The Eğertepe Perched Syncline (Turhal-Tokat)
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
The E ğertepe Perched Syncline (Turhal-Tokat) EĞERTEPE TÜNEM İŞ SENKL İNAL İ (TURHAL-TOKAT) The E ğertepe Perched Syncline (Turhal-Tokat) Doç.Dr. H. İbrahim ZEYBEK * ▼ Özet Eğertepe tünemi ş senklinali Orta Karadeniz Bölümü’nde, Turhal Ovası’nın ve ilçe merkezinin güneydo ğusunda bulunur. Tünemi ş senklinal, Üst Kretase ya şlı fli şler üzerinde geli şmi ştir. Yörede ana kayayı olu şturan kumlu kalkerler, Alp orojenezi ile kıvrılmı ştır. Olu şumlarından sonra antiklinal ve senklinaller a şınmaya ba şlamı ştır. Antiklinalleri olu şturan tabakaların kıvrılmalar sırasında gerilmi ş, çatlamı ş olmaları onların daha kolay a şınmalarını, alçaltılmalarını sa ğlamı ştır. Kıvrılmalar sırasında, senklinal kısmı ise sıkı şmalara u ğramı ştır. Böylece, senklinali olu şturan kayaçlar sıkı şmı ş, daha da dirençli hale gelmi şlerdir. Bu yüzden de kıvrımlı yapının antiklinali olu şturan kısmı a şınırken, senklinal ayakta kalarak bir tünemi ş senklinal görünümü kazanmı ştır. Eğertepe, do ğuda bir boyunla Hanife Da ğı’na ba ğlanır. Turhal Ovası ile tünemi ş senklinalin en yüksek noktası (696 m) arasındaki nispi yükselti farkı 166 m’dir. E ğertepe tünemi ş senklinalinin güneye bakan yamaçları kuzeye bakan yamaçlara göre daha diktir. Bu nedenle, asimetrik bir görüntüye sahiptir. Anahtar Kelimeler: Eğertepe, tünemi ş senklinal, fli ş, Turhal. * OMÜ, Fen-Edebiyat Fak., Co ğrafya Bölümü, Samsun Eastern Geographical Review - 23 ● 19 Eğertepe Tünemi ş Senklinali (Turhal-Tokat) Abstract The Eğertepe Perched Syncline is located in the Middle Blacksea Part, in the southerneast of the Turhal Plain and the city center. The perched syncline formed on Upper Cretaceous flysches. The sandy limestones forming the bedrock in the investigation area, were folded during Alp Orogeny. The fact that stratas forming anticlines were stretched and cracked during foldings ensured that they easily eroded and lowered. The synclinal part was exposed to pressures during foldings. Thus, rocks forming syncline got more resistant. Therefore while the part of the folded structure forming anticline was eroding, syncline in its upright position gained a perched synclinal view. Eğertepe is connected to Hanife Mountain through a pass. The relative height difference between Turhal Plain and the highest point of perched syncline is 166 meters. The slopes of syncline exposing to the south are steeper than those exposing to the north. For this reason, perched syncline has an asymmetric view. Keywords: Eğertepe, perched syncline, flysch, Turhal. 1. Giri ş Tünemi ş senklinaller, akarsu a şındırmasına ba ğlı olarak kıvrımlı yapılar üzerinde meydana gelen karakteristik şekiller arasında yer alırlar. Bu ilginç şekiller, kıvrımlı arazilerde eskiden daha yüksek olan antiklinallerin zamanla bo şaltılarak, o sahadaki senklinallerden daha alçak seviyeye indirilmeleri ile olu şurlar (Ho şgören 1987, Sür 1994). Yani, tünemi ş senklinaller röliyef terselmesi sonucu olu şurlar. Eğertepe Tünemi ş Senklinali’ni konu alan ayrıntılı bir çalı şmaya rastlanmamı ştır. Bununla birlikte bazı çalı şmalarda tünemi ş senklinale kısa da olsa yer verildi ği görülmektedir. Bu çalı şmalardan biri Yalçınlar’ın (1968) “Strüktüral Morfoloji-I” adlı çalı şmasıdır. Bu çalı şmanın kıvrımlı bünyenin rölief