Edukacja Klimatyczna W Polsce Klimatyczna Edukacja

PROGRAM ACTIVITIES SUPPORTING IMPLEMENTATION OF SDG TARGETS: EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE KLIMATYCZNA EDUKACJA

ul. Emilii Plater 25/64 00-688 Warszawa www.ungc.org.pl

Niniejszy Raport został przygotowany na bazie danych i materiałów źródłowych na dzień 14 czerwca 2021 roku, chyba że sam Raport w swej treści wskazuje inną datę w odniesieniu do opisywanego zjawiska, danych lub aktów prawnych. Autorzy prowadzili prace niezależnie, opisując zjawiska oraz opracowując rekomendacje bazujące na danych i materiałach źródłowych, których prawdziwości i kompletności nie weryfikowali. W związku z tym autorzy nie odpowiadają za nie i nie udzielają gwarancji w zakresie poprawności i kompletności niniejszego Raportu. Żaden z Autorów niniejszego Raportu w jakikolwiek sposób nie może być odpowiedzialny za wykorzystanie informacji w nim zawartych bez ich wiedzy i zgody. Autorzy nie ponoszą żadnej odpowiedzialności za czyny i konsekwencje ponoszone przez osoby trzecie ani żadne decyzje podjęte lub nie na podstawie niniejszego Raportu. Opinie przedstawione w publikacji przez autorów tekstów odzwierciedlają indywidulane poglądy. Wszelkie prawa zastrzeżone© 4 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 5

Rozdział III: 95 Edukacja klimatyczna młodego pokolenia – fenomen młodzieżowych ruchów klimatycznych Redaktorzy: Sylwia Łyskawka i Mikołaj Gumulski • Sylwia Łyskawka i Mikołaj Gumulski. Młodzież dla powszechnej i kompleksowej edukacji klimatycznej. 97 SPIS TREŚCI • Prof. dr‌ ‌hab.‌ ‌inż.‌ Piotr Kleczkowski. Postulaty młodzieżowych ruchów w świetle wiedzy ONZ. 109 • Dr Magdalena Budziszewska. Edukacja klimatyczna a „depresja klimatyczna” w szkołach. 113 • Tomasz Opar. Rozwój młodzieżowych ruchów klimatycznych Raport „Edukacja Klimatyczna w Polsce” 06 na tle polityki Młodzieżowej w Polsce i Europie. 115 • Kamil Wyszkowski • Dr Michał Boni. Żyje, bo wiem i czuję. 118 • United Nations Association Poland. Edukacja klimatyczna w Polsce. 120 Stanowisko Prezydentów Rzeczpospolitej Polskiej 15 • Andrzej Duda, Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej 17 Rozdział IV: 123 • Bronisław Komorowski, Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej w latach 2010-2015 19 Źródła wiedzy – skąd wiemy o zmianie klimatu • Aleksander Kwaśniewski, Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej w latach 1995-2005 21 Redaktorzy: dr Aleksandra Kardaś i dr Andrzej Kassenberg • Dr Andrzej Kassenberg i dr Aleksandra Kardaś, Źródła wiedzy o klimacie. 125 Stanowisko rządu Rzeczpospolitej Polskiej: 23 dyr Renata Bielak, dyr Magdalena Ambroch, Joanna Wójcik. Główny Urząd Statystyczny. • Michał Kurtyka, Minister Klimatu i Środowiska 25 • Statystyka jako źródło wiedzy o klimacie. 134 • Przemysław Czarnek, Minister Edukacji i Nauki 27 • European Climate Foundation. Walka ze zmianą klimatu wymaga wszechstronnej edukacji. 138 • Dr Joanna Remiszewska-Michalak. Biznes a edukacja klimatyczna. Rola biznesu. 139 Stanowisko byłych przedstawicieli i przedstawicielek Rządu RP 29 • Katarzyna Hall, Minister Edukacji Narodowej w latach 2007-2011 31 Rozdział V: 141 • Dr Maciej Grabowski, Minister Środowiska w latach 2013-2015 33 Narzędzia edukacyjne dla edukatorów/ek i nauczycieli/ek • Marcin Korolec, Minister Środowiska w latach 2011-2013 35 – kwerenda dostępnych materiałów o klimacie • Prof. dr hab. inż. Maciej Nowicki, Minister Środowiska w latach 2007-2010 37 Redaktor: Tomasz Kobylański • Tomasz Kobylański. Narzędzia edukacyjne o klimacie dla nauczycieli, edukatorów, rodziców, Stanowisko jednostek samorządu terytorialnego 39 prawnych opiekunów oraz popularyzatorów wiedzy. 143 • Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego 41 • Tomasz Kobylański. Mechanizm oceny jakości materiałów edukacyjnych o klimacie • Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego 43 pod kątem otrzymania certyfikatu UNGC. 152 • Urząd Miasta Kraków 45 • Tomasz Kobylański. Wykaz materiałów edukacyjnych do poddania ocenie. 153 • Instytut Oceanologii Polskiej Akademii Nauk. Edukacja o klimacie, 156 Rozdział I: 53 • Centrum Edukacji Obywatelskiej. Polska szkoła miejscem realizacji dobrej jakości edukacji Świadomość klimatyczna – stan wiedzy o klimacie w polskim społeczeństwie klimatycznej – narzędzia dostarczane przez Centrum Edukacji Obywatelskiej 157 Redaktorzy: Mateusz Galica i Kuba Antoszewski • Centrum Nauki Kopernik. Edukacja klimatyczna Centrum Nauki Kopernik. 158 • Dr Magdalena Budziszewska. Co to znaczy mieć wiedzę o zmianie klimatu? 55 • Mateusz Galica i Kuba Antoszewski. Emocje czy wiedza? 58 Rozdział VI: 161 • Dr Daria Murawska. Milczący interesariusz – świadomość klimatyczna Polaków. 65 Obowiązująca podstawa programowa a edukacja klimatyczna • International Organization for Migration. Addressing the migration, environment 70 – co jest możliwe w ramach obowiązującego systemu edukacji (Scenariusz 1) and climate change nexus. Redaktorka: Ewa Całus • Instytut na rzecz Ekorozwoju. Edukacja klimatyczna polskiego społeczeństwa. 71 • Ewa Całus. Co jest możliwe w ramach obowiązującego system edukacji. 163

Rozdział II: Rozdział VII: 181 Mapa polityczna – edukacja klimatyczna w debacie politycznej 73 Reforma obowiązującej podstawy programowej a edukacja klimatyczna Redaktorzy: dr hab. inż. Zbigniew Karaczun i dr hab. Piotr Swacha – założenia, kierunki oraz zakres zmian (Scenariusz 2) • Dr hab. inż. Zbigniew M. Karaczun oraz dr hab. Piotr Swacha. Politycy i polityka wobec 75 Redaktorka: Ewa Całus potrzeby edukacji klimatycznej i problemu zmiany klimatu. Analiza programów wyborczych • Ewa Całus. Założenia, kierunki oraz zakres oczekiwanych zmian w podstawie programowej. 183 kandydatów na prezydenta (2020) i polskich partii parlamentarnych (2019) • Związek Nauczycielstwa Polskiego. Nauczyciele w sprawie edukacji dla klimatu. 204 • Antoni Bielewicz. Europejskie inicjatywy w zakresie edukacji klimatycznej. 87 • Prof. dr hab. Halina Brdulak. Edukacja klimatyczna – perspektywa uczelni wyższej. 206 • Jadwiga Emilewicz. Rola rządu i partii politycznych w kształtowaniu wiedzy klimatycznej. 90 • Koalicja Klimatyczna. Potrzeba wprowadzenia edukacji klimatycznej do polskich szkół. 92 Czas na działanie! Rekomendacje dla decydentek i decydentów. 210 6 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 7

Raport „Edukacja Klimatyczna w Polsce”

