P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia 1:50

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz HORYNIEC (960)

Warszawa 2007 Autorzy: LEONARD JOCHEMCZYK*, ELśBIETA OSENDOWSKA**, KAZIMIERZ NOWACKI**, ANNA BLIŹNIUK***, PAWEŁ KWECKO***, HANNA TOMASSI−MORAWIEC***

Główny koordynator MGśP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA*** Redaktor regionalny: KATARZYNA STRZEMIŃSKA*** Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI *** Redaktor tekstu: SYLWIA TARWID - MACIEJOWSKA***

*Katowickie Przedsiębiorstwo Geologiczne sp. z o.o., al. W. Korfantego 125a, 40–156 Katowice

** Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, zakład w Łodzi, ul. Nowa 29/31, 90–030 Łódź

*** Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

ISBN

I. Wstęp (L. Jochemczyk)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (L. Jochemczyk)...... 5 III. Budowa geologiczna (L. Jochemczyk)...... 8 IV. ZłoŜ a kopalin (L. Jochemczyk) ...... 12 1. Torf ...... 12 2. Siarka rodzima ...... 12 3. Piaski kwarcowe ...... 14 4. Wapienie drogowe i budowlane ...... 15 5. Wapienie ...... 16 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (L. Jochemczyk)...... 17 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (L. Jochemczyk) ...... 19 VII. Warunki wodne (L. Jochemczyk) ...... 21 1. Wody powierzchniowe ...... 21 2. Wody podziemne ...... 21 VIII. Geochemia ...... 25 1. Gleby (A. Bliźniuk, P. Kwecko) ...... 25 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi−Morawiec)...... 28 IX. Składowanie odpadów (E. Ossendowska, K. Nowacki) ...... 30 X. Warunki podłoŜa budowlanego (L. Jochemczyk) ...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (L. Jochemczyk)...... 37 XII. Zabytki kultury (L. Jochemczyk)...... 45 XIII. Podsumowanie (L. Jochemczyk) ...... 47 XIV. Literatura...... 49

I. Wstęp

Arkusz Horyniec Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 wykonany został w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym sp. z o.o. zgodnie z instrukcją opracowaną w Państwowym Instytucie Geologicznym w 2005 roku (Instrukcja...,2005). Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystano archiwalne materiały wykonanej w 2002 roku w Przedsię- biorstwie Badań Geofizycznych w Warszawie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Horyniec (Kacprzak i in., 2002). Mapa ta jest kartograficznym odwzorowaniem występowania kopalin oraz gospodarki złoŜami przedstawionym na tle wybranych elementów: hydrogeologii, warunków podłoŜa budowlanego, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury, stanu geochemicznego gleb oraz osa- dów wodnych i moŜliwości deponowania odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagos- podarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezbędne do opracowania mapy zostały zebrane w: Departamencie Środowi- ska i Rolnictwa Urzędów Marszałkowskich Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie i Województwa Lubelskiego w Lublinie, Starostwach Powiatowych w Lubaczowie i Toma- szowie Lubelskim, Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicz- nego w Warszawie oraz w Ośrodku Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego w Warszawie. Materiały zebrano równieŜ w urzędach gmin, w Instytucie Uprawy NawoŜenia i Gleboznaw- stwa w Puławach oraz u uŜytkowników złóŜ. W opracowaniu wykorzystano takŜe publiko- wane materiały, takie jak: mapy geologiczne, glebowe, leśne, turystyczne i obszarów podlega- jących ochronie. Oparto się teŜ na wynikach obserwacji dokonanych podczas zwiadu tereno- wego przeprowadzonego w kwietniu i maju 2007 roku. Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Horyniec zajmuje powierzchnię około 309 km2 i zawarty jest pomiędzy 23º15’ - 23º30’ długości geograficznej wschodniej oraz 51º10’ - 51º20’ szerokości geograficznej północnej. PołoŜony jest on w północnej części województwa podkarpackiego. Jedynie niewielki, północno-wschodni fragment jego obszaru znajduje się w obrębie woje- wództwa lubelskiego geograficznej północnej. Obszar arkusza obejmuje niemal całą gminę Horyniec i fragmenty gmin: Narol, Cieszanów i Lubaczów naleŜących do powiatu lubaczow- skiego w województwie podkarpackim. Północno-wschodni fragment arkusza leŜy w obrębie gminy Lubycza Królewska, w powiecie tomaszowskim województwa lubelskiego. Południo- wo-wschodnia część arkusza znajduje się na terenach naleŜących do Ukrainy. Zgodnie z fi- zycznogeograficzną regionalizacją Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza leŜy na pograniczu dwóch prowincji: WyŜyn Polskich oraz Karpat i Podkarpacia, w obrębie mezoregionów: Roztocze Środkowe i PłaskowyŜ Tarnogrodzki. Granica między tymi dwoma mezoregionami poprowadzona została wzdłuŜ wyraźnie zaznaczających się w morfologii stref uskokowych i biegnie od Płazowa w północno - zachodniej części obszaru arkusza do RadruŜa w części południowo-wschodniej. Na obszarze Roztocza Środkowego rzędne terenu w granicach arkusza wynoszą od około 270,0 m n.p.m. w dolinach rzek do 389,5 m n.p.m. (kulminacja Wiel- kiego Działu). Wzniesienia Roztocza tworzą dział wodny między dorzeczem dolnego Sanu, a dorzeczem górnego Bugu. Powierzchnia terenu w tym mezoregionie obniŜa się stopniowo w kierunku południowo-zachodnim. W części PłaskowyŜu Tarnogrodzkiego, leŜącego w granicach omawianego obszaru, rzędne zmieniają się od 226,1 m n.p.m. w dolinie rzeki Świdni- cy do około 280 m n.p.m. w pobliŜu Horyńca. Powierzchnia terenu w obrębie tego płaskowy- Ŝu opada ku zachodowi. Na obszarze arkusza uŜytki rolne zajmują niewielkie powierzchnie. Są to gleby typu brunatnego, wykształcone z glin, piasków pylastych i gliniastych oraz litych skał węglano- wych. W obrębie gleb chronionych występują w przewaŜającej części gleby górskiego kompleksu zboŜowego. W dolinach rzek dominują mady brunatne, które są glebami pochodzenia organiczno-mineralnego. Największe rozprzestrzenienie, zwłaszcza na obszarze Roztocza Środkowego mają gleby chronione w klasie od I do IV a. Lasy zajmują niemal 70 % powierzchni charakteryzowanego arkusza. W jego części wschodniej przewaŜają bory mieszane. Na ubogich i średnio Ŝyznych siedliskach świeŜych w części zachodniej podrzędnie występują drzewostany z dominacją jodły, dębu i brzozy. ObniŜenia międzywydmowe obszaru źródliskowego Tanwi wypełniają torfowiska typu przej-

5 ściowego i wysokiego. Na siedliskach wilgotnych lub bagiennych, głównie w części zachodniej występują szczątkowe kompleksy olchowe i lasy łęgowe.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Horyniec na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002).

1− granica prowincji, 2 − makroregionu, 3 − granica mezoregionu, 4 – granica państwa Prowincja WyŜyny Polskie Prowincja WyŜyny Ukraińskie Podprowincja WyŜyna Lubelsko-Lwowska Podprowincja WyŜyna Wołyńsko-Podolska Makroregion Roztocze Makroregion WyŜyna Wołyńska Mezoregion 343.22 Roztocze Środkowe Mezoregion 851.12 Kotlina Hrubieszowska Prowincja Karpaty i Podkarpacie Mezoregion 851.21 Równina Bełzka Podprowincja Północne Podkarpacie Makroregion Kotlina Sandomierska Mezoregiony 512.47 Równina Biłgorajska 512.49 PłaskowyŜ Tarnogrodzki

Omawiany teren połoŜony jest na pograniczu dwóch krain klimatycznych: krakowsko- sandomierskiej i lubelsko - zamojskiej. Pomiędzy tymi krainami nie ma jednakŜe znaczniej- szych róŜnic. Klimat ten pozostaje pod bardzo wyraźnym wpływem wyŜyn i czynników kon- tynentalnych. Średnia roczna temperatura powietrza kształtuje się na poziomie 6,5º – 7,5ºC. Opady atmosferyczne osiągają 550-600 mm/rok, a pokrywa śnieŜna zalega średnio 80-90 dni

6 w roku (Woś, 1999). Ogólne warunki klimatyczne modyfikowane są w tym rejonie przez lokalne czynniki fizjograficzne, takie jak: rodzaj gruntu, stosunki wodne oraz pokrycie roślinne. W samym Horyńcu Zdroju występuje lokalny mikroklimat charakteryzujący się tym, Ŝe latem jest średnio o jeden stopień chłodniej, natomiast zimą średnio o jeden stopień cieplej. Warun- ki klimatyczne na obszarze arkusza sprzyjają turystyce i wypoczynkowi. Powietrze jest tu czyste, przesycone niezwykle cennymi dla zdrowia, oparami olejków eterycznych, wytwarza- nych przez rozległe kompleksy sosnowe. Panujący tutaj fitoklimat jest jednym z głównych atutów zdrowotnych uzdrowiska w Horyńcu Zdroju. Obszar arkusza Horyniec cechuje bardzo niski stopień urbanizacji i uprzemysłowienia. Największą wioską i równocześnie największym ośrodkiem pełniącym rolę wielofunkcyjnego centrum obsługi ludności na jego obszarze jest zamieszkały przez 2620 mieszkańców Hory- niec Zdrój, w którym znajduje się siedziba urzędu gminy. Jest to stosunkowo duŜa wieś, prze- strzennie znacznie rozbudowana na obszarze 2437 ha. Przez wioskę przebiega drugorzędna droga (nr 868) z Lubaczowa przez Werchratę do Hrebennego, a takŜe linia kolejowa Jarosław - Rawa Ruska (Ukraina). W Horyńcu Zdroju znajduje się sanatorium dla rolników, w którym z zastosowaniem wysokiej jakości rodzimej borowiny i wody siarczkowo-siarkowodorowej leczy się: schorzenia reumatyczne, choroby przemiany materii i choroby neurologiczne. Uzdrowisko oferuje równieŜ smaczną, średnio zmineralizowaną wodę „Hetmańska”. Podstawowym działem gospodarki jest w tej gminie rolnictwo indywidualne, które dopiero niedawno odrodziło się po zapaści spowodowanej upadkiem Kombinatu Rolno- Przemysłowego „Igloopol”. W uprawach rolnych dominują przede wszystkim zboŜa (Ŝyto, pszenica, owies) i ziemniaki. Znacząca jest produkcja owoców i warzyw. Głównym kierun- kiem produkcji zwierzęcej jest hodowla trzody chlewnej i bydła. Rozwija się równieŜ pszcze- larstwo. Powoli odradzają się gospodarstwa rolne w RadruŜu, Nowinach Horynieckich i Dziewięcierzu posiadające stadniny koni i ukierunkowane na obsługę turystów. Działalność przemysłowa rozwinięta jest na małą skalę i skoncentrowana jest w więk- szych wioskach: Nowym Brusnie, Łówczy i Werchracie. W jedynym na terenie arkusza czynnym kamieniołomie w Brusnie wydobywane są wapienie. JednakŜe wykorzystanie tego surowca w stosunku do całkowitych zasobów wapieni na obszarze arkusza Horyniec jest zni- kome. Przez teren arkusza przebiegają drogi: BełŜec-Płazów-Jarosław (nr 865) i Sieniawa- Hrebenne (nr 867).

7 III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną arkusza Horyniec opracowano na podstawie publikowanych mate- riałów Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnieniami (Po- pielski, 1994; 2000). Omawiany obszar posiada złoŜoną budowę geologiczną, która wynika z jego połoŜenia na pograniczu dwóch jednostek geologicznych: zapadliska przedkarpackiego i podniesienia radomsko-kraśnickiego. Jednostki te oddzielone są od siebie brzeŜną dyslokacją Płazowa, która w granicach arkusza Horyniec biegnie z północnego zachodu na południowy wschód wzdłuŜ linii Płazów – RadruŜ i pokrywa się z wyraźnie zaznaczoną w morfologii krawędzią Roztocza. Przedmezozoiczne struktury w obrębie podniesienia radomsko-kraśnickiego ufor- mowały się w fazie asturyjskiej. Powstały wówczas zapadliska i zręby wzdłuŜ głównych linii uskokowych. Podstawowym elementem wgłębnej budowy geologicznej obszaru arkusza jest osłona paleozoiczna masywu małopolskiego, na której niezgodnie leŜą osady mezozoiczne. Utwory paleozoiku reprezentują utwory kambru stwierdzone w otworach wiertniczych poza obszarem arkusza Horyniec. Wykształcone są one w postaci ciemnoszarych, silnie spękanych piaskow- ców kwarcytowych. Pokrywę mezozoiczną o grubości kilkudziesięciu metrów tworzą: znane wyłącznie z wierceń w południowo-zachodniej części obszaru arkusza wapienie jury górnej, margle piaszczyste dolnej kredy stwierdzone w otworach na północny wschód od krawędzi Roztocza oraz odsłaniające się na dosyć znacznym obszarze arkusza utwory kredy górnej zaliczone do koniaku, santonu, kampanu i mastrychtu. W osadach kredy górnej obserwuje się stopniowe przesuwanie osi basenu sedymentacyjnego od południowego zachodu w kierunku północno- wschodnim. W obszarze brzeŜnym zapadliska przedkarpackiego osady kredy górnej reprezentowane są przez wapienie margliste i margle koniaku, wapienie margliste i opoki santonu oraz gezy i opoki margliste kampanu odsłaniające się w szerokiej strefie od linii Płazów-Horyniec, aŜ po linię Łukawica-Werchrata. W północno-wschodniej części obszaru arkusza odsłaniają się opoki i opoki margliste mastrychtu. Osady jury i kredy przykryte są utworami neogenu i plejstocenu. Osady neogeńskie na obszarze arkusza Horyniec reprezentują utwory badenu (miocen środkowy) i sarmatu (miocen środkowy i górny). Występują one w trzech wyraźnie róŜniących się strefach: w strefie zapadliska przedkarpackiego, w strefie wyniesionego grzbietu Roztocza oraz 2 - 3 kilometrowym pasie pomiędzy nimi, określanym jako brzeŜna strefa Roztocza. W za-

