TRADYCJA MAZOWSZA powiat grodziski

Przewodnik subiektywny

Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki Agencja Wydawnicza „Egros” Warszawa 2011

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 1 22013-04-04013-04-04 08:31:3708:31:37 Autor: Krzysztof B¹ka³a

T³umaczenie na jêzyk angielski: Marta W¹sowska

Redaktor serii: Marta Majka-Biskup (MCKiS)

Redakcja: Ma³gorzata Gucman

Redakcja techniczna: Tomasz Grochowski

Zdjêcia: Krzysztof Gucman, Krzysztof B¹ka³a

Mapa: Wojciech Zalewski

W ksi¹¿ce wykorzystano zdjêcia autorstwa Teresy ¯ó³towskiej ze zbiorów Fundacji im. Józefa Che³moñskiego, zdjêcia ze zbiorów Milanowskiego Centrum Kultury, Urzêdu Gminy Jaktorów, Urzêdu Gminy ¯abia Wola, Narodowego Archiwum Cyfrowego, FOTONOVEJ Agencji Praso- wej, Gimnazjum nr 3 im. Leonida Teligi w Grodzisku Mazowieckim

Opracowanie grafi czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl

ISBN 978-83-60623-88-6

ISBN 978-83-89986-82-5

© Copyright by Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki and authors

Wydawca Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mckis.waw.pl

Agencja Wydawnicza „Egros” s.c. ul. Skar¿yñskiego 6 A 02-377 Warszawa tel. 22 823 48 78 fax 22 659 43 14 e-mail: [email protected] www.egros.pl

2 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 2 22013-04-04013-04-04 08:31:3808:31:38 Spis treści

Od Wydawcy ...... 5

Wstêp ...... 7 Po³o¿enie i dane statystyczne ...... 7 Rys historyczny ...... 7 Prehistoria i staro¿ytnośæ...... 7 Dalsze dzieje ...... 8

Środowisko przyrodnicze ...... 13

Dziedzictwo kulturowe regionu ...... 19 Kultura niematerialna ...... 19 Heraldyka ziemska ...... 19 Wybrane zas³u¿one postacie z powiatu grodziskiego ...... 22 Józef Che³moñski ...... 23 Leonid Teliga ...... 25

Folklor...... 27 Mazowszañskie piosenki z powiatu Grodzisk Mazowiecki ...... 27 Podania ludowe z Milanówka i okolic ...... 29

Przewodnik subiektywny po powiecie grodziskim ...... 31 Adamowizna ...... 31 Baranów ...... 33 Bartoszówka ...... 35 Bo¿a Wola ...... 36 Budy Zosine ...... 37 Chlebnia ...... 40 Gole ...... 42 Grodzisk Mazowiecki ...... 44 Grzegorzewice ...... 55 Grzmi¹ca ...... 58 Izdebno Kościelne ...... 60 Jaktorów ...... 64 Kaski ...... 67 Kraśnicza Wola ...... 72 Ksi¹¿enice ...... 74 Miêdzyborów ...... 75 Milanówek ...... 77 Odradno Wola ...... 83 Ojcówek ...... 84 Ojrzanów ...... 86 Opypy ...... 88 Osowiec ...... 90 Petrykozy ...... 91

Powiat grodziski 3

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 3 22013-04-04013-04-04 08:31:3808:31:38 Podkowa Leśna ...... 94 Radonie ...... 102 Siestrzeñ ...... 104 Sku³y ...... 106 Wyprys ...... 111 ¯abia Wola ...... 113 ¯elechów ...... 116 ¯uków ...... 121

Oferta kulturalna i turystyczna ...... 124 Informacja turystyczna ...... 123 Wycieczki po powiecie ...... 126 Imprezy ...... 133 Gospodarstwa agroturystyczne ...... 135

Welcome to Grodzisk County ...... 136

Illustrations ...... 138

Indeks geografi czny...... 144

Defi nicje ...... 147

Bibliografi a ...... 149

4 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 4 22013-04-04013-04-04 08:31:3808:31:38 Od Wydawcy

d 2004 r. Mazowieckie Centrum Kultu- wani Czytelnicy bez trudu rozszerz¹ swoj¹ O ry i Sztuki publikuje kolejne tomy z serii wiedzê w tym zakresie, siêgaj¹c do publikacji, „Tradycja Mazowsza”. S¹ to monografi czne których tytu³y autorzy zamieszczaj¹ w biblio- opracowania, w których prezentowane s¹ wa- grafi i. Ksi¹¿ka zawiera te¿ indeks geografi cz- lory historyczne i etnografi czne powiatów wo- ny, a na koñcu Defi nicje – określenia pojêæ jewództwa mazowieckiego. Cel jest ambit- dotycz¹cych dziedzictwa kulturowego; s³owa, ny, a przy tym trudny – nie tylko ze wzglêdu które wymagaj¹ zdefi niowania oznaczamy na liczbê tomów, jak¹ chcemy wydawaæ w ca- w tekście gwiazdk¹ (*). ³ym cyklu, ale przede wszystkim ze wzglêdu W tym miejscu konieczne s¹ uściślenia na za³o¿enia merytoryczne. określeñ u¿ytych w tytule serii „Tradycja Ma- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, zowsza. Przewodnik subiektywny”. odpowiadaj¹cych liczbie powiatów w woje- Mówi¹c o tradycji*, trzeba uwzglêdniæ wie- wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy le elementów – wzorce spo³eczne, obyczaje, te¿ publikowania w ramach serii „Tradycja kulturê duchow¹, charakterystyczne wytwo- Mazowsza” dodatkowych okazjonalnych lub ry kultury materialnej – wszystko, co ukszta³- tematycznych tomów, w których bêdziemy towane w przesz³ości, trwa do dziś. Kulty- nawi¹zywaæ do obchodzonych rocznic, przy- wowanie tradycji polega na przekazywaniu pominaæ sylwetki znanych i cenionych osób z pokolenia na pokolenie istotnych dla danej zwi¹zanych poprzez urodzenie lub dzia³al- zbiorowości wartości kulturowych. nośæ z Mazowszem, omawiaæ w sposób prze- Sam tytu³ serii „Tradycja Mazowsza” rów- krojowy lub systematyczny pewne zagadnie- nie¿ traktujemy umownie, trzeba bowiem nia charakterystyczne dla regionu. pamiêtaæ, ¿e granice administracyjne zwy- W publikacjach z serii „Tradycja Mazow- kle nie pokrywaj¹ siê idealnie z historycznie sza” Czytelnicy odnajd¹ opisy najwartościow- ukszta³towanymi krainami Polski. W kolej- szych elementów dziedzictwa kulturowego, nych tomach serii prezentowane s¹ powiaty przypomnienie wydarzeñ historycznych, po³o¿one w województwie mazowieckim, uwagi dotycz¹ce wspó³czesnych walorów które obejmuje – poza Mazowszem – rów- danego obszaru. W ka¿dym tomie zamiesz- nie¿ ziemie innych regionów: czêśæ Podlasia czamy „Przewodnik subiektywny” – prezen- oraz ziemiê radomsk¹. Z kolei pewne obszary tacjê miejscowości wybranych przez autora, historycznie mazowieckie znalaz³y siê poza a tak¿e czêśæ zatytu³owan¹ „Oferta kultu- granicami naszego województwa, np. ziemia ralna i turystyczna” – z propozycjami tras ³om¿yñska. wycieczkowych po powiecie, opisami potraw Podtytu³ serii „Przewodnik subiektyw- regionalnych itp. Równie¿ zagraniczni turyści ny” określa przyjêty przez nas indywidualny powinni byæ usatysfakcjonowani informa- sposób prezentowania regionu. Ca³ośæ prac cjami w jêzyku angielskim: wyczerpuj¹cym dokumentacyjnych i wydawniczych przewi- streszczeniem z wiedz¹ niezbêdn¹ do pe³nej dywana jest na kilka lat, za³o¿yliśmy wiêc, prezentacji powiatu, ofert¹ kulturaln¹ i tury- ¿e ró¿ni autorzy wyeksponuj¹ inne elementy styczn¹, t³umaczeniem podpisów ilustracji. tradycji. Tê ró¿norodnośæ i subiektywizm opi- Zdajemy sobie sprawê, ¿e nie jesteśmy su w poszczególnych tomach serii traktujemy w stanie omówiæ wszystkich zagadnieñ histo- jako jej dodatkowy walor. rycznych, spo³ecznych i kulturowych, prze- Du¿ym atutem serii jest aktualnośæ danych sz³ości i wspó³czesności regionu oraz dziejów na temat „kondycji tradycji” w danym po- poszczególnych miejscowości. Zaintereso- wiecie. Cykl wydawniczy nie jest d³ugi, wiêc

Powiat grodziski 5

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 5 22013-04-04013-04-04 08:31:3808:31:38 obserwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik ne dobra kultury*, nazewnictwo, tradycyjne poznaje ju¿ po kilku miesi¹cach. umiejêtności, gin¹ce zawody. Zadaniem auto- Zamiarem omawianej serii wydawniczej rów jest opisanie tych elementów dziedzictwa jest ukazywanie ró¿norodności i bogactwa kulturowego, które w sposób szczególnie wy- dziedzictwa kulturowego* województwa ma- raźny świadcz¹ o przesz³ości tych ziem i które zowieckiego. By to osi¹gn¹æ, trzeba zaprezen- maj¹ znaczenie dla dzisiejszej świadomości towaæ przesz³ośæ obecn¹ we wspó³czesności, historycznej spo³eczeñstwa. a wiêc przede wszystkim zabytki architektu- ry, zdobnictwo ludowe, pewne niematerial- Wydawca

6 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 6 22013-04-04013-04-04 08:31:3808:31:38 Wstęp Położenie i dane statystyczne

owiat grodziski po³o¿ony jest w wojewódz- ³ach” dróg krajowych nr 2 i nr 8 a przez jego śro- Ptwie mazowieckim. Jego wschodnie obrze- dek przebiega wojewódzka droga nr 719. Warto ¿a oddalone s¹ zaledwie oko³o 30 km na po³u- w tym miejscu zwróciæ uwagê na buduj¹cy siê dniowy zachód od Warszawy. Jest jednym z 42 przez pó³nocny obszar powiatu odcinek auto- mazowieckich powiatów i przyci¹ga turystów strady A2. Dobre walory komunikacyjne po- wieloma atrakcjami. Jego powierzchnia wy- têgowane s¹ te¿ przez dwie linie kolejowe: PKP nosi 367 km2, a liczba mieszkañców przekra- – ze stacjami w Milanówku, Grodzisku Mazo- cza 80 tys. W sk³ad administracyjny powiatu wieckim, Jaktorowie i Miêdzyborowie – oraz wchodzi sześæ gmin o zró¿nicowanym pod k¹- WKD – ze stacjami w Podkowie Leśnej oraz tem przyrodniczo-industrialnym charakterze. Grodzisku Mazowieckim. Po³¹czenia te maj¹ S¹ to miasto i gmina Grodzisk Mazowiecki szczególne znaczenie dla niezmotoryzowanych – bêd¹cy stolic¹ powiatu, miasto Milanówek turystów ze stolicy, którzy zaledwie w ci¹gu kil- i miasto ogród Podkowa Leśna (nale¿¹ce przed kudziesiêciu minut mog¹ siê znaleźæ w mieście 1998 r. do województwa warszawskiego) oraz ogrodzie Podkowie Leśnej czy te¿ w zielonym gminy: Baranów, Jaktorów i ¯abia Wola, które Milanówku b¹dź Miêdzyborowie. wcześniej wchodzi³y w sk³ad dawnego woje- Geografi cznie powiat grodziski po³o¿ony wództwa skierniewickiego. jest na Równinie £owicko-B³oñskiej, po³u- Powiat grodziski ma doskona³e po³¹czenia dniowym krañcem zaczepiaj¹c o Wysoczyznê komunikacyjne. Po³o¿ony jest niejako w „wid- Rawsk¹. Rys historyczny Prehistoria i starożytność

otychczasowe badania dostarczaj¹ nam niczym, datowane w³aśnie na okres kultur Dniewielu materia³ów odnosz¹cych siê wstêgowych. do najstarszych dziejów obszaru zajmowa- Nieco wiêcej mo¿emy powiedzieæ o kul- nego obecnie przez powiat grodziski. Mamy turze ³u¿yckiej na Mazowszu. Ludnośæ tego jedynie mgliste wyobra¿enia o pierwszych okresu zamieszkiwa³a na tych terenach sta³ych osadach ludności z cyklu kultur w osadach otwartych. Na obszarze powiatu wstêgowych na Mazowszu. Z du¿ym praw- grodziskiego w podgrodziskiej Chlebni od- dopodobieñstwem przyjmuje siê, ¿e teren kryto osady nale¿¹ce do grupy środkowopol- ten by³ przez ni¹ penetrowany. Trudno jed- skiej, na które sk³ada³o siê po kilka jam ró¿- nak¿e odpowiedzieæ na ile stabilnie by³ za- nych kszta³tów. Liczba odkrytych obiektów siedlony. Luźne znaleziska narzêdzi wystê- nie przes¹dza jednak o pierwotnej wielkości puj¹ jedynie sporadycznie. Tym cenniejsze osad i sposobie ich zabudowy. Szacuje siê, wydaje siê odkrycie w Izdebnie Kościelnym, ¿e niektóre z nich mog³y obejmowaæ ok. 3 ha gdzie archeolodzy natrafili na materia³y ce- lub nawet 4,5–5 ha. Osadnictwo tych tere- ramiczne i krzemienne o charakterze osad- nów potwierdzaj¹ równie¿ odkryte nekropo-

Powiat grodziski 7

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 7 22013-04-04013-04-04 08:31:3808:31:38 1

1 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Chlebni

lie, których wiek określono na wczesny okres dziêki wystêpowaniu tu rudy darniowej, ³¹ko- epoki ¿elaza. Obiekty osadnicze z tego czasu wej i bagiennej oraz du¿ych ilości marglu, wy- odkryto w wymienionej ju¿ Chlebni. Inte- korzystywanego w procesie technologicznym resuj¹cego odkrycia dokonano te¿ w miej- przy wytopie ¿elaza. Pobliska puszcza s³u¿y- scowości Gole, gdzie natkniêto siê na grób ³a do produkcji wêgla drzewnego u¿ywanego skrzynkowy, charakterystyczny dla kultury w dymarkach, w których wytapiano ¿elazo. pomorskiej okresu halsztacko-lateñskiego. W procesie tym pomaga³y te¿ licznie wystêpu- W Holendrach Baranowskich odkryto grób j¹ce w okolicy źród³a wody w rzeczkach i cie- kultury wejherowsko-krotoszyñskiej, nato- kach wodnych. miast w Kopiskach znaleziono grób kloszowy W Jaktorowie i Garbniku odkryto cmenta- z epoki ¿elaza. Z Basina i Regowa pochodz¹ rzysko kurhanowe datowane na III–IV w. n.e. znaleziska z okresu rzymskiego. Generalnie poza tym w Jaktorowie odnaleziono tak¿e śla- na terenie zachodniego Mazowsza, obejmuj¹- dy osady z I–IV w. n.e. cego Równinê £owicko-B³oñsk¹, odnaleziono kilkanaście osad mieszkalno-produkcyjnych, Dalsze dzieje w których pocz¹wszy od IV w. p.n.e. do II w. n.e. prowadzono na wielk¹ skalê wytop ¿elaza Pocz¹tki średniowiecznego osadnictwa niemaj¹cy sobie równych w tej czêści Europy, na Mazowszu datuje siê na prze³om V i VI w. z którego nastêpnie produkowano broñ i na- n.e., jednak¿e nale¿y w tym wzglêdzie przyj¹æ rzêdzia gospodarcze. tolerancjê od 50 do150 lat, w zale¿ności od re- Przypuszcza siê, ¿e tak wielkie ilości broni gionu. O rozwoju osadnictwa na terenie Ma- sz³y na rynek zewnêtrzny do plemion germañ- zowsza w owym okresie zaświadczaj¹ przede skich walcz¹cych z Imperium Rzymskim. wszystkim pojedyncze pochówki cia³opalne. Produkcja ¿elaza na tym terenie by³a mo¿liwa Znane s¹ takie obiekty z Miêdzyborowa, gdzie

8 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 8 22013-04-04013-04-04 08:31:3808:31:38 2 3

45 6

2 Średniowieczny nagrobek w kościele pw. Zwiastowania NMP w Żelechowie 3 Miejsce pamięci narodowej przy placu Wolności w Grodzisku Mazowieckim 4 Tablica nagrobna 2 powstańców styczniowych na cmentarzu z Żukowie 5 Miejsce pamięci narodowej na ul. Szarych Szeregów w Milanówku 6 Tablica na zewnętrznej ścianie kościoła pw. św. Anny w Grodzisku Mazowieckim

odnaleziono wczesnośredniowieczne cmenta- liwym wydaje siê uchwycenie odpowiedniej rzysko z prze³omu VI i VII w. daty. Przemierzaj¹c wzd³u¿ i wszerz powiato- we drogi i dro¿ynki, mo¿na jednak dostrzec * * * inny, kulturowy ich zwi¹zek. W zasadzie po- wiat nie wyró¿nia siê niczym wielkim w po- Tyle o historii odleg³ej i dalece przedpia- równaniu z innymi mazowieckimi powiatami. stowskiej. Przystêpuj¹c do próby napisania I to w³aśnie świadczy o jego wyj¹tkowości, gdy¿ szkicu historycznego powiatu grodziskiego, historia Mazowsza jest wyj¹tkowa. Przebijaj¹ zastanawia³em siê nad przyjêciem cezury po- siê przez ni¹ obrazy potu, ³ez i krwi, ale te¿ ra- cz¹tkuj¹cej ow¹ historiê. Z uwagi na fakt, i¿ dości, uniesieñ i szczêścia. Pozosta³y jeszcze na przestrzeni dziejów miejscowości wcho- ślady zarówno skromnych wiejskich chat, jak dz¹ce obecnie w administracyjne granice po- te¿ bry³y pysznych pa³aców, gdy¿ jak wszêdzie wiatu mia³y ró¿n¹ i w dodatku zmieniaj¹c¹ na Mazowszu, gorzka niedola ch³opska mie- siê przynale¿nośæ administracyjn¹, niemo¿- sza³a siê i tu z wielkim blichtrem, magnateri¹

Powiat grodziski 9

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 9 22013-04-04013-04-04 08:31:3808:31:38 i bogactwem. Jak wszêdzie na Mazowszu, tak skiego wchodzi³a w sk³ad Ksiêstwa Rawskiego i w powiecie grodziskim na ka¿dym kroku na- w ziemi sochaczewskiej, dziel¹cej siê ówcześ- tkniemy siê na przydro¿ne kapliczki i krzy¿e. nie na dwa powiaty s¹dowe: sochaczewski Odnajdziemy te¿ wiele miejsc uświêconych i mszczonowski i w³aśnie do tego ostatniego krwi¹ Polaków walcz¹cych o Niepodleg³¹. przynale¿a³ Grodzisk. Puszczañskie obsza- U progu okresu piastowskiego opisywany ry sta³y siê ulubionymi terenami ³owieckimi obszar w zdecydowanej wiêkszości pokryty by³ ksi¹¿¹t mazowieckich. Dokonywano w tym nieprzebytymi puszczami, w których odg³osy czasie pierwszych lokacji, fundowano świ¹- turów rozlega³y siê jeszcze w pierwszej æwier- tynie. W 1410 r., przygotowuj¹c siê do wojny ci XVII w. Z czasem puszcza zaczê³a ulegaæ z Zakonem, w jaktorowskich lasach polowa³ poszukuj¹cym przysz³ości osadnikom. Na- sam król W³adys³aw Jagie³³o. Wybiegaj¹c nie- wi¹zuj¹c do klasyki, odwo³ajmy siê do litera- co w czasie, nale¿y w tym miejscu zaznaczyæ, ckiego obrazu nakreślonego przez Antoniego ¿e w szczególny sposób obszary dawnej Pusz- Go³ubiewa – …ca³a przestrzeñ le¿a³a czarna czy Jaktorowskiej upodoba³ sobie inny król i otwarta gotowa do orki i siewu (…) Obkopy- – Jan z dynastii Wazów. wali woko³o ziemiê, przer¹bywali korzenie, W 1476 r. król Polski Kazimierz Jagielloñ- podk³adali bierwiona, wieszaj¹c siê u koñca czyk, wcielaj¹c Ksiêstwo Rawskie do Korony, i rozkiwuj¹c za³o¿on¹ dźwigniê wywa¿ali utworzy³ województwo rawskie. Tym samym wszczepione w ziemiê drzewa – czerwoni, obszar dzisiejszego powiatu grodziskiego, a¿ spoceni, milcz¹cy umazani popio³em po oczy. do rozbiorów, wszed³ w granice województwa Pnie wali³y siê z g³uchym ³oskotem, wzbija³y rawskiego no i rzecz jasna Korony. w górê szary tuman. Trzebili je, rozszczepiali Ciekaw¹ dat¹ jest rok 1572, kiedy to w licz¹- klinami, obciosywali na belki (…) Bia³ki wa- cych siê ówcześnie Kaskach odby³ siê zjazd se- rzy³y strawê, pilnowa³y chudoby, mchem uty- natorów królestwa, na którym dokonano wy- ka³y ściany … Tak w³aśnie musia³ wygl¹daæ boru pierwszego interreksa*, czyli jak byśmy pocz¹tek: polana, gniazdo, dom, później gro- to mogli dzisiaj powiedzieæ, prymasa „pe³ni¹- dzisko o charakterze warowni rycerskiej – po- cego obowi¹zki króla” do czasu elekcyjnego dobne zapewne do tego odkrytego w podgro- wybrania nowego monarchy. dziskiej Chlebni, daj¹cego w dodatku przysz³e Inn¹ interesuj¹c¹ informacjê mo¿na znaleźæ miano dzisiejszemu Grodziskowi, by nie by³o w źród³ach pod dat¹ 9 czerwca 1645 r. Otó¿ w¹tpliwości – Mazowieckiemu. Średniowiecze wówczas w³aśnie zawarta zosta³a umowa po- to przede wszystkim okres ksi¹¿êcy. Po podzia- miêdzy Hieronimem Radziejowskim a Olêdra- le Ksiêstwa Mazowieckiego w 1313 r. wiêk- mi na ich osiedlenie na obrze¿ach i wewn¹trz szośæ obszaru dzisiejszego powiatu grodzi- puszczy oraz we wsiach Kaski, Jaktorów i Ba-

7 89

7 Mogiła rozstrzelanych żołnierzy AK w rezerwacie im. Bolesława Hryniewieckiego w Podkowie Leśnej 8 Tablica w kościele pw. św. Anny w Grodzisku Mazowieckim 9 Tablica na murze grodziskiego więzienia

10 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 1010 22013-04-04013-04-04 08:31:4108:31:41 ranów. Umowa gwarantowa³a im 100 w³ók nie- skiego, a po carskiej reformie administracyjnej u¿ytków i lasów pod uprawê, a tak¿e 6 lat „wol- z 1867 r. wesz³y w granice powiatu b³oñskie- nizny”. W zamian Holendrzy zobowi¹zani byli go Guberni Warszawskiej. Dopiero w 1948 r., do p³acenia czynszu w wysokości 30 fl orenów po zniesieniu powiatu b³oñskiego, z jego czêści od w³óki. Wspomniani „Olêdrzy” byli zapewne utworzono powiat grodziskomazowiecki. kolonistami pochodz¹cymi z Flandrii. Zazwy- Tragiczne piêtno wypali³a na terenie dzi- czaj osadzano ich na trudno dostêpnych, bag- siejszego powiatu grodziskiego I wojna świa- nistych i zalewowych obszarach. Ju¿ wówczas towa. W wyniku toczonych walk pomiêdzy zas³ynêli jako znawcy w dziedzinie odwadnia- wojskami niemieckimi i rosyjskimi wiele nia, potrafi ¹cy za pomoc¹ systemów rowów, miejscowości przechodzi³o kilkakrotnie z r¹k grobli oraz tam przystosowaæ trudne tereny do r¹k, a za¿arte walki pustoszy³y poblisk¹ pod uprawê. Byæ mo¿e ich przybycie wi¹¿e siê okolicê. z klêsk¹ powodzi i zarazy jakie nawiedzi³y Ma- Odzyskanie niepodleg³ości odbi³o siê zowsze w latach 1624–1625. Jeszcze w źród³ach w patriotycznej, grodziskiej spo³eczności en- z 1789 r. czytamy, ¿e mieszkañcy osady Holen- tuzjastycznym echem, które da³o swój upust dry pracowali na rzecz folwarku w Baranowie. w wielu pami¹tkowych inskrypcjach i monu- Do dnia dzisiejszego pami¹tka o nich zachowa- mentach zachowanych do dzisiaj, jak choæby ³a siê w nazwie wsi Holendry Baranowskie. w Grodzisku Mazowieckim czy Sku³ach. Przez ziemie dzisiejszego powiatu grodzi- Podczas wojny obronnej 1939 r. przez ob- skiego, podobnie jak i przez wiêkszośæ Mazow- szary dzisiejszego powiatu grodziskiego prze- sza, przewinê³a siê niszcz¹ca fala szwedzkiego mieszcza³y siê jednostki Wojska Polskiego potopu. Bezpowrotnie zniszczonych zosta³o wchodz¹ce w sk³ad wielkich armii: „Poznañ” wiele cennych obiektów, jak choæby kościo³y i „Pomorze”. Ich dzia³ania znacznie opóźnia³y, w Kaskach czy Sku³ach. Jednak¿e prawdziwa planowany na b³yskawiczny, atak wojsk nie- katastrofa mia³a dopiero nast¹piæ i zakoñczy- mieckich na stolicê. Podczas oblê¿enia War- ³a siê rozbiorami. W owym okresie ofi arnośæ szawy sztab wojsk niemieckich stacjonowa³ patriotycznej ludności powiatu grodziskiego w Grodzisku Mazowieckim. Zaniepokojony zapisa³a siê w źród³ach z³otymi zg³oskami. brakiem postêpów Hitler osobiście wizytowa³ Oto dla przyk³adu w 1794 r. kośció³ parafi i tu swych ¿o³nierzy na froncie. Ojrzanów w ¯elechowie przekazuje wiele W czasie okupacji na terenie obecnego po- kosztowności na rzecz wsparcia powstania wiatu dzia³a³o wiele ugrupowañ. Oprócz Ar- kościuszkowskiego. Z kolei mieszkañcy Grze- mii Krajowej dzia³a³y tu m.in. oddzia³y Ba- gorzewic, trudni¹cy siê wyrabianiem sukna, talionów Ch³opskich, komórki Ludowego mieli podarowaæ 100 m materia³u z przezna- Zwi¹zku Kobiet i oddzia³y Gwardii Ludowej. czeniem na uszycie mundurów dla kościusz- Obszar ca³ego powiatu pokryty jest miejscami kowskiego wojska. W wielu przekazach wspo- upamiêtniaj¹cymi egzekucjê Polaków. Przez mina siê zaanga¿owanie w zryw powstañczy ca³y okres wojny dzia³a³a tu silna konspiracja. 1863 r. Istniej¹ jeszcze miejsca symbolicznie Miejscowości po³o¿one na linii EKD, z uwagi zwi¹zane z wydarzeniami tego okresu, jak choæ- na miejsca zamieszkania i spotkañ najwa¿- by krzy¿ w miejscowości Wyprys b¹dź cmentarz niejszych osób nale¿¹cych do Polskiego Pañ- w ¯ukowie. stwa Podziemnego, zyska³y nazwê „ma³ego W 1796 r. ta czêśæ Mazowsza przypad³a Londynu”. Prusom. W okresie Ksiêstwa Warszawskiego 29 września 1944 r. miêdzy miejscowości¹ wiêkszośæ obszaru dzisiejszego powiatu gro- Budy Zosine i Jaktorowem mia³a miejsce naj- dziskiego wchodzi³a w sk³ad powiatu b³oñ- wiêksza bitwa partyzancka na Mazowszu sto- skiego departamentu warszawskiego. czona w okresie II wojnie światowej. W okresie Królestwa Polskiego ziemie dzi- Ale wiêcej szczegó³ów o wszystkich tych wy- siejszego powiatu grodziskiego by³y czêści¹ darzeniach znajduje siê w czêści zasadniczej województwa warszawskiego i obwodu b³oñ- przewodnika.

Powiat grodziski 11

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 1111 22013-04-04013-04-04 08:31:4208:31:42 Boża Wola

Kaski

Gole

579 Żuków Gmina Gmina Grodzisk Baranów Izabelno Milanówek KoŚcielne Mazowiecki Chlebnia Podkowa LeŚna A2 Baranów KraŚnicza Wola Grodzisk Mazowiecki 719

D WK Budy Zosine Odradno Wola Opypy Jaktorów 579 719 Adamowizna Książenice Gmina Międzyborów Radonie Jaktorów Sietrzeń Bieganów Władysławów (Wyprys)

Osowiec Ojcówek Żabia Wola 8 E67 Żelechów

Grzmiąca Ojrzanów

Gmina Żabia Wola

Bartoszówka Skuły

Grzegorzewice

876

Petrykozy

10

10 Mapa powiatu grodziskiego

12 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 1212 22013-04-04013-04-04 08:31:4208:31:42 Środowisko przyrodnicze

12

11 13

11 Rzeka Mrowna 12 Krajobraz okolic Żelechowa 13 „Łowisko Musuły”

ereny dzisiejszego powiatu grodziskiego, jak choæby stawy Grzegorzewickie czy te¿ „£o- Tchoæ nie jednolite przynale¿ności¹ histo- wisko Musu³y”. Na terenie nale¿¹cym do po- ryczn¹, by³y w przesz³ości mocno zalesione wiatu znajduj¹ siê obszary chronione: rezer- puszczami. Jeszcze w XVI w. obszary te stano- waty „Skulski Las”, „Skulskie Dêby”, „Parów wi³y zwarty kompleks leśny puszcz: Jaktorow- sójek”, im. Boles³awa Hryniewieckiego, „Za- skiej, Wiskitki oraz Bolimowskiej. Obszar ten borów” im Witolda Tyrakowskiego oraz zespó³ pozbawiony by³, za wyj¹tkiem kilku osad s³u- przyrodniczo-krajobrazowy „Wydmy Miêdzy- ¿ebnych, osadnictwa i w wiêkszości po³o¿ony borowskie”. jest na Równinie £owicko-B³oñskiej. Po³u- dniowa czêśæ powiatu zaczepia o Wysoczyznê Rezerwat „Skulski Las” to rezerwat krajo- Rawsk¹, z której wyp³ywaj¹, przep³ywaj¹ce brazowo-leśny utworzony w 1984 r. Admini- malowniczymi dolinkami przecinaj¹cymi ob- stracyjnie rezerwat po³o¿ony jest w gminie szar powiatu, rzeczki: Utrata, Mrowna, Pisia ¯abia Wola powiatu grodziskiego. Zajmuje Tuczna i Pisia G¹golina. Na obszarze powiatu powierzchniê 311,75 ha, obejmuj¹c sw¹ wiêk- znajduje siê te¿ wiele zbiorników wodnych, sz¹ czêści¹ uroczysko leśne Sku³y-Wschód,

Powiat grodziski 13

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 1313 22013-04-04013-04-04 08:31:4308:31:43 kokorycz pe³na, turzyca orzêsiona, ³uskiewnik ró¿owy, jaskier kaszubski. W uroczysku wystêpuj¹ fi tocenozy ³êgowe, do których zaliczamy: ³êg wi¹zowo-jesiono- wy, jesion wynios³y, fi o³ek leśny, zawilec ¿ó³ty, zdrojówkê rutewkowat¹, śledziennicê skrêtno- listn¹, ziarnop³on wiosenny i jaskier kosmaty. Obliczono, ¿e fl ora rezerwatu liczy ok. 400 gatunków. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ rośliny chronione, m.in.: kopytnik zwyczaj- ny, gnieździk leśny, listera jajowata, storczyk Fuchsa, storczyk plamisty i pierwiosnek lekar- ski, a za najwiêksz¹ atrakcjê rezerwatu uwa¿a- ne jest wystêpowanie pe³nika europejskiego. Krótka informacja dla znawców i mi³ośni- ków przyrody: – zespo³y roślinne: olsy (Carici elongatae- Alnetum), ³êgi olszowe (Circaeo-Alnetum), gr¹dy (Tilio-Carpinetum): a) typicum, b) sta- chyetosum; – gatunki roślin chronionych objête ochron¹ 14 ścis³¹: listera jajowata (Listera ovata), storczyk

14 Rezerwat „Skulski Las” plamisty (Orchis maculata), pe³nik europejski (Trollius europaeus). – gatunki roślin chronionych objête ochron¹ znajduj¹cego siê na terenie leśnictwa Sku³y czêściow¹: kopytnik pospolity (Asarum euro- w Nadleśnictwie Grójec. Uroczysko nale¿y paeum), kruszyna pospolita (Frangula alnus), do wyj¹tkowych kompleksów. Charaktery- kalina koralowa (Viburnum opulus) oraz po- zuje siê zachowanymi na du¿ej powierzchni, rzeczka czarna (Ribes nigrum). na siedliskach ¿yznych i wilgotnych, fi toceno- zami* lasów liściastych. Zbiorowiska leśne re- Rezerwat „Skulskie Dêby” o powierzchni zerwatu w wyraźnym stopniu wykazuj¹ swój 30,07 ha utworzony zosta³ w 1996 r. Obej- naturalny charakter. Wiele obszarów rezer- muje swym obszarem pó³nocno-zachodni¹ watu z wystêpuj¹cym starym drzewostanem czêśæ uroczyska Sku³y-Zachód, wchodz¹cego zdumiewa swoim puszczañskim charakte- w sk³ad Nadleśnictwa Grójec. Ochron¹ re- rem. Do jednego z najbardziej znanych walo- rów „Skulskiego Lasu” nale¿y zaliczyæ wyspo- we stanowisko buka, wystêpuj¹cego tu poza granic¹ swojego naturalnego zasiêgu. Na terenie rezerwatu stwierdzono 4 zespo³y leśne: dominuj¹cy gr¹d subkontynentalny, ³êg jesionowo-olszowy, a na mniejszych obszarach ³êg wi¹zowo-jesionowy i ols porzeczkowy. W najwiêkszym powierzchniowo gr¹dzie typowym na uwagê zas³uguj¹ ok. 170-letnie sosny i dêby z domieszk¹ grabu, buka i lipy 15 drobnolistnej, a w runie leśnym rosn¹ liczne, rzadko spotykane w Polsce Środkowej gatun- 15 Nieoczekiwane spotkanie w rezerwacie „Skulskie Dęby” ki, m.in.: zdrojówka rutewkowata, z³oæ ¿ó³ta,

14 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 1414 22013-04-04013-04-04 08:31:4508:31:45 wynios³y z domieszk¹ innych drzew, kalina koralowa, czeremcha zwyczajna i dereñ świd- ³a. W obni¿eniach terenu wystêpuj¹ p³aty ba- giennego lasu olszowego – olsu. Cech¹ charakterystyczn¹ rezerwatu s¹ zbio- rowiska roślin zielonych, wśród których nale- ¿y wymieniæ: borysz b³otny, turzycê d³ugok³o- s¹, kosaciec ¿ó³ty, knieæ b³otn¹ oraz zachytlnik b³otny. Ogó³em fl orê rezerwatu tworzy oko³o 180 gatunków, a wśród nich rośliny chronione: bluszcz pospolity, kopytnik pospolity, krusz- czyk szerokolistny, konwalia majowa, storczyk szerokolistny.

Rezerwat „Parów sójek” umiejscowio- ny jest w zachodniej czêści Podkowy Leśnej. Na terenie o powierzchni 3,84 ha ochron¹ ob- jêto niewielka dolinkê strumyka, który ucho- dzi do rzeki Rokitnicy. W otoczeniu miejskiej zabudowy porastaj¹ go resztki naturalnych gr¹dowych i ³êgowych lasów – m.in. licz¹ce 16 ponad 130 lat dêby szypu³kowe. Parów stano-

16 Bagna w rezerwacie „Skulskie Dęby” wi jednak przede wszystkim królestwo pta- ków reprezentowanych przez wiele gatunków. Oczywiście, jak sama nazwa wskazuje domi- zerwatu objêty jest przede wszystkim ponad nuj¹ tu sójki. 200-letni starodrzew dêbowy, a oprócz niego urozmaicone, wilgotne i bagienne zbiorowiska roślinne, leśne i ³¹kowo-torfowiskowe. W rezerwacie „Skulskie Dêby” wyró¿niamy 3 typy fi tocenoz leśnych: gr¹du typowego, gr¹- du wilgotnego, olsu porzeczkowego. Do najcenniejszych obiektów w rezerwacie nale¿¹ potê¿ne, ponad 200-letnie dêby, wśród których dominuj¹ dêby szypu³kowe. Warto zaznaczyæ, ¿e oprócz dêbów rosn¹ tu równie¿ sêdziwe wi¹zy górskie oraz jawory. Poza tym 17 wystêpuj¹ tu te¿ olsze czarne, brzozy brodaw-

kowe oraz topola osika. Wczesn¹ wiosn¹ mo¿- 17 Rezerwat „Parów sójek” w Podkowie Leśnej na siê natkn¹æ na kwitn¹ce zawilce kwiatowe, przylaszczki pospolite, gwiazdnice wielokwia- towe, fi o³ki leśne, fi o³ki Rivina, gajowice ¿ó³te Rezerwat im. Boles³awa Hryniewieckiego b¹dź jaskry kaszubskie. Niezwykle atrakcyjnie (w latach 1919–1960 prof. Uniwersytetu War- przedstawia siê te¿ wczesnowiosenne barwne szawskiego i dyrektor Ogrodu Botanicznego runo z ziarnop³onem wiosennym oraz gwiazd- w Warszawie) o powierzchni 24,7 ha, po³o¿ony nic¹ gajow¹ na czele. jest w na obszarze Lasu M³ochowskiego w za- Drzewostan ³êgu jesionowo-olszowego two- chodnim skraju uroczyska leśnego „Zaborów”, rzy wymieniona ju¿ olsza czarna oraz jesion wchodz¹cych terytorialnie w obszar miasta

Powiat grodziski 15

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 1515 22013-04-04013-04-04 08:31:4508:31:45 18 19

18 Rezerwat im Bolesława Hryniewieckiego 19 Rezerwat „Zaborów” im Witolda Tyrakowskiego

ogrodu Podkowy Leśnej i powsta³ w 1977 r. Po- W rezerwacie chroniony jest las gr¹dowy, rasta go jeden z najstarszych na Mazowszu w którym gniazduje 26 gatunków ptaków, dêbowo-sosnowych drzewostanów o cechach w tym dziêcio³ średni, dziêcio³ czarny, mucho- zbiorowiska naturalnego, ok. 80% jego po- ³ówka ma³a i grubodziób, a tak¿e dziêcio³ du¿y, wierzchni zajmuje drzewostan o charakterze krêtog³ów, kowalik, sikora modra, bogatka świetlistej d¹browy. Wiek niektórych drzew czarnog³owa. waha siê w przedziale 160–170 lat. Rezerwat charakteryzuje siê te¿ bogat¹ warstw¹ krze- Zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy „Wy- wów, w której mo¿na zobaczyæ leszczynê, ja- dmy Miêdzyborowskie” rozci¹ga siê na po- ³owiec, czeremchê czy olszynê oraz runo leśne wierzchni 31,4 ha z porastaj¹cym je lasem sos- z mioduch¹, janowcem, konwali¹. Gniazduj¹ nowo-brzozowo-dêbowym. Na terenie tym tu ptaki leśne, np. kuku³ki, drozdy, dziêcio³y, chronione s¹ wydmy, które powsta³y ok. 11–12 dudki, i wystêpuj¹ lisy wiewiórki, nietoperze, tysiêcy lat temu, po ust¹pieniu lodowca, two- mo¿na spotkaæ tak¿e sarny. rz¹c wówczas wydmy eoliczne*. Najwy¿sza wydma wznosi siê 10,5 m ponad poziom Rezerwat „Zaborów” im Witolda Tyra- pod³o¿a. Pofa³dowany teren oraz roślinnośæ kowskiego zajmuje 10,26 ha powierzchni. Po- leśna na piaszczystym pod³o¿u tworz¹ specy- ³o¿ony jest na obszarze Lasu M³ochowskiego fi czny mikroklimat. Lasy bogate s¹ w podszyt, i terytorialnie przynale¿y do obszaru miasta a u podnó¿a wydm, przy oczku wodnym wy- ogrodu Podkowy Leśnej. Powsta³ w 1984 r. Na- stêpuje roślinnośæ terenów podmok³ych. le¿y jednak zaznaczyæ, ¿e jest zamkniêty dla Warto te¿ wspomnieæ o obszarze licz¹cym ruchu turystycznego. oko³o 1500 ha, który wchodzi w sk³ad War-

16 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 1616 22013-04-04013-04-04 08:31:4708:31:47 20

20 Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Wydmy Międzyborowskie”

szawskiego Obszaru Chronionego, a po³o- zabytkowych drzew, m.in. kasztanowiec zwy- ¿ony jest w po³udniowej czêści gminy Gro- czajny (obw. pnia 3,4 m), 4 lipy drobnolistne dzisk. Na terenie samej gminy zachowa³o oraz grab pospolity. Pomnikowe drzewa za- siê w dobrym stanie kilka starych parków chowa³y siê te¿ we wsi Zab³otnia, na terenie ze wspania³ymi okazami drzew. Wśród nich okalaj¹cym rozebrany w 1999 r. dwór. Rośnie wymieniæ nale¿y Park Skarbków oraz park tu lipa drobnolistna (obw. pnia 3,0 m) oraz otaczaj¹cy willê „Kaprys”, oba znajduj¹ siê wi¹z szypu³kowy (obw. pnia 3,0 m). w samym Grodzisku Mazowieckim, jak te¿ Warto w tym miejscu zaznaczyæ, ¿e najwy¿- parki we wsiach: Chlebnia; K³udzienko – sze drzewo rosn¹ce w gminie – wi¹z szypu³ko- tu w XIX-wiecznym parku podworskim rosn¹ wy o wysokości 35 m i obwodzie pnia 3,9 m jeszcze 2 pomnikowe jesiony wynios³e o ob- – znajduje siê we wsi Chlebnia, natomiast naj- wodach pni 2,6 i 3,3 m; Kozery – w zabytko- grubsze drzewo – wierzba bia³a o obwodzie pnia wym parku znajduj¹ siê nastêpuj¹ce drzewa- 6,5 m i wysokości 28 m – rośnie w zabytkowym pomniki przyrody: wierzba bia³a (obw. pnia parku w Kozerach. Informacje o innych zabyt- 6,5 m), 2 czarne topole (obw. pni 4,7 oraz 6,0 kowych drzewach zawarte s¹ w czêści Przewod- m), wi¹z szypu³kowy (obw. pnia 3,4 m); Kraś- nik subiektywny po powiecie grodziskim. nicza Wola; Ksi¹¿enice i Stare K³udno – w za- bytkowym parku rosn¹ 3 pomnikowe okazy: Projekty mi³orz¹b dwuklapowy (obw. pnia 2,1 m), lipa drobnolistna (obw. pnia 3,6 m) oraz jesion Warto te¿ wspomnieæ o tym, ¿e od wynios³y (obw. pnia 3,1 m). We wsi Wê¿yk, 2000 r. czynione s¹ starania, aby utworzyæ na prywatnych terenach, zachowa³o siê kilka Park Krajobrazowy „Ziemia Che³moñskiego”.

Powiat grodziski 17

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 1717 22013-04-04013-04-04 08:31:4808:31:48 21

22

21, 22 Krajobrazy przyszłego Parku Krajobrazowego „Ziemia Chełmońskiego”

Teren projektowanego parku i otuliny po³o- Park im. J. Che³moñskiego stanowiæ bêdzie ¿ony jest w po³udniowo-zachodniej czêści brakuj¹ce ogniwo w systemie parków krajo- województwa mazowieckiego w powiatach brazowych (Bolimowskiego, Chojnowskiego, grodziskim (gm. ¯abia Wola, Jaktorów, Gro- Mazowieckiego) tworz¹cych równole¿niko- dzisk Maz.), ¿yrardowskim (gm. Radziejowice wy ci¹g przyrodniczy i korytarz ekologiczny i Mszczonów), grójeckim (gm. Tarczyn i Pnie- na obszarze Mazowsza. wy) i pruszkowskim (gm. Nadarzyn).

18 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 1818 22013-04-04013-04-04 08:31:4908:31:49 Dziedzictwo kulturowe regionu Kultura niematerialna

ultura niematerialna jest jednym z zasad- Kniczych czynników warunkuj¹cych to¿- samośæ zwi¹zan¹ z danym obszarem, miej- scowości¹, powiatem, krajem. Jest przy tym urzeczywistnieniem kulturowym, w którym jedn¹ z dominuj¹cych cech jest symbolika oraz swoistego rodzaju gwara, zrozumia³a w wie- lu wypadkach wy³¹cznie przez „tubylców”. To jej zawdziêczamy nazwy miejscowości oraz popularne w danej spo³eczności nazwiska w ogromnej mierze bior¹ce sw¹ etymologiê od przezwisk nadanych przez miejscow¹ spo- ³ecznośæ. Zaznaczyæ przy tym nale¿y, ¿e w spe- cyfi czny sposób ujmowa³y one przywary, wyra- ziście informuj¹c o cechach osób je nosz¹cych. W niejednym wypadku nadane by³y w sposób 23 specyfi czny dla poczucia humoru lokalnej kultury, tak subtelnie ukryty, i¿ obcemu przy- 23 Herb Grzymała Rozalii Przyborowskiej, żony Kazi- byszowi nie znaj¹cemu panuj¹cych w danej mierza Mokronoskiego z Mokronosa − epitafi um spo³eczności realiów nic nie mówi³y. Ogrom- w kościele pw. św. Anny w Grodzisku Mazowiec- kim na ich czêśæ funkcjonuje do dnia dzisiejszego, np. Krzyka³a, Zawada. Nie obce to przypadki wśród rodów zwi¹zanych z powiatem grodzi- wi¹¿e siê ze średniowieczem, choæ ju¿ w sta- skim. Wymieñmy chocia¿by Mokronoskich, ro¿ytności doszukiwaæ siê mo¿emy znaków, nie rozstrzygaj¹c o proweniencji nazwiska. którymi wyró¿niaæ siê chcia³y dane osoby, Wśród nazw miejscowości widzimy Budy rody b¹dź korporacje. Z uwagi na zastosowa- Zosine (o jak¹ tu Zofi ê i jej budki chodziæ nie mo¿emy rozró¿niæ nastêpuj¹ce herby: ry- mo¿e?) czy te¿ bardzo stare Petrykozy s³yn¹ce cerskie, ziemskie, mieszczañskie, kościelne, z hodowli owiec. Dalej warto te¿ wspomnieæ ch³opskie, wiejskie, miejskie, korporacji oraz o Bo¿ej Woli – czy jej powstanie wi¹zaæ siê pañstwowe. Z uwagi na charakter niniejsze- mo¿e rzeczywiście z wol¹ niebios? – czy te¿ go opracowania interesowaæ nas dalej bêdzie Adamowiznie, której nazwê urobiono zapew- herb ziemski, na który sk³adaj¹ siê herby ne od imienia Adama Che³moñskiego. Z kolei miejskie oraz wiejskie. Warto zwróciæ uwagê Podkowa Leśna wziê³a sw¹ nazwê od walorów na fl agê w wielu wypadkach równolegle wy- po³o¿enia, a Izdebno Kościelne by³o zapewne stêpuj¹c¹ z herbem. Podstawowym elemen- w³asności¹ kościeln¹. tem herbu jest tarcza herbowa, w której polu umieszcza siê god³o b¹dź kilka gode³ przyjêtej Heraldyka ziemska symboliki. Herb miejski zazwyczaj nadawa- ny by³ wraz z przywilejem lokacyjnym przez Jednym z istotnych elementów symboli- fundatora, w³aściciela lub monarchê lokowa- zmu kulturowego jest herb. Jego powstanie nego ośrodka. Z uwagi na to bardzo czêsto za-

Powiat grodziski 19

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 1919 22013-04-04013-04-04 08:31:5008:31:50 cie nadawania gminom uprawnieñ samorz¹- dowych w XIX w. God³a wystêpuj¹ce na nim wi¹¿¹ siê najczêściej z nazw¹ miejscowości oraz patronem kościo³a parafi alnego b¹dź wy- nikaj¹ ze zwi¹zków z rolnictwem, np. k³osy, narzêdzia rolnicze.

Flaga powiatu grodziskiego

Flagê powiatu grodziskiego stanowi p³ach- ta p³ótna w proporcjach 5:8, podzielona na 3 strefy w s³up, z których pola dwóch skrajnych wype³nia ca³kowicie barwa z³ota, a środkowa, u³o¿ona symetrycznie w środku o proporcji 5:4, w czerwonym polu przedstawia god³a z herbu powiatu – po prawej bia³¹ g³owê or³a ze z³otym dziobem w lewo, po lewej zaś herb Bogoria, którym pieczêtowali siê Mokronoscy, dawni w³aściciele miasta.