Organizacja Narodów Zjednoczonych gromadzi wiedzę o klimacie przynajmniej od 1958 Raport otwarcia, który oddajemy do Państwa rąk, będzie powiązany z corocznym ba-

roku. To wtedy rozpoczęto pomiary stężenia CO2 na Mauna Loa na Hawajach. Są one prowadzone daniem wiedzy mieszkańców Polski na temat zmiany klimatu prowadzonym od 2019 roku przez do dziś. Jest to najdłuższy nieprzerwany pomiar dwutlenku węgla w atmosferze. Bezpreceden- UN Global Compact Network Poland, Kantar i Lata Dwudzieste, z którego wiemy, że w 2019 roku

sowy wzrost stężenia CO2 i innych gazów cieplarnianych oraz prognozowane wzrosty tempera- 72% Polek i Polaków uznało, że zmiana klimatu jest faktem, postępuje i trzeba jej przeciwdziałać. tur i idąca w ślad za nimi destabilizacja klimatu zostały zaprezentowane w dniach 5-16 czerwca W roku 2020 było to już 78% polskiego społeczeństwa. W tym samym badaniu analizujemy po- 1972 roku w Sztokholmie podczas Światowej Konferencji ONZ pod hasłem „Tylko jedna Ziemia” ziom wiedzy o zmianie klimatu. Polskie społeczeństwo w skali ocen od 2 do 5, otrzymuje ledwo (ang. Only one Earth), która koncentrowała się na ochronie środowiska i klimatu. Podczas tego 2 z plusem. Nasza wiedza o kluczowym zagrożeniu dla przyszłych pokoleń i największym kryzy- wydarzenia przedstawiono kluczowe dla polityki klimatycznej ONZ wyniki badań. Badacze prze- sie naszych czasów jest bardzo niska. Trzeba to pilnie zmienić. kazali na ręce decydentów pierwsze alarmistyczne scenariusze. Rozpoczęło się żmudne gromadzenie wyników badań naukowych i koordynacja współpracy naukowej pod auspicjami ONZ. Na wezwanie ONZ odpowiedziały najważniejsze ośrodki naukowe, w tym tak prestiżowe agencje jak Raport otwarcia analizuje kierunki działań na rzecz wdrożenia edukacji klimatycznej NOAA, NASA, IEA, a w późniejszym okresie JAXA czy IRENA. w oparciu o obecną podstawę programową i możliwe w jej ramach działania edukacyjne o klimacie oraz wyjściowe założenia zmian ram prawnych na przyszłość do dalszej dyskusji w formule Okrągłego Stołu dla Edukacji Klimatycznej. Kluczowy wniosek wynikający z raportu otwarcia Dwadzieścia lat po Konferencji Sztokholmskiej, w dniach 3-14 czerwca 1992 roku od- brzmi – edukację klimatyczną możemy zacząć od dziś. była się w Rio de Janeiro w Brazylii Konferencja ONZ na temat „Środowisko i Rozwój” (ang. Earth Summit 1992). Uczestniczyły w niej delegacje aż 172 rządów oraz około 2400 osób z organizacji pozarządowych. Podczas tego wydarzenia uzgodniono kluczowe dokumenty określające Zebrane w raporcie źródła wiedzy o klimacie bazują w szczególności na raportach podstawowe zasady ochrony środowiska i klimatu. Uchwalono Ramową Konwencję Narodów i analizach tworzonych w ramach Systemu ONZ lub pod jego auspicjami oraz wpisują się w kon- Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu i inne dokumenty stanowiące fundament dla polityk sensus naukowy dotyczący zmian klimatu, w ramach którego jest prowadzony proces klimatycz- klimatycznych ONZ i punkt zwrotny w dziejach ochrony środowiska i klimatu na świecie. Uwi- ny ONZ. Bazą referencyjną jest inicjatywa ONZ United in Science. doczniła ona rzeczywistą skalę problemów oraz wskazała kierunki i sposoby ich przezwyciężania. Od 1992 roku możemy twierdzić, że wszystkie kraje świata otrzymały od ONZ sygnał ostrzegaw- czy i wezwanie do podjęcia pilnych działań. Na podstawie przedstawionej w ramach raportu otwarcia propozycji wyjściowej zosta- ną rozpoczęte prace nad raportem regulacyjnym, w formule szerokich konsultacji w ramach Okrągłego Stołu dla Edukacji Klimatycznej, skupiającego wszystkie środowiska zainteresowane Trzy lata później został zorganizowany pierwszy Szczyt klimatyczny ONZ (COP1). Była temat włączenia wiedzy o zmianach klimatu do systemu edukacji. Drugi raport „Edukacja Klima- to pierwsza konferencja prowadzona według Ramowej Konwencji przyjętej w 1992 roku w Rio tyczna w Polsce 2022 – założenia reformy” jest zaplanowany na drugi kwartał 2022 roku i będzie de Janeiro. Obrady w Berlinie trwały od 28 marca do 7 kwietnia 1995 roku. Omawiano głównie wynikiem obrad Okrągłego Stołu. podstawy naukowe i potencjalne skutki ekonomiczne zmiany klimatu w perspektywie kolejnych dekad. W 2014 roku podczas Szczytu Klimatycznego w Limie (COP20) uzgodniono przez akla- mację potrzebę globalnej edukacji klimatycznej. Wreszcie w 2015 roku podczas Szczytu Klima- Cel to wdrożenie w Polsce edukacji klimatycznej. Cel definiujemy jako apartyjny, tycznego w Paryżu (COP 21) uzgodniono słynne Porozumienia Paryskie. Pojawiła się nadzieja wychodząc z założenia, że wiedza nie ma barw politycznych i nie może być podstawą dla poli- na spowolnienie tempa zmiany klimatu i szansa na wdrożenie globalnego porozumienia klimatycznych sporów, lecz międzypokoleniowym spoiwem, budowanym w duchu solidarności klimatycznego. We wrześniu 2019 roku podczas UN Climate Action Summit Sekretarz Generalny ONZ tycznej z tymi, którzy nadejdą po nas. António Guterres ogłosił inicjatywę United in Science, wskazując na globalny konsensus świata nauki na temat zjawiska zmiany klimatu i decydującej roli człowieka w emisji gazów cieplarnianych. W tym roku odbędzie się 26 Szczyt Klimatyczny ONZ w Szkocji (COP 26). Alok Sharma, który będzie przewodniczył obradom, już zapowiedział, że wezwanie do wdrożenia edukacji klimatycznej będzie na liście priorytetów.

Chcemy, aby Polska była jednym z liderów wdrożenia edukacji klimatycznej zgodnie z deklaracją z Limy. Chcemy, aby polskie społeczeństwo miało gruntowną edukację na temat Kamil Wyszkowski kluczowego ryzyka dla ekosystemów i wszystkich grup gatunkowych. By kolejne pokolenia wie- Przedstawiciel, Dyrektor Wykonawczy działy, a nie wierzyły w zmianę klimatu. UN Global Compact Network Poland 9

Natura jest rozzłoszczona. Rozejrzyjmy się wokół nas. Poziom mórz wzrasta, a oceany ulegają zakwaszeniu. Lodowce topnieją, rafy koralowe wymierają. Coraz więcej obszarów pustynnieje, natomiast woda przestaje być łatwo dostępna w wielu miejscach na świecie. Sztormy są zintensyfikowane. Częstsze. Bardziej śmiercionośne. Widziałem to na własne oczy – od Dominikany, przez Sahel, aż po Południowy Pacyfik. Ktoś kiedyś zapytał mnie – czy to wszystko nie wywołuje u Ciebie smutku i desperacji? Moja odpowiedź była jasna i głośna: nie. Widzę, jak młodzi ludzie dostarczają rozwiązań i odpowiedzi, nawołując do zwiększonej odpowiedzialności, wymagając natychmiastowego działania. Mają w tym rację. Moje pokolenie zawiodło w wypełnieniu powierzonego nam zadania – ochrony planety. To musi się zmienić. Kryzys klimatyczny jest wyścigiem, który na chwilę obecną przegrywamy, jednak w ostatecznym rozrachunku możemy być zwycięzcami. Kryzys ten jest spowodowany przez nas - rozwiązanie również musi pojawić się wśród nas.

António Guterres, António Przewodniczący Rady UN Global Compact Guterres 11

Zrównoważony rozwój zaczyna się od edukacji. Edukacja jest fundamentalnym prawem i podstawą postępu w każdym kraju. Wyzwania zwalczenia ubóstwa, powstrzymania zmian klimatu i osiągnięcia autentycznego zrównoważonego rozwoju w nadchodzących dekadach nakłaniają nas do wspólnej pracy. Wraz z przywództwem, partnerstwem i mądrymi inwestycjami w edukację, możemy dokonać transformacji w życiu indywidualnych mieszkańców, ekonomii oraz całym naszym świecie.

Ban Ki-Moon, Sekretarz Generalny ONZ, Przewodniczący Rady UN Global Compact w latach 2007-2016 Zmiana klimatu tworzy dużą niepewność odnośnie do naszej przyszłości, chociaż w tej niepewności jedna rzecz jest pewna: przekazujemy planetę naszym dzieciom Podczas gdy społeczeństwo i przyszłym pokoleniom. Młodzi ludzie i ekonomia przechodzą głęboką są coraz bardziej świadomi wyzwań transformację, mierząc się i możliwości związanych z niezbędnym z nowymi wyzwaniami, nowe formy przejściem na model niskoemisyjnego edukacji są wymagane, aby rozwijać wzrostu, a poprzez swoją działalność duża wiedzę, umiejętności oraz wartości część tych młodych ludzi już uczestniczy niezbędne dla dalszego rozwoju. Oznacza w globalnym dialogu wokół możliwych to konieczność zapewnienia, aby edukacja rozwiązań. To zaangażowanie młodych nie skupiała się jedynie na umiejętnościach ludzi na całym świecie, umożliwiające im czytania i liczenia. W obecnym świecie, decydowanie o swojej przyszłości edukacja musi poruszać wątki budowania w obliczu zmiany klimatu jest dla nas pokoju, zrównoważonego rozwoju, inspirujące. Postulaty młodzieży nie sprawiedliwości i społecznej równości mogłyby być bardziej aktualne w obliczu – w skrócie edukacja powinna pokazywać stojących przed nami wyzwań. Praca jak żyć wspólnie na planecie wykonywana przez młodych ludzi i dla z ograniczonymi zasobami i pod młodych ludzi jest kluczowym elementem presją ludzkiej działalności. podnoszenia woli politycznej osiągnięcia nowego powszechnego porozumienia (Stefania Gianni, Zastępczyni Dyrektora Generalnego ds. Edukacji, UNESCO) w sprawie zmiany klimatu.