8 padlisku przewaŜają molasowe osady pelityczne, natomiast na Roztoczu występują osady detrytyczne płytkiego morza. W zapadlisku przedkarpackim oraz strefie brzeŜnej Roztocza w okolicy Horyńca Zdroju sedymentację osadów mioceńskich rozpoczynają warstwy baranowskie (dolny baden). MiąŜszość warstw baranowskich, które w rejonie Horyńca Zdroju są kolektorem wód siarczkowych nie przekracza 30 m. PowyŜej warstw baranowskich występuje „poziom gipsowy” zaliczony do badenu środkowego. Poziom ten w rejonie zapadliska podkarpackiego i brzeŜnej strefy Roztocza ma duŜe znaczenie korelacyjne. Wykształcony jest on w litofacji wapiennej, gipsowej i anhydrytowej. MiąŜszość serii siarczanowej waha się od kilku do 40 m. PowyŜej tej serii występują osady związane z badenem górnym budujące tak zwane warstwy pektynowo – spirialisowe osiągające miąŜszość do 15 m. Są to iły, łupki ilaste oraz mułowce. Na Roztoczu profil neogenu rozpoczyna seria piaszczysta, zbudowana z piasków glaukonitowych i piasków kwarcowych w spągu oraz gruboziarnistych piaskowców wapni- stych w stropie. MiąŜszość tej serii piaszczystej dochodzi do 20 m. Nad serią piaszczystą znajduje się seria wapienna zbudowana z wapieni litotamniowo-detrytycznych eksploatowa- nych w kamieniołomie w Nowym Brusnie. PowyŜej serii piaszczystej występują wapienie detrytyczne i muszlowce. Nad serią wapienną zalegają silnie piaszczyste wapienie rafowe (wermetusowo-mszywiołowe), przechodzące w silnie wapniste piaskowce o miąŜszości do 15 m, tworzące kulminację najwyŜszych wzniesień Roztocza i szczytów pagórków świadków takich jak Wielki Dział, Monastyrz i Krągły Goraj. W miocenie górnym (sarmacie) w zapadlisku przedkarpackim doszło do głębokowodnej sedymentacji serii nazywanej „iłami krakowieckimi” złoŜonej z iłów, iłów piaszczystych, mułowców oraz margli ilastych. MiąŜszość tej serii w granicach arkusza Horyniec waha się od 25 m do 230 m. W dolnym sarmacie uwydatniły się zjawiska tektoniczne, które trwają jeszcze obecnie jako drobne ruchy potomne, zlokalizowane wzdłuŜ dyslokacji Płazowa w okolicy Nowin Horynieckich (Ney, 1969). Utwory plejstoceńskie na obszarze arkusza Horyniec związane są ze zlodowaceniami południowopolskimi, środkowopolskimi i północnopolskimi. Tworzą one ciągłą pokrywę w jego południowo-zachodniej części. Na jego pozostałej części utwory plejstocenu występu- ją na stokach wzniesień, w dolinach rzecznych i obniŜeniach między wzgórzami zbudowa- nymi ze skał mioceńskich i kredowych. Najstarszymi osadami plejstoceńskimi na obszarze charakteryzowanego arkusza są gliny zwałowe zlodowacenia sanu o miąŜszości 6,5 m. Zostały one nawiercone w pobliŜu Horyńca Zdroju. Przykryte są serią wodnolodowcowych i lodowcowych osadów piaszczysto-Ŝwirowych.

9 Radykalna zmiana warunków klimatycznych w interglacjale ferdynandowskim dopro- wadziła do intensywnej sedymentacji osadów zastoiskowych (mułków jeziornych oraz serii piaszczysto-mułkowej) w jeziorzysku rozprzestrzeniającym się od Brusna aŜ po Basznię. Kolejna transgresja lądolodu związana jest ze zlodowaceniem wilgi. Pozostałością po zaniku lądolodu są gliny zwałowe (o miąŜszości do 25 m), budujące morenową wysoczyznę falistą w południowo-zachodniej części obszaru arkusza. Większe w stosunku do tych glin zwałowych rozprzestrzenienie posiadają wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry. W pobliŜu wioski RadruŜ tworzą one ciąg trzech piaszczysto-Ŝwirowych pagórków o wysokościach względnych od 5 m do 7 m ułoŜonych równolegle do dolin rzek RadruŜki i Gliniańca. W okresie interglacjału wielkiego zaznaczyła się początkowo erozja, która usunęła star- sze utwory z dolin oraz wycięła rynnę w dolinie Tanwi. W dalszej kolejności nastąpiła aku- mulacja osadów rzecznych. Utwory zlodowaceń środkowopolskich na obszarze arkusza Horyniec występują na za- łamaniach stoków. W warunkach klimatu peryglacjalnego akumulowane były piaski rzeczno - peryglacjalne tarasów nadzalewowych 8,0-12,0 m n.p. rzek. Ponadto do osadów związanych z tym zlodowaceniem zaliczono dziesięciometrową serie mułków i piasków rzecznych wy- pełniających dolinę Tanwi. Okres zlodowaceń północnopolskich zaznaczył się rozwojem pokrywy lessowej oraz akumulacją fluwialno-peryglacjalną piasków w dolinach oraz rozwojem pokryw stokowych. Lessy zachowały się na wschodnim stoku wzgórza Monastyrz, na północ od wsi Moczary oraz na północ od Dziewięcierza. Piaski rzeczne tarasów nadzalewowych 5,0 – 10,0 m n. p. rzeki znane są ze wszystkich większych dolin. Tarasy te są dobrze rozwinięte w dolinach Tanwi i Papierni. Do osadów czwartorzędu nierozdzielonego zaliczono piaski eoliczne i piaski eoliczne w wydmach. Pola piasków przewianych i wydmy grupują się na charakteryzowanym obszarze w rejonie Płazowa oraz Huty Starej. Utwory holoceńskie reprezentują na omawianym arkuszu piaski rzeczne tarasów zalewowych. W obrębie bocznych dolin, w zagłębieniach mis deflacyjnych, a takŜe w obniŜe- niach holoceńskich tarasów nagromadziły się piaski humusowe den dolinnych i zagłębień bezodpływowych. Torfy i namuły torfiaste występują lokalnie w dolinach Tanwi, Papierni i Świdnicy. W dolinie rzeki Świdnicy torfy (borowiny) są przedmiotem wieloletniej eksploatacji w złoŜu „Podemszczyzna”.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Horyniec na tle szkicu geologicznego regionu wg Marksa, Bera, Gogołka, Pio- trowskiej (2006) Czwartorzęd holocen 3 − piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 5− piaski eoliczne, lokalnie w wydmach Czwartorzęd plejstocen 6 − piaski i Ŝwiry stoŜków napływowych; 8 − lessy; 9 − lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; 11- piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 12 - piaski i mułki jeziorne; 30 - piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 31 - mułki, iły i piaski zastoiskowe; 32 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 34 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; Neogen miocen 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkonośne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy Kreda kreda górna 44 − wapienie, kreda pisząca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy; 45 – opoki, margle, wapienie margliste z czertami Na szkicu została zachowana oryginalna numeracja z Mapy geologicznej Polski (Marks i in., 2006)

11 IV. ZłoŜa kopalin

Obszar objęty arkuszem Horyniec charakteryzuje się niezbyt duŜą zasobnością kopalin, lecz znaczną ich róŜnorodnością. W jego granicach udokumentowano 11 złóŜ, w tym: złoŜe torfu leczniczego (borowiny), złoŜe wód leczniczych, trzy złoŜa wapieni wykorzystywanych w budownictwie, dwa złoŜa wapieni dla przemysłu cementowego i wapienniczego, trzy złoŜa piasków kwarcowych oraz występujące fragmentarycznie na tym terenie złoŜe siarki (Prze- niosło, Malon red.,2006). Torf leczniczy, siarka, piaski szklarskie oraz formierskie są kopalinami podstawowymi, natomiast wapienie są kopaliną pospolitą. Aktualny stan udokumentowania zasobów złóŜ tych kopalin przedstawiono w tabeli 1. ZłoŜe wód leczniczych „Horyniec Zdrój” zostało scharakteryzowane w rozdziale VII (wody podziemne).

1. Torf

ZłoŜe torfów „Podemszczyzna” połoŜone jest w dolinie rzeki Świdnicy w oddalonej około 6 km od Horyńca Zdroju wioski Podemszczyzna. Kopaliną w tym złoŜu są torfy typu niskiego, które udokumentowano w kategorii B (Szymak, 1983). Torf ten składa się z turzyc, olch oraz mchów. Powierzchnia złoŜa składającego się z dwóch pól wynosi 30,76 ha, a śred- nia miąŜszość kopaliny osiąga 2,7 m. Nadkładem torfów są namuły ilaste i piaski o miąŜszo- ści do 0,5 m (średnio 0,14 m). Według skali von Post’a kopalina ta charakteryzuje się średnim stopniem rozkładu (%) H 6 i wilgotnością od 76,09 % do 96,01 % (średnia wilgotność 84,93 %). Popielność torfu cechuje się duŜą rozpiętością od 6,21 % do 48,22%. Odczyn pH borowiny wynosi 6,57 – 6,98 (średnio 6,79). Torfy z tego złoŜa wykorzystywane są w peloterapii w pobliskim uzdrowisku w Horyń- cu Zdroju. Ich eksploatacja nie wywiera ujemnego wpływu na środowisko przyrodnicze, dlatego złoŜe uznano za mało konfliktowe. Z punktu widzenia jego ochrony zaliczone je do złóŜ rzadkich tylko w regionie, w którym to złoŜe występuje (klasa 3).

2. Siarka rodzima

W okolicy Baszni Dolnej znajduje się fragment udokumentowanego w kat. A+C1 złoŜa siarki rodzimej „Basznia” (Nowak i in., 1990). ZłoŜe to posiada powierzchnię 946 ha, lecz w granicach arkusza Horyniec zajmuje ono jedynie 30 ha powierzchni.

Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Nr Wydobycie Wiek komplek- Zasoby geologicz- Kategoria Stan zagospodaro- Zastosowanie Przyczyny złoŜa Rodzaj (tys. ton, Klasyfikacja złóŜ Nazwa złoŜa su litologiczno- ne bilansowe rozpoznania wania złoŜa 3* kopaliny konflikto- na kopaliny tys.m ) surowcowego (tys. ton, tys.m3 * ) wości złoŜa mapie wg stanu na rok 31.12.2005 (Przeniosło, Malon red., 2006) klasy 1-4 klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 K, W, NATU- 1 Płazów w Ng 228295 B + C 1+ C2 N - Sc 4 B RA 2000 K, NATURA 2 Koziejówka pks Ng 2474 C2 N - Ssz 3 B 2000

Sr,Sb,Sbb, K, NATURA 3 Brusno w Ng 7353 B + C Z - 4 B 1 Skb 2000

K, W, NATU- 4 Brusno-Węgierka w Ng 272 C1 G 5 Sr,Skb,Sb 4 B RA 2000 5 Nowiny Hory- K , NATURA w Ng 10932 B + C N - Sw 4 B nieckie 1 2000 13 * K, NATURA

6 Niwki pki Ng 15509 C2 N - Sh 3 B 2000 7 Podemszczyzna t Q 369,7* B G 0,6* I 3 A - 8 Dziewięcierz pki Ng 4369* B + C N - Sb 3 C K, W, NATU- 1 RA 2000 * 9 Basznia S Ng 102528 A + C1 Z - Ch 2 C W, U * NATURA 10 Huta Lubycka w Ng 9822 C1 N - Sb 4 B 2000

Objaśnienia: Rubryka 2: * złoŜe występujące częściowo w obrębie arkusza Horyniec- karta informacyjna złoŜa wykonana dla arkusza Sieniawka MGśP w – wapienie, pki - piaski kwarcowe o innych zastosowaniach: formierskie („Niwki” ), kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej („Dziewięcierz”), pks – piaski szklar- Rubryka 3: skie, t – torfy, S - siarka Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Ng - neogen * Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych : A, B, C1, C2, ; C1 - złoŜa o zasobach zarejestrowanych (kategoria przyjęta umownie) Rubryka 7: złoŜa: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z – zaniechane kopaliny skalne: Sb - budowlane, Sbb – budowlane boczne, Sc - cementowe, Skb – kruszyw budowlanych, Ssz – szklarskie, Sr – rolnicze, Sw – wapiennicze, Sh - hutnicze Rubryka 9: kopaliny chemiczne – Ch, kopaliny inne (lecznicze) – I; Rubryka 10: złoŜa: 2- rzadkie w skali całego kraju, 3 – rzadkie tylko w regionie w którym występuje dokumentowane złoŜe, 4 - powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoŜa: A - małokonfliktowe, B - konfliktowe, C - bardzo konfliktowe Rubryka 12: W – ochrona wód podziemnych, K – ochrona krajobrazu, U – ogólna uciąŜliwość dla środowiska

Serię złoŜową tworzą utwory węglanowe i siarczanowe oraz skały o charakterze przej- ściowym pomiędzy tymi litotypami (tak zwane gipsowapienie). MiąŜszość osadów serii zło- Ŝowej zmienia się od 7,4 m do 42,1 m. ZłoŜe to występuje pod grubym nadkładem osadów trzecio- i czwartorzędowych o miąŜszości 232,7-368,6 m (średnio 306,85 m). Osiarkowanie skał serii złoŜowej jest nierównomierne i zmienia się od 21,33 % do 42,49 % (średnio 30,96 %). Kopalina z tego złoŜa moŜe być wykorzystana w przemyśle chemicznym. Charak- teryzowane złoŜe naleŜy do złóŜ rzadkich (klasa 2), bardzo konfliktowych (klasa C), ze względu na ogólną uciąŜliwość dla środowiska (emisja par siarki i dwutlenku węgla do atmosfery) oraz zagroŜenie dla jakości wód podziemnych i powierzchniowych.

3. Piaski kwarcowe

ZłoŜe piasków szklarskich „Koziejówka” udokumentowano w kategorii C2 w trzech polach (I, II A i II B) o łącznej powierzchni 28,9 ha (Poręba, 1969). Seria złoŜowa zbudowana jest z trzeciorzędowych drobno – oraz średnioziarnistych piasków kwarcowych o średniej miąŜszości 6,7 m. Piaski te przykryte są nieciągłą warstwą wapieni litotamniowych, iłów oraz piasków o bardzo zmiennej grubości od 0,2 m do 9,8 m. Granulacja piasków nie wykazuje duŜej zmienności, przewaŜa w nich zdecydowanie frakcja 0,1-0,5 mm. Piasek z tego złoŜa charakteryzuje się wysoką zawartością SiO2 (powyŜej 99 %). Zawartość Fe2O3 wynosi od

0,046 % do 0,0981 %, TiO2 – 0,03 % do 0,069 %, Al2O3 – 0,30 % – 0,44 %. PowyŜszy skład chemiczny spełnia wymogi stawiane 4 - tej klasie piasków szklarskich. Piaski z tego złoŜa mogą być wykorzystane do produkcji szkieł okiennych, butelkowych i technicznych (Poręba, Szuwarzyńska, 1996).

