina -Władcy Zmarłych. Powrót osoby zmarłej był czymś groźnym, budzącym lęk, należało zatem ubłagad ją, by tego nie czyniła. Celem większości rytów związanych z pochówkiem jest próba zapobieżenia powrotowi zmarłego, a przesłaniem moralnym wielu opowieści o nieboszczykach, którzy nie mogli spoczywad spokojnie w grobach ze względu na to, że nie odprawiono za nich mszy lub nie dopełniono innych stosownych obrzędów, jest przestroga dla żywych, by nigdy i pod żadnym pozorem nie omieszkali odprawid elementarnych chodby egzekwii. Wampiry najczęściej składały wizyty krewnym i powinowatym, zwłaszcza żonom, które winny zachowad najżywszą pamięd o zmarłym. W jednej z najwcześniejszych historii o wampirze (należącym, co prawda, do odmiany nie łaknącej krwi żywych), jaką podaje spisana około roku 1196 Historia Rerum Anglicarum Wil-liama z Newbury, mowa jest o zmarłym, który nie dawał spokoju swej żonie. Kiedy otwarto grób, by uciszyd wreszcie żywego trupa, okazało się, że jego ciało jest prawie nie tknięte rozkładem i wygląda dokładnie tak, jak w chwili złożenia do mogiły. 2. Istnienie pewnej kategorii osób psychicznie chorych, które łakną krwi ludzkiej. Zdarza się to jednak zupełnie wyjątkowo, nie powinno byd też mylone ze sporadycznymi, wymuszonymi okolicznościami, przypadkami kanibalizmu, do którego doszło na przykład podczas wielkiego głodu w Samarii, o czym wzmiankuje // Księga Królewska VI, 24-30.

3. Zdarzające się niekiedy przypadki przedwczesnego pochówku osób pogrążonych w transie kataleptycznycm lub zapaści. Mon-tague Summers utrzymuje (nie powołując się jednak na źródło informacji), że na początku XX wieku w Stanach Zjednoczonych Ameryki donoszono przeciętnie o jednym tego rodzaju wypadku tygodniowo- The Yampire:

His Kith and Kin. Doktor Franz Hartmann, skądinąd zagorzały okultysta, opisuje siedemset takich przypadków, jakie miały się zdarzyd w koocu XIX wieku, i to tylko w najbliższym jego sąsiedztwie (Buried Aliue, 1895). W odleglejszej przeszłości wobec niskiego poziomu wiedzy medycznej podobne pomyłki zdarzad się musiały znacznie częściej, co zauważa zresztą w De Masticatione Mortu-orum (1679) Philippus Rohr, a i rabusie grobów, którzy otwierali mogiły zaraz po pogrzebie, nierzadko byli świadkami przerażających scen. Rozpaczliwe próby wydostania się z zamknięcia, jakie podejmował żywcem pochowany, były przyczyną, że zwłoki znajdowano w nienaturalnych, konwulsujnie wykrzywionych pozach, a dno trumny pełne było świeżej krwi. Omawiając wspomnianą już tu sprawę wampira belgradzkiego, doktor Herbert Mayo w opublikowanej w roku 1851 rozprawie On the Truths Contained in Popular Superstitions wyraża opinię, że niekiedy w trumnach znajdowano ciała "osób po prostu wciąż jeszcze żywych lub takich, które jakiś czas po pochówku pozostawały przy życiu; krótko mówiąc pogrzebanych żywcem, których zgon nastąpił wskutek barbarzyostwa i ignorancji tych, którzy przedwcześnie oddali ich ziemi". Za hipotezą tą przemawia również następująca historia przytoczona przez Summersa (The Yampire m Europę). Pewien wieśniak, Zaretto, popiwszy ponad miarę przemókł do suchej nitki na słocie i poszedł spad nie zadając sobie trudu rozebrania się. "Chwyciły go straszne konwulsje, a około godziny jedenastej zapadł w śpiączkę; oddech stał się niewyczuwalny, a ciało zaczęło stygnąd. *...+ O ósmej rano następnego dnia zabrano go z domu, aby go pochowad". Droga na cmentarz była jednak fatalna i w pewnym momencie gwałtowny wstrząs karawanu wyrwał Zarettę z pijackiego otępienia.

4. Ludowe rozumienie sprawiedliwości domagało się, by złoczyocę spotkała kara wieczna - wiarę w to podtrzymywała zresztą i religia - dlatego też uważano, że ktoś, kto był wyrzutkiem społecznym za życia, pozostanie takim i po śmierci. Było zatem wielce prawdopodobne, że wampirem stanie się człowiek, który wiódł "żywot występny i rozwiązły, często też osoba obłożona ekskomu-niką przez biskupa" (Allatius, De Graecorum Hodie Quorundam Opinationibus, 1645), a także ci, na których w chwili zgonu ciążyła klątwa lub przekleostwo, fałszywi świadkowie, wszyscy, których pochowano w sposób sprzeczny z nakazami religii (np. bez ostatniego namaszczenia), apostaci, samobójcy, wilkołaki, a także - na Węgrzech - martwo urodzone dzieci z nieprawego łoża, których rodzice również byli bękartami. W krajach słowiaoskich za potencjalnych wampirów uważano również tych, nad których zwłokami przeleciał ptak lub przeskoczył przez nie kot; ślady tego wierzenia zachowały się w folklorze europejskim pod postacią zakazu przebywania zwierząt w pomieszczeniu, w którym spoczywa ciało zmarłego. Popularne było także przekonanie, że zwłoki człowieka obłożonego ekskomuniką nie podlegają rozkładowi; w Szkocji wierzono na przykład, że ciało samobójcy rozpada się w proch dopiero wtedy, gdy upłynie przewidziany dlao przez Boga naturalny czas życia. Natomiast fakt, że rozkładowi nie ulegają ciała świętych, przypisywano cudom. Wrogośd niewielkich zamkniętych grup społecznych wobec wszystkiego co niezwykłe znalazła odbicie w głębokiej wierze, że ludzie starzy, biedni i kalecy mają naturalną skłonnośd do bycia czarownikami, a nawet wampirami; z podobnych przyczyn za oznaki wampiryzmu uważano, w zależności od czasu i miejsca, zajęczą wargę, owłosioną wewnętrzną stronę dłoni, niebieskie oczy lub rude włosy.

5. Zbieżnośd w czasie relacji o pojawianiu się wampirów z atakami morowego powietrza, przy czym i jednemu, i drugiemu towarzyszyd miał trudny do wytrzymania fetor. W Ao Antidote Against Atheism (1653) Henry Morę, słynny znawca Platona, opisuje, w jaki sposób wampir dręczył śląskiego proboszcza. Pewnego wieczoru, kiedy wspomniany duchowny, jak zazwyczaj w otoczeniu żony i dzieci wprawiał się w grze na instrumentach muzycznych, poczuł nagle ohydny smród, który stopniowo rozlał się po całej izbie. Proboszcz polecił przeto Bogu siebie i całą swoją rodzinę, pomimo to fetor narastał. Stał się jadowity i zabójczy ponad wszelkie możliwe wyobrażenie, tak wszyscy zatem przenieśli się do sypialni. Zanim jednak pastor i jego żona zdołali spędzid w łóżku kwadrans, oboje poczuli, że ten sam wstrętny zapach dostał się i tam, a gdy poczęli się nao uskarżad, ze ściany wyszło widmo i zbliżywszy się do łoża zionęło na nich nadzwyczaj chłodnym i tak zjadliwym a cuchnącym oddechem, że ani wyobra-, zid go sobie, ani tym bardziej opisad, nie leży w granicach ludzkich możliwości.

Od czasów najwcześniejszych uważano ten wampirzy fetor za zapowiedź i nieodłącznego towarzysza zarazy. William z Newbury, powołuje się na historię upiora rozpustnego męża, który siał trwogę w całym mieście.

Za przyczyną wałęsających się po okolicy tych cuchnących rozkładem zwłok powietrze stało się tak skażone i zepsute, że rychło wybuchła straszliwa zaraza i mało który dom nie opłakiwał swoich zmarłych, miasto zaś - niedawno jeszcze ludne -opustoszało doszczętnie; ci bowiem, którym udało się przetrwad mór i uniknąd zdradzieckich ataków z jego strony, w największym pośpiechu przenosili się do innych prowincji, aby ujśd groźbie śmierci.

Jacyś dwaj młodzi ludzie dopadli wreszcie rzeczonego trupa i przebiwszy go mieczem -a z rany chlusnęła wtedy czerwona krew -spalili na popiół.

I dopiero wtedy, gdy w taki właśnie sposób zniszczony został ów piekielny potwór, zaraza, która tak srodze gnębiła ludzi, ustała zupełnie, a zepsute powietrze oczyściło się w ogniu trawiącym szczątki tego piekielnego bydlęcia, które je skaziło.

Epidemie pospołu z wampirami nękały całą Europę Południowo-Wschodnią schyłku siedemnastego i początku osiemnastego stulecia, a gdzieniegdzie trwały aż po wiek dziewiętnasty. Zaraza szalała na Chios w roku

1708, w Belgradzie w 1725 i 1732, w całej Serbii w 1825, na Węgrzech w 1832, a w Gdaosku pojawiła się nawet jeszcze w roku 1855. Wampiry przejawiały zresztą wzmożoną aktywnośd i w innych okresach, stając się przedmiotem uczonych traktatów na wielu uczelniach niemieckich, zwłaszcza w Lipsku. Jeden z nich, Dissertatio de Yampiris Serrien-sibus (1733), napisany przez Heinricha Zop-fta, podaje klasyczny wręcz opis wampira:

Nocami wampiry wstają z grobów, napadają na śpiących i wysysają z nich całą krew, powodując ich śmierd. Nękają one zarówno mężczyzn, jak i kobiety i dzieci, nie szczędząc nikogo ani ze względu na wiek, ani na płed. Ci zaś, którzy pozostają pod Ich szkodliwym wpływem, uskarżają się na duszności i ogólny upadek ducha; rychło też umierają. Augustin Calmet dodaje: "Ludzie, którzy zmarli dawno już temu, *...+ wychodzą z mogił i trapią żywych, którym wypijają krew do ostatniej kropli". Wydany w roku l729Jewish S,iyqfd'Argens dorzuca garśd dalszych informacji: "Zupełne wyczerpanie i skłonnośd do omdleo z powodu nadmiernej utraty krwi są również symptomem, że w sprawę wdały się wampiry. *...+ Pomimo wszelkich usiłowao miejscowych aptekarzy chorzy umierają przed upływem kilku dni".

6. Istnienie pewnych zboczeo, których objawy podobne są do działao przypisywanych wampirom, na przykład nekrofagia (pożeranie zwłok), nekrosadyzm (okaleczanie zwłok w celu osiągnięcia zaspokojenia seksualnego) czy nekrofilia (stosunki płciowe ze zmarłymi, zarówno hetero- jak i homoseksu-alne, oraz masturbacja przy zwłokach). W roku 1886 doszło we Francji do słynnego procesu Henri Błota, oskarżonego o wandalizm i nekrofilię. Błot był zgoła nieszpetnym, dwudziestosześcioletnim młodzieocem o nieco żółtawej cerze. Włosy opadały mu na czoło jak u kudłatego psa, górną wargę zdobił cienki, starannie nawoskowany wąsik, a głęboko osadzone czarne oczy pozostawały w ciągłym ruchu. Jego sylwetka miała w sobie coś kociego; z twarzy przypominał nocnego ptaka. 25 marca 1886 roku między godziną jedenastą wieczorem a północą Błot wyważył furtkę prowadzącą na cmentarz w St.-Ouen, udał się w kierunku jednego z dołów, w których spoczywali ludzie nie mający prawa do osobnych mogił, i wyrwał deski, na których leżała ziemia przykrywająca ostatnią trumnę w szeregu. Z umieszczonej na mogile tabliczki dowiedział się, że spoczywa tu ciało osiemnastoletniej baletnicy Femande Mery, znanej pod pseudonimem Carmanio, pochowanej ubiegłego wieczoru. Błot wydobył trumnę, otworzył ją, wyjął zwłoki dziewczyny i zawlókł je na ławkę stojącą na brzegu rowu. Tam ukląkł na płachtach białego papieru, które zabrał z leżących na grobach wiązanek kwiatów, i odbył z nią stosunek płciowy. Następnie zapadł w sen, z którego ocknął się wystarczająco wcześnie, by niepostrzeżenie wymknąd się z cmentarza, zbyt jednak późno, by starczyło mu czasu na przeniesienie zwłok z powrotem do grobu.

12 czerwca Błot dokonał identycznej profanacji zwłok, tym razem jednak nie obudził się w porę - ujęto go i aresztowano. 27 sierpnia pojawił się w sądzie i, ku przerażeniu sędziego, spytał arogancko: "Czego pan chce? Każdemu wedle upodobao, a ja mam gust do trupów". Skazano go na dwa lata więzienia. (Albert Batallle, Les causes cnminelles et mon-daines, 1886)

7. Wampira można było unieszkodliwid, odkopując grób, wydobywając zeo ciało -które powinno znajdowad się w doskonałym stanie- i przebijając mu serce jednym ciosem włóczni lub szpady. Mnich benedyktyoski, Calmet, pisał: "Nikt nie może uwolnid się od tych straszliwych napaści inaczej, jak tylko wykopując z grobu ciało, które należy przebid ostrym palem, obciąd mu ręce i wyrwad z piersi serce. Można je też spalid na popiół".

Wapping, czarownica z Wapping. Londyoski proces Joan Peterson budzi zainteresowanie przede wszystkiem ze względu na podjętą w czasie jego trwania próbę obrony kobiety, która przyznała się do uprawiania magii - co prawda białej - potrafiła bowiem usunąd ból głowy i odczyniad uroki rzucone na krowy. Wielu świadków obrony nie dopuszczono jednak do złożenia zeznao, innych przekupiono, by świadczyli przeciwko niej. Akt oskarżenia zarzucał, że groziła spowodowaniem rozmaitych nieszczęśd i utrzymywała duszki służebne: czarnego kota oraz rzadziej w tej roli spotykaną wiewiórkę. Służąca Joan Peterson zeznała, że "jej pani gawędziła z nimi przez większą częśd nocy; zapytana jednak o czym była ta rozmowa, odparła, że aczkolwiek przysłuchiwała się tej naradzie z wielką uwagą, to wskutek rzuconego na nią uroku nie może przypomnied sobie ani słowa". Niespodziewanie do ławy przysięgłych dokooptowano Sir Johna Dan-versa, członka rady Cromwella, który nalegał, by wydano orzeczenie o jej winie. Proces stał się jawnie stronniczy i w rezultacie Joan Peterson powieszono w Tybom 12 kwietnia 1652 roku.

Broszura ulotna, opisująca przebieg tego procesu, zawiera również relację ze sprawy niejakiej Prudence Lee, dwa dni wcześniej spalonej na stosie w Smithfieid, winnej zamordowania własnego męża. Zbrodnia tego rodzaju uważana była w Anglii za zdradę - jedyne przestępstwo, za które karano w ten sposób; za samo uprawianie czarów nikogo w Anglii nie posłano na stos.

Następnie kat usadził ją w beczce ze smołą, przymocował do słupa, a pod spodem ułożył chrust i polana drewna *...+, a kiedy podłożył pod stos ogieo, zakrzyknęła: "Panie Jezu, zmiłuj się nad moją duszą". Gdy ogarnęły ją płomienie, słyszano, jak krzyknęła straszliwie pięd lub sześd razy.

Warboys, wiedźmy z Warboys. Historia zwyrodniałych panien z dobrego domu, które z radością posłały na śmierd ubogą staruszkę -tak w lapidarnych słowach można by określid sprawę rzekomych czarownic z Warboys. Zadziwia przy tym całkowite zaufanie, z jakim skądinąd szacowni obywatele przyjmowali wszystko, co wymyśliły prowadzące tę rozmyślną grę dzieci. Pewnym usprawiedliwieniem może byd zarówno fakt, że pochodziły one z zamożnej i szanowanej rodziny, jak i to, że u podłoża ich fantastycznych wymysłów tkwiły pewne przyczyny racjonalne.

Robert Throckmorton był szacownym ziemianinem, osiadłym w Warboys w hrabstwie Hun-tingdon, a jego córka cierpiała na ostrą postad histerii połączonej z atakami epileptycznymi.

W roku 1589, około dziesiątego listopada, panienka Jane, jedna z córek rzeczonego

Pana Throckmortona, mająca podówczas niecałe lat dziesięd, popadła w rodzaj dziwnej choroby i dolegliwości cielesnej, której objawy były następujące: Pewnego razu kichała nader głośno i ordynarnie nawet przez pół godziny bez przerwy, po czym zupełnie tak jak ktoś pogrążony w głębokim transie przez taki sam mniej więcej czas leżała w bezruchu. Krótko potem doznała tak silnego wzdęcia brzucha, że nikt nie potrafił ani jej zgiąd, ani położyd. Od czasu do czasu poruszała nogą tak jak osoba tknięta paraliżem, po czym objawy te przenosiły się na drugą kooczynę. Sztywniała jej też na przemian to prawa, to lewa ręka, a następnie głowa, co przypominało zachowanie kogoś tkniętego wędrującym paraliżem.

Podczas jednego z kolejnych ataków choroby do domu weszła starsza wiekiem sąsiadka, sześddziesięciosześcioletnia Alice Samuel, pragnąca złożyd należne rodzinie wyrazy uszanowania, na coJane przejawiła wcale nie tak nadzwyczajną u małej dziewczynki z zamożnego domu niechęd wobec osoby starej i biednej. "Spójrzcie, gdzie usiadła ta stara wiedźma. *...+ Czyście widzieli kiedy kogoś bardziej podobnego do czarownicy niż ona? Zdejmijcie jej ten czarny postrzępiony czepek, bo nie mogę wytrzymad jej widoku". Przez pewien czas rodzice, całkiem zresztą rozsądnie, nie przywiązywali większej wagi do tego wybuchu, chociaż dziewczynę badali regularnie dwaj znani lekarze: doktor Phi- lip Barrow i mistrz Butler, obaj z oddalonego o dwadzieścia mil od Warboys uniwersytetu w Cambridge. W ciągu dwóch miesięcy objawy podobnej choroby wystąpiły jednak u czterech sióstr Jane, dziewcząt w wieku od dziewięciu do piętnastu lat, a potem także u siedmiu służących. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że świadomie bądź nie naśladowały one postępowanie Jane (wszystkie twierdziły też zgodnie, że pani Samuel jest czarownicą) po to, by zyskad szczególne względy domowników, których zazdrościły rzeczywiście chorej siostrze.

Doktor Barrow, osobisty przyjaciel rodziny Throckmortonów, zdając sobie sprawę, że jego umiejętności medyczne są daleko niewystarczające, dał do zrozumienia, że "zna się nieco na złośliwych sztuczkach czarownic i dlatego jest święcie przekonany, że na ich córkę rzucono jakiś czar lub urok". Przez dłuższy czas rodzice nie chcieli przyjąd do wiadomości tej diagnozy, gdy jednak pozostałe córki zaczęły zachowywad się podobnie jak Jane, uznali ją za słuszną i pod przymusem sprowadzili do dzieci panią Samuel. Dziewczęta natychmiast dostały ataku szału, padły na ziemię "cierpiąc nadzwyczaj", a potem rzuciły się, by rozdrapad paznokciami jej rękę. Pani Samuel wyparła się wszelkich zarzutów, przypisując je "rozwydrzeniu" dziewcząt. Throckmortonowie jednak zatrzymali ją siłą i, widząc, w jakim stanie znajdują się dzieci, usiłowali zmusid, by przyznała się do winy; dziewczęta zresztą nie przestawały jej oskarżad. Początkowo dostawały one ataków jedynie w jej obecności, później jednak zmieniły taktykę i symulowały napady choroby wyłącznie wtedy, gdy oddalała się od nich. W tej sytuacji panią Samuel zmuszono do pozostania w domu Throckmortonów.

Dziewczynki były zachwycone możliwością ciągłego dręczenia starej kobiety:

Wiele razy, kiedy była z nimi w czasie tych ataków, dziewczęta zwracały się do niej:

"Spójrz tam, Mateczko Samuel, czy widzisz to, co koło nas usiadło?" Ona zaś odpowiadała, że nie, nic nie widzi. "Dlaczego -pytały ją ponownie- to dziwne, że tego nie widzisz. Spójrz tylko, jak to skacze, podryguje, wznosi się i opada". I wodziły palcem w ślad za podskokami owej tajemnicze) rzeczy.