(Christiana Figueres, Sekretarz Wykonawczy UNFCCC) 14 15 16 17

Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej Andrzej Duda

Problem zmiany klimatu należy obecnie do najszerzej dyskutowanych kwestii, zarówno na forum międzynarodowym, jak i w polskiej debacie publicznej. Wynikająca z nadmiernej emisji dwutlenku węgla zmiana klimatu jest realnym zagrożeniem dla ekosystemów na całej kuli ziemskiej i już dziś stanowi poważne wyzwanie dla mieszkańców wielu regionów świata.

Zdajemy sobie wszyscy sprawę, że aby zapobiec globalnej katastrofie, musimy działać wspólnie na wielu poziomach. Polska aktywnie uczestniczy w tych staraniach jako sygnatariusz protokołu z Kioto i porozumienia paryskiego, a także jako gospodarz szczytu klimatycznego COP24 w Katowicach.

Wśród działań służących powstrzymaniu zmiany klimatu szczególne miejsce zajmuje edukacja klimatyczna. Skutecz- ność polityk klimatycznych poszczególnych państw zależy w dużej mierze od codziennych zachowań i postaw obywateli. Każdy z nas, poprzez swoje nawyki, styl życia czy świadomość konsumencką może przyczynić się do ochrony klimatu. Dlatego tak ważne jest uświadamianie dzieciom i młodzieży wagi i znaczenia postaw proekologicznych.

Wprowadzenie edukacji klimatycznej do programów nauczania jest też wyjściem naprzeciw potrzebom młodego pokolenia, które z niepokojem śledzi doniesienia o postępującej zmianie klimatu i z coraz większą troską myśli o swojej przyszłości. Młodzi ludzie chcą zrozumieć zjawiska i mechanizmy wpływające na klimat i aktywnie poszukują wiedzy na ten temat. Powinniśmy dokładać wszelkich starań, aby otrzymywali tę wiedzę z rzetelnych źródeł oraz w formie, która pozwoli im świadomie oceniać skalę problemu i angażować się w działania służące jego rozwiązaniu. Stąd włączenie do programów nauczania kwestii klimatycznych, w tym także informacji o działaniach społeczności międzynarodowej służących zapobieganiu zmianie klimatu, wydaje się niezwykle ważne i potrzebne.

Z tym większą satysfakcją przyjąłem wiadomość o powstaniu raportu „Edukacja klimatyczna w Polsce”, opracowane- go przez United Nations Global Compact Network Poland. Dziękując za tę cenną inicjatywę, pragnę wyrazić nadzieję, że przyczyni się ona do lepszego zrozumienia roli, jaką edukacja klimatyczna odgrywa we współczesnym świecie, i znaczenia, jakie ma ona dla naszej wspólnej przyszłości. 18 19

Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej w latach 2010-2015 Bronisław Komorowski

Bez wątpienia postępująca zmiana klimatu wpłynie na życie naszych dzieci, wnuków i przyszłych pokoleń, które odziedziczą po nas planetę Ziemię. Nie warto straszyć wizją apokalipsy i końcem świata. Warto natomiast budować wrażliwość i wiedzę przydatną w lepszym budowaniu naszej cywilizacji, tak aby w stopniu maksymalnie możliwym chroniła przyrodę i świat natury.

Edukacja, a szczególnie edukacja klimatyczna, ma zatem bezprecedensowe znaczenia dla młodych. Pozwala ona zrozu- mieć miejsce człowieka w skomplikowanej sieci powiązań ekologicznych, a także podkreśla ważkość poruszanych tematów. Młodzi ludzie ze swoimi postulatami stanowią istotny punkt odniesienia dla społeczności ludzi dorosłych, w tym dla polityków. Coraz głośniej wybrzmiewają ich głosy nawołujące do uwzględnienia edukacji klimatycznej w programie nauczania. Poka- zują, jak ważne jest dla nas zadbanie o dobro przyszłych pokoleń. Decydenci nie powinni pozostawać obojętni na te głosy. Bez wykształconego, świadomego młodego pokolenia nie ma dobrej przyszłości świata, nie ma dobrej przyszłości Polski. To młodzi, wyedukowani, najczęściej dostarczają innowacyjnych pomysłów i rozwiązań, które mogą odmienić bieg historii. Aby mogli dalej odmieniać świat, koniecznym jest dostarczenie im odpowiednich narzędzi poprzez edukację formalną na wszystkich poziomach nauczania. Istotnym jest również wprowadzenie interdyscyplinarnej nauki o klimacie, podkreślają- cej wzajemny wpływ poszczególnych dziedzin i sektorów na stan naszej planety. Decydenci powinni również umożliwić młodzieży rozwijanie umiejętności samodzielnego myślenia i łączenia faktów - dzięki temu wychowamy kolejne pokolenia świadomych i myślących ludzi, gotowych na wyzwania nadchodzących czasów.

Nie bez znaczenia pozostają tu jednostki samorządowe oraz lokalne organizacje pozarządowe. To właśnie one pozostają często w bezpośrednim kontakcie z lokalną społecznością, angażując młodzież w swoje działania. Mają również możliwość kreowania edukacji klimatycznej, a tym samym zwiększania świadomości klimatycznej, na poziomie powiatów, gmin, miast, czy nawet terenów wiejskich, dostosowując ją do wymagań i tradycji regionalnych. 20 21

Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej w latach 1995-2005 Aleksander Kwaśniewski

Konsekwencje postępującej zmiany klimatu urosły we współczesnym świecie do rangi najważniejszego, globalnego wyzwania. Nie byłoby to możliwe bez rosnącego zasobu naukowej wiedzy oraz powszechnej świadomości zagrożeń, zwią- zanych ze zmianą klimatu. Jest to zasługą nie tyle państw i rządów; nawet tym najbardziej postępowym nie udałoby się podjąć tak dalekosiężnych i kosztownych decyzji bez zrozumienia i wsparcia własnych społeczeństw i społeczności międzynarodowej. Krzewienie powszechnej świadomości zmiany klimatu jest w głównej mierze zasługą pracy niezliczo- nej ilości aktywistów i organizacji pozarządowych, od wielu lat pobudzających naszą wrażliwość i zrozumienie istoty za- chodzących zmian. Globalny ruch nawołujący do przeciwdziałania zmianie klimatu stał się już z tego powodu światowym fenomenem, budzącym nadzieję przejawem ludzkiej solidarności i symbolem naszej wspólnoty losów. Jest coś niezwykle inspirującego w fakcie, że ludzkość zaczyna w coraz większym stopniu myśleć nie tylko o eksploatacji zasobów, ekspansji i nieustannym wzroście, ale i o losie i jakości życia przyszłych pokoleń wszystkich mieszkańców naszej planety - nawet, jeżeli związane to jest z wyrzeczeniami, które musimy ponieść już dzisiaj.

O ile potrzeba powszechnego krzewienia wiedzy o miejscu człowieka w przyrodzie i konsekwencjach ludzkości dla ekosystemu naszej planety nie budzi już w zasadzie większych sporów, to zagadnienie instytucjonalizacji edukacji klimatycznej jest tematem otwartym i generującym znaczną ilość pytań i wątpliwości. Wiele sporów toczonych jest pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami wprowadzenia edukacji klimatycznej do podstawy programowej. Dyskusja jest naturalna i pożądana w demokracji deliberatywnej, jako podstawa do wypracowania – w procesie dialogu – najbardziej optymal- nych rozwiązań. Polskie społeczeństwo, cechujące się niskim poziomem zaufania społecznego i znajdujące się od ponad trzydziestu lat w okresie przyśpieszonej transformacji, potrzebuje takiego dialogu w sposób szczególny. Niniejszy raport i rozważania w nim zawarte postrzegam jako element tego ważnego procesu, który powinien zaowocować wspólnymi rekomendacjami rządowych i pozarządowych ekspertów i naukowców.

Często można usłyszeć twierdzenie, że przeciwdziałanie zmianie klimatu zaczyna się na własnym podwórku i przeja- wia się w osobistych zachowaniach każdego człowieka. Bez celowej edukacji klimatycznej – jakąkolwiek ona przybie- rze ostatecznie formę – nie zbudujemy szybko, wystarczająco szybko, tej wrażliwości społecznej, która jest niezbęd- na, aby jeszcze w porę powstrzymać dalszą degradację naszej planety, począwszy od swoich własnych zachowań i świadomych wyborów. 22 23 24 25

Minister Klimatu i Środowiska Michał Kurtyka

Ministerstwo Klimatu i Środowiska wspiera działania dążące do zwiększania świadomości ekologicznej wśród młodego pokolenia Polaków.