ZłoŜe piasków formierskich „Niwki” udokumentowano w kategorii C2 (Lewicka- Zajączkowska, 1984). Zajmuje ono powierzchnię 131,3 ha. Kopaliną w tym złoŜu są trzecio- rzędowe piaski kwarcowe o miąŜszości 4,5 m do 30,0 m (średnio 15,85 m). W nadkładzie złoŜa występuje nieciągła warstwa wapieni litotamniowych o średniej grubości 4,4 m oraz osady czwartorzędowe (gliny, piaski i Ŝwiry) o średniej miąŜszości 10,0 m. Wapienie litotamniowe uznane za kopalinę towarzyszącą mogą być wykorzystane w budownictwie jako kamień łamany, a w rolnictwie jako wapno nawozowe. Badania piasków wykonane pod ką- tem ich przydatności do celów formierskich wykazały, Ŝe minimalna zawartość SiO2 wynosi

98,43 %, a maksymalna zawartość Fe2O3 – 0,189 %. Maksymalna zawartość węglanów sięga 0,281 %, a minimalny wskaźnik jednorodności wynosi średnio 80%. Maksymalna zawartość frakcji Ŝwirowej (2-5 mm) dochodzi do 0,2 %. Po skorygowaniu uziarnienia i zawartości le- piszcza piaski występujące w tym złoŜu nadają się dla celów formierskich w przemyśle od-

lewniczym. Posiadają one równieŜ odpowiednie parametry jakościowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej.

ZłoŜe piasków kwarcowych „Dziewięcierz” udokumentowano w kategorii B+C 1 na powierzchni 34,2 ha (Syrnik, Wal, 1968; Lewicka-Zajączkowska, 1971; 1972). Tworzą je trzeciorzędowe piaski kwarcowe o średniej miąŜszości 14,32 m. W nadkładzie serii złoŜowej występują wapienie litotamniowe, iły piaszczyste oraz mułki o miąŜszości 0,1-4,2 m. Kopali- ną w złoŜu są piaski bardzo drobnoziarniste z niewielkim udziałem ziaren o średnicy powyŜej

2 mm. Zawartość SiO2 jest bardzo wysoka i wynosi średnio 95 %. CięŜar objętościowy piasku o wilgotności naturalnej waha się od 1,56 g/cm3 do 1,69 g/cm3. Piaski z tego złoŜa uznano za surowiec przydatny do produkcji cegły wapienno-piaskowej, której wytrzymałość na ściska- nie waha się od 14,46 MPa do 18,16 MPa, a nasiąkliwość od 11,3 % do 14,1 %. Stropową partię złoŜa (o grubości 3,5 – 6,0 m) budują piaski, które ze względu na niską zawartość Ŝela- za, po przepłukaniu mogą być wykorzystane w przemyśle szklarskim. W ekspertyzie geologicznej wapieni występujących w nadkładzie złoŜa piasków kwarcowych „Dziewięcierz” stwierdzono, Ŝe są one przydatne do produkcji wapna palonego (Wi- niarz, 1956). JednakŜe późniejsze badania nie potwierdziły tych wyników (Lewicka- Zającz- kowska, 1972). ZłoŜa piasków kwarcowych występujące na obszarze charakteryzowanego arkusza są suche. Zaliczono je do złóŜ rzadkich tylko w regionie, w którym występują. Ze względu na występowanie na obszarze NATURA 2000 i w obrębie parku krajobrazowego złoŜa „Kozie- jówka” i „Niwki” naleŜą one do złóŜ konfliktowych. Z powodu połoŜenia fragmentu złoŜa „Dziewięcierz” na terenie rezerwatu „Sołokija” zaliczono go do złóŜ bardzo konfliktowych.

4. Wapienie drogowe i budowlane

W tej grupie kopalin znajdują się trzy złoŜa neogeńskich (mioceńskich) wapieni litotamniowych: „Brusno”, „Brusno – Węgierka” oraz „Huta Lubycka”. Parametry jakościowe wapieni budujących te złoŜa zestawiono w tabeli 2. Wstępne opracowanie geologiczne złóŜ wapieni w okolicy Brusna wykonano juŜ w 1958 roku (Kozłowski, Kopiczyńska, 1958). JednakŜe dopiero trzynaście lat później zasoby złoŜa „Brusno” zostały udokumentowane na powierzchni 61,2 ha w kategorii B+C1 (Krucza- łowa, 1971). Średnia miąŜszość serii złoŜowej wynosi 9,20 m. Wapienie przykryte są nadkła- dem o średniej grubości 3,34 m. Wapienie te moŜna stosować do produkcji kruszywa łama- nego, płyt okładzinowych i nawozów mineralnych.

W obrębie złoŜa „Brusno” udokumentowano w kategorii C1 złoŜe wapieni „Brusno – Węgierka” (Czarnik, 1995). ZłoŜe to posiada powierzchnię 1,50 ha, a jego miąŜszość waha się od 9,50 m do 15,50 m (średnio 12,43 m). Kopalina występuje pod nadkładem rumoszu wapieni i piaskowców, piasku oraz gliny o średniej grubości 2,67 m. Surowiec z tego złoŜa przydatny jest do produkcji kruszywa łamanego, nawozów mineralnych, płyt okładzinowych, kamienia łamanego i elementów foremnych. JednakŜe aktualnie wapień ten w 90 % wykorzystywany jest do produkcji wapna nawozowego, a jedynie w niewielkiej ilości do wykonywania okładzin kominkowych oraz w rzeźbiarstwie. Dla złoŜa wapieni „Huta Lubycka” sporządzona została karta rejestracyjna (Mikitiuk, 1960). Charakteryzowane złoŜe posiada powierzchnię 2,75 ha. Jego miąŜszość waha się od 2,5 m do 3,8 m (średnio 3,3 m). Występuje ono pod nadkładem gleby gliniastej, piasku i gliny o grubości od 1,7 m do 3,0 m (średnio 2,5 m). Surowiec z tego złoŜa jest przydatny do wyro- bu okładzin i kształtek dla potrzeb budownictwa, lecz nie moŜe być uŜywany do ścian ze- wnętrznych budowli. Scharakteryzowane złoŜa wapieni litotamniowych nie są zawodnione. Są to złoŜa powszechne, licznie występujące (klasa 4). Ze względu na występowanie na obszarze NATURA 2000 i w obrębie parku krajobrazowego zaliczone zostały do złóŜ konfliktowych.

5. Wapienie

ZłoŜe „Płazów” udokumentowano w kategorii B+C1+C2 na powierzchni 211 ha (Ko- złowski, Kunz, 1957; Mączka, Ślusarczyk,1959; Ślusarczyk, 1959;1962). ZłoŜe to zbudowane jest z wapieni litotamniowych współwystępujących z wapieniami detrytycznymi, wapieniami marglistymi, marglami oraz iłami marglistymi. MiąŜszość kopaliny zmienia się od 9,7 m do 41,3 m i średnio wynosi 32,04 m. Nadkład złoŜa składa się z czwartorzędowych piasków oraz glin o miąŜszości od 0,15 m do 6,5 m (średnio 0,92 m). Kopalinę występującą w złoŜu charakteryzują następujące średnie parametry: zawartość

CaO - 49,54 %, MgO – 0,97 %, SiO2 – 6,76 %, Fe2O3 – 0,69 % oraz Al2O3 – 1,77 %. Moduł krzemianowy (MK) zmienia się od 2,32 % do 3,08 %, a moduł glinowy (MG) od 2,47 % do 2,83 %. Parametry te wskazują na znaczną zmienność jakości kopaliny w profilu pionowym. Wapienie z scharakteryzowanego złoŜa mogą być wykorzystane do produkcji cementu. W złoŜu „Nowiny Horynieckie” udokumentowano na powierzchni 59,45 ha, w kategorii B + C1 wapienie litotamniowe (Napiórkowski, 1963). Wapienie te mają miąŜszość 14,6 m. Ich nadkład stanowią gliny czwartorzędowe o grubości 0,5 m. Skład chemiczny tych wapieni przedstawia się następująco: zawartość CaO od 49,95 % do 53,35 %, CaCO3 od 85 % do

94,9%, SO3 od 0,5 % do 1,4 %, Al2O3 + FeO od 1,07 % do 2,84%. Surowiec ten charakteryzuje się małą twardością, niską odpornością na zamraŜanie (2-3 cykli) i niską wytrzymałością na ściskanie (średnio 2,53 MPa). Obydwa złoŜa nie są zawodnione. Ze względu na ich występowanie na terenach parków krajobrazowych i obszarach Natura 2000 złoŜa te zaliczono do konfliktowych. Są to złoŜa powszechne, licznie występujące (klasa 4). Tabela 2 Parametry jakościowe mioceńskich wapieni litotamniowych

ci- ś ść bnie

a ę Ŝ ciwa ść na ś

wagowa 3 3 3 ść 2 w b O O ść 2 2 wła ść (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) CaO CaO SiO T/m MgO Al Fe ść skanie (MPa) (cykle) kliwo Dedala (%) Porowato sto Nazwa zło ą ę Mrozoodporno G cieralno Ś Wytrzymało i i jego numer mapiena Nasi

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Brusno 2,77- 28,67- 11,88- (50,89) n.b. (0,69) (0,79) (0,20) 4,3-67 n.b. (32) (3) 2,78 29,52 12,35 Brusno- Węgierka (50,98) (6,56) n.b. (0,79) (0,20) (18,5) (2,77) (29,46) (11,91) 25,0 (32) (4) Huta- 51,84- 2,01- 2,36- 20,49 - 2,22- Lubycka n.b. n.b. n.b. 5,0-14,0 4,3-5,0 5,0 3,65 3,62 3,13 29,90 2,27 (10)

Objaśnienia: n.b. − nie badano - zawartość składników i wartość parametrów: minimalna i maksymalna; w nawiasie zawartość średnia

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spośród 10 złóŜ kopalin występujących na obszarze arkusza Horyniec zagospodarowane są tylko złoŜe torfu leczniczego „Podemszczyzna” oraz złoŜe wapieni „Brusno – Węgier- ka”. Eksploatacja wapieni ze złoŜa „Brusno” oraz siarki rodzimej ze złoŜa „Basznia” została zaniechana. Na potrzeby uzdrowisk w Horyńcu Zdroju eksploatowane jest złoŜe torfu leczniczego (borowiny) „Podemszczyzna”. Wydobycie prowadzone jest od 1959 roku systemem odkryw- kowym, częściowo spod wody. Wyrobisko połoŜone jest w dolinie rzeki Świdnicy. UŜytkow- nik złoŜa, którym jest „Uzdrowisko Horyniec Zdrój” sp. z o.o., posiada koncesję na eksplo- atację kopaliny waŜną do końca 2012 roku. Powierzchnia obszaru górniczego, pokrywającego się z terenem górniczym wynosi 544,3 ha.

Eksploatacja złoŜa wapieni „Brusno-Węgierka” rozpoczęta została w 1995 i odbywa się sezonowo od maja do listopada. UŜytkownikiem złoŜa jest Krystyna Malmuk („Wapiennik Węgierka”) z Jarosławia, która posiada koncesję na wydobycie surowca, waŜną do 31.12.2007. UŜytkownik złoŜa aktualnie ubiega się o przedłuŜenie koncesji. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 23,9 ha, a terenu górniczego 37,4 ha. Wykorzystane jest wyrobisko po zaniechanym juŜ złoŜu „Brusno”. Eksploatacja prowadzona jest metodą odkrywkową, wielopoziomowo bez uŜycia materiałów wybuchowych z uŜyciem koparek, a częściowo ręcznie przy pomocy klinów. Eksploatacja jest bezodpadowa, poniewaŜ wydobyty surowiec jest w całości zagospodarowany. Kopalina wykorzystywana jest w 90 % do produkcji wapna nawozowego, a w niewielkiej ilości wykorzystywana jest do wykonywania okładzin kominkowych oraz w rzeźbiarstwie. Wapień przeznaczony dla budownictwa sprzedawany jest na miejscu, a surowiec wykorzystywany do produkcji wapna nawozowego transportowany jest około 100 km do miejscowości Węgierka (17 km na południe od Jarosławia), gdzie znajduje się wapiennik. Po zakończeniu eksploatacji skarpy i dno wyrobiska zostaną wyrównane. Re- kultywacja wyrobiska będzie prowadzona w kierunku leśnym. Z uwagi na sposób wydobycia kopaliny eksploatacja nie wywiera ujemnego wpływu na grunty leśne, szatę roślinną oraz wody powierzchniowe i podziemne, poza znacznym prze- kształceniem powierzchni terenu. ZłoŜe siarki rodzimej „Basznia” było eksploatowane od 1976 roku. W maju 1993 roku wydobycie siarki systemem otworowym zostało zaniechane. Urządzenia kopalni zostały zde- montowane, pozostawiono jedynie piezometry. Teren w obrębie obszaru górniczego został zrekultywowany. Eksploatacja wapieni ze złoŜa „Brusno” została zakończona na początku lat 90. XX wieku. Było ono eksploatowane od lat 60. XX wieku przez Rejon Eksploatacji Kamienia z Rzeszowa, a następnie do lat 90. ubiegłego wieku przez Przedsiębiorstwo Usług Transpor- towych z Lubaczowa (Majkowska, 1997). Po działalności górniczej pozostały liczne wyrobiska w zachodniej części złoŜa. Nie zostały one dotychczas zrekultywowane. NaleŜy przy tym zaznaczyć, Ŝe w miejscu tego złoŜa istniał od XVI wieku bruśnieński ludowy ośrodek kamieniarski („szkoła bruśnieńska”), w którym aŜ do końca lat 40. ubiegłego wieku miejscowa lud- ność trudniła się artystycznym rzeźbiarstwem kamiennym. Ziemia lubaczowska jest niemal usłana krzyŜami, nagrobkami i rzeźbami wykonanymi z wapieni „bruśnieńskich” (Lew, 1967).

Do końca lat 90. ubiegłego stulecia na terenach połoŜonych w obrębie złoŜa „Płazów” prowadzona była niekoncesjonowana eksploatacja wapieni i polowe wypalanie wapna. Pozo- stałością po tej działalności są liczne, niewielkie wyrobiska oraz fragmenty pieców. ZłoŜe wapieni „Huta Lubycka” nie jest zagospodarowane. Prawdopodobnie przed II wojną światową miejscowa ludność w rejonie tym eksploatowała wapień dla celów budowlanych, na co wskazują porośnięte krzewami i drzewami niewielkie odkrywki (Grudziel, Mu- siał, 1979). Na obszarze arkusza Horyniec znajdują się niewielkie wyrobiska, z których okresowo wydobywane są bez wymaganych koncesji piaski oraz wapienie wykorzystywane na lokalne potrzeby przez uŜytkowników prywatnych. Dla wyrobisk tych opracowano karty informacyj- ne punktów występowania kopaliny.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Horyniec został dosyć dobrze rozpoznany pod względem występowania potencjalnych złóŜ kopalin, a zwłaszcza w zakresie moŜliwości pozyskiwania neogeńskich wapieni dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Obszary perspektywiczne oraz rejony o negatywnych wynikach rozpoznania i występowania złóŜ kopalin na tym obszarze wyznaczono na podstawie orzeczeń geologicznych, sprawozdań z prac geologiczno - poszukiwaw- czych, punktów występowania kopalin oraz analizy budowy geologicznej. Na północny-zachód od wioski Łówcza, wyznaczono wokół złoŜa „Płazów”, duŜy obszar perspektywiczny odsłaniających się wapieni litotamniowych o powierzchni około 450 ha. Niewielki jego fragment znajduje się na arkuszu Tomaszów Lubelski. MiąŜszość wapieni moŜe dochodzić tutaj do 38 m, a ich jakość powinna być porównywalna do jakości ana- logicznych wapieni budujących złoŜe „Płazów”. W latach 50. ubiegłego wieku na obszarze tym prowadzona była na niewielką skalę niekoncesjonowana eksploatacja surowca wapienne- go (Kozłowski, Kunz, 1957; Kozłowski, Kopczyńska, 1958; Moroz – Kopczyńska, Kozłow- ski, 1960). W obrębie tego obszaru perspektywicznego nie ma moŜliwości wskazania obsza- rów prognostycznych, ze względu na to, iŜ jest on połoŜony w większości na terenie NATU- RA 2000 i w obrębie Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej. W odległości około 2 km na północny – wschód od złoŜa wapieni „Brusno” wyznaczono w obrębie wychodni trzeciorzędowych wapieni litotamniowo – detrytycznych obszar perspektywiczny o powierzchni 85,0 ha. Wapienie osiągają tutaj miąŜszość od 2,0 m do 18,0 m. Ich jakość jest zbliŜona do jakości wapieni z Brusna (Gajewski, 1960; Tchorzewska, 1963).