We wrześniu 1590 roku kurtuazyjną wizytę w domu Throckmortonów złożyła Lady Cromwell, żona Sir Henry'ego, najważniejszej osobistości w hrabstwie. Ujrzawszy panią Samuel, która była jedną z jej dzierżawców, wyzwała ją od czarownic, zerwała jej z głowy czepek, ścięła włosy i kazała je spalid. Mateczka Samuel, uświadomiwszy sobie, co ten gest oznaczał, spytała: "Pani, dlaczegoś to uczyniła? Póki co nie wyrządziłam ci żadnej krzywdy". Wkrótce po tej gwałtowne) sprzeczce Lady Cromwell zaczęła uskarżad się na koszmarne sny i, czy to z tego powodu, czy też z innych przyczyn, podupadła wielce na zdrowiu. Zmarła piętnaście miesięcy później, w lipcu roku 1592.

Obłąkanie córek paostwa Throckmortonów trwało natomiast aż do świąt Bożego Narodzenia 1592 roku, kiedy to, aby zjednad sobie domowników, Mateczka Samuel uroczyście zaklęła dzieci, by nie miały już więcej ataków. I to poskutkowało. Co więcej, stało się nie tylko ostatecznym dowodem dla całej rodziny, że pani Samuel jest czarownicą, ale wywołało szok u niej samej i zachwiało jej wiarą we własną niewinnośd. Tyle razy wmawiano jej, że jest wiedźmą, iż zaczęła powoli wierzyd w to sama: "O Panie, a więc to ja byłam przyczyną nieszczęśd tych dzieci *...+ Panie Boże, przebacz mi". Pod wpływem nalegao miejscowego proboszcza, doktora Dorringtona, Mateczka Samuel wyznała publicznie swą winę, nazajutrz jednak, kiedy przyszła nieco do siebie, odwołała zeznania.

Przekazano ją w ręce władz, po czym została przyprowadzona przed oblicze biskupa Un-colnu, Williama Wickhama, gdzie kraocowo przerażona, nie tylko przyznała się ponownie, ale znacznie rozszerzyła swoje pierwotne zeznania, wyjawiając imiona duszków służebnych. Były to trzy kaczęta: Pluck, Catch i Wbite. Odprawiono ją z powrotem do Huntingdon i wraz z oskarżonymi tymczasem przez dzieci paostwa Throckmortonów córką Agnes i mężem Johnem Samuelem osadzono w więzieniu do czasu zwołania sesji sądu.

Dziewczęta tymczasem nie tylko nadal dostawały konwulsji i miały nowe ataki choroby, ale także zarzuciły pani Samuel spowodowanie śmierci Lady Cromwell (przed ponad rokiem). 5 kwietnia 1593 roku całą rodzinę Samuelów postawiono przed sądem w Huntingdon pod zarzutem zamordowania Lady Cromwell za pomocą praktyk czarnoksięskich. Za dowód koronny posłużyły opowieści dziewczynek oraz przeprowadzony na ich nalegania eksperyment, który polegał na tym, że poprawiało im się natychmiast po wypowiedzeniu przez panią Samuel słów: "Nawet jeśli jestem czarownicą i dopuściłam do śmierci Lady Cromwell, wzywam cię, zły duchu, byś wyszedł i uczynił ją zdrową". Jeżeli jednak zmieniała pierwsze słowa zaklęcia na: "Skoro nie jestem czarownicą", bezczelne dziewczyny kontynuowały przedstawienie, podobnie zresztą jak wtedy, gdy formułę zaklęcia wypowiadał ktoś nie należący do rodziny Samuelów. Sądowi dostarczono dalsze dowody winy w postaci zeznao dwóch czy trzech okolicznych wieśniaków, utrzymujących, że ich bydło choruje i zdycha. Tego, że przez wszystkie lata, w czasie których pani Samuel parała się rzekomo uprawianiem czarów, nikt nawet nie próbował o nic je) oskarżyd, w ogóle nie brano pod uwagę.

Wobec tak jednoznacznych dowodów ławie przysięgłych wystarczyło zaledwie pięd godzin, by uznad całą trójkę Samuelów za winnych "rzucenia śmiertelnego uroku na Lady Cromwell". Mateczka Samuel przyznała się do winy i dodała na koniec, że "diabeł poznał ją cieleśnie". Agnes Samuel namawiano, aby zwróciła się do sądu o odłożenie egzekucji pod pozorem, że jest w stanie odmiennym. Pogarda, z jaką odrzuciła tę sugestię, po dziś dzieo budzid musi szacunek i podziw:

"Z całą pewnością nie uczynię tego, aby nikt nigdy nie mógł powiedzied, że byłam nie tylko czarownicą, ale i kurwą".

Wydanie wyroku skazującego i egzekucję rodziny Samuelów można wytłumaczyd jedynie całkowitym otumanieniem sędziów koncepcją herezji czamoksięstwa, która opanowała umysły Anglików u schyłku szesnastego stulecia. Wiara w istnienie czarownic nie była, rzecz jasna, niczym nowym, ale około roku 1600 pojęcie czarów zaczęło znaczyd coś innego niż pospolite maleftcia spowodowane praktykami magicznymi; od tego też mniej więcej czasu stało się przedmiotem uczonych rozważao, traktatów i zwykłych broszur jarmarcznych. Upowszechnienie się nowej idei spowodowało, że każdą poszlakę przemawiającą za niewinnością oskarżonego starano się obrócid na jego niekorzyśd. Z takich właśnie przyczyn Sir Thomas Browne, wybitny medyk i autor cenionego dzieła Religio Medici, zeznając w roku 1662 jako rzeczoznawca w podobnym do opisanego procesie czarownic z Bury St. Edmunds orzekł, iż przejawy działalności Diabła mogą mieścid się w ramach "zjawisk naturalnych". Co więcej, Browne "uważał, że tego rodzaju gwałtowne ataki były zjawiskiem zupełnie normalnym, niczym więcej jak tylko symptomem dolegliwości zwanej matką *histerii+, niemniej - i tu następuje odwrót od kategorii zdrowego rozsądku - ich wyjątkowe nasilenie przypisad należy przewrotności Diabła, wspomagającego złe zamiary tych, których określamy mianem czarowników i czarownic, na ich to bowiem prośbę dopuszcza się on podobnych łotrostw". (A Wal of Witches atthe Assizez Heid at Bury St. Edmunds, 1682)

Tylko nieliczni zdolni byli zachowad trzeźwe widzenie rzeczywistości. "Niektórzy, mający się za rozsądnych, obywatele hrabstwa utrzymywali, że Mateczka Samuel *...+ była starą, prostoduszną kobietą, z której, mądrze się do tego zabrawszy, każdy mógł wydobyd takie zeznanie, jakie mu się podobało". Sześd lat później Samuel Harsnett, przyszły arcybiskup Yorku, w broszurze Discouery of the Fraudulent Practices ofJohn Darrell, ostro krytykującej poczynania samozwaoczego egzorcysty Johna Darrella, trafit w sedno, określając wydaną w roku 1593 relację z procesu w Warboys mianem "budzącej pusty śmiech książeczki".

Sprawa z Warboys odegrała znaczącą rolę w dziejach angielskich procesów o czary. Wydarzenia, o których mowa, trwały cztery lata, a udział w nich brali absolwenci i wykładowcy Cambridge oraz członkowie sfer wyższych- zarówno Throckmortonowie, jak i Cromwellowie należeli do grona rodzin o rozległych koneksjach. Sir Henry Cromwell, dziadek Olivera Cromwella, był najbogatszym członkiem Izby Gmin. Sam przebieg procesu rozpowszechnił i utrwalił ludową wiarę w moc złego oka i wywarł "głęboki i trwały wpływ na prawodawców". George Lyman Kittredge posuwa się wręcz do sugestii, że powiązania rodzinne z osobami zaangażowanymi w tę sprawę mogły byd istotnym czynnikiem, który wpłynął na uchwalenie w roku 1604 ustawy przeciwko czarom, przewidującej karanie śmiercią osób winnych ich uprawiania.

Pamięd o procesie w Warboys trwała również i dlatego, że Sir Henry Cromwell (jako zwierzchnik feudalny rodziny Samuelów) przeznaczył dochody, jakie przypadły mu z konfiskaty jej majątku, na sfinansowanie corocznego kazania "przeciwko niecnej praktyce, grzechowi i zbrodni czarnoksięstwa" wygłaszanego w Huntingdon - obyczaj ten przetrwał do roku 1812, aczkolwiek w ostatnich latach treścią kazao była przestroga przed wiarą w czarownice. Przebieg procesu doczekał się też szczegółowej relacji w broszurze The Most Strange and Admirable Discowry of the Three Witches of Warboys, opublikowanej w roku 1593 w Londynie przez przewodniczącego ławie sędziego, na którą powoływano się później często w rozlicznych sporach i polemikach dotyczących czarnoksięstwa.

Weir Thomas. Jeszcze przez wiele lat po egzekucji, którą przeprowadzono w roku 1670, Thomas Weir cieszył się w opinii ludu sławą jednego z najznakomitszych czarowników Szkocji. Zainteresowanie jego osobą było tym większe, że do pewnego momentu znany był on jako nieposzlakowanej reputacji parlamentarzysta, piastujący w swoim czasie funkcję dowódcy gwardii edynburskiej, oraz radykalny przywódca protestancki. W wieku lat siedemdziesięciu z własnej i nieprzymuszonej woli przyznał się do popełnienia długiej listy najbardziej ohydnych zbrodni, od cudzołóstwa, kazirodztwa i sodomii poczynając, na najgorszej z nich - czamoksięstwie -koocząc, czemu początkowo nikt nie chciał dad wiary. Współwiną za swe obmierzłe występki obarczył też sześddziesięcioletnią siostrę, którą spalono następnie jako czarownicę wyłącznie na podstawie jej własnych zeznao, innych bowiem dowodów winy nie udało się znaleźd.

Thomas Weir urodził się około roku 1600 w szacownej rodzinie z Lanark. W roku 1641 służył jako porucznik w szkockiej armii protestanckiej, a w czasie wojny domowe) jako skrajny prezbiterianin walczył w szeregach zwolenników parlamentu. W latach 1649-1650 dowodził, w randze majora, oddziałami straży broniącej Edynburga (Thomas Hickes, Ravillac Redwiyus). Później pełnił funkcję kontrolera urzędów paostwowych; znany był też jako gorliwy uczestnik prezbiteriaoskich zgromadzeo modlitewnych, unikający wszakże starannie wygłaszania publicznych kazao. Współczesne wzmianki o nim stwierdzają, że cieszył się ogromnym poważaniem wśród sekty skrajnych prezbiterlan i można było mied pewnośd, że ilekrod zebrało się ich chociażby czterech, to wśród nich zawsze był major Weir. *...+ Kazania wygłaszał jedynie na spotkaniach prywatnych, budząc powszechny zachwyt, i wiele osób spod tego znaku poczytywało sobie jego towarzystwo za zaszczyt i często odwiedzało dom Weira, by przysłuchiwad się wygłaszanym przezeo mowom.

Będąc w mocno podeszłym już wieku lat siedemdziesięciu - niektóre źródła twierdzą, że liczył on sobie nawet siedemdziesiąt sześd wiosen - Thomas Weir zaczął wyjawiad tajemnice swego sekretnego życia, które z całą hipokryzją, a przy tym nader skutecznie, ukrywał przez całe życie. Z początku nikt nie dawał mu wiary, gdy jednak nadal uporczywie obstawał przy swoich rewelacjach, prewot skierował doo lekarzy z poleceniem zbadanią stanu umysłu majora. Doktorzy orzekli, że jest on zupełnie zdrów, a "dolegliwości, na jakie cierpi, biorą się jedynie z niepokojów sumienia", w związku z czym prewotowi nie pozostało nic innego, jak tylko aresztowad Weira. 9 kwietnia 1670 roku stanął on przed sądem, oskarżony o:

1. Usiłowanie zgwałcenia swej siostry, kiedy była jeszcze dziesięcioletnią dziewczynką, i utrzymywanie z nią kazirodczych stosunków od momentu, gdy skooczyła lat szesnaście, aż do chwili, kiedy jako pięddziesięcioletnia kobieta "obrzydła mu z powodu starości".

2. Kazirodztwo z pasierbicą, Margaret Bourdon, córką swojej zmarłej żony'

3. Cudzołóstwo z "kilkoma różnymi osobami" i nierządne praktyki z Bessie Weems, "służącą, którą trzymał w swym domu *...+ przez dwadzieścia pięd lat, w którym to czasie pokładał się z nią w łożu tak poufale, jakby byli mężem i żoną".

4. Bestiofilię z kobyłami i krowami, "zwłaszcza zaś zbrukanie się cielesne z kobyłą, na której jechał do West Country, w pobliżu New Mills".

Czarnoksięstwo uznano najwyraźniej za sprawę oczywistą, bo chod nie zarzucono mu go formalnie, stanowiło jedną z poszlak jego winy. Razem z majorem postawiono w stan oskarżenia jego siostrę, Jane, pod zarzutem kazirodztwa i uprawiania czarów, "zwłaszcza zaś zasięgania porad u wiedźm, diabłów i nekromantów".

Koronnym dowodem przeciwko Weirowi było jego własne przyznanie się do winy oraz zeznania świadków, w obecności których go dokonał. Ponadto bratowa majora, Margaret, wyznała, że jako mniej więcej dwudziesto-siedmioletnia kobieta "natknęła się na szwagra i jego siostrę Jane, oboje nagich, baraszkujących w łóżku w stajni w Wicket-Shaw, przy czym Jane leżała na majorze, a łoże trzęsło się okrutnie. Margaret słyszała też, jak toczyli ze sobą sprośne pogwarki". Major Weir przyznał się także do aktu bestiofilii z kobyłą, którego dokonał w roku 1651 lub 1652; stwierdził też, że pewna kobieta, która widziała go in flagranti z tym zwierzęciem, złożyła na niego skargę, jednakże nikt nie dał jej wiary i w konsekwencji "kat miejski w Lanark wy-chłostał ją publicznie za potwarz rzuconą na tak świątobliwego męża".

Jane Weir z kolei opowiadała rozwlekle o duszkach służebnych, które pomagały jej w przędzeniu "tak wielkich ilości przędzy, z jaką w podobnym czasie nie dałyby rady uporad się trzy, a nawet cztery zwykłe niewiasty". Potwierdziła też, że wiele lat temu, kiedy uczyła jeszcze w szkole w Dalkeith, zaprzedała duszę Diabłu, wypowiadając w obecności jakiejś maleokiej kobiety słowa: "Niechaj mój krzyż i wszystkie moje kłopoty wyjdą wraz ze mną przez drzwi". Jeszcze w roku 1648 podróżowała wraz z bratem "z Edynburga do Musselburgh i z powrotem poszóstną karetą zaprzężoną w ogniste rumaki". Wspomniała też o głogowej lasce majora Weira ozdobionej wyrzeźbionymi w niej głowami, która w istocie rzeczy miała byd różdżką magiczną. Przypomniano sobie wówczas, że istotnie, wygłaszając kazania, major Weir zawsze wspierał się na niej, jak gdyby prosił Diabła o natchnienie.

Ława przysięgłych większością głosów orzekła o winie majora; jego siostrę uznano za winną jednogłośnie.

Weir został uduszony, a ciało jego spalono na stosie na polu straceo między Edynburgiem a Leith 11 kwietnia 1670 roku, natomiast egzekucja Jane odbyła się dzieo później na Rynku Siennym w samym Edynburgu. W drodze na szafot Jane wygłosiła do zgromadzonych mowę, której uprzejma i wykwintna forma były przykrywką dla płytkiego intelektualnie i ostentacyjnie pobożnego przesłania: "Widzę tu nieprzeliczone tłumy, które przybyły dziś, by ujrzed śmierd biednego, starego i pożałowania godnego stworzenia boskiego, przypuszczam jednak, iż nieliczni tylko spośród was przywdziali żałobę, aby opłakiwad złamane Przymierze".

Opisane powyżej wypadki stały się treścią licznych broszur i druków ulotnych, odnotowano je też w wielu współczesnych diariuszach i pamiętnikach prywatnych. Edynbur-ski dom Weirów świecił pustkami i zasłynął wkrótce jako scena, na której odgrywały się wszystkie niemal miejscowe historie o duchach i innych dziwacznych zdarzeniach. Widywano także zajeżdżające pod dom upiorne pojazdy, które miały zabrad majora i jego siostrę do piekła. W koocu do opustoszałego od prawie stu lat domostwa wprowadziła się, ku zdumieniu i podziwowi całego miasta, jakaś zubożała rodzina skuszona śmiesznie niskim czynszem. Jednak już nazajutrz wszyscy uciekli, klnąc się, że widzieli cielęcą głowę gapiącą się na nich, kiedy udawali się na spoczynek. W rezultacie dom Wcirów pozostał nie zamieszkany przez następne pięddziesiąt lat. Tuż przed jego wyburzeniem Walter Scott potwierdził, że jeszcze w roku 1830 miejsce to zajmuje wybitną pozycję w folklorze edynburskim: "Za wielce odważnego miano by ulicznika, który ośmieliłby się wejśd do tej ponurej rudery i szukad po opustoszałych komnatach jego zaczarowanej laski lub nasłuchiwad warkotu nekromanckiego kołowrotka, jaki zapewnił jego siostrze tak znamienitą sławę jako prządce".

Wilkołactwo. Najbardziej charakterystycznymi cechami łykantropil, czyli wilkołactwa, wyrastającego na podłożu halucynacji i patologicznego łaknienia krwi, byty (l) przemiana w zwierzę, (2) nocne włóczęgi po okolicy, (3) napaści na ludzi i zwierzęta w celu zdobycia i pożarcia ich mięsa i (4) powrót do ludzkich kształtów.

Pod koniec szesnastego stulecia wraz z nasileniem się procesów o czary rosła również liczba spraw z oskarżenia o wilkołactwo. Większośd ludzi wierzyła bez zastrzeżeo, że człowiek może rzeczywiście przekształcid się w łykantropa, czyli wilkotaka *niem. Wdr--Wólffe; franc. gerulfalbo loup-garou, wł. lupo manardi, i nieliczni tylko podzielali zdanie Reginalda Scota (1584), że "wilkołactwo jest schorzeniem umysłowym, a nie rzeczywistą metamorfozą". W stanie takiego zadmienia władz umysłowych człowiek wyobraża sobie, że jest wilkiem i rzeczywiście zachowuje się jak 'dzikie zwierzę. Znane są przekazy o wybuchach epidemii tego rodzaju szaleostwa; na przykład w siedemnastym stuleciu w parafii Luc, w Beam, ludzi szczekających jak psy uleczono bez pomocy medyków, zmuszając dotkniętych tym schorzeniem do noszenia obroży sporządzonej z gałązek wierzby włoskiej (vitex agnus castuś).

Koncepcja metamorfozy wywodzi się z zamierzchłej przeszłości. Jeden z mitów greckich opowiada o Likaonie, który złożywszy w ofierze dziecko na ołtarzu Zeusa Lyka-josa, został przez niego zamieniony w wilka. Platon, objaśniając znaczenie tej opowieści, utrzymywał, że przemianę spowodował fakt spożycia mięsa człowieka złożonego w ofierze. Także Wergiliusz wspomina o pewnym czarowniku, który przybrał wilczą postad.

Najsłynniejsza klasyczna opowieśd o wil-kołaku pochodzi z Uczty Trymalchiona Pe-troniusza. Tytułowy bohater tego romansu, Trymalchion, wychodząc w nocy na spotkanie ze swą kochanką Melissą, poprosił jednego z przyjaciół, by towarzyszył mu przez częśd drogi. Kiedy przechodzili przez cmentarz, Trymalchion ze zdziwieniem spostrzegł, że jego towarzysz zatrzymał się, rozebrał do naga, ubranie położył na ziemi, nasiusiat na nie i nagle zamienił się w wilka. "Nie myślcie, że to żarty. Żadne mienie nie ma dla mnie takiej ceny, by mnie skłonid do kłamstwa", zapewnia Trymalchion. Wllkołak zawył i pobiegł do lasu. Trymalchion podszedł do jego szat, by je podnieśd, one jednak zamieniły się w kamieo. Ledwie żywy ze strachu dotarł wreszcie do Melissy, która powiedziała mu:

"Gdybyś przyszedł wcześniej, to byś nam przynajmniej pomógł. Wilk wpadł do zagrody i wypłoszył wszystkie zwierzęta. Ale chod uciekł, nie okpił nas; bowiem nasz sługa przeszył mu kark dzidą". Podejrzenia Trymalchiona każą nam domyślad się zakooczenia; kiedy rankiem ruszył z powrotem do domu, zauważył po drodze, że skamieniałe szaty znik-nęły, a na ziemi pozostała jedynie krew. W domu znalazł swojego znajomka krwawiącego obficie z rany na karku, którą opatrywał mu lekarz. "Poznałem, że to wilkołak. Odtąd też, chodbyś mnie zabił, nigdy już nie byłem w stanie zjeśd z nim kawałka chleba".