Herb powiatu grodziskiego 24

Herb powiatu grodziskiego 24 Herb Zaremba Stanisława z Kalinowa, biskupa kijowskiego, opata sulejowskiego − epitafi um przedstawia w czerwonym w kościele pw. Zwiastowania NMP w Żelechowie polu tarczy po jej prawej stro- nie g³owê or³a bia³ego mazo- wieckiego w lewo, a po lewej wiera³ w sobie elementy znajduj¹ce siê w her- stronie w polu tarczy herb bie tego¿ fundatora b¹dź by³ to ca³y jego herb. Bogoria z herbu Grodziska Innym czynnikiem decyduj¹cym o wyborze Mazowieckiego, którym pieczêtowali siê Mo- herbu danej miejscowości móg³ byæ te¿ dzia- kronoscy, dawni w³aściciele miasta. Herb zo- ³aj¹cy w niej samorz¹d, który odpowiedni¹ sta³ uchwalony przez radê powiatu na sesji 25 ustaw¹ móg³ dokonaæ wyboru najw³aściwsze- stycznia 2001 r. go god³a. Najczêściej w godle herbu miejskie- go stosowano symbole oznaczaj¹ce elementy Herb gminy Baranów architektoniczne, tj. bramy, wie¿e, blanki, fragmenty murów. Bardzo czêsto w polu tar- Zatwierdzony zosta³ Uchwa- czy herbowej wystêpowa³y atrybuty zwi¹zane ³¹ Nr XL/226/2006 Rady ze świêtym patronem miasta b¹dź kościo³a far- Gminy Baranów z 27 paź- nego. Nie mniej popularne by³y wyobra¿enia dziernika 2006 r. Przedsta- kojarz¹ce siê ze światem fauny, przekazuj¹ce wia tarczê gotyck¹, w której symbolicznie informacje o w³aściwościach czerwonym polu umieszczo- topografi cznych i naturalnych danej miejsco- no 2 god³a, jedno nad drugim. wości, jak te¿ o prawie do ³owów na umiesz- Górne przedstawia srebrnego barana ze z³oty- czone w godle zwierzê. Wyobra¿enia udomo- mi rogami i kopytami, krocz¹cego w prawo. wionego byd³a mog³y te¿ informowaæ o handlu Wizerunek barana nawi¹zuje tu zarówno tymi zwierzêtami oraz o miejscach dogodnych do nazwy miejscowości, jak i do elementu do przepraw przez wodne przeszkody. Herb herbowego zaczerpniêtego z herbu Junosza, wiejski na dobr¹ sprawê pojawi³ siê w momen- którym pos³ugiwa³a siê rodzina Radziejow-

20 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 2020 22013-04-04013-04-04 08:31:5008:31:50 skich, za³o¿ycieli Baranowa oraz pobliskich w dó³. W lewym polu, o z³otej barwie, zielony Holendrów Baranowskich. Mo¿na przypusz- liśæ dêbu w s³up do góry. Symbolika herbu wi¹¿e czaæ, i¿ wizerunek god³a podsun¹³ im pomys³ w sobie elementy przesz³ości i wspó³czesności. nazwania obu miejscowości. God³o dolne Herbem Do³êga pieczêtowa³ siê mianowicie herbu gminy Baranów przedstawia rogaciznê Micha³ hr. Lasocki, w³aściciel parceli Milanó- srebrn¹ w s³up, grotem w dó³, bêd¹c¹ elemen- wek i za³o¿yciel spó³ki kapita³owej „Koz³owski- tem herbu Bogoria wystêpuj¹cym w symbolice Lasocki i spó³ka”, która w 1899 r. doprowadzi³a zarówno ca³ego powiatu, jak i jego stolicy, mia- do pierwszej parcelacji maj¹tku, co umo¿liwi³o sta Grodzisk Mazowiecki. powstanie Letniska Milanówek – kolebki dzi- siejszego miasta. Z kolei zielony liśæ dêbu na- Herb miasta Grodzisk Mazowiecki wi¹zuje przede wszystkim do wspó³czesnych wartości ekologicznych g³êboko zakorzenio- Stanowi go tarcza herbo- nych w mentalności mieszkañców owego zie- wa z herbem Bogoria, którym lonego miasta. Z³ota barwa pola, na którym pieczêtowa³a siê rodzina Mo- zosta³ umieszczony, by³a zawsze stawiana kronoskich, w³aścicieli miasta na pierwszym miejscu w hierarchii heraldycz- od XVII w., przedstawiaj¹ca nych tynktur (kolorów). Wyra¿a³a 4 cnoty: w czerwonym polu 2 rogacizny szlachetnośæ, ¿yczliwośæ, otuchê i wznios³ośæ, srebrne grotami od siebie w s³up. a tak¿e sprawiedliwośæ, ³agodnośæ, mi³osier- dzie i wznios³ośæ ducha. Herb gminy Jaktorów Herb miasta ogrodu Podkowy Leśnej Spraw¹ herbu gminy Jak- torów zajê³a siê pierwsza ka- Herb miasta Podkowy dencja Rady Gminy. Wówczas Leśnej nale¿y do grupy tzw. to postanowiono, ¿e bêdzie on „herbów mówi¹cych” i zosta³ przedstawia³ w czerwonym zatwierdzony Uchwa³¹ nr 66/ polu wizerunek g³owy tura XVIII/2004 z 20 lutego 2004 r. barwy naturalnej w lewo, w z³otej koronie Przedstawia on w polu tarczy i ze z³otymi rogami oraz umieszczone pod nim o barwie czerwonej (cynobrowej) podkowê skrzy¿owane liście dêbu z orzechami barwy srebrn¹ (bia³¹) ocylami w dó³, w któr¹ wpisany naturalnej. Jak poinformowano mnie w Urzê- jest świerk w kolorze zieleni chromowej. dzie Gminy sprawa nie zosta³a doprowadzona do koñca – podobno do dnia dzisiejszego brak Herb gminy ¯abia Wola decyzji Komisji Heraldycznej przy MSWiA za- twierdzaj¹cej ów projekt. Zosta³ zatwierdzony uchwa- ³¹ Nr 1/2004 z 22 stycznia Herb miasta Milanówka 2004 r. W polu gotyckiej tarczy w s³up w prawym polu ma ele- Zosta³ zatwierdzony Uchwa- menty herbu Zaremba, a w le- ³¹ Nr 174/XXV/00 Rady Mia- wym polu z³otym ma 2 liście: sta Milanówek z 23 maja dêbowy zielony i bukowy czerwony, obydwa 2000 r. Przedstawia tarczê w lewo skos jeden pod drugim. W uzasadnieniu gotyck¹ dwudzieln¹ w s³up, wyboru podaje siê, ¿e elementy herbu Zaremba na której w prawym polu wid- zosta³y wybrane z uwagi na znaczna rolê, jak¹ nieje herb Do³êga (w polu b³êkitnej tarczy pod- mia³ odegraæ ród Zarembów w historii gminy, kowa srebrna hakiem do góry, na której barku liście zaś maj¹ przede wszystkim zwracaæ uwa- zakotwiczony zosta³ z³oty krzy¿yk kawalerski). gê na ekologiczny charakter gminy i istnienie Pośrodku podkowy srebrna strza³a ¿eleźcem na jej terenie 2 rezerwatów przyrody.

Powiat grodziski 21

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 2121 22013-04-04013-04-04 08:31:5108:31:51 Wybrane zasłużone postacie z powiatu grodziskiego

historii powiatu grodziskiego zapisa- i rozs³awiaj¹c tê ziemiê na ca³y świat. Byli to: W ³o siê z³otymi zg³oskami wiele osobi- Józef Che³moñski oraz Leonid Teliga. Nim stości wywodz¹cych siê z ró¿nych obszarów jednak przejdziemy do szerszego zapoznania dzia³alności oraz wykonuj¹cych ró¿norodne siê z ich ¿yciem i osi¹gniêciami, wymieñmy profesje. Jednak¿e wydaje siê, ¿e zw³aszcza choæ krótko kilka innych postaci mieszkaj¹- dwie z nich w szczególny sposób czerpa³y swe cych, tworz¹cych b¹dź pe³ni¹cych inne funk- natchnienie, przemierzaj¹c tutejsze ście¿ki cje na obszarze dzisiejszego powiatu.

26 27

25 Jarosław Iwaszkiewicz 26 Leopold Okulicki ps. „Niedźwiadek” 27 Stanisław Wilhelm Lilpop

25

Micha³ Bojasiñski, doktor, za³o¿yciel Zak³a- Stanis³aw Wilhelm Lilpop, przemys³owiec, du Leczniczego Grodzisk w Grodzisku Mazo- „ojciec” miasta ogrodu Podkowy Leśnej, przy- wieckim, co przyczyni³o siê do intensywniej- czyni³ siê do jego rozwoju. szego rozwoju miasta. Stanis³aw Lorenz, mieszkaj¹cy w Podko- Maria D¹browska, czêsty gośæ dworu w Grze- wie Leśnej, dyrektor Muzeum Narodowego gorzewicach, gdzie obserwowa³a zabawy i ucie- w Warszawie, ws³awiony udzia³em w tzw. „ak- chy mieszkañców, opisuj¹c je w ksi¹¿ce Na wsi cji pruszkowskiej” maj¹cej na celu uniemo¿li- wesele. wienie wywozu do Rzeszy bezcennych zabyt- ków polskiej kultury. Jaros³aw Iwaszkiewicz, pisarz, prozaik, poeta i eseista mieszkaj¹cy i tworz¹cy w Stawisku. Mokronoscy herbu Bogoria, daj¹cy nowe tchnienie dzisiejszemu Grodziskowi Mazo- Micha³ Lasocki, przemys³owiec, „ojciec” mia- wieckiemu. Wojciech by³ fundatorem kościo- sta Milanówka, przyczyni³ siê do jego rozwoju. ³a parafi alnego pw. św. Anny.

22 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 2222 22013-04-04013-04-04 08:31:5108:31:51 Leopold Okulicki ps. „Niedźwiadek”, gene- ra³ brygady, ostatni dowódca Armii Krajowej, ostatni¹ swoj¹ kwaterê mia³ w Grodzisku Ma- zowieckim.

Micha³ Oziêb³owski, urodzony w Izdebnie Kościelnym przysz³y polski duchowny i b³ogo- s³awiony Kościo³a katolickiego, mêczennik.

Hieronim Radziejowski, podkanclerzy koron- ny i starosta sochaczewski, który sprowadzi³ w po³. XVII w. na ziemiê grodzisk¹ Olêdrów, co przyczyni³o siê do rozwoju na trudno dostêp- nych, bagnistych i zalewowych terenach w oko- licach Kasków, wsi Baranowa i Jaktorowa.

Wojciech Siemion, aktor teatralny i fi lmowy, zwi¹zany z Petrykozami, gdzie urz¹dzi³ galeriê sztuki oraz skansen.

28 Henryk Skarbek, znany fi lantrop i syn ce- nionego publicysty i historyka zajmuj¹cego 28 Józef Chełmoński, zdjęcie z lat 1895-1900 siê przede wszystkim okresem Ksiêstwa War- ze zbiorów rodziny Stefańskich, skan Fundacja im. Józefa Chełmońskiego szawskiego. Przyczyni³ siê w znacz¹cy sposób do rozwoju Grodziska Mazowieckiego. u samego Wojciecha Gersona. Ów wybitny Józef Szymanowski, urodzony w Kaskach przy- profesor „Szko³y Rysunkowej” równie¿ zachê- sz³y ofi cer armii Ksiêstwa Warszawskiego oraz ca³ swych studentów do czerpania z rodzimych genera³ z okresu powstania listopadowego. krajobrazów i ludowych obyczajów. Swe pierw- sze obrazy maluje Che³moñski ju¿ w czasach Witaszkowie (rodzeñstwo) Stanis³awa studenckich. S¹ to scenki rodzajowe zainspiro- i Henryk, za³o¿yciele Centralnej Doświad- wane ¿yciem codziennym tocz¹cym siê w pod- czalnej Stacji Jedwabniczej w Milanówku, pre- ³owickich wsiach: W kruchcie kościo³a, Ma- kursorzy hodowli jedwabników w Polsce. Jako tula s¹, Sobota na folwarku. W 1870 r. maluje pierwsi te¿ rozpoczêli produkcjê tkanin oraz pierwsz¹, a w nastêpnym roku drug¹ wersjê nici z naturalnego jedwabiu pochodz¹cego s³ynnych ¯urawi. Studia warszawskie up³ynê- z krajowego surowca. Józef Chełmoński

Urodzi³ siê w pod³owickiej wsi Boczki 7 li- stopada 1849 r. Wywodzi³ siê ze zubo¿a³ej ro- dziny szlacheckiej. Tak jego ojciec, jak i dziad obdarzeni byli artystycznymi upodobaniami, ma³y Józef od najm³odszych wiêc lat rysowa³. Zapewne sposób ¿ycia, nieskrêpowany atmo- 29 sfer¹ miejskości, sprawi³, ¿e artysta sw¹ twór-

czośæ zwróci³ wyraźnie w stronê wiejskich kli- 29 Józef Chełmoński Orka (1896) matów. W latach 1867−1871 lekcje pobiera³

Powiat grodziski 23

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 2323 22013-04-04013-04-04 08:31:5208:31:52 o kresowym folwarku szlacheckim − Na fol- warku, Stró¿ nocny oraz Babie lato. Ostatni z obrazów wystawiony zosta³ w „Zachêcie”, spotykaj¹c siê tam z ostr¹ krytyk¹. Niedoce- niony artysta korzysta z zaproszenia Cypriana Godebskiego i wyje¿d¿a do Pary¿a. Tam osi¹- ga sukces, obrazy Roztopy oraz Sprawa wójta zachwycaj¹ publicznośæ. Che³moñski zwraca na siebie uwagê bogatych klientów z Anglii, Niemiec, a nawet Stanów Zjednoczonych. Po- prawa sytuacji ekonomicznej pozwoli³a mu 30 na czêste wizyty w Polsce, a tak¿e na podró¿e

30 Józef Chełmoński Bociany (1900) do W³och i Austrii. W 1878 r. artysta zak³ada rodzinê, ¿eni¹c siê z poznan¹ w Warszawie Ma- ri¹ Szymanowsk¹. W tym okresie tworzy szereg ³y artyście w wielkiej biedzie, mimo to dziêki prac przedstawiaj¹cych karczmy, targi koñskie, pomocy Maksymiliana Gierymskiego oraz jarmarki, polowania a nade wszystko s³yn¹ce innych przyjació³ udaje siê Che³moñskiemu z dynamiki ruchu koñskich zaprzêgów „trój- w 1871 r. wyjechaæ do Monachium, gdzie kon- ki” i „czwórki”. Na uwagê zas³uguje te¿ obraz tynuuje studia na licz¹cej siê wówczas Akade- Przed karczm¹ wyró¿niaj¹cy siê uderzaj¹cym mii Sztuk Piêknych. Swój talent rozwija tam autentyzmem. Jak później pisa³ Witkiewicz: pod okiem Alojzego Strähubera i Hermana Che³moñski pierwszy zacz¹³ malowaæ ch³opa Anschütza. W tym te¿ okresie zawi¹za³ artysta rzeczywistego. W 1881 r. maluje monumental- wiele d³ugotrwa³ych przyjaźni miêdzy innymi n¹ Czwórkê, na której przedstawione zosta³y z Adamem Chmielowskim i Stanis³awem Wit- konie prawie naturalnej wielkości. Od 1881 r., kiewiczem. W okresie monachijskim spod jego po wprowadzeniu przez administracjê amery- pêdzla wychodz¹ takie dzie³a, jak: Przed desz- kañsk¹ c³a na dzie³a sztuki przywo¿one z Eu- czem, Powrót z balu (Sanna), czy te¿ Sprawa ropy, sytuacja fi nansowa artysty pogarsza siê. u wójta. Biografowie artysty zwracaj¹ jednak W 1887 r. powraca na sta³e do Polski. Po dwóch uwagê na pog³êbiaj¹c¹ siê têsknotê za umi³owa- latach kupuje niewielki drewniany dworek nymi, mazowieckimi stronami. W 1872 r. pisa³ we wsi Kuklówka przy trakcie ³¹cz¹cym Gro- w liście do Gersona: …tak w tutejszym Angiel- dzisk Mazowiecki z Radziejowicami. Znów skim Ogrodzie, co wszyscy nazywaj¹ piêknym, mieszka na swym ukochanym Mazowszu. ja w nim nie znajdujê wdziêku, bo nie dziki (…) Rozpoczyna siê najd³u¿szy i najbujniejszy rozkoszne na mnie zrobi³o wra¿enie miejsce okres jego twórczości, choæ zamieszka³ w Ku- w tym ogrodzie, gdzie w zak¹tku, bo ju¿ za par- klówce po rozstaniu z ¿on¹ i po śmierci dwójki kanem, nie dojrzane jeszcze, po kryjomu puś- dzieci, co zapewne g³êboko odcisnê³o siê w jego ci³y siê bujne poczciwe nasze pokrzywy i tam psychice. Wydaje siê, ¿e duchowa przemiana siedz¹ i patrz¹ na wodê…. W 1874 r. wraz artysty nast¹pi³a w du¿ej mierze dziêki bliskiej z Chmielowskim i Witkiewiczem opuszcza przyjaźni z Adamem Chmielowskim, który Monachium. W drodze do Warszawy zatrzy- wówczas poświêci³ siê ju¿ ¿yciu zakonnemu ma³ siê na kilka miesiêcy na Podolu u Felik- jako brat Albert. W tym okresie Che³moñski sa Krzy¿anowskiego. Odt¹d czêsto wybiera³ nie zajmowa³ siê jedynie malarstwem. Upra- siê na Ukrainê, poświêcaj¹c jej znaczn¹ czêśæ wia³ te¿ rolê i nosi³ na pó³ ch³opski charakte- twórczości. Po powrocie do Warszawy wynaj¹³ rystyczny strój – buty z cholewami oraz czer- z przyjació³mi pracowniê w Hotelu Europej- won¹ ³owick¹ kamizelkê. Przy tym oddawa³ skim. Powsta³y w niej wówczas, zaliczane przez siê kontemplacji, studiowa³ dzie³a mistyków, znawców do szczytowych osi¹gniêæ polskiego czyta³ ksi¹¿ki o tematyce religijnej oraz poe- realizmu, nastêpuj¹ce dzie³a: epicka opowieśæ zjê, oddala³ siê od ¿ycia towarzyskiego. Ros³a

24 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 2424 22013-04-04013-04-04 08:31:5408:31:54 te¿ jego religijnośæ, na co niew¹tpliwy wp³yw czości malarskiej ukaza³ piêkno i nastrój ziemi mia³a przyjaźñ z ojrzanowskim proboszczem ojczystej utrwali³ ¿ycie wsi. W ludowości szu- Barnab¹ Pe³k¹. W tym okresie powstaj¹ po- ka³ natchnienia z ludu, jego pracy i wzruszeñ zbawione ju¿ wyraźnej dynamiki, zawieraj¹ce czerpa³ soki od¿ywcze dla swojego Wielkiego ³adunek sentymentalizmu dzie³a: Burza, Je- talentu. sieñ, czy te¿ Orka oraz Bociany entuzjastycz- Otoczony kamieniami, skromny, ziemny nie przyjête w 1901 r. w „Zachêcie”. W okresie grób malarza znajduje siê w g³êbi cmenta- zwi¹zanym z Kuklówk¹ namalowa³ te¿ kolejne rza. Le¿y na nim granitowy g³az z wykutym, obrazy Kurka wodna i Kuropatwy, a tak¿e Dro- z³oconym napisem: Śp. Józef Che³moñ- ga polna i Potok. Zw³aszcza Kuropatwy zosta- ski ur.7.XI.1849 r. w Boczkach pod £owiczem ³y wysoko ocenione. W 1889 r. uhonorowano zm. 6.IV.1914 r. w Kuklówce Wielki Malarz Che³moñskiego na wystawie powszechnej Piewca ¿ycia wsi i Piêkna Ziemi Ojczystej. w Pary¿u nagrod¹ Grand Prix. Dwa lata później na Wystawie Miêdzynarodowej Sztuki w Berli- Leonid Teliga nie zaprezentowa³ 8 krajobrazów, a wśród nich Kuropatwy, otrzymuj¹c najwy¿sze odznacze- nie – Ehrendiplom. W 1894 r. otrzymuje z³oty medal na Powszechnej Wystawie w San Fran- cisco. Artysta otoczony nimbem światowej s³awy znajduje wreszcie uznanie w polskich środowiskach artystycznych. Wystawione w „Zachêcie” w 1902 r. Kuropatwy odnosz¹ sukces. W 1907 r. Che³moñski ukoñczy³ zu- pe³nie wyj¹tkowy w swojej twórczości obraz Krzy¿ w zadymce, określany czêsto jako Krzy¿ 31 powstañczy. Biografowie dopatruj¹ siê w dziele 31 Leonid Teliga w wejściu do bombowca aluzji do powstania 1863 r., które w psychice „Lancaster” 14-letniego wówczas artysty musia³o wywrzeæ g³êbokie piêtno. Warto te¿ wymieniæ inne po- Leonid Teliga przyszed³ na świat 28 maja wsta³e w tym okresie obrazy: Jezioro o zmierz- 1917 r. w Wiaźmie w powiecie smoleñskim. chu, ¯urawie, Polowanie na g³uszca oraz Jego ojciec – Czes³aw, ukoñczy³ gimnazjum zaginiony Koncert ¿ab. We wszystkich tych w Piñczowie, a nastêpnie podj¹³ studia me- dzie³ach doszukaæ siê mo¿na piêkna mazo- dyczne w Moskwie. W burzliwym okresie wieckiej ziemi. Sam artysta niechêtnie opusz- I wojny światowej musia³ iśæ na front. Matk¹ cza³ „sw¹ pustelniê” w Kuklówce, choæ jeździ³ Leonida by³a Eudoksja z Antonowych, pielêg- zarówno do Warszawy, jak i do Krakowa, gdzie niarka z zawodu, wnuczka Zaj¹czkowskich. wybrany zosta³ nawet prezesem Towarzystwa Po proklamacji niepodleg³ości Polski postano- Artystów „Sztuka”. Jednym z ostatnich jego wi³a wróciæ do kraju. Po dwumiesiêcznej, wy- dzie³ by³ ukoñczony w 1912 r. Kurhan. Józef czerpuj¹cej podró¿y i kwarantannie w Barano- Che³moñski zmar³ 6 kwietnia 1914 r. w Ku- wiczach, pani Eudoksja wraz z synami 4-letnim klówce. Pochowany jest na cmentarzu w czê- Stasiem oraz 2-letnim Lolkiem dotar³a do celu. sto odwiedzanym przez siebie ¯elechowie − W czerwcu 1919 r. rodzina zaczê³a nowe ¿ycie w jego s¹siedztwie odnajdywa³ motywy krajo- w skromnym, fabrycznym domu przy ul. Trau- brazowe, z których czerpa³ natchnienie do swo- gutta 1 w Grodzisku Mazowieckim. Mieszka- ich pejza¿y. Zgodnie ze sw¹ wol¹ zosta³ w³aśnie nie zapewne sk³ada³o siê z kuchni oraz pokoju. tu pochowany. Na s³upie bramy cmentarnej W tym domu rodzina Teligów spêdzi³a 17 lat. umieszczona jest tablica z piaskowca z inskryp- Dzieci wychowywa³y siê w trudnych warun- cj¹ informuj¹c¹: Na tym cmentarzu spoczywa kach, skromne ¿ycie, ograniczona przestrzeñ Józef Che³moñski (1849−1914) W swojej twór- ruchowa wyrabia³y jednak ambicjê i samoza-

Powiat grodziski 25

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 2525 22013-04-04013-04-04 08:31:5408:31:54 parcie. Matka pracowa³a w Zak³adzie Hydropa- i po nim, by³a rzeźbiarka Anna Dêbska. Teliga tycznym doktora Bojasiñskiego. M³ody Leonid w ka¿dej wolnej chwili zawsze pamiêta³ o swej uczy³ siê bardzo dobrze. W 1929 r. ukoñczy³ najwiêkszej pasji, bior¹c udzia³ w rejsach jach- w Grodzisku 6-klasow¹ szko³ê podstawow¹, towych do Belgii, Anglii i krajów skandynaw- a rok później dosta³ siê do IV klasy Liceum Hu- skich, a tak¿e, jako m³odszy ofi cer p³ywaj¹c manistycznego. W 1935 r. zda³ maturê. Leonid na trawlerach „Odry”. Jesieni¹ 1965 r. posta- by³ te¿ harcerzem, nale¿a³ do 6 Mazowieckiej nawia zbudowaæ swój jacht. By zrealizowaæ cel Dru¿yny Harcerskiej. Na obozie harcerskim przez wiele lat musia³ pracowaæ za trzech. Jak pod Gdyni¹ Teliga po raz pierwszy zapozna³ siê mówi³: Jeśli uda mi siê zbudowaæ ten jacht na- z obs³ug¹ kajaka i zobaczy³ na w³asne oczy mo- zwê go OPTY-mista, jeśli nie, to zawsze starczy rze. Odt¹d jego oczy zawsze pe³ne by³y morza, mi na kajak, który nazwê PESY-mista i pop³y- choæ ju¿ od najm³odszych lat planowa³ z rówieś- nê nim na jeziora mazurskie. Chrzest jachtu nikami rejs dooko³a świata. Czytywa³ dzienni- mia³ miejsce 3 sierpnia 1966 r. w basenie ¿e- ki Josuy Slocuma, relacje W³adys³awa Wagnera. glarskim w Gdyni. Matk¹ chrzestn¹ zosta³a Zachowa³o siê te¿ wspomnienie z domu ro- matka budowniczego jednostki – Helena Do- dzinnego, o tym jak to podczas choroby mama whyluk. Podniesienie bandery mia³o miejsce czyta³a mu Dzieci kapitana Granta. W rozgo- 1 października 1966 r. o godz. 18.00. Leonid Te- r¹czkowaniu mia³ przej¹æ ster, krzycz¹c „Ster liga nie zapomnia³ przy tej okazji o swych gro- na burtê i nowe ¿agle staw”. W 1937 r. przy dziskich przyjacio³ach. 8 grudnia 1966 r. OPTY pierwszej okazji koñczy w Jastarni kurs ¿eglar- za³adowany zosta³ na statek „S³upsk” i odp³yn¹³ ski. Po maturze, bez szans na studia wymaga- do Casablanki. 25 stycznia 1967 r. Leonid Te- j¹ce du¿ych nak³adów fi nansowych, postano- liga rozpoczyna samotny rejs dooko³a świata wi³ skoñczyæ ofi cersk¹ Szko³ê Podchor¹¿ych – pierwszy etap Las Palmas. ¯eglarz samotnie Piechoty w Ostrowie-Komorowie. Ukoñczy³ zmaga siê z ¿ywio³em przez 2 lata i 3 miesi¹- j¹ w stopniu podporucznika. W wojnie obronnej ce, ¿egluj¹c czasem w warunkach wrêcz spar- 1939 r., przydzielony do 44 pu³ku piechoty, wal- tañskich, w dodatku na jachcie wybudowanym czy³ pod Tomaszowem Mazowieckim. Ranny za w³asne pieni¹dze. Po pierwszym samotnym uciek³ z okr¹¿enia i wiosn¹ 1940 r. przedosta³ przejściu przez Atlantyk pod polsk¹ bander¹ na wschód do Rostowa, gdzie zosta³ rybakiem skierowa³ siê na Antyle Ma³e, Grenadê–Cristo- i ukoñczy³ roczn¹ szko³ê szyprów. Bra³ tam bal, dalej Strefê Kana³u Panamskiego–Balboa– udzia³ w bojowych rejsach ewakuuj¹cych miesz- Wyspy Galapagos–Markizy–Thaiti–Bora Bora– kañców miasta. W 1942 r. wst¹pi³ do tworz¹cej Fid¿i–Dakar–Senegal–Las Palmas, by skoñczyæ siê armii Andersa. Na Bliskim Wschodzie by³ w Casablance. Stamt¹d 9 maja 1969 r. zosta- dowódc¹ kompanii. Wskutek zapotrzebowania je przewieziony do warszawskiego szpitala. na lotników, w 1943 r. przeszed³ odpowiednie W czerwcu tego samego roku zostaje odzna- szkolenie w Kanadzie. Zosta³ strzelcem pok³a- czony Krzy¿em Komandorskim Orderu Od- dowym na bombowcach w polskim Dywizjo- rodzenia Polski. Przez kolejny rok nie traci nie 300 im. Ziemi Mazowieckiej. Po wojnie czasu. Odbywa wiele spotkañ z entuzjastami odby³ dwuletni kurs jêzykowy w Oksfordzie, wyprawy – m.in. jesieni¹ 1969 r. w grodziskim a nastêpnie studiowa³ w Londynie ekonomiê. Klubie „Opty”. Niestety, 9 maja 1970 r. znów W 1947 r. powróci³ do kraju, gdzie po osiedle- trafi a do szpitala, gdzie po krótkim pobycie ten niu w Warszawie podejmuje pracê redakcyjn¹, niez³omny ¿eglarz, pierwszy cz³owiek, który pisze ksi¹¿ki, próbuje poezji. Bra³ te¿ udzia³ dokona³ sztuki samotnego op³yniêcia świata, w pracach Komisji Rozjemczej w Korei i Laosie, zostaje pokonany przez chorobê nowotworo- by³ korespondentem PAP w Rzymie. W 1948 r. w¹. Umiera 21 maja 1970 r. Pochowany zosta³ ¿eni siê z kole¿ank¹ z ministerstwa Wand¹, na cmentarzu pow¹zkowskim w Warszawie, choæ ma³¿eñstwo to nie przetrwa³o d³ugo. ¯y- gdzie odprowadzi³o go w ostatniej drodze wielu ciow¹ towarzyszk¹ Leonida Teligi w okresie po- grodziszczan. Jego nagrobek przypomina mor- przedzaj¹cym samotny rejs dooko³a świata, jak sk¹ falê.

26 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 2626 22013-04-04013-04-04 08:31:5508:31:55 Folklor Mazowszańskie piosenki z powiatu Grodzisk Mazowiecki

ieśni utrwalone zosta³y na taśmach mag- (: jak mnie nie z³agodzis:) Pnetofonowych w 1956 r. i s¹ przechowywa- ³agodnem s³óweckiém. ne w archiwum Sekcji Folkloru Pañstwowego 3. Nie z³agodzê ja cie, Instytutu Sztuki w Warszawie. Nagranie pieś- z³agodzis sie sama, ni przeprowadzi³a Zofi a Stêszewska. Ukaza³y (: w karcmie na tanecku:) siê drukiem w piśmie Polskiego Towarzystwa bedzies tañcowa³a. Ludoznawczego – „Literatura Ludowa” rok IV, 4. Nie sama, nie sama, nr 1, Warszawa 1960. do karcemki chodze, Śpiewali: (: mam ja kómpunecke:) Jan Wasiak, ur. 1902 r., Wola Miedniewska pow. co jum z sobu wodze. Grodzisk Maz., zam. Wola Miedniewska 5. Twojij kómpunecce pow. Grodzisk Maz., pieśñ 7. piwka zafunduje, Maria ¯órawska, ur. 1896 r., Wygnañce pow. a tobie, dziéwcyno, Grodzisk Maz., zam. Lutkówka pow. Gro- á tobie, najmilso, dzisk Maz., pieśni 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8. figielka wystroje. Wybór, transkrypcjê tekstow¹ i muzyczn¹ 6. Wes³a do kómórki pieśni przygotowali Zofi a Jaworska i Jan kiej róza robiuná, Stêszewski. (: wys³a z kómórecki:) kiej ściána bieluná. I 7. Wes³a do kómórki 1. Wyjizdzaj, wyjizdzaj kiej lelija w sadzie, z podwórecka mego, (: wys³a z kómórecki:) bo ja siê spodziewam jak lelija w wodzie, kogóś ³adniejsego. 8. Wys³a z kómórecki, 2. A jak ja wyjadê, zap³aka³a “ocki, inny nie przyjedzie, (: bodej nie posta³y:) zobacys dziewc•ino, takie kómpunecki. zál ci tégo bêdzie. 3. Jesceś nie wyjécha³, siédmiu przyjecha³o, III widzis ty ch³opaku, 1. Tam za “ogrodem, tam za ziélonem, na mojém siê sta³o tam gdzie s³ónecko wschodzi, (: tamuj Jasinio, tamuj najmils•i, II w drobnyj rutce p³ot grodzi. :) 1. Pêdzi³a dziewczyna 2. A niechaj grodzi, a niechaj grodzi, przez bór byde³ecko, a bo jä ju tam sia³a, (: a Jasinio za nióm:) (: na mój warkocyk, na mój blundowy stawia side³ecko. zimna rosá pada³á. :) 2. Nie z³agodzis ty mnie 3. A niechaj padá, a niechaj padá zadném side³eckiém, ta zimná, zimniusiéñká,

Powiat grodziski 27

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 2727 22013-04-04013-04-04 08:31:5508:31:55 (: przyjizdzaj, Jasiu, przyjizdzaj mni³y, (: óna bieliæ byñdzie, w niedziele raniusiéñko. :) kiej sie mnie pozbyñdzie. :) 4. Coś nie przyjecha³, Jasiéniecku mój, 7. Ostañ z Bogiém, mój kóminku, gdy ja po ciebie s³a³a, na nim by³o drzymku, drzymku, (: c•iś nie by³ w dóma, c•iś nie mia³ (: któz tu drzyma³ byñdzie, konia, jak mnie tu nie byñdzie. :) c•i ci mama zbronia³a. :) 8. Ostaje tu m³odso siostra, 5. I w dóma by³ém, i kónia mia³em, która do lot nie doros³a, i mama mnie káza³a. (: óna drzymaæ byñdzie, (: najm³odsa siostra lát nie doros³a, jak mnie siê pozbyñdzie. :) ona nie dozwála³a. :) 6. Nie jédź, bracisku, nie jédź, rodzony, V choæ óna tez jest ma³a, l. A ju¿ wender, nadobna dziéwc•ino, (: bêdzies sed przez wieś, pijany ju¿ wender, bêdzies, Nie zawadźzez tu bia³óm sukniom bêdzie siê z ciebie śmia³a. :) “o we”gie³; 7. Tam u soko³a z³ociste ko³a, 2. Moja dziéwc•ino, stañ w rogu sto³a, u sokolicy kosy, c•i siê zjécha³a, c•i nie zjécha³a rodzina (: nie “u¿yjes ty, moja Maniusiu, twoja. za Jásiániém rozkosy. :) 3. Zjécha³a m•i siê, co m•i potrzeba, 8. Po¿ycys chleba, po¿ycys soli, ni mam mamusi, ni mam tatusia, a to jóm oddaæ musis, pośli do nieba. (: skara³ ciê Pan Bóg z³ém 4. “Oj powstañ, powstañ mamusiu przyjacielém, z grobu, a sanowaæ go musis. :) I pob³ogos³aw swojéj córeczce do ślubu. IV 1. Ostañ z Bogiem, rosmarjanie, VI juz “ostatni cie raz ³amnie, 1. Przelecia³ sokó³ przéz mej mamy dóm, (: któz cie ³ama³ byñdzie, (: usiad w ogródecku na bujnym jak mnie tu nie byñdzie. :) zia³ecku, 2. Zostaje tu m³odsá siostra, rozpirzy³ “ogon. :) która do lát nie doros³a. 2. A sio, sokolé, a sio na pole, (: ona ³amaæ byñdzie, (: z ogródecka mego i z ziela bujnégo, kiej sie mnie pozbyñdzie. :) boæ to nie twoje. :) 3. Ostañta z Bogiem, moje progi, 3. A wy, stangryci, smarujcie bicy, chodzili tu moje nogi, (: bryki wytacajcie, konie zaprzųgajcie, (: chtóz tu chodzi³ byñdzie, bo juz jedziémy. :) jak mnie tu nie byñdzie. :) 4. Wyjéchali w pole, stanéli w dole, 4. Ostaje tu m³odso siostra, (: obejrzyj siê, Andziu, obejrzyj sie, mi³a, która do lot nie doros³a, cy wszystko twoje. :) (: óna chodziæ byñdzie, 5. Wszystko to moje, co mam na g³owie, kiej sie mnie pozbyñdzie. :) (: Zabocy³am wianka, z³otego 5. Ostañta z Bogiém, moje ściany, pierścianka i ty piecu pobielany, u mamy w stole. :) (: któz tu bielu³ byñdzie, 6. Ach, ty Janku mój, po wianek siê wróæ. jak mnie tu nie byñdzie. :) (: Jam go nie zaboca³, bym sie ja mia³ 6. Ostaje tu m³odso siostra, wrácaæ, która do lot nie doros³a, juz sie nie wrócê. :)

28 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 2828 22013-04-04013-04-04 08:31:5508:31:55 VII VIII 1. Przyśliśmy tu po dyngusie 1. Kr¹zyliśmy, kr¹zyli, (: zaśpiewajmy • o Jezusie :) juseśmy z polá skóñcyli. 2. •O Jezusie •o Maryji 2. Kr¹zyliśmy sie woko³o, (: i •o świéntej Rózaliji :) gdzie by³o ¿ytko, tam go³o. 3. A my ch³opcy rano wstali, 3. Gdzie by³o ¿ytko, tam ni ma, (: zimnum rośke •obtrzųsali :) stoj¹ styrtecki gdyby las. 4. Panny nam siê dziwowa³y, (: i po kopie jaj dawa³y :) Podania ludowe z Milanówka i okolic

oni¿sze teksty zapisa³ i przygotowa³ tu przechodzi³y, ale to ju¿ jest dawne, dawne, Pdo druku Jerzy Śliziñski. Ukaza³y siê a z jednej struny drogi i z drugiej chowali siê drukiem w piśmie Polskiego Towarzystwa powstañcy. Ludoznawczego – „Literatura Ludowa” rok Ludzie mówi¹, ze tam strasy. Dwa razy spo- IV, nr 1, Warszawa 1960. Zapisów dokonano tyka³em tam postaæ ludzkum klêc¹co, która w Milanówku i okolicy w dniach 27 września siê modli³a. To by³o w miesi¹dzu styczniu. i 3 paź dziernika 1959 r. Ich pisownia nie zo- Mroźno by³o, ksiê¿yc świeci ³adnie, by³a go- sta³a znormalizowana przez co mog¹ wydaæ dzina dwunasta. Przes³em, ale nie ogl¹da³em siê interesuj¹ce tak¿e dla jêzykoznawców. sie. Mo¿e to by³ duch, który coś potrzebuje, Teksty oznaczone numerami l, 2, 3 opowia- modlitwe na wybawinia. da³ £ukasz Paw³owski, ur. w 1889 r. w Chlew- ni pow. Grodzisk, by³y stangret w maj¹tku 3. Lasockich w Milanówku. Zapi su dokonano Ko³o B³onia by³ majuntek Chwascyce. Tam 3 października 1959 r. w Milanówku, pow. strasy³o. Cy pan posed do stodo³y, cy pan po- Pruszków. sed do spichrza, to sie coś przedstawi³o, albo Teksty oznaczone numerami 4, 5, 6 opowia- jakoś osoba, albo c³owieka zrzuci³o i w b³oto da³a Otolia Ziêtek, ur. w 1891 r. w ¯ukowie wepchni³o. Pos³o sie nieroz do sieckarni wie- pow. Grodzisk, ch³opka. Zapisu dokonano corem, to dysle od kieratu lata³y woko³o. No 27 września 1959 r. w ¯ukowie, pow. Gro- i w ogóle wsindzie, w ca³ym majuntku. Po- dzisk. s³em po siecke dla koni. Jakem napcha³ wo- rek, to mie z³apa³o za worek i wyrzuci³o, a jo 1. ze strachu uciek³em jakby krwawy desc podo³. Droga do majuntku w Milanówku to na- Albo by³y takie wypadki: wiecorem na ma³e zywa³a siê Królewska, do samego Grodziska. dni m³óci siê d³ugo, do cimnej nocy. A trzeba Tamuj by³y stare lipy, obsadzune na obie stru- om³ot wynieśæ na spichrz. To jak jedne dziew- ny. Têdy przejicho³ zawzdy król, ostatni król cyny pchny³o, to rzuci³o ze schodu na ziemie polski, na godzinê ósme pod du¿ym kasta- i po lecia³y wsystkie na dó³. Bojeli siê chodziæ nem. Tamuj by³ du¿y kamiñ, na którym sobie później. A później, kiedy juz ten dom wyświê- zawzdy spocywo³. I ta pani z majuntku, pani cili, przesta³o strasyæ. Zupe³nie, jakby rêk¹ £¹czyñska do niego wychodzi³a. Tamuj siê odj¹³. spotykali zawzdy. 4. 2. Mój dziadek zawsze opowiada³, ¿e jako Ten krzy¿ po drodze do majuntku Laso- ma³y ch³opiec s³u¿y³ do msy swiêtej w tem ckich jest z casów barzo dawnych. Takie walki kośció³ku.

Powiat grodziski 29

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 2929 22013-04-04013-04-04 08:31:5508:31:55 Kiedyś przyjecha³ ślub. Ta panna m³oda nazbiera³a w kosyk tych betków najrozmai- przed tem mia³a innego na rzeczonego. Póź- tych i ten gajowy odebra³. Jak un ji to odebra³ niej sie odmieni³o i wychodzi³a za drugiego. ten kosyk, to una go prosi³a, ¿eby un ji od- On te¿ by³ obecny w kościele na ślubie. Jak da³, a un nie chcia³ jej oddaæ. I una uklêk³a ślub wysed z kościo³a, to un sie wprasa³, ¿eby i z³apa³a go za nogi. A un nie chcia³ nawet go zaprosili na to wesele. I zaprosili go. A on s³ychaæ. A una powiedzia³a: pamiêtaj, nie bê- wyj¹³ z kieseni nozycki i kawa³ek roga welona dziesz wiêcej nikomu grzybów odbiera³. Po- uci¹³. Wsyscy ludzie weselni sie tym bardzo sed do domu i od razu spuch. No i umar. Jak zadziwili i krzyceli: na co to, po co to. A un go w³ozili w trumnê, to trumna nie chcia³a siê przemówi³, ze to jest kawalerski zwycaj. I po- zamknu”æ, tylko snurkiem musieli zawi¹zaæ, jecha³ na to wesele i bawi³ siê do ostatku. Jak taki by³ spuchniêty. sie wesele skoncy³o i m³oda sie k³adzie w ³ó¿- To zawse moja babcia opowiada³a. To by³a ko, wstaæ nie mo¿e i chora. Siedem lat choro- jedna z tych siedmiu carownic. wa³a. Jezdzili po rozmaitych doktorach i nikt nic nie pomóg. Pojechali do owcarza no i ow- 6. carz powiedzia³: to by³y kawalerskie zbytki, Ja to s³ysa³am, jak o tych zmorach opowiada- ze un kawa³ecek cegos wzun. Jak un to odda, li. Jak posli chrzestne do chrztu podawaæ dzie- ze bêdzie zdrowa. ¯eby sie do niego udali, ¿eby cko, a byli ciemne, nieobycajne, to powiedzieli to odda³. nie „zdrowaś”, ale „zmora”. No niby to wyro- No i pojechali do niego. Zaceli go prosiæ. s³o i musia³o dusiæ cy kamiñ, cy stworzenie, A un mówi: widzis, nie chca³aś mnie, to mo- cy c³owieka. g³aś sobie tyle lat pole¿yæ. No i un odda³ ten Jeden starusek, ksiê¿y brat, opowiada³, kawa³ecek welona i kobita wyzdrowia³a. ¿e w sieckarni tam ³ó¿ko mia³ i nie da³o mu spaæ. Co noc go dusi³o. Narazie przypilnowa³ 5. i z³apa³ za w³osy i poty trzyma³, przedzierz- Przechodzi³ bez wieś owcarz, przysed giwa³o sie w ró¿ne rzecy. To źmije, to robaki do mojej matki i mówi: pani, cy nie wiele rozmaite, ¿eby to puściæ, ale un nie puści³, jest carownic? — tylko siedem, a jedna naj- dopóki nie zobaczy³ kto to jest. A to by³a ko- gorsa. Tu by³ las i chodzi³y na betki i gajowy bita i prosi³a go strasnie, aby jej nie wyda³. nie da³ tam zbieraæ tych grzybów. Jakaś kobita Bo wstyd.

30 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 3030 22013-04-04013-04-04 08:31:5508:31:55 Przewodnik subiektywny po powiecie grodziskim

o³o zmiennej fortuny wywiera swój budzi³y siê stosunkowo niedawno, jednak K wp³yw na wiele historycznych aspek- bogactwo swej tradycji nadrabiaj¹ intensyw- tów. Nie inaczej dzieje siê w przypadku ności¹ zdarzeñ oraz wiêksz¹ dostêpności¹ zmiennej historii miast, miasteczek, wsi bazy przekazowej. Z uwagi na to, czytaj¹c i osad. Te, przed wiekami znacz¹ce, ustê- „Przewodnik” mo¿na wyraziæ zdziwienie puj¹ czêsto miejsca m³odszym ośrodkom, dotycz¹ce proporcji objêtości hase³ odno- trac¹c na ich rzecz na znaczeniu. Jednak¿e sz¹cych siê do poszczególnych miejscowo- wa¿ne wydarzenia wypisane na kartach hi- ści a ich obecnego znaczenia. Wydaje siê storii czêsto wygrywaj¹ z zapomnieniem. jednak, ¿e warto jest szerzej zachowaæ w pa- W powiecie grodziskim po³o¿onych jest wie- miêci miejsca zapomniane, czêsto ulegaj¹ce le miejscowości nie maj¹cych wspó³cześnie przemijaniu i dewastacji, kosztem bardziej wiêkszego znaczenia choæ legitymuj¹cych powierzchownego przedstawienia tych po- siê odleg³¹ i bogat¹ tradycj¹. Inne z nich roz- wszechnie dziś znanych.

Adamowizna (gmina Grodzisk Mazowiecki)

iejscowośæ po³o¿ona na po³udnie z zabudowaniami gospodarczymi od m³ynarza Mod Grodziska Mazowieckiego. Mo¿na Jaśkiewicza. Nale¿y podkreśliæ, ¿e nie licz¹c siê tam dostaæ lokaln¹ komunikacj¹ autobu- krótkiej przerwy w okresie od 1939 do 1945 r., sow¹, a tak¿e samochodem, poruszaj¹c siê maj¹tek nieprzerwanie nale¿y do rodu Che³- gminn¹ drog¹ w kierunku ¯abiej Woli. moñskich. Zapewne dziêki temu budynek We wsi znajduj¹ siê 3 dworki. Jeden z nich zachowa³ sw¹ pierwotn¹ bry³ê i w zasadzie nale¿a³ do doktora Adama Che³moñskiego, nienaruszony uk³ad wnêtrz. Dworek stanowi brata znanego malarza Józefa Che³moñskie- typowy przyk³ad stylu dworkowego nawi¹- go. W 1899 r. naby³ on od niejakiego Szew- zuj¹cego do typowych siedzib na Mazowszu. czyka malowniczo po³o¿one w dolinie rzeki Budynek jest, jak ju¿ wcześniej by³a mowa, Mrownej niewielkie i niezabudowane dobra drewniany, zaprojektowany na planie prosto- w m³ynarskiej osadzie Stare. Ju¿ w nastêp- k¹ta, z sieni¹ w trakcie, od której wychodz¹ nym roku sprowadzi³ tam z Kuklówki drew- na zewn¹trz drzwi wejściowe ozdobione por- niany dworek nale¿¹cy wcześniej do Józefa tykiem wspartym na 2 kolumnach po ka¿dej Che³moñskiego. Stan¹³ on na najwy¿szym pa- ze stron w rzêdzie obok siebie, zwieñczonych górku znajduj¹cym siê w posiad³ości, jak siê trójk¹tnymi drewnianymi szczytami. Dach przypuszcza w miejscu wcześniejszego za³o- naczó³kowy kryty gontem. W bocznej elewacji ¿enia dworskiego, o czym mo¿e przekonywaæ umieszczono dodatkowe wejście. ocembrowana ceg³ami studnia znajduj¹ca siê Kolejny dworek, zwanym te¿ will¹ z ogro- u podnó¿a. Wkrótce po tym, wykorzystuj¹c dem na Adamowiźnie, wybudowany zosta³ dla naturalne ukszta³towanie terenu oraz rosn¹cy bratanka Józefa Che³moñskiego – dr. Mateu- starodrzew, za³o¿ono 2-hektarowy park kra- sza Che³moñskiego ok. 1930 r. Zaprojektowa³ jobrazowy. W 1910 r. dr Che³moñski powiêk- go Witold Pokorowski. Stanowi typowy przy- szy³ swoj¹ majêtnośæ – dokupi³ m³yn wodny k³ad architektury z okolic Grodziska Mazo-

Powiat grodziski 31

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 3131 22013-04-04013-04-04 08:31:5508:31:55 32 33

34 35 36

32 Dawny drewniany dworek Józefa Chełmońskiego przeniesiony przez Adama Chełmońskiego z Kuklówki do Adamowizny 33 „Chełmońszczyzna” – dawne młyńskie stawy 34 Dworek zwanym też willą z ogrodem na Adamowiźnie 35 Jedno z drzew-pomników przyrody w parku dworskim 36 Kapliczka przy stawie 37 Dworek zaprojektowany dla rodziny Zahartów

37

wieckiego. Budynek jest wykonany z drewna, park ze starodrzewem, a w nim tzw. „Dêby otynkowany, posadowiony na kamiennej pod- Che³moñskiego”, na które sk³ada siê 5 dêbów murówce. Piêtrowy z u¿ytkowym poddaszem. szypu³kowych o obwodach pni od 2 do 3,8 m, Dach wielospadowy, kryty gontem. Od fron- a tak¿e lipa drobnolistna o obwodzie pnia tu wejście oparte na 4 kolumnach. Wyjście 3,3 m. W parku znajduje siê te¿ sztuczny staw na ogród zadaszone balkonem zwieñczonym na rzece Mrownie. portykiem i wspartym na 4 kolumnach. Roz- We wsi znajduje siê jeszcze jeden klasycy- ci¹ga siê z niego widok na tzw. „Che³moñ- styczny dworek zaprojektowany dla rodziny szczyznê” – dawne m³yñskie stawy pośród Zahartów tak¿e przez Witolda Pokorowskiego. porośniêtych drzewami pagórków oraz du¿y Obok niego rosn¹ kolejne 2 zabytkowe dêby.