Na rozpatrywanym terenie występują piaski czwartorzędowe tworzące duŜe nagroma- dzenia w dolinach rzecznych, wypełniając je serią miąŜszości kilkunastu metrów. Tworzą one równieŜ lokalnie pokrywy na dolnych partiach zboczy wzniesień. Wystąpienia te z punktu widzenia górniczego mają waŜną zaletę, gdyŜ przewaŜnie występują bezpośrednio na powierzchni, co czyni je łatwo dostępnymi do eksploatacji. Jako perspektywiczne przy pracach poszukiwawczo-rozpoznawczych kwalifikują się następujące rejony (Musiał, 1976): − dolina Raty na wschód od Werchraty (obszar perspektywiczny o powierzchni 40 ha, miąŜszość piasków przekraczająca 10 m); − dolina Brusieńki koło Brusna (obszar perspektywiczny o powierzchni 70 ha, miąŜszość piasków od 11,0 m do 24,0 m). Na obszarze arkusza, w okolicach RadruŜa, w roku 1970 prowadzono prace geologiczno-poszukiwawcze, mające na celu udokumentowanie złóŜ wapieni litotamniowych przydatnych do produkcji kruszywa łamanego (Papadopolus, Woliński, 1970). Prace te nie potwier- dziły występowania w tym rejonie poszukiwanej kopaliny, bowiem pod duŜym nadkładem stwierdzono wapienie muszlowe, które ze względu na niskie parametry jakościowe nie nadają się do produkcji kruszywa łamanego. Dlatego teren ten uznano za negatywny dla poszukiwanej kopaliny przydatnej do produkcji kruszywa. Wykonane w 1981 roku prace geologiczno-zwiadowcze mające na celu poszukiwanie wapieni przydatnych do produkcji kruszyw drogowych i kolejowych w rejonie Huty Lubyc- kiej okazały się równieŜ negatywne ze względu na niską jakość surowca oraz jego małą miąŜ- szość i duŜy nadkład kopaliny (Bomba, Nicpoń, 1981). Wyniki negatywne uzyskano takŜe podczas prac związanych z poszukiwaniem w pobli- Ŝu Horyńca złóŜ torfów do celów leczniczych (Maleszewski, 1959). Stwierdzono, Ŝe wystę- pująca tu kopalina nie moŜe zostać uznana za torf leczniczy. W 1968 roku w południowo-zachodniej części obszaru arkusza Horyniec prowadzono prace poszukiwawcze za surowcami ilastymi do produkcji ceramiki budowlanej. Stwierdzono występowanie iłów krakowickich pod nadkładem mułków pylastych i piaszczystych oraz pia- sków drobnoziarnistych o średniej grubości 4,91 m (Mirocka, Pilch, 1968, Mirocka, Galeta, 1968). Iły budujące potencjalne złoŜe posiadają jednakŜe bardzo zmienne parametry jako- ściowe i nie spełniają przy tym kryteriów bilansowości. Dlatego obszar wyznaczonego terenu prac uznano za negatywny pod względem występowania surowców ilastych ceramiki budowlanej.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar objęty arkuszem Horyniec w całości leŜy w dorzeczu Wisły. Przez jego obszar biegnie dział wodny II – rzędu pomiędzy zlewnią Bugu i Sanu. Odwadniany jest on przez dopływy Sanu (rzeki: Tanew, Lubaczówka, Łówcza, Gnojnik i Brusieńka) i Bugu (rzeka Ra- ta, Sołokija, Biała). Dział wodny III rzędu poprowadzono pomiędzy lewobrzeŜnymi dopły- wami Tanwi (rzeki: Lubówka, Łówcza, Gnojnik, Buszcza, Brusienka) i Lubaczówki na połu- dniu (rzeki Świdnica i Papiernia) (Stachy, 1987). Jakość wód prowadzonych przez rzeki prze- pływające przez ten teren nie jest znana, gdyŜ WIOŚ w Rzeszowie nie posiada tutaj Ŝadnego punktu pomiarowo-kontrolnego (Raport o stanie..., 2006). Na terenie arkusza znajdują się liczne źródła, drenujące wody podziemne. Posiadają one zróŜnicowana wydajność: od niewielkich wysięków do źródlisk o wydajności dochodzącej okresowo do 100 l/s. Największe zgrupowanie źródeł występuje w strefie krawędziowej Roztocza. Większość z nich występuje w górnych odcinkach głęboko wciętych wąwozów rozcinających zbocza. Źródła zlokalizowane w okolicy Dębin dają początek rzece Tanwi, natomiast usytuowane w Monasterze rzece Racie. Źródło o największej wydajności (51 l/s) znajduje się w pobliŜu miejscowości Łuka- wica. Na obszarze arkusza nie występują duŜe zbiorniki wód powierzchniowych. Na południe od Horyńca Zdroju znajduje się jedynie niewielki (około 10 ha) zbiornik wodny na rzece Ra- druŜce utworzony w wyniku podpiętrzenia wód powierzchniowych. W Łukawicy, Podemsz- czyźnie i Chotylubiu znajdują się stawy rybne.

2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalizacją hydrogeologiczną zwykłych wód podziemnych Polski teren arkusza obejmuje fragmenty dwóch regionów: część północno - wschodnia leŜy w regionie lubelsko-podlaskim (IX) makroregionu centralnego, natomiast południowo-zachodnia wcho- dzi w skład regionu przedkarpackiego (XIII) w obrębie makroregionu południowego (Mali- nowski red., 1959; 1991). Poza południowo-zachodnią częścią arkusza, gdzie uŜytkowe poziomy wodonośne występują w utworach trzeciorzędowych bądź czwartorzędowych, głów- nym uŜytkowym poziomem wodonośnym jest poziom kredowy. Lokalnie w południowej i zachodniej części arkusza, nie stwierdzono warstwy wodonośnej spełniającej kryteria uŜyt- kowego poziomu wodonośnego (Meszczyński, Dziewa, 2002).

UŜytkowy poziom wodonośny w utworach czwartorzędowych znajduje się w połu- dniowo-zachodniej części obszaru arkusza. Wody podziemne występują tutaj w kopalnych i współczesnych dolinach rzek Papierni, Świdnicy, Gnojnika. Piętro wodonośne tworzą piaski średnio- i drobnoziarniste, leŜące na głębokości od 1,0 m do 6,0m bezpośrednio na iłach krakowieckich. Mimo, iŜ miąŜszość tego poziomu dochodzi do 20 m, wydajności studni są niewielkie i wynoszą od 1,8 do 11,0 m3/h przy depresji 6,1-11,1 m. Potencjalna wydajność studni czwartorzędowych nie przekracza 10 m3/h. Jakość wód czwartorzędowych jest dobra, jed- nakŜe ze względu na podwyŜszone stęŜenia Ŝelaza wody te zazwyczaj wymagają prostego uzdatniania. W obrębie utworów neogeńskich (mioceńskich) na obszarze objętym arkuszem Hory- niec stwierdzono dwa poziomy wodonośne. Wody pierwszego poziomu wodonośnego zwią- zanego z „warstwami baranowskimi” ujmowane są w złoŜu wód leczniczych „Horyniec Zdrój”. Poziom ten tworzą wapienie litotamniowe, piaski i piaskowce neogeńskie o łącznej miąŜszości wynoszącej 30 m. Warstwa wodonośna leŜy na głębokości 11,0-46,0 m pod kompleksem trzeciorzędowych iłów krakowieckich i lodowcowych utworów czwartorzędu. Pierwsza dokumentacja złoŜa wód leczniczych „Horyniec Zdrój” pochodzi z 1961 roku (Ku- mięga, 1961). Aktualnie ich zasoby udokumentowane są w kat. B (Szemioth, 1968). W 1991 roku opracowano aneks do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów wód leczniczych (Cie- pliński, Kawalec, 1991). Ma on przede wszystkim charakter sprawozdania z wykonania otworu „RóŜa IV” oraz likwidacji otworu „RóŜa II”. Wody lecznicze ze złoŜa „Horyniec Zdrój ” są wodami siarczkowymi, czterojonowymi (wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowo- magnezowe), w których suma składników stałych wynosi 573,0 – 781,1 mg/l, a twardość jest równa 18,02 – 20,4 ºn. Skład chemiczny przedstawia się następująco: HCO3 - 259,93-

436,2 mg/l, SO4 – 71,8-99,2 mg/l, Cl – 10,2-30,49 mg/l, F – 0,15-0,25 mg/l, Ca – 75,7- 105,5 mg/l, Mg – 14,5-31,8 mg/l, Na – 40,0-51,0 mg/l, K – 6,0-9,0 mg/l, Fe – 0,4-7,4 mg/l,

NH4 – 0,4-3,5 mg/l, H2SiO3 – 25,0-52,0 mg/l, H2S – 12,2-44,9 mg/l. Woda jest bezbarwna, przezroczysta, o specyficznym smaku i zapachu siarkowodorowym. Wykazano jej właściwo- ści lecznicze w przypadku wielu schorzeń, a w szczególności chorób układu: ruchowego, nerwowego, ośrodkowego i obwodowego, chorób kobiecych, przemiany materii i chorób skó- ry. Woda ta wykorzystywana jest równieŜ do rozrzedzania borowiny. Z punktu widzenia ochrony uznano je za złoŜe unikatowe w skali całego kraju. ZłoŜe wód leczniczych „Horyniec Zdrój” eksploatowane jest na potrzeby uzdrowisk znajdujących się w Horyńcu Zdroju juŜ od początku XX wieku. W 1928 roku ostatni właści- ciel dóbr horynieckich Stanisław Karłowski uruchomił nowy zakład zdrojowy, szczególnie

popularny wśród ludności Ŝydowskiej. Aktualny uŜytkownik złoŜa, którym jest „Uzdrowisko Horyniec” sp. z o.o. posiada koncesję na prowadzenie działalności górniczej, waŜną do końca 2012 roku oraz zatwierdzony obszar i teren górniczy. Powierzchnia obszaru górniczego, po- krywającego się z terenem górniczym, wynosi 199 ha. Ujęcie wód leczniczych znajduje się w parku zdrojowym, w sąsiedztwie zakładu przyrodoleczniczego. Wody te eksploatowane są samoczynnie. Woda dopływa do zbiornika hydroforowego, skąd tłoczona jest do punktów poboru. Eksploatację wód leczniczych prowadzi się z głębokości 29,0 m dwoma otworami wiertniczymi: „RóŜa III” i „RóŜa IV”. Obydwa otwory mogą być eksploatowane wybiórczo, w zaleŜności od zapotrzebowania na wodę. W 2006 roku eksploatowano na przemian wodę z otworów „RóŜa III” i „RóŜa IV”. Nadmiar wody oraz woda po zabiegowa odprowadzana jest kanalizacją deszczową do potoku Glinianiec. Drugi neogeński (mioceński) poziom wodonośny ujmowany jest studniami komunal- nymi naleŜącymi do gminy Horyniec. Utwory wodonośne tego poziomu wykształcone są w postaci łupków piaszczystych z przewarstwieniami piaskowca i zlepieńca marglistego, margli z wkładkami pyłu, iłu, iłołupków i piaskowców. Poziom ten występuje na głębokości od 11,0 do 46,0 m. Wody są pod ciśnieniem hydrostatycznym. Mimo, iŜ oba poziomy mio- ceńskie występujące w rejonie Horyńca Zdroju odizolowane są od siebie warstwą iłów, iło- łupków i łupków o miąŜszości 4,7-13,5 m, w studniach gminnych stwierdzono słabo wyczu- walny zapach siarkowodoru, który związany jest z występowaniem w okolicy Horyńca Zdro- ju osiarkowanych wapieni pogipsowych zwanych „wapieniami ratyńskimi”. Potencjalna wy- dajność studni neogeńskich waha się w granicach 10-40 m3/h. Jakość wód neogeńskich jest dobra. Wody te wymagają jedynie prostego uzdatniania ze względu na podwyŜszone stęŜenia Ŝelaza i manganu (Meszczyński, Dziewa, 2002). Kredowy poziom wodonośny to dominujący i jednocześnie największy powierzchniowo (205,5 km2) poziom wodonośny udokumentowany w granicach arkusza Horyniec. Wy- kształcony jest w postaci: gez, opok marglistych, margli i margli ilastych. W północno- zachodniej części arkusza poziom ten jest w więzi hydraulicznej z poziomem trzeciorzędo- wym. Lokalnie występuje więź hydrauliczna z poziomem czwartorzędowym Wody w utworach kredowych gromadzą się w szczelinach pochodzenia tektonicznego i w szczelinach bę- dących wynikiem rozdzielności międzyławicowej. Obszar arkusza porozcinany jest siecią uskoków głównych o orientacji północny-zachód – południowy-wschód i uskoków drugo- rzędnych o orientacji północny-wschód – południowy-zachód i wschód - zachód. Zmienność litologiczna osadów górnokredowych decyduje o głębokości strefy aktywnej wymiany wód, pionowym zasięgu otwartych szczelin ciosowych i rozluźnieniach w strefach uskokowych.