şekilleri bölümünde ad vermeden bir foto ğraf ve birkaç cümle ile tünemi ş senklinale de ğinilmektedir. Ara ştırıcı, tünemi ş senklinalin Turhal’ın 10 km kadar güneydo ğu tarafında bulunduğunu, Kretase ya şlı kayaçlardan olu ştu ğunu belirtmektedir. Karaalio ğlu (1977) ise “Tokat-Kazova ve Turhal Ovaları Hidrojeolojik Etüt Raporu” çalı şmasında E ğertepe’yi olu şturan fli şlerin özelliklerine de ğinerek, tünemi ş senklinalin günümüze kadar korunmasında üstteki kumlu kalkerlerin rolü oldu ğunu belirtmi ştir. Bu çalı şma ile, E ğertepe Tünemi ş Senklinali’nin olu şumu ve morfolojik özellikleri açıklanmaya çalı şılmı ştır. Çalı şma hazırlanırken arazi ara ştırmaları dı şında, 1/25.000 ölçekli topo ğrafya ve 1/100.000 ölçekli jeoloji haritalarından yararlanılmı ştır. 20 ● Do ğu Co ğrafya Dergisi - 23 The E ğertepe Perched Syncline (Turhal-Tokat) 2. Ara ştırma Sahasının Yeri Eğertepe Tünemi ş Senklinali Orta Karadeniz Bölümü’nün iç kesimde, Turhal Ovası’nın güneydo ğusunda bulunur ( Şekil 1). Ovada çok sayıda a şınım artı ğı tepe bulunmaktadır. E ğertepe dı şında, Kale Tepesi (628 m), Kümbet Tepesi (565 m) ve Köyönü Tepesi (565 m) bunlardan ba şlıcalarıdır ( Şekil 2). Şekil 1. Lokasyon haritası Turhal Ovası deniz seviyesinden ortalama 530-540 m yükseltiler arasında yer alır. Eğertepe’nin senklinal bölümüne kar şılık gelen en yüksek noktası ise 696 m’dir ( Şekil 2). Eastern Geographical Review - 23 ● 21 Eğertepe Tünemi ş Senklinali (Turhal-Tokat) Şekil 2 . E ğertepe ve yakın çevresinin topo ğrafya haritası 3. Do ğal Çevre Özellikleri Litolojik Özellikler Eğertepe Tünemi ş Senklinali, Üst Kretase ya şlı fli şler üzerinde geli şmi ştir ( Şekil 3). Tünemi ş senklinali olu şturan kumlu kalker, Üst Kretase’ye ait fli ş serisinin üst seviyeleri olarak kabul edilir. Karaalio ğlu’na göre (1977) seride kumlu kalker, kumta şı, konglomera, kalker, marn gibi farklı kayaçlar üstten alta do ğru sıralanmı şlardır. E ğertepe’yi olu şturan istif, Özcan ve Aksay’a göre (1996) ise Artova ofiyolitli karı şığı üzerinde uyumsuz olarak yer alır ve Üst Santoniyen-Maastrihtiyen ya şlıdır. 22 ● Do ğu Co ğrafya Dergisi - 23 The E ğertepe Perched Syncline (Turhal-Tokat) Şekil 3. Jeoloji haritası (Karaalio ğlu 1977 ve Özcan-Aksay 1996’dan kısmen de ğiştirilerek).1. Paleozoyik metamorfik seri 2. Permiyen yarı kristalize kalker 3. Üst Kretase fli ş 4. Eosen çakılta şı, kumta şı, çamurta şı. 5.Pliyo-Kuvaterner çakıllı, kumlu kil 6. Alüvyon 7. İlçe merkezi Tünemi ş senklinali meydana getiren kumlu kalker tabakaları yer yer 1-1.5 m kalınlı ğa ula şırlar (Foto 1). Baykal’a (1946) göre E ğertepe’deki kumlu kalkerler Inoceramus ve Echinocorys vulgaris içermektedir. Turhal Ovası ve çevresinde Üst Kretase ya şlı seride tabaka e ğimleri genellikle fazladır (40-50º). Bu yüzden, sahada kısa mesafeler dâhilinde antiklinal ve senklinallere rastlamak mümkündür. E ğertepe de bu kıvrım sahalarından biridir. Bu antiklinal ve senklinallerin olu şumunda, çalı şma alanında geçmi şte meydana gelen şiddetli tektonik olaylar önemli rol oynamı ştır. Söz konusu tektonik hareketler antiklinal ve senklinaller dı şında çok sayıda fayın olu şumuna da yol açmı ştır. Nitekim, Turhal Ovası’nın olu şumunda bu faylar asıl rolü oynamı ştır. Eğertepe’de kumlu kalkerlerin en üst seviyede bulunmaları, sahadaki tabakaların yapı olarak meydana getirdikleri senklinalin korunmu ş