32 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 3232 22013-04-04013-04-04 08:31:5508:31:55 Baranów (siedziba gminy)

38 39 40

41 42 43

38 Kościół pw. św. Józefa Oblubieńca NMP w Baranowie 39 Ołtarz główny 40 Chrzcielnica 41 Piękny piec kafl owy w zakrystii kościoła 42 Krzyż z 1871 r. 43 Krzyż z 1901 r.

ieś po³o¿ona w zachodniej czêści po- wej w³aściciela dóbr. Mniej prawdopodobne, Wwiatu. Mo¿na do niej dojechaæ gminn¹ choæ nie wykluczone, ¿e nazwa mog³a te¿ byæ drog¹ samochodem b¹dź komunikacj¹ auto- urobiona od zajêcia wykonywanego na tym busow¹. Nazwa Baranów wziê³a sw¹ prowe- terenie polegaj¹cego na hodowli i wypasa- niencjê najprawdopodobniej od nazwy osobo- niu baranów. Pierwsza wzmianka o wsi po-

Powiat grodziski 33

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 3333 22013-04-04013-04-04 08:31:5808:31:58 44 45 46

44 Przykościelny park 45 Głaz z tablicą upamiętniającą miejscowych strażaków 46 Odnowiony w 2011 r. nagrobek z początku XX w. – cmentarz w Baranowie

chodzi z lustracji przeprowadzonych w 1620 nym czasie obrazy te przeniesiono do kościo³a i 1630 r. Podano tam, ¿e wieś za³o¿ona zosta³a w Kaskach. Tam za ich spraw¹ mia³y miejsce de cruda radice, czyli „na surowym korzeniu”. cudowne uzdrowienia. 20 grudnia 1917 r. koś- Oznacza³o to, ¿e w³ościanie osadzeni na tym cielna komisja w Warszawie uzna³a za cudow- terenie zagospodarowywali ziemiê zdobyt¹ ne obrazy Matki Boskiej oraz św. Antoniego. poprzez karczowanie puszczy. Kolejny etap Obecny kośció³ pw. św. Józefa Oblubieñca rozwoju wsi to pojawienie siê na tym terenie NMP zosta³ wybudowany w latach 1907–1920 Olêdrów sprowadzonych przez Hieronima Ra- wg projektu Stanis³awa Grochowicza i Bro- dziejowskiego w 1645 r. Przekaz z 1789 r. in- nis³awa Czosnowskiego. Świ¹tyniê poświêci³ formuje, ¿e pracowali na rzecz baranowskiego kardyna³ Aleksander Kakowski. folwarku. W 1880 r. w Baranowie by³o 48 do- W miejscowości s¹ te¿ 3 ciekawe krzy- mów. Dopiero na pocz¹tku XX w. przeniesiono ¿e. Jeden kilkadziesi¹t metrów od kościo- z Kask do Baranowa siedzibê gminy. Podobno ³a z napisem: Piotr Szymañczak z ¿on¹ Anto- sta³o siê to staraniem ówczesnego proboszcza nin¹. Fundatorowi. 1871. Drugi, dziêkczynny Kask ks. Józefa Kajrukszto, który przekona³ z 1920 r. ufundowany przez Franciszka Pu- wójta Jana Pucha³ê do zasadności tej decyzji. cha³ê znajduje siê w centrum wsi, a przy pó³- 12 października 1912 r. zosta³a w Baranowie nocnym wyjeździe znajduje siê jeszcze jeden erygowana parafi a. Jak podaje tradycja, Bara- krzy¿ datowany na 1901 rok. Ponadto obok re- nów zwi¹zany by³ z kultem cudownego miej- mizy stoi kamieñ dziêkczynny dla stra¿aków. sca. Podobno miejscowemu kmieciowi mia³a W samej miejscowości zachowa³y siê jeszcze siê ukazaæ Matka Boska. W cudownym miej- drewniane cha³upy o zrêbowej konstrukcji, scu postawiono drewnian¹ kapliczkê z obra- a na cmentarzu znajduje siê kilka zabytko- zami Matki Boskiej i św. Antoniego. Po pew- wych nagrobków.

34 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 3434 22013-04-04013-04-04 08:32:0208:32:02 Bartoszówka (gmina Żabia Wola)

48

47 49

47 Miejsce, na którym stał kiedyś „Pekin”, mieszący dawniej cerkiewną kaplicę 48 Stodoła kryta strzechą w Bartoszówce 49 We wsi można jeszcze znaleźć prawdziwe sielskie klimaty

iekawa historycznie wieś po³o¿ona w po- licznych mieszkañców nazwany „Pekinem”, C ³udniowej czêści gminy ¯abia Wola, po- nie istnieje). miêdzy zalesionymi terenami. W pobli¿u W szkole zajêcia odbywa³y siê wy³¹cznie przebiega droga wojewódzka nr 876 oraz linia w jêzyku rosyjskim. Mog³y do niej uczêsz- kolejowa relacji £uków–Skierniewice z najbli¿- czaæ zarówno dzieci rosyjskie, jak i polskie, sz¹ stacj¹ w Grzegorzewicach. Miejscowośæ z tym ¿e dla tych ostatnich ustalono miesiêcz- zosta³a za³o¿ona w 1878 r. jako kolonia nap³y- n¹ op³atê za naukê w wysokości ok. 1 rubla. wowej ludności rosyjskiej. Wcześniej tereny Pierwszym nauczycielem by³ Ga³ubowskij, te nale¿a³y do kościelnych dóbr parafi i Sku³y. który w uposa¿eniu otrzyma³ ok. 1 morgi zie- Znajdowa³y siê tu browar i gorzelnia. mi. Szko³a mieści³a siê w tym budynku nie- Po upadku powstania styczniowego carskim przerwanie do 1961 r. ukazem (z 1864 r.) dobra te skonfi skowano Po I wojnie światowej, staraniem starosty i oddano w dzier¿awê. Podaje siê, ¿e ostatnim powiatu b³oñskiego p. Czaykowskiego, na cześæ dzier¿awc¹ folwarku by³ Polak Torczo³owski. bohatera powstania kościuszkowskiego Barto- Po wojnie rosyjsko-tureckiej carski rz¹d prze- sza G³owackiego zmieniono nazwê wsi na Bar- kaza³ te ziemie genera³owi Skobelewowi, któ- toszówka. Rosjanie stopniowo opuszczali wieś, ry nazwa³ je Sobelówk¹ i w 1878 r. przekaza³ jednak jeszcze dzisiaj mieszka tu kilka rodzin sprowadzonym tutaj 34 rosyjskim rodzinom. pochodzenia rosyjskiego. Czêśæ mieszkañców Ka¿da z nich otrzyma³a po 16 mórg ziemi dawnej Skobelówki pochowana jest na prawo- i lasu. Z pocz¹tkiem XX w. pobudowano tu bu- s³awnym cmentarzu w Sku³ach. dynek, w którym funkcjonowa³a kaplica cer- We wsi zachowa³a siê jeszcze drewniana za- kiewna oraz szko³a (obecnie obiekt, przez oko- budowa.

Powiat grodziski 35

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 3535 22013-04-04013-04-04 08:32:0508:32:05 Boża Wola (gmina Baranów)

51

50 52 53

50 Gęsta zieleń uniemożliwia zobaczenie pałacyku 51 Budynek kolejowy w Bożej Woli 52 Zewnętrzna elewacja Zespołu Szkół im. ks. Jana Twardowskiego w Bożej Woli 53 Przydrożna kapliczka

iejscowośæ po³o¿ona na pó³nocnych niec XVII w. wspomina w „Pamiêtnikach” Jan Mkrañcach powiatu grodziskiego. Mo¿- Chryzostom Pasek. W³aścicielami maj¹tku na do niej dojechaæ poci¹giem lub samocho- by³a m.in. rodzina de Poths, nastêpnie Cze- dem, najwygodniej drog¹ krajow¹ nr 2. Jad¹c s³aw Tabor, fabrykant pochodz¹cy z Czech, od Warszawy nale¿y za miejscowości¹ B³onie w³aściciel fabryki zapa³ek w B³oniu. Obecnie skrêciæ z trasy w lewo. Znajduje siê tu pa³a- teren jest w prywatnym posiadaniu i niedo- cyk wybudowany prawdopodobnie w 1863 lub stêpny do zwiedzania. Na jego terenie krêcone 1869 r. Zosta³ wybudowany na planie prosto- s¹ niektóre sceny do serialu „Klan”. k¹ta, charakteryzuje siê licznymi dobudówka- Innym ciekawym obiektem we wsi jest mi, wokó³ roztacza siê kilkuhektarowy park. przystanek kolejowy Bo¿a Wola wybudowany Niewykluczone, ¿e wcześniej znajdowa³a siê w 1902 r. W Bo¿ej Woli znajduje siê te¿ zbór w tym miejscu inna budowla, o której pod ko- Kościo³a Wolnych Chrześcijan.

36 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 3636 22013-04-04013-04-04 08:32:0608:32:06 Budy Zosine (gmina Jaktorów)

54 55

54 Cmentarz żołnierzy AK z grupy ,,Kampinos” w Budach Zosinych 55 Kwatery poległych

ieś po³o¿ona przy drodze prowadz¹- sienia pomnika środkami Powiatowej Rady Wcej z Jaktorowa do Baranowa. Mo¿na Narodowej, ZBOWiD-u oraz lokalnej spo³ecz- do niej dojechaæ komunikacj¹ autobusow¹ lub ności. Pomnik w czynie spo³ecznym wykona³ samochodem, odbijaj¹c z drogi wojewódzkiej Eugeniusz Szymaniak. nr 719. Dawniej zwana te¿ Budami Zosiñski- „Grupa Kampinos” stanowi³a dla niemie- mi lub Budami Zosiny. ckiego okupanta du¿y problem. Niespe³na Znajduje siê tu cmentarz ¿o³nierzy AK z gru- dwumiesiêczne dzia³ania bojowe zgrupowania py „Kampinos” poleg³ych w najwiêkszej bitwie musia³y byæ wysoko ocenione przez Niemców, partyzanckiej II wojny światowej na Mazowszu, skoro postanowili stopniowo zwiêkszaæ si³y, stoczonej 29 września 1944 r. miêdzy miejsco- które mia³y otoczyæ polskie oddzia³y. Wyda- wości¹ Budy Zosine i Jaktorowem. Otoczeni je siê, ¿e powodem tego by³o miêdzy innymi przez znaczne si³y niemieckie – w tym poci¹g przecenienie si³ zgrupowania. Przyjêta przez pancerny, czo³gi i piechotê – ¿o³nierze ze zgru- partyzantów taktyka szybkiego przerzucania powania partyzanckiego AK „Kampinos” sto- oddzia³ów, stosowana g³ównie przez zaprawio- czyli krwawy bój. W walkach poleg³o 170 par- n¹ w takich dzia³aniach kawaleriê nalibock¹, tyzantów, 200 zosta³o rannych i 200 dosta³o siê dezorientowa³a Niemców, którzy oceniali si³y do niewoli. Pozosta³ym uda³o siê przebiæ przez „Grupy Kampinos” na co najmniej 15 tysiêcy pierścieñ niemieckiego okr¹¿enia. Na pami¹tkê ludzi. tego wydarzenia na cmentarzu odbywaj¹ siê co- Przez ca³y sierpieñ i prawie do koñca wrześ- roczne uroczystości. Z okolicznościowej tablicy nia Niemcy nie zdecydowali siê na uderzenie. datowanej na wrzesieñ 1965 r. wiemy, ¿e cmen- Dopiero po zakoñczeniu sowieckiej operacji tarz za³o¿ony zosta³ w 1946 r. z inicjatywy Ko- na Pradze i dogasaniu walk w Warszawie woj- mitetu Ekshumacyjnego powsta³ego przy by³ej ska niemieckie podjê³y dzia³ania zmierzaj¹ce gminie Kaski w Baranowie. Do 1964 r. opiekê do rozbicia oddzia³ów w Puszczy Kampino- nad obiektem sprawowali uczestnicy walk oraz skiej. miejscowe spo³eczeñstwo. Później z inicjatywy W sk³ad si³ niemieckich wchodzi³y dwie zastêpcy przewodnicz¹cego Powiatowej Rady specjalne grupy operacyjne pod nazw¹ „Stern Narodowej, Tadeusza Szpakowskiego, przyst¹- schnuppe”(Spadaj¹ca Gwiazda), dziel¹ce siê piono do uporz¹dkowania terenu oraz wznie- na grupê pó³noc i grupê po³udnie.

Powiat grodziski 37

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 3737 22013-04-04013-04-04 08:32:0908:32:09 56 57 58

56 Betonowa replika drewnianego krzyża 57 Przydrożny krzyż 58 Przydrożna kapliczka

W sk³ad grupy pó³noc wesz³y: batalion alar- broni¹ pancern¹ wysuniêtych placówek zgru- mowy Dywizji „Herman Göring”, batalion powania, mjr „Okoñ” zarz¹dzi³ wymarsz od- alarmowy Dywizji „Totenkopf”, batalion alar- dzia³ów w lasy świêtokrzyskie. mowy Dywizji „Viking”, 183 Batalion Ochro- D³uga kolumna, licz¹ca ok. 2 tys. partyzan- ny, kompania alarmowa Ośrodka Szkolenia, tów pieszych i konnych oraz ok. 300 wozów kompania alarmowa 73 Dywizji Piechoty, taborowych wioz¹cych równie¿ rannych, wy- Szturmowy Batalion Pionierów, 743 dywi- ruszy³a w nocy przez b³ota „Po¿ary” w¹sk¹ dro- zjon myśliwców ppanc., kompania SS ciê¿- g¹, z której wozy osuwa³y siê w bagna, przesz³a kich czo³gów, kompania ciê¿kich granatni- na Korfowo i pomiêdzy Wiejc¹ a Kampinosem ków, zmotoryzowana bateria ciê¿kich haubic, wysz³a z puszczy. 6 plutonów lekkiej artylerii plot. W ślad za powstañcami ruszy³y zmotory- W sk³ad grupy po³udnie wesz³y: dwa batalio- zowane i pancerne si³y nieprzyjaciela. Przez ny 34 pu³ku policji, 31 bateria „Schuma”, Ba- kolejne 2 dni, otoczona zaciskaj¹cym siê pier- talion Kozaków, 737 Budowlany Batalion Pio- ścieniem pancernym wroga, w ci¹g³ej walce, nierów, 4 pancerne grupy obserwacyjne z 19 atakowana przez czo³gi i samoloty, kolum- dyw. panc., zmotoryzowany batalion lekkich na posuwa³a siê na po³udnie, by 29 września haubic, 6 plutonów plot. dyw. „Herman Gö- osi¹gn¹æ liniê kolejow¹ Warszawa–¯yrardów ring”, kompania czo³gów z 19 dyw. pancernej, w pobli¿u Jaktorowa. 23 i 25 batalion karabinów maszynowych. Tutaj, wbrew opinii innych ofi cerów zgrupo- Obrona terenów Puszczy Kampinoskiej, wania, którzy uwa¿ali, ¿e trzeba natychmiast wobec ogromnej przewagi nieprzyjaciela i zbli- przekroczyæ tory i dojśæ do odleg³ych zaledwie ¿aj¹cej siê kapitulacji Warszawy, nie by³a ani o kilka kilometrów lasów radziejowickich, mjr mo¿liwa, ani celowa. „Okoñ” zarz¹dzi³ postój, co w konsekwencji 27 września, po zbombardowaniu przez okaza³o siê dla „Grupy Kampinos” tragiczne. lotnictwo niemieckie miejscowości Wiersze, Rozpoczête po kilku godzinach natarcie Brzozówka i Truskawka oraz zaatakowaniu w celu sforsowania torów kolejowych, które

38 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 3838 22013-04-04013-04-04 08:32:1108:32:11 pocz¹tkowo przebiega³o pomyślnie, gwa³tow- nie Wis³y. Poleg³o ok. 170 polskich ¿o³nierzy, nie siê za³ama³o, kiedy na tory wjecha³ poci¹g w tym dowódca zgrupowania mjr „Okoñ”, pancerny i ogniem dzia³ szybkostrzelnych rannych zosta³o ok. 200 i ok. 200 dosta³o siê i karabinów maszynowych rozgromi³ nacie- do niewoli. Stracono prawie wszystkie konie, raj¹ce oddzia³y. Si³a ognia by³a tak wielka, tabory, broñ i amunicjê. ¿e środki ogniowe, jakimi dysponowali party- W tych ostatnich bojach zdo³ano jeszcze zanci nie by³y w stanie jej siê przeciwstawiæ. zadaæ Niemcom bolesne ciosy. Zginê³o ich ok. Jedyne dzia³o partyzanckie po oddaniu kilku 300, zniszczono kilkanaście czo³gów i str¹co- strza³ów zosta³o rozbite, umilk³y kolejne pia- no samolot. ty. Los oddzia³ów „Grupy Kampinos” zosta³ „Grupa Kampinos” zosta³a rozbita, ale swo- przes¹dzony. Jeszcze pojedyncze grupy próbo- je powstañcze zadania wykona³a, skutecznie wa³y siê broniæ, wyrwaæ z okr¹¿enia, ale by³ os³aniaj¹c Warszawê od pó³nocy i wspieraj¹c to ju¿ koniec walki. Później s³ychaæ by³o tylko j¹ oddzia³ami bojowymi, a tak¿e dostarczaj¹c strza³y esesmanów rozstrzeliwuj¹cych pol- broñ i amunicjê. skich ¿o³nierzy i dobijaj¹cych rannych. Bêd¹c w Budach Zosinych, warto te¿ zoba- By³a to ostatnia bitwa „Grupy Kampinos” czyæ interesuj¹cy przydro¿ny krzy¿ wykona- jako zwartej jednostki i najwiêksza bitwa par- ny z betonu na wzór stoj¹cego dawniej w tym tyzancka w II wojnie światowej po tej stro- miejscu drewnianego.

Powiat grodziski 39

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 3939 22013-04-04013-04-04 08:32:1308:32:13 Chlebnia (gmina Grodzisk Mazowiecki)

59 60

61 62

59 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Chlebni 60 Majdan grodziska 61 Neobarokowy dwór w Chlebni 62 Park dworski

iejscowośæ s¹siaduj¹ca od pó³nocy czonym drewnian¹ palisad¹, który w dalszym Mz Grodziskiem Mazowieckim. By do- okresie rozbudowano do 3 linii. Na koñcu jechaæ do niej, najlepiej udaæ siê drog¹ wo- wybudowano wewnêtrzny gródek, dodatkowo jewódzk¹ nr 579, a nastêpnie odbiæ od niej otoczony fos¹. Niewykluczone, ¿e zabudowa- w kierunku Izdebna Kościelnego. nia grodziska mog³y mieæ formê kilkukondyg- Znajduje siê tu m.in. wczesnośredniowiecz- nacyjnej wie¿y mieszkalno-obronnej. W ka¿- ne stanowisko archeologiczne tzw. „Szwedzkie dym razie tajemnicê tê wzi¹³ ze sob¹ po¿ar, Góry” (oddzielaj¹ce Chlebniê od Grodziska k³ad¹cy mu kres. Zapewne te¿ warownia by³a Mazowieckiego). Odkryte tam s³owiañskie średniowieczn¹ rycersk¹ siedzib¹. grodzisko ma kszta³t pierścieniowaty i sk³ada Chlewnia – przemianowana z czasem siê z 2 czêści: podgrodzia datowanego na XI–XII na Chlebnia – ju¿ w XVI w. stanowi³a zwarty w. oraz grodu wewnêtrznego z XIII w. Miejsce maj¹tek ziemski. Podaje siê, ¿e jej w³aściciele, to uwa¿ane jest za kolebkê miasta Grodzisk podobnie jak w wielu innych wypadkach na ob- Mazowiecki. Badaczom uda³o siê ustaliæ jak szarach Rzeczypospolitej, w³aśnie od miejsca przebiega³ rozwój grodu. Pocz¹tkowo otoczo- zamieszkania urobili swoje nazwisko, nazy- ny by³ pojedynczym wa³em ziemnym zwieñ- waj¹c siebie Chlewiñscy. Oprócz nich na prze-

40 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 4040 22013-04-04013-04-04 08:32:1308:32:13 63 64 65

63 Przydrożna fi gura Matki Bożej 64 Odnowiona kapliczka z 1861 r. 65 Przydrożny krzyż ufundowany przez rodziny Kubackich i Tuszyńskich w 1908 r.

strzeni wieków dobra w Chlebni by³y jeszcze w którym zachowa³o siê kilka pomnikowych w³asności¹: Mokronoskich, Gabriela Wodziñ- drzew: wi¹z szypu³kowy o obwodzie pnia 3,9 m; skiego, Makarewiczów, a w latach 1879–1945 jesion wynios³y (obw. pnia 3,0 m) oraz świerk Wieniawskich. pospolity (obw. pnia 2,3 m). W parku znajduje We wsi znajduje siê neobarokowy dwór nale- siê murowana i otynkowana kaplica podworska ¿¹cy do rodziny Wieniawskich, zaprojektowany wzniesiona w po³. XIX w., a w jej wnêtrzu za- w 1905 r. przez W³adys³awa Marconiego dla Ju- bytkowy krucyfi ks barokowy z 2. po³. XVIII w. liana Wieniawskiego. Powsta³a rezydencja nosi oraz obraz Niepokalanego Poczêcia NMP. Dwór w sobie bardziej znamiona pa³acu ni¿ dworu. z otaczaj¹cym go parkiem jest niedostêpny dla Jest to budynek murowany z ceg³y i otynko- zwiedzaj¹cych. wany, zaprojektowany na planie prostok¹ta Przy drodze we wsi zosta³a ustawiona za- z ryzalitami* na osi wzd³u¿nej oraz tarasem bytkowa murowana kapliczka o konstrukcji po stronie zachodniej z dobudowan¹ czêści¹ s³upowej datowana na 1861 r. Jej cech¹ cha- wschodni¹. Charakterystyczn¹ cech¹ budowli rakterystyczn¹ s¹ cztery wnêki, w których jest rozcz³onkowanie i neobarokowa dekora- umieszczono ludowe rzeźby. Trzy z nich: Mat- cja fasad bry³y g³ównej przy g³adkich ścianach ki Boskiej Skêpskiej, Chrystusa Zmartwych- i braku rozcz³onkowañ czêści wschodniej. Wo- wsta³ego oraz św. Floriana, wpisane zosta³y kó³ rezydencji rozci¹ga siê XIX-wieczny park, do rejestru zabytków.

Powiat grodziski 41

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 4141 22013-04-04013-04-04 08:32:1608:32:16 Gole (gmina Baranów)

66 67

68 69 70

66 Dawny dworek w Golach od frontu 67 Dworek od strony ogrodu 68 Resztki parku dworskiego 69 Kapliczka w parku dworskim 70 Drewniana zabudowa w Golach

iewielka wieś po³o¿ona nieco na uboczu, cha D¹browskiego, Jana Gawarta, Stanis³awa Nw pó³nocnej czêści gminy Baranów, mniej Gawarta, Jana Ka³êckiego, Miko³aja Ka³êckiego, wiêcej w po³owie drogi z Izdebna Kościelnego Osiñskiego oraz Ko³eckich i Pruskich. W mo- do Bo¿ej Woli. Odnaleziono w niej ślady osad- mencie erygowania parafi i w Izdebnie Kościel- nictwa siêgaj¹ce czasów halsztacko-lateñskich nym w 1779 r. wieś Gole wymieniona by³a wraz (od ok. VII w p.n.e. do pocz¹tku I w n.e.). Naj- z Izdebnem oraz Dzikowol¹ jako wsie znajduj¹- starsza wzmianka o wsi pochodzi z 1490 r. i in- ce siê w owej parafi i. Ówczesnym ich w³aścicie- formuje o niejakim Macieju z Gól, studencie lem by³ zmar³y w 1790 r. Micha³ Szymanowski, pobieraj¹cym nauki na Akademii Krakowskiej. starosta wyszogrodzki. Maj¹tek podzielono po- Źród³a podaj¹, ¿e ok. 1579 r. wieś Gole w para- miêdzy wdowê po nim, Anielê ze Świdziñskich fi i Paw³owice nale¿a³a w czêściach do nastêpu- Szymanowsk¹, a jego dwie córki: Dorotê i Bar- j¹cych osób: Tomasza D¹browskiego, Wojcie- barê. Gole w spadku otrzyma³a ta druga, wno-

42 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 4242 22013-04-04013-04-04 08:32:1808:32:18 71 72

71 Wybudowany w 1904 r. dawny budynek szkoły 72 Tablica na ścianie budynku dawnej szkoły

sz¹c je w posagu swemu mê¿owi JW. hr. Pio- We wsi znajduje siê budynek dawnego dwor- trowi herbu Pomian £ubieñskiemu, prezesowi ku. Na skutek wielu przeróbek ma³o obecnie Banku Polskiego w Warszawie. Warto dodaæ, przypomina on sw¹ pierwotn¹ formê. Jednak- ¿e druga z córek, Dorota, poślubi³a by³ego gene- ¿e warto o nim wspomnieæ, by historycznośæ ra³a wojsk francuskich, barona Piotra Galiche- miejsca nie zatar³a siê w pamiêci przysz³ych ta, wnosz¹c mu w wiano wieś Izdebno. Podobno pokoleñ. Budynek jest murowany z dachem obaj szwagrowie nie najlepiej radzili sobie z go- naczó³kowym. Od frontu budynek jest parte- spodarowaniem maj¹tkami oraz cukrownia- rowy z podwy¿szonym wejściem g³ównym, mi. Nie wi¹zali oni swej przysz³ości z dalszym na którym byæ mo¿e sta³y tak charakterystycz- gospodarowaniem. Piotr sprzeda³ wiêc w³ości ne dla polskiego dworu kolumny wspieraj¹ce Gole swojemu siostrzeñcowi Bronis³awowi tympanon*. Po stronie ogrodowej budowla ma Skrzyñskiemu i jego ¿onie Karolinie. Źród³a po- w czêści środkowej jedno piêtro, a skrzyd³a daj¹, ¿e podczas ponad 20-letniego zarz¹dzania s¹ parterowe z poddaszem u¿ytkowym. We- dobrami, ich dom da³ siê poznaæ jako „zacny wn¹trz jeszcze do niedawna by³y a¿urowe ¿e- i obywatelski”. W 2. po³. XIX w. w³aścicielami liwne schody, ponoæ odlewane w grodziskiej wsi by³a rodzina Piotrowskich. W 1889 r. do- giserni*. Obecnie zosta³y jednak zdemonto- bra Gole wystawiono na licytacji. Jeszcze przed wane i po³o¿one obok dworku. II wojn¹ światow¹ sta³y siê w³asności¹ ma³- Kolejnym interesuj¹cym miejscem w Go- ¿eñstwa Adama i Zofi i Hirszmanów, pocho- lach jest budynek nr 50, w którym mieści siê wanych na cmentarzu w Izdebnie Kościelnym. obecnie apteka i przychodnia zdrowia. Na jego W 1939 r. Gole sta³y siê miejscem zmagañ zewnêtrznej elewacji znajduje siê tablica z na- wojsk polskich i niemieckich. 11 września prze- pisem: W tym budynku w latach 1904–1958 dziera³y siê przez Gole, po bitwie nad Bzur¹, mieści³a siê szko³a podstawowa. W setn¹ 2. i 4. pp, III dywizjon pal, wchodz¹ce w sk³ad rocznicê powstania szko³y spo³ecznośæ lokal- 2. Dywizji Piechoty. na. 25.09.2004 r.

Powiat grodziski 43

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 4343 22013-04-04013-04-04 08:32:2208:32:22 Grodzisk Mazowiecki (siedziba miasta, powiatu i gminy)

73

74 75

73 Słowiańskie grodzisko w Chlebni, potocznie zwane „Szwedzkimi Górami” 74 Kościół pw. św. Anny od strony plebanii 75 Kościół parafi alny pw. św. Anny od strony ul. H. Sienkiewicza

iasto po³o¿one w centralnej czêści po- Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi Mwiatu z bezpośrednim po³¹czeniem PKP z 1355 r. i informuje o drewnianym kościele pw. oraz WKD z Warszaw¹. Przecinaj¹ siê w nim św. Tomasza. Od tego czasu mówimy te¿ o po- dwie drogi wojewódzkie nr 719 (prowadz¹ca wstaniu parafi i. W 1448 r. pobudowany zosta³ z Warszawy do ¯yrardowa) i 579. Poza tym drewniany kośció³ pw. św. Anny, który sp³on¹³ liczne po³¹czenia drogami gminnymi z pozo- w 1460 r. W tym te¿ roku z inicjatywy w³aści- sta³ymi miejscowościami powiatu. ciela dóbr Tomasza Grodziskiego zbudowany Pocz¹tki Grodziska datuje siê na okres XI zosta³ drugi kośció³, który jednak po latach i XII w., kiedy to na terenie obecnej wsi Chleb- równie¿ uleg³ zniszczeniu. W 1521 r. z inicja- nia istnia³o s³owiañskie grodzisko, potocznie tywy Krzysztofa Okunia wybudowano kolejny zwane „Szwedzkimi Górami”. Mia³o one cha- drewniany kośció³ pw. św. Tomasza i św. Tere- rakter obronny i stanowi³o rycersk¹ siedzibê. sy, jednak po 19 latach u¿ytkowania równie¿ Wokó³ grodziska powsta³o kilka osad podgro- i on sp³on¹³. 22 lipca 1522 r. król Zygmunt dowych, a wśród nich wieś, a później mia- Stary nada³ Grodziskowi przywilej lokacji steczko Grodzisk, który od nazwy umocnienia na prawie niemieckim, ustanawiaj¹c prawo obronnego nazywany by³ pocz¹tkowo Grodzi- do tygodniowego targu i 2 jarmarków. Sta³o siê sko b¹dź Grodziszcze. tak staraniem ówczesnych w³aścicieli dóbr,

44 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 4444 22013-04-04013-04-04 08:32:2308:32:23 braci Hieronima i Wojciecha Okuniów, ka- danie do u¿ytku pierwszego odcinka linii Ko- noników p³ockich. Czarn¹ dat¹ w historii by³ lei Warszawsko-Wiedeñskiej. W 1867 r. Gro- 1540 r., w którym po¿ar zniszczy³ miasto. Bli- dzisk sta³ siê siedziba powiatu. Niestety, 3 lata sko wiek później, w 1623 r., miasto przesz³o później w 1870 r., utraci³ prawa miejskie, choæ na w³asnośæ Mokronoskich herbu Bogoria. szybkie po³¹czenie miasta ze stolic¹ przyczy- Przybyli oni na Mazowsze z wielkopolskiej wsi ni³o siê do jego dalszego dynamicznego roz- Mokronosy, by znaleźæ siê bli¿ej królewskiego woju. Rok wcześniej, w 1869 r. (a jak podaj¹ dworu, gdy¿ pierwszy w³aściciel Grodziska, inne źród³a, od 1865 r.), miasto przechodzi Aleksander, by³ królewskim sekretarzem. Je- w posiadanie hr. Henryka Skarbka. Ten zna- den z nich, Wojciech Mokronoski, kasztelan ny fi lantrop by³ synem cenionego publicysty rawski, ufundowa³ w 1688 r. murowany koś- i historyka zajmuj¹cego siê przede wszystkim ció³ parafi alny pw. św. Anny. Generalnie okres okresem Ksiêstwa Warszawskiego. Henryk trwaj¹cy do po³. XVIII stulecia nale¿a³ do naj- Skarbek znacz¹co przyczyni³ siê do rozwoju trudniejszych w historii miasta. Grodzisk by³ miejscowości, pe³ni³ tu m.in. funkcjê prezesa w tym czasie wielokrotnie niszczony przez nadzoru kościelnego przy kościele św. Anny. wojny (m.in. w 1655 r. przez Szwedów), epi- Z czasem, dziêki swym walorom rekreacyj- demie cholery (1708, 1709 i 1711 r.) oraz nym, Grodzisk sta³ siê czêstym celem wycieczek klêski g³odu. Wa¿n¹ dat¹ w historii miasta dla spragnionych wypoczynku mieszkañców jest 14 czerwca 1845 r., kiedy to nast¹pi³o od- Warszawy. Zapewne wp³yw na dalszy rozwój

77 78

76 79 80

76 Ołtarz główny w kościele pw. św. Anny 77 Epitafi um obrazowe wykonane ze stiuku, prawdopodobnie przedstawiające Okuniów 78 Epitafi um Jana Klemensa Mokronoskiego pod datą 15 kwietnia 1769 r. 79 Figura Chrystusa przed kościołem 80 Kaplica pw. Świętego Krzyża

Powiat grodziski 45

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 4545 22013-04-04013-04-04 08:32:2608:32:26 81

83

82 84

w tym wzglêdzie mia³o powstanie Zak³adu -zachodniego Mazowsza. Rocznik Staty- Leczniczego Grodzisk, zwanego potocznie Za- styczny Królestwa Polskiego z 1913 r. podaje, k³adem Bojasiñskich, obecnie po³o¿onego przy ¿e w Grodzisku na jarmarkach (5 w skali roku) ul. Kiliñskiego. Powsta³ on w 1883 r. za spraw¹ du¿ym powodzeniem cieszy³y siê artyku³y doktora Micha³a Bojasiñskiego. By³ on prze- stolarskie, bednarskie, rymarskie oraz odzie¿ konany, ¿e przeprowadzona przez hr. Henryka i galanteria a obroty zwykle dochodzi³y w skali Skarbka w 1881 r. parcelacja jordanowskich roku do 10 000 rubli. gruntów (z przeznaczeniem pod budowê tzw. 8 września 1915 r. miejscowośæ odzysku- „letniaków”, tj. domków letniskowych dla za- je prawa miejskie. Miasto zosta³o utworzo- mo¿niejszych mieszkañców Warszawy) oraz ne z osady Grodzisk oraz wsi: Jordanowice, doskona³e po³o¿enie wzglêdem Warszawy, Wólka Grodziska i Nowy Grodzisk. Dodat- w bliskim s¹siedztwie pozosta³ości Puszczy Jak- kowo, w 1927 r. Grodzisk zosta³ po³¹czony torowskiej i linii kolei ¿elaznej, czyni¹ to miej- z Warszaw¹ Elektryczn¹ Kolejk¹ Dojazdow¹ sce bardzo atrakcyjnym. Licz¹c, ¿e wiele osób – dzisiejsze WKD. W okresie tym z powodze- zechce siê tu osiedliæ, postanowi³ za³o¿yæ szpi- niem dzia³a³y liczne przedsiêbiorstwa, wśród tal-sanatorium, wyspecjalizowany w leczeniu których najwiêkszym by³a Fabryka Chemicz- chorób uk³adu nerwowego. Wokó³ uzdrowiska na Georg Krell i Spó³ka (późniejsza Polfa, powsta³a elegancka dzielnica willowa. a od 2009 r. Gedeon Richter Polska) oraz Za- Warto te¿ zaznaczyæ, ¿e Grodzisk ¿y³ k³ady „S³oñ”, produkuj¹ce materia³y ścierne. nie sam¹ rekreacj¹. Ju¿ w 1881 r. uruchomio- W 1928 r. ustali³a siê dzisiejsza nazwa miasta. no tu pierwsz¹ fabrykê. Od tego momentu W mieście, poza wymienionymi wcześniej miasto zalicza³o siê do jednego z najprê¿niej- miejscami, jest wiele innych obiektów god- szych ośrodków przemys³owych po³udniowo- nych obejrzenia. Przede wszystkim nale¿y

46 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 4646 22013-04-04013-04-04 08:32:2908:32:29 85

81 Tablice z wyrytymi myślami Karola Wojtyły – papie- ża Polaka 82 Dwór Mokronoskich 83 Epitafi um Wojciecha Mokronoskiego – syna Woj- ciecha, fundatora kościoła, kasztelana rawskiego i królewskiego pułkownika zmarłego 10 lutego 1679 r. w wieku 29 lat 84 Zabytkowy budynek dworca kolejowego 85 Willa „Foksal” 86 Epitafi um pochowanego w Grodzisku Mazowieckim gen. Macieja Nagorzyna (Nogoszyna) h. Radwan

86

pamiêtaæ o uwa¿anej za kolebkê miasta pobli- sza rozbudowa, dokonana pod koniec XIX w. skiej Chlebni. staraniem ksiêdza Bronis³awa ¯ochowskiego, Jednym z najwa¿niejszych zabytków jest spowodowa³a zatracenie barokowego cha- oczywiście wspomniany kośció³ parafi alny rakteru kościo³a. I tak w latach 1884–1889 pw. św. Anny. Powsta³ on w 1688 r. z fundacji dobudowano do świ¹tyni nawy boczne, Wojciecha Mokronoskiego, kasztelana raw- a w 1898 r. dostawiono kościeln¹ wie¿ê. Koś- skiego. Prezbiterium świ¹tyni pobudowano ció³ uleg³ zniszczeniom podczas I wojny świa- na dawnej kaplicy grobowej Mokronoskich. towej. Gruntownego remontu dokona³ ksi¹dz Pocz¹tkowo by³a to świ¹tynia niewielkich Marian Tokarzewski w 1927 r. W wyniku rozmiarów z zakrysti¹ od strony pó³nocnej prac za bocznym o³tarzem odkryto wówczas i kaplic¹ od po³udnia. W latach 1699–1714 epitafi um Mokronoskich. W 1971 r. w koś- z inicjatywy ówczesnego proboszcza Francisz- ciele wybuch³ po¿ar, niszcz¹c o³tarz g³ówny ka Rogowskiego budynek zosta³ rozbudowany oraz kilka obrazów. Zniszczenia te naprawio- na planie krzy¿a. W XVIII w. za spraw¹ Alek- no. Od zewn¹trz, na pó³nocnej ścianie świ¹- sandra Miklaszewskiego i jego córki Izabeli tyni umieszczono okolicznościow¹ inskryp- Izdebieñskiej dobudowano do nawy g³ównej cjê. Pod or³em z rozpostartymi skrzyd³ami kaplicê pó³nocn¹. By³a ona wotum dziêkczyn- umieszczony zosta³ napis nastêpuj¹cej treści: nym za ocalenie od zarazy. Do 1714 r. powsta³y Na pami¹tkê zcalenia ziem Polski i uchwale- jeszcze 2 kaplice: Serca Pana Jezusa oraz Mat- nia Konstytucji, wspominaj¹c z wdziêcznoś- ki Bo¿ej, a tak¿e nawa g³ówna. Tym samym ci¹ mêstwo i wytrwa³ośæ ofi arnej walki po- świ¹tynia uzyska³a plan krzy¿a. 28 września koleñ, tê oto tablicê pierwszy sejmik b³oñski 1808 r. biskup p³ocki Onufry Szembek doko- w oswobodzonej Polsce potomnym przeka- na³ uroczystej konsekracji kościo³a. Później- zuje w dniu 3 maja 1921 roku.

Powiat grodziski 47

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 4747 22013-04-04013-04-04 08:32:3208:32:32 Wyposa¿enie wnêtrza świ¹tyni ³¹czy w so- obecnie przy jednej z g³ównych arterii miasta, bie elementy renesansu i baroku. Sk³ada siê ulicy Okulickiego) XVIII-wieczn¹ kopiê obra- na nie wiele cennych dzie³ sztuki. Na ścianach zu Pierre Mignarda – faworyta króla Ludwika liczne epitafi a m.in. Okuniów z 1. æwierci XVII XIV – przedstawiaj¹c¹ Matkê Bosk¹ podaj¹c¹ stulecia oraz epitafi um Mokronoskich, które winogrona Dzieci¹tku, odchylaj¹cemu fi glar- wykonane zosta³o z czarnego marmuru dêb- nym gestem okrycie g³ówki. Obecnie kopiê nickiego niezwykle modnego w krakowskich mo¿na podziwiaæ w bocznym o³tarzu kościo- świ¹tyniach w ci¹gu ca³ego XVII w. Zachowa³a ³a. Organy pochodz¹ z 1939 r. i zosta³y wybu- siê te¿ ich tablica fundacyjna z 1687 r. W koś- dowane w fi rmie Wac³awa Biernackiego. Koś- ciele znajduje siê równie¿ wiele obrazów. Au- ció³ okala mur, w obrêbie którego mieści³ siê torem kilku z nich, powsta³ych na prze³omie cmentarz grzebalny. XVIII i XIX w., jest Filip Castaldi, przebywa- W pobli¿u kościo³a znajduje siê kaplica pw. j¹cy na dworze Mokronoskich w tym okresie. Świêtego Krzy¿a. Wybudowana zosta³a w 1713 r. S¹ to obrazy: Chrystus na Krzy¿u i św. Ma- przez Franciszka Rogowskiego, miejscowego ria Magdalena w o³tarzu g³ównym oraz św. proboszcza, jako wotum dziêkczynne po wy- Franciszka Rzymianka, Matka Boska Bolesna gaśniêciu epidemii cholery. Nastêpnie pe³ni³a i św. Roch. Warto w tym miejscu nadmieniæ, przez lata funkcje pogrzebowe. Przebudowano ¿e król Stanis³aw August Poniatowski podaro- j¹ w 1776 r., a odrestaurowano w 1839 r. Mu- wa³ Mokronoskim z Jordanowic (dawna wieś, rowana z ceg³y w stylu barokowym. Zapro-

87 88 89

87 Dawny Zakład Leczniczy dr. Bojasińskiego 88 Willa „Milusin” 89 Willa „Radogoszcz” 90 Pomnik-Mauzoleum żołnierzy Obwodu AK „Bażant” oraz innych organizacji konspiracyjnych 91 Jeden z XIX-wiecznych nagrobków na cmentarzu rzymskokatolickim 92 Aniołek z nagrobka Wojtusia Włodka zmarłego w 1917 r. – cmentarz rzymskokatolicki 93 Mogiła nieznanych żołnierzy wojny 1920 r. – cmen- tarz rzymskokatolicki 94 Grodziski deptak – ul. 11 listopada 95 Grodziski bazar 90

48 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 4848 22013-04-04013-04-04 08:32:3408:32:34 jektowana na planie prostok¹ta z dwufi laro- Coustou w stylu barokowo-klasycystycznym. wym podcieniem od frontu. Jej naro¿a ujête Jest parterowy z u¿ytkowym poddaszem i da- s¹ uproszczonymi pilastrami. Dach czterospa- chem czterospadowym, w którym znajduj¹ siê dowy z arkadk¹ na sygnaturkê w zwieñczeniu. niesymetrycznie rozmieszczone lukarny, oraz Dawniej znajdowa³a siê na skrzy¿owaniu ulic z piwnicami znajduj¹cymi siê pod alkierzy- Kościuszki i Sienkiewicza, jednak w listopa- kiem i w czêści zachodniej, w których kiedyś dzie 1995 r. zosta³a przeniesiona na obecne mieści³a siê kuchnia. Zosta³ wybudowany z ce- miejsce, w pobli¿u kościo³a św. Anny, na po- g³y na fundamentach ceglano-kamiennych. wsta³y w 2009 r. plac im. Jana Paw³a II. Plac Jego rzut zaprojektowany zosta³ w kszta³cie ów wyró¿nia siê wmurowanymi w kościelne litery L o 2 prostopad³ych traktach z alkierzy- ogrodzenie 10 tablicami z wyrytymi myślami kiem. Bry³a budynku jest ośmioboczna z lek- Karola Wojty³y – Papie¿a Polaka. kimi ryzalitami. G³ówne wejście znajduje siê Kolejnym grodziskim zabytkiem jest Dwór na osi zachodniej ściany w niewielkim bonio- Mokronoskich zwany te¿ „Domem Skarbka”. wanym* ryzalicie zwieñczonym trójk¹tnym Wybudowany w 2. po³. XVIII w. (zapewne szczytem. Budynek w ci¹gu stuleci ulega³ wie- przed 1782 r.), z przebudow¹ w XIX i XX w., jak lu przebudowom, przez co zatracono jego pier- sama nazwa wskazuje, dla ówczesnych w³aś- wotny dwutraktowy uk³ad. W jego wnêtrzu, cicieli miasta Mokronoskich. Zosta³ zapro- w ośmiobocznym westybule mo¿na podziwiaæ jektowany w 1761 r. przez Charlesa Pierre´a unikalne arabeskowo-groteskowe polichromie

91 92 93

94 95

Powiat grodziski 49

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 4949 22013-04-04013-04-04 08:32:3708:32:37 96 97 98

96 Cmentarz żydowski 97 Pomnik Józefa Chełmońskiego 98 „Grodziska Galeria Uliczna” obrazów Józefa Chełmońskiego

autorstwa Jana Bogumi³a Plerscha wykonane i jego dzieci. W wyniku dokonanej przez niego w 1782 r. Artysta ów zwi¹zany by³ z dworem parcelacji gruntów, dobra nale¿¹ce do rodziny króla Stasia przez ca³y okres jego panowania. zosta³y znacznie uszczuplone. W 1911 r. dwór Jego prace wykonane w jordanowskim dworze zosta³ odkupiony od córek, dziedzicz¹cych ma- wi¹za³y siê zapewne z ma³¿eñstwem Andrze- jêtnośæ po ojcu, przez Józefa Jamio³kowskiego. ja Mokronoskiego z Izabell¹ z Poniatowskich Po 9 latach, w 1920 r., majêtnośæ przechodzi Branick¹, wynikiem czego Mokronoski zosta³ w rêce Piotra Smoleñskiego. W 1953 r. w wy- królewskim szwagrem i jedn¹ z bardziej wp³y- niku przeprowadzonego wyw³aszczenia dwór wowych osób tych czasów w Rzeczypospoli- sta³ siê w³asności¹ Skarbu Pañstwa. Obecnie tej. By³ te¿, podobnie jak sam król, masonem, ma tu sw¹ siedzibê Pañstwowa Szko³a Mu- w zwi¹zku z czym w Jordanowicach czêsto zyczna I stopnia im. Tadeusza Bairda. W bu- goszczono jego wspó³braci z lo¿y oraz króla. dynku zachowa³y siê te¿ cenne barokowo-kla- Kolejnym w³aścicielem dworu zostaje brat An- sycystyczne kominki. W jego pobli¿u rosn¹ drzeja – Antoni, a nastêpnie, od 1842 r. Ewaryst 2 pomnikowe lipy drobnolistne o obwodzie Mokronoski. Jego w³adanie Jordanowicami pni 2–3 metry. zbieg³o siê z budow¹ Kolei Warszawsko-Wie- W mieście zachowa³o siê wiele oryginalnych deñskiej. Dziedzic rozpocz¹³ trzebie¿ starych willi wybudowanych na prze³omie XIX i XX w. lasów, a pozyskany materia³ sprzedawa³ na bu- Warto zaprezentowaæ kilka z nich: dowê mostów i podk³ady. Po jego śmierci do- Willa „Foksal” (przy ul. W. Bartniaka 26) bra staj¹ siê w³asności¹ Antoniego Mokrono- wybudowana przez rodzinê Mokronoskich skiego, który w 1869 r. sprzedaje je Wolfowi w latach 1845–1846 z charakterystycznym Blansztejnowi, a ten niezw³ocznie odsprze- wygl¹dem przypominaj¹cym lokomotywkê. daje je Henrykowi Skarbkowi. Od tego czasu Zaprojektowana przez Teofi la Schullera, ucz- zapewne zaczê³a funkcjonowaæ druga nazwa nia Henryka Marconiego, w stylu romantycz- dworu, bior¹ca sw¹ proweniencjê od kolej- nym jako dworzec (foxal) drogi ¿elaznej war- nych w³aścicieli miasta, hr. Henryka Skarbka szawsko-wiedeñskiej. Zachowany budynek

50 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 5050 22013-04-04013-04-04 08:32:4108:32:41 pe³ni³ funkcjê reprezentacyjno-rekreacyjn¹, z których krótszy zaakcentowany jest okr¹g³¹ a tak¿e hotelu. Odprawy pasa¿erów dokony- wie¿¹. Czêściowo podpiwniczony, dwukondyg- wano w znajduj¹cym siê obok, nieistniej¹cym nacyjny z trzykondygnacyjn¹ wie¿¹. Ma dwie dziś, drewnianym pawilonie. W latach 50. elewacje frontowe od po³udniowego-wscho- XIX stulecia mówiono o nim „dom gościnny”, du i pó³nocnego-zachodu. Dach dwuspado- a od koñca XIX w. przyjê³a siê jego obecna na- wy za wyj¹tkiem wie¿y, gdzie jest sto¿kowy, zwa Willa „Foksal”. Dworzec utraci³ na zna- oraz ryzalitu pó³nocno-zachodniego, gdzie czeniu po wybudowaniu w latach 1921–1922, jest kopertowy. Willa z dwóch stron s¹siaduje w stylu polskiego dworka, wg projektu Ro- z parkiem miejskim im. Skarbków. Od strony mualda Millera, jego nastêpcy. W okresie pó³nocno-wschodniej s¹siaduje z ni¹ tajem- miêdzywojennym lokale Willi „Foksal” prze- nicza murowana budowla podziemna zwana znaczono na cele mieszkaniowe. Od 1945 „lodowni¹”. do 1970 r. mieści³a siê w nim przychodnia le- Warto nadmieniæ, ¿e budynki obydwu wy- karska, któr¹ zamkniêto ze wzglêdu na kata- mienionych dworców mog¹ zaciekawiæ nie tyl- strofalny stan techniczny. Kolejni w³aściciele ko mi³ośników kolei. obiektu to Warszawskie Przedsiêbiorstwo Willa „Kaprys” (przy ul. Okólnej 1) wybu- Geodezyjne a nastêpnie Krajowy Ośrodek dowana zosta³a w 1886 r. Otoczona jest zabyt- Badañ i Dokumentacji Zabytków. W latach kowym parkiem ze stawem. Tradycja g³osi, 1986–1992 przeprowadzono remont adapta- ¿e wybudowa³ j¹ rosyjski genera³, spe³niaj¹c cyjny budynku. kaprys swojej kochanki. W ka¿dym razie po- Willa „Foksal” to budynek murowany z ce- sesja by³a czêści¹ sk³adow¹ maj¹tku Henryka g³y posadowionej na betonowych fundamen- Skarbka. W lipcu 1891 r. sprzeda³ j¹ Broni- tach wylanych na planie prostok¹ta z dwoma s³awowi Turkowskiemu. Kolejnym w³aści- prostok¹tnymi ryzalitami* w po³udniowo- cielem maj¹tku zosta³ w 1901 r. Micha³ Orli- -zachodniej elewacji oraz z dwoma nierównej kowski. Dalsi w³aściciele to niejaki Einhardt, wielkości w elewacji pó³nocno-zachodniej, a nastêpnie Józef Leśniowski, od którego