Ta pochodząca z I w. n.e. historia była nagminnie cytowana przez demonologów, a jej cztery zasadnicze punkty pojawiają się niemal we wszystkich późniejszych opowieściach o wilkołakach: przemiana postaci w świetle księżyca, rozebranie się do naga, oddanie moczu lub inny zabieg magiczny dokonany w celu umożliwienia powrotu do postaci ludzkiej oraz zranienie sympatyczne.

Stare sagi skandynawskie pozwalają nam prześledzid, w jaki sposób rzeczywistośd przeplata się z baśnią. Wojownik albo człowiek wyjęty spod prawa dla rozgrzewki, a także by groźniej wyglądad, ubierał się w skórę zabitego przez siebie niedźwiedzia *berserker, człowiek w niedźwiedziej skórze). Od te) skądinąd naturalnej czynności pozostał już tylko mały krok do przypisania owemu mężczyźnie dzikich cech zwierzęcia, a nawet nadnaturalnych sił. Wreszcie znaczenie słowa ber-serk rozciągnięte zostało na każdego, kto został dotknięty szaleostwem, każącym mu uważad się za dzikie zwierzę. Wyjaśnienie to stawia we właściwym świetle liczne opowieści o przemianie człowieka w wilka, które zachowały się w folklorze Europy Zachodniej. Znaczący wydaje się też fakt, że najwcześniejsze znaczenie pojęcia "wilkolak" w angielszczyźnie przełomu X i XI wieku to "człowiek wyjęty spod prawa".

Inną pozostałością wierzeo ludowych, którą odnajdujemy w historiach o wilkołakach, jest koncepcja futra rosnącego do wewnątrz. W roku 1541 pojmano w Pawii pewnego szaleoca, który wyobrażał sobie, że jest wilkiem; opowiedział on ludziom, którzy go schwytali, iż od prawdziwego wilka różni się tym, że futro jego rośnie nie na zewnątrz, ale do środka ciała. Aby przekonad się o prawdziwości tych słów, władze odcięły mu nogi i ręce. Okazał się niewinny, ale zmarł kilka dni później, powiada Job Fincelius (1556).

W pełni rozwinięta już teoria lotów czarownic na sabat dala asumpt wierze w podobne zgromadzenia wilków (wspomina o tym w roku 1603 Boguet). W dziele Commenta-rius de Praecipibus Dininationum Generibus (1560) protestancki lekarz Casper Peucer przytacza popularną w krajach bałtyckich, a pochodzącą z Łotwy - ulubionego kraju upiorów - opowieśd o nocnym pochodzie tysięcy wilkołaków prowadzonych przez diabła:

W Boże Narodzenie chromy na jedną nogę chłopak przemierza cały kraj zwołując stronników Diabła, których jest tam niezliczona mnogośd, na walne zebranie. Jeśli ktoś pozostaje w tyle lub udaje się w drogę niechętnie, dwiczony jest przez resztę żelaznym pejczem aż do krwi i krew owa znaczy jego ślady. Znika ich ludzka postad i cały tłum zamienia się w wilki. Gromadzą się ich całe tysiące. Przodem podąża przewodnik, uzbrojony w żelazny pejcz, a za nim bieży reszta, wszyscy głęboko przekonani, że są wilkami. Napadają na stada bydła i owiec, ale nie mogą zabid człowieka. Kiedy dochodzą do rzeki, przewodnik uderza w wody biczem, a wtedy te rozstępują się, zostawiając pośrodku suchą drogę, którą rusza cała wataha. Metamorfoza trwa dwanaście dni. Po upływie tego czasu opada z nich wilcza skóra i wraca im ludzka postad.

Przed sędziami śledczymi pojawił się też problem, w jaki sposób wytłumaczyd fakt, że ktoś widziany jest w ludzkiej postaci w tym samym czasie, kiedy według stawianych mu zarzutów był wilkołakiem; problem skądinąd analogiczny do kwestii, w jaki sposób przebywająca w domu czarownica mogła jednocześnie brad udział w sabacie. Obie te z pozoru niewytłumaczalne sprzeczności wyjaśniano podobnie: dusza na pewien czas opuszcza ciało (tak utrzymywał Bodin, zwalczając tym samym poglądy De Nynaulda) albo stworzone i użyte zostaje ciało zastępcze, ewentualnie zły duch przybiera postad wilka. Rha-naeus, na przykład, podobnie jak wcześniej Olaus Magnus (1555), omawiając łykantropię na Łotwie, wyjaśnia, że istnieją trzy rodzaje wilkołaków:

1. Ludzie, którzy zachowują się jak wilki i napadają na bydło. W rzeczywistości nie zamienili się oni w wilki, aczkolwiek są o tym głęboko przekonani; co więcej, inni, cierpiący na podobnego rodzaju halucynacje, mogą postrzegad ich w takiej właśnie zwierzęcej postaci. *Identyczną opinię wyraża Petrus Thyraeus S.J., 1594.]

2. Ludzie, którym we śnie wydaje się, że napadają na trzody, podczas gdy w tym samym czasie diabeł powoduje, że czynią to prawdziwe wilki.

3. Ludzie, którzy wyobrażają sobie, że są wilkami i wyrządzają jakieś szkody, podczas gdy w rzeczywistości wszystko to czyni diabeł, który zamienia się w wilka. *Jest to pogląd w zasadniczych zarysach zgodny z opinią świętego Augustyna, wyrażoną przez niego w De Cwitate Defi.

Opowieści o wilkołakach kurlandzkich, dodaje Rhanaeus, są tak przerażające, że nie budzą grozy jedynie u awanturniczych Scytów.

Próbując wyjaśnid istotę tego rodzaju halucynacji, Rhanaeus opowiada o zdarzeniu, które miało przytrafid się w roku 1584. Pewien właściciel ziemski, który postrzelił wilka napadającego na owce, odkrył po pewnym czasie, że zraniony został jeden z jego dzierżawców. Wziętą na spytki żona dzierżawcy, imieniem Lebba, opowiedziała o następujących okolicznościach tego zdarzenia, potwierdzonych następnie przez licznych świadków. Kiedy jej mąż posiał już żyto, zapytał ją, czy nie wie, skąd wziąd trochę mięsa, z którego mogliby przyrządzid małą ucztę. Ostrzegła go wtedy, by pod żadnym pozorem nie próbował ukraśd owcy ze stada ich pana, jest ono bowiem strzeżone przez złe psy. Ale on zignorował jej rady i napadł na paoskie stado, został jednak zraniony i wrócił kulejąc do domu, gdzie rozwścieczony niepowodzeniem rzucił się na własnego konia i przegryzł mu gardło.

Tak zwane zranienie sympatyczne zadane wilkowi, a odkryte później na ciele człowieka (tak Jak w opowieści Petroniusza), jest stale powracającym motywem historii o wilko-łakach. Bodin pisze, że prokurator królewski, Bourdin, zapewniał go, iż pewnego razu strzelił z kuszy do wilka i trafił go w udo. Kilka godzin później tę samą strzałę odnaleziono w nodze pewnego mężczyzny leżącego w łóżku. Autor traktatu De la lycanthropie, pełen sceptycyzmu lekarz Jean de Nynauld, opowiada o drwalu, który zaatakowany przez wilka, odciął mu łapę. W tej samej chwili "wilk" zamienił się w kobietę z odciętą ręką. Spalono ją żywcem.

Guazzo, uczony mnich włoski, autor Com-pendium Maleficarum (1626), stara się pogodzid przekonanie, że wilkołactwo jest jedynie iluzją, z wiarą w możliwośd zadania człowiekowi rany sympatycznej analogicznej do tej, Jaką odniósł wilkołak. Powołuje się przy tym na następującą historię:

W miasteczku położonym niedaleko od Dixmuide, we Flandrii, pewien wieśniak w towarzystwie syna popijał sobie w gospodzie, bacząc pilnie na kreski, jakimi gospodyni oznaczała liczbę podanych im kufli piwa. W pewnym momencie zauważył, że jest ich dwa razy tyle, niż wypił, nie dał jednak tego po sobie poznad, dopóki nie napił się do syta. Po ostatniej kolejce zawołał obsługującą go dziewczynę i zapytał, ile jest winien, a ta zażądała od niego sumy wynikającej z liczby postawionych przez nią kresek. Chłop stwierdził, że tyle nie zapłaci, wstał, odepchnął otaczających go ciekawskich, rzucił na stół kwotę, jaką wiedział, że powinien zapłacid, i szykował się do wyjścia. Rozwścieczona karczmarka krzyknęła za nim: "Nie wrócisz dzisiaj do domu albo nie nazywam się tak-a-tak". Wyszedł jednak, nie bacząc na je) pogróżki. Kiedy wszakże dotarł do rzeki, na brzegu której zacumował łódź, okazało się, że nawet z pomocą syna, który był krzepkim pachołkiem, mimo iż wytężali wszystkie siły, nie mogli odbid od brzegu, którego łódź trzymała się, jakby ktoś przybił ją gwoździami do ziemi. Traf chciał, że obok przechodziło dwóch czy trzech żołnierzy. Chłop zawołał do nich: "Przyjaciele, chodźcie i pomóżcie mi spuścid tę łódź na wodę, a obiecuję wam w nagrodę dobrą wypitkę". Żołnierze przyłączyli się do nich, ale chociaż przez dłuższy czas wysilali się, jak mogli, także niczego nie zdziałali. Wreszcie jeden z nich, dysząc ciężko i ociekając potem zaproponował: "Wyładujmy te ciężkie pakunki. Kiedy łódź będzie pusta, może pójdzie nam lepiej". Gdy wszystkie towary wyniesiono Już na światło dzienne, ujrzeli w ładowni ogromną białawą ropuchę, która przyglądała się im błyszczącymi oczami. Jeden z żołnierzy poderżnął jej gardło czubkiem miecza i wyrzucił do wody, na powierzchni której unosiła się brzuchem do góry jak zdechła. Wtedy inni zadali jej jeszcze kilka ciosów i nagle łódź bez trudu odbiła od brzegu. Uradowany wieśniak wraz ze swoimi pomocnikami zawrócił do tej samej karczmy i zażądał piwa, a gdy podała im je dziewka służebna, zapytał, gdzie podziewa się karczmarka. Służąca odrzekła, że gospodyni leży przykuta śmiertelną chorobą do łoża. ,Jak to!- zakrzyknął. - Czy myślisz, że jestem pijany, głupia? Kiedy stąd wychodziłem, była równie zdrowa jak ty. Idę zobaczyd, o co w tym wszystkim chodzi". I poszedł do sypialni, gdzie zastał ową kobietę umierającą właśnie od ran i ciosów zadanych je| w kark i brzuch. "W jaki sposób ją tak posiekano?", zapytał, na co służąca odparła, że gospodyni nie ruszyła się z domu nawet na krok. Wszyscy razem udali się do ratusza, gdzie okazało się, że rany na ciele kobiety znajdują się dokładnie w tych samych miejscach, w które żołnierze śmiertelnie zranili ropuchę. Ropuchy jednak nie udało się odnaleźd.

"A teraz jak wyjaśnid całą tę historię?" -pyta Guazzo. - Nie wolno popaśd w fałszywe mniemanie, że człowiek rzeczywiście może zamienid się w zwierzę albo zwierzę w prawdziwego człowieka - powiada - ponieważ są to tylko magiczne sztuczki i złudzenia, mające jedynie pozór, a nie istotę rzeczy» którą się byd zdają". W jaki zatem sposób powstaje takie złudzenie? Aby udowodnid rzecz niemożliwą, Guazzo przywołuje na pomoc wszystkie swoje umiejętności.

Niekiedy diabeł posługuje się ciałem innych stworzeo, które są nieobecne lub ukryte w jakimś sekretnym miejscu, a sam przybiera ciało śpiącego wilka uformowane z powietrza i szczelnie go okrywające, po czym dokonuje w nim uczynków, o których ludzie myślą, że zostały popełnione przez nieobecnego nieszczęśnika, który pogrążony jest we śnie.

Diabeł może uciec się do innego jeszcze, bodaj czy nie bardziej wyszukanego, fortelu. "Bywa i tak, że otacza on czarownicę utkaną z powietrza kopią ciała dzikiej bestii, której poszczególne członki pasują jak ulał do odpowiednich części ciała czarownicy". Jeśli takiej eterycznej powłoce zadany zostanie cios, "pokrywa powietrzna ustępuje łatwo, a rana zostaje zadana rzeczywistemu ciału". Jeśli jednak czarownica pogrążona jest we śnie (jak pierwotnie sugerował Guazzo), "wtedy diabeł rani tę częśd jej nieobecnego ciała, która odpowiada dokładnie miejscu, w które zraniono zwierzę". Wyjaśnienie to znajduje zastosowanie we wszystkich możliwych do pomyślenia sytuacjach.

Tego rodzaju pokrętna nieco argumentacja nie wszystkim jednak trafiała do przekonania. W swojej Anatomy of Melancholy (1621) Robert Burton rozwija koncepcję Re-ginalda Scota, w myśl której wilkołactwo jest rodzajem choroby umysłowe): niektórzy "uważają je za odmianę melancholii, ja zaś, idąc za głosem większości, skłonny byłbym raczej przypisad je szaleostwu". Podobnym racjonalizmem najwcześniej zaczęli wykazywad się Anglicy, byd może dlatego, że wilki w Anglii wytępiono bardzo wcześnie, a ich miejsce w praktykach transmogryftkacyjnych zajęły kot i zając. Jednakże jeszcze dwuna-stowieczny autor angielski Gerwazy z Tiibu-ry mógł z powodzeniem stwierdzid: "W Anglii często widzimy ludzi przemieniających się w wilki w porze zmiany faz księżyca". W napisanym około roku 1188 dziele Topo-graphica Hibemica przytacza on historię, której prawdziwośd zdaje się przyjmowad bez zastrzeżeo. Pewien ksiądz podróżujący po Irlandii zabłądził w lesie i natknął się tam na wilka, który utrzymywał, że jest człowiekiem. Zwierzę wyjaśniło mu, że w szóstym wieku opat od świętego Natalisa przeklął wieś Osso-ry tak, że przez każde kolejne siedem lat dwoje jej mieszkaoców musi żyd jako wilko-łaki. Jeśli uda im się przetrwad, odzyskują ludzką postad i mogą powrócid do domu, a ich miejsce zajmuje kolejna para wieśniaków. Wilkołak chciał, aby ksiądz udzielił sakramentu jego umierającej żonie, wilczycy. Przerażony duchowny podążył za nim. "Ponadto, aby rozwiad wszelkie wątpliwości, *wilkołak+, posługując się pazurami tak, jak my używamy ręki, zerwał futro z głowy wilczycy i ściągnął je aż do samego pępka, dzięki czemu stało się zupełnie oczywiste, że pod nim znajdowało się ciało starej kobiety". Wilk podziękował księdzu serdecznie i wyprowadził go bezpiecznie z lasu.

Wiara w wilkołaki przetrwała natomiast w literaturze angielskiej; romans William of Paleme (przetłumaczony z francuskiego pod koniec trzynastego wieku) ukazuje nam rzadko spotykany wizerunek wilkołaka zasługującego na podziw.

Aby zapewnid sukcesję tronu swojemu synowi, zazdrosna macocha za pomocą magicznego balsamu i czarów zamieniła Alfonsa, syna króla Hiszpanii, w wilkołaka. Alfons już w wilcze) postaci ratuje Williama, następcę tronu Sycylii, z rąk złego wuja i oddaje go pod opiekę pastucha. Kilka lat później wilkołak zwabia bawiącego na polowaniu cesarza w pobliże miejsca, w którym William pasał bydło. Cesarz zabrał chłopca ze sobą i wychowywał razem z własną córką. Kiedy chłopak osiągnął wiek męski, uciekł wraz z cesarzówną, oboje przebrani za białe niedźwiedzie. Wilkołak, nie rozpoznany przez młodą parę, prowadzi ją na Sycylię, gdzie Williamowi udaje się odzyskad tron. Wtedy wilkołak wraca do Hiszpanii i zmusza złą macochę, aby przywróciła mu dawną postad za pomocą zawieszonego na czerwonej nitce na szyi pierścienia. Uznany za prawowitego władcę żeni się z siostrą Williama.

W obydwu tych opowieściach sympatia czytelnika skłania się ku wilkołakowi zamienionemu w zwierzę wbrew własnej woli. W noweli Bisclavaret (bretooski odpowiednik francuskiego słowa garou) pióra Marie de France wilkołak jest okrutny jedynie wobec swoich wrogów - niewiernej żony i jej kochanka. Pewien rycerz pojął za żonę piękną damę, którą zwykł był jednak opuszczad na trzy noce każdego tygodnia. Żona stara się dociec przyczyny tego dziwnego zachowania i dowiaduje się, że jej mąż jest wilkoła-kiem. Zauważa też, że za każdym razem, kiedy znika na dłużej, rozdziewa się z szat, ale nie potrafi znaleźd miejsca, w którym je ukrywa. "Mogę odzyskad na powrót ludzką postad jedynie wtedy, kiedy je założę". W koocu ulega on prośbom małżonki i wyjawia, że chowa je w zaroślach w pobliżu kamiennego krzyża stojącego na rogu kapliczki. Żona i jej kochanek kradną szaty, a kiedy okazuje się, że rycerz nie może na powrót stad się człowiekiem, biorą ślub. W rok później król wyrusza na polowanie i rani wilka, który, o dziwo, nie ucieka, ale zaczyna lizad mu stopy. Ujęty tym monarcha zabiera ranne zwierzę (w rzeczywistości przemienionego rycerza) do domu i traktuje jak ulubionego psa. Wilk biega swobodnie po zamku, nie czyniąc nikomu krzywdy, wyjąwszy jedyny wypadek, kiedy napada na swoją żonę i jej kochanka, którzy przybyli, by pokłonid się królowi. Kiedy z kolei król bawi u tej pary z rewizytą, wilkowi udaje się odgryźd damie nos. Zachowanie to wzbudza podejrzenia i wtrącona do więzienia żona wyznaje swoją zbrodnię. Szaty zostają zwrócone wilkowi, który staje się na powrót rycerzem. Król przywraca mu godności i dobra, a niewierną małżonkę skazuje na wygnanie. W dodatku popełniona przez nią zdrada zostaje ukarana w ten sposób, że wszystkie jej kolejne córki rodzą się bez nosów.

Przemiana w wilka następowała wskutek okrycia się wilczą skórą, założenia magicznego pasa z futra tego zwierzęcia, a niekiedy też w następstwie natarcia całego ciała specjalną maścią (jak wyjaśnia de Lancre), Czasami skuteczne okazywały się zaklęcia: w czasie procesu wiedźm szkockich Isobel Gowdie ujawniła magiczne słowa, powodujące przemianę w różne zwierzęta, a następnie powrót do postaci ludzkiej. Niejaki Pierre Gandiiion stawał się znowu człowiekiem po natarciu się trawą, na której osiadła rosa, albo po obmyciu się wodą.

Wilkołactwo nie było traktowane jako legenda czy bajka ludowa. Było, podobnie jak czary, grzechem przeciwko Bogu, przy czym prawo traktowało je chyba nawet z większą surowością. Kilka ciekawszych przypadków wllkołac-twa omówiono w tej encyklopedii odrębnie.

Wilkołak z Angers. W roku 1598 Francja była widownią kilku procesów z oskarżenia o łykantropię, czyli wilkołactwo. Jednym z postawionych przed sądem wilkołaków był Jacques Roulet, żebrak z okolic Caude w pobliżu Angers. Jego zachowanie w więzieniu wskazuje, że był on ograniczonym umysłowo epileptykiem, a zeznania, jakie złożył w czasie przesłuchao, były równie niewiarygodne, co wzajem sobie przeczące. Oskarżył on na przykład o współudział w swych rzekomych zbrodniach brata, Jeanna, i kuzyna, Juliena, aczkolwiek dowiedziono, że w określonym przez niego czasie znajdowali się oni o wiele mil od miejsca przestępstwa - skądinąd jeszcze większe zdziwienie budzi fakt, że sąd przyjął te zeznania za dobrą monetę. Rouletowi postawiono zarzut wllkołactwa, kiedy znaleziono go ukrytego w chaszczach, półnagiego, rozczochranego, z powalanymi krwią palcami, pod paznokciami których tkwiły strzępy ludzkiego ciała. Niedaleko od tego miejsca natknięto się też na okaleczone zwłoki piętnastoletniego chłopca, zwanego Comier. Roulet przyznał się do zamordowania młodzieoca, opisał też dokładnie jego wygląd oraz miejsce i szczegóły popełnionej zbrodni.