W obrębie arkusza głębokość wody jest zróŜnicowana. W obszarach przydolinnych wody te utrzymują się na głębokości 5,0 – 15,0 m, w obszarze wododziałów (Wielki Dział, Krągły Goraj) od 50,0 do 100,0 m, a na pozostałym terenie mieszczą się w przedziale od 15,0 do 50,0 m. Na obszarze objętym arkuszem Horyniec zwierciadło charakteryzowanego poziomu wodonośnego ma charakter swobodny. Działy wód podziemnych generalnie pokrywają się z przebiegiem działów powierzchniowych. Na wydajność studni duŜy wpływ ma spękanie utworów wodonośnych. NajwyŜsze wydajności studni wierconych stwierdzono w dolinach rzek, które mają najprawdopodobniej załoŜenie tektoniczne. Najkorzystniejsze parametry hydrogeologiczne występują w dolinie Tanwi i Raty. W studni w Dębinach uzyskano wydaj- ność 55,8 m3/h przy depresji s = 0,5m. W dolinie Raty wydajności jednostkowe wahają się od 38,1 do 120,6 m3/h/1 m S. W strefie wierzchowinowej Roztocza oraz na obszarach słabiej spękanych parametry hydrogeologiczne są wyraźnie niŜsze. Wody kredowego poziomu wo- donośnego zalicza się do wód słodkich (mineralizacja poniŜej 1g/dm3) i do wód prostych. Wody te są wysokiej jakości, zawartość większości składników mieści się w granicach do- puszczalnych stęŜeń dla wód pitnych. Lokalnie stwierdzono podwyŜszone stęŜenia Ŝelaza, którego źródłem są głównie bogate w substancje organiczne osady czwartorzędowe (Mesz- czyński, Dziewa, 2002). Kredowy poziom wód podziemnych Roztocza odwadniają liczne źródła oraz wywierzyska. Na mapie zaznaczono ujęcia o zatwierdzonych zasobach powyŜej 50 m3/h oraz zatwierdzone strefy ochrony pośredniej ujęć o powierzchni przekraczającej 1 km2. Zaznaczono rów- nieŜ ujęcie wód leczniczych, obszar i teren górniczy dla tego ujęcia oraz granicę strefy ochronnej „C” uzdrowiska, wydzieloną na podstawie uchwały Wojewódzkiej Rady Narodo- wej w Przemyślu z dnia 23.06.2007 r. Strefa ta posiada powierzchnię 14,5 km2 i niemal w ca- łości porośnięta jest lasem. Na obszarze tym zgodnie z uchwałą o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym z dnia 17.06. 1966 roku do czynności zastrzeŜonych naleŜą: nieplanowany wyrąb drzew, budowa zbiorników wodnych, wydawanie decyzji o lokalizacji zakładów prze- mysłowych oraz prowadzenie działalności mającej negatywny wpływ na lecznictwo i lecznicze właściwości klimatu. W obrębie omawianego terenu znajduje się fragment udokumentowanego kredowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 407 Niecka Lubelska (Kleczkowski, red. 1990), (fig. 3). Dla zbiornika tego ustanowiono strefę ochronną, która w obrębie arkusza znajduje się w granicach zbiornika (Zezula i in. 1996).

Fig. 4. PołoŜenie arkusza Horyniec na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 − granica GZWP w ośrodku porowym, 2 − granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 3 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 4 − obszar wysokiej ochrony (OWO), 5 – granica państwa Numer, nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych:

407 – Niecka Lubelska (Zamość-Chełm) (kreda górna K2) 428 – Dolina Kopalna Biłgoraj-Lubaczów (czwartorzęd Q)

VIII. Geochemia

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytko-

wania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 960 - Horyniec umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości prze- ciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 960- dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Horyniec bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 960- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Horyniec

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 16-48 22 27 Cr Chrom 50 150 500 2-6 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 12-31 21 29 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1-7 2 2 Cu Miedź 30 150 600 1-7 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 3-12 3 3 Pb Ołów 50 100 600 <5-19 8 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,08 0,07 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 960-Horyniec 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 6 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B - grunty zaliczone do uŜytków rolnych ą Hg Rtęć 6 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 960-Horyniec do poszczególnych grup uŜytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)grupa C - tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Przeciętne zawartości pierwiastków: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wykazuje jedynie zawartość rtęci. Pod względem zawartości metali, wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne uŜytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Horyniec (na osi (na Horyniec arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 960 W PROFIL ZACHODNI 960 E PROFIL WSCHODNI

rz Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ę dnych – opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis – dnych

5576605 5576616

5568725 5573739 m m 5565684 5571653

5562606 5569813

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 nGy/h nGy/h

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5576605 5576616

5568725 5573739 m m 5565684 5571653

5562606 5569813

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 2 kBq/m2 kBq/m

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 10 do około 50 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 25 nGy/h i jest niŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 15 do około 35 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 25 nGy/h. Powierzchnię arkusza Horyniec budują bardzo róŜnorodne utwory. W części południo- wo-zachodniej dominują utwory wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) z okresu zlodowacenia południowopolskiego. Przez środek omawianego obszaru z północnego zachodu na połu- dniowy wschód ciągną się wychodnie utworów neogenu (wapienie, piaski, piaskowce). Na północnym wschodzie odsłaniają się utworu kredowe (gezy, opoki i margle). W dolinach rzek występują plejstoceńskie i holoceńskie osady rzeczne (mułki, piaski i Ŝwiry). Dość liczne są teŜ (zwłaszcza na zachodzie) utwory stoŜków napływowych (piaski i mułki). W profilu zachodnim wyŜszymi wartościami promieniowania gamma (30-50 nGy/h) charakteryzują się utwory wodnolodowcowe, występujące wzdłuŜ południowej części profilu, w porównaniu z osadami stoŜków napływowych, zalegających na północy (<25 nGy/h). W profilu wschodnim wartości promieniowania gamma są niskie. NajwyŜsze dawki promieniowania gamma (30-35 nGy/h), zarejestrowane w południowej części profilu, są najprawdopodobniej związane z niewielkim wystąpieniem utworów lessowych. StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili wahają się w przedziale od około 0,7 do około 3,3 kBq/m2. Są to wartości bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Przy określeniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wy- magań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowia- dać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfi- kowane rozwiązania w stosunku do wyŜej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali mapy oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwo- ścią późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk.

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Na mapie, uwzględniając wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery, wyznaczono: − tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizowania wszystkich typów składowisk, − tereny, które ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej stanowią potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk odpadów (POLS); − tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa oraz ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów MiąŜszość Współczynnik filtracji Rodzaj gruntów [m] [m/s] −9 N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 ×10 −9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 ×10 −7 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 ×10 gliny

W obrębie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów (POLS) przeprowadzono ocenę wykształcenia naturalnej bariery geologicznej wydzielając tereny, gdzie: − warunki izolacyjne podłoŜa są zgodne z wymaganiami przyjętymi w tabeli 4, − istnieją zmienne właściwości izolacyjne podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadów piaszczystych o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorodność wykształcenia warstwy izolacyjnej jest zmienna), Omówione wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej wskazano lokalizację otworów wiertniczych, których profile dokumentują obecność warstwy izolacyjnej w obrębie wyznaczonych obszarów. Profile otworów dokumentujące obec- ność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m, lepszej niŜ warstwa stwierdzona na powierzchni terenu, zostały zamieszczone takŜe na planszy głównej. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Horyniec Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Meszczyński, Dziewa, 2002). Na analizowanym terenie z pięcio- stopniowej skali, występują trzy stopnie zagroŜenia wód podziemnych – bardzo wysoki, wy-

soki i średni, które są funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrz- nych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopnie te są parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagro- Ŝeniu jakości wód podziemnych. W obrębie arkusza Horyniec wydzielone potencjalne obszary dla lokalizacji przyszłych składowisk odpadów (środkowo-zachodnia i południowo-zachodnia część arkusza) współwy- stępują z terenami, na których brak uŜytkowego poziomu wodonośnego Tereny o bardzo wysokim, wysokim i średnim stopniu zagroŜenia wód podziemnych występują na obszarach cał- kowicie wyłączonych z moŜliwości lokalizowania składowisk odpadów. Rozpoznanie budowy geologicznej na omawianym obszarze moŜna uznać za dobre. Przeanalizowano ogółem 67 profili otworów: hydrogeologicznych i badawczych. Ze względu na bardzo duŜe powierzchnie objęte obszarami o bezwzględnym zakazie lokalizacji składo- wania odpadów, jedynie dwa otwory zlokalizowano na mapie dokumentacyjnej. Obydwa po- łoŜone są w obrębie obszarów moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów, nieposiadających naturalnej bariery izolacyjnej.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Horyniec bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: − obszar gminy Horyniec (gmina posiada status gminy uzdrowiskowej); − doliny rzek: Tanwi, Lubaczówki, Raty, Lubówki, Łówczy, Gnojnika, Brusienki oraz szeregu mniejszych dopływów w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holo- ceńskich oraz niŜszego tarasu nadzalewowego (5 – 10 m powyŜej koryta rzeki); − tereny połoŜone w strefie 250 m od obszarów bagiennych i podmokłych, w tym łąk na glebach pochodzenia organicznego; − tereny pokryte pokrywami stokowymi (deluwialnymi) z uwagi na moŜliwość procesów geodynamicznych; − tereny rezerwatów przyrody: „RóŜaniec”, „Źródła Tanwi”, „Dahmy”, „Monasterz”, „Bruszczyn”, „Kierniczki”, „Dublen”, „Buczyna Horyniecka”, „Sołokija” i „Prusie” – zlokalizowane w obrębie obszarów leśnych;

− zwarte obszary leśne o powierzchni powyŜej 100 ha – lasy na obszarze arkusza obejmu- ją około 70-80% powierzchni; − strefy ochrony ujęć wód podziemnych w okolicach: Płazowa, Łówczy, Polanki Hory- nieckiej, Monasterza, Wierchraty i Horyńca; − obszary Natura 2000, obejmujące znaczne powierzchnie terenu arkusza: „Roztocze” - obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO), „Puszcza Solska” – obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) i „Horyniec”- specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Na terenie arkusza Horyniec, obszary, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych podłoŜa oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk (POLS), zajmują niewielkie powierzchnie w zachodniej części. W obrębie wydzielonych POLS, preferowanych wyłącznie dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych, na powierzchni terenu odsłaniają się gliny zwałowe, zawierające często przewarstwienia piasków i mułków. MiąŜszość kompleksu glin jest niewielka i wynosi naj- częściej 5 – 10 m (Popielski W., 1994). Ze względu na znaczną zmienność litologii naturalnej bariery, liczne domieszki piaszczysto-Ŝwirowe, zwietrzenie strefy stropowej i nieduŜą miąŜ- szość, niemal wszystkie wytypowane POLS mają zmienne warunki izolacyjne. Na omawianym obszarze warunkowe ograniczenia dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych obejmowały jedynie tereny Roztoczańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (w środkowo-zachodniej części arkusza). Ograniczenia te nie mają ultymatywnego charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowi- sko potencjalnych składowisk, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜba- mi nadzoru budowlanego, ochrony przyrody oraz zabytków, administracji geologicznej i gospodarki wodnej. Obszar głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 407 Niecka Lubelska (Chełm-Zamość), posiadający wydzielony obszar wysokiej ochrony wód (OWO), obejmuje znaczną część terenu mapy i znajduje się w obrębie obszarów bezwzględnie wyłączonych z moŜliwości lokalizowania składowisk odpadów. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe zasięg zbiornika i jego stref ochronnych moŜe ulec zmianie po wykonaniu dokumentacji hydrogeologicznej.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych i niebezpiecznych Obszar arkusza Horyniec połoŜony jest w obrębie PłaskowyŜu Tarnogrodzkiego (wschodnia część Kotliny Sandomierskiej) i Roztocza Wschodniego, które rozdziela strefa brzeŜna (krawędź) o załoŜeniach tektonicznych. Roztocze Wschodnie stanowi wyraźnie wy- niesiony obszar, zbudowany z utworów kredy górnej (margle, opoki, gezy) i miocenu (wapienie, piaskowce, piaski, iły, łupki ilaste i mułowce), charakteryzujący się powierzchniami zrównań wierzchowinowych, gdzie osady czwartorzędu nie występują lub ich miąŜszość jest niewielka (kilka metrów). Przedpole Roztocza tworzy płaska wysoczyzna morenowa zbudowana głównie z glin i piasków czwartorzędowych, porozcinana dolinami rzek. Kompleks czwartorzędowy, o miąŜszości około 20-stu m, przykrywa mioceńską serię iłów krakowieckich sarmatu, która zbudowana jest z iłów, iłów piaszczystych, mułowców z wkładkami pia- skowców i margli ilastych. MiąŜszość serii ilastej waha się w granicach 25 – 230 m (Kaczyń- ski, 1981, Popielski, 1994). Obszar występowania miąŜszych serii ilastych znajduje się w znacznej części w obrębie terenów bezwzględnie wyłączonych z moŜliwości lokalizowania składowisk odpadów. Na terenie arkusza Horyniec stwierdzono jedynie dwa potencjalne miejsca dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych, połoŜone w obrębie obszarów pozbawionych naturalnej warstwy izolacyjnej, gdzie miąŜszość i rodzaj występujących utworów spełnia wymagania dla lokalizacji tego typu składowisk, a ich strop występuje na głębokości do 10 m. Są to obszary w rejonie miejscowości Tymce i Basznia, gdzie w pojedynczych otworach stwierdzono obecność mioceńskich iłów krakowieckich o miąŜszości 3 - 4 m, których strop znajduje się na głębokości 8,6 m. Dla potwierdzenia moŜliwości lokalizacji składowisk odpadów komunalnych niezbędne jest wykonanie dodatkowych badań geologiczno-inŜynierskich w bezpośrednim sąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono występowanie warstw stanowiących potencjalną naturalną barierę izolacyjną dla tego typu składowisk. Predysponowane miejsca wskazano bowiem na podstawie pojedynczych, odosobnionych profili otworów wiertniczych (głównie hydrogeologicznych). Prawdopodobnie naturalna bariera geologiczna w tych miejscach bę- dzie wymagała wykonania dodatkowych sztucznych zabezpieczeń podłoŜa i ścian składowi- ska. Otwory, w których stwierdzono warstwy spełniające właściwości izolacyjne podłoŜa dla lokalizacji składowisk odpadów innych niŜ obojętne, połoŜone są na terenach niepodlega- jących wyłączeniu ze względu na ochronę gleb oraz ograniczenia warunkowe.