99 100 101

99 Pomnik Wolności 100 Głaz upamiętniający dowódcę AK gen. Leopolda Okulickiego 101 Pomnikowe dęby w parku im. hr. Skarbków

Powiat grodziski 51

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 5151 22013-04-04013-04-04 08:32:4308:32:43 102 103

104

102 Galeria Instrumentów Folkowych 103 Zabytkowy wagon kolejki EKD (obecnie WKD) 104 Głaz-pomnik przyrody przed pływalnią miejską „Wodnik 2000”

willê odkupi³o ma³¿eñstwo Marii i Ryszarda Na terenie parku znajduj¹ siê 2 rzeźby Rozumskich. z piaskowca na wysokich postumentach. Budynek willi jest podpiwniczony, parterowy, Jedna z nich przedstawia mê¿czyznê z lir¹, z mieszkalnym poddaszem i wielospadowym w todze i wieñcu laurowym na g³owie, druga, dachem. Po stronie pó³nocnej zosta³a wybu- bardziej zniszczona (m.in. utr¹cone rêce), ko- dowana trójkondygnacyjna wie¿a z wejściem bietê. Zachowa³ siê jeszcze jeden postument, do budynku u podstawy. Od frontu znajduje lecz bez fi gury. W parku rosn¹ te¿ 2 pomniko- siê dwupoziomowy taras wsparty na kolum- we drzewa: platan klonolistny i buk pospolity. nach, a po przeciwnej – drugi, jednopoziomo- W pobli¿u willi, od strony wschodniej, fron- wy taras. tem do dziedziñca znajduje siê znacznie prze-

52 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 5252 22013-04-04013-04-04 08:32:4508:32:45 budowana murowana stajnia wybudowana gi zaś zapis datowany trzy dni później dotyczy na planie prostok¹ta. śmierci dziecka. W ustnych przekazach miesz- Willa „Kniaziew” (przy ul. Suwalskiej 15) kañcy Grodziska podaj¹ z pokolenia na pokole- wybudowana w 1911 r. jako letnia rezydencja nie informacje, ¿e pierwsz¹ osob¹ pochowan¹ Eugeniusza Dmitriewicza Kniaziewa, stacjo- na cmentarzu by³a ma³a dziewczynka. Na cmen- nuj¹cego w Warszawie in¿yniera fortyfi kacji tarzu zachowa³o siê wiele zabytków fi guralnej wojennych wojsk rosyjskich. W posiadaniu sztuki nagrobnej, a wśród nich jeden nagrobek jego rodziny jest do 1938 r. Kolejnymi w³aści- z 1. po³. i 37 z 2. po³. XIX w. Tu te¿ znajduje cielami by³o ma³¿eñstwo Michaliny i Stefana siê Pomnik-Mauzoleum ¿o³nierzy Obwodu AK Rogiñskich. Podczas II wojny światowej zor- „Ba¿ant” oraz innych organizacji konspiracyj- ganizowano tu schronisko dla uciekinierów nych ods³oniêty w 1982 r. W 1915 r. Niemcy z Warszawy. urz¹dzili tu cmentarz dla poleg³ych ¿o³nierzy, Willa „Radogoszcz” (przy ul. H. Sienkie- miejsce to oznaczyli istniej¹cymi do dziś beto- wicza 31) zosta³a, jak siê przypuszcza, wy- nowymi s³upami. Na cmentarzu spoczywaj¹ budowana na reprezentacyjn¹ rezydencjê równie¿ uczestnicy wojny polsko-bolszewickiej Zacharija Andriejewicza Putiato, pe³ni¹cego 1919–1920 oraz wojny obronnej 1939 r. Cmen- ówcześnie funkcjê naczelnika powiatu. By³ tarz by³ kilkakrotnie powiêkszany m.in. w 1866, on w³aścicielem nieruchomości pod koniec 1913 oraz w 1925 r., kiedy to otoczono go solid- XIX w. W latach 20. XX w. nieruchomośæ na- nym murem. le¿a³a do ma³¿eñstwa Rozalii i Paw³a Helma- W mieście przy ul. ¯ydowskiej (na pó³noc nów, w³aścicieli apteki przy ul. Elektoralnej od stacji kolejowej) jest te¿ cmentarz ¿ydow- w Warszawie. Wiadomo, ¿e willê sprzedali ski za³o¿ony w 1870 r., na którego terenie jeszcze przed II wojn¹ światow¹. W 1949 r. na- znajduje siê 277 zabytkowych macew. Nekro- by³a j¹ od Abrama Zylberberga Jadwiga Nowa- polia powsta³a na podstawie zgody udzielo- cka z d. Batlejewska. Rodzina Nowackich pro- nej miejscowemu kaha³owi przez proboszcza wadzi³a w Grodzisku sklep z zaopatrzeniem Jana Klemensa Mokronoskiego. Pod koniec szewskim. W 1972 r. nieruchomośæ kupi³o XIX w. teren rozszerzono i wybudowano mu- pañstwowe przedsiêbiorstwo „Infomera” Cen- rowane ogrodzenie, przesuwaj¹c w kierunku trala Maszyn Biurowych w Warszawie. Kolej- pó³nocnym bramê. Podczas I wojny świato- nym jej w³aścicielem by³o przedsiêbiorstwo wej cmentarz uleg³ czêściowemu zniszcze- „Predom”. W lach 90. XX stulecia willa prze- niu. Prace rekonstrukcyjne przeprowadzone sz³a na w³asnośæ gminy. Mieści siê w niej Og- zosta³y w 1922 r. Do 1941 r. (likwidacji gro- nisko Edukacji Kulturalnej, a pomieszczenia dziskiego getta) by³ miejscem pochówku dla wykorzystywane s¹ na sale wystawowe. ¯ydów zamieszkuj¹cych Grodzisk i okolice. Ponadto warta zobaczenia jest te¿ willa „Mi- Podczas II wojny światowej Niemcy zniszczy- lusin” (przy ul. 3 Maja) oraz znajduj¹ca siê li nekropoliê, wykorzystuj¹c macewy m.in. na terenie fabryki tarcz ściernych piêkna, lecz do prac budowlanych. Rozebrano te¿ ogrodze- zapomniana i zaniedbana willa Haberlego. nie. W 1988 r. dokonano jego naprawy. Bramê Cenne zabytki sztuki nagrobnej znajduj¹ siê prowadz¹c¹ ustawiono od strony wschodniej. na wyświêconym 27 września 1819 r. przez W jej zwieñczeniu umieszczono ocala³¹ tabli- ks. Klemensa Szaniawskiego, a za³o¿onym cê upamiêtniaj¹c¹ udzia³ amerykañskich ¯y- w 1817 r. cmentarzu rzymskokatolickim. Po- dów pochodz¹cych z Grodziska w restauracji wsta³ on „w polu” pomiêdzy drogami prowa- cmentarza w 1922 r. dz¹cymi do miejscowości Radonie i Putki, Przy ul. Fabrycznej zlokalizowany jest te¿ w zastêpstwie istniej¹cego wcześniej cmentarza cmentarz ewangelicki. Niewielka nekropolia przykościelnego. Z akt zgonów wynika, ¿e pierw- jest ogrodzona i zadbana, jednak w tym miej- sze pochówki najbli¿sze dacie wyświecenia po- scu nie zachowa³y siê interesuj¹ce nagrobki. chodz¹ z 25 września 1819 r. i dotycz¹ Rozalii Mi³ośnicy przyrody mog¹ zwiedziæ park im. n.n. wys³u¿onej na dworze Osowieckim, dru- hr. Skarbków, a w nim podziwiaæ zabytkowe

Powiat grodziski 53

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 5353 22013-04-04013-04-04 08:32:4808:32:48 105

105 Nowoczesne Centrum Kultury

dêby szypu³kowe oraz cypryśnik b³otny. Warto ¿y te¿ przyj¹æ zapowiedź powstania Muzeum te¿ zobaczyæ alejê grabow¹. Che³moñskiego. Interesuj¹c¹ pami¹tkê stanowi, le¿¹cy przy Przy ul. Montwi³³a znajduje siê nowoczesna skrzy¿owaniu ulic 3 Maja i gen. L. Okulickiego p³ywalnia miejska „Wodnik 2000”, obok której (od strony parku im. hr. Skarbków), g³az upa- ustawiono g³az-pomnik przyrody o wymiarach miêtniaj¹cy miejsce, gdzie mia³ swoj¹ ostatni¹ 8,30x2,05x2,65. kwaterê dowódca AK gen. Leopold Okulicki. Obecnie w Grodzisku Mazowieckim trwaj¹ Na g³azie umieszczony zosta³ symbol Polski prace adaptacyjne i rewitalizacyjne na cele re- Walcz¹cej oraz tablica nastêpuj¹cej treści: kreacyjno-sportowe terenu stawów Goliana. W pobli¿u tego miejsca, przy ul. Przejazdo- Wszystkim turystom mo¿na równie¿ pole- wej 8 w marcu 1945 r. mia³ swoj¹ kwaterê ciæ odwiedzenie stacji WKD z Izb¹ Tradycji ostatni dowódca Armii Krajowej gen. bryg. Le- im. Tadeusza Gawroñskiego oraz Galeriê In- opold Okulicki „Niedźwiadek” skazany w Pro- strumentów Folkowych. cesie Szesnastu zamordowany w moskiew- Po zwiedzeniu Grodziska warto odwiedziæ skim wiêzieniu 24 grudnia 1946 r. W ho³dzie pobliskie Nowe Kozery (kilka minut jazdy bohaterowi – mieszkañcy Grodziska Maz. drog¹ nr 719 w kierunku zachodnim), które Na pewno warto te¿ pospacerowaæ po gro- dawniej by³y w³asności¹ rodziny Kozerskich. dziskim deptaku, nie omijaj¹c placu Wol- Jeszcze przed I wojn¹ światow¹ czêśæ maj¹tku ności i znajduj¹cego siê na nim pomnika naby³ Jerzy Hoser – z rodziny znanych ogrod- Wolności. Chlub¹ miasta jest równie¿ nowo- ników – i nazwa³ go „Hozery”. Obecnie zacho- czesne Centrum Kultury. Z ciekawości¹ nale- wa³y siê tam resztki zabudowañ oraz parku.

54 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 5454 22013-04-04013-04-04 08:32:4808:32:48 Grzegorzewice (gmina Żabia Wola)

106 107

108 109

106 Dwór w Grzegorzewicach 107 Grzegorzewickie stawy 108 Lis nad jednym ze stawów 109 Staw w parku dworskim

ieś po³o¿ona na po³udniowym krañcu ofi arowaæ 100 m materia³u na uszycie mun- Wgminy ¯abia Wola, w dolinie rzeczki durów dla wojska Tadeusza Kościuszki. Przed Pisi G¹goliny, wśród lekko pofa³dowanych 1830 r. znajdowa³y siê tutaj m³yn wodny oraz i zalesionych obszarów. W miejscowości znaj- fabryki tkanin – wśród nich osada fabryczna duje siê peron linii kolejowej ³¹cz¹cej £uków Kotbus, któr¹ od³¹czono od dóbr grzegorzewi- ze Skierniewicami. W pobli¿u przebiega droga ckich i przypisano do Mszczonowa. wojewódzka nr 876. Oko³o 1850 r. zbudowano w Grzegorze- Źród³a informuj¹, ¿e w 1370 r. Grzego- wicach nowy dwór w stylu klasycystycz- rzewice nale¿a³y do parafi i Mszczonów, nym. Nie ustalono dla kogo zosta³ on wy- a w 1580 r. czêśæ wsi nale¿a³a do parafi i Lut- budowany ani te¿, który z architektów by³ kówka. W 1827 r. folwark i wieś Grzegorzewi- projektantem. Wiadomo tylko, ¿e w owym ce liczy³y 24 domy ze 190 mieszkañcami, a pó³ czasie w³aścicielk¹ dóbr grzegorzewickich wieku później mieszka³o tu ju¿ ponad 400 by³a Zofi a Kuszell. Tradycja podaje, ¿e dwór osób. Przynajmniej od po³owy XVII w. miesz- powsta³ na miejscu wcześniej istniej¹cego kañcy Grzegorzewic trudnili siê wyrabianiem budynku. Z up³ywem lat stawa³ siê on zbyt p³ótna i sukna. Podaje siê, ¿e mieli oni nawet ciasny dla mieszkañców z uwagi na co do-

Powiat grodziski 55

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 5555 22013-04-04013-04-04 08:32:4908:32:49 111

110 112

110 Przydrożna kapliczka 111 Również rybołowy korzystają z obfi tości grzegorzewickich stawów 112 Dla turystów gospodarze łowiska przygotowali miejsca do wypoczynku i zabawy dla najmłodszych

konano rozbudowy (m.in. kwadratowej wie- W 1927 r. posiad³ośæ odkupi³ znany lekarz ¿yczki od zachodniej strony) w duchu ro- stomatolog Alfred Meissner, który by³ w³aś- mantycznego historyzmu (eklektyzmu*) cicielem obiektu do 1945 r., kiedy to maj¹tek na wzór nieregularnej w³oskiej willi, co prze- rozparcelowano. W czasie II wojny światowej kszta³ci³o formê budowli w pa³ac. Budynek pa³ac stawi³ czo³a przeciwnościom losu. Za- jest murowany z ceg³y, otynkowany, piêtrowy cz¹³ ulegaæ dewastacji i zniszczeniu w okre- – z mieszkalnym poddaszem, podpiwniczony sie powojennym, kiedy to przekazany zosta³ (piwnice s¹ bez w¹tpienia najstarsz¹ czêści¹ w u¿ytkowanie „gospodarnej”, socjalistycznej budynku, charakteryzuj¹ siê wspania³ymi m³odzie¿y. 26 maja 1973 r. obiekt przekazano sklepieniami kolebkowymi i kolebkowo- Naczelnej Radzie Adwokackiej do bezp³atnego -krzy¿owymi). Sk³ada siê on z korpusu g³ów- u¿ytkowania. W czasie odbudowy wnêtrza zo- nego na planie prostok¹ta, wie¿y od zachodu sta³y gruntownie przekszta³cone i przystoso- i przylegaj¹cej do niej piêtrowej przybudówki. wane na potrzeby Domu Pracy Twórczej Ad- Kryte blach¹ dachy s¹ czterospadowe. Od po- wokatury. Ca³y teren przekazany adwokaturze ³udnia znajduje siê taras i czterokolumnowy po³o¿ony by³ na obszarze 14,37 ha i zosta³ portyk (obecnie zamurowany) podtrzymuj¹cy ogrodzony. W pa³acu by³o 29 pokoi mieszkal- taras pierwszego piêtra, od wschodu i pó³nocy nych, sala konferencyjna, jadalnia, kawiarnia. pa³ac jest równie¿ wyposa¿ony w tarasy. Dodatkowo na terenie znajdowa³ siê budynek

56 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 5656 22013-04-04013-04-04 08:32:5108:32:51 pawilonu oraz zabudowania gospodarcze. Od- hodowlany. Prowadzona jest tam tradycyj- bywa³y siê tu liczne seminaria, konferencje, na gospodarka rybacka pod zarz¹dem Go- nade wszystko s³u¿y³ jednak cz³onkom pale- spodarstwa Rolno-Rybackiego „EKOFARM stry i ich rodzinom jako miejsce wypoczynku. Grzegorzewice”. Otaczaj¹ca je natura stwarza Obecnie obiekt jest w trudnym do ustalenia niezwyk³e i niepowtarzalne wra¿enie. Teren stanie prawno-w³asnościowym – mo¿emy jest doskonale przygotowany. Mo¿na tutaj in- przyj¹æ, ¿e jest w prywatnym posiadaniu i ma dywidualnie wêdkowaæ i zjeśæ sma¿on¹ rybkê charakter zamkniêty. przy drewnianych, specjalnie urz¹dzonych Oczywiście nie sposób nie wspomnieæ na świe¿ym powietrzu i zadaszonych alta- o otaczaj¹cym rezydencjê parku za³o¿onym nach b¹dź w restauracji. £owiska sk³adaj¹ siê w po³owie XIX w., czyli równolegle z budow¹ z 19 stawów, a ka¿dy z nich ma swoj¹ nazwê. pa³acu. Przy bramie wejściowej znajduje siê Nie zapomniano te¿ o najm³odszych. Dla nich g³êbokie oczko wodne pokryte rzês¹. Zacho- przygotowano specjalne placyki zabaw ze zje¿- wa³ siê ślad pierwotnego za³o¿enia architek- d¿alniami, drabinkami oraz wieloma innymi tonicznego, choæ dzisiaj zdobi¹ go odosob- atrakcjami. W s¹siedztwie mo¿na przenoco- nione egzemplarze drzew przez dendrologów waæ, znajduje siê te¿ stadnina koni. nazywane soliterami. Wśród nich s¹ klony, Czêstym gościem w Grzegorzewicach by³a akacje, jawory oraz nieliczne dêby. Wiele Maria D¹browska. To w³aśnie tutaj obserwo- z nich oznakowano jako pomniki przyro- wa³a uciechy i zabawy mieszkañców. Sama dy, np. bia³odrzew o obwodzie pnia 4,65 m, zosta³a zaproszona jako gośæ na wesele do cór- 3 modrzewie europejskie o obwodach pni po- ki swojej s³u¿¹cej-gospodyni, co niew¹tpliwie wy¿ej 3 m czy te¿ lipê drobnolistn¹ o czterech sta³o siê inspiracj¹ do napisania opowiadania pniach. Grzegorzewicki park w 1981 r. zosta³ „Na wsi wesele”. wpisany do rejestru zabytków dawnego woj. Warto te¿ nadmieniæ, ¿e podczas wojny skierniewickiego, podlega wiêc ochronie kon- obronnej we wrześniu 1939 r. mieści³ siê serwatorskiej. w Grzegorzewicach Sztab Armii „£ódź”. Przez W bezpośrednim s¹siedztwie pa³acu znaj- pobliskie lasy przemieszcza³y siê liczne zgru- duj¹ siê stawy grzegorzewickie, nawadniane powania oraz oddzia³y, by wymieniæ tylko: 28 przez wyp³ywaj¹c¹ z okolic Zimnej Wody (po- i 30 Dywizje Piechoty. Na terenie Grzegorze- ³o¿onej na po³udnie od Grzegorzewic) wspo- wic do dzisiaj mo¿na odnaleźæ ślady pobojowi- mnianej ju¿ rzeczki Pisi G¹goliny. Stawy te ska w postaci resztek uzbrojenia i oporz¹dze- s¹ najwiêkszymi w okolicy i maj¹ charakter nia walcz¹cych wojsk.

Powiat grodziski 57

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 5757 22013-04-04013-04-04 08:32:5308:32:53 Grzmiąca (gmina Żabia Wola)

113 114

113 Aleja dojazdowa do pałacu w Grzmiącej 114 Blisko wjazdu do pałacu stoi kapliczka

ieś po³o¿ona nad rzek¹ Pisi¹ Tuczn¹ ryzalitami od frontu. Charakterystyczne dla Ww centralnym miejscu gminy. Najle- budowli s¹ parterowe skrzyd³a od strony ogro- piej tam dojechaæ, odbijaj¹c od krajowej drogi du ramuj¹ce taras. Od strony pó³nocnej wybu- nr 8 w rejonie Starej Bukówki. Ju¿ w 1399 r., dowano dwupiêtrow¹, czworoboczn¹ wie¿ê. staraniem ówczesnego dziedzica dóbr Jakóba Od po³udnia znajduje siê pó³owalny wystêp ze Świdna, ksi¹¿ê Ziemowit IV nada³ jej pra- podtrzymuj¹cy balkon. Budynek jest podpiw- wo che³miñskie. W po³owie XIX w. w³aścicie- niczony (sklepienia kolebkowo-krzy¿owe, lem dóbr by³ Julian Wilhelm Brunwey. Na jego odcinkami ceglaste oraz kolebkowe z luneta- zlecenie zbudowano reprezentacyjny budynek mi). Dwuspadowe dachy kryte s¹ blach¹. Pa- wg projektu architekta Wojciecha Bobiñskie- ³ac otoczony jest rozleg³ym, 5-hektarowym, go. Budowê zakoñczono przed 1876 r. Pa³ac parkiem krajobrazowym, który zosta³ za³o- zaprojektowano w stylu neorenesansowym. ¿ony ok. 1860 r. wg projektu Kamila Jamme. Budynek ma rzut prostok¹tny, jest murowa- Ca³ośæ za³o¿enia po³o¿ona jest na skarpie ny z ceg³y, otynkowany, z trójosiowym przed- doliny rzeki Pisi. Zdobi go imponuj¹cy staro- sionkiem oraz ze skrajnymi, boniowanymi drzew, piêkny platan, wyp³ywaj¹ce źróde³ka

58 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 5858 22013-04-04013-04-04 08:32:5308:32:53 115

115 Park krajobrazowy

oraz 3 stawy po³¹czone ze sob¹ kaskadami. zbiorek minera³ów oraz kilka naczyñ szkla- Podkreśliæ przy tym nale¿y umiejêtne wyko- nych do nauki fi zyki (menzurka, 2 zlewki, rzystanie naturalnie pofa³dowanego moren¹ 3 próbówki, 17 s³oiczków i kilka rurek). terenu. Przed II wojn¹ światow¹ maj¹tek trafi ³ W 1876 r. posiad³ośæ przechodzi w rêce ro- w rêce hrabiów Rudzkich. W 1946 r., wraz dziny Kuscherów. Od 1881 r. stanowi w³asnośæ z 16-hektarowym gospodarstwem, przechodzi W³adys³awa Cio³kowskiego, a ok. 1930 r. hra- we w³adanie Uniwersytetu Ludowego. Podaje biów Wielkopolskich. Regionaliści skrzêtnie siê, ¿e w 16 pokojach ulokowano 35 uczniów. odnotowuj¹, ¿e Aniela hr. Wielkopolska ak- Podobno w pa³acu mia³a siê te¿ znajdowaæ im- tywnie w³¹cza³a siê w ¿ycie lokalnej spo³ecz- ponuj¹ca, licz¹ca 3 tysi¹ce tomów biblioteka, ności. By³a cz³onkiem Gminnego Komitetu jednak¿e ślad po niej zagin¹³. Obchodów 10-lecia najazdu Rosji Bolszewi- Obecnie w³aścicielem pa³acu jest Woje- ckiej (11.11.1930 r.), a tak¿e Komitetu organi- wódzki Zespó³ Publicznych Zak³adów Psy- zacyjnego Świêta Dziecka ( 24.05.1931 r.). Sta- chiatrycznej Opieki Zdrowotnej w Warszawie. ra³a siê równie¿ pomagaæ dzieciom szkolnym. Turysta, przyje¿d¿aj¹c w to piêkne miejsce, W kronice szkolnej zachowa³a siê nastêpuj¹ca spotka jedynie zamkniêt¹ bramê, bo obiekt adnotacja: W dniu 20 czerwca 1931 r. w³aś- nie jest obecnie otwarty i dostêpny. cicielka maj¹tku Grzmi¹ca, tut. gminy p. Do pa³acu w Grzmi¹cej wiedzie gościniec Aniela hr. Wielkopolska podarowa³a szkole wysadzany jesionami.

Powiat grodziski 59

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 5959 22013-04-04013-04-04 08:32:5408:32:54 Izdebno Kościelne (gmina Grodzisk Mazowiecki)

116 117 118

119 120

116 Drewniana dzwonnica oraz fi gury Chrystusa Miłościwego i Maryi Niepokalanej 117 Ołtarz główny 118 Jeden z XIX-wiecznych nagrobków 119 Kościół pw. św. Michała Archanioła w Izdebnie Kościelnym 120 Przykościelny cmentarz

iejscowośæ po³o¿ona na pó³nocny za- wyszogrodzkiego, i jego ¿ony Anny. Zosta³ on Mchód od Grodziska Mazowieckiego, dobudowany do istniej¹cej wcześniej kaplicy z którego mo¿na do niej dojechaæ dwoma pw. Matki Boskiej wzniesionej w 1621 r. i pe³- gminnymi drogami. ni¹cej jedynie funkcjê fi lialn¹. Warto wiedzieæ, Najcenniejszym zabytkiem we wsi jest drew- ¿e odnaleziony w jej fundamencie kamieñ wê- niany kośció³ pw. św. Micha³a Archanio³a, gielny datowany jest na 1616 r. Źród³a wska- pierwotnie Zwiastowania Najświêtszej Ma- zuj¹, ¿e w³ości te nale¿a³y w owym okresie rii Panny, wybudowany w latach 1772–1776 do Adama Izdebskiego, podczaszego socha- z fundacji Micha³a Szymanowskiego, starosty czewskiego. W ka¿dym razie erygowanie koś-

60 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 6060 22013-04-04013-04-04 08:32:5508:32:55 cio³a ufundowanego przez Szymanowskich nowe o³tarze. Charakterystyczn¹ cech¹ sos- mia³o miejsce w 1776 r., a jego konsekracja nowej budowli jest jej zrêbowa i s³upowa kon- odby³a siê w 1779 r. Kolejn¹ wa¿n¹ dat¹ w hi- strukcja. Oszalowanie z zewn¹trz jest pionowe. storii świ¹tyni jest 1822 r., kiedy to staraniem Kośció³ jest jednonawowy w rzucie zbli¿onym ksiêdza Mateusza Ma³eckiego dobudowano do kwadratu z zamkniêtym trójbocznym prez- murowan¹ zakrystiê, któr¹ w 1870 r. roze- biterium. Po stronie po³udniowej znajduje siê brano, zastêpuj¹c now¹. W 1842 r. dokonano kwadratowa, trójbocznie zamkniêta kaplica, gruntownego remontu kościo³a. Wymieniono po stronie pó³nocnej prostok¹tna zakrystia wówczas poszycie dachowe i po³udniowe ścia- oraz przylegaj¹cy do niej od zachodu przed- ny. Kolejny gruntowny remont zosta³ przepro- sionek. Po zachodniej stronie kościo³a znaj- wadzony w 1925 r. W jego wyniku wykonano duje siê kwadratowa kruchta. Zarówno nawa, oszalowanie ścian i stropu modrzewiem. Wy- jak i nisze prezbiterium oraz kruchta zasta³y ³o¿ona zosta³a dêbowa boazeria i sprowadzono przykryte dwuspadowym dachem. Tylko ka-

121 122

123 124 125

121 Plebania 122 Staw 123 Pomnikowe drzewo obok kościoła 124 Kapliczka upamiętniającą odzyskanie Niepodległości w 1918 r. 125 Pamiątkowy krzyż z 1909 r.

Powiat grodziski 61

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 6161 22013-04-04013-04-04 08:32:5808:32:58 plicê przykryto wielopo³aciowym dachem. Za- kronikê najwa¿niejszych wydarzeñ we wsi. chodni szczyt nawy zwieñczony zosta³ czwo- Oczywiście, nie brakuje te¿ kolorowych, jar- roboczn¹, blaszan¹ sygnaturk¹ i ozdobiony marcznych straganów, waty cukrowej, a nawet okulusami*. We wnêtrzu znajdowa³y siê m.in. strzelnicy rodem z weso³ego miasteczka. obraz Zwiastowanie NMP (o³tarz g³ówny), au- Kolejnym cennym zabytkiem znajduj¹- torstwa Franciszka Smuglewicza, oraz nama- cym siê w Izdebnie jest wybudowany ok. lowane w koñcu XVIII w. przez Józefa Walla, 1800 r. dwór Szymanowskich. Po śmierci znanego malarza szlacheckich obyczajów, por- Adama Szymanowskiego w 1790 r. budowê trecistê oraz ilustratora aktualnych wydarzeñ, rezydencji kontynuowa³a jego ¿ona Aniela. obrazy: Chrystus Ukrzy¿owany w zas³onie Adam pozostawi³ po sobie dwie córki: Bar- o³tarza g³ównego, obraz Mêczeñstwo św. Bo- barê i Dorotê. Pierwsza wysz³a za hr. Piotra nifacego (boczny prawy), obraz Mêczeñstwo £ubieñskiego, a druga, jak ju¿ wcześniej wspo- św. Tekli. Poza tym w świ¹tyni znajduje siê mniano, za Piotra Galicheta. Im te¿ przypad³o XVIII-wieczna ambona z rzeźb¹ Micha³a Ar- Izdebno. Źród³a informuj¹, i¿ obaj szwagrowie chanio³a na jej zwieñczeniu, a tak¿e chrzciel- prowadzili niezbyt udan¹ gospodarkê. Warto nica z rzeźb¹ Chrzest Chrystusa na zwieñcze- jednak przypomnieæ, ¿e w 1826 r. Galichet niu oraz krucyfi ks na prawej ścianie kruchty. za³o¿y³ w Izdebnie cukrowniê. Po jego śmier- 30 sierpnia 1990 r. w kościele wybuch³ po¿ar. ci w 1846 r. czêśæ dóbr nabywa Piotr £ubieñ- Wypali³o siê ca³e wnêtrze korpusu oraz prezbi- ski, syn Piotra i Barbary. Po nim w³aścicielami terium. Nadpali³ siê strop oraz wiêźba dacho- dóbr byli Kronenbergowie, a od 1866 r. Plebañ- wa. Przez 5 lat trwa³a rekonstrukcja konserwa- scy. Jeszcze w 1938 r. do Izdebna przenieśli torska uwzglêdniaj¹ca zachowane elementy. siê Szczygielscy, choæ niezbyt dok³adnie wia- Obok kościo³a znajduje siê drewniana dzwon- domo, kiedy stali siê posiadaczami tych dóbr. nica, wybudowana w 1792 r., wyremontowana W ka¿dym razie we dworze kwit³o ¿ycie towa- w 1900 r. Obok świ¹tyni zachowa³o siê kilka rzyskie, a dziêki zdolnościom organizacyjnym pomnikowych drzew, m.in. jesion wynios³y gospodarza nast¹pi³ okres dobrej prosperity o obwodzie pnia 3,8 m oraz lipa drobnolistna – podobnie zreszt¹, jak i w wielu pobliskich (3,0 m). Na przykościelnym cmentarzu zacho- maj¹tkach w okresie II wojny światowej. Kres wa³o siê kilka nagrobków, m.in. Anieli za Świ- temu po³o¿y³y aresztowania przeprowadzo- dziñskich Szymanowskiej, ¿ony fundatora ne przez gestapo 1 sierpnia 1944 r. na skutek kościo³a, zmar³ej w 1839 r. oraz barona Piotra denuncjacji. Zatrzymano wówczas kapitana Galicheta, majora wojsk francuskich, mê¿a Mieczys³awa Jurgê-Szczygielskiego ps. „¯bik” Doroty z Szymanowskich, ówczesnego w³aś- oraz jego syna Jana w stopniu podchor¹¿ego, ciciela dóbr, zmar³ego w 1846 r., miejscowych ps. „£oś”. Dwa dni później wraz z innymi oso- proboszczów, a tak¿e niemowl¹t. Za ogro- bami zostali rozstrzelani w Lasach M³ochow- dzeniem, po obu stronach drogi prowadz¹cej skich. Po wojnie maj¹tek zosta³ rozparcelowa- do wejścia ustawiono na postumentach fi gury ny. Pocz¹tkowo w budynku dworu mieści³ siê Chrystusa Mi³ościwego i Maryi Niepokala- prowadzony przez siostry zakonne Dom Dzie- nej. Pod fi gur¹ Chrystusa zachowa³ siê napis: cka, nastêpnie dom kolonijny a obecnie w bu- To wznosi 1894 r. Wojciech Feluch. dynku mieści siê Dom Pomocy Spo³ecznej. W pobli¿u kościo³a, w kierunku zachod- Budynek wybudowany zosta³ z gliny wymie- nim, znajduje siê cmentarz, na którym mo¿- szanej z sieczk¹. Zaprojektowany na planie na obejrzeæ wiele ciekawych XIX-wiecznych prostok¹ta, dwutraktowy. Od po³udnia i pó³- nagrobków. nocy w czêści p³ytki ryzalit. Z tym, ¿e od stro- Corocznie na św. Micha³a w parafi i odbywa ny pó³nocnej jest on piêtrowy i wzniesiony siê odpust po³¹czony z festynem szkolnym. na coko³ach. Przed nim wysuniêty taras z ka- Impreza ta integruje wszystkie pokolenia mienn¹ balustradk¹. Od zachodu dostawiono mieszkañców. W czasie jej trwania mo¿na przybudówkê, od strony wschodniej znajduje zarówno zjeśæ coś smacznego, jak i obejrzeæ siê facjata z mieszkalnym poddaszem. Dach

62 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 6262 22013-04-04013-04-04 08:33:0308:33:03 126 127

128 129

126 Dawny dwór Szymanowskich 127 Pamiątkowe tablice na budynku szkoły 128 Odpustowe stragany na św. Michała 129 Przygotowania do festynu szkolnego

czterospadowy; nad facjat¹ i ryzalitami dwu- z tarasu jest zejście na ście¿kê prowadz¹ca spadowy. Obiekt remontowany dwukrotnie, na ³¹ki, a po stronie wschodniej nieregularny w 1964 oraz w 1990 r. W pobli¿u dworu, w oto- staw z wysepk¹ w formie kopca. Nale¿y te¿ czeniu resztek parku z 1800 r. (zdewastowane- pamiêtaæ, ¿e w Izdebnie urodzi³ siê Micha³ go po II wojnie światowej przez okolicznych Oziêb³owski, polski duchowny i b³ogos³awio- ch³opów szukaj¹cych surowca na opa³), znaj- ny Kościo³a katolickiego. W centrum wsi usta- duje siê ofi cyna z pocz¹tku XIX w. Na terenie wiono kolumnow¹ kapliczkê upamiêtniaj¹c¹ zachowa³y siê 2 zabytkowe drzewa: jesion wy- odzyskanie Niepodleg³ości w 1918 r. nios³y o obwodzie pnia 3,2 m oraz wi¹¿ szy- We wsi zachowa³a siê równie¿ drewniana pu³kowy (4,0 m). Od strony ogrodu wprost zabudowa.

Powiat grodziski 63

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 6363 22013-04-04013-04-04 08:33:0308:33:03 Jaktorów (siedziba gminy)

131

130 132

130 Kościół pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika i św. Teresy od dzieciątka Jezus 131 Wokół kościoła posadzono piękne kwiaty 132 Głaz upamiętniający ostatniego tura

iejscowośæ po³o¿ona jest na po³udniowy wi¹¿e siê z ni¹ te¿ legenda, jak to przed wieka- Mzachód od Grodziska Mazowieckiego, mi przez tereny Jaktorowa przeje¿d¿a³a kare- przy drodze wojewódzkiej nr 719 i linii PKP ta wioz¹ca samego króla, która wpad³a w rów z bezpośrednim po³¹czeniem w Warszaw¹. a w³adca wypad³ z niej prosto w b³oto. Zdziwio- Przez Jaktorów przep³ywa rzeczka Pisia Tucz- ny mia³ krzykn¹æ – Jak to rów?! Od tego mo- na, na której lewym brzegu odkryto osadê mentu mia³a funkcjonowaæ nazwa Jaktorów. z okresu rzymskiego (I–IV w. n.e). Na pó³noc Ciekawy wydaje siê fakt, ¿e podczas okupacji od miejscowości w £¹kach Jaktorowskich, niemieckiej miejscowośæ powszechnie nazy- wśród ³¹k, przy polnym dukcie do Izdebna, wano „Bimbrówek”. Tego w¹tku nie bêdziemy natkniêto siê na inne znalezisko – kurhany jednak rozwijaæ. z III–IV w. Cmentarzysko sk³ada siê z dwóch Najstarsza wzmianka pisemna, w której zo- kolistych nasypów, pod którymi odkryto ka- sta³a wymieniona nazwa Jaktorów, pochodzi mienne krêgi. z 13 stycznia 1407 r. i dotyczy nadania m³yna Najprawdopodobniej nazwa miejscowości Augustynowi Ogygielowi (Ogidel). Znaczny ma proweniencjê patronimiczn¹ i wywodzi siê rozwój osady nast¹pi³ po w³¹czeniu Puszczy od spolszczonej formy imienia Hektor. Jednak Jaktorowskiej do dóbr królewskich. Podaje siê,

64 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 6464 22013-04-04013-04-04 08:33:0608:33:06 ¿e jej rozleg³e tereny – oko³o 900 km2 – z sied- na którym wyryto podobiznê g³owy tura oraz liskiem tura sta³y siê ulubionym miejscem napis nastêpuj¹cej treści: BOS PRIMIGENIUS ksi¹¿êcych, a z czasem i królewskich polowañ. BOJANUS PRZODEK BYD£A DOMOWEGO. Tu, m.in., polowa³ w 1410 r. król W³adys³aw PRZE¯Y£ NA TERENIE REZERWATU PUSZ- Jagie³³o. Przekazy informuj¹, ¿e szczególn¹ CZY JAKTOROWSKIEJ DO ROKU 1627. opiek¹ otacza³ puszczê – „gdzie turowie by- W wyniku znacznej trzebie¿y lasów waj¹” – król Zygmunt Waza. Zakaza³ tu m.in. w XVII w. rozwijaj¹cy siê dot¹d Jaktorów utra- wypasu byd³a i eksploatacji drewna. Przejazd ci³ na znaczeniu. Ponowny rozwój miejscowo- przez tutejsze lasy wymaga³ specjalnego ze- ści nast¹pi³ po wybudowaniu linii kolejowej zwolenia. Niestety, krewny ¿ubra wygin¹³ Warszawa–Wiedeñ w 1845 r. ostatecznie w 1627 r. Warto w tym miejscu W mieście znajduje siê Rolniczy Zak³ad zaznaczyæ, ¿e ostatni¹ z gatunku by³a turzy- Doświadczalny Szko³y G³ównej Gospodar- ca. Na pami¹tkê tego wydarzenia nad rzek¹ stwa Wiejskiego w Warszawie, mieszcz¹cy siê Pisi¹ Tuczn¹ po³o¿ono okolicznościowy g³az, w dawnym zespole dworskim w Chylicach.

133 134

135 136 137

133 Dworek w Chylicach 134 Rzeka Pisia Tuczna 135 Witraże w kościele 136 Miejsce pamięci narodowej na cmentarzu parafi alnym 137 Zabici przez hitlerowców w styczniu 1944 r. mieszkańcy Bud-Grzybka i Jaktorowa

Powiat grodziski 65

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 6565 22013-04-04013-04-04 08:33:0808:33:08 138 139 140

141 142

138 Drzewa nad rzeką Pisią Tuczną 139 Pomnikowy dąb na jednej z posesji 140 Zabytkowy spichlerz 141 Obora z ok. 1820 r. 142 Kwietniki w parku podworskim

W sk³ad zespo³u wchodz¹: dworek i obora bój. W walkach poleg³o ok. 170 partyzantów, z ok. 1820 r., park dworski z ok. 1830 r. oraz 200 zosta³o rannych, a ok. 200 dosta³o siê spichlerz i wozownia z ok. 1850 r. do niewoli. Pozosta³ym uda³o siê przebiæ przez Warto te¿ wiedzieæ, ¿e to w³aśnie Jaktorów pierścieñ niemieckiego okr¹¿enia. w 1904 r. sta³ siê miejscem utworzenia pierw- W mieście znajduje siê te¿ kośció³ pw. św. szej w Królestwie Polskim organizacji ch³op- Stanis³awa Biskupa Mêczennika i św. Teresy skiej – Polskiego Zwi¹zku Ludowego. od dzieci¹tka Jezus. Parafi a pw. św. Rodziny W czasie II wojny światowej tereny gminy erygowana zosta³a w 1932 r. przez kardyna- by³y miejscem dzia³añ ¿o³nierzy AK grupy ³a Aleksandra Kokowskiego. Kośció³ zosta³ „Kampinos”. Na sta³e w historii zapisa³a siê pobudowany w latach 1932–1934 wg pro- data 29 września 1944 r. Wówczas to pomiê- jektu Stefana Szyllera. Świ¹tyniê tê 19 maja dzy miejscowości¹ Budy Zosine i Jaktorowem 1974 r. konsekrowa³ kardyna³ Wyszyñski. dosz³o do bitwy. Otoczeni przez znaczne si³y Na parafi alnym cmentarzu znajduj¹ siê usta- niemieckie – w tym poci¹g pancerny, czo³gi wione obok siebie g³az z tablic¹ oraz tablica przy i piechotê – ¿o³nierze ze zgrupowania party- cmentarnym murze, poświêcone pamiêci po- zanckiego AK „Kampinos” stoczyli krwawy mordowanych mieszkañców Jaktorowa i okolic.

66 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 6666 22013-04-04013-04-04 08:33:1208:33:12 Kaski (gmina Baranów)

143 144

145 146

143 Kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kaskach 144 Zabytkowa plebania 145 Brama kościelna 146 Pamiątkowy głaz

ieś Kaski po³o¿ona jest w pó³nocno-- W 1385 r. dobra kaskie przesz³y na w³asnośæ W-wschodnim skraju gminy Baranów, kasztelana wiskickiego Piotra Rpiszki syna a tym samym powiatu grodziskiego. Najlepiej Stefana herbu Leliwa. Po jego śmierci Kaski dostaæ siê tam, odbijaj¹c z krajowej drogi nr 2 odziedziczy³a córka Anna, która w 1402 r. po- na wysokości Teresina. W czasach piastow- ślubi³a Krystyna z Piaseczna herbu Gozdawa, skich okoliczne tereny nale¿a³y do dóbr ksi¹¿ê- wojewodê p³ockiego. Tym samym dobra Kaski cych i nazywa³y siê Kaski M³yñskie. By³y naj- sta³y siê w³asności¹ rodu Krystynów. Jak poda- wa¿niejsz¹ miejscowości¹ w rejonie. W owych j¹ źród³a, w tym okresie, w 1406 r., by³a w Ka- czasach wieś Baranów, dzisiejsza siedziba skach erygowana parafi a. Źród³a informuj¹ te¿ gminy, jeszcze nie istnia³a. W okresie średnio- o tym, ¿e 13 stycznia 1407 r. Krystyn za zgod¹ wiecza do dóbr w Kaskach M³yñskich nale¿a- ¿ony Anny przekaza³ m³ynarzowi Augustowi ³a Puszcza Jaktorowska. Teren ten wchodzi³ m³yn w Kaskach oraz ziemiê z ogrodem i ³¹k¹. w sk³ad Dzielnicy Mazowieckiej, a po jej po- Odnotowano te¿, ¿e pierwszy, drewniany koś- dziale w 1313 r. Kaski przypad³y terytorialnie ció³ zosta³ wybudowany w 1448 r. W 1476 r. król do ksiêstwa rawskiego ziemi sochaczewskiej, Kazimierz Jagielloñczyk wcieli³ ziemiê socha- powiatu sochaczewskiego. czewsk¹ do Korony, a ziemie kaskie wesz³y

Powiat grodziski 67

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 6767 22013-04-04013-04-04 08:33:1608:33:16 147 148 149

150 151

147 XIX-wieczny budynek zagrody plebańskiej 148 Grób Baciarellich i Franciszka Szymańskiego, ostatniego właściciela majątku Kaski 149 Kapliczka z 1918 r. upamiętniająca odzyskanie przez Polskę niepodległości 150 Centralny plac we wsi 151 Dwór Szymańskich

w sk³ad dóbr królewskich i utworzono z nich faktem by³o po³o¿enie miejscowości przy starostwo niegrodowe. W okresie panowania g³ównym szlaku wiod¹cym z Warszawy przez króla Zygmunta Starego maj¹tek przeszed³ Sochaczew do £owicza. O ówczesnym znacze- pod patronat królowej Bony. W 1546 r. mia- niu wsi świadczy wydarzenie, które odbi³o siê ³a miejsce ponowna erekcja tutejszej para- donośnym echem w historii Polski. Mianowi- fi i. Kaski stanowi³y wówczas wa¿ny ośrodek cie po śmierci Zygmunta Augusta 7 sierpnia administracji kościelnej i pañstwowej, a ok. 1572 r. w Knyszynie w³aśnie w Kaskach, bêd¹- 1570 r. by³y najwiêksz¹ wsi¹ starostwa so- cych ówcześnie maj¹tkiem nale¿¹cym do Zbo- chaczewskiego – a nawet najbardziej „ludn¹” rowskich, odby³ siê w dniach od 24 paździer- w ca³ym województwie rawskim, jak podaj¹ nika do 2 listopada 1572 r. zjazd 33 senatorów inne przekazy – na któr¹ sk³ada³y siê 3 czêści: Rzeczypospolitej, którzy zatwierdzili wybór Kaski Wyció³ki, Kaski G¹golina oraz Kaski Jakuba Uchañskiego herbu Radwan bêd¹cego M³yñska Wieś. Poza tym nie mniej istotnym wówczas arcybiskupem gnieźnieñskim i pry-

68 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 6868 22013-04-04013-04-04 08:33:1908:33:19 masem Polski, na interreksa – o wydarzeniu posiadanie emfi teutyczne*. Prawdopodobnie informuje okolicznościowy kamieñ znajdu- wybudowano wówczas dwór, który zosta³ po- j¹cy siê na skwerze przed wejściem na teren stawiony na miejscu swego drewnianego po- kościo³a. Na zjeździe tym postanowiono te¿ przednika. Tu te¿ w 1779 r. urodzi³ siê Józef o zwo³aniu do Warszawy 6 stycznia 1573 r. Sej- Szymanowski, przysz³y ofi cer armii Ksiêstwa mu Konwokacyjnego, który mia³ zaj¹æ siê przy- Warszawskiego i genera³ z okresu powstania li- gotowaniem elekcji nowego króla. Postano- stopadowego, o czym zaświadcza dziś pami¹t- wienia z tego zjazdu rozes³ano do Litwy, Prus kowy kamieñ przed wejściem na teren kościo- Królewskich, Infl ant, Wo³ynia i województwa ³a. W 1789 r. dobra kaskie by³y w posiadaniu kujawskiego. Kilkanaście lat później sp³on¹³ Franciszka Szymanowskiego, rejenta koron- wspomniany wcześniej kośció³. Odbudowano nego i pos³a ziemi sochaczewskiej. Po rozbio- go ponownie w 1600 r., w tym samym miejscu rach Polski województwo rawskie znalaz³o siê i równie¿ z drewna. Oko³o 1630 r. 3 w³óki zie- w zaborze pruskim, a starostwo kaskie zosta³o mi z dóbr Kaski dzier¿awi³y dominikanki z So- przekazane genera³owi pruskiemu – Brulo- chaczewa. Oko³o 1661 r. dzier¿awc¹ dóbr by³ wi. W dobie wojen napoleoñskich ziemie ma- Jan Leszczyñski, wojewoda poznañski. Nie- j¹tku Kaski wesz³y w sk³ad Ksiêstwa Warszaw- co wcześniej, podczas potopu, odbudowana skiego, starostwo zaś sta³o siê czêści¹ powiatu świ¹tynia w Kaskach nie opar³a siê Szwedom. b³oñskiego departamentu warszawskiego. Ma- Równie¿ i tym razem postanowiono zbudowaæ j¹tkiem zarz¹dza³ wówczas napoleoñski ofi cer w Kaskach kolejny kośció³. Jego fundatorem – B³ociszewski. Po upadku Ksiêstwa Warszaw- by³ Kazimierz Sieszycki (Ślesicki), a budowê skiego Kaski znalaz³y siê pod zaborem rosyj- ukoñczono w 1668 r. Kolejne przekazy infor- skim i wesz³y w sk³ad Ksiêstwa Polskiego. Car muj¹ nas, ¿e w 1670 r. wieś nale¿a³a do Waw- Aleksander I odda³ je we w³adanie Franciszka rzyñca ¯ochowskiego i Jana Cybulskiego. 20 Wo³owskiego, który w 1828 r. oczynszowa³ grudnia 1717 r. kościelna komisja w Warsza- ch³opów. wie uzna³a za cudowne 2 obrazy Matki Boskiej Oko³o 1880 r. (niektóre źród³a podaj¹ 1882 oraz św. Antoniego, przeniesione wcześniej lub 1842 r.) dobra kaskie stanowi³y w³asnośæ z Baranowa. W 1771 r. starostwo niegrodowe hr. Stanis³awa Potockiego. Maj¹tek liczy³ wów- Kaski wesz³o w posiadanie Macieja Szyma- czas ok. 3594 mórg i mia³ oko³o 758 miesz- nowskiego herbu Korwin – cześnika a nastêp- kañców, w tym 689 katolików, 45 Izraelitów, nie kasztelana rawskiego, któremu na sejmie 24 ewangelików. warszawskim w latach 1773–1775 stany Rze- W sk³ad dóbr wchodzi³y nastêpuj¹ce folwar- czypospolitej nada³y dobra Kaski w 50-letnie ki: Kaski, Regów, Cybulszczyzna, Stara Pu³a-

152 153

152 Studnia z żurawiem 153 Dworkowy budynek biblioteki

Powiat grodziski 695

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 6969 22013-04-04013-04-04 08:33:2308:33:23 155

154 Kapliczka z 1910 r. ufundowana przez małżonków Badow- skich 155 Dwór Cybulszczyzna 154

pina, Nowa Pu³apina, Jaktorów oraz osada leś- Niemców, podejrzewaj¹cych, ¿e w jego wnêtrzu na, lasy jaktorowskie, Budy Grzybek, Drybus, ukrywaj¹ siê partyzanci. Szczêściem w nie- Strumiany, Holendry Baranowskie, Budy Zo- szczêściu kośció³ by³ akurat pusty, jednak¿e sine, Budy Micha³owskie, nomenklatury Pia- w jego wnêtrzu sp³onê³o wiele cennych dzie³ ski, osady m³ynarskie Gacki i Ogidek, Stare sztuki sakralnej, a wśród nich s³yn¹cy z cudów Budy, Osiny, Stanis³awów, Baranów, G¹golina, obraz Matki Boskiej Kaskiej. Na zgliszczach Wyczó³ki. Z tego Kaski mia³y 19 budynków powsta³a nowa świ¹tynia, tym razem jednak – w tym 6 murowanych; Cybulszczyzna – 10 murowana. Ze starego kościo³a przetrwa³y frag- budynków, w tym 1 murowany; Regów – 7 bu- menty murowanego jeszcze przez Ślesickiego dynków, w tym 1 murowany; Stara Pu³apina skarbca, pe³ni¹cego obecnie funkcjê zakrystii. – 6 budynków drewnianych; Nowa Pu³apina Przetrwa³y w nim zabytkowe szaty liturgiczne, – 6 budynków drewnianych; Jaktorów – 36 monstrancja oraz 2 kielichy. Zachowa³o siê te¿ budynków, w tym 6 murowanych. W osadach XIX-wieczne ogrodzenie świ¹tyni wykonane m³ynarskich, leśnych i karczemnych znajdo- z kamieni polnych. Obok wejścia znajduje siê wa³o siê 11 budynków drewnianych. metalowy krzy¿, datowany na 1871 r., na któ- Z koñcem XIX w. Kaski przechodz¹ w rêce Bac- rym wykuto napis na ramieniu: Fundatorowie, ciarellich, by ok. 1900 r. znaleźæ siê w posiada- a na belce pionowej Wojciech i Rozalia Kordjaki. niu Piotra Szymañskiego. Wiadomo, ¿e od 1930 R. 1871. Obecnie na o³tarzu g³ównym znajduje r. do koñca wojny nale¿a³y do Franciszka Szy- siê wspó³czesny obraz przedstawiaj¹cy Mat- mañskiego. W XIX w. Kaski by³y jeszcze gmin¹, kê Bosk¹ Kask¹ i św. Antoniego, co ciekawe, jednak na pocz¹tku XX w. straci³y na znacze- obie postacie trzymaj¹ na rêkach Dzieci¹tko. niu, z uwagi na to, ¿e ówczesny ich wójt, Jan Z du¿ym prawdopodobieñstwem nale¿y przy- Pucha³a, przeniós³ siedzibê Urzêdu Gminnego j¹æ, ¿e jest to jedyny w Polsce obraz, na którym do Baranowa. Jednocześnie podzielono parafi ê przedstawione s¹ dwie postacie, a ka¿da z nich i 12 października 1912 r. utworzono parafi ê trzyma Dzieci¹tko. św. Józefa w Baranowie. Kolejn¹ czarn¹ dat¹ Warto zwróciæ uwagê na interesuj¹cy budy- w historii miejscowości Kaski by³ 1944 r., kiedy nek plebanii. to po raz kolejny spali³ siê kośció³ pw. Świêtych Na pobliskim starym cmentarzu znajduj¹ Aposto³ów Piotra i Paw³a, tym razem za spraw¹ siê groby przedstawicieli rodu Bacciarellich,

70 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 7070 22013-04-04013-04-04 08:33:2408:33:24 miejscowych proboszczów oraz ostatniego fa³dowany morenami, które przecina rzeczka w³aściciela maj¹tku Kaski, Franciszka Szy- Pisia. mañskiego. Po II wojnie światowej maj¹tek W okolicy mo¿na zobaczyæ jeszcze, rzadkie zosta³ rozparcelowany. Obecnie znajduje siê dziś, studnie z drewnianymi ¿urawiami, a je- w rêkach prywatnych – spadkobierczyni rodzi- den z nich stoi w polu niedaleko zabytku. ny Szymañskich – i z informacji zaczerpniê- Przy g³ównej drodze, naprzeciwko kościo- tych wśród okolicznych mieszkañców mo¿na ³a, znajduje siê piêknie odnowiony budynek wysnuæ przypuszczenie, ¿e szuka nabywcy. w stylu dworkowym, w którym ma siedzibê Sam budynek jest murowany i parterowy. Za- fi lia biblioteki gminnej. Budynek jest powo- projektowano go w stylu klasycystycznym, jenny i mieści³y siê tu kiedyś szko³a, poczta, od po³udnia wejście z pó³kolumnami i tym- posterunek milicji. panonem ze schodami wykonanymi wspó³- Za budynkami obecnej szko³y (ok. 200 m cześnie z lastryka. Od strony nieistniej¹cego od g³ównej drogi) znajduje siê jeszcze jeden ju¿ ogrodu z bry³y budynku wysuwa siê wyj- zabytkowy budynek – dworek Cybulszczyzna. ście umieszczone w pó³kolistym ryzalicie. Chocia¿ obecnie znajduje siê w rêkach prywat- Dworek ma czterospadowy, pokryty gontem nych, to bez trudu przez ogrodzenie mo¿emy zo- dach. Niestety, obecnie budynek jest opusz- baczyæ jego interesuj¹c¹ bry³ê i przyleg³y park. czony i wydaje siê, ¿e ulega stopniowej degra- Po obu stronach drogi zachowa³y siê drew- dacji, nie bez pomocy osób postronnych, szu- niane zabudowania. kaj¹cych na niezamieszka³ej posesji uciech W okolicy Kasków mo¿na siê natkn¹æ na sta- o ró¿nym charakterze. Równie¿ niewielki, nowiska archeologiczne. Warto te¿ wiedzieæ, odgrodzony betonowym murem od reszty oko- ¿e z kościo³a w Kaskach pochodzi XVI-wiecz- licy ogród jest dziko porośniêty chwastami. ny obraz Pok³on Pasterzy, z warsztatu malarzy Dworek po³o¿ony jest na sporym wzgórku, Bassanów zwi¹zanych z Wenecj¹. gdyby nie wspomniany mur, widok dooko³a W 2011 r. w Kaskach odbywa³y siê do¿ynki rozpościera³by siê na urokliwy krajobraz, po- gminne.