8 sierpnia 1598 roku sędzia Pierre Herault dokonał przesłuchania więźnia:

P. Jak masz na imię i z jakiego stanu się wywodzisz?

O. Nazywam się Jacques Roulet, mam trzydzieści pięd lat. Jestem żebrakiem.

P. O co zostałeś oskarżony?

O. O to, że jestem złodziejem; o to, że obraziłem Boga. Moi rodzice dali mi maśd. Nie wiem, z czego się ona składa.

P. Czy kiedy natarłeś się tą maścią, zamieniałeś się w wilka?

0.,Nie. Ale kiedy zabiłem tego chłopaka, Comiera, byłem wilkiem.

P. Czy byłeś przebrany za wilka? O. Byłem ubrany tak, jak jestem ubrany teraz. Miałem zakrwawioną twarz i ręce, ponieważ jadłem mięso rzeczonego chłopaka.

P. Czy twoje ręce i nogi zamieniły się w łapy wilka?

O. Tak.

P. Czy twoja głowa stała się podobna do łba wilka, a twoje usta powiększyły się?

O. Nie wiem, jak wtedy wyglądała moja głowa; posłużyłem się zębami. Moja głowa była taka, jaka jest dzisiaj. Okaleczyłem i zjadłem wiele innych małych dzieci. Byłem też na sabacie.

Sąd świecki skazał Rouleta na śmierd, ale -co dziwne - złożył on apelację do parlamentu paryskiego, który zamienił ten wyrok na karę dwuletniego pobytu w zakładzie dla obłąkanych w St.-Germain-des- Prós, gdzie miano udzielad mu nauk religijnych, "których zapomniał z powodu swego skrajnego ubóstwa". Potraktowanie wilkołactwa jako choroby psychicznej wyprzedziło o pięd lat podobną ocenę w przypadku Jeana Greniera.

14 grudnia tego samego roku tenże parlament paryski skaza) na śmierd pewnego krawca z Chalons, również oskarżonego o wilkołactwo. Zwabiał on do swojego warsztatu dzieci, rzucał się tam na nie lub mordował je w inny sposób, kiedy zabłąkały się w lesie, po czym pożerał ich ciała. W jego pracowni znaleziono jakoby baryłkę pełną kości. W trakcie rozprawy mówiono o sprawach tak przerażających, że sąd nakazał spalenie wszelkich akt z tego procesu.

Wilkołaki z Poligny. Jedną z najsłynniejszych historii o wilkołakach opowiedział po raz pierwszy Johan Weyer, podając ją jako przykład nie zasługujących na wiarę zeznao wydobytych z oskarżonego dzięki torturom. Jednakże inni demonolodzy, w tym Boguet i Vairo, posłużyli się nią jako jednym z koronnych dowodów potwierdzających rzeczywiste istnienie zjawiska łykantropii. Była to sprawa niejakich Pierre'a Bourgota, zwanego Wielkim Piotrusiem, Michela Verdunga i Philiberta Mentota, postawionych w grudniu 1521 roku przed sądem inkwizytora generalnego Besancon, dominikanina Jeana Boin.

Podejrzenie padło na oskarżonych z chwilą, gdy pewien kupiec podróżujący po departamencie Poligny zaatakowany został przez wilka. Zranił go, po czym podążył jego tropem i trafił do jakiejś szopy, gdzie natknął się na Verdunga, któremu żona właśnie opatrywała rany. W złożonych później zeznaniach Michel Verdung przyznał, że nawrócił Pier-re'a Bourgota na wiarę w Diabła.

Następnie zeznania złożył sam Pierre. Opowiedział, że w roku 1502 gwałtowna burza rozproszyła powierzone jego opiece stado owiec. W trakcie poszukiwao zaginionych zwierząt natknął się na trzech odzianych w czero jeźdźców, którym zwierzył się ze swoich kłopotów. Jeden z nich (noszący, jak się później okazało, imię Moyset) obiecał mu pomoc, w zamian za co Pierre miał przez tydzieo służyd mu jako swojemu panu. Wkrótce potem odnalazły się wszystkie owce. Podczas drugiego ich spotkania Pierre dowiedział się, że tajemniczy cudzoziemiec jest sługą Szatana, wyparł się wiary chrześcijaoskiej i zaprzysiągł mu wiernośd, co potwierdził całując lewą rękę jeźdźca, czarną jak smoła i zimną jak lód. Po upływie dwóch lat Pierre z powrotem stał się chrześcijaninem. W tym momencie inny sługa Diabła, Michel Verdung, otrzymał polecenie ponownego wprowadzenia Pierre'a na diabelską ścieżkę. Zachęcony obietnicą piekielnego złota, Pierre poleciał na sabat, w czasie którego wszyscy trzymali jakieś zielone stożki płonące błękitnym ogniem. Następnie Verdung kazał mu się rozebrad i natrzed magiczną maścią, co spowodowało, ze zamienił się w wilka. Po upływie dwóch godzin Verdung użył innej maści i Pierre odzyskał na powrót ludzkie kształty. Pierre przyznał się także do wielu zbrodni, które popełnił w wilczej postaci. Napadł na siedmioletniego chłopca, ten wszakże podniósł taki krzyk, że musiał czym prędzej ubrad się i zamienid z powrotem w człowieka, inaczej z całą pewnością zostałby schwytany. Pożarł też czteroletnią dziewczynkę i bardzo zasmakował w jej mięsie; przetrącił też kark innej dziewczynie, tym razem dziewięcioletniej, i również ją zjadł. Jako wilk parzył się z wilczycami i, jak podaje Boguet, "wszyscy trzej przyznali, że sprawiało im to taką samą rozkosz, jak gdyby spółkowali z kobietami".

Całą trójkę, oczywiście, spalono na stosie.

Wilkołaki z St-Claude. W Jurze Frankooskiej wilkołactwo było zjawiskiem silnie zakorzenionym w tradycji miejscowej; w roku 1521 stracony został za tę zbrodnię Pierre Bo-urgot z Poligny, w 1573 Gilles Gamier z Dole, a w 1598 przed sądem stanęło czworo członków rodziny Gandiłłon z St.-Claude - dwie siostry i brat z synem. Ich proces jest o tyle interesujący, że opisany został przez naocznego świadka, sędziego Henn Bogueta.

Perrenette Gandiłłon była nieszczęśliwym, słabym na umyśle stworzeniem i z całą pewnością wierzyła, że zamienia się w wilka. Żywota dokonała w sposób następujący. Szesnastoletni Benott Bidel z Naizan zrywał owoce na czubku drzewa, pod którym usiadła Jego siostra. W pewnym momencie na dziewczynkę napadł pozbawiony ogona wilk; Be-nott ruszył jej na pomoc. Podczas walki, jaka się wywiązała, zwierzę wyrwało Benoltowi nóż i zadało mu nim cios w szyję. Młodzieniec zauważył wtedy, że wilk zamiast przednich łap ma ludzkie ręce i, zanim umarł, zdążył powiedzied o tym innym. Rozjuszeni wieśniacy rozerwali na strzępy Perrenette, którą przydybali niedaleko miejsca zajścia, nie roztrząsając nadmiernie problemu jej winy.

Na jej siostrze, Antoinette, poza zbrodnią łykantropii ciążyły podejrzenia o ściąganie gradu, udział w sabatach i dzielenie loża z diabłem, nawiedzającym ją w postaci kozła.

Ich brata, Pierre'a, oskarżono o czary, sprowadzanie gradu, zwabianie na sabat dzieci, a także o to, że przemienia się w wilka i napada na bydło i ludzi. Przyznał się on- jak wolno przypuszczad na torturach - że

Szatan przyodział ich w wilcze skóry i wszyscy czworo przebiegali okolicę, polując to na bydło, to na ludzi, zależnie na co mieli apetyt. Zeznał też, że często ścigali się między sobą.

W Wielki Czwartek widziano go, jak leżał w łóżku pogrążony w transie kataleptycznym, a gdy otrząsnął się zeo, opowiadał wszystkim o podróży na sabat wilków. Jego syn, Geor-ges, zeznał, że po natarciu się specjalną maścią zmieniał się w wilka i że wraz z ciotkami i ojcem ubił dwa kozły.

Przewodniczący sądu, Boguet, odwiedził pozostałą przy życiu trójkę wilkołaków w więzieniu: wszyscy wyżej nazwani zachowywali się w celi zupełnie tak, Jakby byli w polu, stwierdzili wszelako, że nie mogą przemienid się w wilki, bowiem nie mają więcej maści, a od czasu ich uwięzienia stracili moc jej sporządzania. Zauważyłem dalej, że wszyscy mieli podrapane twarze, ręce i nogi, a lico Pienia Gandiłłon było tak zdeformowane, że z trudem przypominał on człowieka i przerażenie brało patrzed na niego.

Z opisu tego wynika niezbicie, że wszyscy byli po prostu szaleni. Cała trójka -Antoinette, Pierre iGeorges- została skazana i spalona na stosie.

Wróżbiarstwo. Historia czarnoksięstwa zaczyna się od praktyk magicznych i na nich też się kooczy - najwcześniejsze znane nam akta prawne nakładały kary na tych, którzy utrzymywali, że potrafią odnajdywad ukryte skarby, zaś prawodawstwo czasów schyłku wiary w istnienie czarownic karało tego rodzaju jasnowidzów jako zwykłych oszustów. Przestępstwem, jakie im zarzucano, było wykorzystywanie naiwnych, a nie konszachty z diabłem, z tego też względu osoby takie karano zazwyczaj w sposób łagodny. Na przykład w roku 1467 w Anglii niejakiego Williama Byga oskarżono o to, że używając kawałka kryształu wskazywał miejsce, w którym schowano rzeczy skradzione; kara, jaką mu wymierzono, polegała na tym, że musiał ukazad się publicznie, niosąc na głowie papierową koronę z napisem Ecce sortiie-gus *Oto jasnowidz+. W roku 1546 poddano przesłuchaniom Henr/ego Neville'a, syna le-ada z Westmoriandu, oskarżonego o praktyki magiczne i posługiwanie się pierścieniem w celu odnalezienia ukrytego skarbu. W 1560 roku skazano dwóch księży i kilka wysoko postawionych osób świeckich za wywoływanie duchów za pomocą trzech kręgów magicznych, w celu odszukania ukrytej rzekomo skrzyni złota. W roku 1598 Robert Browning, wyrobnik z Aldam, w hrabstwie Sussex, postawiony został pod pręgierzem za zaklinanie i przywoływanie złych duchów, które miały wyjawid położenie ukrytych żył złota i srebra oraz pomóc w odzyskaniu rzeczy zaginionych.

W towarzystwie Pana Ciaude^ Meynie-ra, naszego pisarza, byłem świadkiem, że

Rodzaje praktyk wróżbiarskich

Aeromanc)a, wróżenie z powietrza.

Aksynomancja, wróżenie z siekiery lub topora.

Alektriomancja, wróżenie przy użyciu koguta lub w ogóle drobiu.

Alfitomancja, wróżenie z mąki lub otrąb.

Antlnopomancja, wróżenie z wnętrzności kobiet i mężczyzn. Arytomancja, wróżenie z liczb.

Astragalomancja, wróżenie z rzutu kośdmi.

Botanomancja, wróżenie z ziół.

Ceromancja, wróżenie z wosku.

Chartomancja, wróżenie z pisania na kawałku papieru.

Chiromancja, wróżenie z ręki.

Daktylomancja, wróżenie za pomocą pierścieni.

Demonomancja, wróżenie z natchnienia diabła lub złego ducha.

Gastromanc|a, wróżenie z odgłosów dobywających się z brzucha.

Geomancja, wróżenie z ziemi.

Gyromancja, wróżenie z kół i okręgów.

Hydromancja, wróżenie z wody.

Ichtiomancja, wróżenie z wnętrzności ryb.

Idolomancja, wróżenie z figurek, wizerunkówi posągów.

Kapnomancja, wróżenie z dymu.

Katokstromancja, wróżenie z luster.

Kattabomancja, wróżenie z naczyo mosiężnych lub Innych naczyo wykonanych z metalu.

Kefalomancja, wróżenie z gotowania głowy oślej.

Krystalomancja, wróżenie za pomocą kryształów.

Kleromancja, wróżenie z rzeszota.

Kritomancja, wróżenie z ziaren zboża.

Lampadomancja, wróżenie ze świec i lamp.

Lekanomancja, wróżenie ze zbiorników z wodą.

Lithomancja, wróżenie z kamieni.

Liwanomancja, wróżenie ze spalania kadzidła.

Logarytmancja, wróżenie za pomocą logarytmów.

Macharomancja, wróżenie z noży i mieczy. Oinomancja, wróżenie z wina.

Omfalomancja, wróżenie z pępka.

Oniromancja, wróżenie ze snów.

Onomatomancja, wróżenie z Imion.

Onychomancja, wróżenie z paznokci.

Omitomancja, wróżenie z lotu ptaków.

Piromancja, wróżenie z ognia.

Podomancja, wróżenie ze stóp.

Psychomancja, wróżenie z charakteru człowieka, jego uczud, żądz oraz skłonności moralnych i religijnych.

Roadomancja, wróżenie z gwiazd.

Sclomancja, wróżenie z cleni.

Spatalamancja, wróżenie ze skóry, kości i odchodów.

Stareomancja, przepowiadanie przyszłości z żywiołów.

Stemomancja, wróżenie z brzucha.

Sykomancja, wróżenie z liści figowca.

Teomancja, przepowiadanie przyszłości z objawienia Ducha Świętego, Pisma i Słowa Bożego.

Teriomancja, wróżenie z dzikich zwierząt.

Tuframancja, wróżenie z popiołów.

Tyromancja, wróżenie ze sposobu, w jaki ścina się ser.

-John Gaule, Mysmantia (1652)

Podobne działania, zmierzające do odnalezienia ukrytych skarbów lub wyjawienia tajemnic, jakie kryje w sobie przyszłośd, działania, które stanowiły częśd starożytnych -greckich i rzymskich - kultów pogaoskich, szybko przekształciły się w chrześcijaoską herezję czarnoksięstwa. "Wróżenie- pisał w 1608 roku William Perkins - jest dziedziną czarnej magli, dzięki której człowiek zyskuje wiedzę o rzeczach nieznanych, czy to przeszłych, czy też teraźniejszych, czy mających dopiero nastąpid, dzięki pomocy diabła". Wiedzę o rzeczach ukrytych można zdobywad dwoma sposobami: używając pewnych "środków wróźebnych" lub obywając się bez ich pośrednictwa. Do kategorii środków "prawdziwych" zaliczono "wszelkie stworzenie Boże", to znaczy przedmioty i zjawiska pochodzenia naturalnego, takie jak lot ptaków, układ gwiazd, sny, ciągnienie losów lub rzut kośdmi. W niektórych praktykach wróżbiarskich uciekano się do tzw. środków fałszywych, tak jak na przykład w przypadku nekromancji, czyli "sztuce czarnoksięskiej, bowiem diabeł przyzywany przez czarownice objawia się im pod postacią zmarłego". Klasycznym przykładem nekromancji była historia czarownicy z Endor, "potwierdzająca jednoznacznie, że istnieje rodzaj przepowiadania przyszłości, dzięki któremu czarownice i wróżbici odsłaniają rzeczy ukryte za pośrednictwem diabła objawiającego się im Jako osoba zmarła lub jej cieo". Najbardziej jednak grzesznym sposobem przepowiadania rzeczy przyszłych było wróżenie bez użycia żadnych "środków, wyłącznie dzięki bezpośredniej pomocy demona służebnego. Sposób ten jest wymieniony i jednoznacznie zakazany w Biblii, a uprawiano go dwojako: wewnętrznie, kiedy demon wstępował w czarownicę, lub zewnętrznie, Jeśli pozostając poza je) ciałem zsyłał na nią natchnienie wieszcze". Tak czy inaczej wróżbicie zawsze groziło oskarżenie o zawarcie paktu z diabłem.

Podobnie jak na jednej płaszczyźnie postawiono magię czarną i białą, tak i uprawiających teurgię skazywano na równi z nekromantami. Już sam fakt, że teurgo-wle przyznawali się "do kontaktów wyłącznie z dobrymi duchami", stwierdzał Henry Hallywell, wystawiał ich na niebezpieczeostwo, iż zostaną sprowadzeni na manowce przez diabła i złe duchy". To, iż nie zdają sobie sprawy, że w istocie rzeczy mają do czynienia ze złymi duchami, ani to, że nie zawierali z nimi "solennego przymierza", nie jest żadną okolicznością łagodzącą. Wywoływanie duchów, czy to środkami czarnej, czy to białej magii, czyli teurgii, było w równym stopniu godne potępienia, na co zresztą wskazywał już św. Augustyn.

Wurzburg, procesy o czary w Wurzburgu.

[...] Natomiast sprawa czarownic, która jakiś czas temu zaprzątała uwagę Waszej Miłości, zaczęła się na nowo i trudno znaleźd właściwe słowa, by ją opisad. Płacz to jeno bowiem, a zgrzytanie zębów! Cały czas jest jeszcze w mieście czterysta osób płci obojga, zarówno dobrze urodzonych, jak i niskiego stanu, ba!, księży nawet, na których ciążą zarzuty tak silne, że lada chwila można spodziewad się ich aresztowania. Nie ulega też wątpliwości, że wielu spośród ludzi mego łaskawcy księcia-biskupa zostanie z całą pewnością straconych; są wśród nich księża, konsyliarze i doktorzy, dostojnicy miejscy i sędziowie, wielu z nich Wasza Miłośd zna osobiście. Osadzono w więzieniu studentów prawa. Mój pan, książę- biskup, utrzymywał więcej niż czterdziestu studentów, którzy już niebawem mieli zostad wyświęceni do stanu kapłaoskiego; trzynastu lub czternastu z nich zarzucono, że są czarownikami. Parę dni temu aresztowano dziekana, a dwóm innym, których chciano pojmad, udało się zbiec. Wczoraj aresztowano pisarza naszego konsystorza katedralnego, człowieka wielkiej wiedzy. Wzięto go na tortury. Krótko mówiąc, w całą sprawę zamieszana jest zapewne jedna trzecia miasta. Najbogatszych, najbardziej popularnych i najwybitniejszych spośród duchowieostwa stracono już wcześniej. Tydzieo temu spalono na stosie dziewiętnastoletnią dziewczynę, o której mówi się wszędzie, że była naj- śliczniejszą panną w mieście, uważaną powszechnie za młódkę skromną i o nieposzlakowanej czystości. W ciągu najbliższych siedmiu lub ośmiu dni w jej ślady wysłani zostaną inni, najlepsi i najpopularniejsi obywatele. Ludzie ci, sami okryci świeżą jeszcze żałobą, nieustraszenie idą na spotkanie śmierci, nie okazując ni śladu trwogi przed płomieniami, w których wielu ginie za to, że wyrzekli się Boga i latali na sabat, mimo że wcześniej nikt nie rzucił przeciwko nim ani jednego słowa.

Na zakooczenie tej przerażającej sprawy - mamy tu około trzystu trzy-, i czteroletnich dzieci, o których mówi się, że obco-' wały cieleśnie z diabłem. Widziałem skazanych na śmierd siedmiolatków. Co zaś się tyczy szlachty- ale nie mogę, nie wolno mi napisad już nic więcej o ich tragedii. Są to ludzie wysokiego stanu, których Wasza Miłośd zna i darzy szacunkiem, z pewnością więc trudno będzie Waszej Miłości uwierzyd, że to właśnie o nich chodzi. Niech stanie się zadośd sprawiedliwości.

Po czym następuje postscriptum:

P. S. Dzieje się wiele rzeczy dziwnych i przerażających. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że w miejscu zwanym Fraw Rengberg Diabeł we własnej osobie, w otoczeniu ośmiu tysięcy akolitów, odprawił mszę, rozdzielając między zgromadzonych plastry dyni w miejsce świętego Sakramentu Ołtarza. Drżę cały pisząc o tym okropnym, przeraźliwym i wstrętnym blu-źnierstwie. Prawdą jest też, że wszyscy zgromadzeni prosili, by wymazad ich z Księgi Życia, i postanowili, że decyzja ta winna zostad zarejestrowana przez notariusza znanego dobrze zarówno mnie, jak i moim kolegom. Żywimy nadzieję, że księga notarialna, w której dokonano owego zapisu, rychło zostanie odnaleziona, wszyscy bowiem z największą pilnośd^ jej poszukują.