Na terenie omawianego arkusza nie stwierdzono miejsc preferowanych dla moŜliwości lokalizowania składowisk odpadów niebezpiecznych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Na obszarze arkusza Horyniec najkorzystniejsze warunki geologiczne i hydrogeologiczne, dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych, występują w obrębie wyznaczonego POLS, w okolicy Dąbrówki, gdzie na powierzchni występuje pakiet słaboprzepuszczalnych glin zwałowych zlodowacenia Wilgi, o miąŜszości przekraczającej 20 m.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych W ramach warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” na mapie (Plansza B) przeanalizowano równieŜ moŜliwość wykorzystania nisz niezrekultywowanych wyrobisk. Na terenie arkusza Horyniec nie stwierdzono wyrobisk poeksploatacyjnych zlokalizowanych w obrębie wyznaczonych POLS i na obszarach pozbawionych naturalnej bariery izolacyjnej. Dane i oceny zaprezentowane na Planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Przed- stawione informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być uŜyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi-

ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłoŜu warstwy utworów słaboprzepuszczalnych, stanowiących natu- ralną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Na obszarze arkusza Horyniec ocenę warunków geologiczno - inŜynierskich podłoŜa przedstawiono dla terenów leŜących poza granicami: parków krajobrazowych, lasów, uŜyt- ków rolnych klasy I-IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, obszarów występowania złóŜ kopalin i zwartej zabudowy. PoniewaŜ znaczne obszary arkusza zajmują parki krajobrazowe oraz lasy oceną warunków budowlanych objęto jedynie około 20 % jego powierzchni. Do oceny warunków podłoŜa budowlanego wykorzystano dane zawarte w Szczegółowej mapie geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Popielski, 1994; 2000) i Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Meszczyński, Dziewa 2002). Oparto się równieŜ na wynikach obserwacji terenowych. Na podstawie wyszczególnionych powyŜej materiałów wyróŜnione zo- stały obszary: o warunkach korzystnych i niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Rejony o warunkach geologiczno-inŜynierskich korzystnych dla budownictwa występu- ją na znacznej części waloryzowanego terenu i są rozproszone pomiędzy kompleksami le- śnymi oraz obszarami zajętymi przez gleby wysokich klas bonitacyjnych. Obejmują one tereny południowo-zachodniej części obszaru arkusza (od Horyńca aŜ po Łówczę), gdzie wystę- pują niespoiste, średniozagęszczone piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe związane ze zlodowaceniami południowopolskimi. Pierwsze zwierciadło wody występuje tutaj na głębokości większej od 2,0 m p.p.t. Korzystne warunki zaznaczają się równieŜ na terenach zajętych przez skonsolidowane grunty morenowe zlodowaceń południowopolskich (zlodowacenie wilgi). Są to w zdecydowanej przewadze szarobrunatne gliny piaszczyste, o konsystencji półzwartej i twardoplastycznej. Tworzą one formy niewielkich, nieregularnych płatów odsłaniających się w obrębie zwartych pokryw piasków wodnolodowcowych, skoncentrowanych w południowo- zachodniej części obszaru arkusza. Warunki korzystne dla zabudowy występują równieŜ w północnej części obszaru arkusza (w pobliŜu Łówczy, Jędrzejówki i Huty Lubyckiej), gdzie odsłaniają się przykryte zwie- trzeliną kredowe gezy i opoki margliste oraz neogeńskie (mioceńskie) wapienie detrytyczne. W południowej części arkusza, pomiędzy RadruŜem, a Horyńcem Zdrój, odsłaniają się wa-

pienie organodetrytyczne oraz piaskowce. PodłoŜe na obszarze ich występowania jest korzystne dla zabudowy. W wapieniach tych nie stwierdzono zjawisk krasowych. Na obszarze charakteryzowanego arkusza niekorzystne warunki podłoŜa budowlanego, utrudniające budownictwo, występują na terenach podmokłych, gdzie stwierdzono słabonośne grunty organiczne, takie jak torfy i namuły torfiaste oraz współwystępujące z nimi niespoiste, luźne, piaski rzeczne tarasów zalewowych. Gruntom organicznym na głębokości 0,5-1,0 m mogą towarzyszyć wody wykazujące agresywność względem betonu i stali. Obszary takie występują wzdłuŜ dolin rzek: Lubówki, Łówczy, Gnojnika, Brusieńki, Świdnicy, Papierni oraz Tanwi. Tereny w obrębie charakteryzowanego arkusza nie mają predyspozycji do powierzchniowych ruchów masowych. Nie występują na nim zjawiska geodynamiczne, a spadki terenu nie przekraczają na obszarach waloryzowanych 12 %. Znaczne spadki terenu obserwuje się jedynie na zalesionych obszarach Południoworoztoczańskiego Parku Krajobrazowego obej- mujących kulminację Wielkiego Działu i Krągłego Goraja.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Horyniec jest wyjątkowy pod względem bogactwa walorów przyrodniczych, gdyŜ niemal 100 % jego powierzchni zajmują obszary podlegające róŜnym formom prawnej ochrony przyrody. Charakterystycznymi elementami krajobrazu na jego obszarze są rozległe kompleksy leśne otaczające chronione grunty orne naleŜące do gleb brunatnych, wy- kształconych z glin, piasków gliniastych oraz litych skał węglanowych. Lasy te pełnią bardzo istotną rolę w środowisku przyrodniczym, spełniając funkcję wodoochronną i glebochronną oraz stanowią ostoję licznych gatunków zwierząt podlegających ochronie gatunkowej. Zajmu- ją one niemal 60 % powierzchni arkusza. Są to lasy o typie boru sosnowego i mieszanego oraz kompleksy olchowe i łęgowe stanowiące cenne kompleksy rodzimej przyrody. WaŜnymi elementami ochrony przyrody na terenie arkusza są: rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Chronią one wyróŜniające się krajobrazo- wo tereny, a takŜe tworzą sieć połączeń pomiędzy poszczególnymi obszarami odznaczający- mi się duŜym bogactwem przyrodniczym. Wschodnia i centralna część omawianego terenu znajduje się w obrębie Południoworoz- toczańskiego Parku Krajobrazowego (o łącznej powierzchni 20 376 ha). Park ten w granicach Polski zajmuje najbardziej wysunięty na południowy wschód fragment Roztocza. Nie posiada on strefy ochronnej, a na terenie arkusza funkcje tą spełnia Roztoczański Obszar Chronionego Krajobrazu. ZróŜnicowana budowa geomorfologiczna dodaje parkowi niezwykłego uroku.

Występują tutaj wyniesienia morfologiczne: garby, płaskowyŜe, pagórki i wąwozy oraz obni- Ŝenia: doliny, kotliny i padoły. RóŜnice wysokości sięgają 80 – 200 m, a nachylenia stoków dochodzą do 45 0. Najbardziej widocznym rysem rzeźby są licznie występujące ostańce, two- rzące wyizolowane pagóry i grupy wzniesień. Charakterystyczne jednostki obniŜeń to wąskie, lecz długie doliny rzek Tanwi i Raty oraz suche doliny i wąwozy. Wielkim bogactwem parku są zwarte kompleksy leśne, w których najwyŜszą wartość przyrodniczą posiadają drzewostany bukowe. Buczyna karpacka zajmuje największe powierzchnie na północ i wschód od Nowin Horynieckich. Największą powierzchnię zajmują drzewostany ze znacznym udziałem sosny. Występują teŜ drzewostany z dominacją jodły, dębu i brzozy. Wierzchowiny parku zajmują grądy lipowo-grabowe, a obniŜenia międzywydmowe obszaru źródliskowego Tanwi zajmują torfowiska przejściowe i wysokie. Rozległe tereny parku zamieszkują chronione gatunki ssa- ków: ryś, wilk, łasica, gronostaj i wydra. Do najcenniejszych gatunków roślin stwierdzonych w granicach parku naleŜą: barwinek pospolity, rosiczki, powojnik pospolity oraz widłak tor- fowy i wroniec (Anasiewicz, 2005). Najwartościowsze elementy przyrodniczo-krajobrazowe na obszarze tego parku objęte są ochroną rezerwatową w rezerwatach „Sołokija” w Dziewięcierzu i „Źródła Tanwi” w Hu- cie Starej. Rezerwat „Sołokija” utworzony został w 1989 roku na powierzchni 7,43 ha. Utworzono go dla zachowania naturalnego skupiska kilkuset jałowców pospolitych, występujących w zróŜnicowanych, osobliwych formach pokroju. Towarzyszy im bogata w gatunki roślinność zielna. Wśród jałowców znajdują schronienie ptaki, gryzonie i gady. Rezerwat „Źródła Tanwi” (o powierzchni 186,5 ha) utworzony został w 1998 roku w celu ochrony naturalnych zespołów torfowiskowych wraz z otaczającym kompleksem bo- rów sosnowych z duŜym udziałem borów bagiennych i wilgotnych występujących w obszarze źródliskowym Tanwi. Zespoły torfowiskowe mają charakter naturalny. Chroniona jest tutaj bogata w gatunki, relikty glacjalne i subarktyczne flora (Walczak i in., 2001). Na obszarze charakteryzowanego parku projektowane jest utworzenie 6 rezerwatów przyrody (tabela 5). W rezerwacie „Dahany” ochroną ma zostać objęty zespół buczyny karpackiej w formie pod- górskiej. Rezerwat przyrody „Monasterz” projektuje się w celu zachowania charakterystycz- nego krajobrazu „Roztocza”. Interesujący jest w nim bór mieszany oraz zniekształcona buczyna karpacka, a takŜe pozostałości fortyfikacji obronnych klasztoru. Rezerwaty „Kiernicz- ki” projektuje się w celu ochrony torfowisk niskich i przejściowych ze zbiorowiskami subo- ceanicznego boru mieszanego. W rezerwacie „Dublen” ochronie ma podlegać fragment buczyny karpackiej ze stanowiskami roślin górskich. W rezerwatach „Buczyna Horyniecka”

i „Prusie” ochronie ma podlegać dobrze wykształcona buczyna karpacka w formie podgór- skiej, wraz z szeregiem roślin chronionych. Planuje się takŜe utworzenie obszaru ekspozycji krajobrazowej „Huta Lubycka”. Niewielką północno-zachodnią część obszaru arkusza „Horyniec” zajmuje Park Krajo- brazowy Puszczy Solskiej, który utworzony został w 1988 roku. Obejmuje on niewielki fragment północnej części obszaru arkusza (około 280 ha). W gminach Cieszanów i Narol zajmuje on powierzchnię 7675 ha. Pozostałe tereny o powierzchni 21 303 ha połoŜone są w woje- wództwie lubelskim. Jego teren w zdecydowanej większości porastają bory sosnowe, fragmentarycznie buczyna z udziałem jodły oraz olsy tworzące zbiorowiska leśne o charakterze puszczy. Spotkać moŜna tutaj wiele gatunków ptaków chronionych (Kunysz, 1999). Z gro- mady ssaków na uwagę zasługują: łoś, borsuk, jenot i aŜ cztery gatunki nietoperzy. Ochrona prawną objęte są: widłaki, rosiczka, storczyki, lilia złotogłów oraz wierzba borówkolistna. W granicach administracyjnych województwa podkarpackiego otulinę Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej stanowi Roztoczański Obszar Chronionego Krajobrazu utworzony w roku 1987. Obszar ten posiada całkowitą powierzchnię 32 714 ha, a na terenie charakteryzowanego arkusza obejmuje on lasy pomiędzy Horyńcem a Płazowem. Na obszarze tym projektuje się utworzenie rezerwatu torfowiskowo-leśnego „Bruszczyn” (Walczak i in. 2001). Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i stanowisk dokumentacyjnych przyrody nie- oŜywionej

Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Narol „RóŜaniec” 1 R Płazów * L lubaczowski (77,59) Narol „ Źródła Tanwi” 2 R Huta Złomy 1998 T lubaczowski (186,5) Horyniec „Dahany” 3 R Werchrata * L lubaczowski (137,04 ) Horyniec „Monasterz” 4 R Werchrata * L lubaczowski (129,93) Cieszanów „Bruszczyn” 5 R Chotylub * L, T lubaczowski (195,68) Horyniec „Kierniczki” 6 R Nowe Brusno * L lubaczowski (52,38) Nowiny Hory- Horyniec „Dublen” 7 R * L nieckie lubaczowski (43,55)

1 2 3 4 5 6

Nowiny Hory- Horyniec „Buczyna Horyniecka” 8 R * L nieckie lubaczowski (170,0) Horyniec „Sołokija” 9 R Dziewięcierz 1989 K lubaczowski (7,43) Horyniec „Prusie” 10 R Prusie * L lubaczowski (219,01) Narol 11 P Jędrzejówka 1998 PŜ lipa lubaczowski Narol 12 P Jaćków Ogród 1998 PŜ 3 lipy lubaczowski Narol 13 P Brzezinki 1998 PŜ 2 lipy lubaczowski Narol 14 P Brzezinki 1998 PŜ lipa lubaczowski Narol 15 P Łukawica 1998 PŜ lipa lubaczowski Narol 16 P Łukawica 1998 PŜ lipa lubaczowski Narol 17 P Łówcza 1995 PŜ dąb szypułkowy lubaczowski Narol 18 P Łówcza 1995 PŜ wiąz lubaczowski Narol 19 P Łówcza 1995 PŜ jesion lubaczowski Narol 20 P Łówcza 1995 PŜ lipa lubaczowski Narol grupa drzew: świerk, lipa, 4 21 P Łówcza 1995 PŜ lubaczowski sosny Narol 22 P Łówcza 1995 PŜ grupa drzew: 4 topole, 2 lipy lubaczowski Narol grupa drzew: 10 lip, 4 jesio- 23 P Łówcza 1995 PŜ lubaczowski ny, kasztanowiec, grab Narol 24 P Łówcza 1995 PŜ lipa, klon lubaczowski Narol 25 P Łówcza 1995 PŜ lipa lubaczowski Narol 26 P Huta Złomy 1998 PŜ lipa, grab zwyczajny lubaczowski

1 2 3 4 5 6 Narol 27 P Huta Złomy 1998 PŜ lipa lubaczowski Narol 28 P Huta Złomy 1998 PŜ 2 lipy lubaczowski Narol 29 P Huta Złomy 1998 PŜ 4 graby, wiąz lubaczowski Narol 30 P Wola Wielka 1996 Pn źródła Tanwi lubaczowski Narol 31 P Huta Złomy 1998 PŜ Lipa lubaczowski Narol 32 P Huta Złomy 1998 PŜ 2 klony, lipa lubaczowski Narol 33 P Huta Złomy 1998 PŜ 5 buków zwyczajnych lubaczowski Horyniec G - „Diabelski kamień”; 34 P Monasterz 1977 Pn 6 wapiennych monolitów lubaczowski o wymiarach 8x3x2 m Horyniec 35 P Werchrata * PŜ sosna pospolita lubaczowski Horyniec 36 P Werchrata * PŜ lipa lubaczowski Horyniec 37 P Werchrata * PŜ klon, jawor lubaczowski Horyniec 38 P Werchrata * PŜ lipa lubaczowski Horyniec 39 P Werchrata * PŜ jesion wyniosły lubaczowski Horyniec 40 P Werchrata * PŜ wiąz szypułkowy lubaczowski Polanka Hory- Horyniec 41 P * PŜ 2 lipy niecka lubaczowski Nowiny Hory- Horyniec 42 P * PŜ lipa nieckie lubaczowski Nowiny Hory- Horyniec 43 P * PŜ buk zwyczajny nieckie lubaczowski Nowiny Hory- Horyniec 44 P * PŜ buk zwyczajny nieckie lubaczowski Horyniec 45 P Brusno Stare * PŜ klon – jawor lubaczowski