Podnoszenie poziomu świadomości ekologicznej, w tym kształtowanie przyjaznych środowisku postaw społeczeństwa jest jednym z najistotniejszych czynników pozytywnie wpływających na aktualny i przyszły stan zasobów naturalnych oraz na jakość otaczającego środowiska.

Edukacja klimatyczna jest ważnym elementem kształcenia zmierzającego do rozwijania społeczeństwa akceptującego interdyscyplinarne zasady trwałego i zrównoważonego rozwoju kraju. Społeczeństwa powinny dysponować umiejętno- ściami do oceny stanu bezpieczeństwa ekologicznego oraz do podejmowania działań na rzecz jego poprawy. Ważna jest również świadomość potrzeby dbania o wspólne dziedzictwo kulturowo-przyrodnicze.

Edukacja, to także istotna płaszczyzna przyczyniająca się do ewolucji praktyk społecznych w kierunku modelu zrówno- ważonej konsumpcji i związanej z tym transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym. Uznając, że edukacja ekologiczna, w tym edukacja z zakresu ochrony klimatu, odgrywa ważną rolę na każdym z etapów kształcenia, Minister- stwo Klimatu i Środowiska, poza podejmowanymi przedsięwzięciami z zakresu edukacji pozaformalnej i nieformalnej, współpracuje z Ministerstwem Edukacji i Nauki, wspierając formułę edukacji formalnej poprzez m.in. przygotowywanie pomocy dydaktycznych dla nauczycieli (scenariuszy lekcyjnych wraz z materiałami wspomagającymi „Przyjaciele klimatu”), jak i realizację warsztatów dla nauczycieli i uczniów z tematyki wpisującej się w obszar: ochrona środowiska, klimat i energia (m.in. za pośrednictwem strony: www.lekcjezklimatem.pl). Niniejsza współpraca z Ministerstwem Edukacji i Nauki podlega stałemu owocnemu rozwojowi.

Cieszy nas postawa młodzieży i nauczycieli, którzy chętnie angażują się w liczne projekty mające na celu pogłębianie wiedzy oraz dyskusję i refleksję nad o tym, jak dbać o środowisko, jak chronić klimat. Z zainteresowaniem przyjmiemy zatem konkluzje z obrad okrągłego stołu, a także z uwagą zapoznamy się z wynikami Raportu, podsumowującego pracę ekspercką UN Global Compact Network Poland dotyczącą oceny poziomu edukacji klimatycznej w Polsce. 26 27

Minister Edukacji i Nauki Przemysław Czarnek

Ministerstwo Edukacji i Nauki przywiązuje należytą staranność do rozwoju edukacji klimatycznej dzieci i młodzieży. Wynika to z troski o to, aby pomóc człowiekowi podjąć w sposób odpowiedzialny jego powołanie, którym jest mądre i odpowiedzialne gospodarowanie wszystkimi zasobami naturalnymi, które otrzymał. Jednym z najważniejszych działań w nauce i edukacji jest podjęcie wysiłku zmierzającego do przywrócenia pełnej prawdy o człowieku i świecie. Dlatego cieszymy się, że od kilku lat debata o edukacji klimatycznej społeczeństwa rozwija się i włączają się do niej nowe organizacje. W naszej opinii, wymagania i treści określone w podstawach programowych są kompleksowe i umożliwiają nauczycielom poruszanie najistotniejszych tematów z tego obszaru. Niezależnie od tego, szkoła zawsze może zorgani- zować dodatkowe zajęcia edukacyjne dotyczące m.in. klimatu oraz ochrony środowiska, także takie, które odpowiadają szczególnym zainteresowaniom uczniów. Należy pamiętać, że treści nauczania z podstawy programowej nauczyciele rozwijają w swoich programach nauczania. Prawem każdego nauczyciela jest dokonanie swobodnego wyboru metod nauczania i pomocy dydaktycznych odpowiadających jego koncepcji dydaktycznej. W swojej pracy z uczniami nauczyciele mogą wykorzystywać publikacje i raporty przygotowywane przez międzynarodowe organizacje, w tym ONZ. Od roku szkolnego 2020/2021 wprowadzono obowiązek realizacji zagadnień m.in. z zakresu klimatu i ochrony środowiska podczas zajęć z wychowawcą (rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 czerwca 2020 r. zmieniające rozpo- rządzenie w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół - Dz.U. z 2020 r., poz. 1008). Istotne problemy społeczne powinny być omawiane podczas zajęć z wychowawcą w szkole każdego typu. Pragnę podkreślić, że na bieżą- co obserwujemy działalność Ministerstwa Klimatu i Środowiska prowadzącą do zwiększenia świadomości klimatycznej i kształtującą właściwe postawy całego społeczeństwa. Podjęliśmy bliższą współpracę m.in. przy promowaniu webina- riów adresowanych do młodzieży szkolnej, nauczycieli, psychologów i pedagogów szkolnych ze szkół podstawowych oraz ponadpodstawowych. Ich celem jest wprowadzenie w tematykę ochrony klimatu, a także omówienie wymiaru psycholo- gicznego zachodzących zmian. W 2020 r. współpracowaliśmy z Ministerstwem Klimatu i Środowiska w ramach wsparcia merytorycznego procesu aktualizacji materiałów edukacyjnych umieszczonych na platformie Ośrodka Rozwoju Edukacji, jak również opracowania nowych materiałów zawierających scenariusze lekcji. Nowe materiały znajdują się pod adresem: https://www.gov.pl/web/klimat/materialy-edukacyjne.

Jednocześnie Ministerstwo Edukacji i Nauki wspiera szkoły i nauczycieli w przekazywaniu treści związanych z edukacją klimatyczną poprzez działalność projektową Ośrodka Rozwoju Edukacji. Wsparcie dla szkół i nauczycieli zapewniała przez wiele lat implementacja projektów ORE pn. „Edukacja globalna. Liderzy zrównoważonego rozwoju”. W wyniku działań projektowych zaczęła funkcjonować sieć regionalnych liderów edukacji globalnej, koordynujących inicjatywy w danym województwie. W szkołach podejmowane są działania z wykorzystaniem bazy scenariuszy lekcji w ramach edukacji klimatycznej i ekologicznej; a także otwartych zasobów platformy Edukacji Globalnej. Na platformie www.epodreczniki.pl Ośrodek oferuje ok. 150 materiałów dydaktycznych dla uczniów i nauczycieli do kształcenia ogólnego na wszystkich etapach edukacyjnych, w tym filmiki dotyczące zmian klimatycznych, ćwiczenia interaktywne oraz scenariusze lekcji. Jeśli chodzi o wprowadzenie edukacji klimatycznej do programów studiów pedagogicznych - w dniu 3 sierpnia 2019 r. weszły w życie przepisy nowego rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 25 lipca 2019 r. w sprawie standardu kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela (Dz. U. poz. 1450, z późn. zm.). Rozporządzenie w sposób kompleksowy określa wymagania, jakie powinny spełnić programy kształcenia na studiach i studiach po- dyplomowych kształcących przyszłych nauczycieli. Standardy kształcenia nauczycieli przygotowują do realizacji podstawy programowej, w tym również do realizacji treści dotyczących edukacji klimatycznej uwzględnionych w podstawach programowych. 28 29 30 31

Minister Edukacji Narodowej w latach 2007-2011 Katarzyna Hall

Edukacja klimatyczna w Polsce

Inicjatorom raportu, Edukacja klimatyczna w Polsce, z pewnością przyświeca bardzo słuszny cel, jakim jest podniesienie wiedzy o klimacie w polskim społeczeństwie. Jak ten cel najlepiej osiągnąć? Czy na pewno najlepszą drogą do tego celu są akurat zmiany w podstawie programowej?

Wydaje się, że to młodzi są w sprawach klimatu najbardziej aktywni w naszym społeczeństwie, zaś brakuje wiedzy i świadomości zagrożeń klimatycznych przede wszystkim w starszym pokoleniu. Na pewno ciekawe jest rzetelne zbadanie, jak to naprawdę wygląda. Można postawić tezę, że wiedza o problemach związanych z klimatem trafia do młodych ludzi na ogół w zupełnie inny sposób niż przez szkołę, choć i wielu nauczycieli przedmiotów przyrodniczych zgłębia aktywnie ten temat ze swoimi uczniami, niezależnie od tego, jak i gdzie jest on usytuowany w podstawie programowej.

Podstawa programowa to są pewne ramy, które mówią o tym, czego uczeń ma się nauczyć na koniec każdego etapu edukacyjnego. Nauczyciel ma wolność wyboru programu, podręcznika. Program musi zawierać wymagania podstawy programowej, ale może być pewnym ich poszerzeniem, wyróżniać się rozłożeniem akcentów, zaplanowaniem kolejności układu treści. Zespół nauczycieli konkretnej szkoły dokonuje wyboru programów i podręczników spośród dostępnych na rynku, może też opracować własny program i tworzyć autorskie materiały edukacyjne. Pracujący nad raportem „Edukacja klimatyczna w Polsce" pewnie są w stanie opracować dobre programy i materiały pomagające odpowiednio nauczycielom przedmiotów przyrodniczych w pracy.