Powiat grodziski 71

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 7171 22013-04-04013-04-04 08:33:2508:33:25 Kraśnicza Wola (gmina Grodzisk Mazowiecki)

156 157

158 159

156 Dwór w Kraśniczej Woli 157 Budynek folwarczny na tle parku dworskiego 158 Boisko w parku dworskim − miejsce gminnych imprez 159 Staw

iejscowośæ po³o¿ona w pobli¿u Grodzi- czasie za³o¿ony zosta³ park oraz sad owocowy Mska Mazowieckiego – kilka minut jazdy i oran¿eria. Od 1875 r. w³aścicielem maj¹t- gminn¹ drog¹ (przed³u¿enie ul. Ba³tyckiej) ku zosta³ Jakub Niedzielski. Nastêpnie prze- w kierunku pó³nocno-zachodnim. szed³ w posiadanie Mieczys³awa Jurga-Szczy- We wsi, wśród stawów rybnych, odkryto gielskiego i jego ¿ony Marii z Plebañskich. kurhan z późnorzymskiego okresu (III–IV 1 sierpnia 1944 r. gestapo zatrzyma³o kapitana w.). Ma on oko³o 90 cm wysokości i podstawê Mieczys³awa Jurgê-Szczygielskiego, ps. „¯bik” o średnicy okrêgu 30 m, z charakterystycz- oraz jego syna Jana w stopniu podchor¹¿ego, nym zaklêśniêciem pośrodku. Oprócz tego ps. „£oś”. Dwa dni później wraz z 10 innymi zachowa³ siê jeszcze budynek dawnego dworu. osobami zostali rozstrzelani w Lasach M³o- W 1820 r. maj¹tek stanowi³ w³asnośæ Marian- chowskich. Do parcelacji maj¹tkiem zarz¹- ny i Ludwika (ordynata Kleckiego) ksi¹¿¹t Ra- dza³a Maria Szczygielska. Drewniany dwór dziwi³³ów. Z powodu niesp³aconych kredytów wybudowano w koñcu XVIII w. Pod koniec w tym te¿ roku maj¹tek przejêty zosta³ przez XIX w. dobudowano jego nowsz¹, murowan¹ komornika. W latach 30. XIX stulecia dobra czêśæ posadowion¹ na fundamentach z pol- by³y w rêkach Bart³omieja Nakielskiego. W tym nych kamieni. W naro¿ach budynku umiesz-

72 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 7272 22013-04-04013-04-04 08:33:2508:33:25 160 161 162

163

160 Jeden z zachowanych budynków folwarcznych 161 Zagadkowy fundament – być może pozostałość po zegarze słonecznym 162 Jeden z nieczynnych stawów 163 Kanał doprowadzający wodę do nieczynnych obecnie stawów

czono prostok¹tne alkierzyki. Po wojnie mieś- stwem bêd¹cego pozosta³ości¹ postumentu ci³a siê tu szko³a, jednak zabytek popada³ zegara s³onecznego wykonanego z piaskowca, w stopniow¹ ruinê. Na prze³omie lat 70. i 80. na którym widnieæ mia³a data roczna „1792”. XX w. rozebrano jego drewnian¹ czêśæ. Wcześ- Na terenie parku znajduje siê tak¿e spora niej, 6 grudnia 1978 r. dwór zosta³ wykreślony polana, na której organizowane s¹ imprezy z rejestru zabytków. Obecny w³aściciel prowa- gminne. Z dawnego maj¹tku zachowa³a siê dzi prace remontowe budynku. czêśæ budynków folwarcznych oraz urokliwe Przy dworze zachowa³y siê fragmenty parku stawy hodowlane. z 1. po³. XIX w., a na jego terenie interesuj¹cy Warto te¿ wiedzieæ, ¿e nabyciem maj¹tku szpaler grabowy, resztki studni oraz zagadko- interesowaæ siê mia³ ponoæ śp. Wojciech Sie- wego fundamentu, z du¿ym prawdopodobieñ- mion, jeszcze przed nabyciem Petrykoz.

Powiat grodziski 73

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 7373 22013-04-04013-04-04 08:33:2908:33:29 Książenice (gmina Grodzisk Mazowiecki)

164

165 166

164 Dwór w Książenicach 165 Kapliczka z 1864 r. 166 Rzeka Rokitnica 167 Park dworski

167

o wsi najlepiej dojechaæ krajow¹ drog¹ stylu dworkowym. W sk³ad maj¹tku wcho- Dnr 8, odbijaj¹c w kierunku Grodziska dzi³y oprócz dworu, gorzelnia, budynki gospo- Mazowieckiego na wysokości miejscowości darcze, ofi cyna dworska, 2 domy mieszkalne Siestrzeñ lub od strony Grodziska przed³u¿e- oraz folwark Urszulin. Tragicznie w dziejach niem ul. Nadarzyñskiej. maj¹tku zapisa³ siê okres I wojny światowej. We wsi znajduje siê rezydencja z 1930 r. Pier- Wówczas to wycofuj¹cy siê Rosjanie zniszczyli wotnie rozleg³y maj¹tek Ksi¹¿enice nale¿a³ maj¹tek. Spalili dwór z ofi cyn¹, dom letników do jezuitów, którzy wybudowali tu parterowy i prawie wszystkie domy gospodarcze. Z kolei dwór, wokó³ którego, wśród rozleg³ych stawów, Niemcy zamierzali wyci¹æ park krajobrazowy. za³o¿yli te¿ park. Z czasem maj¹tek przeszed³ Po zakoñczeniu dzia³añ wojennych ojciec Je- w rêce rodziny Marylskich. Jeden z reprezen- rzego Rozwadowskiego – dziennikarza i pisarza tantów rodu, ojciec Eustachy Marylski, uro- urodzonego w maj¹tku w 1912 r. – odbudowa³ dzony w 1806 r., piastowa³ funkcjê marsza³ka „dom letników”, w którym zamieszka³a rodzi- sejmiku b³oñskiego, by³ sêdzi¹ w B³oniu oraz na. Na pocz¹tku lat 30. XX w. maj¹tek naby- przyjacielem Fryderyka Chopina. Z uwagi waj¹ Zieliñscy, którzy ju¿ w 1933 r. odsprzedaj¹ na to, nasz wielki kompozytor by³ czêstym w³asnośæ rodzinie Oppenheimów. Nowi w³aś- gościem w Ksi¹¿enicach. Marylscy sprzedali ciciele rozebrali dwór i wybudowali w tym miej- jednak maj¹tek rodzinie So³tanów i przenie- scu willê. Wyciêli te¿ piêkny świerkowy las. śli siê do dworów w ¯ó³winie i Regu³ach. Na- W³adali Ksi¹¿enicami do 1946 r. Po reformie stêpnie w³aścicielem maj¹tku zosta³ Zdzis³aw rolnej maj¹tek przeszed³ na w³asnośæ Skarbu Bychowski, którego córka Maria wnosi Ksi¹- Pañstwa. W otoczeniu willi znajduj¹ siê pozo- ¿enice w posagu Rozwadowskiemu. Dwór wy- sta³ości parku. We wsi znajduj¹ siê 2 zabytko- budowany by³ w barokowo-klasycystycznym we grusze o obwodach pni 2,3 oraz 2,0 m.

74 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 7474 22013-04-04013-04-04 08:33:3108:33:31 Międzyborów (gmina Jaktorów)

168 169

170 171

168 Stacja kolejowa Międzyborów 169 Zespół przyrodniczo-krajobrazowy ,,Wydmy Międzyborowskie” 170 Krajobraz w Międzyborowie 171 Tabliczka na krzyżu powstańczym

iejscowośæ po³o¿ona na po³udniowy za- Olendrów. Bez w¹tpienia z rozwojem miejsco- Mchód od Grodziska Mazowieckiego, przy wości zwi¹zana jest budowa Drogi ¯elaznej drodze wojewódzkiej nr 719 i linii PKP z bez- Warszawa–Wiedeñ oddanej do u¿ytkowania pośrednim po³¹czeniem w Warszaw¹, wśród w 1845 r. Piêkne po³o¿enie miejscowości i do- lasu na skraju dawnej Puszczy Jaktorowskiej stêp do komunikacji kolejowej przyczyni³y siê zwanej pierwotnie Wiskick¹ – bêd¹c¹ znanym do wytworzenia klimatu sprzyjaj¹cego roz- w XVII w. rezerwatem turów. Warto wiedzieæ, wojowi letniska, którego apogeum przypada ¿e ostatnia turzyca pad³a w 1627 r. W tym na okres dwudziestolecia miêdzywojennego. czasie okoliczna ludnośæ rekrutowa³a siê W 1936 r. powstaje Towarzystwo Przyjació³ z tzw. weteranów wybranieckich osadzonych Miêdzyborowa. Pierwszym prezesem zosta³ po odbyciu s³u¿by na terenie królewszczyzn. Marian Ryman a po nim Stanis³aw Szkop Pierwsz¹ wzmiankê o osadzie znajdujemy i Karol Piotrowski. Towarzystwo podjê³o siê w 1. po³. XIX w. w czasach za³o¿enia przez bra- szeregu inicjatyw, wśród których wymieniæ ci £ubieñskich przêdzalni lnu. Wymieniona nale¿y budowê drogi do stacji kolejowej, po- wówczas osada Sade Gory to późniejszy Miê- moc przy budowie szko³y podstawowej oraz dzyborów. Mia³o j¹ wówczas zamieszkiwaæ 6 nadanie w 1938 r. nazw ulicom i ufundowa-

Powiat grodziski 75

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 7575 22013-04-04013-04-04 08:33:3408:33:34 172 173 174

172 Krzyż poświęcony powstańcom 1863 r. 173 Kamień upamiętniający Józefa Chełmońskiego 174 Kościół pw. Przemienienia Pańskiego

nie ich tablic. W tym samym roku powo³ano partyzanckie. Przekazy informuj¹, i¿ znajduj¹- Komisjê Ochrony Lasu. Jeszcze przed wojn¹ ca siê na terenie wydm mogi³a zawiera cia³a 30– staraniem ksiêdza dziekana Marcelego Kossa- 40 osób poleg³ych w walce. W 1917 r. harcerze kowskiego z ¯yrardowa pozyskano od hrabie- ¿yrardowscy ustawili w okolicy krzy¿, na któ- go Sobañskiego dzia³kê pod budowê kaplicy. rym umieszczono nastêpuj¹cy napis: POLE- Druga wojna światowa przerywa dynamiczny G£YM ZA OJCZYZNÊ W ROKU 1863 HARCE- rozwój miasta. Okupant przeprowadza na po- RZE ¯YRARDOWSCY W 1917 ROKU. Jeszcze bliskich wydmach egzekucje mieszkañców. przed jego postawieniem, w 1916 r., okoliczni W koñcu maja 1943 r. rozstrzelano tam 14 mieszkañcy postanowili przekopaæ ten teren, osób, a miesi¹c później jeszcze 12. Pierwsze by sprawdziæ pog³oski o tym, ¿e prawdopo- powojenne nabo¿eñstwo odby³o siê 30 ma- dobnie jakiś oddzia³ powstañczy mia³ zakopaæ ja 1948 r. w prowizorycznej drewnianej kapli- swoje dokumenty i rozkazy w³aśnie w miej- cy, która 1 sierpnia 1950 r. otrzyma³a prawa scu pod krzy¿. Okaza³o siê, ¿e by³a to prawda, kaplicy publicznej. W czerwcu 1977 r. ksi¹dz odnaleziono mianowicie butelkê ze zwojem Czes³aw Suchta otrzyma³ pozwolenie na bu- papieru w środku. Jednak¿e niew³aściwe zabez- dowê kościo³a. pieczenie znaleziska doprowadzi³o do jego bez- W pobli¿u miejscowości znajduje siê zespó³ powrotnego zniszczenia. przyrodniczo-krajobrazowy „Wydmy Miêdzy- Mieszkañcy Miêdzyborowa staraj¹ siê te¿ borowskie”. Na jego terenie znajduje siê krzy¿ uhonorowaæ osoby niezwi¹zane z czynem poświêcony powstañcom 1863 r. Teren wydm zbrojnym. W 2002 r. miejscowa spo³ecznośæ by³ podczas powstania styczniowego miejscem ustawi³a g³az z pami¹tkow¹ tablic¹ g³osz¹- schronienia dla uciekaj¹cych przed poborem c¹: Józefowi Che³moñskiemu Miêdzyboro- do carskiego wojska. Formowa³y siê tu oddzia³y wianie.

76 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 7676 22013-04-04013-04-04 08:33:3708:33:37 Milanówek (siedziba miasta i gminy)

175 176

177 178

175 Stacja kolejowa Milanówek z czasów Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. 176 Kamień upamiętniający Michała Dołęgę założyciela letniska Milanówek 177 Willa „Zosinek” − ze zbioru Moniki Jurgo-Puszcz 178 Wnętrze kościoła pw. św. Jadwigi

iasto s¹siaduj¹ce od wschodu z Grodzi- istotne by³y te¿ warunki klimatyczne, du¿y Mskiem Mazowieckim, przy drodze woje- kompleks leśny, a tak¿e niski koszt dzia³ek. wódzkiej nr 719 i linii PKP oraz WKD z bezpo- Milanówek stawa³ siê ulubionym miejscem średnim po³¹czeniem w Warszaw¹. dla wielu osób zmêczonych wielkomiejskim Osadnictwo terenów, na których po³o¿ony gwarem Warszawy. Z czasem zacz¹³ przyci¹gaæ jest dzisiejszy Milanówek, siêga epoki br¹zu. świat inteligencji stolicy. Na sta³e zapragnêli Ju¿ w XV w. istnia³a tu osada Milanów b¹dź Mi- tu zamieszkaæ ludzie nauki, świata artystycz- lanowo. Jednak historia wspó³czesnego miasta nego, przemys³owcy, bankierzy i prawnicy. zaczyna siê w 1899 r., gdy ówczesny w³aściciel W tym te¿ okresie powstawa³y ich wspania³e maj¹tku, Micha³ Lasocki, utworzy³ spó³kê, rezydencje reprezentuj¹ce najró¿niejsze style która dokona³a parcelacji gruntów nale¿¹cych architektoniczne. do milanowskiego folwarku. Starania o chêt- Wiele z nich nie zachowa³o siê w wyniku nych osadników zakoñczy³y siê sukcesem. walk niemiecko-rosyjskich podczas I wojny Do zwiêkszenia zainteresowania nabyciem światowej. Niezw³ocznie po jej zakoñczeniu dzia³ek milanowskich przyczyni³o siê niew¹t- przyst¹piono do odbudowy miejscowości. pliwie powstanie przystanku Drogi ¯elaznej Ju¿ w 1919 r. utworzono w Milanówku siedzi- Warszawsko-Wiedeñskiej w 1901 r. Niemniej bê gminy.

Powiat grodziski 77

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 7777 22013-04-04013-04-04 08:33:3908:33:39 180

179 Kościół pw. św. Jadwigi w Milanówku 180 Kwatery na cmentarzu rzymskokatolickim powstańców zmarłych w szpitalu PCK 181 Willa „Mironówka” 182 Willa „Matulka” 183 Tablica przy Willi „Mironówka” 184 Jeden z wielu grobów pochowanych w Milanówku byłych żołnierzy AK 179

Okres 20-lecia miêdzywojennego to znaczne I zastêpca Delegata Rz¹du na Kraj: Na ulicach przyśpieszenie gospodarcze. W 1924 r., z ini- t³ok (…) Milanówek jest stolic¹ Polski. cjatywy rodzeñstwa Stanis³awy i Henryka Wi- Bêd¹c w Milanówku, warto jest zwróciæ taszków, powstaje tu Centralna Doświadczal- uwagê na specyfi czny klimat i charakter miej- na Stacja Jedwabnicza, przynosz¹c twórcom scowości o co przez ca³y powojenny okres za- i samej miejscowości rozg³os. Witaszkowie biegali mieszkañcy. Ciekawa do zobaczenia stali siê prekursorami hodowli jedwabników jest ponad 200-letnia Aleja Dêbów W³oskich w Polsce. Jako pierwsi te¿ rozpoczêli produkcjê bêd¹ca w ca³ości pomnikiem przyrody. Bli- tkanin oraz nici z naturalnego jedwabiu pocho- sko 200 budynków zosta³o objêtych ochron¹ dz¹cych z krajowego surowca. W 1948 r. Stacja konserwatorsk¹, z czego 21 wpisano do reje- zosta³a upañstwowiona i przekszta³cona w Za- stru zabytków. Najstarsze czêści Milanówka k³ady Jedwabnicze, a sami w³aściciele zmusze- uzyska³y status zabytkowego zespo³u urbani- ni zostali do opuszczenia Milanówka. Trzy styczno-krajobrazowego. Przygoda z miastem lata później, w 1951 r., miejscowośæ otrzyma- zaczyna siê ju¿ na dworcu, którego zabytkowy ³a prawa miejskie. W 1997 r. podupadaj¹ce Za- budynek przypomina minione. Obecnie wê- k³ady wykupi³a spó³ka „Jedwab Polski”. druj¹c uliczkami, wśród przepiêknej zieleni W 1944 r. Milanówek by³ na krótko stolic¹ mo¿emy dostrzec niezwyk³e wille, z których naszego kraju, a to z uwagi na fakt, ¿e po upad- wiele doczeka³o siê w³asnej nazwy. Z uwagi ku powstania warszawskiego w³aśnie tu znala- na charakter publikacji wymieniê tylko kilka z³a swe schronienie znaczna czêśæ w³adz Pol- z nich, tych maj¹cych zwi¹zek z Milanów- skiego Pañstwa Podziemnego. Warto wiedzieæ, kiem – „Ma³ym Londynem”, czyli miejsca pa- ¿e w tym okresie przez miasto przewinê³o siê miêci zwi¹zane ze śladami z okresu II wojny oko³o 50–60 tys. osób. Stworzono dla nich światowej (w kolejności alfabetycznej): bezprecedensow¹ bazê sanitarno-pomocni- Willa „Marysia” (ul. Fiderkiewicza 16) – wy- cz¹. Jak pisa³ we wspomnieniach Adam Bieñ, budowana w 1931 r. W mieszkaniu Brunona

78 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 7878 22013-04-04013-04-04 08:33:4108:33:41 181 182

183 184

Wasilewskiego podczas okupacji dzia³a³a taj- tarny dla rannych ¿o³nierzy WP. W sierpniu na podchor¹¿ówka AK. Jednym z jej wyk³a- 1944 r. powsta³ w niej szpital dla blisko 100 dowców by³ Mścis³aw Thommée, bratanek rannych przewiezionych ze stolicy i obozu Wiktora Thommée, dowódcy obrony Modlina przejściowego „Dulag 121”. w 1939 r. Willa „Stefania” (ul. Fiderkiewicza 16) – wy- Willa „Matulinek” (ul. Mickiewicza 10) – bê- budowana w 1911 r. Jej w³aścicielem by³ przed- d¹ca kopi¹ Pa³acu na Wodzie w £azienkach Kró- wojenny dyplomata W³adys³aw Minkiewicz. lewskich w Warszawie. Zosta³a wybudowana Po upadku powstania willa sta³a siê miejscem w 1910 r. Od 1942 r. dzier¿awi³y j¹ Siostry Ur- cywilnych narad w³adz Polskiego Pañstwa szulanki. Po upadku powstania warszawskiego Podziemnego. Obradowa³a tu pod przewod- willa stanowi³a punkt pomocy i opieki medycz- nictwem Stanis³awa Jankowskiego Krajowa nej dla mieszkañców Warszawy, wśród których Rada Ministrów, a tak¿e Rada Jedności Naro- znalaz³a siê te¿ Maria Rodziewiczówna. dowej z Kazimierzem Bagiñskim, Adamem Willa „Mironówka” (ul. Literacka 7) – wy- Bieniem, Stefanem Korboñskim, Leopoldem budowana w latach 1910–1913, mieści³o siê Okulickim, Antonim Pajdakiem, Kazimie- w niej pierwsze eksperymentalne laboratorium rzem Pu¿akiem na czele. W dolnej czêści bu- Mirona Krasnodêbskiego, ¿o³nierza ugrupowa- dynku mieści³a siê kawiarenka „U Aktorek” nia AK ps. „Ba¿ant”. Zas³yn¹³ on z wykonywa- stanowi¹ca punkt kontaktowy dla artystów. nej w latach 1942–1944 produkcji piorunianu Willa „Waleria” (ul. Krasiñskiego 20) – wy- rtêci, detonatora do produkcji sp³onek do gra- budowana w latach 1910–1912. W okresie natów, które m.in. z powodzeniem s³u¿y³y po- 1905–1986 mieszka³ w niej Adam Rymwid wstañcom warszawskim. Mickiewicz. Zapewne niewiele osób pamiêta, Willa „Pere³ka” (ul. Grudowska 12) – wybu- ¿e pe³ni³ on funkcjê szefa Biura Studiów Prze- dowana w 1911 r. W pierwszych dniach wrześ- mys³owych Oddzia³u II KG ZWZ AK. Jego ¿ona nia 1939 r. znajdowa³ siê w niej punkt sani- Hanna by³a ³¹czniczk¹ do zadañ specjalnych.

Powiat grodziski 79

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 7979 22013-04-04013-04-04 08:33:4308:33:43 185 186 187

188 189

To w³aśnie tu, w latach 1941–1944 sp³ywa³y na terenie miasta umieszczono wiele innych meldunki wywiadowcze z ca³ej Europy, wysy- pami¹tkowych tablic, wśród których wymie- ³ane nastêpnie do Sztabu Naczelnego Wodza niæ nale¿y krzy¿ i tablicê przy ul. Krakowskiej, w Londynie. W g³ównej mierze dotyczy³y one w którym to miejscu 29 lipca 1944 r. w walce zagadnieñ zwi¹zanych z przemys³em zbroje- z Niemcami polegli: kpt. Zygmunt D¹browski niowym Rzeszy. To w³aśnie przez „Waleriê” ps. „Bohdan”, zastêpca komendanta miejsco- przechodzi³y meldunki informuj¹ce o produk- wego obwodu AK oraz por. Jerzy Kowalski ps. cji niemieckich rakiet V1 i V2. Warto wiedzieæ, „Oskar”, dowódca dywersji obwodu. ¿e mikrofi lmy miesiêcznych meldunków by³y Wa¿nym miejscem na mapie miasta jest te¿ przechowywane przez H. Mickiewiczow¹ przez wybudowany w 1909 r. Teatr Letni, w którym ca³y okres powojenny do 1995 r. Ich ujawnie- w czasach pogardy przyjmowano w formie ro- nia dokona³a dopiero podczas uroczystości od- tacyjnej, udzielaj¹c doraźnej pomocy, tysi¹ce s³oniêcia pomnika poświêconego Akcji V1 i V2 warszawiaków i osoby, którym uda³o siê wy- w podlaskich Sarnakach. dostaæ z obozu przejściowego „Dulag 121”. Ten krótki opis to oczywiście zaledwie drobny To w³aśnie tutaj, pod koniec 1944 r., organi- fragment ca³ości. Patriotyczny charakter miej- zowane by³y patriotyczne koncerty, a profi ty scowości podkreśla pierwszy powojenny po- z nich uzyskane przeznaczano na pomoc dla mnik upamiêtniaj¹cy walkê Polaków na wszyst- lecz¹cych siê w szpitalach warszawiaków. kich frontach II wojny światowej, znajduj¹cy Miejscem zwi¹zanym na sta³e z histori¹ Mi- siê na placu Stefana Starzyñskiego. Poza tym lanówka jest bez w¹tpienia kośció³ pw. św. Ja-

80 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 8080 22013-04-04013-04-04 08:33:4608:33:46 190 191

185 Popiersie Fryderyka Chopina przypomina o przechowywanej na plebanii w latach 1944–1945 urnie z sercem kompozytora 186 Willa „Borówka” 187 U Artystek 188 Willa „Hala” 189 Willa „Leontynówka” 190 Milanowskie zakłady jedwabnicze 191 Jena z willi w Turczynku 192 Plac Stefana Starzyńskiego

192

dwigi. Zosta³ wybudowany w latach 1910–1912 wy Leśnej, a przede wszystkim pobliskiego wg projektu architekta Tadeusza Okunia, Stawiska, gdzie tworzy³ Jaros³aw Iwaszkie- w stylu neoromañskim. Ju¿ w 1907 r. poświê- wicz. Dwa wybudowane w Turczynku domy cono w tym miejscu o³tarz polowy. W dniu 24 nie bez s³uszności nazywane s¹ „domem dwóch czerwca 1928 r. kardyna³ Aleksander Kakow- sióstr”. Prawdziwa historia miejsca zaczê³a siê ski dokona³ uroczystej erekcji świ¹tyni, mia- od wybudowania przed rokiem 1905 dwóch nuj¹c ks. Leopolda Jarosza administratorem willi. Wybudowano je na zlecenie pochodz¹- parafi i. Warto wiedzieæ, ¿e na wybudowanej cego z Moraw Wilhelma Wellischa oraz jego w 1939 r. plebanii w okresie od 9 września szwagra Jerzego Meyera. Ale po kolei, Wellisch 1944 r. do 17 października 1945 r. przechowy- przybywa na polskie ziemie w 1873 r. za namo- wana by³a urna z sercem Fryderyka Chopina w¹ niejakiego Maksymiliana Jedlinka, bliskie- wywieziona z powstañczej Warszawy. go wspó³pracownika „króla ¿elaznych dróg” Bêd¹c w Milanówku, nie wypada te¿ omin¹æ Jana Blocha. W szybkim czasie zdolny Wel- amfi teatru, na terenie którego znajduje siê tzw. lisch, robi karierê, o czym świadczyæ mo¿e „Kamienny kr¹g”, czyli zegar s³oneczny, sk³a- jego ma³¿eñstwo zawarte z przedstawicielk¹ daj¹cy siê z kolekcji 13 g³azów narzutowych, znanego bankierskiego rodu Franciszk¹ z To- stanowi¹cych pomnik przyrody. eplitzów. W latach 1898–1904 nabywa wraz Zapewne wart odwiedzin jest Turczy- ze szwagrem du¿¹ nieruchomośæ, która wy- nek, obecnie w granicach miasta, dawniej dzielona zosta³a z dóbr Grudów. W 1905 r. po- „samodzielny s¹siad” Milanówka i Podko- wiêkszaj¹ swe dobra i mniej wiêcej wówczas

Powiat grodziski 81

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 8181 22013-04-04013-04-04 08:33:5008:33:50 193 194

195 196

197 198 199

193 Kamień upamiętniający Ferdynanda Antoniego Ossendowskiego 194 Polana „Starodęby” 195 Milanówek − jedna z kilku alei pomników przyrody 196 Użytek ekologiczny „Łęgi na skraju” 197 „Kamienny krąg”, czyli zegar słoneczny 198 Współcześni milanowianie, którzy niedawno przeszli do historii 199 Tylko w Milanówku można zobaczyć taki znak drogowy

powstaj¹ 2 wille – jedna dla rodziny Wellischa, k³ej urody. Po przeciwnej stronie budynków druga Meyera. Podaje siê, ¿e prace budowlane do okien zagl¹da³ stary las. W 1911 r. Wellisch trwa³y niespe³na pó³tora roku. Oba budynki umiera, majêtnośæ dziedziczy ¿ona. Warto zwrócone zosta³y do siebie w osi elewacjami wiedzieæ, ¿e podczas I wojny światowej schro- frontowymi w odleg³ości zaledwie 50 m. Wil- ni³ siê tu zaprzyjaźniony z synem Wellischów, le oddzielaæ mia³ klomb kwiatowy niezwy- Leopoldem, Leon Wyczó³kowki.

82 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 8282 22013-04-04013-04-04 08:33:5208:33:52 Odradno Wola (gmina Grodzisk Mazowiecki)

200 201 202

200 Droga w parku prowadząca do dworkowego budynku 201 Kapliczka przydrożna 202 W jednym z ogrodów stare maszyny służą jako element dekoracyjny

ieś na po³udniowych peryferiach Gro- Iwaszkiewicz mieszkaj¹cy w pobliskich Sta- Wdziska, na przed³u¿eniu ul. Montwi³³a. wiskach. Jednak¿e czekaj¹c na honorarium Znajduje siê tam ciekawy budynek mog¹cy za ksi¹¿kê, nie mia³ w danym momencie byæ potraktowany jako dworek b¹dź willa. wymaganej kwoty pieniêdzy, wspomnia- Jest on parterowy z mieszkalnym podda- ny zaś Gogolewski nie chcia³ d³u¿ej czekaæ, szem, murowany i otynkowany. Od strony a trzeba wiedzieæ, ¿e ¿¹da³ zap³aty w z³otych dawnego ogrodu znajduje siê wsparty na dolarach. Warunki te by³y do przyjêcia dla dr. 4 kolumnach taras, pod którym s¹ drzwi wej- Krajewskiego i odt¹d rezydencja sta³a siê jego ściowe. Dach wielospadowy, kryty gontem. w³asności¹. Warto dodaæ, ¿e nowy w³aściciel Prowadzi do niego grabowa aleja. Podaje siê, przyjaźni³ siê z mieszkaj¹cym po s¹siedzku ¿e budowa rezydencji by³a prowadzona na zle- dr. Mateuszem Che³moñskim. Po upadku cenie warszawskiego krawca Gogolewskie- powstania warszawskiego w willi znalaz³o go i ukoñczono j¹ w 1920 r. Nastêpnie, schronienie 30 uciekinierów, a ponad 20 roz- w 1934 r. kupi³ go dr Kazimierz Teofi l Kra- kwaterowa³ doktor po okolicznych wiejskich jewski, w³aściciel kliniki dermatologicznej cha³upach, ³o¿¹c na ich utrzymanie. Obecnie przy ul. Nowogrodzkiej w Warszawie. Podob- posiad³ośæ znajduje siê w rêkach prywatnych no o zakup willi mia³ te¿ zabiegaæ Jaros³aw i jest niedostêpna dla turystów.

Powiat grodziski 83

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 8383 22013-04-04013-04-04 08:33:5708:33:57 Ojcówek (gmina Żabia Wola)

203 204

205 206

203 Aleja prowadząca do dawnego folwarku Ojcówek 204 Dworek w Ojcówku 205 Strona szczytowa dworku 206 Być może na tej scenie trwały przygotowania do musicalu „Metro”

ieś po³o¿ona jest na malowniczym na Sejm Drugiej Rzeczypospolitej. Przypusz- Wi urozmaiconym w¹wozami rzeczny- cza siê, ¿e po pewnym czasie Ojcówek prze- mi Pisi Tucznej i Wê¿yka terenie, pomiê- szed³ we w³adanie nieustalonego krewnego dzy dwoma wiêkszymi wsiami: Wê¿ykiem Józefa Che³moñskiego. Kolejn¹ w³aścicielk¹ i Grzymkiem. Mo¿na tam wygodnie dojechaæ maj¹tku zostaje Irena Świ¹tkowska, w której drog¹ krajow¹ nr 8, z której nale¿y skrêciæ imieniu maj¹tkiem zarz¹dza³ brat, Wac³aw w kierunku Jaktorowa. Pierwotnie Ojcówek Świ¹tkowski. W 1956 r., za zgod¹ gminy, Fran- by³ folwarkiem a nastêpnie czêści¹ wsi Grzy- ciszek Skwierczyñski obj¹³ dobra jako mienie mek. Znajduje siê tu dworek, wybudowany opuszczone. Nastêpnie w 1966 r. sprzeda³ ok. 1900 r., wraz z otaczaj¹cym go powsta- Ojcówek swemu synowi Ryszardowi. Naby- ³ym równolegle parkiem, choæ podaje siê te¿, ta w³asnośæ rozci¹ga³a siê na obszarze 40 ha. ¿e maj¹tek z „dworkiem” zosta³ wykupiony Nowy w³aściciel w 1979 r. sprzedaje maj¹tek przez lekarzy z Warszawy – Świêtochowskich Polskim Zak³adom Lotniczym w Warsza- i Katarzyñskich ju¿ w 1863 r. Kolejnym jego wie, a sam zostaje kierownikiem utworzone- w³aścicielem by³ Tadeusz Dmowski, pose³ go tu Ośrodka PZL (stanowisko to piastowa³

84 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 8484 22013-04-04013-04-04 08:34:0008:34:00 208

207 W dawnym majątku zachowała się zabytkowa pompa 208 Zalew „Grzymek”

207

przez 10 lat). Po dekadzie obiekt wystawiony a średnia g³êbokośæ 1,2 m, przy czym piêtrze- zosta³ na ponown¹ sprzeda¿. Kupi³ go Wik- nie siêga 2,5 m. Retencjê zbiornika oblicza siê tor Kubiak ze Szwecji, a jego zarz¹dc¹ pozo- na 50 tys. m3. Wśród os³ony lasów wytworzy³ sta³ w dalszym ci¹gu Ryszard Skwierczyñski, siê tu mikroklimat odznaczaj¹cy siê szczegól- który po bankructwie Kubiaka zosta³ ponow- n¹ czystości¹ powietrza. Z uwagi na to, jak te¿ nym w³aścicielem maj¹tku. Warto wiedzieæ, na spokój okolicy, utworzono tutaj Ośrodek ¿e odbywa³y siê tu próby zespo³u do musicalu Wypoczynkowo-Rehabilitacyjny. W³aścicie- „Metro”, a Edyta Górniak i Katarzyna Groniec lem obiektu jest Sto³eczne Przedsiêbiorstwo stawia³y tu, pod pilnym okiem Janusza Józefo- Energetyki Cieplnej (SPEC) w Warszawie, za- wicza i Janusza Stok³osy, pierwsze kroki. mierzaj¹ce jednak sprzedaæ nieruchomośæ. W korycie rzeczki Pisi Tucznej wybudo- W okolicy jest du¿o letniskowych domów, wano sztuczny zalew – Zbiornik „Grzymek”. których w³aściciele ukochali przede wszyst- Powierzchnia jego lustra wody wynosi 4,1 ha, kim spokój i zieleñ.

Powiat grodziski 85

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 8585 22013-04-04013-04-04 08:34:0308:34:03 Ojrzanów (gmina Żabia Wola)

209 210

211 212

209 Brama wjazdowa do pałacu w Ojrzanowie 210 Pałac w Ojrzanowie 211 Stawy 212 Pamiątkowa tablica na szkole w Ojrzanowie

ieś po³o¿ona w rejonie źróde³ Utraty, przy Kaleni oraz, jak podaj¹ źród³a, przyzna³ Wwśród rozleg³ych ³¹k, pól i lasów. Naj- proboszczowi: 1/2 w³óki gruntu ornego, ty- wygodniej tam dojechaæ drog¹ krajow¹ nr 8, le¿ ³¹ki, wolny wyr¹b drewna w lasach, plac odbijaj¹c w miejscowości Siestrzeñ na ¯ele- na plebaniê i wikariat. chów. Wzmiankowana ju¿ by³a w 1423 r. jako W 1504 r., po śmierci Miko³aja Ojrzanow- siedziba rodu Prusów-Ojrzanowskich herbu skiego, wszystkie jego prawa do dziedzicze- Junosza. Do 1526 r. stanowi³a w³asnośæ Jana nia i kolatorskie przej¹³ Jan Ojrzanowski Ojrzanowskiego. W XV w. wzmiankowano sprawuj¹cy funkcjê starosty warszawskiego. o nie istniej¹cym ju¿ dziś drewnianym koście- Wdowa po nim, Katarzyna z Bolewskich, wy- le parafi alnym – obecny kośció³ znajduje siê chodzi ponownie za m¹¿ za Piotra Goryñ- w ¯elechowie, choæ parafi a nazywa siê ojrza- skiego z Wierzbna, starostê ciechanowskiego, nowsk¹, i zosta³ wybudowany staraniem ów- a od 1535 r. wojewodê mazowieckiego i vice- czesnego dziedzica Miko³aja Ojrzanowskiego. regensa Mazowsza, i dobra przechodz¹ w jego Na ten cel postanowi³ wyznaczyæ dziesiêcinê posiadanie. Król Polski Zygmunt Stary darzy³ od kmieci nowo za³o¿onych wsi: ¯elechów Goryñskiego du¿ym zaufaniem i w 1536 r. po- przy Ojrzanowie i Weso³ej Woli (¯abiej Woli) leci³ mu dopilnowaæ formalności posagowych

86 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 8686 22013-04-04013-04-04 08:34:0508:34:05 zwi¹zanych z zam¹¿pójściem ksiê¿nicz- ki Anny. W tym te¿ roku Gorczyñski prze- wodniczy³ obradom sejmu mazowieckiego, na którym zatwierdzono nowy projekt „Kodek- su Mazowieckiego”, którego by³ wspó³twórc¹. W po³owie XVI w. poprzez ma³¿eñstwo Doro- ty Goryñskiej z Miñskim dobra ojrzanowskie przechodz¹ w rêce rodu Miñskich, nastêpnie od XVII w. s¹ w posiadaniu Zarembów. Z tej rodziny pochodzi s³ynny rycerz – Stanis³aw Zaremba z Kalinowa, który w³asnym sump- tem wystawi³ chor¹giew i walczy³ pod Choci- miem. Jak informuj¹ źród³a: ... Bêd¹c dojrza³ym mê¿czyzn¹ wybra³ stan duchowny i zosta³ biskupem kijowskim, a pod koniec ¿ycia Opatem Sulejowskim. Przyczy- ni³ siê do odnowienia kościo³a, zafundowa³ ogrodzenie i 16 ³awek dêbowych z herbami. Nie bez znaczenia wydaje siê te¿ fakt, ¿e re- nowacji kościo³a parafi i ojrzanowskiej w ¯e- lechowie podj¹³ siê inny przedstawiciel rodu Zarembów, biskup kijowski Stanis³aw. Od pocz¹tku XIX w. Ojrzanów nale¿y do ro- dziny Stra¿ów, od 1834 r. do Stadnickich, któ-

rzy w 2. po³. XIX w. wybudowali tu pa³ac wg 213 projektu W³adys³awa Marconiego. Prawdopo- dobnie stan¹³ on na miejscu dawnej siedziby 213 Park krajobrazowy Ojrzanowskich. Pa³ac zaprojektowany zosta³ w stylu późnego klasycyzmu. Jest murowany z ceg³y, otynkowany, z nadbudow¹ pierwsze- Od pocz¹tku XX w. do 1946 r. pa³ac nale¿a³ go piêtra. Jego naro¿a s¹ boniowane, od frontu do rodziny Dziewulskich, która odda³a du¿e za- dekoruje go czterokolumnowy portyk pod- s³ugi dla lokalnej spo³eczności. W latach 1902– trzymuj¹cy balkon, a od strony ogrodu taras. –1905 obok pa³acu, dziêki funduszom Stefanii Po obu stronach pa³acu znajduj¹ siê przybu- Dziewulskiej, zbudowano szko³ê. Dziedziczka dówki, z których w lewej mieści siê sala po³¹- op³aca³a dwie nauczycielki i zapewni³a dzie- czona z pa³acem galeri¹. W XVIII w. w pobli¿u ciom opiekê lekarsk¹. W latach 1941–1944 pa³acu wybudowano oborê z mansardowym w pa³acu odbywa³y siê tajne komplety gimna- dachem. Wokó³ pa³acu rozci¹ga siê za³o¿ony zjum warszawskiego. W 1945 r. budynek opu- w po³. XIX w. 13-hektarowy park krajobrazo- stosza³, a silnie zdewastowany przez Niem- wy. Rosn¹ w nim drzewa mieszane, a na szcze- ców zosta³ sprzedany p. Zieliñskim. Ci z kolei góln¹ uwagê zas³uguj¹ drzewa stanowi¹ce w 1963 r. sprzedali obiekt PAX-owi. INCO-VE- rzadkośæ, tj.: sosna rumelijska, sosna smo³o- RITAS odbudowa³ pa³ac i urz¹dzi³ w nim hotel wa, d¹b b³otny, świerk wê¿owy. na 30 miejsc oraz salê konferencyjn¹.

Powiat grodziski 87

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 8787 22013-04-04013-04-04 08:34:0708:34:07 Opypy (gmina Grodzisk Mazowiecki)

214 215

216 217

214 Pałac w Opypach 215 Park krajobrazowy 216 Staw 217 Jeden z zachowanych budynków folwarku

o wsi najlepiej dojechaæ krajow¹ drog¹ Colonna Czosnowskiej (z d. Skarbek, cór- Dnr 8, skrêcaj¹c w kierunku Grodziska ki Henryka). Ona te¿ w 1900 r. wybudowa- Mazowieckiego na wysokości miejscowości ³a zachowany tu kompleks dworski i pa³ac Siestrzeñ. oraz rozleg³y, otaczaj¹cy je XIX-wieczny park Nazwa Opypy pojawia siê ju¿ w średnio- krajobrazowy. Kolejn¹ w³aścicielk¹ maj¹tku wiecznych źród³ach, jednak wiêcej informa- zosta³a Jadwiga z Siemaszków Szpindlero- cji o miejscowości przynosz¹ nam archiwalia wa, a po niej adwokat Boles³aw Bielawski. z prze³omu XVIII i XIX w. Wynika z nich, Po II wojnie światowej maj¹tek przeszed³ ¿e maj¹tek by³ w³asności¹ Zofi i Janczewskiej, na w³asnośæ Skarbu Pañstwa. Umieszczo- która zmuszona by³a wystawiæ nieruchomośæ no w nim Dom Starców, a nastêpnie obiekt na licytacjê. W 1888 r. nabywa go Edmund przejêty zosta³ przez Ośrodek Zaopatrzenia Stêpkowski. Jeszcze pod koniec XIX w. w³aś- Rolniczego. Bez zachowania nale¿ytej dla za- cicielem dóbr zostaje rodzina Kiersnowskich. bytku pieczo³owitości budynek i park ulega³y Gdzieś na prze³omie XIX i XX stulecia Opypy dewastacji. Park, stawy oraz gazon pozara- przechodz¹ w posiadanie Marii Klementyny sta³y. Obecnie obiekt jest w rêkach prywat-

88 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 8888 22013-04-04013-04-04 08:34:0808:34:08 219

218 220

218 Wjazd do pałacu w Opypach 219 Na terenie folwarku można zobaczyć daniela 220 W Opypach znajduje się przedszkole artystyczne

nych i zosta³ pieczo³owicie odnowiony wraz resztki akacjowej alei i 4 stawy hodowlane z otoczeniem. W parku zachowa³a siê jeszcze przeciête rzeczk¹. W pobli¿u cmentarz ¿o³- pomnikowa lipa o obwodzie pnia 3,7 m oraz nierzy niemieckich z 1917 r.

Powiat grodziski 89

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 8989 22013-04-04013-04-04 08:34:1208:34:12 Osowiec (gmina Żabia Wola)

221 222

223 224

221 Dwór w Osowcu 222 Park dworski 223 Kapliczka i jedna z rzeźb w parku dworskim 224 Staw

ieś po³o¿ona jest w pó³nocno-zachodniej kowym, wy¿szym o piêtro, poprzedzonym Wczêści gminy. Mo¿na do niej bez trudu portykiem podtrzymuj¹cym taras pierwsze- dojechaæ krajow¹ drog¹ nr 8, skrêcaj¹c w Hu- go piêtra. Pośrodku elewacji znajduj¹cej siê cie ¯abiowolskiej w kierunku Grodziska Ma- od strony ogrodowej wybudowano taras. Uk³ad zowieckiego. Znajduje siê tu otoczony parkiem wnêtrz dwutraktowy, przekszta³cony. W ry- klasycystyczny dwór z 1860 r. Od 1930 r. by³ zalitach skrajnych od frontu okna w formie w³asności¹ Stefana Kiedrzyñskiego. Po II woj- serliany*. Budynek dawniej kryty by³ dachem nie światowej by³ zdewastowany i popada³ naczó³kowym. w ruinê. Obecnie zosta³ odbudowany i znajdu- Obecnie dwór jest w³asności¹ prywatn¹ je siê w prywatnych rêkach. Dwór jest muro- i organizowane s¹ w nim imprezy okolicz- wany z ceg³y, otynkowany, parterowy, podpiw- nościowe. „Dwór Osowiecki” (pod tak¹ na- niczony z mieszkalnym poddaszem. Budowla zw¹ znajdziemy go w Internecie) dysponuje zosta³a zaprojektowana na planie prostok¹ta 40 miejscami noclegowymi oraz parkingiem z obustronnymi ryzalitami skrajnymi i środ- na 60 pojazdów.