Ten godny uwagi list, opisujący sytuację w Wurzburgu w sierpniu 1629 roku, napisany został przez kanclerza księcia-biskupa Wurzburga do nieznanego z imienia, ale z całą pewnością dostojnego przyjaciela.

Pod względem okrucieostwa polowao na czarownice WUrzburg rywalizował w owym czasie z biskupstwem bamberskim. W obu tych paostewkach panowali zresztą kuzyni; księciem-biskupem Wurzburga, który posłał na stos około dziewięciuset czarownic, byt Philipp Adolf von Ehrenberg (1623-163D, zaś na tronie w Bambergu zasiadał GottfttedJohann Georg II Fuchs von Domheim (1623- 1633), odpowiedzialny za śmierd-ponad sześciuset. Podob^ nie jak w Austrii i Bawarii inspiratorami prześladowao byli jezuici, którym udało się zdominowad grono osobistych doradców biskupa von Ehrenberga.

Po śmierci biskupa Juliusa Echtera von Mespelbrunna w roku 1617 jego miejsce zajął przybyły z Bambergu Johann Gottfried von Auschausen (1617-1623), ale, chociaż przed rokiem 1600 zdarzyło się w tym mieście kilka procesów o czary, masowy terror rozpętał się dopiero po wstąpieniu na tron biskupi Phillp-pa Adolfa w roku 1623. Dane z lat 1627-1631 są wysoce niepełne i wyrywkowe; na przykład jedno ze źródeł mówi o wykonaniu dwudziestu dziewięciu wyroków śmierci w roku 1627, podczas gdy inne podaje liczbę czterdziestu dwóch. Warto napomknąd tu o kilku typowych dla Wurzburga przykładach:

W roku 1626 pewnego wieśniaka oskarżono o uprawianie czarów na podstawie powszechnie krążących pogłosek; na torturach oskarżył on o to samo siedem kolejnych osób, z których wszystkie spalono, a jedną przed wykonaniem wyroku śmierci szarpano rozpalonymi do białości cęgami. W styczniu roku 1628 troje dzieci w wieku od ośmiu do trzynastu lat przyznało się do utrzymywania stosunków płciowych z diabłem; dwójka zginęła na stosie, najmłodsze zaś odesłano do opiekunów w celu poprawy. W październiku tego samego roku przesłuchano ucznia. miejscowej szkoły Johanna Philippa Schucka; wypierał się on wszystkiego jeszcze po otrzymaniu czterdziestu sześciu razów batogiem, jednak gdy wymierzono mu ich dodatkowo siedemdziesiąt siedem, złożył wyczerpujące zeznania, dotyczące swoich lotów na sabat, i wyjawił tożsamośd współuczestników. Stracono go 9 listopada. Inny uczeo, dwunastoletni Jacob Russ, poddany wielokrotnej chłoście, złożył zeznania podobnej treści, oskarżając dodatkowo o udział w sabacie kilku księży. Jego egzekucja odbyła się 10 listopada.

Wydana przez Eberharda Davida Haubera Bibliotheca Acta et Scrtpta Magica zawiera przedruk listy osób straconych w dwudziestu dziewięciu odrębnych egzekucjach, wykonanych w Wurzburgu 16 lutego 1629 roku; stracono wówczas łącznie 157 osób. Liczba wśród skazanych mężczyzn dorównuje niemal liczbie kobiet, a wielu spośród nich to ludzie zamożni i wysoko postawieni; liczne są również dzieci, w tym trzynaścioro poniżej dwunastego roku życia. Mimo iż dokument ten jest powszechnie znany, wydaje się, że częściowe jego tu przytoczenie będzie najlepszą ilustracją rozmiarów szalejącego wówczas obłędu.

SPIS CZAROWNIKÓW I CZAROWNIC, KTÓRZY ZGINĘLI OD CIOSU MIECZA ZADANEGO RĘKĄ KATA I KTÓRYCH CIAŁA SPALONO NASTĘPNIE NA STOSIE WWURZBURGU

Egzekucja piąta, osiem osób. , Lutz, znany kupiec. Kupiec Rutscher. Żona prewota katedralnego. Stara Hof Seiler. Żona Johanna Steinbacha. Żona senatora Baunacha. Kobieta o nazwisku Babel Znic- kel. Jakaś staruszka.

Egzekucja siódma, siedem osób. Mała dziewczynka, nietutejsza, w wieku lat dwunastu. Jakiś cudzoziemiec. Cudzoziemka, kobieta. Sołtys. Trzy kobiety, cudzoziemki. W tym samym czasie na rynku ścięto strażnika, który dopuścił do ucieczki kilku więźniów.

Egzekucja ósma, siedem osób. Senator Baunach, najbogatszy człowiek wWurzburgu. Rektor katedralny. Jakiś obcy. Mężczyzna o nazwisku Schleipner. Kramarka. Dwie obce kobiety.

Egzekucja dziesiąta, trzy osoby. Steinacher, jeden z najbogatszych mieszczan. Dwójka cudzoziemców, kobieta i mężczyzna.

Egzekucja jedenasta, cztery osoby. Schwerdt, wikary kościoła katedralnego. Żona rektora z Rensacker. Kobieta o nazwisku Stiecher. Niejaki Siłberhans, skrzypek.

Egzekucja trzynasta, cztery osoby. Stara Hof-Schmidt. Jakaś staruszka. Mała, dziewięcioletnia dziewczynka. Młodsza siostra tejże.

Egzekucja dziewiętnasta, sześd osób. O godzinie szóstej rano na dziedziocu ratusza ścięto syna pewnego szlachcica z Rotenham, a ciało spalono na stosie nazajutrz. Żona sekretarza Scheilhara. Jakaś inna kobieta. Dziesięcioletni chłopiec. Inny chłopak, dwunastoletni. Żonę piekarza Bruglera spalono żywcem.

Egzekucja dwudziesta pierwsza, sześd osób. Przełożony szpitala w Dieterich, mąż wielce uczony. Niejaki Stoffel Holtzmann. Czternastoletni chłopiec. Młodszy syn senatora Stoizbergera. Dwóch seminarzystów.

Egzekucja dwudziesta trzecia, dziewięd osób. Dwunastoletni syn Davida Crota, uczeo liceum. Dwóch nieletnich synów kucharza księcia-biskupa, uczniów: starszy miał lat czternaście, młodszy -dwanaście. Melchior Hammelmann, proboszcz z Hach. Nicode-mus Hirsch, kanonik katedralny. Christo-pher Berger, wikary nowej katedry. Seminarzysta N.B. Urzędnika dworu biskupiego w Brenbach i jednego seminarzystę spalono na stosie żywcem.

Egzekucja dwudziesta piąta, sześd osób. Frederick Basser, wikary kapituły nowej katedry. Sztab, duchowny z parafii Hach. Lembrecht, kierownik nowej katedry. Żona Gallusa Hansa. Chłopiec nietutejszy. Kobieta o nazwisku Schelmercy, sklepikarka.

Egzekucja dwudziesta szósta, siedem osób. David Hans, kanonik nowej katedry. Senator Weydenbusch. Żona karczmarza z Baumgarten. Jakaś staruszka. Młodsza córka Valkenbergera została ścięta potajemnie, po czym jej zamknięte w trumnie ciało spalono na stosie. Młodszy syn urzędnika miejskiego. Wagner, wikary kapituły katedralnej spalony, został żywcem.

Egzekucja dwudziesta dziewiąta, osiem osób.

Viertel Beck. Klingen, karczmarz. Służący Mergelsheima. Żona piekarza spod Wołowej Bramy. Zamożny szlachcic N.B. Doktor teologii Meyer z Hach i kanonik z Hach zostali ścięci w tajemnicy o godzinie piątej rano; ich ciała spalono na stosie. Szlachcic Fischbaum. Pauł Vaecker z Breit-Hut.

Mnie) więcej w tym samym czasie ścięto jako czarownika młodocianego krewnego księcia-biskupa. Był on jedynym spadkobiercą księcia i, gdyby przeżył, odziedziczyłby cały jego majątek. Zdarzenie to opisał jeden z jezuickich doradców księcia-biskupa, prawdopodobnie Inspirator procesu młodego człowieka. Ernest von Ehrenberg był przykładnym studentem, któremu wróżono błyskotliwą karierę, ale, jak powiadano, w pewnym momencie porzucił studia i dał się uwieśd jakiejś podstarzałej piękności. Rychło też pogrążył się w pijaostwie i bez reszty oddał hulankom. Jezuici, którzy roztoczyli nad nim dyskretną kontrolę i podstępem skłaniali do .zwierzeo, orzekli, że uwiązł po uszy we wszelkim rodzaju występku i grzechu, ze zbrodnią udziału w sabatach włącznie. Ernesta zade- nuncjowano potajemnie i skazano zaocznie na śmierd w prowadzonym przy drzwiach zamkniętych procesie. Pewnego ranka zerwano go z łoża o godzinie siódmej i zakomunikowano mu, że od tej pory prowadzid będzie lepsze życie. Zaraz potem wywleczono go z domu i doprowadzono do udrapowanej w czero izby tortur. Przerażony Ernest zemdlał, na co częśd sędziów, wiedziona odruchem litości, zwróciła się do księcia-biskupa z prośbą o ułaskawienie, Philipp Adolf jednak potwierdził wydany wcześniej nakaz egzekucji. Ernest stawiał katu opór i w trakcie bijatyki, jaka się wywiązała, otrzymał silny cios w głowę. Jezuita, który był świadkiem tego zajścia, napisał: "Osunął się na ziemię, nie okazując ani cienia skruchy. Niechaj Bóg sprawi, by w ten sam sposób nie wpadł on w wieczny ogieo piekieł".

Egzekucja ta musiała byd jednak wielkim wstrząsem dla księcia-biskupa. Zarządził on powszechne modły w intencji wszystkich skazanych na śmierd i straconych, a psychoza polowania na czarownice zaczęła powoli słabnąd. Na wstrzymanie, przynajmniej na jakiś czas, egzekucji wpłynęło też bez wątpienia zbliżanie się do miasta protestanckiej armii szwedzkiej. Bez względu jednak na to, czy skrucha biskupa była szczera i czy prześladowania wszczął on za podszeptem swoich jezuickich zauszników, postad Philippa Adolfa jawi się raczej w ciemnych barwach. Niektórzy znawcy przedmiotu (na przykład Johann Die-fenbach) usiłowali dokonad jego, częściowej przynajmniej, rehabilitacji, utrzymując, że "nie był on człowiekiem z natury okrutnym" i zrzucając odpowiedzialnośd za okropieostwa wiirzburskle na "jego świeckich doradców, nalegających na podjęcie działao, które splamiły jego dobre imię i godnośd sprawowanego przezeo urzędu". Friedrich Leitschuh uważa go nawet za "człowieka skądinąd szlachetnego i prawego". Trudno jednak zgodzid się z podobną oceną człowieka, który nie wahał się posyład na stos dziewięcioletnie dzieci,

Wyroku orzeczenie. Wyrok, na mocy którego skazanego heretyka przekazywano władzom świeckim, był wyjątkowo perfidnym kruczkiem prawnym. Inkwizycja, w której lochach poddawano ludzi najbardziej barbarzyoskim męczarniom, nigdy nie wykonywała wyroku na skazanych; przekazywano ich w ręce władz świeckich wraz z formalną prośbą o okazanie im miłosierdzia, uprzedzając zarazem nieoficjalnie, że jeśli potraktują tę prośbę serio, stanie się to widomą oznaką, że i sędziowie są heretykami.

Klasyczny wzór sentencji tego rodzaju podał inkwizytor dominikaoski, Sebastian Michaelis, przytaczając wiernie łacioski tekst wyroku, jaki osobiście wydał na osiemnaście osób skazanych w roku 1582 w Awinionie.

My, N.N., rozważywszy starannie czyny, o jakie zostaliście obwinieni i oskarżeni przed nami, wysłuchawszy także zeznao, zarówno waszych, jak i waszych wspólników, oraz wyznania winy, jakie złożyliście nam i po wielekrod potwierdziliście przysięgą, tak jak wymaga tego prawo, jako też zeznao i oskarżeo naocznych świadków, tudzież rozpatrzywszy wszelkie inne przewidziane prawem dowody, powzięliśmy swój sąd na podstawie tego, co zostało powiedziane i uczynione w trakcie niniejszego procesu.

Stwierdzamy prawomocnie, że wy i wasi wspólnicy wyparliście się Boga w Trójcy Świętej Jedynego, kreatora i stwórcy wszystkiego, i że oddawaliście cześd diabłu, odwiecznemu i nieprzejednanemu wrogowi rodzaju ludzkiego.

Zaprzysięgliście mu się na wiek wieków i wyrzekliście chrztu świętego i tych, którzy byli waszymi rodzicami chrzestnymi, na równi z waszym udziałem w raju i dziedzictwie wieczystym, które Pan nasz Jezus Chrystus poprzez śmierd swą odkupił dla was i całego rodzaju ludzkiego.

Wszystkiego tego wyrzekliście się przed rzeczonym diabłem w ludzkiej postaci, a ów plugawy bies ochrzcił was powtórnie wodą, a wy ów chrzest przyjęliście i porzuciwszy imiona, jakie nadano wam na chrzcie świętym, otrzymaliście i przybraliście inne, fałszywe, podczas owej parodii chrztu.

A jako rękojmię swej wobec diabła wierności wręczyliście mu kawałki szat swoich; a ojciec nieprawości zadbał o to, by wykreślid was z księgi życia, wy zaś, na jego rozkaz, własnymi dłoomi wpisaliście swe imiona do przedłożonej wam czarnej księgi - listy skazanych na śmierd wieczną.

On zaś, aby silniejszymi więzami przymusid was do tak wielkiej bezbożności i wiarolomstwa, naznaczył każdego z was swym piętnem jako należących do niego, wy zaś zaprzysięgliście mu wiernośd i posłuszeostwo pośrodku koła (które jest symbolem boskości) wydeptanego na ziemi (która jest podnóżkiem Bożym); wy także i wspólnicy wasi zobowiązaliście się podeptad stopami waszymi wizerunek Pana naszego i krzyż. Potrafiliście też, aby złożyd hołd Szatanowi, unosid się w powietrzu i w środku nocy przybywad na wyznaczone wam miejsce, do czego używacie umieszczonego między nogami drąga nalanego łajdacką maścią daną wam przez diabła; i w porze tej, służącej najpiugawszym przestępcom, w określone dni w ten właśnie sposób przenosił was z miejsca na miejsce sam diabeł.

Na miejscu zaś, w powszechnej synagodze wszystkich wiedźm, czarowników, heretyków, guślarzy i czcicieli diabła, rozpalaliście cuchnący ogieo i po wielu uciechach, skocznych taocach, ucztowaniu, piciu i zabawach wszelakich ku czci waszego przewodniczącego Belzebuba, księcia diabłów, który objawiał się w kształcie ohydnego czarnego kozła, wielbiliście go słowem i uczynkiem, jako Boga, i zbliżywszy się doo na kolanach jako błagalnicy ofiarowaliście mu smoliste świece i (o wstydzie i haobo) z największym szacunkiem całowaliście swymi świętokradczymi usty jego cuchnący zwierzęcy zadek i zwracaliście się doo imieniem prawdziwego Boga i przyzywaliście go, by pomógł wam wziąd pomstę na wszystkich, którzy was obrazili lub odmówili spełnienia waszych żądao.

A nauczeni przez niego dajecie upust swej złości w maleficiach i urokach, jakie rzucacie zarówno na ludzi, jak i na zwierzęta; zamordowaliście także wiele nowo narodzonych dzieci i z pomocą owego węża przeklętego - Szatana, szkodziliście rodzajowi ludzkiemu klątwami, odbieraniem krowom mleka, wycieoczającymi chorobami i innymi, sroźszymi jeszcze przypadłościami.

Także wasze własne dzieci, częstokrod za waszą wiedzą i przyzwoleniem, były za pomocą wspomnianych maleficiów duszone, zarzynane i zabijane, a wy, na koniec, potajemnie, nocą wykopywaliście ich zwłoki z grobów na cmentarzach i zanosiliście je do rzeczonej synagogi i uczelni czarownic.

Tamże składaliście je w ofierze zasiadającemu na tronie księciu diabłów, wytapialiście z nich potrzebny wam tłuszcz, odcinaliście im głowy, ręce i stopy; gotowaliście i dusiliście kadłuby - niekiedy też piekliście je na rożnie - po czym na rozkaz i żądanie rzeczonego ojca zła jedliście je i pożeraliście zbrodniczo.

Następnie zaś, grzech dodając do grzechu, wy, mężczyźni, spółkowaliście z sukkubami, a wy, kobiety, cudzołożyłyście z inkubami i w trakcie owych aktów rozpusty dopuszczaliście się niewymownej zbrodni sodomii.

Ponadto - co najbardziej ze wszystkiego godne jest potępienia - z podszeptu wspomnianego wyżej wygnanego z raju węża zatrzymywaliście w ustach najświętszy sakrament eucharystii, jakiego udzielano wam w świętych przybytkach bożych, i w sposób najbardziej obelżywy, bezbożny i wzgardliwy zbrodniczo wypluwaliście go na ziemię, znieważając tym samym naszego prawdziwego i świętego Boga i szerząc chwałę, triumf i królestwo samego diabła; czcząc go, wysławiając i otaczając kultem na wszelkie możliwe sposoby.

Wszystkie te najcięższe, ohydne i nie-wysłowione zbrodnie bezpośrednio uwłaczają Bogu Wszechmogącemu i stanowią bunt wobec Niego.

Przeto My, brat Florus, prowincjał zakonu braci kaznodziejów, doktor Teologii Świętej oraz inkwizytor wiary świętej na okręg Avignon, pełni bojaźni Bożej zasiadając w trybunale, nakazaliśmy, by spisano nieodwołalną sentencję wyroku wydanego przez nas zgodnie z orzeczeniem prawnym znamienitych teologów i jurystów; wezwawszy przeto pobożnie imiona Pana Naszego Jezusa Chrystusa i Błogosławionej Dziewicy Maryi orzekamy, czynimy wiadomym, postanawiamy i zgodnie z prawem ogłaszamy wszystkich wyżej wspomnianych wraz ze wspólnikami, jakich mieli, za prawdziwych apostatów, bałwochwalców i buntowników przeciwko najświętszej wierze, za prześmiewców Boga Wszechmogącego i zaprzaoców, za sodomitów i winnych popełnienia najpiugawszych zbrodni, cudzołożników, lubieżników, czarowników, guślarzy, profanatorów, heretyków, winnych rzucania uroków, morderców, dzieciobójców, czcicieli diabła, satanistów, wyznawców praw diabelskich i piekielnych oraz zbrodniczej i grzesznej wiary, bluźnierców, krzywoprzysięzców , i rozpustników winnych wszystkich plugawych zbrodni.

Na mocy niniejszego wyroku zwalniamy ich oraz ich wspólników, jako nasienie diabelskie, do dyspozycji sądu świeckiego, by ten wymierzył im właściwą i zgodną z prawem karę, stosownie do swoich własnych świeckich ustaw.

Również ogłoszenie wyroku i egzekucję, dokonywane przez władze świeckie, traktowano jako okazję do siania grozy wśród wiernych. W Neuchatel, na przykład, skazaoca prowadzono w uroczystej procesji na taras zamkowy, gdzie odczytywano mu wyrok. Ceremonię tę otwierał następującymi słowy kasztelan zamkowy:

P. Czy wiesz, Panie Namiestniku, że zbliża się pora, by wymierzyd karę za popełnione zbrodnie?

O. Wiem, Panie Kasztelanie, teraz jest właściwy czas, by wymierzyd sprawiedliwośd.

P. Czy takie jest również wasze zdanie, Panowie Sędziowie?

O.Tak.

Zaczynały bid dzwony, których serca owijano niekiedy wilgotnymi szmatami, by brzmiały bardziej ponuro, a klęcząca przed widzami czarownica wysłuchiwała sprawozdania z własnego procesu. Na wniosek burmistrza musiała przyznad, że przeprowadzony on został w sposób właściwy -w przeciwnym bowiem wypadku odprowadzano ją z powrotem do więzienia i poddawano dalszym torturom. Następnie jeden z obecnych księży wygłaszał kazanie, po którym pisarz sądowy odczytywał wyrok, a skazaną przekazywano oficjalnie w ręce kata. Sama egzekucja była rodzajem festynu ludowego; zwalniano nawet uczniów ze szkół, by i oni mogli przekonad się, jaki los czeka wiedźmy. Uroczystośd kooczyła się wydawanym na koszt skazanego bankietem dla kasztelana, burmistrza, czterech sędziów, dwunastu asesorów sądowych, dwóch strażników i tyluż nauczycieli.