Jednak wyobrażanie sobie, że wpisanie jakiegoś zagadnienia do listy przedmiotów szkolnych czy tematów koniecznie w szkole omawianych, rozwiązuje konkretny problem społeczny, jest błędem. Raczej tego rodzaju działania prowadzą do coraz większego przeładowania podstawy programowej i z konieczności mniej poważnego i uważnego traktowania wymagań tego dokumentu. Zafundowanie uczniom kolejnego obowiązkowego przedmiotu, dodatkowych godzin pracy i dodatkowych klasówek z edukacji klimatycznej nie sprawi, że przejmą się oni bardziej akurat tym zagadnieniem. Aby lepiej zadbać o dobrostan polskich uczniów, potrzebne jest raczej skrócenie listy przedmiotów obowiązkowych i zmniejszenie liczby godzin obowiązkowo spędzanych w szkole.

Myślę, że w sprawie edukacji klimatycznej dużo bardziej niż zmiany podstawy programowej, potrzebne są mądre, przemyślane kampanie informacyjne, adresowane i trafiające do całego społeczeństwa, uwrażliwiające i uświadamiające polityków i nauczycieli, wpływające na postawy i zachowania każdej rodziny. Najskuteczniejsze, jeśli chodzi o faktyczne efekty, będzie przekonanie poszczególnych nauczycieli, żeby podejmowali decyzje o realizowaniu programów swoich przedmiotów, w których odpowiednio akcentuje się zagadnienia z edukacji klimatycznej.

Dyskusję nad raportem, „Edukacja Klimatyczna w Polsce" potraktujmy przede wszystkim jako taką kampanię informacyjną. Jeśli w jej wyniku powstaną jeszcze dobre materiały edukacyjne, które rzetelnie informują o sprawach klimatu, nadające się zarówno do upowszechniania w mediach społecznościowych, jak i do pracy w szkołach z uczniami w różnym wieku, z pewnością zostaną odpowiednio wykorzystane. Sama zmiana przepisów i odgórne kontrolowanie ich przestrzegania niczego nie załatwi. 32 33

Minister Środowiska w latach 2013-2015 dr Maciej Grabowski

Edukacja dla klimatu – podejście zintegrowane

Chciałbym zwrócić uwagę na dwa dosyć odległe od siebie obszary, których dotyka w sposób bezpośredni klimat, jego zmiany i podejście wielu osób i instytucji. Jest to istotne dlatego, że edukacja dla klimatu nie powinna dotyczyć tylko zainteresowanych klimatem, geografią czy środowiskiem naturalnym. Rzecz w tym, że zmiany klimatu już wpływają w istotny sposób na nasze życie i będą wpływały jeszcze bardziej. Zintegrowane i holistyczne podejście do klimatu i jego zmian jest dlatego bardziej odpowiednie i bardziej prawdziwe. Nie jestem ekspertem od edukacji, ale uważam, że nauka o wpływie zmian klimatu nie powinna być osobnym przedmiotem, a tym bardziej specjalistycznym dla wybranych, ale jej elementy powinny być wplatane w różne przedmioty nauczane w powszechnej edukacji od najmłodszych klas.

Te dwa obszary, o których krótko chciałem napisać, to finanse i etyka. Zmiany w zakresie współczesnych finansów następują bardzo szybko. Pewnie zwracamy uwagę na zmiany technologiczne i łatwość, z jaką obecnie możemy dysponować naszymi zasobami finansowymi. Nieco mniej widoczne, a co najmniej równie głębokie zmiany zachodzą w ocenie ryzyka finansowego związanego zarówno z inwestycjami, jak i z oceną naszej zdolności kredytowej. Okazuje się, że rynki finansowe już teraz w sposób coraz bardziej szeroki, powszechny i pogłębiony wyceniają ryzyko związane ze zmianami klimatu. Oczywistym przykładem, który się nasuwa, jest szacowane jako wysokie ryzyko inwestycji w nieodnawialne źródła energii, takie jak węgiel, i to zarówno po stronie podaży, np. w nowe kopalnie, jak i popytu, czyli dla przykładu energetyka oparta na węglu. Dotyczy to jednak również inwestycji w takie sektory jak cementownie, samochody o napędzie tradycyjnym czy opakowania plastikowe. Rynki finansowe po prostu wyceniają i będę wyceniać takie inwestycje jako bardziej ryzykowne niż w inne sektory, ze względu na to, że będą ponosiły wyższe koszty w przyszłości. Jednocześnie ocena zdolności kredytowej każdego z nas również będzie brała pod uwagę aspekty klimatyczne, szczególnie przy wieloletnich produktach kredytowych takich jak kredyty hipoteczne. Mieszkanie w domu pasywnym będzie generowało w przyszłości znacząco niższe koszty operacyjne związane np. z ogrzewaniem, co będzie przekładało się na naszą wyższą zdolność kredytową już dziś przy innych takich samych warunkach. Tak więc nauka finansów i przedsiębiorczości nie może i nie powinna omijać zmian klimatu.

Drugi obszar to etyka. Apele o działania w celu ograniczania zmian klimatu tradycyjnie odwoływały się do aspektów środowiskowych oraz zagrożeń, które one niosą dla naszej planety, sfery organicznej i części jej mieszkańców. Co najmniej od czasu publikacji encykliki Papieża Franciszka „Laudato Si" zmiany klimatu uzyskały powszechnie głoszony argument, że działanie, które przyczynia się do zmian klimatu, jest moralnie naganne. Z drugiej strony Franciszek wskazuje, że działanie każdego człowieka może przyczynić się do ograniczenia zmian klimatu, i od każdego te pozytywne działania powinny się zacząć. Dlatego że zmiany klimatu przyczyniają się do pogłębienia biedy, negatywnie wpływają na zdrowie wielu, a przywracanie harmonii między ludzkością a naturą oraz budowanie kultury troski i sprawiedliwości nie może odbywać się bez integralnego podejścia do rozwoju człowieka. Należy dodać, że najlepsze uniwersytety w USA czy w Europie podejmują temat zmian klimatu w ten sposób. Można wspomnieć Uniwersytet Yale czy Instytut Badawczy Laudato Si na Uniwersytecie Oksfordzkim. Etyka, zajmując się zmianami klimatu, zyskuje w ten sposób znacząco bardziej praktyczny wymiar. 34 35

Minister Środowiska w latach 2011-2013 Marcin Korolec

Potrzeba wprowadzenia edukacji klimatycznej do szkół

Dziś, w połowie 2021 roku, liczba ludności na świecie wynosi około 7,9 miliarda i jest ponad dwukrotnie wyższa od czasu, kiedy przyszedłem na świat, w 1968 roku. W tym jednym zdaniu zamyka się kwintesencja wyzwań, jakie stoją przed nami w zakresie ochrony środowiska i ochrony klimatu. Jest nas nie tylko coraz więcej, ale też średni poziom jakości życia na świecie stale rośnie. Mamy coraz więcej telefonów komórkowych, komputerów, samochodów. Chcemy móc korzystać z klimatyzacji i podróżować dla przyjemności i to najlepiej do egzotycznych zakątków naszego globu.

Jeśli chcemy skutecznie walczyć ze zmianami klimatycznymi, to musimy to zrobić wszyscy razem, wspólnym wysiłkiem. Z pewnością musimy zadbać o wprowadzenie koniecznych zmian technologicznych, ale tylko dzięki gruntownej zmianie naszego stylu życia jesteśmy w stanie skutecznie walczyć ze zmianami klimatycznymi. Poziom wyzwań, jaki wiąże się z realizacją koniecznych reform, wymaga zmiany modelu funkcjonowania nas wszystkich. Być może najlepiej to ujął Banksy, w jednym ze swoich murali, pisząc „Sorry, The lifestyle you ordered is currently out of stock” (Przepraszam, ale styl życia jaki Pan/Pani wybrał/a jest w tej chwili nieosiągalny).

Nie uda się nam jednak ta zmiana, bez podniesienia świadomości klimatycznej naszego społeczeństwa. Dlatego też tak ważny jest powszechny dostęp do edukacji klimatycznej z prawdziwego zdarzenia. W dobie braku zaufania do mediów i powszechnej plagi fakenewsów odpowiedzialność za dostarczenie koniecznej edukacji powinna spoczywać na edukacji powszechnej gwarantowanej przez ogólnodostępne szkolnictwo państwowe.

Jest to tym bardziej ważne, że realizacja wyzwań związanych z polityką klimatyczną będzie wiązać się z całym szeregiem wyrzeczeń. Nasze społeczeństwo nie będzie chciało podejmować wysiłku związanego z walką ze zmianami klimatycznymi, o ile nie będzie dostatecznie świadome zarówno zagrożeń wynikających ze zmian klimatu, jak i metod ograniczania emisji.