1 2 3 4 5 6 Horyniec 46 P Brusno Stare * PŜ lipa lubaczowski Niwki Hory- Horyniec 47 P * PŜ 2 lipy nieckie lubaczowski Niwki Hory- Horyniec 48 P * PŜ klon - jawor nieckie lubaczowski Dziewięcierz Horyniec 49 P * PŜ 2 lipy Dolina lubaczowski Dziewięcierz Horyniec 50 P * PŜ lipa Dolina lubaczowski Horyniec 51 P Podemszczyzna 1998 PŜ glediczia trójcieniowa, lipa lubaczowski Horyniec grupa drzew: 9 wiązów, grab 52 P Podemszczyzna 1998 PŜ lubaczowski pospolity, dąb szypułkowy Horyniec 53 P Świdnica 1978 PŜ dąb szypułkowy lubaczowski Wólka Hory- Horyniec 54 P 1977 PŜ dąb szypułkowy niecka lubaczowski Nowiny Hory- Horyniec 55 P * PŜ klon - jawor nieckie lubaczowski Nowiny Hory- Horyniec 56 P * PŜ lipa nieckie lubaczowski Nowiny Hory- Horyniec 57 P * PŜ buk zwyczajny nieckie lubaczowski Nowiny Hory- Horyniec 58 P * PŜ lipa nieckie lubaczowski Nowiny Hory- Horyniec 59 P * PŜ buk zwyczajny nieckie lubaczowski Dziewięcierz Horyniec 60 P * PŜ 9 lip Sopot Mały lubaczowski Dziewięcierz Horyniec 61 P * PŜ 2 lipy Sopot Mały lubaczowski Dziewięcierz Horyniec 62 P * PŜ klon zwyczajny Sołotwina lubaczowski Dziewięcierz Horyniec 63 P * PŜ lipa Dolina lubaczowski Dziewięcierz Horyniec 64 P * PŜ lipa Sołotwina lubaczowski

1 2 3 4 5 6

Dziewięcierz Horyniec 65 P * PŜ klon zwyczajny Sołotwina lubaczowski Dziewięcierz Horyniec 66 P * PŜ klon zwyczajny Dolina lubaczowski Dziewięcierz Horyniec 67 P * PŜ lipa Dolina lubaczowski Krzywe Tara- Horyniec 68 P 1998 PŜ dąb szypułkowy sówka lubaczowski Krzywe Tara- Horyniec 69 P 1998 PŜ dąb szypułkowy sówka lubaczowski Horyniec 70 P Horyniec Zdrój 1980 PŜ grusza polna lubaczowski Horyniec 71 P Horyniec Zdrój 1978 PŜ dąb zwyczajny lubaczowski Dziewięcierz Horyniec 72 P * PŜ 9 wiązów górskich Sopot Mały lubaczowski Horyniec Unikalny profil odsłoniętych 73 S Brusno Stare * O,P utworów miocenu i starszego lubaczowski podłoŜa Nowiny Hory- Horyniec „Świątynia Słońca” – kamien- 74 S 1998 G nieckie lubaczowski ne kręgi kultu Słońca Horyniec Unikalne odsłonięcie mioceń- 75 S Dziewięcierz * O skich piasków lubaczowski z rodoidami Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, S – stanowisko dokumentacyjne przyrody nieoŜywionej, Rubryka 5: * - pomnik i stanowisko dokumentacyjne projektowane Rubryka 6: rodzaj rezerwatu : T- torfowiskowy, L - leśny, K - krajobrazowy rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – przyrody nieoŜywionej rodzaj obiektu: O – odsłonięcie, P- profil, G – głaz narzutowy

Na obszarze charakteryzowanego arkusza występują 32 zatwierdzone oraz 30 projekto- wanych pomników przyrody, wśród których znajdują się między innymi: dęby szypułkowe, lipy, buki, graby i wiązy. Znajduje się tu ponadto jedno zatwierdzone (w Nowinach Hory- nieckich) oraz dwa proponowane stanowiska dokumentacyjne przyrody nieoŜywionej (Jan- kowski, 2006). Na polach w pobliŜu Werchraty moŜna znaleźć (niezaznaczone na mapie) wystąpienia skamieniałych fragmentów drzew taksodii sekwojowatych liczące 3 miliony lat. Na mapie zaznaczano równieŜ licznie występujące głazy narzutowe, których średnica przekracza 1,5 m (Czernicka-Chodkowska, 1980). PołoŜenie arkusza Horyniec na tle systemów ECONET (Liro, red. 1998) przedstawia fig. 5. System ten zajmuje 95 % obszaru arkusza i obejmuje leśne tereny Roztocza.

W obrębie omawianego terenu w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, zostały wyznaczone obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalnej ochrony siedlisk (tabela 6), (Rozporządzenie …2004). Obszar „Puszcza Solska” jest ostoją ptasią o randze europejskiej, w której występuje co najmniej 30 gatunków ptaków z załącznika I Dyrektywy Rady oraz 13 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi. Występuje tutaj 135 gatunków ptaków lęgo- wych, w tym jedno z nielicznych w Polsce stanowisko lęgowe gadoŜera. W okresie lęgowym obszar zasiedla niemal 1 % populacji krajowej bociana czarnego, głuszca, orlika krzykliwego, bielika, derkacza, puchacza, Ŝurawia i zimorodka.

Fig. 5. PołoŜenie arkusz Horyniec na tle systemów ECONET (Liro, red.,1998) 1 – obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym: 21 K − Południoworoztoczański; 2 – granica państwa

Obszar „Roztocze” jest ostoją ptasią, w której występuje 27 gatunków ptaków z załącz- nika I Dyrektywy Ptasiej oraz 4 gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi. W okresie lęgowym obszar ten zasiedla co najmniej 1 % populacji krajowej dzięciołów. W obszarze SOO „Hory-

niec” znajdują się siedliska ptaków wędrujących oraz Ŝerowiska nietoperzy. W obszarze tym grunty orne zajmują 35 %, a lasy 54 % powierzchni. Znaczącą rolę odgrywają łąki i pastwi- ska. W obrębie arkusza znajduje się równieŜ siedlisko Horyniec (35) ujęte w systemie Natu- ra 2000 jako specjalny obszar ochrony siedlisk według propozycji pozarządowej (Shadow List). Jest to klasztor w Horyńcu Zdroju, w którym znajduje się kolonia nietoperzy. Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Natura 2000

Nazwa ob- PołoŜenie centralnego Po- Typ szaru wierzch- PołoŜenie administracyjne obszaru Kod punktu obszaru Lp. ob- i symbol nia ob- obszaru Długość Szerokość Kod szaru oznaczenia szaru Województwo Powiat Gmina na mapie geogr. geogr. (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Lubaczów Narol Puszczy PLB PL 032 lubelskie, Tomaszów Susiec 1 A Solskiej 22º54’32 50º28’26” 79349,9 060008 PL092 podkarpackie Lubelski Józefów (P) Biłgoraj Obsza Lubycza Królew- ska Beł- Lubaczów PLB Roztocze PL 032 lubelskie, Ŝec Kra- 2 F 23º15’03 50º27’09’’ 103503 Tomaszów 060012 (P) PL 092 podkarpackie snobród Lubelski Jarczów Horyniec Narol Horyniec PLH Horyniec 3 B 23º22’00 50º11’59 5630,29 PL 092 podkarpackie Lubaczów Luba- 180017 (S) czów

Rubryka 2 A - wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000 F - obszar OSO (Obszar Specjalnej Ochrony), całkowicie zawierający w sobie obszar SOO B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4 P − obszar specjalnej ochrony ptaków; S – obszar specjalnej ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Najstarsze ślady pobytu człowieka na obszarze arkusza Horyniec pochodzą z późnego paleolitu (stanowisko Wola Wielka). W mezolicie przybyli tutaj łowcy naleŜący do grupy kultury janisławickiej; ich stanowiska po stronie polskiej znaleziono w Łówczy i Woli Wiel- kiej (Libera,1992). Na początku neolitu obszary te zajmowane były przez rolnicze kultury pochodzenia południowego. Następnie gospodarowali w tym regionie pasterze i rolnicy kultury pucharów lejkowatych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Dopiero od początku wcze- snego średniowiecza nastąpiło wyraźne zagęszczenie sieci osadniczej (Skowronek, 2002). Na omawianym terenie juŜ w średniowieczu ścierały się wpływy kultury wschodniej i zachodniej. Świadczą o tym liczne, często dobrze zachowane obiekty budownictwa sakral- nego: kościoły i cerkwie.

Najstarszą wioską, dawniej osadą rzemieślniczo-handlową, na obszarze charakteryzowanego arkusza, jest Horyniec Zdrój. Pierwsza wzmianka historyczna o wsi Horyniec pochodzi z 1444 roku. Jej nazwa, wymieniana w 1531 i 1794 roku wywodzi się od nazwy topogra- ficznej „góra” (po ukraińsku „hora”). W okresie przedrozbiorowym Horyniec pełnił rolę osady targowej, o czym świadczy nazwa jego części wschodniej – Miasteczko. W XIX – wieku rodzina Ponińskich (przedostatnich właścicieli Horyńca) odkryła i zagospodarowała wody lecznicze. Urządzono tutaj pijalnię wód mineralnych, która zyskała rozgłos w kraju i za grani- cą. Do najcenniejszych zabytków Horyńca Zdroju naleŜy pałac Ponińskich przebudowany w latach 1905-192 z dawnego, XVII –wiecznego dworu Telefusów i adaptowany w 1969 na sanatorium. Bardzo cennym horynieckim zabytkiem jest połoŜony przy drodze do Werchraty późnobarokowy zespół klasztorny OO. Franciszkanów pod wezwaniem Niepokalanego Po- częcia Najświętszej Marii Panny (Wład, Wiśniewski, 2001). W rejestrze zabytków znajdują się: park zdrojowy, dawny teatr dworski, dawna cerkiew greckokatolicka z 1818 roku (obecnie kościół pod wezwaniem bł. Jakuba), młyn murowany pochodzący z 1930 roku oraz cmen- tarz z okresu II wojny światowej. Na terenie Horyńca Zdroju znajduje się pomnik Ŝołnierzy poległych w 1918 roku oraz obelisk Ŝołnierzy Wojska Polskiego, którzy zginęli w walkach z UPA. Charakterystycznymi, głównymi, zabytkowymi budowlami w przygranicznej części Roztocza są greckokatolickie cerkwie, wokół których usytuowane są kamienne krzyŜe i na- grobki. Do rejestru zabytków wpisano cerkwie w: Werchracie z 1910 (obecnie kościół pod wezwaniem św. Józefa), Woli Wielkiej z 1755, Nowym Bruśnie ( z 1676 roku, przebudowana w 1920 roku), Dziewięcierzu (z XIX wieku). W RadruŜu znajduje się zespół cerkiewny klasy „O”, który jest jednym z najcenniejszych zabytków drewnianej architektury sakralnej w Polsce. W jego skład wchodzą: wybu- dowana pod koniec XVI wieku cerkiew p.w. św. Paraksewii, dzwonnica z przełomu XVI/XVII wieku o konstrukcji słupowej z izbicą oraz kamienne ogrodzenie wybudowane w latach 20. XX wieku. Od czasów powojennych cerkiew ta nie jest uŜytkowana i brakuje w niej kompletnego wyposaŜenia. Jej wnętrze zdobi malowana wprost na drewnie polichro- mia z 1648 roku. W RadruŜu znajduje się teŜ zabytkowa kaplica greckokatolicka pod wezwaniem św. Mikołaja z 1930 roku (Glinka i in. 2002). Ponadto do sakralnych obiektów zabytkowych na obszarze arkusza Horyniec zaliczone zostały: kościół p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny z lat 1906-1908 i murowana kapliczka z I połowy XIX wieku w Nowym Bruśnie oraz drewniana kaplica z 1896 roku

w Nowinach Horynieckich, znajdująca się w pobliŜu cmentarza wojennego z okresu I wojny światowej (Róziewicz, red. 1998). W wiosce Werchrata znajduje się zabytkowy drewniany młyn wodny z początków XX wieku. Niezwykle interesujące obiekty zabytkowe występują w Monasterzu, 2,5 km na północ od Werchraty. Przy drodze z Werchraty do Narola znajdują się aktualnie zabudowania po dawnym PGR. Wieś, właściwie zwana Monastyrem, leŜała wśród wzgórz 2 km na północny-wschód od tego miejsca. Zniszczona niemal całkowicie podczas walk z UPA zarosła lasem. Zachowała się jedynie kapliczka z XIX wieku i pozostałości klasztoru, pustelni Albertynów załoŜonej w 1905 roku przez św. Brata Alberta (Adama Chmielowskiego). Nazwa wsi pochodzi od istniejącego tu niegdyś greckokatolickiego klasztoru (monasteru) bazylianów. Na północ od zabudowań dawnego PGR znajduje się dominujące nad okolicą wzgórze Monastyrz (ok. 381,5 m) z ruinami klasztoru bazylianów, zbudowanego w 1678 roku, lecz zdewastowanego w 1946 roku. Wśród zarośli widoczne są fragmenty wapiennych murów z bramą, kamienną studnią oraz wejście do doskonale zachowanych podziemi i mogiły Ŝołnierskie z 1915 roku. Interesującym elementem krajobrazu są pozostałości budowli militarnych Linii Moło- tow, czyli pasa umocnień z licznymi betonowymi schronami bojowymi, mającymi chronić tereny Związku Radzieckiego przed inwazją niemiecką. Schrony bojowe tej potęŜnej linii obronnej znajdują się w pobliŜu miejscowości: Nowe i Stare Brusno, Dziewięcierz i Huta Lubycka. W wielu miejscach w morfologii terenu zaznaczają się wały ziemne i rowy prze- ciwczołgowe wchodzące w skład Linii Mołotowa (Wład, Wiśniewski, 2001). W swojej historii obszar arkusza Horyniec był wielokrotnie terenem zmagań wojen- nych. Wydarzenia te upamiętniają pomniki oraz cmentarze wojenne z okresu I i II wojny światowej. W Nowym Bruśnie znajduje się pomnik upamiętniający wydarzenia z 19 kwietnia 1944 roku, kiedy to wieś Rudka została otoczona przez sotnię UPA. Zginęło wówczas 62 mieszkańców tej wioski.