Także i w protestanckich krajach niemieckich egzekucję przekształcano w spektakl, który na zawsze winien pozostad w pamięci widzów. Benedict Carpzov, na przykład, był zdania, że ceremonia jest nieważna, jeśli nie wypełniono skrupulatnie wszelkich związanych z nią formalności, a wszystko wskazuje na to, że wyrażał on powszechnie panującą w Saksonii opinię.

Widzów zwoływano biciem w dzwony i dźwiękiem trąb. Sędzia, trzymając w ręku laskę symbolizującą jego urząd, pytał pozostałych członków trybunału, czy proces przebiegał zgodnie z prawem. Następnie kolejno doprowadzano oskarżonych, a jeden z urzędników sądowych zwracał się z oficjalną prośbą o wymierzenie im kary. Oskarżeni publicznie wyznawali swą winę, po czym sędzia odczytywał sentencję wyroku: "Ponieważ ty, N.N., przyznałaś się, że ty, N.N., popełniłaś *tu następowało wyliczanie popełnionych zbrodni+, przeto ja, N.N., sędzia w N.N., na obszarze podlegającym jurysdykcji sędziów elektoratu Saksonii w Lipsku, orzekam, że zważywszy popełnione przez ciebie zbrodnie zostajesz skazana na śmierd przez *tu następował szczegółowy opis metody egzekucji+". Wreszcie sędzia łamał laskę i nakazywał katu wykonanie jego obowiązków. Na zakooczenie ceremonii publicznego ogłoszenia wyroku bajlif wzywał wszystkich, którzy zamierzali kogoś zadenuncjowad, by wystąpili i poinformowali o tym sędziego.

Równie uroczysty charakter miała egzekucja w protestanckich Prusach. Ówczesny dokument opisuje ceremonię, która odbyła się w roku 1687 w Arendsee. Sędzia spytał uwięzionych, czy są oni winni, a gdy odpowiedzieli twierdząco, pisarz sądowy odczytał wyrok. Kat poprosił o ochronę policyjną (gdyby nie udało mu się pozbawid skazaoca głowy za pierwszym uderzeniem, tłum mógłby go ukamienowad), następnie sędzia złamał swą laskę i wszystkie stoły i krzesła w sali sądowej odwrócono do góry nogami. Uformowała się procesja, na czele której szedł otoczony uzbrojonymi strażnikami kat, wlokąc na linie skazaoców. Za nimi podążali kaznodzieje oraz mieszczanie niosący chorągwie cechowe. Po drodze wszyscy modlili się i śpiewali psalmy. Kiedy ofiary doprowadzono na szafot, chór dziatwy szkolnej zaintonował psalm Gott der Vater ivohn uns bei, po egzekucji zaś -Nun bitten wir den heiligen Geist. Ciała straconych zawleczono łaocuchami na stos i spalono na popiół, w trakcie czego widzowie nie przestawali śpiewad hymnów.

Wzniecanie burz. To, że czarownice zdolne są do ściągania burz i nawałnic, byto kolejnym odwiecznym wierzeniem ludowym, wchłoniętym przez nowożytną koncepcję herezji czamoksięstwa i popartym autorytetem takich znakomitości, jak święty Tomasz z Akwinu i Bonawentura. Ciesząc się tak potężnym wsparciem, wiara we władzę czarownic nad pogodą szerzyła się wśród ludu w zawrotnym tempie. "Poświęcad więcej czasu na potwierdzenie tej oczywistej prawdy byłoby wysiłkiem próżnym i bezcelowym", pisał w Treatise of Witchcraft (l6l6) Alexander Roberts. Jeszcze około roku 700 LiberPoeni-tentialis Theodora, arcybiskupa Canterbury, przewidywał, w artykule 21, pięcioletnią pokutę o chlebie i wodzie dla winnych wywoływania burz. Wyznaczając tego rodzaju karę, Kościół zakładał milcząco możliwośd kontrolowania pogody za pomocą zaklęd, czyniąc tym samym nie lada komplement adeptom sztuki magicznej. W roku 1489 Ułrich Molitor przyznał, że w powszechnym mniemaniu ludu czarownice mogą powodowad błyskawice i pioruny. Popularnym przesądem była także wiara w niesłychaną biegłośd Lapooczyków we wzniecaniu nawałnic i sztormów. W wydanej w roku 1577 History of7ravel in the West and East Indies, Richard Eden, powołując się na Olausa Magnusa, opisał metody, dzięki którym osiągali oni tak znakomite rezultaty:

Na rzemieniach batogów wiążą oni supły. Jeśli rozpłaczą Jeden z nich, zrywa się wiatr o umiarkowanej sile, po rozwiązaniu następnego wzmaga się, a gdy rozpłaczą trzeci węzeł, rozpętuje się burza. W dawnych czasach potrafili także powodowad błyskawice i grzmoty.

W roku 1563 król Szwecji wcielił do ciągnącej na Danię armii czterech czarowników z zamiarem wykorzystania ich kunsztu we wspomnianej dziedzinie.

Umiejętnośd czynienia podobnych cudów, przejęcia sprawy w swe ręce wtedy, gdy zawiodły kościelne modły o poprawę pogody, była sztuką, Jakiej niełatwo się zaprzed, toteż wiele czarownic przyznawało się do tego, iż uzyskały aż tak zaszczytną władzę. Remy, na przykład, usłyszał od nich, że okładają drągiem wodę w źródle, w następstwie czego unosi się ona w powietrze formując chmury, którymi można pokierowad tak, by, wedle życzenia czarownicy, wydały z siebie błyskawice, deszcz lub grad. Powołując się na Cae- salpinusa Remy opisuje też inną metodę sprowadzania deszczu. Pewną małą dziewczynkę, pomagającą ojcu w pracach polowych, znużyły w koocu jego ciągłe utyskiwania na suszę. Postanowiła tedy sprawid mu przyjemnośd i, naśladując to, co podejrzała u swojej matki, nasiusiała do małego dołka, wymieszała starannie powstałe w wyniku tego błoto, sprowadzając w ten sposób długo wyczekiwany deszcz. Ojciec wszakże doniósł władzom, czym zwykła zajmowad się jego żona, pojmano ją więc i spalono później na stosie Jako czarownicę. Nider podaje opis innego Jeszcze sposobu: pewien mężczyzna wyznał na torturach, że wyrzucał w powietrze poświęconego kurczaka, na co diabeł odpowiadał natychmiast wzniecając burzę.

Reginald Scot, otwarcie kpiący z wiary w czarownice, podał długi spis metod, do których uciekając się "każda zdziecinniała staruszka" jest święcie przekonana, że ma wpływ na zjawiska atmosferyczne. Na podanej przez Scota liście znalazło się przerzucanie krzemienia przez lewe ramię, sypanie w powietrze piasku morskiego, maczanie miotły w wodzie i potrząsanie nią, nalewanie wody do wykopanego w ziemi dołka, gotowanie świoskiej szczeciny, układanie żerdzi na brzegach wyschłej rzeki, a także zakopywanie w ziemi szałwi. "Co do wszystkich tych metod czarownice przyznały, a uczeni autorzy potwierdzili, że są one pewnymi Środkami, za pomocą których wywołują one burze i deszcze o niezwykłej sile". Scot pominął kilka innych technik manipulowania pogodą, o jakich tu i ówdzie zachowały się wzmianki (gotowanie jaj w cebrzyku, wypowiadanie różnych zaklęd, gwizdanie na okręcie, ugotowanie niemowlęcia w kotle, walenie mokrą szmatą w kamieo).

Henry More, dla odmiany święcie wierzący w czarownice i czary, opowiada dobrze w kręgach demonologicznych znaną i popularną historię o złośliwej czarownicy z Konstancji. Jak na złą wiedźmę przystało, rozwścieczyła się dlatego, że nie zaproszono jej na wesele. Patrząc zazdrosnym okiem na bawiących się w najlepsze i popijających sobie beztrosko biesiadników, poprosiła diabła, by ten "przeniósł ją w powietrzu" na wzgórze, u stóp którego leżała wioska. Tam, "wykopawszy dołek, oddała doo urynę i tym sposobem wywołała wielkie gradobicie, które skierowała wprost na rzeczoną wieś, a grad siekł taoczących weselników .tak dotkliwie, że zmuszeni byli porzucid to zajęcie". Konstancja pojawia się również u Bodina jako miejsce, opodal którego burza zniszczyła doszczętnie zboża; ojej wywołanie oskarżono Annę Mindelen oraz niejaką Agnes - obydwie przyznały się do winy i zostały spalone na stosie. Opowiedziawszy jeszcze kilka podobnych historyjek o sprowadzaniu i wywoływaniu burz, Morę zauważa: "Nie potrafię orzec stanowczo, czy między tymi obrzędami a następującą później nawałnicą zachodzi związek przyczynowo-skutkowy. Ale że istnieje między nimi związek natury nadprzyrodzonej -widad na pierwszy rzut oka". To wyrażone w roku 1653 stanowisko stoi w rażącej sprzeczności z poglądem sformułowanym w roku 1489 przez Molitora w dialogu De La' miis. Utrzymywał on, że "burze i grad, a także morowe powietrze nie są dziełem jakichś złośliwych niewiast, lecz następstwem zjawisk naturalnych lub wyrokiem Bożym, na mocy którego, w swym nieskooczonym miłosierdziu, zezwala On Diabłu, by zadawał nam w ten sposób cierpienia, pragnąc wymierzyd nam karę lub, byd może, umożliwid zdobycie zasługi".

W Bodleian Library, w Oxfordzie, zachowała się unikalna broszura z 1716 roku, nosząca tytuł The Whole Trial and Examination ofMrs. Mary Hicks and her daughter Eliza-beth but ofnineyears ofage, who were con-demned at the last assizes heid at Hunting-donfor witchcraft and there executed on Sa-turday the 28th ofJuly 1716i dotycząca sprawy wywołania sztormu, który o mało co nie doprowadził do zatopienia wielu okrętów. Pani Hicks ściągnęła w tym celu pooczochy i ubijała pianę z mydła. Możliwe jednak, że cały ten incydent jest fikcją literacką, nie zachowały się bowiem żadne inne potwierdzające go wzmianki, poza tym przedstawiona historia roi się aż od sprzeczności.

W całej historii czamoksięstwa europejskiego jedynie dwa słynne przypadki wzniecania burz wydarzyły się w Wielkiej Brytanii. Pierwszy, nieomal klasyczny, wyszedł na jaw przy okazji procesu czarownic z North Berwick w roku 1590. Wszystko wskazuje na to, że grupka separatystów szkockich próbowała za pomocą praktyk magicznych wywoład burzę morską, która zatopiłaby powracający z Danii okręt z królem Jakubem na pokładzie. W The News from Scotland, broszurze z tego okresu, czytamy, że Agnes Sampsom, "pojmawszy kota, ochrzciła go, po czym przywiązała do każdej z części ciała rzeczonego kota*co ważniejsze członki trupa ludzkiego". Tak spreparowane zwierzę wrzucono następnie do morza. Oskarżone czarownice były absolutnie przekonane, iż ponoszą odpowiedzialnośd za przeciwne wiatry, które opóźniły podróż okrętu monarchy. "Reszta bowiem statków cieszyła się pięknym i pomyślnym wiatrem, który zawsze jednak wiał przeciw okrętowi Jego Wysokości".

Drugi przypadek był znacznie mniej skomplikowany; wedle zeznania, jakie wymuszono w roku 1645 od wielebnego Johna Lowesa, siedemdziesięcioletniego pastora z Brandeston, torturowanego osobiście przez Matthewa Hop-kinsa, miał on spowodowad sztorm, który zatopił okręt w pobliżu Norwich, co pociągnęło za sobą śmierd czterdziestu żeglarzy. Kiedy kompletnie wycieoczonego, na wpół oszalałego staruszka spytano, czy czuje z tego powodu wyrzuty sumienia, miał on odpowiedzied: "Nie, był on bardzo zadowolony, widząc, czego dokonały jego duszki służebne" - Steame, Conflrmation and Discovery of Witches. Na historię tę powoływał się jeszcze w roku 1691 Richard Baxter, traktując ją jako niezaprzeczalny dowód istnienia diabła.

"Z"

Zaklęcia. Różnica między zaklęciem a zwykłą modlitwą jest nader płynna, zwłaszcza od momentu, kiedy w krajach chrześcijaoskich włączono do niej imiona świętych i zbliżone do stosowanych w liturgii wyrażenia łacioskie, a przyczyny ich skuteczności zaczęto upatrywad w mocy chrześcijaoskiego Boga. Słynna Biała Ojczenaszka:

Mateuszu, Marku, Łukaszu i Janie Błogosławcie to łoże, bo kładę się na nie, może byd z równym powodzeniem potraktowana Jako wieczorna modlitwa lub nocne zaklęcie. Jedno z powszechnych w Anglii, Francji i Niemczech zaklęd, mających tamowad upływ krwi, jest znakomitą ilustracją owego dualizmu, a zarazem przedstawia typową postad zaklęcia pisanego: (l) odniesienie do jakiegoś przykładu choroby lub rany z powodzeniem wyleczonej i (2) prośba, by cierpiący doznał podobnego ukojenia. Jego piętnastowieczna wersja angielskojęzyczna brzmi następująco:

Kiedy nasz Pan Jezus Chrystus został umęczony na krzyżu, podszedł do niego Longi-nus z włócznią i przebił mu bok. Krew i woda pociekły z rany. Longinus przetarł nią swe oczy i ujrzał męża, dzięki świętym cnotom którego objawił się Bóg. Zaklinam cię, o krwi, byś nie uchodziła z tego chrześcijanina.

Prośbę kooczy łacioski zwrot "In nomine patris et filii et spiritus sancti. Amen".

Czarownice, którym powszechnie przypisywano znajomośd wiedzy tajemnej, używały tradycyjnych zaklęd, by wzmocnid właściwości stosowanych przez nie ziół i amuletów, stąd i zaklęcia pojawiają się wśród materiałów dowodowych w procesach o czary.

Umieszczanie tekstów zaklęd w amuletach było w istocie rzeczy usankcjonowane przez Kościół; spotkało się nawet z aprobatą samego Tomasza z Akwinu: "Nosid święte słowa na szyi, pod warunkiem, że tekst nie zawiera niczego fałszywego albo podejrzanego, z całą pewnością nie Jest przeciwne prawu, aczkolwiek byłoby lepiej powstrzymad się od tego". Protestanci traktowali zaklęcia jako zabobon. Thomas Ady, na przykład, pisze z oburzeniem o "amulecie papieża Leona", chroniącym od ran w bitwie, o tekście składającym się z listy imion Boga i trzech ojczenaszek. "W kieszeniach wielu z tych nieszczęsnych bałwochwalców, buntowników irlandzkich poległych na polu walki, znajdowano zaklęcia spłodzone przez ich papistowskich księży, owych współczesnych czarowników". Podobnie William Perkins potępia stosowanie zaklęd, w których użyto imienia Jezusa, by odegnad złe albo zabezpieczyd się przed czarami, jako że "ciemny lud uważa Chrystusa za czarownika i mniema, że wymienienie jego imienia ma moc dokonywania różnych osobliwych rze-, czy".

Jeden z wcześniejszych traktatów, Miot na czarownice, podaje siedem zasad pozwalających odróżnid zaklęcia dobre od godnych potępienia. Zaklęcie jest dopuszczalne, jeśli:

1. W jego słowach nie ma żadnej aluzji do przymierza z Diabłem (i jeśli nie jest użyte w takiej intencji);

2. Nie ma w nim nieznanych imion;

3. Nie ma w nim nic, co byłoby nieprawdą;

4. Zaleca właściwy sposób kreślenia znaku krzyża;

5. Nie pokłada żadnej wiary w sposób, w jaki zaklęcie zostało napisane i w jaki ma zostad wymówione, a także nie uzależnia jego działania od miejsca, w którym jest noszone, ani od sposobu, w jaki należy się nim posługiwad;

6. Zawiera wyłącznie fragmenty Biblii w ich właściwym kontekście;

7. Gwarancja jego skuteczności zależy w pełni od woli Bożej.

W związku z tym, w ramach środków ostrożności, Młot na czarownice zaleca używanie w zaklęciach wyłącznie popularnych modlitw katolickich, takich jak Ojcze nasz czy Zdrowaś Maria, lub siedmiu słów wypowiedzianych przez Chrystusa na krzyżu. Jednak większośd modlitw stosowanych przy egzor-cyzmach, np. błogosławienie soli dla bydła czy litania dla odczynienia ligatury, była nader bliska zaklęciom pogaoskim.

Czarownicom nie dane jednak było zaznad dobrodziejstw wiary w to, że stosowane przez nie zaklęcia są zwykłymi modlitwami. W swoim Discourse of Witchcraft (1608) William

Perkins definiuje "istotę i cel zaklęcia" w następujący sposób: jest to "litania bądź rymowanka zastosowana jako znak czy hasło dla diabła, mające skłonid go do czynienia cudów". Vairo (1583) uznaje, że zaklęcia wynalezione zostały przez diabły, by zaspokoid ich "wściekłą nienawiśd" do rodzaju ludzkiego. W Szkocji użycie zaklęd karane było stosem, a w roku 1678 słynny prawnik Sir George Mackenzie tak oto uzasadniał to prawo;

Nawet jeśli zaklęcia nie byłyby w stanie spowodowad skutków, za które wymierza się zwykle kary czarownicom, to zważywszy, że i tak skutki owe nie mogą zaistnied bez pomocy diabła, on zaś nie chce podporządkowad się tym, którzy nie oddali mu się bez reszty, ci, którzy się do nich uciekają, muszą ponieśd karę jako winni co najmniej apostazji i herezji.

Droga od amuletów o jednoznacznie religijnym charakterze do amuletów diabelskich i symboli magicznych była bardzo bliska. Jakub I wierzył, że diabeł nauczył czarownice, w jaki sposób dokonad morderstwa posługując się figurkami z wosku. W czasie procesu o czary w St. Osyth, w roku 1582, Ursula Kem-pe wyznała, w jaki sposób pewna wiedźma uleczyła ją z artretyzmu. Zeznanie to w znacznej mierze przyczyniło się do je) skazania i stracenia. Musiała wymieszad świoskie łajno z padliną i wziąd je w lewą rękę, drugą ręką ująd nóż, po czym trzykrotnie nakłud lekarstwo, a następnie wrzucid je w ogieo, rzeczony zaś nóż wbid po trzykrod od spodu w blat stołu i zostawid go tam. Skooczywszy to wszystko miała wziąd trzy listki szałwi i tyleż ziela św. Jana, dodad do piwa i pid je przed snem oraz jako pierwszy napój poranny; stosowanie tego przyniosło jej znaczną ulgę.

Jedno z oskarżeo wysuniętych w ponurym skądinąd procesie dr. Johna Piana w roku 1590 ma nieomal komiczny charakter. Dr Fian zabiegad miał rzekomo o względy siostry jednego ze swych uczniów, obiecał zatem "nauczad go nie uciekając się do rzemienia", jeśli chłopak przyniesie mu "trzy włosy ze wstydliwej części ciała siostry". Dr Plan wręczył młodzieocowi "kawałek zaklętego papieru t...+, w który nim" i chodziła za dr. Fianem po całym kościele i miasteczku. Ludzie mniemali, że dokonał on tej sztuki z pomocą diabła, co sprawiło, iż zyskał opinię "wybitnego czarownika".