Świadom tych trudności i wyzwań, w 2014, podczas Konferencji Klimatycznej COP20, która odbywała się w Limie, zaproponowałem, aby obecni na konferencji Ministrowie przyjęli tekst deklaracji ministerialnej, która z jednej strony podkreślałaby znaczenie, a z drugiej strony wzywała do upowszechnienia edukacji prośrodowiskowej. Deklaracja ta została jednomyślnie przyjęta przez wszystkie 195 państw członkowskich reprezentowanych podczas posiedzenia COP20.

Jest już najwyższy czas, aby tematyka edukacji klimatycznej weszła na stałe do kanonu edukacji szkolnej. Jeśli chcemy, aby również w innych państwach edukacja klimatyczna była ważnym elementem kształtowania postaw młodego pokolenia, to na pewno w Polsce powinniśmy sami zadbać o wprowadzenie edukacji klimatycznej do kanonu szkolnego, dając tym samym dobry przykład państwom mniej zamożnym. 36 37

Minister Środowiska w latach 2007-2010 Prof. dr hab. inż. Maciej Nowicki

W XXI wieku Człowiek, w swojej niepohamowanej ekspansji dotarł do granic, jakie wyznacza zamknięty układ planety, na której żyje. Dalsza ekspansja w dotychczasowym stylu nieuchronnie prowadzi do katastrofy gospodarczej, społecznej i ekologicznej na tak wielką skalę, że może grozić załamaniem się zarówno globalnego ekosystemu, jak i cywilizacji ludzkiej w formie, jaką znamy. Nieuniknionym skutkiem rabunkowej eksploatacji bogactw naturalnych, oceanów i paliw kopalnych oraz wycinania dziewiczych puszcz będzie szerzenie się głodu, konfliktów zbrojnych i migracji ludności na niespotykaną dotąd skalę.

Jeszcze nie jest za późno, aby tę apokaliptyczną wizję odwrócić, ale konieczna jest powszechna świadomość o realności i wielkości zagrożenia, bo tylko to może prowadzić do zmiany nastawienia do środowiska i przyrody, do zmiany stylu życia i do solidarności już nie tylko lokalnej, narodowej, ale wręcz planetarnej.

Taką świadomość można osiągnąć jedynie poprzez szeroko prowadzoną edukację całego społeczeństwa wszystkimi kanałami informacyjnymi, jednak najważniejsza jest szkolna edukacja dzieci i młodzieży, bo to oni, bez swojej winy, będą najbardziej cierpieć, jeżeli naszemu pokoleniu nie uda się zahamować tych tragicznych trendów. Tylko szkoła jest w stanie w uporządkowany i logiczny sposób przekazać obiektywną wiedzę o rodzaju i skali zagrożeń, o przyczynach i skutkach zmian klimatu i zaniku różnorodności biologicznej Ziemi, a także o możliwościach przeciwdziałania tym procesom zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej. Tylko w procesie edukacji szkolnej można ukazać młodym ludziom piękno przyrody, piękno myśli ludzkiej, piękno dzieł stworzonych przez człowieka. Ten, kto się tym zachwyci, będzie cieszył się otaczającym go światem, a szczęście będzie upatrywał raczej w wartościach duchowych, a nie materialnych, będzie też gotowy do działań, aby powstrzymać zmiany klimatyczne i dewastację dzikiej przyrody.

Edukacja klimatyczna, prowadzona atrakcyjnie i dostosowana do wieku dzieci, powinna rozpoczynać się już w przedszkolu i znaleźć poczesne miejsce w programach nauczania w szkole podstawowej i średniej, stanowiąc integralną część wielu przedmiotów. Zwieńczeniem tej nauki powinien być przedmiot w szkole średniej „ochrona środowiska i klimatu”, który by wszystkie aspekty tego problemu łączył w jedną, spójną całość. Uważam, że tylko takie, holistyczne podejście pozwoli młodym ludziom w pełni zrozumieć powagę sytuacji, do głębi się nią przejąć i aktywnie działać na rzecz dobrej przyszłości zarówno dla siebie, dla swoich rodzin, jak i dla całej społeczności ludzkiej. Jest to wielkie i niesłychanie pilne zadanie, jakie obecnie stoi przed całym systemem edukacji szkolnej w naszym kraju. Aby je dobrze wypełnić, konieczne jest dostarczenie nauczycielom rzetelnej, obiektywnej wiedzy w formie dostosowanej do percepcji dzieci i młodzieży, dlatego tak ważna jest inicjatywa UN Global Compact Network Poland, której celem jest opracowanie narzędzi dydaktycznych opartych na raportach i analizach tworzonych od lat pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonychoraz na pracach polskich naukowców i dydaktyków. Żywię wielką nadzieję, że ta znakomita inicjatywa będzie bardzo pomocna w kształtowaniu programów nauczania na wszystkich szczeblach szkolnych z korzyścią nie tylko dla młodych ludzi, ale i dla całego społeczeństwa. 38 39 40 41

Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego

Skala wyzwań związanych ze skutkami zmian klimatu, z którymi będziemy musieli mierzyć się w najbliższych latach, jest bezprecedensowa. Niezbędne jest pilne podjęcie działań na rzecz transformacji w kierunku osiągniecia zerowego poziomu emisji gazów cieplarnianych oraz zrównoważonego rozwoju, w którym wzrost gospodarczy zostanie oddzielony od wykorzystania zasobów naturalnych.

Aby to osiągnąć, kluczowe jest zaangażowanie w ten proces wszystkich aktorów w ramach polityk publicznych, sektorów gospodarki oraz wszystkich mieszkańców. Szczególnie istotną rolę mają do odegrania działania w obszarze edukacji, gdyż wiedza dotycząca zmian klimatu oraz świadomość społeczeństwa w zakresie możliwych do podjęcia działań niestety wciąż jest na niewystarczającym poziomie. Tymczasem ograniczenie nadmiernej konsumpcji, zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów oraz wykorzystania zasobów naturalnych w istotnym stopniu zależy od poziomu świadomości klimatycznej i wrażliwości obywateli.

Zgodnie z treścią deklaracji klimatycznej, przyjętej podczas Pomorskiego Forum Solidarności Klimatycznej im. Pawła Adamowicza w listopadzie ubiegłego roku w Gdańsku, należy zwrócić uwagę, że w dłuższym horyzoncie czasowym kluczowe znaczenie odegra powszechny dostęp do wysokiej jakości informacji o środowisku, edukacja oraz promowanie wzorców zrównoważonej konsumpcji wśród mieszkańców ze wszystkich grup wiekowych. Wiedza ta będzie sprzyjać podejmowaniu oddolnych inicjatyw prośrodowiskowych. W ramach Forum planowane są cykliczne spotkania, warsztaty, seminaria i konferencje na rzecz inspirowania do podejmowanie działań w tym zakresie.

Mając na uwadze szerokie potrzeby w obszarze edukacji klimatycznej, Samorząd Województwa Pomorskiego w przyjętej Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego 2030 uwzględnił szereg działań mających na celu dążenie do bezpieczeństwa środowiskowego i energetycznego, w tym zobowiązanie do koordynacji programów edukacyjnych w zakresie środowiska i klimatu, skierowanych do mieszkańców województwa pomorskiego. Oznacza to, że w naszym regionie w najbliższej dekadzie wspierane będą działania zwiększające świadomość i wiedzę Pomorzan, a także prowadzące do wzrostu ich zaangażowania w przeciwdziałanie zmianom klimatu.

Edukacja klimatyczna niewątpliwie powinna być realizowana systemowo i efektywnie. Dlatego niezbędne jest wspólne podjęcie pilnych działań na rzecz kompleksowego jej wdrożenia w szkołach wszystkich typów w całym kraju, w oparciu o istniejącą podstawę programową, ale także zaproponowanie niezbędnych kierunków jej zmian w celu sprostania wyzwaniom związanym z postępującymi zmianami klimatu. 42 43

Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego

Potrzeba kształtowania właściwych postaw wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń klimatycznych jest naszą powinnością. Istotne znaczenie ma w tym zakresie edukacja klimatyczna. Jej celem winno być przekazywanie wiedzy na temat zmiany i ochrony klimatu, formowanie właściwych postaw dzieci i młodzieży, rozbudzanie świadomości ekologicznej oraz wskazywanie na istnienie zjawisk i współzależności o charakterze globalnym. Mając na uwadze pilne potrzeby w obszarze ochrony środowiska oraz klimatu, Sejmik Województwa Śląskiego przyjął w ubiegłym roku Strategię Rozwoju Województwa Śląskiego “Śląskie 2030” Zielone Śląskie. Jest to ważny dokument, który wraz z realizowaną z powodzeniem od trzech lat uchwałą antysmogową wpisuje się w cele transformacji energetycznej naszego regionu. Uwzględnia on szereg działan, których celem jest m.in. wysoka jakość środowiska, efektywna infrastruktura, atrakcyjne warunki zamieszkania, kompleksowa rewitalizacja, zapobieganie i dostosowanie do zmiany klimatu. Konsekwentna realizacja postanowień w/w dokumentu przyczynia się do tego, że nasze województwo będzie nowoczesnym regionem europejskim o konkurencyjnej gospodarce, będącej efektem odpowiedzialnej transformacji, zapewniającym możliwości rozwoju swoim mieszkańcom oraz oferującym wysoką jakość życia w czystym środowisku. Zarząd Województwa Śląskiego zdecydował się również na zmianę Marszałkowskiego Budżetu Obywatelskiego w kierunku zwiększania roli i znaczenia działań ekologicznych, w tym edukacji ekologicznej wśród mieszkańców. Została również podjęta inicjatywa na rzecz zwiększenia świadomości ekologicznej dzieci przedszkolnych (MOGĘ Zatrzymać SMOG-Przedszkolaku złap oddech, 2019-2021) oraz wypracowane zostały scenariusze lekcji oraz filmy edukacyjne dla uczniów szkół podstawowych (projekt lnfoSMOG - MED, 2019-2021). Nasze działania, które są podejmowane w tym zakresie, są komplementarne wobec inicjatyw i przedsięwzięć realizowanych przez podmioty zajmujące się rozwijaniem świadomości ekologicznej oraz środowiskowej. Warto nadmienić, iż Katowice były gospodarzem Konferencji ONZ w sprawie zmiany klimatu (COP 24) w 2018 r. Natomiast w dniach 26-30 czerwca 2022 odbędzie się w stolicy województwa śląskiego Światowe Forum Miejskie. Tego typu wydarzenia podkreślają znaczenie Katowic oraz naszego regionu jako miejsca transformacji społeczno-gospodarczej, która uwzględnia ochronę środowiska oraz zrównoważony rozwój. Niewątpliwie edukacja klimatyczna winna odgrywać ważne miejsce w systemie edukacji współczesnego człowieka. Opracowanie raportu regulacyjnego pt.: ,,Edukacja klimatyczna w Polsce" z pewnością przyniesie daleko idące pozytywne rezultaty. Warto zbierać i dzielić się doświadczeniami, by wypracować systemowe rozwiązania, spójny kierunek oraz formę prowadzenia edukacji klimatycznej w szkołach i przedszkolach.

Marszałek Województwa Śląskiego Jakub Chełstowski 44 45

Urząd Miasta Krakowa

Kraków od wielu lat realizuje liczne działania na rzecz klimatu i promowania wśród mieszkańców życia w sposób bardziej zrównoważony, przyjazny środowisku. Wśród podejmowanych przez lokalny samorząd inicjatyw nie brakuje tych, które dotyczą kwestii związanych z edukacją klimatyczną. Zagadnienia dotyczące klimatu były głównym tematem spotkania mającego miejsce w Urzędzie Miasta Krakowa w lipcu 2019 r. Wówczas miejscy urzędnicy odpowiedzialni za ochronę środowiska, jakość powietrza, gospodarkę odpadami, partycypację społeczną i edukację dyskutowali z przedstawicielami Młodzieżowego Strajku Klimatycznego. Podczas wielowątkowej dyskusji uczniowie krakowskich szkół wspólnie z urzędnikami zastanawiali się jak we współpracy z miastem mogą realizować swoje postulaty.

Tuż przed początkiem pandemii COVID-19, w lutym 2020 r. w krakowskim magistracie spotkaliśmy się natomiast z opiekunami samorządów uczniowskich na konferencji „Odpowiedzialny i zaangażowany samorząd” organizowanej przez Urząd Miasta Krakowa we współpracy z UN Global Compact Network Poland – wydawcą niniejszego raportu. Tematykę kryzysu klimatycznego przedstawił wówczas Kamil Wyszkowski, Dyrektor UN Global Compact w Polsce, uświadamiając wagę problemu i wspólną odpowiedzialność za szerzenie tematyki wśród przedstawicieli młodego pokolenia. Padły wtedy ważne słowa o tym, że sytuacja związana ze zmianą klimatu nie powinna nas przygnębiać, ale mobilizować do działania. Są trzy rzeczy, które może zrobić każda szkoła, aby ratować planetę.

Po pierwsze: nie ignorować problemu, odważyć się na dyskusję na ten temat, najpierw w gronie pedagogicznym, potem z uczniami. Po drugie, wspierać młodzieżowe strajki klimatyczne. Po trzecie, zachęcać uczniów do dobrych praktyk, np. segregacji odpadów, pokazywać, jak działa fotowoltaika i jak pozyskiwać czystą energię” - mówił podczas dyskusji z nauczycielami Kamil Wyszkowski. Przejawem nieignorowania problemu i wspólnego działania z krakowską młodzieżą są także ostatnie inicjatywy podejmowane przez Miasto Kraków. Wśród nich jest „Youth Krak Hack. Młodzi dla klimatu!", czyli czwarta edycja hakatonu projektów społecznych skierowana do krakowskiej młodzieży, która odbyła się pod koniec maja 2021 r. w stolicy Małopolski. Podczas 12 godzin intensywnych prac młodzi ludzie opracowywali projekty dotyczące ochrony i neutralności klimatu w obszarach związanych z transportem, gospodarką odpadami, terenami zielonymi czy jakością powietrza. 22 kwietnia – w światowy Dzień Ziemi - na fasadzie TAURON Areny Kraków został natomiast uruchomiony zegar klimatyczny, który nawiązuje do nowojorskiej instalacji odliczającej czas do katastrofy klimatycznej. Wspomniany projekt, mający charakter edukacyjny, wpisuje się w długofalowe działania miasta związane z dążeniem do neutralności klimatycznej. Edukacja klimatyczna była również jednym z głównych tematów podejmowanych podczas Krakowskiego Panelu Klimatycznego – wyjątkowego dla nas przedsięwzięcia, w ramach którego w pierwszej połowie 2021 r. odbyło się sześć spotkań panelowych, mających przynieść odpowiedź na pytanie o to, jak Miasto Kraków i jego mieszkańcy mogą ograniczyć zużycie energii oraz zwiększyć wykorzystanie energii odnawialnej. Pokłosiem inicjatywy są ambitne rekomendacje wypracowane przez mieszkańców Krakowa dotyczące także edukacji klimatycznej, która była jednym z głównych obszarów poruszanych w trakcie organizowanych w ramach panelu spotkań. Rekomendacje, które otrzymały 80 proc. poparcia panelistów podczas głosowania mającego miejsce 15 czerwca 2021 r., będą przez nas realizowane, wyznaczając tym samym nowy kierunek zmian w Krakowie w zakresie klimatu i przyczyniając się do rozwoju procesów demokracji uczestniczącej w naszym mieście. Zapraszam Państwa bardzo serdecznie do zapoznania się z efektami tych prac, które będą dostępne już niebawem. Serdecznie zachęcam do wykorzystania krakowskich dobrych praktyk w działaniach innych podmiotów, w tym zwłaszcza samorządów, zaangażowanych w przedsięwzięcia realizowane z myślą o klimacie. Informacje na ten temat są dostępne na stronie internetowej KRAKÓW.pl w zakładce „KLIMAT”. Wyrażam również nadzieję, że niniejszy raport regulacyjny będzie istotnym elementem szerszej, ogólnopolskiej dyskusji na temat edukacji klimatycznej.

Prezydent Miasta Krakowa Jacek Majchrowski 46 47

znajdzie inspirację do działania, zrozumie znaczenie zaan

gażowania w ruchy kli odnajdą informację o znaczeniu - matyczne dla swojego rozwoju- zaangażowania ich dzieci w ruchy - jako członka społeczeństwa klimatyczne, przestudiują analizę świado Raport ten ma na celu mości Polek i Polaków nt. zmiany klimatu, demokratycznego. zgłębią wiedzę o depresji klimatycznej. rozpoczęcie dyskusji nt. edukacji klimatycznej w Polsce.

uzyska pogląd na wiedzę Polek i Polaków nt. zmiany klimatu, zrozumie jak ważna jest ta wiedza dla każdego obywatela i obywatelki.

Poruszone tematy zostaną

rozwinięte w kolejnych wydaniach dokumentu. znajdą tutaj wskazówki i scenariusze reformy oraz analizę dowiedzą się, jakie są dostępne mapy politycznej Polski dla nich narzędzia edukacyjne, w kontekście edukacji poznają propozycje klimatycznej. scenariuszy zmian.

48 49

CZYM JEST EDUKACJA KLIMATYCZNA

Edukacja klimatyczna bardzo często łączona jest z edukacją ekologiczną, której w szko- łach, szczególnie tych podstawowych, jest już dość sporo. Edukacja klimatyczna wychodzi jednak poza pojęcia ochrony środowiska i naukę postaw prośrodowiskowych. Skupia się ona przede wszystkim na tematyce klimatu planety, wpływu czynników naturalnych i działalności człowieka na jego zmianę, oraz skutkach możliwej katastrofy klimatycznej. Edukacja klimatyczna jest jednak nierozłączną częścią edukacji ekologicznej, a także działań na rzecz zrównoważonego rozwoju i podnoszenie kompetencji oraz świadomości klimatycznej społeczeństwa. Rzetelna edukacja klimatyczna powinna zatem nawiązywać do elementów ekologicznych, do naszego poczucia bycia częścią integralną środowiska oraz do rozumienia miejsca człowieka na planecie. Ważne jest więc tutaj podkreślenie interdyscyplinarności tych zagadnień, wpływu zmiany klimatu na czynniki środowiskowe, a także na wszelkie aspekty i sfery życia.