90 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 9090 22013-04-04013-04-04 08:34:1408:34:14 Petrykozy (gmina Żabia Wola)

225

226 227

225 Przez gęstą zieleń parku bieli się dwór w Petrykozach 226 Staw 227 W parku jest kilka pomnikowych drzew

ioska po³o¿ona wśród malowniczo po- znana by³a z hodowli owiec. Od 1811 r. maj¹tek Wfa³dowanego terenu, na po³udniowym przeszed³ w posiadanie Jana Bogumi³a Janas- krañcu powiatu, otoczona lasami. Mo¿na tam cha, a po jego śmierci w 1817 r. odziedziczy³o dotrzeæ krajow¹ drog¹ nr 50 b¹dź wojewódzk¹ go 4 synów zmar³ego oraz 4 dzieci nie¿yj¹ce- nr 876 i później oko³o 3 km drogami gmin- go pi¹tego syna. Kolejni w³aściciele dóbr pe- nymi. W petrykozkim krajobrazie mo¿na siê trykozkich to: od 1825 r. Miko³aj Grabowski, jeszcze doszukaæ klimatów, które uwiecz- od 1862 r. Ludwika z Kwasebartów Stroehmer, nia³ na swych obrazach Józef Che³moñski. a od 1878 r. jej syn Aleksander Stroehmer. Ju¿ w 1380 r. wieś by³a wymieniana w ksiêgach Po jego śmierci w 1909 r. maj¹tek odziedziczy- parafi alnych Mszczonowa. Wówczas to biskup ³o 14 osób zwi¹zanych ze zmar³ym pokrewieñ- poznañski Miko³aj potwierdzi³ z niej dziesiêci- stwem. Od 1913 r. dobra sta³y siê w³asności¹ nê mszczonowskiemu kościo³owi. Dwa wieki Marii i Piotra Bagniewskich, a od 1917 r. hr. później osiad³ tu ród Potrzykowskich, a wieś Edwarda Broel-Platera. W 1925 r. przejścio- nazwano wówczas „petrzikozy”. W XVIII w. wo zarz¹dza³a Petrykozami Marianna Lin-

Powiat grodziski 91

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 9191 22013-04-04013-04-04 08:34:1608:34:16 228

229

230 231

228 Jeden z dwu wiatraków koźlaków w skansenie 229 Ule bartne 230 Jedno z zabudowań w skansenie 231 Urzekający krajobraz w Petrykozach

de, lecz później znów sta³y siê w³asności¹ hr. Wróblewskiego, Strumi³³y, Beksiñskiego, Ta- Edwarda Broel-Platera. Po śmierci Jana hr. rasewicza). Prawdziwym rarytasem kolekcji Platera w 1936 r. w Petrykozach „stary hrabia” jest niezwykle bogaty zbiór militariów. Sam (mieszkaj¹cy w Osuchowie) sprzeda³ maj¹tek dwór wybudowano w 1. po³. XIX w., w stylu in¿. T. Zarzyckiemu. W czasie II wojny świa- klasycystycznym. Jest on murowany z ceg³y, towej maj¹tkiem w³ada³ Niemiec o nazwisku otynkowany, pó³szczyty konstrukcji ryglowej Strummel. Po wojnie maj¹tek, zabytkowy wype³nionej ceg³¹. Parterowy, podpiwniczony, dworek i park zosta³y mocno zdewastowa- z mieszkalnym poddaszem. Zaprojektowany ne. Dwór petrykozki od ca³kowitego upadku na planie prostok¹ta, siedmioosiowy. Od fron- ocali³, zmar³y w wyniku obra¿eñ odniesio- tu i od ogrodu zdobi¹ go portyki o 2 kolum- nych w wypadku samochodowym 24 kwiet- nach i 2 pó³kolumnach toskañskich, które nia 2010 r., aktor Wojciech Siemion, który zwieñczone s¹ trójk¹tnymi drewnianymi w latach 1975–1979 przeprowadzi³ remont szczytami. Uk³ad wnêtrz jest dwutraktowy kapitalny obiektu. Po odrestaurowaniu zabyt- z sieni¹ na przestrza³, czêściowo zmieniony. ku stworzy³ w nim niezwykle barwn¹ galeriê Dach naczó³kowy, kryty gontem. dzie³ sztuki, w której folklor (świ¹tki, ptaki, Dwór otoczony jest parkiem obejmuj¹cym obrazy) s¹siaduje z zabytkami sztuki sakral- obszar ok. 10 ha. Znajduj¹ siê tutaj 4 po³¹- nej i malarstwem wspó³czesnym (m.in. prace czone ze sob¹ stawy, zasilane bij¹cym w po-

92 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 9292 22013-04-04013-04-04 08:34:1908:34:19 bli¿u źród³em. Oryginalny drzewostan parku nym paleniskiem, miechami i narzêdziami zachowa³ siê tylko w niewielkim stopniu. kowalskimi. Istniej¹ce drzewa tworz¹ obrze¿a stawów W parku mo¿na te¿ podziwiaæ interesuj¹- i g³ównej alei parkowej. Powycinano jednak ce kompozycje rzeźbiarskie: Wesele Ch³op- zarośla, w których ¿y³y bobry. Pó³nocn¹ gra- skie Andrzeja Walijewskiego, przedstawiaj¹- nicê parku tworzy ściana świerków. Obok ce jad¹c¹ grupê 5 weselników z harmonist¹ dworu powsta³ skansen. Znajduje siê tam i skrzypkiem, kobiety z dzieæmi oraz Bociany stara cha³upa z bali, zestawiona na tzw. ob³ap Che³moñskiego, czy te¿ kamienny kr¹g z rzeź- (jest to tzw. hospicjum z 1830 r. przeniesio- bami poświêconymi Tadeuszowi Ró¿ewiczowi. ne spod Krosna). Przeniesiono tu te¿ z pobli- Dwór w Petrykozach têtni³ ¿yciem. Wojciech skich Sku³ 160-letni¹ karczmê, w której jak Siemion organizowa³ w jego wnêtrzach wie- g³osi tradycja, bywa³ sam Józef Che³moñski le spotkañ o tematyce poetycko-literackiej. i hr. Plater – przez wiele lat by³a ona w³asnoś- Wśród nich znalaz³y siê m.in. tzw. „lekcje czy- ci¹ rodziny Szymaniaków. Znajduje siê tam tania”, podczas których gospodarz przedsta- te¿ autentyczna baræ oraz 2 wiatraki, tzw. wia³ w³asne interpretacje utworów wielkich koźlaki pochodz¹ce z 1830 r. Sprowadzono twórców, m.in. Cypriana Kamila Norwida oraz je z pobliskich Chudolip i Zimnic. W skanse- Adama Mickiewicza. Obecnie dwór i skansen nie ustawiono te¿ kuźniê z 1820 r. z oryginal- s¹ niedostêpne dla zwiedzaj¹cych.

Powiat grodziski 93

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 9393 22013-04-04013-04-04 08:34:2208:34:22 Podkowa Leśna (siedziba miasta ogrodu i gminy)

232 233 234

235 236

232 Kościół pw. św. Krzysztofa 233 Ołtarz główny 234 Jedna z wielu tablic w kościele 235 Witraże 236 Stacja WKD Podkowa Leśna

iasto s¹siaduj¹ce od wschodu z Mila- da³ dobra Stanis³awowi Lilpopowi. Rodzina Mnówkiem, po³o¿one przy drodze woje- Lilpopów pochodzi³a ze Styrii. Byli oni zegar- wódzkiej nr 719 i linii PKP oraz WKD z bezpo- mistrzami, przemys³owcami i mechanikami. średnim po³¹czeniem z Warszaw¹. W Polsce stosunkowo szybko doszli do du¿ej Jeszcze w pocz¹tkach XIX w. obszar, na któ- fortuny, a wymieniony wcześniej Stanis³aw rym po³o¿one jest dzisiejsze miasto, nale¿a³ by³ wspó³twórc¹ fi rmy Lilpop Rau i Loewen- do wojewody wileñskiego ksiêcia Micha³a Hie- stein. Nowy w³aściciel ustanawia sukcesjê ronima Radziwi³³a i wchodzi³ w sk³ad jego dóbr na maj¹tku dla swojego niepe³noletniego brwinowskich. W 1852 r. maj¹tek naby³ Józef syna Stanis³awa Wilhelma Lilpopa. Byæ mo¿e Wilhelm Szmidecki, który ju¿ w 1861 r. sprze- znajduj¹cy siê tu folwark sw¹ nazwê – Wilhel-

94 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 9494 22013-04-04013-04-04 08:34:2208:34:22 mów – zawdziêcza jednemu z imion nowego z trzech stron: od wschodu, po³udnia oraz za- w³aściciela. Po śmierci Stanis³awa Lilpopa chodu. Zachowa³y siê te¿ interesuj¹ce skupi- w 1866 r. maj¹tkiem zarz¹dza³a w imieniu ska starodrzewu. Wa¿n¹ dat¹ w historii mia- nieletniego syna Joanna z Petzoldów Lilpopo- sta by³ 1909 r. Wówczas to sprzedano tereny wa. W tym okresie dobra te wchodzi³y w sk³ad brwinowskie, co mia³o wp³yw na hipoteczne powiatu b³oñskiego nale¿¹cego do Guberni oddzielenie gruntów dóbr Podkowy Leśnej Warszawskiej. Ich stopniow¹ parcelacjê rozpo- od ksiêgi hipotecznej Brwinowa. W³aśnie czêto w ostatniej æwierci XIX w. Stanis³aw Lil- od tego momentu zaczê³a funkcjonowaæ na- pop by³ zapalonym myśliwym. Obszar, który zwa Podkowa Leśna. Jak wynika ze źróde³, oddziedziczy³, z uwagi na rozleg³e jeszcze tere- w 1911 r. dokonano pomiarów gruntu na tere- ny Lasów M³ochowskich, doskonale nadawa³ nie oznaczonym jako Podkowa Leśna. Jeszcze siê na realizacjê wspomnianej pasji. Do dzisiaj przed I wojn¹ światow¹ noszono siê z zamia- jeszcze Podkowa Leśna otoczona jest lasami rem przekszta³cenia dóbr Lilpopa w miasto

237 238

239 240 241

237 Tablica upamiętniająca ks. kan. Leona Kantorskiego 238 Teren przykościelny to prawdziwy park 239 Zielony kościół 240 Dzwonnica 241 Grób ks. kan. Leona Kantorskiego

Powiat grodziski 95

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 9595 22013-04-04013-04-04 08:34:2608:34:26 242 243

242 Mogiła żołnierzy węgierskich na cmentarzu rzym- skokatolickim 243 Domek numer „0” 244 Pomnik bohaterów walk z hitlerowskim najeźdźcą 245 Willa Futasewicza 246 Willa Bertoniego 247 Biblioteka im Poli Gojawiczyńskiej 248 Dawna stacja automatów telefonicznych 249 Myśliwskie trofea Stanisława Lilpopa w holu willi w Stawiskach

244

ogród, a plan osady opracowany zosta³ przez popa dobra o ³¹cznej powierzchni 522 mórg, znakomitego urbanistê Tadeusza To³wiñskie- wraz z lasem, zadrzewieniem i budynkami go. Warto w tym miejscu wspomnieæ, ¿e auto- na tym obszarze, wpisane w ksiêdze hipo- rem nagrodzonej pod koniec XIX w. w Anglii tecznej pod nazw¹ „Podkowa Leśna”. W tym idei „miast ogrodów” (garden cities), opartej samym roku znany warszawski architekt i ur- na zasadzie „pracowaæ w mieście, mieszkaæ banista Antoni Jawornicki wykonuje na za- na wsi”, by³ Ebenezer Howard. Do realizacji po- mówienie spó³ki projekt planu miasta. Warto mys³u wrócono po odzyskaniu niepodleg³ości. wiedzieæ, ¿e w projekcie uwzglêdniono uk³ad W 1922 r. powsta³a spó³ka akcyjna „Elektrycz- istniej¹cych polnych i leśnych dróg a tak¿e ne Koleje Dojazdowe” dzia³aj¹ca w ramach zalesionych wydm. Do dzisiaj zachowa³ siê konsorcjum „Si³a i Świat³o”. W jej planach by³o charakterystyczny uk³ad urbanistyczny mia- wytyczenie trakcji elektrycznej przechodz¹cej sta. W jego czêści pó³nocnej ulice s¹ pó³koli- przez podkowiañskie dobra. Mia³o to prze- ste i promieniście poprzecinane, na po³udniu mo¿ny wp³yw na dalszy rozwój miejscowo- zaś maj¹ uk³ad regularnej kratki, a w terenie ści. 9 kwietnia 1925 r. Stanis³aw Lilpop, jako pagórkowatym s¹ faliste. W centrum miasta w³aściciel dóbr, oraz konsorcjum „Si³a i Świat- po³o¿onym na najwy¿szych wydmach pozo- ³o” oraz Bank Zwi¹zku Spó³ek Zarobkowych stawiony sosnowo-dêbowy las przekszta³cono zawi¹zuj¹ spó³kê „Miasto Ogród Podkowa w 14-hektarowy park. Na jego terenie znajdo- Leśna, Spó³ka z ograniczon¹ odpowiedzial- wa³y siê m.in. staw i k¹pielisko, a tak¿e boisko ności¹”. Spó³ka wykupuje od Stanis³awa Lil- do siatkówki, korty tenisowe i tor saneczkowy.

96 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 9696 22013-04-04013-04-04 08:34:2908:34:29 245 246

247 248 249

25 listopada 1925 r. u zbiegu dzisiejszych ulic 24% maj¹tku. Jednocześnie powo³ano Za- Parkowej, Kwiatowej i Bluszczowej (obec- rz¹d Dóbr Podkowa Leśna maj¹cy odpowia- nie skwer im. ks. Bronis³awa Kolasiñskiego daæ za zagospodarowanie terenu oraz sprzeda¿ – pierwszego duszpasterza podkowiañskie- dzia³ek i dbanie o interesy przysz³ych miesz- go) po³o¿ono kamieñ wêgielny pod budowê kañców. Jedn¹ z najbardziej spektakularnych miasta. Stanê³a tam murowana fi gura Matki realizacji powo³anego Zarz¹du by³a budowa Boskiej, autorstwa Aurelii Jaworskiej. Dwa kasyna obywatelskiego dla mieszkañców, zwa- lata później, w 1927 r., nastêpuje uroczyste nego te¿ czêsto „Pa³acykiem”. Znajduje siê oddanie do u¿ytku pierwszego odcinka „Elek- on na terenie wymienionego wcześniej parku trycznych Kolei Dojazdowych”. W grudniu miejskiego i zosta³ wybudowany na prze³omie tego samego roku spó³kê rozwi¹zano. Zawarto 2. i 3. dekady XX w. Bardzo charakterystyczn¹ wówczas nowe porozumienie, w myśl którego cech¹ Podkowy Leśnej jest nazewnictwo ulic. ka¿dy z trzech g³ównych udzia³owców dotych- Jak przysta³o na miasto ogród ich nazwy zwi¹- czasowej spó³ki „Miasto Ogród Podkowa Leś- zane s¹ z faun¹ i fl or¹. Po wschodniej stronie na” zostaje integralnym w³aścicielem czêści miasta ulokowa³y siê wiêc sosny, wierzby itp. dawnego maj¹tku. Ustalono te¿ wysokośæ tego Po³udniowo-zachodni¹ czêśæ zdominowa³y stanu posiadania. Stanis³aw Lilpop sta³ siê kwiaty ze storczykami i konwaliami na czele. w³aścicielem 40% dawnej ca³ości. Na Konsor- W pó³nocno-zachodniej czêści znalaz³y swe cjum „Si³a i Świat³o” przypad³o 36%, a Bank miejsce m.in. kuku³ki, or³y i soko³y, a w pó³- Zwi¹zku Spó³ek Zarobkowych zarz¹dza³ nocno-wschodniej wiewiórki, je¿e i sarny.

Powiat grodziski 97

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 9797 22013-04-04013-04-04 08:34:3208:34:32 250

251 252

250 Stawisko 251 Aleja lipowa – pomnik przyrody – ul. Jana Pawła II 252 Figura Matki Bożej, będąca kamieniem węgielnym Podkowy Leśnej

W 1930 r. Podkowa liczy³a ju¿ 98 domów z³otych co stanowi³o równowartośæ 50–100 a czêśæ ulic oświetlona by³a elektrycznie. Roz- przyzwoitych wynagrodzeñ miesiêcznych. wój miejscowości zdecydowa³ o otrzymaniu W 1939 r. mieszka³o tu na sta³e 1700 osób. By³y przez ni¹ w 1934 r. statusu gromady nale¿¹cej to zdecydowanie osoby o odpowiednim statu- do gminy Helenów powiatu b³oñskiego. Wy- sie maj¹tkowym. Spośród nich rekrutowali wo³a³o to jednak niezadowolenie mieszkañ- siê przedsiêbiorcy, przedstawiciele wolnych ców uwa¿aj¹cych, ¿e decyzja jest krzywdz¹- zawodów, urzêdnicy. Pomiêdzy nimi zawi¹- ca, gdy¿ zrównuje ich miasto ogród ze wsi¹. zywa³o siê poczucie wspólnoty, a tak¿e odpo- W dokumentach mo¿na znaleźæ informacjê, wiedzialności za swoj¹ miejscowośæ. Kasyno ¿e jeszcze w 1938 r. sk³adano apelacje do gen. obywatelskie znajduj¹ce siê w parku miej- dr. Felicjana S³awoja-Sk³adkowskiego dotycz¹- skim stanowi³o centrum ¿ycia towarzyskiego, ce przyznania Podkowie miejskich przepisów gdzie jak wieśæ niesie, bryd¿ykom i herbatkom budowlanych. Architektura miêdzywojennej nie by³o koñca. Sielankê przerwa³ wybuch II Podkowy by³a bardzo zró¿nicowana. Znalaz³y wojny światowej. Ju¿ 1 września na miasto tu sw¹ realizacjê murowane wille zaprojekto- spad³y niemieckie bomby. Bardzo szybko po- wane zarówno w stylu dworkowym, jak i tzw. wsta³y tu organizacje konspiracyjne. Przekazy miêdzynarodowym, aczkolwiek wiele budyn- informuj¹, ¿e sk³ad osobowy plutonu „Ala- ków zosta³o wybudowanych z drewna. Źród- ska”, wchodz¹cego w sk³ad kompanii ZWZ ³a podaj¹, ¿e w 1935 r. trzypokojowy dom „ze „Brzezinka”, wywodzi³ siê wy³¹cznie z miesz- wszystkimi wygodami” kosztowa³ 18–20 tys. kañców Podkowy. Podczas okupacji mieszkali

98 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 9898 22013-04-04013-04-04 08:34:3608:34:36 tu przedstawiciele Podziemnego Pañstwa Pol- na rozmowy z przedstawicielami sowietów, skiego, m.in. Cyryl Ratajski oraz Zofi a i Stefan sk¹d porwani zostali do Moskwy na „proces Korboñscy i gen. Leopold Okulicki. 16”. Po upadku powstania warszawskiego Pod- W 1951 r. powsta³a w Podkowie samodziel- kowa sta³a siê azylem dla tysiêcy warszawia- na parafi a – dot¹d nale¿a³a do parafi i w Brwi- ków. Przez ma³¹ miejscowośæ przewinê³o siê nowie. 1 stycznia 1969 r. nadano Podkowie 30 tys. osób wypêdzonych ze stolicy. Z³otymi Leśnej status miasta. W 1981 r. zosta³a wpi- zg³oskami w historii miasta zapisa³a siê „ak- sana do rejestru zabytków z uwagi na niepo- cja pruszkowska”, w wyniku której, za spra- wtarzalny uk³ad urbanistyczny oraz zabudowê w¹ mieszkaj¹cego w Podkowie Stanis³awa i zieleñ miasta ogrodu. W czerwcu 2008 r. Pod- Lorentza, dyrektora Muzeum Narodowego, kowa znalaz³a siê pośród miast za³o¿ycieli Eu- ocalono od wywiezienia do Rzeszy uratowane ropejskiego Zrzeszenia Miast Ogrodów, który z p³on¹cej Warszawy bezcenne zabytki, m.in. utworzono w Hellerau k. Drezna. rêkopisy D¹browskiej, Prusa, Sienkiewicza Z uwagi na charakter niniejszego opracowa- oraz Kronikê Galla i Psa³terz fl oriañski. nia, nie sposób wymieniæ wszystkich wartych Po wejściu Armii Czerwonej w³aśnie w Pod- zobaczenia miejsc, a ju¿ nic nie mo¿e oddaæ kowie odbywa³y siê ostatnie narady przedsta- „literacko-intelektualnej” atmosfery Podkowy, wicieli podziemnego rz¹du. Niektórzy z niech daj¹cej siê „wyczuæ” w tutejszym powietrzu w³aśnie z Podkowy wyjechali do Pruszkowa na ka¿dym niemal¿e kroku.

253 254

255 256

253 Leśny park miejski 254 Plac zabaw 255 Aleja lipowa im. Tadeusza Baniewicza 256 Rower to jeden z podstawowych środków komunikacji w mieście ogrodzie

Powiat grodziski 99

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 9999 22013-04-04013-04-04 08:34:3808:34:38 A ducha Podkowy mo¿emy odnaleźæ tu¿ Obowi¹zkowo nale¿y odwiedziæ Stawisko. po przybyciu, wysiadaj¹c na zabytkowej stacji Tam wokó³ domu zbudowanego przez Sta- kolejowej. Koniecznymi do zwiedzenia punk- nis³awa Lilpopa roztacza siê 18-hektarowy tami na mapie turystycznej Podkowy, poza park. Stawisko po³o¿one jest w zachodniej ju¿ wymienionymi miejscami, s¹: pa³acyk my- czêści Podkowy Leśnej. Pierwotnie maj¹- śliwski Stanis³awa Lilpopa, nale¿¹cy później tek zajmowa³ 40 ha, które wydzieli³ dla sie- do dyrektora spó³ki „Si³a i Świat³o” Kazimie- bie z podkowiañskich dóbr Stanis³aw Lilpop rza Gayczaka (róg ul. Jana Paw³a II i Modrze- w 1925 r. z przeznaczeniem dla córki Anny wiowej); drewniana willa Aida wybudowana poślubionej w 1922 r. przez Jaros³awa Iwasz- na pocz¹tku XX w., gdzie w latach 20. XX w. kiewicza. Ma³¿onkom podarowa³ jednak letnie miesi¹ce spêdzali Anna z Lilpopów oraz 35 ha, jak podaj¹ przekazy mia³ to uzasadniæ Jaros³aw Iwaszkiewicz – czêstokroæ odwiedzani proroczymi s³owami: abyście nigdy nie mieli przez przyjació³ z krêgu „Skamandra” (pomie- k³opotów z reforma roln¹. Warto te¿ wiedzieæ, dzy ul. Lipow¹ i St. Lilpopa); dom letniskowy ¿e sw¹ nazwê zawdziêcza Stawisko w³aśnie „Borowin”(róg ul. Borowin i ul. G³ogów), nale- J. Iwaszkiewiczowi, który nazwa³ tak posiad- ¿¹cy pocz¹tkowo do rodziny Scipio del Campo, ³ośæ poprzez analogiê do Stawiszcza Brani- zakupiony nastêpnie przez rodzinê Niemy- ckich na Ukrainie, gdzie w m³odości przeby- skich, która zas³ynê³a z pomocy udzielanej ¯y- wa³. Pó³nocna czêśæ maj¹tku zosta³a w latach dom podczas II wojny światowej za co Lucjan, 60. XX w. przeciêta szos¹ Warszawa–Skiernie- Barbara i Lucjana Niemyjscy odznaczeni zosta- wice i zmieni³a w³aściciela. Na lekko pofalo- li medalem Sprawiedliwych wśród Narodów wanym terenie rosn¹ zespo³y ponad stulet- Świata. Ma³¿eñstwo Wandy Niemyjskiej z Ja- niego drzewostanu z pojedynczymi dêbami nuszem Walcem da³o pocz¹tek dynastii Wal- szypu³kowymi, których wiek siêga 200 i wiê- ców mieszkaj¹cych w willi do dnia dzisiejsze- cej lat. Z 9 starych sosen, nazwanych przez go. Warto wiedzieæ, ¿e w latach 70. XX stulecia Iwaszkiewicza Muzami i czêsto przywo³ywa- w willi spotykali siê i ukrywali opozycjoniści, nych w jego twórczości, zachowa³o siê 5. Sam m.in. osoby zwi¹zane z KOR-em. Przez pewien dom ukoñczono w 1928 r. wg projektu Stani- czas dzia³a³a tu podziemna drukarnia. Warty- s³awa G¹dzikiewicza. Podczas wojny Stawisko mi zobaczenia s¹ tak¿e: domek numer „0” (przy sta³o siê schronieniem dla wielu uchodźców. ul. Lipowej) bêd¹cy ostatnim śladem letniska Przez pewien czas mieszka³a tu m.in. Pola Stanis³awów powsta³ego w latach 70. XIX stu- Gojawiczyñska. Po wojnie gościli tu m.in. lecia; p³yta poświêcona polskim i wêgierskim Artur Rubinstein oraz królowa belgijska towarzyszom broni (pl. Przyjaźni Polsko-Wê- El¿bieta. Po śmierci Anny w 1979 r. i Jaros³a- gierskiej); pomnik ¿o³nierzy AK (u zbiegu ulic: wa w 1980 r. dom zgodnie z ich wol¹ przekaza- Lipowej, Topolowej, Bukowej i Sosnowej); ny zosta³ na muzeum. W jego autentycznych Willa „Krychów” (przy ul. Kwiatowej), nazwa- wnêtrzach odbywaj¹ siê liczne koncerty, wy- na od imienia córki Tadeusza Baniewicza, jed- stawy oraz spotkania. nego z ojców Podkowy. Zbudowana wg projek- Jednym z obowi¹zkowych „przystanków” tu Lucjusza Jana Szperlinga w 1931 r. w stylu w Podkowie jest kośció³ pw. św. Krzysztofa, pomiêdzy tradycj¹ a uproszczon¹ awangard¹. zaprojektowany przez Bruno Zborowskiego. W czasie powstania warszawskiego lokowano Zosta³ poświêcony w listopadzie 1933 r. przez tu pacjentów z ewakuowanego Szpitala Wol- biskupa Antoniego Szlagowskiego. Pierw- skiego, a nastêpnie uruchomiono oddzia³ chi- szym proboszczem zosta³ zas³u¿ony dla pod- rurgiczny. kowiañskiej wspólnoty ks. rektor Bronis³aw Ciekawym miejscem Podkowy jest aleja Li- Kolasiñski. Świ¹tyniê wzniesiono m.in. dziê- powa im. Tadeusza Baniewicza, dawniej sta- ki patronatowi Automobilklubu Polskiego nowi¹ca drogê gruntow¹, obecnie to ulica z 3 i Aeroklubu Rzeczypospolitej Polskiej. Przy rzêdami lip i szerokim pasem drogi dla pie- okazji konsekracji odby³o siê pierwsze świê- szych i rowerzystów o d³ugości 400 metrów. cenie pojazdów, co da³o tradycjê podkowiañ-

100 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 100100 22013-04-04013-04-04 08:34:4108:34:41 257

257 Figura św. Krzysztofa w przykościelnym parku

skiego „Autosacrum”. Świ¹tyniê ozdabiaj¹ Kośció³ otacza ogród, który wed³ug wstêp- dzie³a Jana Henryka Rosena. Jest on autorem nych za³o¿eñ projektowany by³ jako „zielony malowid³a przedstawiaj¹cego patrona kościo- kośció³” maj¹cy byæ przed³u¿eniem budynku. ³a, znajduj¹cego siê w prezbiterium, a tak¿e Projekt zosta³ zrealizowany czêściowo. Warto kartonów do 4 witra¿y przedstawiaj¹cych wiedzieæ, ¿e obecnie dumnie spaceruj¹ w nim wizerunki: św. Jana Nepomucena, św. Miko- pawie. Wokó³ kościo³a i przed nim ciekawy ³aja, św. Juliana oraz św. Rafaela Archanio³a. zespó³ g³azów narzutowych.

Powiat grodziski 101

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 101101 22013-04-04013-04-04 08:34:4108:34:41 Radonie (gmina Grodzisk Mazowiecki)

258 259 260

258 Kapliczka przydrożna 259 Figurka Matki Bożej w parku dworskim 260 Aleja prowadząca do dworu

iejscowośæ po³o¿ona na po³udnie s³aw hr. Mêciñski herbu Poraj. (Wiemy, ¿e ty- Mod Grodziska Mazowieckiego. Mo¿na tu³ arystokratyczny nada³ mu w 1801 r. cesarz tam dojechaæ drog¹ krajow¹ nr 8, skrêcaj¹c Franciszek Józef I). Ród ów wymar³ najpraw- w ¯abiej Woli na Grodzisk, oraz z Grodziska dopodobniej ok. 1925 r. Kolejni w³aściciele autobusow¹ komunikacj¹ b¹dź samochodem dóbr to: Karol Kahle od 1812 r. i Ignacy Sta- gminn¹ drog¹. rzyñski od 1825 r. Po nim maj¹tek przecho- We wsi zachowa³ siê klasycystyczny dwór dzi w rêce Dawida Dorosiewicza mecena- z 1850 r. wraz z parkiem i stajni¹. Budynek za- sa S¹du Najwy¿szego Królestwa Polskiego. projektowany zosta³ w stylu klasycystycznym, Od 1828 r. Radonie kupuje Adam Rydecki, murowany z ceg³y, podpiwniczony z wejściem który w 1842 r. odsprzedaje je Piotrowi (oj- po schodach. Dach naczó³kowy, kryty gontem ciec) i W³adys³awowi (syn) Fokierskim. Im z lukarnami „oczko wola”. Od frontu znajduje to zawdziêczamy najprawdopodobniej budo- siê ganek podparty 4 kolumnami. Od strony wê rezydencji, która choæ parterowa, zas³u- parku staw z rosn¹cymi woko³o szpalerami gra- guje na miano pa³acu. Warto w tym miejscu bowymi. Rosn¹ tam te¿ inne, zabytkowe drze- wspomnieæ, ¿e Piotr Fokierski zasiada³ wraz wa: 2 lipy drobnolistne (obw. pnia 3,1 i 3,8 m), z hrabi¹ Skarbkiem w nadzorze kościo³a św. 2 dêby szypu³kowe (obw. pni 2,8 i 5,1 m) oraz Anny w Grodzisku. W latach 1888–1890 kasztanowiec pospolity (obw. pnia 3,5 m). dobra przesz³y w posiadanie Edmunda Si- Do dworu prowadzi aleja kasztanowa. korskiego, nastêpnie w okresie od 1897 Historia maj¹tku na dobre zaczyna siê przed do 1899 r. by³y w³asności¹ Ryszarda Cegiel- 1812 r., kiedy to jego w³aścicielem by³ Stani- skiego. Kolejnym w³aścicielem radonieckich

102 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 102102 22013-04-04013-04-04 08:34:4208:34:42 261 262

263 264

261 Dwór w Radoniach 262 Park dworski 263 Staw parkowy 264 Tablica upamiętniająca pobyt gen. Stefana Roweckiego w Radoniach

dóbr by³ w latach 1899–1907 Kazimierz Kie³- ¿e ju¿ po parcelacji maj¹tku, decyzj¹ Edwarda czewski. Po 1912 r. maj¹tek przechodzi w rêce Gierka, dwór zosta³ podarowany profesorowi Celiny Felicji Raczyñskiej z d. Sk¹palskiej oraz Marianowi Danyszowi, znanemu fi zykowi j¹- Stanis³awy Mrozowskiej. W 1932 r. dobra za- drowemu. Po jego śmierci w 1983 r. nierucho- kupili Jan i Maryla Chrzanowscy. Zarz¹dzali mośæ przesz³a na w³asnośæ gminy, a obecnie dobrami do reformy rolnej. Jan by³ synem Da- znajduje siê w rêkach prywatnych. Warto do- miana Chrzanowskiego, wuja genera³a Stefana daæ, ¿e w sk³ad maj¹tku wchodzi te¿ powsta³a Grota-Roweckiego. Matka genera³a by³a z d. w po³. XIX w. stajnia prostopadle usytuowana Chrzanowska, z uwagi na to genera³ wielokrot- wzglêdem dworu. Dwór i otaczaj¹cy go park nie gości³ w Radoniach. Warto te¿ wiedzieæ, jest niedostêpny dla zwiedzaj¹cych.

Powiat grodziski 103

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 103103 22013-04-04013-04-04 08:34:4408:34:44 Siestrzeń (gmina Żabia Wola)

266

265 267

265 Aleja z resztkami bruku, prowadząca do dworu 266 Dwór w Siestrzeni 267 Dwór od strony parku

ieś po³o¿ona nad rzek¹ Rokitnic¹ w pó³- Politechniki Warszawskiej i Szko³y G³ównej Wnocno-zachodniej czêści gminy. Prze- Gospodarstwa Wiejskiego, wynalazca w dzie- ciêta drog¹ krajow¹ nr 8. W S³owniku Geo- dzinie paliw p³ynnych, w okresie miêdzywo- grafi cznym Królestwa Polskiego czytamy: … jennym prezes Warszawskiej Izby Rolniczej Siestrzeñ, albo Siestrzyñ, wieś i folwark nad i prezes Zwi¹zku In¿ynierów Chemików rzek¹, powiat b³oñski, gmina M³ochów, pa- R.O. Ostatnim przedwojennym w³aścicielem rafi a Brwinów. Odleg³ośæ 17 wiorst od B³onia, Siestrzeni by³o ma³¿eñstwo Janiny i Edwarda a 5 wiorst od Grodziska. Posiada fabrykê kafl i Wleklich. i cegielniê. W 1870 r. folwark Siestrzeñ rozle- Obecnie stan dworku w Siestrzeni jest ka- g³ośæ mórg 569, budynków murowanych 7, tastrofalny. Nale¿y do Agencji Rynku Rolne- drewnianych 16. go Skarbu Pañstwa, zasiedlony zosta³ przez Znajduje siê tu dwór postawiony w 1900 r. by³ych robotników PGR. Równie z³y jest stan Przedwojennym w³aścicielem Siestrzeni by³ parku, otaczaj¹cego dwór, oznaczonego tab- in¿ynier Powierza. lic¹ Park wiejski, oraz stawu. Na czêści alei Kolejnym w³aścicielem maj¹tku by³ Bole- prowadz¹cej do dworu zachowa³ siê jeszcze s³aw Przedpe³ski – in¿ynier chemik, absolwent bruk.

104 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 104104 22013-04-04013-04-04 08:34:4708:34:47 268

269 270 271

268 Staw parkowy 269 Pozostałość pierwszowojennego cmentarza 270 Figurka Matki Bożej w pobliżu dworu 271 Dawny park dworski przemianowany na Park wiejski

W Siestrzeni znajduj¹ siê pozosta³ości laz³a siê pod po³udniowym pasem trasy. Pozo- cmentarza ¿o³nierzy niemieckich i rosyj- sta³ wy³¹cznie, ustawiony na podstawie z ka- skich poleg³ych w wyniku walk 9–26 lipca mieni polnych, betonowy postument, a przy 1915 r. W trakcie budowy szosy katowickiej nim drewniany krzy¿. (tzw. „gierkówki”) wiêkszośæ jego obszaru zna-

Powiat grodziski 105

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 105105 22013-04-04013-04-04 08:34:4908:34:49 Skuły (gmina Żabia Wola)

272 273

274 275

272 Modrzewiowy kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Skułach 273 Wnętrze kościoła – msza z okazji rozpoczęcia roku szkolnego 1 września 2011 r. 274 Sklepienie kościoła – obraz Wniebowzięcie NMP 275 Sklepienie prezbiterium – Ostatnia Wieczerza z 1896 r.

iejscowośæ po³o¿ona w po³udniowej czê- otrzyma³ przywilej lokacji na prawie niemie- Mści powiatu Grodziskiego. Mo¿na do niej ckim. W 1432 r., pozostaj¹c bezdzietnym, dojechaæ drog¹ krajow¹ nr 8, skrêcaj¹c w ¯a- przekaza³ Sku³y i s¹siedni¹ S³ubicê swoim sy- biej Woli lub Starej Bukówce w drogê gminn¹. nowcom Janowi i Abrahamowi, którzy tytu³o- Mo¿na te¿ dotrzeæ do Sku³ drog¹ wojewódzk¹ wali siê jako Skulscy herbu Rogala. nr 876, odbijaj¹c w Grzegorzewicach. Przedstawiciele rodu wielokrotnie wy- Pierwsze wzmianki o wsi pochodz¹ z 1. po³. mieniani s¹ w źród³ach. Jan Seweryn i Wa- XIV w. By³a ona wówczas w³asności¹ i rezy- lenty Skulscy podpisali siê pod elekcj¹ Jana dencj¹ Piotra Pilika podkomorzego zakro- III Sobieskiego. Adam Skulski by³ przydany czymskiego, późniejszego wojewody mazowie- w 1704 r. prymasowi ad Consilia (do rad). ckiego. Od ksiêcia Boles³awa Mazowieckiego Inny z nich, Micha³, by³ podczaszym warszaw-

106 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 106106 22013-04-04013-04-04 08:34:5208:34:52 skim i deputowanym na Trybuna³ Koronny cio³a pw. Świêtych Aposto³ów Piotra i Paw³a. w 1738 r. Umar³ w³aśnie w Sku³ach w wieku Jest to budowla orientowana, wybudowana 62 lat. Z kolei Ignacy Skulski od 1788 r. spra- na planie prostok¹ta, z konstrukcj¹ zrêbow¹ wowa³ funkcjê podwojewodziego warszawskie- wzmocnion¹ liśæcami*. Parafi a erygowana zo- go. Jeszcze inny z dziedziców Skulskich – Jerzy sta³a ju¿ w XIV w. Obecny kośció³ pw. Świêtych – walczy³ pod Beresteczkiem. W testamencie Aposto³ów Piotra i Paw³a jest kolejnym, jak siê sporz¹dzonym 26 czerwca 1651 r. przekaza³ przypuszcza trzecim, obiektem w tym miej- 3000 z³ na uposa¿enie parafi i w rodzinnej scu. Pierwszy powsta³ staraniem Skulskich, miejscowości, prosz¹c w zamian za śpiewanie nastêpny w XVI w. (spalili go w 1656 r. Szwe- Godzinek do NMP i odprawienie w ka¿d¹ śro- dzi). Zachowany kośció³ek wybudowany zo- dê mszy św. za swoj¹ duszê. sta³ w 1678 r. staraniem kolatora Seweryna Miejscowośæ s³ynna jest przede wszystkim Skulskiego oraz ksiê¿y misjonarzy od św. Krzy- ze znajduj¹cego siê tu modrzewiowego koś- ¿a w Warszawie. Warto w tym miejscu zazna-

276 277 278

279 280

276 Wnętrze kościoła 277 XIX-wieczna dzwonnica 278 Zegar słoneczny 279 Tablica poświęcona Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu 280 Stodoła kryta strzechą

Powiat grodziski 107

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 107107 22013-04-04013-04-04 08:34:5608:34:56 282

281

283 284

281 Drewniane fi gury przy kościele 282 Grób Tadeusza Babika 283 Jeden z grobów z początku XX w. 284 Cmentarz prawosławny

108 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 108108 22013-04-04013-04-04 08:34:5908:34:59 czyæ, ¿e w okresie od 1651 r. do 1863 r. parafi a konano w 1786 r. Po powstaniu styczniowym by³a w³aśnie w ich posiadaniu. Źród³a podaj¹, ukazem carskim z 27 listopada 1864 r. dobra ¿e w 1654 r. królowa Maria Gonzaga, która kościelne zosta³y skonfi skowane. w tym samym roku naby³a dobra skulskie, W 1822 r. obok kościo³a zosta³a wzniesio- przela³a na w³asnośæ zakonu po³owê dóbr wsi na dzwonnica. W obrêbie ogrodzonego terenu Sku³y, co zosta³o potwierdzone przez króla Jana w miejscu dawnego cmentarza znajduje siê Kazimierza. W 1787 r. ksiê¿a misjonarze od- te¿ zegar s³oneczny z marmurowym blatem kupili ziemiê od Dunin-Brzeziñskich i do za- z XVIII w. konu przynale¿a³a ju¿ wieś w ca³ości. Kolejn¹ Warto nadmieniæ, ¿e Sku³y stanowi³y daw- wa¿n¹ dat¹ dla świ¹tyni by³ 1774 r. Wówczas niej wa¿ny ośrodek administracyjny i by³y to staraniem ksiêdza Miko³aja Smoleñskiego siedzib¹ gminy. Rocznik Statystyczny Króle- gruntownie wyremontowano ca³y budynek, stwa Polskiego 1913 podaje, ¿e gmina liczy³a dobudowano zakrystiê a ściany wewn¹trz obi- ogó³em 4407 mieszkañców, a jej powierzchnia to p³ótnem. Kośció³ pw. Świêtych Aposto³ów wynosi³a 15 441 mórg. W dwudziestoleciu Piotra i Paw³a w 1801 r. konsekrowa³ biskup su- miêdzywojennym w sk³ad gminy Sku³y wcho- fragan warszawski Antoni Malinowski. Z ko- dzi³y nastêpuj¹ce miejscowości: Budówka, lei w latach 1890–1895 ówczesny proboszcz Bieniewiec, Grzymek, Dwórzno, Grzmi¹ca Hipolit Skimbrowicz da³ nowe podwaliny pod fol., Grzegorzewice, Kaleñ, Kaczków, Lutków- kośció³, a jego nastêpca Ludwik U³asiewicz ka, Ojrzanów, Oddzia³, Piaski, Piotrkowice, w latach 1895–1900 odmalowa³ świ¹tyniê. Popiele, Rêczaje, S³ubice, Sku³y, Skobielówka, W 1927 r. dach pokryty zosta³ blach¹. Organy Huta, Huta Lutkowska, Zaremby, ¯abia Wola, napêdzane no¿nym miechem zbudowane zo- ¯elechów. sta³y jeszcze przed 1939 r. przez Zygmunta Ka- Podczas okupacji hitlerowskiej w Sku³ach miñskiego, a w latach 1939–1940, staraniem i okolicy mia³y miejsce akcje podziemia. Miê- proboszcza Mieczys³awa Kafarskiego, wybu- dzy innymi w 1943 r. oddzia³ Gwardii Ludowej dowane zosta³o ogrodzenie. – dowodzony przez Stanis³awa Fija³kowskiego Niezwykle interesuj¹ce jest wnêtrze świ¹ty- ps. „Micha³” – opanowa³ Urz¹d Gminy. Dzia- ni. Na obitych p³ótnami ścianach wewn¹trz ³a³a grupa Batalionów Ch³opskich kierowana kościo³a namalowana jest iluzjonistyczna przez Antoniego W³odarczyka oraz konspira- polichromia przedstawiaj¹ca sceny ze Stare- cyjna komórka Ludowego Zwi¹zku Kobiet. go i Nowego Testamentu. Ich cech¹ charak- W Sku³ach znajduj¹ siê te¿ dwa cmen- terystyczn¹ jest wyraźna próba naśladowania tarze. Jeden z nich, tzw. „stary”, powsta³ pêdzla francuskiego artysty Gustawa Dore w 1826 r. i znajduje siê w pobli¿u kościo³a. pos³uguj¹cego siê wyraźnymi efektami świat- Drugi, tzw. „w polu”, powsta³ w 1865 r. Znaj- ³ocieniowymi. Nale¿y podkreśliæ, ¿e praw- duje siê tam wiele ciekawych zabytków sztuki dopodobnie jest to jedyna tego typu XVIII- nagrobnej. Pochowany tam te¿ zosta³ Tadeusz wieczna polichromia kościelna powsta³a Babik, urodzony 17 marca 1917 r. w Barto- na Mazowszu. Na sufi cie mo¿na podziwiaæ szówce. Nagrobne inskrypcje informuj¹ nas, obraz Wniebowziêcie NMP, a w prezbiterium ¿e podczas II wojny światowej by³ ¿o³nierzem Ostatni¹ Wieczerzê z 1896 r. autorstwa Józe- 9 baonu i 2 korpusu wojsk pancernych. By³ fa Spornego z Nieszawy oraz Józefa Rutkow- uczestnikiem walk o Lwów, Tobruk, Sycy- skiego. Zarówno o³tarz g³ówny, jak i boczne liê oraz Monte Cassino. Zarys i kolorystyka rokokowe oraz konfesjona³y, ambona, chór krzy¿a umieszczonego dodatkowo, sugeru- i barokowa chrzcielnica zosta³y wykonane j¹, ¿e za swe bohaterstwo zosta³ odznaczony w XVIII w. z drewna modrzewiowego. Oprócz Krzy¿em Monte Cassino. Zmar³ 24 listopada tego kośció³ jest cennie wyposa¿ony, m.in. 1965 r. w odleg³ym Montrealu. Jednak sercem w lichtarze i pascha³ oraz ufundowany pozosta³ przy Ojczyźnie o czym zaświadcza w 1684 r. przez Seweryna Skulskiego kielich, miejsce jego wiecznego spoczynku. Do cmen- którego ponownej restauracji i poz³ocenia do- tarza „w polu” przylega cmentarz prawos³aw-

Powiat grodziski 109

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 109109 22013-04-04013-04-04 08:35:0208:35:02 ny utworzony dla Rosjan osiad³ych g³ównie Pod ni¹ umieszczona zosta³a tablica z napi- w s¹siedniej Bartoszówce. sem: z inicjatywy mieszkañców Sku³ i Barto- W centralnym punkcie Sku³ wybudowano szówki Samorz¹d Gminy ¯abia Wola w 2005 niedawno niewielkie rondo. Na murku ci¹g- roku zdecydowa³ o rekonstrukcji tablicy. n¹cym siê przy nim wmurowana zosta³a oko- Jej ods³oniêcia dokonano 3 maja 2005 r. licznościowa tablica z podobizn¹ Marsza³ka Na koniec warto zaznaczyæ, ¿e kilkadziesi¹t Józefa Pi³sudskiego, na której widnieje napis lat temu przeniesiono ze Sku³ do skansenu o nastêpuj¹cej treści: Rok 1930. Pierwszemu Wojciecha Siemiona w pobliskich Petrykozach Marsza³kowi Polski Józefowi Pi³sudskiemu 160-letni¹ karczmê, w której jak g³osi trady- budowniczemu Polski Odrodzonej w Dziesi¹- cja, bywa³ sam Józef Che³moñski i hr. Plater t¹ Rocznicê wyzwolenia ojczyzny od najazdu – przez wiele lat by³a ona w³asności¹ rodziny bolszewickiego. Szymaniaków.

110 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 110110 22013-04-04013-04-04 08:35:0208:35:02 Wyprys (gmina Żabia Wola)

285

285 Aleja prowadząca do dworu

malowniczo po³o¿onej nad rzek¹ Mrow- i Antoniego Narkiewiczów, Noftala Prywesa W n¹ wsi W³adys³awów przy ul. Wyprys 15 (w 1922 r.), Heleny z Gierliczów Olszakow- znajduje siê wybudowany w po³. XIX w. dwór. skiej. Olszakowscy zostali zreszt¹ opisani Najlepiej tam dotrzeæ drog¹ krajow¹ nr 8, przez Jerzego Rozwadowskiego, ówczesnego skrêcaj¹c w Siestrzeni na Ksi¹¿enice. Pierw- w³aściciela Ksi¹¿enic, w utworze Ostatnie po- szego hipotecznego wpisu na maj¹tek doko- lowanie w nastêpuj¹cy sposób: ...Wyj¹tkowo nano w 1878 r. na nazwisko Karoliny Dolin, mi³ym cz³owiekiem by³ (...) p. Aleksander która najprawdopodobniej naby³a go od ro- Junosza Olszakowski.(...) Nie by³ nigdy zie- syjskiego ofi cera. Dobra nosi³y wówczas na- mianinem i zajmowa³ siê pisaniem wściekle zwê: „Osada M³ynarska – Folwark Wyprys”, sensacyjnych powieści. Gdy nakrêcano w ¯a- choæ w dokumentach wystêpowa³ jako willa. biej Woli fragmenty fi lmu „Pan Tadeusz” (sce- Nastêpn¹ w³aścicielk¹ maj¹tku by³a Ewelina na bitwy z Moskalami) gra³ w nim amatorsko Rokszani. W dokumencie z 26 lipca 1884 r., rolê Saka. W okresie przedwojennym sprzeda³ sygnowanym przez biskupa Suszkiewicza, swój Wyprys i przeniós³ siê do Poznania, gdzie zabiega³a o wy³aczenie willi Wyprys z parafi i pracowa³ w jednym z tamtejszych dzienni- brwinowskiej i w³¹czenie jej do parafi i ojrza- ków. Nastêpnymi w³aścicielami willi byli: nowskiej. W XX w. maj¹tek przechodzi³ ko- Wiera Zi³ow, w 1944 r. Maria Krakowska, lejno w rêce: Eweliny Kalinowskiej, Tatiany a w 1968 r. Helena i Józef Æwic.

Powiat grodziski 111

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 111111 22013-04-04013-04-04 08:35:0208:35:02 286 287

288

286 Jeden z drewnianych domów we Władysławowie 287 O majątku Wyprys przypomina dziś nazwa ulicy 288 XIX-wieczny dwór

Dwór zbudowany zosta³ z modrzewiowych ³amania, naro¿niki ścian i otwory okienne bali, odeskowanych. Na ścianach zewnêtrz- s¹ obramowane dekoracyjnymi (drewnianymi) nych tynk po³o¿ono na listwach drewnianych, listwami. Jego wnêtrze zosta³o wyposa¿one a we wnêtrzu – na trzcinie. Budynek zaprojek- w charakterystyczne elementy polskiego dwo- towano na rzucie prostok¹ta o stosunku boków ru, na który sk³adaj¹ siê: portrety przodków, 2:1, na 1/3 szerokości. Hol umieszczony zosta³ meble, stary zegar, lampy, biblioteka. Przy wjeź- od strony pó³nocnej, natomiast taras i ganek dzie do dworu stoi drewniany krzy¿ z ukrzy- ze schodami pobudowano na jego osi od stro- ¿owanym Chrystusem. Jak podaje tradycja, ny wschodniej. W elewacji pó³nocnej znajduje pamiêta on wyruszaj¹cych w bój powstañców siê kwadratowa przybudówka. Uk³ad wnêtrz styczniowych, którzy w³aśnie przed nim ¿egna- jedno-, dwu- i trzytraktowy, amfi ladowy; za- li siê ze swymi z najbli¿szymi.