Ochroną przed złymi zaklęciami i szkodę niosącymi amuletami czarownic mogły byd "przeciwzaklęcia". Guazzo, na przykład, zaleca odmawianie pacierzy i noszenie medalików, "taka bowiem pobożnośd jest najpewniejszą ochroną i puklerzem przeciwko podłym zakusom Księcia Ciemności". Mary Hortado z Salmon Falls w Massachusetts, którą rozciągnąd swej władzy na ciało". Tę samą miał Je zawinąd, skoro już je zdobędzie". Chłopak, który sypiał w jednym łóżku z siostrą, nie wykazał się zbytnią zręcznością. "Pewnej nocy, gdy Już usypiała, a brat leżał obok niej, zaczęła nagle woład matkę, krzycząc, że nie pozwala on je) spad". Hałas obudził matkę, która sama była wiedźmą, bez trudu zatem się zorientowała, jakiej sztuczki próbował dokonad jej syn. "Batożyła go więc sumiennie, póki nie wyjawił jej całej prawdy". Wtedy matka "poszła do młodej jałówki, która nigdy jeszcze nie miała cieląt i do której nigdy jeszcze nie dopuszczono byka, parą nożyc wycięła trzy włosy z wymienia zwierzęcia, owinęła je w ten sam kawałek papieru i wręczyła chłopcu, przykazując mu, by oddał Je rzeczonemu nauczycielowi, co ów bez zwłoki uczynił". Dr Fian przyjął włosy, sądząc, że pochodzą one od owej młodej panny i "odprawił nad nimi swoje praktyki". Natychmiast potem wspomniana jałówka pobiegła pod drzwi kościoła "i jęła wdzięczyd się do nauczyciela, taocząc i podskakując przed w roku 1638 przyprawiał o srogie katusze poltergeist, doznawała znacznej ulgi, kiedy rozwiesiła w domu gałązki wawrzynu. "I dopóki liście pozostawały zielone, dawał mi spokój". Ziół używano też zwykle podczas egzorcyzmów. Sinistrari wymienia wiele substancji odstręczających złe duchy, od oleju rycynowego poczynając, poprzez koral, agat i jaspis, na krwi miesięcznej koocząc. Zaleca też kadzidło przeciwko inkubom, sporządzane z wielu gatunków ziół leczniczych (w większości afrodyzjaków i ziół o działaniu pobudzającym!): "Tataraku, nasion kubeby, korzenia aristolu, kardamonu, imbiru, ostrej papryki, goździków, cynamonu, kwiatu muszkatołowego, gałki muszkatołowej, mastyksu, żywicy benzoesowej, drzewa i korzenia aloesu i drzewa sandałowego, które to składniki należy warzyd w trzech i pół kwarty brandy rozcieoczonej wodą". W roku 1597 pewna Szkot-ka, Janet Leisk, wymienia jako środek przeciwko urokom czerwoną nitkę i drewno jarzębinowe przytwierdzone do podszewki sukni. W roku 1665 w Yorku postawiono w stan oskarżenia kobietę za czyn, który ona sama uważała za całkowicie zgodny z nakazami religii; uwolniła ona mianowicie jakiegoś mężczyznę od diabła, który weo wstąpił, kładąc na nim srebrny krucyfiks. Henry Hallywell (1681) uważał wszelako, że istnieje prostsza metoda uchronienia się przed czarami i złymi duchami: "Dusza może wznieśd się na takie wyżyny i uświęcid się tak bardzo, że żadne czary ani złe duchy nie będą w stanie myśl, aczkolwiek mniej skomplikowanym językiem, wyraził także Perkins, utrzymując, że jedynym pewnym i zgodnym z prawem remedium jest "przymierze laski zawarte za pośrednictwem krwi Chrystusa i potwierdzone w Ewangelii". Demonolog katolicki, Bodin, podtrzymuje w zasadzie tę opinię: najlepszym zabezpieczeniem jest miłośd bliźniego, czarownice bowiem nie mogą uczynid niczego złego człowiekowi miłosiernemu, nawet jeśli pod innymi względami jest on grzeszny.

Zaklęcie nocne. Formuła magiczna, chroniąca przed niebezpieczeostwami, jakie czyhają na człowieka nocą, zwłaszcza przeciwko zmorze i koszmarom nocnym. W Opowieści młynarza, Chaucera, cieśla odmawia tzw. biały paternoster jako zaklęcie przeciwko verye *potworowi nocnemu].

Jezu Chryste oraz Benedykcie święty Sprawcie, by ten dom omijał Każdy stwór przeklęty.

O innej podobnej formułce wspomina w jednej ze swych sztuk Fletcher (l6l9).

Święty Jerzy, święty Jerzy Chodzi w dzieo i w nocy bieży.

W wydanym w roku 1626 Compendium Maleflcarum Guazzo daje następujące wskazówki tym, którzy pragną zapewnid sobie bezpieczeostwo w czasie snu:

(...) recytację świętych psalmów i odmawianie modlitw, a zwłaszcza Qui habitat in adiutorio altissimii In te Domine spera-vi albo innych podobnych. Jeśli chcą byd bezpieczni od tych podstępnych pułapek, niechaj uczynią znak krzyża, odmawiając Salueregina mater misericordiae, paternoster lub Ave Maria etc. Niechaj też noszą przy sobie woskową figurkę Agnus Dei poświęconą przez papieża albo postarają się o jakieś relikwie święte, bowiem tak manifestowana pobożnośd jest najlepszą ochroną i najpewniejszym puklerzem przeciwko złym zamysłom księcia ciemności.

Zauroczenie. Wiara w możliwośd rzucania uroków i w "złe oko" należy do najbardziej pierwotnych i najszerzej rozpowszechnionych spośród wszystkich ludowych wierzeo magicznych, które przejęte zostały przez teoretyków demonologii i stały się częścią składową nowożytnej koncepcji czarnoksię- stwa. Na dobrą sprawę w każdej cywilizacji powszechne było przekonanie, że możliwe jest czynienie szkód za pomocą samego tylko, powodowanego złymi intencjami, spojrzenia, i we wszystkich prawie językach, zarówno europejskich, jak i nieeuropejskich, istnieje specjalne pojęcie określające to zjawisko - mauvais oeil-we francuskim, malocchio lub bardziej malownicze la iettaturawe włoskim, bóserBUckw niemieckim czy też szkocki glamour (słowo wprowadzone do angielszczyzny przez Waltera Scotta).

Przesąd ten zyskał zdecydowaną sankcję Pisma Świętej. "Bo z wnętrza serca ludzkiego pochodzą złe myśli *...+ i oko złe" (Mr. VII, 21-22). Mateusz stawia wręcz znak jedności między złym okiem a złym człowiekiem, czarownikiem: "Ale jeśliby oko twoje było niegodziwe, całe ciało twoje mrok spowije" (Mt. VI, 23). Tomasz z Akwinu uważał, że zwłaszcza małe dzieci doznają uszczerbku wskutek spojrzenia rzuconego na nie przez stare kobiety; pogląd ten został następnie przejęty i powtórzony przez wielu wybitnych demonologów- Vinetiego (1450), Nidera (1470) i Bernarda de Como (1510). Miot na czarownice (1486) ostrzega, że "zdarzają się takie czarownice, które potrafią zauroczyd sędziów samym tylko spojrzeniem; chełpią się one publicznie, że nikt nie jest w stanie ich skazad". W roku 1599 Del Rio dokonał podsumowania powszechnie przyjętych w tej kwestii opinii; "Moc rzucania uroku jest zdolnością nabytą wskutek zawarcia paktu z Diabłem, który, w chwili gdy rzucający urok patrzy na kogoś innego w złym zamiarze *...+, przenosi nieszczęście na ofiarę".

Zeznania. Jedynym pewnym sposobem udowodnienia zbrodni czamoksięstwa było zeznanie. Teoretycznie dopuszczano dwa rodzaje dowodów: przyznanie się oskarżonego oraz donos złożony przez świadka, który, zgodnie z regułami postępowania in-kwizycyjnego na kontynencie, nie był dopuszczany do konfrontacji z oskarżonym. Jeśli składająca zeznania czarownica potwierdziła, że widziała osobę oskarżoną na sabacie diabelskim, tego rodzaju wypowiedź uważano za dowód wystarczający. Wyjaśniano przy tym, że skoro przyznanie się do udziału w sabacie wystarcza, by skazad tego, kto się przyznał, to analogiczne świadectwo powinno wystarczad do skazania każdego, kto rzekomo również tam się znajdował. Jednak nie wszystkie czarownice bywały na sabatach; niektóre zawierały osobiste, zupełnie prywatne przymierza z diabłem. "Nie może byd świadków takiej zbrodni -pisał jeszcze w 1700 roku Sinistrari - jako że diabeł widzialny dla czarownicy umyka przed wzrokiem postronnych". Ponieważ samego diabła nie dawało się pozwad przed sąd, jedynym dostępnym i możliwym świadkiem pozostawała sama czarownica. Byłoby rzeczą nielogiczną spodziewad się, że czarownica dobrowolnie przyzna się do zbrodni, pociągającej za sobą, karę śmierci. Dlatego należy zmusid ją do tego torturami. Jeżeli oskarżona w obawie przed nimi przyzna się natychmiast po aresztowaniu, mimo wszystko powinno się ją wziąd na męki, ponieważ panuje powszechne przekonanie, że jej pierwsze zeznanie jest fałszywe i złożone jedynie po to, aby uniknąd cierpieo. Podsądna winna przejśd przez tortury i w trakcie ich trwania wyznad swą winę. "Sprawiedliwośd powszechna wymaga, by czarownica nie została skazana na śmierd, dopóki nie pogrąży jej złożone przez nią samą wyznanie", stwierdza Młot na czarownice.

W aktach sądowych Neuerbergu zachowały się typowe dla tego rodzaju spraw zeznania, niejakiej Zuzanny Stein z Wassweiler, składane przez nią w ciągu czterech miesięcy, między 6 sierpnia a 20 listopada 1627 roku. Rękopis tego dokumentu, znajdujący się obecnie w bibliotece Cornell University, zawiera przyznanie się do tego, iż przyjmowała u siebie diabła, któremu była powolna, a następnie opis lotów na diabelskie taoce, których dokonywała na kiju od szczotki. Ogólnie rzecz biorąc, treśd zachowanych w angielskich materiałach sądowych zeznao czarownic jest bardziej ogólnikowa niż w dokumentach pochodzących z kontynentu, niemniej i tu zdarzają się wyjątki, np. bardzo szczegółowe przyznanie się do winy niejakiej Joan Williford, jednej z czarownic z Fa-versham, straconej w roku 1645, czy sensacyjny proces czarownic z Lancashire szczegółowo zrelacjonowany przez pisarza sądowego, Thomasa Potta, zawierający zeznania wszystkich uwięzionych. Jeszcze innym, dobrym przykładem są wyznania trzech kobiet skazanych podczas trzeciego procesu w Cheimsford w roku 1589, odczytane na szafocie, bezpośrednio przed egzekucją.

Szczegółowy opis metod, za pomocą których w pierwszej połowie siedemnastego wieku fabrykowano zeznania w Niemczech, przekazany został przez Friedricha von Spee, humanitarnego jezuitę, spowiednika setek skazanych na stos czarownic:

Bez względu na to, czy przyzna się, czy nie, rezultat jest identyczny. Jeśli się przyzna, jej wina nie ulega wątpliwości i spotyka ją śmierd z ręki kata. Wszelkie próby odwołania zeznao są bezowocne. Jeśli zaś win swych nie wyzna, zostaje poddana torturom po raz drugi, trzeci, czwarty. W przypadku zbrodni "wyjątkowo ciężkich" nie jest ograniczony ani czas trwania tortur, ani ich surowośd i częstotli- wośd.l...+ Nigdy nie będzie w stanie oczyścid się z zarzutów. Urząd prowadzący śledztwo czułby się upokorzony uniewinniając taką kobietę; skoro już została aresztowana i zakuta w kajdany, musi byd winna bez względu na to, czy przyjdzie dowodzid tego rzetelnymi, czy też haniebnymi metodami.

W wieku szesnastym podobne praktyki opisał Johan Weyer.

A potem owe nieszczęsne niewiasty, o umysłach dośd już wzburzonych sztuczkami i złudami diabelskimi, a teraz dodatkowo jeszcze rozstrojone częstymi torturami, przetrzymywane są w ciemnościach i brudzie lochów, wystawione na łup odrażających diabelskich widm, bezustannie wywlekane z powrotem, by ponownie przejśd przez niewysłowione męki, póki, znalazłszy się w stanie, w którym z chęcią zamieniłyby dowolny moment swego gorzkiego żywota na ukojenie śmierci, nie będą raczej gotowe wyznad wszystkiego, czego się od nich żąda, przyznad się do każdej zbrodni, niźli byd wtrącone raz jeszcze do obmierzłego lochu w przerwie przed kolejnymi torturami. (De Praestigiis Daemo-num, 1568)

U źródeł tego irracjonalnego wymogu prawnego leżała zasada, że oprócz innych świadectw (takich jak zadenuncjowanie przez wspólnika) dowodzących winy wyznanie uczynione przez oskarżonego było-warunkiem koniecznym wykonania wyroku śmierci. Nawet w przypadkach oskarżeo o malefi-cia, które spowodowały śmierd lub ciężkie zranienie poszkodowanego, przyznanie się do winy traktowano jako wymóg niezbędny. Na przykład w roku 1580 dr Franz Joel, profesor medycyny na uniwersytecie w Greifs-wald, stwierdza, że nawet doświadczony lekarz nie jest w stanie odróżnid choroby wynikłej z przyczyn naturalnych od wywołanej czarami, a co za tym idzie, jedynym pewnym dowodem w takich przypadkach jest przyznanie się samej czarownicy. Le Sieur Bouvet, instygator generalny armii francuskiej we yłoszech (XVII wiek), dodaje, że wypieranie się winy przez więźnia jest szczególnie dobrym powodem, dla którego należy go torturowad dalej.

Żaden kraj, nawet w porównaniu z innymi paostwami europejskimi stosunkowo cywilizowana pod tym względem Anglia, nie był wolny od praktyki wymuszania zeznao pod przymusem. Angielskie prawo zwyczajowe zabraniało, co prawda, stosowania tortur, niemniej w roku 1645 w Bury St. Edmunds siedemdziesięcioletni pleban, wielebny John Lo-wes, zmuszony został do biegania wkoło izby "kilka dni i nocy bez przerwy, póki nie miał już dośd wszystkiego i nie bardzo zdawał sobie sprawę z tego, co mówi i czyni" [patrz:

Hopkins Matthew+ W tym samym roku w Bodmin, w Komwalii, AnnęJefferies głodzono z polecenia sądu; rok później, w Yorku, niejaką Mary Midgely bito tak długo, aż wreszcie się przyznała. WCommer, w Szkocji, w roku l632 wymiar sprawiedliwości przejął w swe ręce pastor wraz z kilkoma innymi wieśniakami. Zawlekli oni pewną liczbę oskarżonych o czary do posiadłości prywatne) i tam: w najokrutniejszy i najbardziej barbarzyoski sposób torturowali owe kobiety, nie pozwalając im spad, wieszając je za kciuki, przypiekając im podeszwy stóp nad ogniem, włócząc po ziemi przywiązane do kooskich ogonów, przez co, a także w następstwie innych tortur, jedna z nich popadła w obłęd, inna rozstała sią z życiem, a pozostałe wyznały wszystko, czego spodobało im się od nich zażądad.

Podobny fakt samowolnego torturowania przez Davida Seatona własnego służącego zapoczątkował całą serię procesów o czary w North Berwick, w Szkocji, w roku 1590. W czasie procesu czarownic w Salem osadzony w więzieniu John Proctor zapewniał, że dwóch młodszych synów Marthy Garrier "nie przyznawało się do niczego, dopóki nie związano ich tak, że pięty dotykały szyi, a z nosa rzuciła im się krew. Uważa się też i mówi powszechnie, że dopiero to sprawiło, że przyznali się do czynów, których nigdy nie popełnili".

Proces Thomasa Lootena, który odbył się w roku 1659 w północnej Francji, daje dokładne wyobrażenie o metodach, do jakich uciekano się w tych okolicach, aby wymusid przyznanie się do winy. Równie dokładny obraz wyłania się z oficjalnych protokołów sądowych sprawy ojca Dominika Gordela skazanego na podstawie jego własnych zeznao i spalonego na stosie w St.-Dte, w Lotaryngii, w roku 1631.

Nie ulega kwestii, że wszystkie te zeznania, w których podsądni przyznawali się do niemożliwych do popełnienia zbrodni, były fałszywe. Podobnie jak dziś, kiedy to po niemal każdym sensacyjnym morderstwie w ręce policji oddaje się co najmniej kilka osób, twierdzących, że są jego sprawcami, tak i wówczas niewątpliwie niektóre z samooskar-żających się osób wierzyły we własne opowieści. Zdarzyło się, że jedna z czarownic przyznała się do kradzieży i zabójstwa dziecka, które, jak się okazało, żyło sobie spokojnie u matki. Mimo to skazano ją na powieszenie, a to z te) racji, że popełniła krzywoprzysięstwo! Także Isobel Gowdle złożyła swe wstrząsające zeznania zupełnie dobrowolnie:

"Uczyniłam tak wiele zła, zwłaszcza mordując ludzi *...+, że zasługuję na to, by zostad rozszarpaną żelazną broną lub na coś jeszcze gorszego, jeśli da się coś takiego wymyślid". Siedemdziesięcioletni John Weir twardo obstawał przy swoich zeznaniach, które kosztowały go życie. Również i Agnes Sampson zmuszała króla Jakuba, by wysłuchał jej przyznania się do winy, mimo iż ten uważał ją za kłamczynię.

Kolejnym przykładem więźnia, który uparcie obstawał przy złożonych zeznaniach już po wydaniu wyroku, i to w Anglii, gdzie za ich odwołanie nie groziły mu tortury, był Glles Fenderłyn, którego zachowanie znane jest z relacji pięciu ludzi trzymających przy nim straż w noc poprzedzającą egzekucję.

W pewnej chwili usłyszeli jakieś hałasy, dobiegające z celi skazanego, i jeden z nich, niejaki Robert Todd, zapytał więźnia, o co mu chodzi. Na co Giles odparł, że "ponownie niepokojony jest przez złego ducha, który przyszedł do niego pod postacią demona służebnego". Strażnicy tłumaczyli mu, że wszyscy oni "są ludźmi rozsądnymi, a w celi niczego nie ma". A oto dalsza częśd ich relacji:

Wtedy Giles odparł: "Mimo że nic nie widzicie, jestem pewien, że on tu jest". I znowu zaczął zapewniad, że demon służebny złożył mu wizytę, na co Robert Todd zadał mu pytanie, czy pozostaje on przy zdrowych zmysłach i czy jest świadom tego, co mówi: "Byd może potrzeba odpoczynku rodzi taki niepokój w twym umyśle, a może wyrzuty sumienia nie dają ci spad?" Na co rzeczony Giles odrzekł:

"Nie, jestem zdrów na umyśle i nigdy w życiu nie byłem bardziej świadom tego, co mówię". (The Trial and Examination ofMrs.Joan Peterson,l652)

W Niemczech i we Francji czarownice, które się przyznały do winy, nie mogły odwoład swoich zeznao z bardzo prozaicznych przyczyn. Jeśli bowiem zdarzyło się, że wycofały je w czasie rozprawy sądowej, odsyłane były z powrotem do izby tortur, gdzie brano je na męki dwukrotnie: po raz pierwszy w celu oczyszczenia z grzechu odwołania zeznao i ponownie, by uzyskad zeznania "prawdziwe", potwierdzające uprzednie wyznanie win. Jeśli zaś uczyniły to w drodze na miejsce straceo, nie duszono ich litościwie przed zawleczeniem na stos, lecz palono żywcem.

W roku 1460 w Arras inkwizycja oskarżyła wiele znanych osobistości o czary i, koniec kooców, wydobyła od nich przyznanie się do winy. Po ogłoszeniu wyroku inkwizytor odczytał na głos zeznania oskarżonych, dotyczące ich udziału w sabatach, a ci potwierdzili, że odpowiadają one prawdzie. Następnie skazanych oddano w ręce władz świeckich w celu wykonania wyroku. W tym momencie wszyscy natychmiast podnieśli krzyk oświadczając, że w zamian za przyznanie się do winy obiecano im jedynie łagodną pokutę, w postaci pielgrzymki, grożono im natomiast śmiercią w razie odmowy. Mimo to wszyscy spłonęli żywcem (nie przyznano im bowiem łaski uduszenia przed egzekucją), do ostatniej chwili głosząc swą niewinnośd.

Pomimo przerażających następstw, jakie groziły za odwołanie zeznao, niektórzy ze skazaoców starali się dad do zrozumienia, że są niewinni. W Anglii sprawiało im to stosunkowo najmniej kłopotów. W opublikowanym w roku 1685 dziele Satan 'sinuisible WortdDi-scowred George Sinclair przekazuje nam, co jednej ze skazanych udało się w czasie drogi na szafot powiedzied tłumom przybyłym, by przyjrzed się egzekucji:

I wiedzcie wszyscy, którzy mnie dziś widzicie, że oto mam umrzed jako czarownica, do czego sama się przyznałam. I nie obarczam żadnego z tych mężów, zwłaszcza pastorów i sędziów, winą za mą krew; biorę ją w pełni na siebie i niechaj krew moja spadnie na mą głowę. Ale skoro mam teraz odpowiedzied przed Bogiem w niebiesiech, to oświadczam, że nie jestem winna zbrodni czamoksięstwa, żem równie niewinna jak dziecko; będąc wszelako oskarżona przez kobietę złej woli i wtrącona do więzienia jako czarownica, porzucona przez męża i przyjaciół, nie mając żadnej nadziei na uwolnienie ani na odzyskanie dobrej sławy, z podszeptu szatana przyznałam się, chcąc pozbawid się w ten sposób życia, i w pełni świadomie wybrałam raczej śmierd niż życie.