XIII. Podsumowanie

Przeprowadzona analiza warunków geologiczno-złoŜowych na tle istotnych elementów środowiska geograficznego i aktualnego stanu zagospodarowania obszaru arkusza Horyniec pozwoliła na sprecyzowanie szeregu wniosków dla opartego na zasadach ekorozwoju progno- zowania regionalnego. Dominującą rolę spełnia tutaj rolnictwo. Wartość przyrodnicza występujących tutaj gleb jest wysoka, a małe zanieczyszczenie powoduje, Ŝe stan środowiska przyrodniczego jest za-

dowalający. Takie warunki środowiska glebowego pozwalają na uprawę roślin zboŜowych. Negatywny wpływ na kształt obecnej struktury obszarowej gospodarstw wywiera duŜe roz- proszenie areału gospodarstw. Ponad 60 % stanowią gospodarstwa o powierzchni do 1 ha. Szansą dla tego rejonu powinien być dalszy rozwój rolnictwa, sadownictwa i pszczelarstwa zwłaszcza w zakresie produkcji zdrowej Ŝywności. Uzasadnione jest to występowaniem na znacznym obszarze gleb o wysokich klasach bonitacyjnych i korzystnymi warunkami fizjo- graficznymi, w szczególności ułatwiającą uprawę roli korzystną konfiguracją terenu. Jednak- Ŝe naleŜy troszczyć się o ochronę tych gleb, poprzez ich właściwe uŜytkowanie, a zwłaszcza unikanie nadmiernego nawoŜenia nawozami sztucznymi, które są głównym źródłem zanieczyszczenia azotanami wód powierzchniowych. Na obszarze charakteryzowanego arkusza nie ma duŜych ośrodków przemysłowych. Jest on atrakcyjny pod względem turystycznym i krajoznawczym. W niemal 100 % jest objęty prawną ochroną krajobrazu, a około 80 % jego powierzchni zajmują obszary NATURA 2000: Puszczy Solskiej, Roztocza i Horyńca. Obszary te są ostojami ptasimi, miejscem lęgowym licznych gatunków ptaków oraz terenami Ŝerowania nietoperza (nocka duŜego). Na terenie charakteryzowanego arkusza brak jest dobrze rozwiniętej, zagospodarowanej bazy noclegowej i zaplecza gastronomicznego, które jednakŜe sukcesywnie jest rekompenso- wane powstawaniem licznych gospodarstw agroturystycznych. Na obszarze arkusza Horyniec udokumentowano 10 złóŜ kopalin stałych: torfu leczniczego (borowiny), siarki rodzimej, piasków kwarcowych, wapieni i wapieni z marglami oraz jedno złoŜe wody leczniczej. Najcenniejszymi kopalinami, które powinny stymulować inten- sywny rozwój tego rejonu są torfy lecznicze wydobywane w Podemszczyźnie oraz wody lecznicze eksploatowane w Horyńcu Zdroju. Funkcjonujące tutaj ośrodki sanatoryjne mogą przyciągnąć kuracjuszy pragnących wypoczywać w sprzyjającym fitoklimacie, w niemal nie- naruszonych przez człowieka terenach leśnych. Występowanie tych kopalin leczniczych moŜe spowodować zainteresowanie inwestorów, zwłaszcza, Ŝe ich zasoby nie są jeszcze w pełni wykorzystane. Pomimo duŜych zasobów mioceńskich wapieni litotamniowych, ze względu na ograniczenia wynikające z ochrony przyrody, nie naleŜy wiązać z tą kopaliną nadziei na rozwój eksploatacji surowca przydatnego w drogownictwie i rolnictwie. Jedyny funkcjonujący, na obszarze arkusza kamieniołom wapieni „Brusno – Węgierka” zaspokaja w pełni lokalne potrzeby na wapno nawozowe oraz kamień budowlany, i jako kontynuacja tradycji kamieniar- skiej oraz promocji regionalizacji architektury, powinien funkcjonować równieŜ w przyszło- ści.

Wody pitne na terenie arkusza ujmowane są z poziomów: kredowego, trzeciorzędowego i czwartorzędowego. Jakość wód, zwłaszcza z poziomu kredowego, jest dobra. Niemal wszystkie ujęcia wód podziemnych mają zatwierdzone strefy ochrony pośredniej. Największe zasoby wód podziemnych w obrębie arkusza zgromadzone są w udokumentowanym głów- nym zbiorniku wód podziemnych (GZWP) nr 407 Niecka Lubelska. Dla zbiornika tego ustanowiono strefę ochronną. Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin jest zrównowaŜony rozwój gospodarczy oparty na wykorzystaniu walorów przyrodniczych: fitoklimatu, wód i torfów leczniczych. NaleŜy podjąć działania w zakresie budowy kanalizacji, nowoczesnych oczyszczalni ścieków oraz prawidłowej gospodarki odpadami. Na terenie arkusza Horyniec istnieją nieliczne i niewielkie powierzchniowo obszary obejmujące zaledwie około 2% (ogólnej powierzchni arkusza), o korzystnych warunkach dla lokalizacji potencjalnych składowisk odpadów. W wyznaczonych POLS naturalna warstwa izolacyjna wykształcona jest w postaci czwartorzędowych glin zwałowych, co predysponuje te obszary jako potencjalne miejsca dla lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. W pojedynczych otworach wiertniczych w okolicach Baszni i Tymiec stwierdzono obecność 3 – 4 m kompleksu iłów krakowieckich na głębokości 8,6 m, które po wykonaniu odpowiednich badań geologiczno-inŜynierskich i usunięciu nadkładu mogą stanowić natural- ną barierę izolacyjną dla lokalizacji składowisk komunalnych. Wytypowane na mapie obszary naleŜy brać pod uwagę równieŜ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych niŜ składowiska inwestycji uciąŜliwych, gdyŜ wskazane tereny spełniają w tym zakresie wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

ANASIEWICZ A., 2005 – Parki krajobrazowe Zamojszczyzny Zespół Zamojskich Parków Krajobrazowych, Zamość. BOMBA M., NICPOŃ W.,1981 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za wapieniami trzeciorzędowymi przydatnymi do produkcji kruszyw drogowych w rejonie Huta Lubycka - Dęby. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. CIEPLIŃSKI P., KAWALEC B., 1991 – Aneks do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów wód leczniczych z utworów mioceńskich w kat. „B” dla otworu „RóŜa III” w Horyń- cu Zdroju wraz ze sprawozdaniem z odwiercenia otworu awaryjnego „RóŜa IV” Arch. „Uzdrowiska Horyniec” sp. z o.o. w Horyńcu Zdroju.

CZARNIK E., 1995 – Dokumentacja geologiczna złoŜa wapieni litotamniowych „Brusno – Wapiennik Węgierka” (zakres uproszczony). Centr .Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZERNICKA – CHODKOWSKA D., 1980 – Zabytkowe głazy narzutowe na obszarze Pol- ski. Katalog część III- Polska południowo wschodnia i południowa. Wyd. Geol., Warszawa. GAJEWSKI Z., 1960 - Surowce skalne Roztocza między Werchratą Hutą RóŜaniecką. Przegl. Geol., nr 4, Warszawa. GLINKA T., WALENCIAK A., WALENCIAK P., 2002 – Małopolska północno-zachodnia (Góry Świętokrzyskie, Częstochowa, Kielce, Radom). Przewodnik. Wyd. Sport i Tu- rystyka, MUZA SA, Warszawa. GRUDZIEL T., MUSIAŁ B, 1979 – Projekt badań geologiczno-zwiadowczych za wapieniami trzeciorzędowymi przydatnymi do produkcji kruszyw drogowych w rejonie Huta- Lubycka – Dęby; gmina Lubycza Królewska i Horyniec. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. Min. Środ., Państw. Inst. Geol. Warszawa, 2005. JANKOWSKI L., 2006 – Karty ewidencyjne stanowisk dokumentacyjnych województwa podkarpackiego. T 1., AGH Kraków. KACPRZAK L., TUŁODZIECKA-DUDA A., HONCZARUK M., 2002 – Objaśnienia do mapy geologiczno – gospodarczej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Horyniec. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.) 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH Kraków KONDRACKI J., 2002 - Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk PWN. Warszawa. KOZŁOWSKI S., KOPCZYŃSKA M., 1958 – Dokumentacja geologiczna złoŜa wapieni litotamniowych w rejonie Brusna. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KOZŁOWSKI S., KUNZ A., 1957 – Wstępne opracowanie wapieni litotamniowych w Pła- zowie. Centr. Arch. Geol. państw. Inst. Geol., Warszawa. KRUCZAŁOWA M., 1971 – Dokumentacja geologiczna złoŜa wapieni litotamniowych

w kat.C1+B „Brusno”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. KUMIĘGA S., 1961 – Dokumentacja hydrogeologiczna na ujęcie wód mineralnych z utwo- rów trzeciorzędowych w Horyńcu Zdroju. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KUNYSZ L., 1999 – Awifauna lęgowa Parków Krajobrazowych Pogórza Przedkarpackiego i Południowego Roztocza. 2, pp.21-41. Rzeszów. LEW S., 1967 – Ludowy ośrodek kamieniarski w Bruśnie, pow. Lubaczów. w: Rocznik Przemyski, T.XI. LEWICKA - ZAJĄCZKOWSKA J., 1971 – Sprawozdanie z robót i badań geologicznych na złoŜu piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej wraz z projek-

tem badań i robót do kat. C1+ B „Dziewięcierz”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. LEWICKA - ZAJĄCZKOWSKA J., 1972 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków kwar-

cowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Dziewięcierz” w kat. B+C1. Centr. Arch. Geol., Państw .Inst. Geol., Warszawa. LEWICKA – ZAJĄCZKOWSKA J., 1984 – Dokumentacja geologiczna złoŜa tortońskich

piasków kwarcowych dla celów formierskich „Niwki” w kategorii C2. Arch. Podkar- packiego Urzędu Marszałkowskiego, Rzeszów. LIBERA J., 1992 – Późny paleolit i mezolit Polski południowo-wschodniej. Arch. Listy, 2. Lublin. LIRO A. (red.) 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Wyd. Fund. IUCN, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MALESZEWSKI K., 1959 – ZłoŜe mułu „Horyniec-Papiernia” (gmina Horyniec). Arch. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego Rzeszów. MAJKOWSKA U., 1997 – Weryfikacja zasobów złóŜ kamieni drogowych i budowlanych południowej Polski (woj. przemyskie). Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., War- szawa. MALINOWSKI J., (red.) 1959 – Przeglądowa mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:300 000 arkusz Zamość. Wyd. Geol., Warszawa. MALINOWSKI J.,(red.)–1991 – Budowa geologiczna Polski. Tom VII – hydrogeologia. Wyd. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MĄCZKA P., ŚLUSARCZYK K., 1959 – Dokumentacja geologiczna złoŜa wapieni litotamniowych. gromada Płazów, powiat Lubaczów. Arch. Podkarpackiego Urzędu Mar- szałkowskiego, Rzeszów.

MESZCZYŃSKI K., DZIEWA K., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000 arkusz Horyniec. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MIKITIUK W., 1960 – Karta rejestracyjna złoŜa wapieni litotamniowych „Huta Lubycka” . Arch. Lubelskiego Urz. Marsz., Oddział w Zamościu. MIROCKA H., PILCH W., 1968 – Sprawozdanie z badań geologicznych za iłami ceramiki

budowlanej „Basznia” w kat.C2. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. MIROCKA H., GALETA A., 1968 – Sprawozdanie z badań za iłami ceramiki budowlanej z rejonu Lubaczów, Rzeszów i Pilzno, w woj. rzeszowskim. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. MOROZ-KOPCZYŃSKA M., KOZŁOWSKI S., 1960 – Poszukiwania surowców skalnych na Roztoczu. Przegl. Geol., nr 3 i 5, Warszawa. MUSIAŁ T., 1976 – Występowanie i własności piasków mioceńskich południowego Rozto- cza oraz moŜliwości ich gospodarczego wykorzystania, Biul. Inst. Geol., 292, T. VIII. Warszawa. NAPIÓRKOWSKI W., 1963 – Dokumentacja geologiczna złoŜa wapieni litotamniowych w rejonie Nowin Horynieckich – Dziewięcierza, przydatnych do produkcji „wapnia- ka nawozowego”. Arch. Podkarpackiego Urzędu Marszałkowskiego. Rzeszów. NEY R., 1969 – Miocen południowego Roztocza między Horyńcem a Łówczą i przyległego obszaru zapadliska przedkarpackiego. Pr. Geol., 60, Wyd. Geol., Warszawa.

NOWAK K., ŚMIECH S., LIS K., 1990 – Dokumentacja geologiczna w kat. A + C1 złoŜa siarki rodzimej „Basznia”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. PAPADOPULOS T., WOLIŃSKI W.,1970 – Orzeczenie geologiczne dotyczące przeprowa- dzonych prac wiertniczych w celu udokumentowania złoŜa wapieni litotamniowych „RadruŜ”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. POPIELSKI W., 1994 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Ho- ryniec. Państw. Inst. Geol., Warszawa. POPIELSKI W., 2000 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Horyniec, Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PORĘBA E., 1969 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków szklarskich w kat.C2 „Kozie- jówka”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. PORĘBA E., SZUWARZYŃSKA K., 1996 – Weryfikacja zasobów złóŜ piasków szklarskich w Polsce. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa PRZENIOSŁO S. ,MALON A.,(red), 2006 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.12.2005. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

RAPORT o stanie środowiska województwa podkarpackiego w 2005 r. Rzeszów, 2006. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 roku w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów. Warszawa. RÓZIEWICZ M., (red.) 1998 – Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo przemyskie 33. Ośr. Dok. Zabytków, Warszawa. SKOWRONEK E., 2002 – Zarys rozwoju osadnictwa na Roztoczu Rawskim. Annales UMSC, Lublin-Polonia, sectio B, vol.LVII, 10. STACHY J., (red.) 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. - 1993 - Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Wyd. PIG. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. - 1994 - Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. PIG. SYRNIK S., WAL A., 1968 – Orzeczenie geologiczne w realizacji I etapu projektu badań do

kat.C2 na złoŜu piasków budowlanych „Dziewięcierz”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZEMIOTH A., 1968 – Dokumentacja hydrogeologiczna siarczkowych wód leczniczych z u- tworów mioceńskich, ujętych otworem RóŜa II oraz projekt badań hydrogeologicznych na odwiercenie otworu badawczo – eksploatacyjnego (awaryjnego). Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMAK M., 1983 – Dokumentacja geologiczna w kat. B złoŜa torfu leczniczego (borowiny) Podemszczyzna. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol, Warszawa. ŚLUSARCZYK D., 1959 – Dokumentacja geologiczna złoŜa wapieni litotamniowych, gromada Płazów, pow. Lubaczów, woj. rzeszowskie. Centr. Arch. Geol., Państw Inst. Geol., Warszawa, ŚLUSARCZYK D., 1962 – Dokumentacja geologiczna złoŜa wapieni litotamniowych miej- scowość Płazów, gromada Płazów, pow. Lubaczów woj. rzeszowskie Arch. PG SA Kraków.

TCHORZEWSKA D., 1963 – Karta rejestracyjna wapieni litotamniowych „Werchrata”. Arch. Przeds. Geol., w Krakowie. WALCZAK M., RADZIEJOWSKI J., SMOGORZEWSKA M., SIENKIEWICZ J., GACKA- GRZESIKIEWICZ E., PISARSKI Z., 2001 – Obszary chronione w Polsce. Wyd. III, Warszawa.

WINIARZ E., 1956 – Ekspertyza geologiczna złoŜa wapieni w Dziewięcierzu w kat. C2. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. WŁAD P., WIŚNIEWSKI M., 2001 – Roztocze Wschodnie. Przewodnik nie tylko dla tury- stów. Wyd. Nauk. Turystyczne i Edukacyjne. Mielec. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustalenia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm-Zamość). Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.