112 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 112112 22013-04-04013-04-04 08:35:0308:35:03 Żabia Wola (siedziba gminy)

289 290

291 292 293

289 Dwór w Żabiej Woli 299 Pomnikowy głaz 291 Park podworski 292 Kolorowa droga w Żabiej Woli 293 Postawiony przez mieszkańców krzyż

ieś po³o¿ona w malowniczej dolinie rze- ilośæ ¿ab z czasem przemianowano nazwê wsi Wki Mrowny, która w tej okolicy wytwo- Weso³a Wola na ¯abi¹ Wolê. Niewykluczone rzy³a g³êboko wciêt¹ dolinê d³ugości ok. 5 km te¿, ¿e nazwa ta zosta³a urobiona od nazwi- – siedziba gminy ¯abia Wola. Miejscowośæ ska ¯aba, którego nosiciel móg³ byæ dziedzi- po³o¿ona jest przy drodze krajowej nr 8 (od cem wolskich w³ości. Przekazy o tym jednak strony po³udniowej). milcz¹. W archiwach parafi i Ojrzanów zachowa³a Do 1802 r. ¯abia Wola by³a w³asności¹ Jó- siê informacja, ¿e w XV w. ówczesny dzie- zefy ze Skulskich Dzierzbickiej. Dla rodziny dzic Miko³aj Ojrzanowski poleci³ karczowaæ Dzierzbickich zbudowano dworek w stylu kla- okoliczne lasy i osadzi³ tam podleg³ych sobie sycystycznym. 25 czerwca 1802 r. maj¹tek zo- kmieci. Wynikiem tego ok. 1470 r. powsta- sta³ sprzedany Tomaszowi Bontini. W pamiêci ³y wsie: ¯elechów przy Ojrzanowie i Weso³a zachowano, ¿e nowy dziedzic gorliwie oddawa³ Wola przy Kaleni. Mo¿na pokusiæ siê o hipo- nale¿ne kościo³owi, za co ma w świ¹tyni tabli- tezê, ¿e ze wzglêdu na podmok³y teren i du¿¹ cê pami¹tkow¹.

Powiat grodziski 113

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 113113 22013-04-04013-04-04 08:35:0508:35:05 295

294 296

294 Tabliczka upamiętniająca poświęcenie krzyża przez prymasa Józefa Glempa 295 Wejście do „Lasku Żabiowolskiego” 296 Tablica informująca o historii i zabytkach gminy Żabia Wola

S³ownik Geografi czny Królestwa Polskie- na i rozstrzelana przez Niemców na Pawiaku. go podaje nastêpuj¹ce informacje o wsi: wieś Krystyna jeździ³a doskonale konno na swoim i folwark, powiat b³oñski, gmina Sku³y, para- ulubionym Boy’u, interesowa³a siê tak¿e ma- fi a Ojrzanów, odleg³ośæ 8 wiorst od Grodziska larstwem. Ponoæ sam Wojciech Kossak, wi- (stacja drogi ¿elaznej), ma 185 mieszkañców. dz¹c jej prace, przepowiada³ Krystynie „wielk¹ W roku 1827 by³o 20 domów, 187 mieszkañ- przysz³ośæ malarsk¹”. Wojciechowscy nie naj- ców. W r. 1886 folwark ¯abia Wola rozleg³y lepiej radzili sobie z maj¹tkiem. Sprzedali ma- mórg 683: gruntów ornych i ogrodów mórg j¹tek w ¯abiej Woli i przenieśli siê w okolice 576, ³¹k mórg 476, pastwisk mórg 11, lasu Uniejowa. mórg 99, nieu¿ytków mórg 25, budynków W 1930 r. w³aścicielem maj¹tku ¯abia Wola murowanych 8, drewnianych 8, las nie urz¹- zosta³ dr Jan Ślaski, opuści³ go w 1939 r. Pod- dzony, pok³ady torfu. Wieś Stara ¯abia Wola czas okupacji mieszka³a w nim jego krewna osadników 15, mórg 15, wieś Huta ¯abiowol- z Augustowa z rodzin¹. Po wojnie maj¹tek ska osadników 14, mórg 318. rozparcelowano, a dwór przeszed³ pod zarz¹d W okresie miêdzywojennym w³aścicie- Gminnego Zwi¹zku Samopomocy Ch³op- lami maj¹tku byli Kazimierz Woyciechow- skiej. ski i jego ¿ona Stalla. Woyciechowscy mieli Dwór w ¯abiej Woli zosta³ zbudowany 4 córki: Hankê, Krystynê, Juliê i Marysiê. Ma- na pocz¹tku XIX w. By³ otoczony za³o¿onym rysia w czasie okupacji pracowa³a w Armii w 1850 r. parkiem. Zosta³ przebudowany Krajowej jako ³¹czniczka. Zosta³a aresztowa- w XX w. Po 1945 r. zosta³ mocno zdewastowa-

114 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 114114 22013-04-04013-04-04 08:35:0908:35:09 297

297 Festyn Żabiowolski

ny, a jako obiekt zabytkowy nale¿¹cy do Skarbu po³o¿ono g³az narzutowy. We wnêtrzu dworku Pañstwa zosta³ poddany w 1988 r. kapitalne- ¿abiowolskiego w okresie miêdzywojennym mu remontowi z przeznaczeniem na potrzeby krêcono niektóre sceny do fi lmu „Pan Tade- ośrodka kultury i biblioteki. Dwór jest muro- usz”. Sam ówczesny w³aściciel K. Woycie- wany z ceg³y, otynkowany, parterowy, na planie chowski statystowa³ w kilku zdjêciach. W ¯a- prostok¹ta, siedmioosiowy. Pośrodku elewacji biej Woli znajduje siê te¿ ciekawy jako miejsce frontowej portyk o 4 kolumnach toskañskich do spacerów „Lasek ¯abiowolski”. Znajduje zwieñczony trójk¹tnym drewnianym szczy- siê w nim ście¿ka dydaktyczna, planuje siê tem. Uk³ad wnêtrz dwutraktowy, na osi sieni postawienie ³aweczek oraz mównicy – na wzór z drewnianymi schodami na poddasze. Dach Hyde Parku, a na specjalnych tablicach maj¹ naczó³kowy, kryty dachówk¹. Od frontu pod- byæ zawarte informacje i ciekawostki histo- jazd w formie du¿ego gazonu, obok którego ryczno-przyrodnicze.

Powiat grodziski 115

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 115115 22013-04-04013-04-04 08:35:1108:35:11 Żelechów (gmina Żabia Wola)

298

299 300 301

298 Kościół pw. Zwiastowania NMP w Żelechowie 299 Ambona 300 Wnętrze kościoła 301 Ołtarz główny

ieś po³o¿ona nad rzek¹ Utrat¹. Naj- Od po³owy XVI w. do najazdu szwedzkiego Wwygodniej tam dojechaæ drog¹ krajo- ¯elechów by³ w³asności¹ rodu Miñskich. Pa- w¹ nr 8, skrêcaj¹c w miejscowości Siestrzeñ mi¹tkê po nich stanowi doskonale zachowany w kierunku po³udniowym. Pierwsza wzmian- renesansowy sarkofag jednego z przedstawicie- ka o ¯elechowie pochodzi z XV w. Ówczesny li rodu, rycerza Kacpra Miñskiego (z ok.1570– dziedzic Ojrzanowa Miko³aj Ojrzanowski ok. 1580 r.). ¯elechów po³o¿ony by³ w dobrze za- 1470 r. poleci³ karczowaæ lasy i osadzi³ tam ludnionej okolicy, pomiêdzy prowadz¹cymi podleg³ych sobie kmieci. Powsta³a wówczas do pobliskiej Warszawy traktatami – śl¹skim wieś ¯elechów wesz³a w sk³ad klucza ojrza- i krakowskim, co pomyślnie wp³ywa³o na jego nowskiego obok takich wsi, jak: Ojrzanów, rozwój do 2. po³. XVII w. Nastêpnie niszczony Zarêby, Weso³a Wola (¯abia Wola), Powsinek, w wyniku dzia³añ wojennych nie mia³ w póź- Zalesie, Kaleñ, Rakowiec. niejszych stuleciach wiêkszego znaczenia, a¿

116 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 116116 22013-04-04013-04-04 08:35:1208:35:12 do XIX w., kiedy to po pomyślnej koniunktu- piêkno i nastrój ziemi ojczystej utrwali³ ¿ycie rze gospodarczej znów nabiera³ na znaczeniu. wsi. W ludowości szuka³ natchnienia. Z ludu, Niestety, miejscowośæ zosta³a zrujnowana jego pracy i wzruszeñ czerpa³ soki od¿ywcze w 1915 r. podczas walk I wojny światowej miê- dla swego wielkiego talentu. dzy wojskami niemieckimi i rosyjskimi. Otoczony kamieniami, skromny, ziemny Wieś by³a czêsto odwiedzana przez Józefa grób malarza znajduje siê w g³êbi cmenta- Che³moñskiego. S³ynny malarz odnajdywa³ rza. Le¿y na nim granitowy g³az z wykutym, w s¹siedztwie ¯elechowa motywy krajobrazowe, z³oconym napisem: ŚP. JÓZEF CHE£MOÑ- z których czerpa³ natchnienie do swoich pejza¿y. SKI UR. 7-XI-1849 R. W BOCZKACH POD Zgodnie ze sw¹ wol¹, w³aśnie tu zosta³ pocho- £OWICZEM ZM. 6-IV-1914 R. W KUKLÓW- wany. Na s³upie bramy cmentarnej umieszczo- CE WIELKI MALARZ PIEWCA ¯YCIA WSI na jest tablica z piaskowca z inskrypcj¹: Na tym I PIÊKNA ZIEMI OJCZYSTEJ. cmentarzu spoczywa Józef Che³moñski /1849– Na tym samym g³azie znajduje siê, nie wie- –1914/ W swojej twórczości malarskiej ukaza³ dzieæ czemu (byæ mo¿e symbolicznie), jeszcze

302 303 304

305 306

302 Zachowany w elewacji zewnętrznej zabytkowy element pierwotnej dekoracji 303 Tablica na bramie cmentarnej 304 Grób Józefa Chełmońskiego 305 Odpust 15 sierpnia 2011 r. 306 Żelechowski park-deptak

Powiat grodziski 117

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 117117 22013-04-04013-04-04 08:35:1408:35:14 307 308

307, 308 Zabytkowe nagrobki na cmentarzu parafi alnym

jeden z³ocony napis: ŚP. KS. F. B. PE£KA (1851– Na wspomnianym cmentarzu zachowa³o 1909) PRZYJACIEL JÓZEFA CHE£MOÑSKIE- siê wiele cennych zabytków kultury nagrob- GO. nej. Miejsce wiecznego spoczynku znalaz³ Ksi¹dz Franciszek Barnaba Pe³ka sprawowa³ tu m.in. Julian Nowicki, by³y pu³kownik przez 40 lat urz¹d proboszcza w parafi i ojrza- i obywatel ziemski zmar³y 26 października nowskiej. By³ przyjacielem i spowiednikiem 1867 r. w wieku 57 lat, pochowany wraz z ¿on¹ Józefa Che³moñskiego. Wi¹za³a ich szczegól- Waleri¹ z Bajewskich. na wiêź duchowa, czego wyrazem by³o ¿ycze- W ¯elechowie w centrum wsi znajdu- nie, by po śmierci spoczêli obok siebie. Grób je siê kośció³, a parafi a nazywa siê ojrza- ksiêdza znajduje siê obok miejsca wiecznego nowsk¹, zapewne od nazwiska fundatorów. spoczynku Józefa Che³moñskiego, czytamy Ju¿ w 1473 r. z inicjacji Miko³aja i Jana Ojrza- na nim: Najdro¿szemu X Franciszkowi Barna- nowskich dokonana zosta³a erekcja parafi i. bie Pe³ka proboszczowi parafi i Ojrzanów ur. d Akt zosta³ dokonany przez Andrzeja Opaliñ- 28/III 1829 r. przez 40 lat spe³niaj¹cemu obo- skiego z Bruna, biskupa poznañskiego. Jak wi¹zki duszpasterza zm. d. 20/XI 1909 r. pa- podaj¹ źród³a w celu pozyskania funduszy mi¹tkê tê k³ad¹ bezgranicznie wdziêczni para- ówczesny dziedzic Miko³aj Ojrzanowski (…) fi anie. Pokój jego drogiej nam duszy. Na grobie Wyznaczy³ dziesiêcinê od kmieci nowo za³o- Józefa Che³moñskiego umieszczono oprawio- ¿onych wsi i przyzna³ proboszczowi 1/1 w³óki n¹ w ramkê fotografi ê, na której uwidoczniono gruntu ornego, tyle¿ ³¹ki, wolny wyr¹b drze- obu przyjació³. wa w lasach, plac na plebaniê i wikariat.

118 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 118118 22013-04-04013-04-04 08:35:1808:35:18 Jedna z miejscowych legend mówi: (…) kijowskiego, opata sulejowskiego. Polega³a by³o 3 braci £ebskich: dwóch wielkich ry- na odnowieniu świ¹tyni, pobudowaniu nowe- cerzy, trzeci zaś cz³owiek spokojny i bardzo go ogrodzenia oraz ufundowaniu 16 dêbowych pobo¿ny. Ten trzeci zbudowa³ w³aśnie koś- ³awek z p³askorzeźbion¹ ornamentyk¹. Biskup ció³ w Ojrzanowie (¯elechowie). Gdy ci dwaj zmar³ w 1655 r., a (…) grób znajduje siê w koś- rycerze wrócili z wyprawy zobaczywszy koś- ciele ojrzanowskim, na który testamentem ció³, powiedzieli, ¿e to bêdzie stajnia dla koni. przeznaczy³ ca³y swój maj¹tek dla kościo³a. Za to bluźnierstwo zostali ukarani – zostali W kruchcie świ¹tyni umieszczona zosta³a tab- zamienieni w kamieñ. Do dziś dnia pokazuj¹ lica inskrypcyjna upamiêtniaj¹ca wspomnia- pos¹g rycerza wmurowany w ścianê kościo³a, n¹ renowacjê świ¹tyni w 1646 r. wraz z her- mówi¹c, ¿e to jest rycerz £ebski. O tej fi gurze bem biskupa Zaremba. w aktach kościelnych z 1777 r. jest wzmianka, W 1794 r. kośció³ ofi arowa³ na rzecz powsta- i¿ nie wiadomo kogo oznacza. Na pami¹tkê nia kościuszkowskiego 5 srebrnych koron, tych 3 braci wybudowano z resztek budulca 16 srebrnych wotów, srebrny trybularz* i je- kościelnego na krañcach wsi trzy kapliczki. den dzwon. W 1804 r. w³aściciele dóbr ojrza- W po³. XVI w. wybudowano kośció³ muro- nowskich – Wojciech i Magdalena z So³tyków wany pw. Najświêtszej Maryi Panny. Jest on Odrow¹¿ Stra¿owie – ofi arowali parafi i plac jednym z nielicznych z tego okresu na ziemi na cmentarz grzebalny oraz obraz św. Anto- grodziskiej z charakterystycznymi cechami niego Padewskiego. późnego gotyku. Gruntowna restauracja koś- Archiwa parafi alne mówi¹ o bardzo starych cio³a mia³a miejsce w 1646 r. staraniem Sta- obrazach w świ¹tyni: Np. w wielkim o³tarzu nis³awa z Kalinowa herbu Zaremba biskupa znajduje siê obraz „Zwiastowanie”, którego

309

309 Panorama Żelechowa od strony Ojrzanowa

Powiat grodziski 119

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 119119 22013-04-04013-04-04 08:35:1908:35:19 ju¿ w 1777 r. dla starości ju¿ ciê¿ko rozeznaæ. wie¿¹ sklepienie kolebkowo-krzy¿owe. Wypo- Jeden z obrazów, wyobra¿aj¹cy twarz Jezusa sa¿enie wnêtrza renesansowe i barokowe. Nad – piêknie na p³ótnie malowan¹ mia³ byæ ko- bocznym portalem wejściowym interesuj¹ca piowany bezpośrednio z obrazu na chuście renesansowa piêkna rzeźba fi guralna przedsta- św. Weroniki, znajduj¹cego siê w Rzymie. wiaj¹ca Matkê Bosk¹ Niepokalanego Poczêcia W XIX w. przy kościele wybudowano szpi- z dwoma anio³ami po bokach. O³tarz g³ówny tal, a Wojciech Stra¿ (w 1808 r.) zobowi¹za³ siê powsta³ w 1771 r. Po lewej stronie barokowa, dostarczyæ (…) ¿ywnośæ i okrycia dla szpitala, bogato rzeźbiona ambona z rzeźbami ewange- z którego mogli korzystaæ ludzie kalecy i wy- listów i świêtych. Boczne o³tarze z obrazami pracowani w maj¹tku ojrzanowskim. Ukrzy¿owania oraz św. Antoniego z Dzieci¹t- W 1883 r. parafi a ojrzanowska liczy³a 2060 kiem. W kruchcie kościo³a znajduje siê kilka „dusz”. Podczas wojen światowych świ¹tynia tablic epitafi jnych. Na jednej z nich jest infor- zosta³a kilkakrotnie powa¿nie uszkodzona za- macja: W tym kościele w Grobie le¿y Woyciech równo na skutek bombardowañ artyleryjskich, Odrow¹¿ Stras (Stra¿, Strasz) Genera³ Woysk jak i rabunków oraz rekwizycji dokonywanych Pol. Dziedzic tych Dóbr i Kollator w wieku 60 przez Niemców. zmar³y d. 8 sty.1822. Proszê o Zdrowaś Marya. Obecnie kośció³ w ¯elechowie w wyniku Na innej zaś czytamy: Tu spoczywa ś:p: ANIE- wielokrotnych przebudowañ w du¿ej mierze LA BONTANI urodz: d: 2 Paz: 1812. zesz³a zatraci³ swój pierwotny charakter. Nadal jed- z tego świata d: 2 Lute: 1835 r: nak zachowa³ interesuj¹c¹ sylwetkê i fragmenty W ostatnim czasie bardzo ³adnie zagospoda- architektury gotyckiej. Budowla jest murowa- rowano teren pomiêdzy kościo³em a cmenta- na z ceg³y, otynkowana, jednonawowa z wie¿¹. rzem, zamieniaj¹c go w park-deptak. Mo¿na Ściany zewnêtrzne nawy i prezbiterium spiête tu usi¹śæ na jednej z ³awek i chwilê odpocz¹æ. s¹ uskokami szkarpami. Wie¿a dwukondyg- W ¯elechowie zachowa³o siê kilka cieka- nacyjna z XX w. z he³mem, w kruchcie pod wych drewnianych domów.

120 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 120120 22013-04-04013-04-04 08:35:2008:35:20 Żuków (gmina Grodzisk Mazowiecki)

311

310 312

310 Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Żukowie 311 Wnętrze kościoła 312 Przydrożna kapliczka w pobliżu zniszczonego dworu

ieś po³o¿ona na pó³noc od Milanówka Znajduj¹cy siê obecnie w ¯ukowie drewnia- Wi najlepiej tam dojechaæ, kieruj¹c siê ny kośció³ pw. Przemienienia Pañskiego wybu- gminnymi drogami w³aśnie z Milanówka. dowany w latach 1676–1677 z fundacji Jacka Mo¿na te¿ dojechaæ drog¹ wojewódzk¹ nr 579, Górzyñskiego (proboszcza ¿ukowskiego oraz odbijaj¹c później zgodnie z drogowskazami, wikariusza kolegiaty warszawskiej) jest trze- w prawo. cim z kolei. Jego konsekracji 21 październi- Miejscowośæ ma odleg³¹ historiê. Za³o¿ona ka 1682 r. dokona³ biskup Hieronim Wierz- zosta³a najprawdopodobniej w XIII w. jako bowski sufragan poznañski. Warto wiedzieæ, osada ksi¹¿êca. W tym samym wieku biskup ¿e w ksiêgach parafi alnych s¹ zapisy datowane poznañski Albert eryguje parafi ê. Najstarsze od: 1646 r. dla urodzonych, od 1647 r. dla za- dokumenty, w tym wzmianka o ¿ukowskim ślubionych oraz od 1728 r. dla zmar³ych. Świ¹- proboszczu, pochodz¹ z 1411 r. W 1520 r. sta- tynia by³a remontowana w XIX i XX w. (wraz raniem ksi¹¿¹t mazowieckich Janusza III i Sta- z drewnian¹ dzwonnic¹ z koñca XVII w.). nis³awa parafi ê ufundowano ponownie. Kośció³ zosta³ zbudowany z drewna sosno-

Powiat grodziski 121

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 121121 22013-04-04013-04-04 08:35:2008:35:20 313 314

315 316 317

313 Ołtarz główny 314 Napis nad wejściem do zakrystii z datą „A.D. 1677” 315 Jeden z nagrobków na cmentarzu przykościelnym 316 Dzwonnica 317 Figura przed wejściem na teren kościoła

wego i ma konstrukcjê zrêbow¹, oszalowany s¹ dachem dwuspadowym. Zakrystiê pokrywa pionowymi deskami wraz z listwowaniem dach trójpo³aciowy. Na kalenicy od strony za- jest posadowiony na niskiej podmurówce chodniej umieszczono drewnian¹ latarenkê z betonow¹ listw¹ uszczelniaj¹c¹. Świ¹tynia z he³mem w kszta³cie dzwonka. Wystrój wnê- jest jednonawowa na rzucie prostok¹ta z prez- trza jest barokowy z prze³omu XVII i XVIII w. biterium i dobudowan¹ do niego od strony pó³- We wnêtrzu: o³tarz g³ówny a w nim obraz nocnej now¹ zakrysti¹. Prezbiterium jest wê¿- Przemienienia Pañskiego z XVII w, przys³a- sze od nawy i zamkniête trójk¹tnie. Kruchta niany opuszczan¹ mechanicznie kopi¹ obrazu na planie kwadratu zosta³a dostawiona od stro- Matki Boskiej Czêstochowskiej; dwa o³tarze ny zachodniej. Nawa oraz prezbiterium kryte boczne z obrazem św. Rodziny (boczny lewy)

122 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 122122 22013-04-04013-04-04 08:35:2208:35:22 318 319 320

318 XIX-wieczny nagrobek na cmentarzu parafi alnym 319 Mogiła żołnierzy poległych w wojnie obronnej 1939 r. 320 Aniołek na jednym z nagrobków

i krucyfi ksem (boczny prawy); XVIII-wieczna, Wiele ciekawych zabytków sztuki nagrobnej rokokowa balustrada oddzielaj¹ca prezbite- znajduje siê te¿ na za³o¿onym w 1824 r. rzym- rium od nawy; rzeźba Chrystusa Zmartwych- skokatolickim cmentarzu grzebalnym. Wśród wsta³ego oraz dwie inne (niezidentyfi kowani nich grób Rozalii z Bylewskich Kotowiczowej- świêci); XVII-wieczny krucyfi ks na belce tê- -Pociechin, weteranki powstania styczniowego, czowej wykonany z drewna lipowego – ozdo- zmar³ej w 1923 r., oraz groby polskich ¿o³nie- ba kościo³a; krucyfi ks w kruchcie; w zakry- rzy poleg³ych w 1939 r. Po prawej stronie, id¹c stii drewniana tablica fundacyjna z 1677 r.; od g³ównej bramy, pod ros³ym drzewem znajdu- kielichy srebrzony i mszalny; plakietka wo- j¹ siê popêkane fragmenty nagrobka. Najpraw- tywna ufundowana przez bractwo św. Anny; dopodobniej miejsce wiecznego spoczynku kartusz nad konfesjona³em. Warto wiedzieæ, znaleźli tam dwaj polegli w powstaniu stycz- ¿e w posiadaniu ¿ukowskiego kościo³a by³a niowym. Czytelna pozosta³a jedynie inskryp- kolekcja piêciu XV- i XVI-wiecznych ornatów, cja z wizerunkiem trupiej czaszki z piszczelami które prawdopodobnie znajduj¹ siê obecnie i napisem: prosz¹ o pozdrowienie anielskie. w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej. Obok W pobli¿u wsi znajduj¹ siê ruiny dworu kościo³a wybudowano w XVII w. drewnian¹ wybudowanego najprawdopodobniej na prze- dzwonnicê. Zaprojektowana na planie kwa- ³omie XIX i XX w. nale¿¹cego w tym czasie dratu, wykonana z drewna sosnowego, charak- do rodziny Bolechowskich. Dwór otoczony teryzuje siê konstrukcj¹ s³upow¹ z pionowym jest za³o¿onym w 1900 r. parkiem, zaprojek- szalunkiem. Dach czterospadowy zwieñczony towanym przez Waleriana Kronnenberga, metalowym krzy¿em. Na XVIII-wiecznym obecnie przetrzebionym przez poszukuj¹cych cmentarzu przykościelnym znajduje siê na- materia³u na budulec. Pozosta³y stare kaszta- grobek proboszcza ¿ukowskiego Micha³a Mel- nowce, brzozy oraz dêby. Tu¿ obok przy dro- lerskiego, zmar³ego w 1814 r. Wokó³ terenu dze, na jednym z drzew, znajduje siê ciekawa kościelnego rośnie kasztanowy starodrzew. kapliczka.

Powiat grodziski 123

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 123123 22013-04-04013-04-04 08:35:2608:35:26 Oferta kulturalna i turystyczna Informacja turystyczna

nformacja na temat aktualnej oferty turystycznej udzielana jest w urzêdach i instytucjach Ipowiatu grodziskiego: starostwie, urzêdach miast i gmin, placówkach kultury i organizacjach spo³ecznych. Poni¿ej zamieszczamy ich przydatne adresy, telefony, strony www i e-maile.

Starostwo Powiatu Grodziskiego e-mail: [email protected] 05-825 Grodzisk Mazowiecki www.grodzisk.pl ul. Kościuszki 30 tel. 22 724 07 11, 724 05 01, 724 18 33, Centrum Edukacji Kulturalnej 724 28 71, 724 30 97 do 98, fax 22 724 30 49 „Radogoszcz” e-mail: [email protected] 05-825 Grodzisk Mazowiecki www.powiat-grodziski.pl ul. H. Sienkiewicza 31 www.bip.powiat-grodziski.pl tel. 22 755 51 45

BARANÓW Galeria Instrumentów Folkowych 05-825 Grodzisk Mazowiecki, ul. £¹czna 1 Urz¹d Gminy w Baranowie tel. 22 498 92 92, 605 854 138 96-314 Baranów, ul. Armii Krajowej 87 e-mail: [email protected] tel. sekretariat 46 858 13 50 www.galeria-folk.pl tel. centrala 46 858 13 51 www.gmina-baranow.pl Ma³a Galeria MIX 05-825 Grodzisk Mazowiecki Gminna Biblioteka Publiczna w Baranowie ul. Sienkiewicza 31 (przy wjeździe do miasta) 96-314 Baranów, ul. Armii Krajowej 49 tel. 46 856 03 30 Muzeum PRL-u www.biblioteka-baranow.pl 05-825 Grodzisk Mazowiecki ul. Chlewiñska 19 Filia Biblioteki Publicznej w Kaskach tel. 22 498 92 94, 605 854 138 96-314 Kaski tel. 46 856 08 47 Izba Tradycji EKD/WKD 05-825 Grodzisk Mazowiecki, ul. Batorego 23 Filia Biblioteki Publicznej w Golach tel. sekretariat WKD 22 755 55 64 96-314 Gole www.wkd.com.pl/index.php/pl/article_con- stant/140 GRODZISK MAZOWIECKI JAKTORÓW Urz¹d Miejski w Grodzisku Mazowieckim 05-825 Grodzisk Mazowiecki, ul. T. Koś- Urz¹d Gminy Jaktorów ciuszki 32a 96-313 Jaktorów, ul. Warszawska 33 tel. centrala 22 755 55 34, 755 20 16 tel. 46 856 40 26, 856 40 69 tel. sekretariat 22 755 51 46, 724 34 35 fax 46 855 21 88 fax 22 755 53 27 e-mail: [email protected]

124 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 124124 22013-04-04013-04-04 08:35:2808:35:28 Gminna Biblioteka Publiczna tel/fax 22 758 39 60 96-313 Jaktorów, ul. Che³moñskiego 4 www.mokmilanowek.pl tel. 46 856 40 17 PODKOWA LEŚNA Fila Biblioteki Publicznej w Miêdzyborowie 96-316 Miêdzyborów, ul. Poniatowskiego 1 Urz¹d Miejski tel. 46 855 55 01 05-807 Podkowa Leśna, ul. Akacjowa 39/41 tel. 22 759 21 00, fax 22 758 90 03 MILANÓWEK e-mail: [email protected] www.podkowalesna.pl Urz¹d Miasta Milanówka 05-822 Milanówek, ul. Kościuszki 45 Biblioteka Miejska im. Poli tel. 22 758 30 61, 758 30 62 Gojawiczyñskiej e-mail: [email protected] 05-807 Podkowa Leśna, ul. B³oñska 50 www.milanowek.pl tel./fax 22 758 96 48 e-mail: [email protected] Biuro Promocji Miasta www.mbp-podkowalesna.pl 05-822 Milanówek, ul. Warszawska 32 tel. 22 499 48 70 Centrum Kultury i Inicjatyw e-mail: [email protected] Obywatelskich Pa³acyk Kasyno, 05-807 Podkowa Leśna Milanowskie Centrum Kultury ul. Lilpopa 18 05-822 Milanówek, ul. Kościelna 3 tel. 22 759 22 20, fax 22 729 13 84 wew. 33 tel. 22 758 32 34, fax 22 758 39 60 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] oraz 05-807 Podkowa Leśna, ul. Świerkowa 1 Muzeum Historii Milanówka tel. 22 758 94 41 Budynek Poczty Polskiej (willa „Matulka”) 05-822 Milanówek, ul. Pi³sudskiego 30 Miejski Ośrodek Kultury tel. 22 758 39 60 05-807 Podkowa Leśna, ul. Świerkowa 2/4 tel. 22 758 94 41 Galeria Ars Longa e-mail: [email protected] Gra¿yny i Roberta Śniadewiczów www.mokpodkowa.pl 05-822 Milanówek, ul. Kościelna 5a tel. 22 755 85 90, 724 85 64 Muzeum Kolejki WKD po³o¿one na terenie MOK Muzeum Rzeźby im. prof. Jana 05-807 Podkowa Leśna Szczepkowskiego ul. Świerkowa 1 05-822 Milanówek, ul. Spacerowa 20/22 tel. 22 758 94 41 tel. 22 758 34 81 Sezonowa Galeria Hanny i Leszka Towarzystwo Mi³ośników Milanówka Nowosielskich Prezes TMM – Andrzej Pettyn, 05-822 Mila- 05-807 Podkowa Leśna, ul. Helenowska 7 nówek skr. poczt. 46 tel. 22 758 37 08 Towarzystwo Przyjació³ Miasta-Ogrodu e-mail: [email protected] Podkowa Leśna 05-807 Podkowa Leśna, ul. Świerkowa 1 Galeria Letnisko skr. poczt. 138 05-822 Milanówek, ul. Kościelna 3 www.podkowalesna.org

Powiat grodziski 125

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 125125 22013-04-04013-04-04 08:35:2808:35:28 Muzeum im. Anny i Jaros³awa Dom Kultury w ¯abiej Woli Iwaszkiewiczów w Stawisku 96-321 ¯abia Wola, ul. Warszawska 27 05-807 Podkowa Leśna, ul. Go³êbia 1 tel. 46 857 82 60 tel. 22 758 93 63, fax 22 729 14 21 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.stawisko.pl Biblioteka w ¯abiej Woli 96-321 ¯abia Wola, ul. Warszawska 27 ¯ABIA WOLA tel. 46 857 82 60 e-mail: [email protected] Urz¹d Gminy w ¯abiej Woli 96-321 ¯abia Wola, ul. G³ówna 3 Muzeum ¯aby tel. 46 857 82 60 96-321 ¯abia Wola, ul. Warszawska 27 e-mail: urz¹[email protected] tel. 46 857 82 60 Wycieczki po powiecie

owiat Grodzisk Mazowiecki ma do za- wycieczek. Natomiast w dalszej czêści zapre- Poferowania szeroki i bardzo ró¿norodny zentowanych zostanie kilka zaledwie, wybra- wachlarz ofert, mog¹cych usatysfakcjonowaæ nych mo¿liwości. zarówno osoby zmotoryzowane, jak i te, po- szukuj¹ce spokoju w pieszych wêdrówkach. Na ryby i koń do Grzegorzewic goń Coś odpowiedniego dla siebie znajd¹ bez w¹t- pienia zarówno mi³ośnicy jady konnej b¹dź Oferta zdecydowanie dla zmotoryzo- rowerowej, jak te¿ wêdkarze. Niezapomniane wanych. Od drogi krajowej nr 8 odbijamy obrazy utrwal¹ siê na d³ugo w świadomości na ¯abi¹ Wolê, tam mijamy po drodze wybu- mi³ośników natury i historii. Byæ mo¿e bêd¹ dowany na pocz¹tku XIX w. dwór, w którym to wiekowe drzewa, równie stare drewniane obecnie mieści siê miejscowy Dom Kultury świ¹tynie, malownicze dolinki krêtych rze- oraz Biblioteka. Udajemy siê drog¹ na Ka- czek, a mo¿e bli¿sze naszym czasom piêk- leñ a nastêpnie na Sku³y. Tu wart zobacze- ne parki czy wille i dwory. Powiat grodziski nia jest drewniany kośció³ek wybudowany to tak¿e liczne miejsca pamiêci narodowej, w 1678 r. z interesuj¹cym wystrojem wnêtrza świadcz¹ce o patriotyzmie miejscowej lud- oraz dzwonnic¹ z 1822 r. W obrêbie murów ności zakorzenionym jeszcze przed wiekami znajduje siê te¿ XVIII-wieczny zegar s³onecz- przez ich przodków. Dziêki temu na obszarze ny z marmurowym blatem. W Sku³ach mo- dzisiejszego powiatu mogli z sukcesami dzia- ¿emy odbiæ na rondzie z g³ównej drogi w pra- ³aæ czo³owi przedstawiciele Polskiego Pañstwa wo i dalej skrêcamy w pierwsz¹ drogê w lewo Podziemnego. Wówczas to miasta le¿¹ce na li- (nowa asfaltowa droga) i jedziemy w kierunku nii EKD doczeka³y siê zaszczytnej nazwy „ma- Grzegorzewic. Po drodze przeje¿d¿amy przez ³ego Londynu”. ciekawe tereny leśne, odkrywaj¹ce przed nami Z uwagi na wymienion¹ ró¿norodnośæ piêkno podmok³ych lasów ³êgowych. Na skra- i charakter opracowania, niemo¿liwym wyda- ju lasu mijamy przydro¿n¹ kapliczkê maryjn¹, je siê ca³ościowe przedstawienie miejsc war- przymocowan¹ do drzewa, a jad¹c dalej prosto, tych zwiedzenia i odpoczynku. Czêśæ z nich a¿ do tablicy informacyjnej „EKOFARM”, mo- jest w stanie zainteresowaæ Czytelnika w trak- ¿emy przyjrzeæ siê dok³adniej bardzo ciekawe- cie zapoznawania siê z treści¹ zasadnicz¹ mu i urozmaiconemu architektonicznie kolo- „Przewodnika”. Wydaje siê, ¿e zawarte tam rytowi wspó³czesnych budynków. Zbli¿aj¹c siê opisy mog¹ pomóc w opracowaniu w³asnych do celu podró¿y, na wprost drogi wy³ania siê

126 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 126126 22013-04-04013-04-04 08:35:2808:35:28 321 322 323

324 325

321 Kościół w Skułach 322 Przydrożna kapliczka w Grzegorzewicach 323 Miejsce do odpoczynku na terenie „EKOFARM-u” 324 Dwór w Żabiej Woli 325 Domy letniskowe w Grzegorzewicach 326 Grzegorzewickie stawy

326

sylwetka klasycystycznego dworu z ok. 1850 r., w okolicy i maj¹ charakter hodowlany. Prowa- z uwagi na rozmach realizacji nazywanego po- dzona jest tam tradycyjna gospodarka rybacka tocznie przez okolicznych mieszkañców pa³a- pod zarz¹dem Gospodarstwa Rolno-Rybackie- cem. W jego bezpośrednim s¹siedztwie znaj- go „EKOFARM Grzegorzewice”. Otaczaj¹ca duj¹ siê grzegorzewickie stawy, nawadniane je natura stwarza niezwyk³e i niepowtarzalne przez wyp³ywaj¹c¹ z okolic Zimnej Wody (po- wra¿enie. Teren jest doskonale przygotowany. ³o¿onej na po³udnie od Grzegorzewic) rzecz- Mo¿na tutaj indywidualnie wêdkowaæ i zjeśæ ki Pisi G¹goliny. Stawy te s¹ najwiêkszymi sma¿on¹ rybê w drewnianych, specjalnie

Powiat grodziski 127

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 127127 22013-04-04013-04-04 08:35:2808:35:28 urz¹dzonych na świe¿ym powietrzu i zadaszo- malowan¹ w 1894 r. „Kurkê wodn¹”. Mijaj¹c j¹, nych altanach b¹dź w restauracji. Oczywiście, skrêcamy w pierwsz¹ w lewo ul. Lecha Zond- po uiszczeniu odpowiedniej op³aty, z³owione ka i tam na budynku Gimnazjum nr 3 zosta³y ryby mo¿na zabraæ ze sob¹. £owiska sk³adaj¹ umieszczone ekspozycje nr 3 i nr 4, na których siê z 19 stawów, a ka¿dy z nich ma swoj¹ na- przedstawiono kolejno: „Babie lato” (1875 r.) zwê. Tak wiêc mo¿na powêdkowaæ na stawie oraz „Drogê w lesie” (1887 r.). Po powrocie „Pasterskim”, „Dzikim” albo np. na „Bume- na deptak przy ul. 11 listopada 25/27 mo¿emy rangu”. Nie zapomniano te¿ o najm³odszych. podziwiaæ kolejne dzie³o artysty. Tym razem Dla nich przygotowano specjalne bezpieczne jest to „Orka” namalowana w 1896 r. Nastêpnie i estetyczne placyki zabaw ze zje¿d¿alniami, przechodzimy do budynku przy ul. 11 listopada drabinkami oraz wieloma innymi atrakcjami. 18. Tutaj zaprezentowano nr 6 ekspozycji, któ- Mi³ośnicy przyrody mog¹ spotkaæ w tej oko- rym jest „Jarmark” (Przeprawa) z 1883 r. Id¹c licy wiele gatunków ptaków i zwierz¹t leśnych, dalej, na budynku przy skrzy¿owaniu z ul. dla których stawy s¹ źród³em wy¿ywienia b¹dź ¯wirki i Wigury umieszczone zosta³y kolejne wodopojem. dzie³a Che³moñskiego: „Królestwo ptaków” Mo¿na tu te¿ przenocowaæ, a w bliskim (1906 r.), „Powitanie s³oñca. ¯urawie” (1887 r.) s¹siedztwie stawu „Anka” znajduje siê stad- oraz „Wieczór na Polesiu” (1909 r.). Obraz nina koni. Jazdy terenowe odbywaj¹ siê tam nr 10, „Przed karczm¹” (1877 r.), znajduje siê przez ca³y rok. Galop po zaśnie¿onych, rzad- na budynku przy placu Wolności 12. Skrêcaj¹c ko uczêszczanych ście¿kach lub k¹piel w sta- w lewo, w ul. Spó³dzielcz¹, przy budynku pod wie po ca³odniowej jeździe konnej na oklep nr. 13, dochodzimy do dzie³a zatytu³owanego i to w upale, to, poza kuligiem i bryczkami, „Dymy” (1897 r.) koñcz¹cego ekspozycjê ulicz- tylko niektóre tutejsze atrakcje… i jeszcze ten nej galerii. Warto w tym miejscu zaznaczyæ, niezm¹cony spokój… ¿e reprodukcje dzie³ Che³moñskiego, z uwagi Przez Grzegorzewice prowadzi niebieski na bardzo dobre oświetlenie, mo¿na te¿ podzi- szlak, który doprowadziæ nas mo¿e do rezer- wiaæ w d³ugie jesienno-zimowe wieczory. Sam watu „Skulskie dêby”. spacer pozwoli zapewne rozejrzeæ siê po sa- We wsi jest wiele domów letniskowych, cie- mym mieście, co niew¹tpliwie przyczyni siê kawych ze wzglêdu na sw¹ architekturê. do dostrze¿enia jego uroków. Osoby przygotowane na d³u¿sz¹ wêdrów- Śladami Józefa Chełmońskiego kê zachêciæ nale¿y do przebycia spaceru – a¿ do Adamowizny (ulicami Montwi³³a, a dalej Propozycja nie tylko dla mi³ośników twór- Osowieck¹) b¹dź podjechania lini¹ autobuso- czości malarza. Przede wszystkim musimy w¹ nr 3 (oko³o 15 minut). Nazwa wsi pocho- dojechaæ do Grodziska Mazowieckiego – obo- dzi od imienia w³aściciela jednego z trzech jêtnie, poci¹giem, autobusem b¹dź samocho- znajduj¹cych siê tu dworków, dr. Adama dem. Na miejscu czekaj¹ na nas dwie propo- Che³moñskiego, m³odszego brata Józefa Che³- zycje. moñskiego. We wsi znajduj¹ siê 3 dworki. Pierwsz¹ z nich jest „Grodziska Galeria Jeden z nich nale¿a³ w³aśnie do doktora Ada- Uliczna”. Sk³adaj¹ siê na ni¹ powiêkszone re- ma Che³moñskiego. W 1900 r. sprowadzi³ produkcje 11 obrazów Józefa Che³moñskie- tam z Kuklówki drewniany dworek nale¿¹cy go zlokalizowane na budynkach przy ul. 11 wcześniej do Józefa Che³moñskiego. Stan¹³ listopada (popularnym grodziskim deptaku) on na najwy¿szym pagórku znajduj¹cym siê lub w jej bliskim s¹siedztwie. Tu¿ przy dwor- w posiad³ości. Kolejny dworek, zwany te¿ wil- cach PKP i PKS natkniemy siê na ekspozycjê l¹ z ogrodem na Adamowiźnie, wybudowany nr 1 przedstawiaj¹c¹ powsta³e w 1900 r. „Bocia- zosta³ dla bratanka Józefa Che³moñskiego – dr. ny”. Umieszczono je przy ul. 11 listopada 46, Mateusza Che³moñskiego ok. 1930 r. Rozci¹ga od strony ul. Sk³adowej. Kolejna ekspozycja siê z niego widok na tzw. „Che³moñszczyznê” nr 2 przy ul. 11 listopada 32 przedstawia na- – dawne m³yñskie stawy pośród porośniêtych

128 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 128128 22013-04-04013-04-04 08:35:3208:35:32 329

327 328

331

330

332 333

327 Ostatnie poprawki mistrza na grodziskim deptaku 328 Popiersie patrona szkoły w Adamowiznie dr. Mateusza Chełmońskiego 329 „Grodziska Galeria Uliczna” 330 Dwór Adama Chełmońskiego 331 „Grodziska Galeria Uliczna” 332 Staw we wsi 333 Kamień z tablicą pamiątkową poświęconą mjr. Janowi Górskiemu ps. „Chomik”

drzewami pagórków oraz du¿y park ze staro- te¿ sztuczny staw na rzece Mrownie. Po d³u- drzewiem, a w nim tzw. „Dêby Che³moñskie- gim spacerze w³aśnie tu mo¿emy odpocz¹æ. go”, na które sk³ada siê 5 dêbów szypu³kowych We wsi przy szkole podstawowej mo¿emy zo- o obw. pni od 2 do 3,8 m, a tak¿e lipa drobno- baczyæ popiersie jej patrona dr. Mateusza Che³- listna o obw. pnia 3,3 m. W parku znajduje siê moñskiego, autorstwa absolwentki wydzia³u

Powiat grodziski 129

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 129129 22013-04-04013-04-04 08:35:3208:35:32 rzeźby ASP w Warszawie Joanny Szymañskiej, miejsca potêgowany jest piêkn¹ architektur¹ oraz kamieñ z tablic¹ pami¹tkow¹ poświêcon¹ willi ukrytych w zaciszu niezwyk³ej przyrody. mjr. Janowi Górskiemu ps. „Chomik”, inicja- Przewodniki charakteryzuj¹ ponad 50 miejsc torowi i wspó³twórcy cichociemnych, ¿o³nie- wartych zobaczenia w mieście. W celu u³a- rzowi AK zrzuconemu na placówkê odbiorcz¹ twienia poruszania siê zaproponowano kilka „Solnica” Radonie–Osowiec, zastrzelonemu tras o wdziêcznych nazwach bior¹cych sw¹ podczas os³aniania ucieczki wiêźniów z obozu proweniencjê od nazewnictwa ulic. Jak przy- koncentracyjnego we Flösenburgu. sta³o na miasto ogród ich nazwy zwi¹zane s¹ z faun¹ i fl or¹. Po wschodniej stronie mia- Podkowa nie tylko ptaszkowa sta ulokowa³y siê wiêc sosny, wierzby itp. Po³u- dniowo-zachodni¹ czêśæ zdominowa³y kwiaty i kwiatowa ze storczykami i konwaliami na czele. W pó³- nocno-zachodniej czêści znalaz³y swe miejsce Miasto ogród Podkowa Leśna sama w sobie m.in. kuku³ki, or³y i soko³y, a w pó³nocno- jest warta obejrzenia. Niepowtarzalny klimat -wschodniej wiewiórki, je¿e i sarny. Spaceruj¹c

334 335 336

337 338

334 Dawne Kasyno – obecnie siedziba Centrum Kultury i Inicjatyw Obywatelskich 335 Figura Chrystusa Ecce Homo 336 Rezerwat „Sójek” 337 Stawisko 338 Fragment ekspozycji w Muzeum im. Iwaszkiewiczów

130 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 130130 22013-04-04013-04-04 08:35:3708:35:37 po „Podkowie ptasiej”, na pewno warto dojśæ M³ochowski. Przebiegaj¹ przez niego 4 wyty- do Stawiska. Tam wokó³ domu zbudowanego czone szlaki piesze, a tak¿e trasy konne oraz przez Stanis³awa Lilpopa roztacza siê 18-hek- ście¿ki rowerowe, tzw. ma³a, średnia i du¿a tarowy park. Stawisko po³o¿one jest w za- pêtla. Warto te¿ pamiêtaæ, i¿ na terenie lasu chodniej czêści Podkowy Leśnej. Pierwotnie utworzono 2 rezerwaty: im. Boles³awa Hrynie- maj¹tek zajmowa³ 40 ha, które wydzieli³ dla wieckiego oraz „Zaborów”. siebie z podkowiñskich dóbr Stanis³aw Lilpop w 1925 r. z przeznaczeniem dla córki Anny Historyczne rezydencje poślubionej w 1922 r. przez Jaros³awa Iwasz- kiewicza. Obecnie znajduje siê tam muzeum. Milanówek wyraźnie postawi³ na miejsca „Podkowa ptasia” to tak¿e rezerwat „Parów upamiêtniaj¹ce wydarzenia zwi¹zane z II woj- sójek”. Id¹c w kierunku „Podkowy kwiato- n¹ światow¹. Podczas okupacji Milanówek na- wej”, nie sposób te¿ omin¹æ parku miejskiego le¿a³ do jednego z najwa¿niejszych ośrodków ze s³ynnym kasynem. Warto te¿ odwiedziæ Las dowodzenia, szkolenia i zakrojonej na szerok¹

339 340

341 342

339 Willa „Romin” (w głębi ogrodu) 340 Tablica przy willi „Romin” 341 Teatr Letni 342 Willa „Józefi na” 343 Tablica pamiątkowa przy willi „Marysia” 344 Willa „Matulinek”

343 344

Powiat grodziski 131

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 131131 22013-04-04013-04-04 08:35:4008:35:40 skalê walki z najeźdźc¹ na terenie Mazowsza ska do ¯yrardowa, na g³ównym skrzy¿owaniu zachodniego. W specjalnie przygotowanym w Miêdzyborowie. Na jej terenie znajduje siê przewodniku po mieście, zatytu³owanym Mi- m.in. Chata ludowa (budynek przeniesiony lanówek „Ma³y Londyn”, przedstawiono 43 z £¹cznej, woj. świêtokrzyskie), w której or- miejsca zwi¹zane z pamiêci¹ o tamtych dniach. ganizowane s¹ imprezy integracyjne dla fi rm Dla u³atwienia zwiedzania zaproponowano (quady, wystêpy zespo³ów estradowych, strze- dwie trasy: „A” – po po³udniowej czêści mia- lanie z karabinków), obs³ugiwane s¹ te¿ wy- sta z 13 obiektami – oraz trasê „B” – wytyczon¹ cieczki szkolne (w ofercie strzelanie z ³uku, w pó³nocnej jego czêści z 30 miejscami. Wart lepienie z gliny, zabawy sportowo-ruchowe: podkreślenia jest fakt, ¿e wszystkie wymienio- huśtawki, przeci¹ganie liny itp.) oraz inne ne w przewodniku miejsca opisane s¹ fi zycz- okolicznościowe imprezy, np. Kowbojskie nie przed obiektami na specjalnych tablicach. Wesele, kuligi konne, a ich uczestnicy mog¹ Jednak¿e nale¿y pamiêtaæ, ¿e w Milanówku otrzymaæ pami¹tkowy bieganowski dukat. znajduje siê te¿ wiele innych, niezwi¹zanych W³aściciele bazy planuj¹ te¿ wybudowanie z II wojn¹ światow¹ miejsc nie wymienionych lub przeniesienie autentycznej kuźni i orga- we wspomnianym przewodniku. nizowanie w niej pokazów tradycyjnego ko- walstwa. Baza Bieganów Na terenie Bazy znajduj¹ siê jeszcze dwa ciekawe budynki, pierwszy to sza³as pasterski Mi³ośnicy koni znajd¹ tu odpowiednie przeniesiony z Ma³opolski, drugi to drewniany miejsce rekreacji. Do Bazy mo¿na dojechaæ, budynek szko³y z Bieganowa, s³u¿¹cy obecnie skrêcaj¹c z drogi 719 prowadz¹cej z Grodzi- jako dom mieszkalny.