olmasında önemli rol oynamı ştır. Eastern Geographical Review - 23 ● 23 Eğertepe Tünemi ş Senklinali (Turhal-Tokat) Nitekim Yalçınlar (1969) da, kumlu kalkerlerin saf kalkerlere göre daha dirençli olduklarına dikkati çekmektedir. Foto 1 . Ara ştırma sahasında ana kayayı olu şturan kalker tabakaları. İklim İnceleme alanında yıllık sıcaklık ortalaması 12,9°C’dir (Tablo 1). Ortalama sıcaklıkların en dü şük oldu ğu ay ocak (2,2°C), en yüksek oldu ğu ay ise temmuzdur (23,0°C). Ekimden mayısa kadar olan süre muhtemel donlu devreyi, üç kış ayı ise düzenli donlu devreyi meydana getirir. Sahada yıllık ortalama ya ğış miktarı 413,3 mm’dir. En ya ğışlı ay 52 mm ile nisan ayıdır. Yıllık ya ğışın %33,9’u ilkbaharda görülürken, yaz ya ğışlarının payı ise oldukça azdır (%15,2). İnceleme alanının fazla ya ğışlı olmaması, Eğertepe ve dolayısıyla tünemi ş senklinalin kolayca a şınmamasında, di ğer faktörlerle birlikte etken olmu ştur. Tüm bu özellikleriyle, Orta Karadeniz Bölümü’nün iç kısmında yer alan sahada karasallı ğın a ğır bastı ğı bir iklim tipi görülmektedir. Tablo 1 . Turhal’da ortalama sıcaklık (°C), en dü şük sıcaklık (°C), ortalama dü şük sıcaklık (°C)ve ortalama toplam ya ğış miktarlarının (mm) aylara da ğılı şı. O Ş M N M H T A E E K A Yıllık Ort. Sıc. 2,2 3,8 7,7 13 16,8 20,5 23,0 22,7 19,0 13,2 9,8 3,5 12,9 En dü ş. Sıc. -19 -25 -19,7 -1,8 0,7 2,7 7,9 7,6 3,5 -3,4 -4,5 11,4 -25 Ort. Dü ş. Sıc. -1,3 -0,4 2,2 7,0 10,5 13,5 15,5 14,9 12,0 6,8 3,0 -0,1 7,0 Ort. ya ğış 42,8 35,2 37,5 52,0 50,6 41,8 14,3 6,6 16,3 30,8 44,6 40,8 413,3 Kaynak: Tokat Meteoroloji İstasyonu yayımlanmamı ş döküm cetvelleri . 24 ● Do ğu Co ğrafya Dergisi - 23 The E ğertepe Perched Syncline (Turhal-Tokat) Hidrografik Özellikler İnceleme alanının sularını asıl olarak Ye şilırmak drene etmektedir. Ya ğış ve eriyen kar suları ise E ğertepe’nin e ğimli yamaçlarındaki sürekli su ta şımayan genç vadilerde akmaktadır. Toprak ve Bitki Örtüsü Özellikleri Do ğal bitki örtüsünü hemen tamamen kaybetmi ş olan E ğertepe’nin e ğimli yamaçlarında erozyonal süreçler etkindir. Bu nedenle, tünemi ş senklinal sahasında ana kaya büyük ölçüde açı ğa çıkmı ş durumdadır. Tünemi ş senklinalin e ğimli yamaçlarından ta şınan malzemeler, az e ğimli etek kısmında birikmekte ve ince bir toprak örtüsü dikkati çekmektedir. Eğertepe’de a ğaca rastlanmamaktadır. Sahada geven (Astragalus sp.) , sı ğır kuyru ğu (Verbascum sp.) gibi otsu türler dı şında, kalker tabakaları arasındaki toprak üzerinde yer yer katran ardıcı (Juniperus oxycedrus) ve deniz üzümü (Ephedra major) gibi çalı formunda bitkilere rastlanmaktadır. 4. Morfojenez Tünemi ş senklinalin olu şumu aşağıdaki şekilde özetlenebilir: Eğertepe’nin anakayasını olu şturan Kretase ya şlı formasyonlar Paleozoyik ya şlı birimler üzerine diskordans olarak gelmektedir. Paleosen’de bölge tektonik hareketlerle yükselmi ş, kara durumuna geçen Kretase arazileri aşınmaya ba şlamı ştır. Eosen döneminde bölge yeniden sedimantasyon sahası durumuna geçmi ş ve bu tortul birimler Kretase arazilerini diskordans olarak örtmü ştür. Bu durum E ğertepe’nin güney yamaçları boyunca kolayca izlenebilmektedir. Oligosen ba şlarında etkili olan tektonik hareketlerden Eosen arazileri de etkilenmi ş, kıvrılarak kara durumuna geçen araziler yeniden aşınmaya ba şlamı ştır. Oligosen sonlarında bölgede geni ş alanlı bir a şınım yüzeyi meydana gelmi ştir.