Sinclair przytacza jeszcze jeden przypadek, historię opowiedzianą mu przez Sir Georga Mackenzie, lorda prokuratora króla Karola II:

Udał się, by przesłuchad kilka kobiet, które przyznały się do winy, a*...l jedna z nich, niewiasta prosta, wyznała mu "w tajemnicy, że przyznała się nie dlatego, by była winna, ale że będąc osobą ubogą, która musi zarabiad na swoje utrzymanie, wie, że po okrzyknięciu jej czarownicą skazana jest na śmierd z głodu, nikt bowiem nie da jej kawałka mięsa ani nie użyczy kąta w izbie; wszyscy będą ją bid i szczud psami i dlatego chce już jak najprędzej odejśd z tego świata". Po czym zapłakała gorzko i padła na kolana, przyzywając Boga na świadka swych słów.

Wielebny Michael Stapirius w zachowanym jedynie w cytowanych przez Lóhera wyjątkach dziele Brillentractat podawał liczne przykłady zeznao wymuszonych silą w siedemnastowiecznej Westfalii. Pewna kobieta, wytrzymawszy dwie sesje tortur, załamała się i przyznała przy trzeciej. Na chwilę przedtem, zanim rzucono ją w płomienie, wykrzyknęła:

"Wszystko, co zeznałam, to stek kłamstw. Poddając niemożliwym do wytrzymania torturom, zmusiliście mnie do krzywoprzysięstwa". Inna wyznała duchownemu, że obawia się, iż złożone zeznania mogą narazid ją na wieczne potępienie: "Nigdy nie przypuszczałam, że za pomocą tortur można doprowadzid człowieka do stanu, w którym mógłby kłamad, tak jak ja kłamałam. Nie jestem czarownicą, nigdy nie widziałam diabła, 'a zmuszano mnie ciągle, bym potwierdziła swą winę i zadenuncjowała innych. Błagam cię na miłosierdzie Boże, pomóż mi osiągnąd zbawienie!"

Kolejnym przykładem z terenów niemieckich jest zachowany jakimś cudem list burmistrza Johannesa Juniusa. Napisany w niezwykle trudnej sytuacji i przeznaczony wyłącznie dla jego ukochanej córki zawiera takie oto słowa: "teraz, moje drogie dziecko, znasz już wszystkie moje zeznania, z powodu których przyjdzie ml umrzed. A wszystko to są kłamstwa i czcze wymysły, tak mi dopomóż Bóg. Zmuszony do nich zostałem groźbą tortur daleko przewyższających wszystko, co przyszło mi znieśd do tej pory". Równie przejmująca jest korespondencja między Rebeką Lemp a jej mężem.

Kiedy w 1670 roku parlament Normandii protestował przeciwko złagodzeniu przez króla Ludwika wyroku śmierci wydanego na dwanaście czarownic, jego członkowie dowodzili, że ogromne podobieostwo zeznao złożonych przez podsądne jest jednoznacznym dowodem istnienia czamoksięstwa, a co za tym idzie, ich winy:

*...+ między różnymi badanymi przypadkami zachodzi taka zbieżnośd, że nawet najbardziej nieuczone osoby, oskarżone o to przestępstwo, opisują te same okoliczności i to niemal tymi samymi słowy co najznakomitsi piszący o tym autorzy. Wszystko to może byd, ku zadowoleniu Waszej Królewskiej Mości, nader łatwo dowiedzione na podstawie protokołów wielu procesów, jakie odbyły się przed Jego parlamentami.

W rzeczywistości dowodziło to czegoś zupełnie przeciwnego. Wszystkie wyznania brzmią podobnie dlatego, że musiały zgadzad się ze zuniformizowaną koncepcją czamoksięstwa, stworzoną przez teologów, inkwizytorów, prawników i sędziów. Rzut oka na sposób, w jaki prowadzono przesłuchiwania czarownic, wiele tu z pewnością wyjaśni. Oskarżonym zadawano pytania w taki sposób, by udzielone na nie odpowiedzi stanowiły dowód ich winy. W sądowych protokołach przesłuchao opatrzone kolejnymi numerami pytania i odpowiedzi zapisywane są często w formie dwóch równoległych kolumn. Z reguły liczba pytao nie przekraczała trzech tuzinów, aczkolwiek, jak na przykład w przypadku przesłuchania Catherine Bucher w Gross--Muhlingen, w roku 1689, mogła byd znacznie większa. Interesującym przykładem są zeznania złożone na torturach przez Nicholausa Weitluffta w szwabskiej miejscowości Gmdnd, Dołożonej trzydzieści mil od Stuttgartu, katolickiego wolnego miasta Rzeszy. Weitlufft został oskarżony o uprawianie czarów przez niejakiego Zacherlena, młodocianego żebraka. Pisarz sądowy nie podawał prawdziwego brzmienia nazwisk osób zadenuncjowanych przez Weitluffta, zastępując je łacioskimi pseudonimami, byd może z tego względu, że pod-sądny wymieniał jako swoich wspólników lokalnych notabli oraz przyjaciół sędziów i ławników. Protokół sądowy nie wspomina o tym, jaki los spotkał oskarżonego, skoro jednak przyznał się do winy, nie ulega najmniejszej wątpliwości, że skazano go na śmierd.

Niekiedy listę pytao sporządzano jeszcze przed rozpoczęciem przesłuchania, a w jego trakcie wpisywano jedynie odpowiedzi uzyskane w czasie tortur. Tezę tę potwierdzają protokoły słynnego procesu siostry Marii Renaty Sanger, przeoryszy konwentu premon-stratensek w Unter-Zell, z roku 1749. Z lewej strony arkusza protokołu zapisanych jest jedenaście pytao, prawa zaś pozostaje czysta.

Protokoły innych procesów europejskich zawierają jedynie ponumerowane kolejno odpowiedzi; treśd pytao została w nich pominięta, co sugeruje, że sąd posługiwał się gotową ich listą i były one na tyle dobrze znane pisarzom i sędziom, że w protokole mogli je spokojnie opuścid. Jeden z takich spisów pytao, które należało zadad oskarżonym o czary, służył sędziom w Colmar, w Alzacji, przez prawie trzy stulecia. Nosił OB tytuł:

Pytania, jakie należy zadad czarownicy

1. Jak diugo jesteś czarownicą?

2. Dlaczego zostałaś czarownicą?

3. W jaki sposób zostałaś czarownicą i co zdarzyło się z tej okazji?

4. Kim jest ten, którego wybrałaś na swojego inkuba? Jak on się nazywa?

5. Jak nazywa się twój pan spośród demonów?

6. Jak brzmiała przysięga, którą musiałaś mu złożyd?

7. W jaki sposób złożyłaś tę przysięgę i jakie były jej warunki?

8. Który z palców musiaład wtedy podnieśd? W jaki sposób dopełniłaś związku ze swoim inkubem? •

9. Które z demonów i jacy ludzie brali udział w sabatach?

10. Co tam jadłaś?

11. W jaki sposób zorganizowana była uczta sabatowa?

12. W którym miejscu siedziałaś podczas uczty?

13. Jaka muzyka grała wtedy i co wtedy taoczyłaś?

14. Co ofiarował ci twój inkub w zamian za stosunek z nim?

15. Jakiego rodzaju znamieniem diabelskim inkub napiętnował twe ciało?

16. Jakie szkody wyrządziłaś takiej to a takiej osobie i jak tego dokonałaś?

17. Dlaczego wyrządziłaś taką szkodę? 18. W jaki sposób możesz tę krzywdę naprawid?

19. Jakich ziół bądź jakich innych metod użyłaś, by ją wyrządzid?

20. Kim są dzieci, na które rzuciłaś urok? I dlaczego tak postąpiłaś?

21. Na jakie zwierzęta sprowadziłaś chorobę za pomocą czarów i dlaczego dopuściłaś się takiego występku?

22. Kto pomagał ci w czynieniu zła?

23. Dlaczego diabeł zadaje ci nocą razy?

24. Z czego sporządzona jest maśd, którą smarujesz kij od miotły?

25. W jaki sposób możesz latad w powietrzu? Jakie słowa magiczne przy tym wypowiadasz?

26. Jakie burze spowodowałaś i kto ci w tym pomagał?

27. Jakie plagi szkodników i gąsienic sprowadziłaś?

28. Jakie rodzaje szkodników wytwarzałaś i jak to robiład^

29. Czy diabeł wyznaczył ci jakiś okres, w którym miałaś czynid zło?

Kiedy się weźmie pod uwagę, że oskarżona musiała odpowiedzied na te pytania, bowiem odmowa traktowana była jako złośliwe milczenie, wymagające nasilenia tortur, oraz to, że sędziowie i inni oficjaliści sądowi zwykli odświeżad pamięd podsądnych, przestaje dziwid monotonia i szablonowośd zeznao.

Podobną procedurę stosowano i w Anglii. Matthew Hopkins, na przykład, w swoim Discovery of Witcbes podaje przykłady pytao implikujących odpowiedz ( których rzekomo miał nie stosowad):

P. Masz cztery demony służebne, nieprawdaż?

O. Odpowiedziała twierdząco, "Tak."

P. Czy ich imiona nie są takie to a takie?

O. "Tak", odpowiedziała.

P. Czyż nie wysłałaś jednego z nich, aby zabił moje dziecko?

O. "Tak", odpowiedziała.

Inne protokoły przesłuchao nie podają treści zeznao oskarżonych, zastępując je słowem af-firmat *potwierdza+, nie zawierają też treści pytao, do których odnosiło się to potwierdzenie, ograniczając się jedynie do podania ich numerów porządkowych. Przykładem służyd mogą akta procesu Ągnes Brusse z Brandshagen, który toczył się w roku 1679 w Treptow na Pomorzu.

Na zakooczenie procesu, już po uznaniu podsądnego winnym, pisarz sądowy zestawiał relatio, rodzaj oficjalnego memorandum dotyczącego przebiegu całej sprawy z zeznaniami oskarżonej, pisanymi w pierwszej osobie, tak jakby podyktowała je sama czarownica, włącznie. Taki był zwyczajowy tryb postępowania, nawet jeśli oskarżona odpowiadała na przygotowane wcześniej pytania jedynie monosylabami czy potakującym skinieniem głowy. Przed śmiercią musiała podpisad pełną wersję zeznao spreparowaną bez jej udziału.

W czasie egzekucji, zgodnie z zasadami niemieckiego systemu legislacyjnego, opracowanego za panowania cesarza Karola V (Art. 60 Constitutio Crtminaliś), odczytywano publicznie zarówno sentencję wyroku, jak i zeznania skazanych. W ten sposób łowcy czarownic szerzyli swoje koncepcje wśród prostego ludu; zwłaszcza z natury rzeczy wrażliwe dzieci zapamiętywały te spektakle na resztę życia. I tak, na przykład, l sierpnia 1595 roku w Utrechcie Yolkart Dirxen i jego córka po długotrwałych torturach przyznali się do tego, że są wilkołakami i mordowali bydło; trzech synów Volkarta, w wieku od ośmiu do czternastu lat, zostało skazanych na przymusowe asystowanie przy egzekucji ojca i chłostę.

Tak naprawdę monotonia zeznao zamiast potwierdzad realnośd zjawiska czamoksięstwa zaprzeczała jego istnieniu.

Nie brakło jednak i takich, którzy zastanawiali się, czy rzeczywiście rewelacje ogłaszane przez demonologów nie mają wpływu na zeznania, jakie składają czarownice. Opublikowane w roku 1458 Flagellum Nicholasa Ja-cquiera radzi sędziom, by sprawdzali uważnie, czy zeznania składane na torturach nie zostały wymuszone groźbami. W traktacie De 'Lamiis (1489) Uirich Molitor zadał sobie niemało trudu, by przekonad arcyksięcia Zygmunta Austriackiego o tym, że zeznania złożone na torturach winny byd traktowane na równi z innymi materiałami dowodowymi. Chytrzy prawnicy rychło jednak znaleźli argumenty usypiające tego rodzaju podejrzenia; Vignati, na przykład, w roku 1468 wyraził opinię, że zeznania złożone na torturach winny byd następnie potwierdzane bez użycia tortur!

W miarę jak narastało okrucieostwo, apologeci procesów coraz częściej poczuwali się do obowiązku zamknięcia ust wszystkim, którzy powątpiewali w wartośd dowodową tego rodzaju zeznao. Młot na czarownice zaleca, by osobom oskarżonym zadawad pytanie, czy wierzą "w istnienie czegoś takiego jak czarownice. *...+ Jeśli zaś zaprzeczą, wtedy koniecznie trzeba ich spytad: -To znaczy, że ci, których spalono, zostali skazani niewinnie?* A na to pytanie oskarżony czy też oskarżona muszą udzielid odpowiedzi". Ci zaś, którzy nie przyłączali się do ogólnego szaleostwa, nawet jeśli wierzyli święcie w istnienie czarownic, uznawani byli za ich zwolenników i rychło lądowali na lawie oskarżonych jako współuczestnicy zbrodni. "Niechaj ten, kto chod jednym słowem sprzeciwi się tępieniu czarownic, nie spodziewa się, że długo pozostanie nietknięty", wołał Heinrich von Schultheis, bezlitosny niemiecki łowca czarownic. Uskarżając się, że: "diabeł oraz czarownice i ich adwokaci są najniebezpieczniejszymi przeciwnikami, z jakimi zetknęli się inkwizytorzy; faktu, że nie mówią oni o mnie ani o innych inkwizytorach niczego dobrego, a tylko same oszczerstwa, nie będziemy w tym miejscu komentowad", dał on dowód zarówno swego własnego zepsucia moralnego, jak i zgnilizny całego systemu.

Zmora. Demon, który nocą siada człowiekowi na piersiach, powodując uczucie duszenia się. Sporadycznie pojęcia tego używano jako określenia samych majaków sennych. Słowo to, pochodzenia germaoskiego (por. staroangielskie marę), spotykamy również w języku francuskim jako określenie koszmaru sennego cauchemare (caucher - deptad, tratowad). Bardzo często stosowano je jako synonim pojęcia inkub. W takim kontekście spotykamy je zarówno w Glossach anglosaskich (ok. roku 700), jak i u Bacona (1626):

"Inkub, którego nazywamy zmorą". W odniesieniu do obydwu używano też niekiedy terminu greckiego ephialtes (greckie - wskakujący na); demon ten znany jest też w Niemczech jako alp lub mara.

Cechy przypisywane zmorze nie uległy zmianie w ciągu wielu stuleci; pochodząca z początku dziewiętnastego wieku rozprawa Roberta Macnisha The Philosophy of Sleep (1830) kreśli typowy jej obraz:

Potworna wiedźma siadająca okrakiem na piersiach - nieme, tkwiące w bezruchu i złośliwe wcielenie złego ducha- której nieznośny ciężar pozbawia człowieka tchu, a nieruchome, martwe i nieprzerwane spojrzenie przepełnia go mrożącym krew w żyłach przerażeniem i sprawia, że sam fakt istnienia staje się dlao czymś nieznośnym.

Mimo iż większośd demonologów uznawała rzeczywiste istnienie zmór, król Jakub I w swojej Demonologii kwestionuje ten pogląd, w taki oto sposób odpowiadając na swoje własne pytanie: "Czy zmora, która dopada ludzi śpiących w swych łożach, jest odmianą ducha?" Nie, to tylko rodzaj naturalnego schorzenia, któremu medycy nadali miano incubus, wywodzące się od słowa incubando, jako że jest to gęsta flegma, która w czasie naszego snu osadza się w klatce piersiowej nad sercem, niszcząc w te n sposób siły witalne i osłabiając nas tak wielce, iż sądzimy, że spoczywa na nas jakiś nadnaturalny ciężar lub też demon, który wgniata nas w ziemię.

Zmory napadały także na konnie; Slr Thomas Bowie (1646) powie , że aby temu zapobiec wieszano w stajni kamieo.

index

A

Aberdeen, czarownice z Aberdeen Ady Thomas

Aixen-Provence, zakonnice z Aixen-Provence

Akwinita Tomasz

Aleksander VI, papierz

Allier Elizabeth

Alphonsus de Spina

Amulety --> Czary

Anglia. Czarnoksięstwo w Anglii

Arras. Czarownice z Arras

Austria. Czary w Austrii.

Auxonne, zakonnice z Auxonne.

B

Bambergg, procesy o czary w Bambergu

Baskonia, czarownice w Baskonii

Bawaria, czarnoksięstwo w Bawarii.

Bilson, chłopiec z Bilson

Binsfeid Peter

Blokula -> Mora, czarownice z Mora.

Bodin Jean

Boguet Henri

Bouvet Le Sieur

Buirmann Franz Burton, chłopiec z Burton

C

Cadtóre Catherine

Canon Episcopi

Carpzov Benedict

Chambre Ardente

Chelmsford, czarownice z Chelmsford

Cideville, wypadki w Cideville

Cirvelo Pedro Sanchez

Coggeshall, czarownica z Coggeshall

Czarna msza

Czrnoksięstwo

Czarnoksięstwo żydowskie

Czarownik, czarownica

D

Del Rio Mardn Antoine

Demonologia Diabelskie znamię

Diabeł

Dobra wróżka

Doktora Lamba ulubienica

Donosiciele

Dowód w procesach o czary, Anglia

Dowód w procesach o czary, Europa

Drabina

E

Egzekucje

Egzorcyzmy

Eichstatt, proces czarownic w Eichstatt

F

Faversham, czarownice z Faversham

Finlandia, czarnoksięstwo w Finlandii

Fontaine Francoise

Francja, czarnoksięstwo we Francji

G

Garnier Gilles

Ghirlanda --> Ligatura

Glanvill Joseph

Godelmann Johann Georg

Golenie włosów

Gowdie Isobel

Grenier Jean

Grillandus Paulus

Guazzo Francesco-Maria

Gwinner Else

H

Hiszpania, czarnoksięstwo w Hiszpanii

Hopkins Matthew

I

Indicia

Inkub

Inkwizycja

Innocenty VIII

Irlandia, czarnoksięstwo w Irlandii

J

Jacquier Nicholas

Jan XXII, papież

Joanna d'Arc

Jórgensdatter Siri

K

Kodeks Karola V

Koszmar nocny

Koszta procesów o czary Kyteler Alice

L

Lamia

Lancashire, czarownice z Lancashire

Lancre Pierre de

Lewitacja --> Transwekcja

Ligatura

Loudun, zakonnice z Loudun

Louviers, zakonnice z Louviers

Lykantropia --> Wilkołactwo

M

Magia

Maleficia

Malleus Maleficarum

Mar prawo

Maśd magiczna zabijająca

Maśd powodująca latanie Metamorfoza

Molitor Ulrich

Mora, czarownice z Mora

Mysi kuglarz

N

Nakłuwwanie

Newbury, czarownica z Newbury

Nider Johannes

Niemcy, czamoksięstwo w Niemczech

North Berwick, czarownice z North Berwick

Norwegia, czarnoksięstwo w Norwegii

O

Opętanie

P

Pakt z Diabłem

Palenie czarownic --> Egzekucje

Paryż, proces o czary w Paryżu

Perkins William

Perth, proces czarownic w Perth

Pico delia Mirandola Gianfrancesco

Piętno czarownicy

Pławienie

Poltergeist

Pott Johannes Henricus

Procesy o czary

R

Remy Nicholas

Renata, siostra Maria

"Ręka chwały"

Rozdrapywanie

S

Sabat

Schultheis Heinrich von

Sinistrari Ludovico Maria

Służki

Spina Bartolommeo

Stosunki płciowe z Diabłami

Strappado

Stubb Peter

Sukkub

Szkocja, czamoksięstwo w Szkocji

T

Tengler Ulric

Tortury

Transwekcja

V

Viscontl Girolamo

W

Wampir

Wapping, czarownica z Wapping

Warboys, wiedźmy z Warboys

Weir Thomas

Wilkołactwo

Wilkołak z Angers

Wilkołaki z Poligny

Wilkobki z St-Claude

Wróżbiarstwo

Wurzburg, procesy o czary w Wurzburgu

Wyroku orzeczenie

Wzniecanie burz

Z

Zaklęcia

Zaklęcie nocne Zauroczenie

Zeznania

Zmora