345 346

347 348

345 Witamy w Bazie Bieganów! 346 Chata ludowa (budynek przeniesiony z Łącznej, woj. świętokrzyskie) 347 Lamus kryje „skarby” minionego czasu 348 Dzieci znajdą tu wiele atrakcji

132 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 132132 22013-04-04013-04-04 08:35:4508:35:45 Imprezy

powiecie grodziskim organizowanych stości Autosacrum wymyślili ksi¹dz Leon W jest wiele imprez o charakterze maso- Kantorski, wieloletni proboszcz parafi i św. wym, które s³u¿¹ zarówno mieszkañcom re- Krzysztofa w Podkowie Leśnej, i ksi¹dz Broni- gionu, jak i odwiedzaj¹cym te strony turystom. s³aw Piasecki, sekretarz ksiêdza prymasa Ste- Szczegó³y kulturalnego kalendarza powiatu fana Wyszyñskiego. mo¿na ³atwo odnaleźæ na stronach interne- towych poszczególnych gmin. Z bardzo wielu Festiwal Muzyczne Konfrontacje imprez cyklicznych chcielibyśmy poleciæ: Au- tosacrum, Festiwal Muzyczne Konfrontacje, Impreza cykliczna od 12 lat organizo- Festiwal Otwarte Ogrody, Miêdzynarodowe wana przez Muzeum im. Anny i Jaros³awa Spotkania Muzyczne w Miêdzyborowie, Miê- Iwaszkiewiczów w Stawisku, zainicjowana dzynarodowy Jarmark Produktów Regional- w 2000 r. przez Stowarzyszenie Ogród Sztuk nych, ¯abi Zlot. i Nauk. Koncerty, wyk³ady, wystawy ka¿dego roku Autosacrum, Rowerosacrum gromadz¹ liczn¹ publicznośæ. W 2011 r. w ra- mach ogólnopolskich obchodów setnej rocz- Co roku w Podkowie Leśnej w kościele nicy urodzin Czes³awa Mi³osza Muzeum pw. św. Krzysztofa, patrona podró¿uj¹cych, w Stawisku zorganizowa³o XII Festiwal Litera- w pierwszy majowy weekend odbywa siê jed- cko-Muzyczne Konfrontacje „Mi³osz – Iwasz- na z najstarszych imprez samochodowych − kiewicz”. Festiwalowi przyświeca³y dwa cele: Autosacrum − uroczystośæ poświêcenia po- zapoznanie odbiorców z tymi aspektami twór- jazdów. Swój dzieñ maj¹ tak¿e cykliści, którzy czości i biografi i Czes³awa Mi³osza, które wi¹¿¹ dzieñ wcześniej przybywaj¹ na Rowerosacrum siê ściśle z osob¹ Jaros³awa Iwaszkiewicza oraz − uroczystośæ poświêcenia rowerów. konfrontacja strategii artystycznych, postaw Pierwszy raz poświêcono samochody politycznych i upodobañ estetycznych dwóch w 1933 r. na rozpoczêcie sezonu automobilo- wybitnych pisarzy. Uczynienie tych tematów wego. Z roku na rok Autosacrum przyci¹ga co- przedmiotem namys³u i dyskusji w Stawisku raz wiêksz¹ liczbê kierowców. Na pierwszym ma swoje g³êbokie uzasadnienie, gdy¿ Mi³osz poświêceniu by³o kilkadziesi¹t samochodów, czêsto gości³ w domu Iwaszkiewiczów i zawsze teraz przyje¿d¿a ich kilkaset. Nazwê uroczy- z wdziêczności¹ wspomina³ gospodarzy.

349 350

350 Zespół Puniukai z Puńska – Festiwal Muzyczne 349 Autosacrum 2007 r. Konfrontacje

Powiat grodziski 133

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 133133 22013-04-04013-04-04 08:35:4708:35:47 Szczegó³y programu i terminów imprez na- ki w ogrodowych przestrzeniach przeplataj¹ le¿y szukaæ na stronach muzeum. siê ze śpiewem ptaków, a festiwalowi goście zapominaj¹ na chwilê o ulicznych korkach, Festiwal Otwarte Ogrody stresie i pośpiechu. Idea festiwalu zosta³a wymyślona Impreza odbywa siê w kilku mazowieckich w 2004 r. przez Magdalenê Prosiñsk¹ i £uka- miejscowościach: Brwinowie, Józefowie, Ko- sza Willmanna i zorganizowana po raz pierw- morowie, Konstancinie, Milanówku, Podko- szy w 2005 r. w Podkowie Leśnej. W kolejnym wie Leśnej, Zalesiu Dolnym i warszawskich roku festiwal zorganizowano równie¿ w Mila- dzielnicach Sadybie oraz W³ochach, które no- nówku. sz¹ miano miast ogrodów. Zapraszamy na festiwal do Milanówka Na co dzieñ ukryte za ogrodzeniami, przy- i Podkowy Leśnej! s³oniête wysokimi ¿ywop³otami ogrody, ot- Szczegó³y festiwalowego programu oraz ter- wieraj¹ swoje furtki! Ka¿dego roku zapraszaj¹ miny imprez mo¿na znaleźæ na stronie inter- do nich gospodarze − ludzie nietuzinkowi, netowej www.otwarteogrody.pl lub na stronach serdeczni, gościnni, pe³ni zaanga¿owania i do- miast i dzielnic bior¹cych udzia³ w festiwalu. brej energii. S¹ wśród nich artyści, pasjonaci i mi³ośnicy sztuki, kontynuatorzy wielopoko- Międzynarodowe Spotkania leniowych rodzinnych tradycji oraz znawcy lokalnej historii. Co roku „ogrodowa” pub- Muzyczne w Międzyborowie licznośæ ma mo¿liwośæ obejrzenia dziesi¹tek wystaw, koncertów, happeningów i prelekcji. Pierwszy koncert odby³ siê 6 sierpnia 2000 r., Festiwal sta³ siê nie tylko pomys³em na pro- a jego pomys³odawc¹ by³ pochodz¹cy z Miê- mowanie atmosfery miasta ogrodu, ale rów- dzyborowa wybitny tenor, na sta³e mieszkaj¹- nie¿ sposobem prezentacji miejscowości po- cy w Pary¿u Andrzej Szadkowski. przez piêkn¹ zieleñ miejsk¹, architekturê oraz Impreza odbywa siê dziêki zaanga¿owaniu kulturê i sztukê. Otwarte Ogrody przenosz¹ lokalnych w³adz gminy Jaktorów, Stowarzy- zwiedzaj¹cych na drug¹ stronê lustra, daj¹ szeniu Przyjació³ Wydm Miêdzyborowskich, mo¿liwośæ odpoczêcia od tempa codziennego proboszczowi miêdzyborowskiej parafi i i lo- ¿ycia, okazjê do spotkania z nieprzeciêtnymi kalnej spo³eczności. W koncertach bior¹ udzia³ ludźmi i sztuk¹ w otoczeniu przyrody. Podczas zapraszani przez A. Szadkowskiego śpiewa- festiwalowych spotkañ czas zatrzymuje siê cy z ca³ego świata, w tym równie¿ z Polski, na kilka dni. Rodzinne spacery, doro¿ki, riksze i co warto podkreśliæ, za swój wystêp nie bior¹ i rowery zastêpuj¹ samochody, dźwiêki muzy- honorariów. Koncerty odbywaj¹ siê w kościele

351 352

351 Ogród fi lozofi czny w czasie Festiwalu Otwartych 352 Międzynarodowe Spotkania Muzyczne w Między- Ogrodów w Milanówku borowie 2011 r.

134 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 134134 22013-04-04013-04-04 08:35:4908:35:49 parafi i rzymskokatolickiej pw. Przemienienia nicze, pszczelarskie, które mo¿na kupiæ lub Pañskiego. Imprezê poprzedza uroczysta msza spróbowaæ na miejscu. Imprezie towarzysz¹ świêta. Oprócz koncertu w kościele dolnym warsztaty z takich tradycyjnych dziedzin rê- mo¿na równie¿ obejrzeæ Wystawê Jednego kodzie³a, jak np.: haft, garncarstwo, wikliniar- Dnia. Informacje dotycz¹ce zarówno histo- stwo czy rzeźba. rii, jak i przysz³ych koncertów mo¿na śledziæ na stronie internetowej www.spotkaniamie- Żabi Zlot dzyborow.pl. W 2011 r. impreza odby³a siê po raz pi¹ty. Międzynarodowy Jarmark Przygotowuje j¹ Muzeum ¯aby przy wspó³- pracy Domu Kultury w ¯abiej Woli. ¯abi Produktów Regionalnych Zlot propaguje nowoczesn¹ ochronê środowi- ska i pe³ni funkcje dydaktyczne. Jest wysoko Impreza odbywa siê corocznie w czerwcu, oceniane przez środowisko leśników. Impre- na dziedziñcu przed grodziskim Centrum za odbywa siê w maju i towarzysz¹ jej takie Kultury. W Jarmarku uczestnicz¹ nie tylko inicjatywy, jak np. konkurs poetycki. Skie- wystawcy z ca³ej Polski, ale równie¿ goście rowana jest g³ównie do m³odego pokolenia, z innych krajów, np. wystawcy z Litwy, Austrii, ale i dorośli znajd¹ na niej wiele interesuj¹- Francji. Prezentowane s¹ przede wszystkim cych wydarzeñ. Wiêcej informacji mo¿na zna- spo¿ywcze produkty regionalne, przetwory leźæ na stronie internetowej Muzeum ¯aby mleczarskie, wyroby wêdliniarskie, piekar- www.muzeum_zaby.republika.pl.

Gospodarstwa agroturystyczne

Przystanek Gongolina Ewa i Krzysztof B³aszkiewicz 96-314 Baranów, Gongolina, 96-321 ¯abia Wola, Siestrzeñ ul.Gongolina 45/47 ul. Rozaliñska 10 tel. 691 539 476 tel. 22 729 93 30

Powiat grodziski 135

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 135135 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 Welcome to Grodzisk County

rodzisk County is one of the 42 coun- (Jay Creek), Boles³aw Hryniewiecki Reserve, G ties of the Mazovia Region and allures Witold Tyrankowski “Zaborów” Reserve visitors with its host of tourist attractions. It and a nature and landscape park “Wydmy stretches just 30 kilometres southwest of War- Miêdzyborskie” (Miêdzyborskie Dunes). Cen- saw and more than 80,000 inhabitants live in turies ago, a huge part of the present county its area of 367 km2. Six communes different was covered by Jaktorowska Forest, a buffer of in their natural and industrial character are European aurochs. The last recorded aurochs comprised in the administrative county: these survived here until 1627, a fact marked by are the town and the commune of Grodzisk a memorial in Jaktorów. Mazowiecki, capital of the county, the town of Church architecture admirers will fi nd a few Milanówek, the town-garden Podkowa Leśna, interesting sites in the county, among them and the communes of Baranów, Jaktorów and wooden churches in Izdebne Kościelne (2nd ¯abia Wola. half of the 18th century), Sku³y (2nd half of the Grodzisk County has excellent transport 17 th century) and ¯uków (2nd half of the 17th links. It is located at a fork of national roads No. century). The county boasts also many appeal- 2 and 8; a county road No. 719 runs through its ing secular buildings, such as “Dom Skarbka” centre and the A2 motorway is being built in (Skarbek’s House) in Grodzisk (2nd half of the the northern part of the county. The county’s 18 th century), palace in Ojrzanów (2nd half of transport advantages are also strengthened by 19th century), Museum in Stawisko, place of two railway lines, with Polish National Rail- work of eminent Polish poet Jaros³aw Iwasz- way (PKP) stations in Milanówek, Grodzisk kiewicz, manor house in ¯abia Wola, hous- Mazowiecki, Jaktorów and Miêdzyborów and ing, among others, a Frog Museum. The origi- Warsaw Commuter Railway (WKD) stations nal Gallery of Folk Instruments in Grodzisk in Podkowa Leśna and Grodzisk Mazowiecki. is also worthy a note. Milanówek, Grodzisk These transport connections are particularly and Podkowa Leśna boast many historic villas. important for the tourists without their four The town of Podkowa Leśna was built from wheels coming from Warsaw, who can easily scratch according to the idea of “Garden Cit- and within less than an hour reach the town- ies of Tomorrow” promoted by Ebenezer How- garden Podkowa Leśna, green Milanówek or ard in England at the end of the 19th century Miêdzyborów. (“work in the city, live in the country”). During Several archeological sites from the period the WWII, the county had a strong resistance of Linear Pottery culture (Neolithic) have been movement: in the aftermath of the Warsaw discovered in the area of the county. Subse- Uprising, Milanówek was named ‘Little Lon- quent excavations of settlements from Iron don”, and during a certain period of time, the Age and Roman period have been made in the town was fulfi lling the unoffi cial function of villages of Chlebnia, Gole and Holendry Ba- the capital city. It is worth knowing that the ranowskie. In Jaktorów and Garbnik, kurgan surroundings of the village of Budy Zosine burial mounds were found, dated at the turn of witnessed the biggest partisan battle in the the 3rd and 4th century AD. These excavations history of the WWII. reveal that the region have been suitable for Grodzisk County was home to many emi- settlement since the dawn of history. nent artists and personalities. Among them, The county is home to several precious the world famous painter Józef Che³moñski, monuments of nature and protected nature who drew inspiration for most of his works reserves: “Skulski Las” (Skulski Forest), “Skul- from the marvels of the Grodzisk County land, skie Dêby” (Skulskie Oaks), “Parów sójek” and Leonid Teliga, a prominent sailor raised

136 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 136136 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 in Grodzisk, who was the fi rst man to single- The visitors will fi nd there a large number of handedly circumnavigate the globe alone. hiking and biking trails. The rapidly growing Grodzisk County offers a wide range of rec- county offers many culture and entertainment reational activities. Everyone will fi nd some- facilities, like the modern Cultural Centre in thing to fi t their tastes: it is certainly a place Grodzisk. It also counts increasingly active lo- to time their visit for the enthusiasts of fi sh- cal associations, fl ourishing press market, and ing (e.g. Grzegorzewice, Musu³y) and horse- its own radio station, “Bogoria”. Welcome to back riding (e.g. Bieganów, Grzegorzewice). Grodzisk Country!

Powiat grodziski 137

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 137137 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 Illustrations Titles

1. Early medieval gord (Slavic fortifi ed settle- oski of Mokronos: epitaph in St. Anne’s ment) in Chlebnia Church in Grodzisk Mazowiecki 2. Medieval gravestone in the Annuncia- 24. Zaremba coat of arms of Stanis³aw of Ka- tion of the Blessed Virgin Mary Church in linów, Bishop of Kiev, Abbot of Sulejów: ¯elechów epitaph in the Annunciation of the Blessed 3. National memorial in Plac Wolności (Free- Virgin Mary Church in ¯elechów dom Square) in Grodzisk Mazowiecki 25. Jaros³aw Iwaszkiewicz 4. Tombstone of two January Uprising insur- 26. Leopold Okulicki (pseudonym “Niedźwia- gents in the cemetery in ¯uków dek”) 5. Memorial to Grey Ranks, the underground 27. Stanis³aw Wilhelm Lilpop Polish Scouting Association, in Szare Szere- 28. Józef Che³moñski, photo of 1895-1900 gi (Grey Ranks) Street in Milanówek from the collection of the Stefañski family, 6. Commemorative plaque on the wall of St. scan belonging to the Józef Che³moñski Anne’s Church in Grodzisk Mazowiecki Foundation 7. Grave of the executed Home Army soldiers 29. Józef Che³moñski Tillage (1896) in the Boles³aw Hryniewiecki in Podkowa 30. Józef Che³moñski The Storks (1900) Leśna 31. Leonid Teliga at the entrance to the “Lan- 8. Commemorative plaque on the wall of St. caster” bomber Anne’s church in Grodzisk Mazowiecki 32. Old wooden manor house of Józef 9. Plaque on the wall of the prison in Grodzisk Che³moñski moved by Adam Che³moñski 10. Map of Grodzisk County from Kuklówka to Adamowizna 11. Mrowna River 33. “Che³moñszczyzna” (Che³moñski’s Land): 12. Landscape in the surroundings of ¯eli- old mill ponds chów 34. Manor also known as a “villa with a gar- 13. Fishing pond “Musu³y” den” in Adamowizna 14. “Skulski Las” (Skulski Forest) nature re- 35. One of the trees – monuments of nature in serve the manor park 15. Unexpected encounter in the “Skulskie 36. Shrine by the pond Dêby” (Skulskie Oaks) nature reserve 37. Manor designed for the Zahart family 16. Swamps in “Skulskie Dêby” nature reserve 38. St. Joseph the Bridegroom of the Blessed 17. “Parów Sójek” (Jay Creek) nature reserve in Virgin Mary Church in Baranów Podkowa Leśna 39. Main altar 18. Boles³aw Hryniewiecki nature reserve 40. Baptismal font 19. Witold Tyrakowski “Zaborów” nature re- 41. Beautiful pink tile stove in the vestry of the serve church 20. “Wydmy Miêdzyborowskie” (Miêdzybo- 42. Cross from 1871 rowskie Dunes) nature and landscape park 43. Cross from 1901 21., 22. Landscapes of the future „Ziemia 44. Park by the church Che³moñskiego” (Che³moñski’s Land) 45. Stone with the plaque commemorating the Landscape Park local fi re fi ghters 23. Grzyma³a coat of arms of Rozalia née Pr- 46. Tombstone from the early 20th century zyborowska, wife of Kazimierz Mokron- renovated in 2011, cemetery in Baranów

138 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 138138 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 47. The place where once stood “Pekin” (Bei- 82. Manor of the Mokronoski family jing), a building housing a Russian Ortho- 83. Epitaph of Wojciech Mokronoski – son of dox chapel Wojciech, founder of the church, castellan 48. Thatched barn in Bartoszówka of Rawa and a royal colonel who died on 49. In the village, you can still enjoy a truly February 10th, 1679, at the age of 29 idyllic atmosphere 84. Historical railway station building 50. The trees and dense bushes hide the palace 85. Villa “Foksal” from view 86. Epitaph of Gen. Mateusz Nagorzyn (Nog- 51 Railway building in Bo¿a Wola oszyn) of Radwan Coat of Arms, buried in 52. Outer facade of Fr. Jan Twardowski School Grodzisk Mazowiecki Complex in Bo¿a Wola 87. Former Hydropathic Treatment Institute 53. Roadside chapel of Dr. Bojasiñski 54. Cemetery of Home Army soldiers from 88. Villa “Milusin” “Kampinos” Group in Budy Zosine 89. Villa “Radogoszcz” 55. Tombs of the fallen soldiers 90. Memorial to the soldiers of Home Army 56. Concrete replica of a wooden cross “Ba¿ant” (Pheasant) District and other un- 57. Roadside cross derground organizations 58. Roadside shrine 91. One of the 19th-century tombstones in the 59. Early medieval gord (Slavic fortifi ed settle- Roman Catholic cemetery ment) in Chlebnia 92. Little angel at the tombstone of Wojtuś 60. Maidan (open space) of the gord W³odek, died in 1917: Roman Catholic 61. Neo-Baroque manor in Chlebnia cemetery 62. Manor park 93. Grave of the unknown soldiers of the 1920 63. Roadside statue of Virgin Mary war: Roman Catholic cemetery 64. Renovated shrine from 1861 94. Promenade in Grodzisk, 11 Listopada Street 65. Roadside cross founded by the Kubacki 95. Bazaar in Grodzisk and Tuszyñski families in 1908 96. Jewish cemetery 66. Old manor in Gole (front view) 97. Statue of Józef Che³moñski 67. Old manor in Gole (view from the garden) 98. “Grodzisk Street Gallery” of Józef 68. Former manor park Che³moñski’s paintings 69. Shrine in the manor park 99. Freedom memorial 70. Wooden buildings in Gole 100. Memorial to Home Army commander, 71. Former school building from 1904 General Leopold Okulicki 72. Commemorative plaque at the former 101. Oaks – monuments of nature in the school’s building Counts Skarbek Municipal Park 73. Slavic settlement in Chlebnia, called 102. Folk Instruments Gallery “Swedish Mountains” by the locals 103. Historical wagon of Electric Commuter 74. St. Anne’s Church seen from the rectory Railway (now Warsaw Commuter Railway) 75. St. Anne’s Parish Church as seen from H. 104. Erratic – monument of nature in front of Sienkiewicza Street the swimming centre“Wodnik 2000” 76. Main altar in St. Anne’s Church 105. Modern building of Grodzisk’s Cultural 77. Image epitaph made of stucco, probably Centre representing the Okuñ brothers 106. Manor in Grzegorzewice 78. Epitaph of Jan Klemens Mokronoski dated 107. Grzegorzewice ponds April 15th, 1769 108. Fox by one of the ponds 79. Figure of Christ in front of the church 109. Pond in the manor park 80. Holy Cross Chapel 110. Roadside shrine 81. Carved plaques with the thoughts of Karol 111. Ospreys also profi t from the abundance Wojty³a – Polish Pope of Grzegorzewice ponds

Powiat grodziski 139

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 139139 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 112. The hosts have prepared facilities for re- 146. Commemorative stone laxation and entertainment for the young- 147. 19th-century building of the parish farm est ones 148. Tomb of the Baciarellis and Franciszek 113. Alley leading to the palace In Grzmi¹ca Szymañski, the last owner of the Kaski 114. A shrine stands next to the gate manor 115. Landscape park 149. Shrine from 1918 commemorating Po- 116. Bell tower and fi gures of the Merciful land’s restoration of independence Christ and the Immaculate Virgin Mary 150. Central square in the village 117. Main altar 151. Manor of the Szymañski family 118. One of the 19th-century tombstones 152. Well with a crane 119. Saint Michael the Archangel’s Church in 153. Manor-like building of the library Izdebno Kościelne 154. Shrine from 1910 founded by the Bad- 120. Church cemetery owski spouses 121. Rectory 155. Manor “Cybulszczyzna “ 122. Pond 156. Manor in Kraśnicza Wola 123. Tree – monument of nature near the 157. Farm building with the manor park in the church background 124. Shrine commemorating the restoration of 158. Football fi eld in the former manor park, Independence in 1918 place of outdoor events organized by the 125. Commemorative cross from 1909 municipality 126. Former manor of the Szymanowski 159. Pond family 160. One of the preserved folwark buildings 127. Commemorative plaques on the school’s 161. Mysterious foundation, probably a re- building main of a sundial 128. Stands at St. Michael’s parish holiday 162. One of the former ponds 129. Preparations for the school fair 163. Channel draining off the inactive ponds 130. St. Stanislaus Bishop and Martyr and St. 164. Manor in Ksi¹¿enice Thérčse of the Child Jesus Church 165. Shrine from 1864 131. Beautiful fl owers were planted around 166. Rokitnica River the church 167. Manor park 132. Stone commemorating the last aurochs 168. Miêdzyborów railway station 133. Manor in Chylice 169. Nature and landscape park “Wydmy 134. Pisia Tuczna River Miêdzyborowskie” (Miêdzyborowskie 135. Stained glass windows in the church Dunes) 136. National memorial in the parish cem- 170. Landscape in Miêdzyborów etery 171. Plaque on a cross commemorating the 137. Plaque commemorating the inhabitants fallen insurgents of Bud-Grzybek and Jaktorów murdered 172. Cross commemorating the insurgents of by the Nazis in January 1944 1863 138. Trees by the Pisia Tuczna River 173. Stone commemorating Józef Che³moñ- 139. Oak – monument of nature in one of the ski properties 174. Transfi guration of Jesus Christ Church 140. Historical granary 175. Milanówek railway station from the times 141. Barn from about 1820 of Warsaw-Vienna Railway. 142. Flowerbeds in the manor park 176. Stone commemorating Micha³ Do³êga, 143. Sts. Peter and Paul the Apostles Church founder of Milanówek summer resort in Kaski 177. Villa “Zosinek” from the collection of 144. Historical building of the rectory Monika Jurgo-Puszcz 145. Church gate 178. Interior of St. Jadwiga’s Church

140 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 140140 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 179. St. Jadwiga’s Church in Milanówek 212. Commemorative plaque on the school’s 180. Graves of the insurgents who died in the building in Ojrzanów Polish Red Cross hospital, Roman Cath- 213. Landscape park olic cemetery 214. Palace in Opypy 181. Villa „Mironówka” 215. Landscape park 182. Villa „Matulka” 216. Pond 183. Plaque by the villa „Mironówka” 217. One of the former folwark’s buildings 184. One of numerous tombs of former Home 218. Entrance to the palace in Opypy Army soldiers buried in Milanówek 219. Fallow-deer can be seen in the premises 185. Bust of Frederic Chopin commemorates of the former folwark the time when the urn with the heart of 220. Arts’ Kindergarden in Opypy the composer was stored in the rectory 221. Manor in Osowiec (1944-1945) 222. Manor park 186. Villa “Borówka” 223. Shrine and one of the sculptures in the 187. U Artystek – At Artists’ manor park 188. Manor “Hala” 224. Pond 189. Villa “Leontynówka” 225. Through the robust green of the park 190. Milanówek silk manufacture pierces the witness of the manor in Pet- 191. One of the mansions in Turczynek rykozy 192. Stefan Starzyñski Square 226. Pond 193. Stone commemorating Antoni Ferdinand 227. The park has several trees – monuments Ossendowski of nature 194. “Starodêby” forest clearing 228. One of the two post mills in the open-air 195. Milanówek – one of the few avenues of museum monuments of nature 229. Beehives 196. “£êgi na skraju” ecological site 230. One of the buildings in the open-air mu- 197. “Circle of stones” functioning as a sun- seum dial 231. Captivating landscape in Petrykozy 198. Contemporary inhabitants of Milanówek 232. St. Christopher’s Church who have recently gone down in history 233. Main altar 199. Such a road sign can be only found in Mi- 234. One of the several plaques in the church lanówek 235. Stained glass windows 200. Alley in the park leading to one of the 236. Warsaw Commuter Railway station in manor’s buildings Podkowa Leśna 201. Roadside shrine 237. Plaque commemorating Fr. can. Leon 202. In one of the gardens old machines serve Kantorski as decorative elements 238. The area surrounding the church is a real 203. Alley leading to a former folwark in park Ojcówek 239. Green Church 204. Manor in Ojcówek 240. Belfry 205. Manor as seen from the garden 241. Tomb of Fr. can. Leon Kantorski 206. This scene might have witnessed the re- 242. Grave of Hungarian soldiers in the Ro- hearsals of “Metro” musical man Catholic cemetery 207. An old pump have been preserved in the 243. House number„0” premises of the manor 244. Memorial to the heroes of fi ghts against 208. “Grzymek” reservoir the Nazis 209. Entrance gate to the palace in Ojrzanów 245. Futasiewicz Villa 210. Palace in Ojrzanów 246. Bertoni Villa 211. Ponds 247. Poli Gojawiczyñska Library

Powiat grodziski 141

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 141141 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 248. Former telephone station 282. Tomb of Tadeusz Babik 249. Stanis³aw Lilipop’s hunting trophies in 283. One of the tombs from the early 20th cen- the hall of a villa in Stawisko tury 250. Stawisko 284. Russian Orthodox cemetery 251. Lime Alley – monument of nature in Jana 285. Alley leading to the manor Paw³a II Street 286. One of the wooden houses in W³adys³a- 252. Figure of the Blessed Virgin Mary, corner- wów stone of Podkowa Leśna 287. The name of the street recalls the Wyprys 253. Municipal forest park manor 254. Children’s playground 288. 19th-century manor 255. Tadeusz Baniewicz lime alley 289. Manor in ¯abia Wola 256. A bike is an important means of commu- 290. Monument of nature nication in the town-garden. 291. Manor park 257. St. Christopher’s fi gure in the church 292. Colourful road in Zabia Wola park 293. Cross raised by the local inhabitants 258. Roadside shrine 294. Plaque commemorating the consecration 259. Statue of the Blessed Virgin Mary in the of the Cross by Cardinal Józef Glemp manor park 295. Entrance to „Lasek ¯abiowolski” (¯abio- 260. Alley leading to the manor wolski Wood) 261. Manor in Radonie 296. Information board about the history and 262. Manor park monuments of ¯abia Wola municipality 263. Park pond 297. ¯abia Wola Fair 264. Plaque commemorating the stay of Gen. 298. Annunciation of the Blessed Virgin Mary Stefan Rowecki in Radonie in ¯elechów 265. Alley with the remains of cobblestones, 299. Pulpit leading to the manor 300. Interior of the church 266. Manor in Siestrzeñ 301. Main altar 267. Manor as seen from the park 302. Historical part of the original decoration 268. Park pond preserved in the façade 269. Remains of a WWI cemetery 303. Plaque on the cemetery gate 270. Statue of the Blessed Virgin Mary near 304. Tomb of Józef Che³moñski the manor 305. Parish holiday, 15 August 2011 271. Former manor park renamed Country 306. Park-promenade in ¯elechów Park 307., 308. Historical tombstones in the parish 272. Larch Sts. Peter and Paul the Apostles cemetery Church in Sku³y 309. Panorama of ¯elechów as seen from Ojr- 273. Interior of the church: mass inaugurating zanów the school year on 1 September 2011 310. Transfi guration of Jesus Christ Church 274. Vault of the church – painting Assump- in ¯uków tion of the Blessed Virgin Mary 311. Interior of the church 275. Vault of the chancel – The Last Supper 312. Roadside shrine close to the ruined manor (1896) 313. The main altar 276. Interior of the church 314. Inscription above the entrance to the ves- 277. 19th-century bell tower try bearing the date „AD 1677” 278. Sundial 315. One of the tombstones in the churchyard 279. Plaque commemorating Marshal Józef 316. Belfry Pi³sudski 317. Statue in front of the church 280. Thatched barn 318. 19th-century tombstone in the parish 281. Wooden carved fi gures by the church cemetery

142 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 142142 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 319. Tomb of soldiers fallen in the defense war 338. Part of the exhibition in the Iwaszkiewicz of 1939 Museum 320. Angel on one of the tombstones 339. Villa „Romin” (in the back of the garden) 321. Church in Sku³y 340. Commemorative plaque by the Villa 322. Roadside shrine in Grzegorzewice „Romin” 323. Place for relaxation in the premises of 341. Summer theatre “EKOFARM” 342. Villa „Józefi na” 324. Manor in ¯abia Wola 343. Commemorative plaque by the Villa 325. Summer bungalows in Grzegorzewice „Marysia” 326. Ponds in Grzegorzewickie 344. Villa „Matulinek” 327. Last corrections of the master in Grodz- 345. Welcome to Baza Bieganów! isk promenade 346. Folk cottage (building moved from £¹czna 328. Bust of dr. Mateusz Che³moñski, patron in Świêtokrzyskie Voivodship) of the school 347. Lamus hides „treasures” of the past 329. “Grodzisk Street Gallery” times 330. Manor of Adam Che³moñski 348. Children will fi nd here a host of attrac- 331. “Grodzisk Street Gallery” tions 332. Pond in the village 349. Autosacrum 2007 333. Memorial to Maj. Jan Górski (pseudonym 350. Music ensemble “Puniukai” from P³oñsk “Chomik”) at Music Confrontations Festival 334. Former Casino, now the seat of the Cen- 351. Philosophical Garden at the Festival of tre of Culture and Civic Initiatives Open Gardens in Milanówek 335. Statue of Christ Ecce Homo 352. International Music Meetings in Miêdzy- 336. “Jay Creek” nature reserve borów in 2011. 337. Stawisko

Powiat grodziski 143

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 143143 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 Indeks geografi czny

Indeks nie uwzglêdnia hase³: Grodzisk Mazowiecki, Mazowsze, Warszawa, gminy, powiaty.

Adamowizna 19, 31, 32,128 Dwórzno 109 Anglia 24, 26, 96 Antyle Ma³e 26 Fid¿i 26 Atlantyk 26 Flandria 11 Austria 24, 135 Gacki 70 Balboa 26 Galapagos Wyspy 26 Baranowicze 25 Garbnik 8 Baranów 11, 21, 23, 33, 34, 37, 67, 69, 70, Gdynia 26 124, 135 Gole 8, 42, 43 Bartoszówka 35, 109, 110 Grenada 26 Basin 8 Grudów 81 Belgia 26 Grzegorzewice 11, 22, 35, 55−57, 106, 109, Beresteczko 107 126, 127, 128 Berlin 25 Grzmi¹ca 58, 59, 109 Bieganów 132 Grzymek 84, 109 Bieniewiec 109 Grzymek Zbiornik (zalew) 85 Bliski Wschód 26 B³onie 36 Hellerau k. Drezna 99 Boczki k. £owicza 23 Holendry Baranowskie 8, 11, 21, 70 Bolimowska Puszcza 13 Rezerwat im. Boles³awa Hryniewieckiego Bolimowski Park Krajobrazowy 18 Huta 109 Bora Bora 26 Huta Lutkowska 109 Bo¿a Wola 36 Huta ¯abiowolska 114 Brwinów 95, 99 104, 134 Brzozówka 38 Izdebno Kościelne 7, 19, 23, 40, 42, 43, Budówka 109 60−63, 64 Budy Grzybek 70 Budy Micha³owskie 70 Jaktorowska Puszcza10, 13, 46, 67, 75 Budy Zosine 11, 19, 37−39, 70 Jaktorów 7, 8, 10,11, 23, 37, 38, 64−66, 70, 84, 124, 125 Casablanka 26 Jordanowice 46, 48, 50 Chlebnia (Chlewnia) 7, 8, 10, 17, 40, 41, 44, 47 Kaczków 109 Chojnowski Park Krajobrazowy 18 Kaleñ86, 109, 113, 116, 126 Chudoliopy 93 Kanada 26 Cristobal 26 Kampinos 38 Cybulszczyzna 69, 70 Kaski 10, 11, 23, 34, 67−71, 124 Kaski G¹golina 68 Dakar 26 Kaski M³yñskie 67 Drybus 70 Kaski M³yñska Wieś 68

144 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 144144 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 Kaski Wyció³ki 68 Ostrów-Komorów 26 Knyszyn 68 Osuchów 92 Kopiska 8 Korea 26 Panamski Kana³ 26 Korfowo 38 Pary¿ 24, 25, 134 Kraków 25 Petrykozy 19, 23, 73, 91−93, 110 Kraśnicza Wola 17, 72, 73 Piaski 70, 109 Krosno 93 Piñczów 25 Ksi¹¿enice 74 Piotrkowice 109 Kuklówka 24, 25, 31, 128 Pisia G¹golina rzeka 13, 55, 57 Pisia Tuczna rzeka 13, 58, 64, 65, 84, 85 Laos 26 Podkowa Leśna 7, 15, 16 19, 21, 22, 81, Las M³ochowski 15, 16, 62, 72, 95, 131 94−101, 125, 126, 130, 131, 133, 134 Las Palmas 26 Podole 24 Londyn 26, 80 Popiele109 Lutkówka 27, 55, 109 Powsinek 116 Lwów 109 Puszcza Kampinoska 37, 38 Putki 53 £¹ki Jaktorowskie 64 £owicko-B³oñska Równina 7, 8, 13 Radonie 53, 102, 103, 130 £owicz 25, 68, 117 Radziejowice 24 £uków 35, 55 Rakowiec 116 Rawska Wysoczyzna 7, 13 Ma³opolska 132 Regów 8, 69, 70 Markizy 26 Regu³y 74 Monachium 24 Rezerwat im. B. Hryniewieckiego 13, 15, 131 Moskwa 25, 99 Rezerwat „Parów sójek” 13, 15, 131 Miêdzyborów 7, 8, 75, 76, 125, 132, 133,134 Rezerwat „Skulski Las” 13, 14 Milanówek 7, 21, 22, 23, 29, 77−82, 94, 121, Rezerwat „Skulskie Dêby” 13, 14, 15, 128 125, 131, 132, 134 Rezerwat „Zaborów” im. Witolda Tyrakow- Mokronosy 45 skiego 13, 16 Monte Cassino 109 Rêczaje 109 Morawy 81 Rostów 26 Mrowna rzeka 13, 31, 32, 111, 113, 129 Rzym 26, 120 Mszczonów 18, 55, 91 Sade Gory 75 Nowa Pu³apina 70 Sadyba dzielnica 134 Nowe Kozery (Kozery) 17, 54 San Francisco 25 Nowy Grodzisk 46 Sarnaki 80 Senegal 26 Oddzia³ 109 Siestrzeñ 74, 86, 88, 104, 105, 111, 116, 135 Odrano Wola 83 Skierniewice 35, 55, 100 Ogidek 70 Skobielówka 35, 109 Ojcówek 84, 85 Sku³y 106−108 Ojrzanów 11, 86, 87, 109, 113, 114, 116, 118, S³ubica 106, 109 119 Sochaczew 68, 69 Opypy 88, 89 Stany Zjednoczone 24 Osiny 70 Stara Bukówka 58, 106 Osowiec 90, 91, 130 Stare K³ódno 17

Powiat grodziski 145

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 145145 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 Stara Pu³apina 69, 70 Wiersze 38 Stara ¯abia Wola 114 Wierzbno 86 Stare 31 Wiskitki Puszcza (Wiskicka) 13, 75 Stare Budy 70 Wis³a rzeka 39 Stawisko 22, 81, 83, 100, 126, 131, 133 W³ochy 24 Strumiany 70 W³ochy dzielnica 134 Styria 94 Wola Miedniewska 27 Sycylia 109 Wólka Grodziska 46 Szwecja 85 Wyczó³ki 70 Wygnañce 27 Thaiti 26 Wyprys 11, 111, 112 Tobruk 109 Tomaszów Mazowiecki 26 Zaremby 109 Turczynek 81 Zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy „Wydmy Truskawka 38 Miedzyborowskie” (rezerwat) 13, 16, 76 Zimna Woda 57, 127 Ukraina 24, 100 Zimnice 93 Uniejów 114 Urszulin 74 ¯abia Wola 7, 13, 31, 86, 102, 106, 109, Utrata rzeka 13, 86, 116 113−115, 116, 126, 135 ¯elechów 116−120 Weso³a Wola 86, 113, 116 ¯ó³win 74 Wiaźma 25 ¯uków 11, 29, 121−123 Wiedeñ 65, 75 ¯yrardów 38, 44, 76, 132 Wiejca 38

146 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 146146 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 Defi nicje (podręczny słowniczek niektórych pojęć)

Boniowanie Materialne dobra kultury Sposób dekorowania elewacji polegaj¹cy Przedmioty maj¹ce znaczenie dla dziedzictwa na wykonaniu systemu ozdobnych rowków i rozwoju kulturalnego ze wzglêdu na ich war- imituj¹cych p³yciny lub kamienne bloki b¹dź tośæ historyczn¹, naukow¹ i artystyczn¹. Bar- spoin podkreślaj¹cych u³o¿enie kamieni, za- dzo czêsto tê kategoriê określa siê w jêzyku równo na ca³ej powierzchni ściany, jak te¿ potocznym mianem zabytków. na jej czêści. Niematerialne dobra kultury Dziedzictwo kulturowe Nazwy (geografi czne, historyczne, fi zjogra- Tym pojêciem mo¿na obj¹æ ka¿dy przedmiot fi czne, imiona i nazwiska, a tak¿e przydomki oraz ka¿de wydarzenie historyczne uznane i przezwiska), hymn, god³o kraju, umiejêtno- za wa¿ne, godne upamiêtnienia i przekazania ści i technologie, a tak¿e takie elementy kultu- nastêpnym pokoleniom ze wzglêdu na wartośæ ry, jak folklor, obyczaje, wierzenia religijne itp. historyczn¹, artystyczn¹, sakraln¹, patriotycz- n¹ czy te¿ naukow¹. Liśæce, lisice Specjalne obustronne kleszcze, ści¹gniête Eklektyzm ze sob¹ śrubami, stosowane przy budowlach Kierunek architektoniczny polegaj¹cy na ³¹- wykonanych konstrukcj¹ zrêbow¹, zapobie- czeniu w jednej budowli w sposób swobodny, gaj¹ce wypaczaniu siê d³ugich ścian wykona- czêsto niezgodnych ze sob¹, elementów wy- nych z drewnianych belek. branych z ró¿nych stylów. Ocele Eoliczne wydmy Haki w koñskiej podkowie. Ich cech¹ charakterystyczn¹ jest stok ³agodnie zwrócony w stronê wiatru, jego przeciwny stok Okulus jest stromy. Okr¹g³y b¹dź owalny otwór w ścianie lub szczy- towej czêści sklepienia (kopu³y) przepuszczaj¹- Fitocenoza cy powietrze i świat³o do wnêtrza budowli. Ogó³ roślin wystêpuj¹cych na danym obsza- rze, charakteryzuj¹cy siê określonym sk³a- Posiadanie emfi teutyczne dem gatunkowym i wzajemnym oddzia³ywa- Wprowadzona w 1775 r. w celu zwiêkszenia niem. dochodów pañstwa dzier¿awa królewszczyzn na okres 50 lat. Gisernia Zak³ad odlewniczy zajmuj¹cy siê odlewaniem Ryzalit gotowych wyrobów z metali. Wysuniêta z lica elewacji czêśæ budynku pro- wadzona na ca³ej jego wysokości zarówno Interreks w czêści środkowej, jak i bocznej b¹dź naro¿- Miêdzykról, urz¹d powsta³y w Rzeczpospolitej nej, stanowi¹ca integraln¹ ca³ośæ jego bry³y. po śmierci Zygmunta Augusta w 1572 r. Sto- sowany w odniesieniu do urzêdnika sprawu- Serliana j¹cego niektóre funkcje monarchy w okresie Typ okna (tzw. weneckie) z trzema otworami, bezkrólewia. W Rzeczpospolitej Obojga Naro- z których środkowy jest szerszy od bocznych dów by³ nim ka¿dorazowo prymas. i zamkniêty ³ukiem.

Powiat grodziski 147

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 147147 22013-04-04013-04-04 08:35:5108:35:51 Tradycja czenie mistrzów, dawne technologie lub spo- 1. Przekazywane z pokolenia na pokolenie soby dzia³ania. obyczaje, przekonania, zasady wierzenia, spo- soby myślenia, postêpowania itp., wyró¿nio- Trybularz ne przez dan¹ zbiorowośæ jako wa¿ne treści Rodzaj kadzid³a liturgicznego s³u¿¹cego kulturowe. Istotny czynnik samookreślania do okadzania w czasie religijnych uroczysto- siê grup spo³ecznych i narodów. Tak¿e proces ści. przekazywania i przyswajania tych treści przez aktualn¹ świadomośæ spo³eczn¹. 2. Przeka- Tympanon zywane opisy wydarzeñ z przesz³ości trakto- Ograniczona gzymsami trójk¹tna przestrzeñ wane jako historia (choæ niesprawdzalne). 3. na frontonie, znajduj¹ca siê nad belkowaniem, Umiejêtności artystyczne albo rzemieślnicze, czêsto podpartym kolumnami. w których wykonawca wykorzystuje doświad-

148 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 148148 22013-04-04013-04-04 08:35:5208:35:52 Bibliografi a

B¹ka³a K., Historia symboliczna znakiem, Kubiak J., Urbanistyka Podkowy Leśnej [w:] herbem i barw¹ pisana, Warszawa 2009. Podkowa Leśna i Stawisko. Szkice z dzie- Cabanowski M., Domy i ludzie, Grodzisk Ma- jów, Podkowa Leśna 2000. zowiecki 1998. Kwiczak M., Grodzisk Mazowiecki, historia, Cabanowski M., Domy i ludzie, cz. 2, Gro- kultura, turystyka, Bydgoszcz 2008. dzisk Mazowiecki 1999. Matraszek B., Sa³aciñski S., Pierwsi rolnicy Cabanowski M., Grodziszczanie, Podkowa na terenie Mazowsza, [w:] „Dziedzictwo Leśna 2001. kulturowe Mazowsza. Archeologia – archi- Domañski M., Podkowa Leśna 1939–1948, tektura – etnologia”, t. I, Warszawa 2001. Podkowa Leśna 2000. Miśkiewicz M., Mazowsze w pocz¹tkach Fr¹czek £., z uczniami, Dzieje Miêdzyborowa, średniowiecza, [w:] „Dziedzictwo kulturo- [w:] „Wieści z Gminy”. Biuletyn informacyjny we Mazowsza. Archeologia – architektura Urzêdu Gminy Jaktorów, nr 30, lipiec 2011. – etnologia”, t. I, Warszawa 2001. Garlicka I., Sygietyñska H., Malarstwo, rzeź- Mogielnicka-Urban M., Kultura ³u¿ycka ba i rzemios³o artystyczne w kościo³ach na Mazowszu, [w:] „Dziedzictwo kulturowe na terenie historycznego Mazowsza, [w:] Mazowsza. Archeologia – architektura – et- „Dziedzictwo kulturowe Mazowsza. Sztuka nologia”, t. I, Warszawa 2001. – literatura – muzyka – historia”, t. II, War- Nowicka B., Dzieje Stawiska, [w:] Podkowa szawa 2002. Leśna i Stawisko. Szkice z dziejów, Podko- Gawroñski T., Elektryczne koleje dojazdowe. wa Leśna 2000. Zarys historii i dzia³alności. Linia Warszawa Pettyn A., Milanówek „Ma³y Londyn” spacer – Grodzisk Mazowiecki [w:] WuKaDe 1927– po miejscach pamiêci zwi¹zanych ze ślada- 2002, Podkowa Leśna 2002. mi II wojny światowej w Milanówku, Mila- Gradkowska B., Radkiewicz E., Internetowe nówek, brw. opracowanie dziejów Gminy ¯abia Wola. Pettyn A., Milanówek – miejsce magiczne, Gr¹tkowski G., Architektura Podkowy Leśnej, Milanówek 2005. Podkowa Leśna 1996. Pradzieje Ziem Polskich [red. J. Kmieciñski]. Jaworska Z., Stêszewski J., Mazowszañskie Tom I. Od paleolitu do środkowego okresu pieśni z pow. Piaseczno i Grodzisk Mazo- lateñskiego. Czêśæ 2. Epoka br¹zu i pocz¹tki wiecki, [w:] „Literatura Ludowa”, Rok IV, nr epoki ¿elaza. Warszawa 1989. 1, Warszawa 1960. Radomska A., Architektura drewniana Kamiñska I. M., Powiat Grodziski. Album: ośrodków podwarszawskich, [w:] „Dzie- przyroda, zabytki…, Bydgoszcz 2010. dzictwo kulturowe Mazowsza. Archeologia Kamiñska I. M., Powiat Grodziski. Informa- – architektura – etnologia”, t. I, Warszawa tor 2010. 2001. Kasprzycki J., Majewski Jerzy S., Korzenie Rudkowski T., Cmentarze mazowieckie, [w:] miasta, Tom VI niedaleko Warszawy, War- „Dziedzictwo kulturowe Mazowsza. Arche- szawa 2004. ologia – architektura – etnologia”, t. I, War- Kościelna A., Parafi a św. Krzysztofa w Podkowie szawa 2001. Leśnej w czasach PRL, Podkowa Leśna 2001. Śleszyñska W., Oczy pe³ne morza. Leonid Te- Krajewski A., M¹czyñski D., Drewniane koś- liga i jego miasto – Grodzisk Mazowiecki, cio³y Mazowsza – wyzwanie dla badaczy Grodzisk Mazowiecki 2010. i konserwatorów, [w:] „Dziedzictwo kultu- Śliziñski J., Podania i opowieści ludowe z Mi- rowe Mazowsza. Archeologia – architektura lanówki i okolic, [w:] „Literatura Ludowa”, – etnologia”, t. I, Warszawa 2001. Rok IV, nr 1, Warszawa 1960.

Powiat grodziski 149

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 149149 22013-04-04013-04-04 08:35:5208:35:52 Wittels M., Drugi album z Podkow¹, Podkowa Autor posi³kowa³ siê te¿ mapami, planami Leśna 2000. miast, przewodnikami oraz innymi materia- Wróblewski B., Podkowa Leśna miasto-ogród ³ami otrzymanymi w Urzêdach poszczegól- do 1939 roku, Podkowa Leśna 2003. nych Gmin oraz w Starostwie Powiatowym, Zab³ocka G., Kośció³ p.w. św. Krzysztofa a tak¿e stronami: w Podkowie Leśnej. Zarys historyczny, Pod- kowa Leśna 2006. www.wikipedia.org Zieliñska J., Che³moñski i inni malarze two- http://www.ibprs.pl/ak_obroza_kampinos/45. rz¹cy na Mazowszu w XIX – XX w, [w:] html „Dziedzictwo kulturowe Mazowsza. Sztuka www.infogrodzisk.pl/historia/zabytki – literatura – muzyka – historia”, t. II, War- www.powiat-grodziski.pl szawa 2002. www.swietaanna.pl ¯ukowska-Maziarska A., Podkowa Leśna, www.kirkuty.xip.pl/grodzisk Podkowa Leśna 2008. www.zabiawola.pl/

150 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 150150 22013-04-04013-04-04 08:35:5208:35:52 W nowej szacie grafi cznej serii Tradycja Mazowsza

dotychczas ukazały się: PRZEWODNIK SUBIEKTYWNY SUBIEKTYWNY PRZEWODNIK

PRZEWODNIK SUBIEKTYWNY

PRZEWODNIK

SUBIEKTYWNY

Powiat kozienicki Powiat przasnyski Powiat przasnyski Powiat

ienicki k i

o kladka_wypus zczenie.indd 1

11:40:40 2010-09-27

2011-0 8-12 14:37:07 PRZEWODNIK SUBIEKTYWNY d 1 uszczenie.ind okladka_wyp Powiat miński

okladka_wypuszczenie.indd 1 WWięcejięcej informacjiinformacji o sseriierii wwydawniczejydawniczej TTradycjarady2011-11-05c j09:59:33a MazowszaMazowsza nana stroniestronie wwww.mazowieckaksiazka.plww.mazowieckaksiazka.pl

ppowiatowiat grodziski.inddgrodziski.indd 151151 22013-04-04013-04-04 08:35:5208:35:52