Kompleksowa edukacja klimatyczna powinna opierać się również na nauce samodzielnej analizy danych i rozumienia wyników badań naukowych. Pozwoli ona wówczas na uważ- ne wyszukiwanie informacji oraz rozumienie przekazywanych danych nt. zmiany klimatu przez uczennice i uczniów, a także na łatwe rozpoznawanie informacji fałszywych i my- lących.

Edukacja klimatyczna ma przede wszystkim za zadanie wyposażenie młodego pokolenia w narzędzia dla przyszłości. Dzięki nauce o klimacie, młodzi ludzie stają się innowacyjni, świadomi nadchodzących wyzwań i możliwości. Taka edukacja pozwala im również na dostrzeżenie naszego wpływu na otaczający nas świat oraz zrozumienie zachodzących zmian. Edukacja klimatyczna powinna więc nie tylko zwiększać naszą wiedzę nt. klimatu, ale również inspirować do dalszych działań i zmiany nawyków, pozwalać na wychowanie świadomego i nowoczesnego społeczeństwa. 50 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 51

UN Global Compact Network Poland, WWF Polska, w szkołach. Wspólnie apelują do polskiego rządu o pod- przyszłości, a robią to, bazując w dużej mierze na wie- jęcie działań w tym zakresie, zwracając uwagę na sta- dzy zdobytej od nauczycieli. W obecnym kształcie wie- Młodzieżowy Strajk Klimatyczny, Polski Klub Ekologiczny Okręg Mazowiecki, nowisko ONZ, według którego edukacja klimatyczna dza ta jest niepełna, a więc i niepełne jest wyobrażenie IKEA Retail Polska, Onet jest jednym z kluczowych elementów globalnej odpo- absolwentów polskich szkół na temat rzeczywistości. wiedzi na zmianę klimatu. Nasi rówieśnicy, nieświadomi zachodzącej zmiany klimatu, podejmują decyzje - od tych proza- „Apelujemy o uwzględnienie i lepsze zinte- icznych, po te dotyczące życiowych planów – ba- growanie w podstawie programowej wiedzy nt. zja- zując na nieaktualnych, wybrakowanych danych. wisk dotyczących kryzysu klimatycznego, które teraz Tylko rzetelna edukacja klimatyczna pozwoli nam są pomijane lub omawiane w niewystarczający spo- przygotować się na wyzwania kryzysu klimatycznego sób na lekcjach w polskich szkołach. Zespół ekspercki i stać się innowatorami proklimatycznych rozwiązań. w ramach UN Global Compact Network Poland pracuje Mówi się, że jesteśmy przyszłością tego kraju, obecnie nad szczegółowymi rekomendacjami w tym za- ale obecnie nasza przyszłość leży w rękach de- kresie, przedstawimy je jeszcze w tym roku szkolnym” cydentów i innych dorosłych”, mówi Szymon Kac- - zauważa Kamil Wyszkowski, Przedstawiciel i Pre- przak z Młodzieżowego Strajku Klimatycznego. zes Rady UN Global Compact Network Poland. W kampanię od samego początku zaangażo- Zbierając jak największą liczbę podpisów pod petycją, wała się IKEA Retail Polska, której działania w obsza- partnerzy kampanii chcą pokazać skalę społecznego rze ochrony klimatu i edukacji klimatycznej są wpisane poparcia dla sprawy oraz zwrócić uwagę na potrzebę w strategię zrównoważonego rozwoju, zakładającą, że prowadzenia w szkołach rzetelnej edukacji klimatycz- firma do 2030 r. stanie się marką przyjazną dla klimatu, nej. Petycja, wraz z informacją o liczbie zebranych pod- uwzględniając cały łańcuch dostaw. Trwa zbieranie podpisów pod petycją. pisów, zostanie przekazana do rządu. Swoje poparcie dla inicjatywy wyraziło już 50 tysięcy osób. „Wizją IKEA jest „tworzenie lepszego życia na co dzień dla wielu ludzi”, co oznacza także inspirowa- Celem kampanii „TAK! dla edukacji klimatycznej” jest zwró- „Punkt krytyczny, po którego przekroczeniu nie ich do życia w bardziej zrównoważony sposób, bez cenie uwagi na rolę i potrzebę prowadzenia w szkołach rzetelnej może dojść do zachwiania globalnej równowagi syste- nadużywania zasobów naszej planety. Rzetelnie promu klimatycznego jest blisko, dlatego tak niezmiernie wadzona edukacja w szkołach nie tylko uwrażliwi edukacji klimatycznej – opartej na danych naukowych i realizowa- ważne jest, aby młodzi ludzie, do których należy przyje na problemy, z jakimi mierzy się świat, ale rów- nej w ramach obowiązujących przedmiotów. Na stronie www.eduka- szłość, już teraz mogli zdobyć jak najszerszą wiedzę nież przygotuje je do stawienia czoła wyzwaniom cjaklimatyczna.com dostępna jest petycja, dzięki której tysiące lu- o tym, jak chronić naszą planetę. Musimy domagać się klimatycznym, które w najbliższych latach wciąż od rządzących, aby młodzież w polskich szkołach mia- będą przed nami. Dlatego zaangażowaliśmy się dzi w Polsce może wyrazić swoje poparcie dla tej inicjatywy. Petycję ła dostęp do wiedzy na temat zmiany klimatu i mogła w kampanię, która jak wierzymy, przyczyni się do trwa- „TAK! dla edukacji klimatycznej” podpisało już 50 tysięcy osób. mieć wpływ na to w jakim świecie będzie funkcjonować” łej zmiany, z korzyścią dla przyszłych pokoleń” - mówi – mówi Mirosław Proppé, prezes WWF Polska. Karin Sköld, Prezeska i Dyrektorka Generalna ds. Zrównoważonego Rozwoju w IKEA Retail Polska. Kampania jest prowadzona wspólnie przez na ten temat. Informacje odnośnie zmiany klimatu Budowanie świadomych i odpowiedzialnych UN Global Compact Network Poland, WWF Polska, czerpią dzisiaj głównie z internetu, telewizji czy mediów społecznie postaw jest niezbędne w obliczu wyzwań, „Jednym z filarów wspólnej kampanii jest Młodzieżowy Strajk Klimatyczny, Polski Klub Ekologicz- społecznościowych. z którymi muszą zmierzyć się obecne i przyszłe założenie mówiące, że walka z kryzysem klimatyczny Okręg Mazowiecki, IKEA Retail Polska oraz Onet.pl. pokolenia. nym jest możliwa tylko dzięki połączonym wysiłkom „Edukacja klimatyczna leży u podstaw i zaangażowaniu firm, rządów oraz osób prywatnych. Zmiana klimatu nie jest już tylko „potencjal- walki z kryzysem klimatycznym. Bez niej wszelkie „Młodym ludziom jesteśmy to po pro- Wszyscy musimy współpracować, aby stworzyć społe- nym” zagrożeniem, ale ma bezpośredni wpływ na życie działania podejmowane na rzecz ochrony klimatu stu winni. To właśnie najmłodsze pokolenie, dzisiejsi czeństwo niskoemisyjne, które stymuluje zatrudnienie, ludzi i ekosystemów. Jest jednym z najistotniejszych mogą być odbierane przez społeczeństwo jako uczniowie, najbardziej odczują skutki zmiany klimatu. przedsiębiorczość i innowacyjność” – podsumowuje wyzwań naszych czasów. Już dziś obserwujemy skutki niezrozumiałe, niepotrzebne albo szkodliwe. Nie- Starsze pokolenia zgotowały im ten los, ale nie mają Karin Sköld. globalnego ocieplenia w postaci coraz większej liczby stety w opinii publicznej wciąż pojawiają się klimatycz- moralnego prawa odbierać im szansy na zdobywanie i większego natężenia ekstremalnych warunków po- ne „fake newsy”. Dlatego tak ważna jest edukacja już od wiedzy, która posłuży im do walki o zdrowszą i bez- W ramach kampanii powstała seria materia- godowych jak i globalnych zmian, takich jak m.in. fale najwcześniejszych lat. Rzetelna edukacja klimatyczna pieczniejszą przyszłość. To właśnie najmłodsi mogą tu łów z wizerunkami dzieci trzymających transparenty upałów, intensywne opady, nawałnice, bezśnieżne zimy, musi stać się jednym z priorytetów polskiej szkoły” wiele zdziałać. Ich determinacja niejednokrotnie poka- z hasłem „Podaruj mi...”, które w przejmujący sposób podnoszenie się poziomu mórz i oceanów, czy topnienie - zaznacza prof. Zbigniew Karaczun, prezes Pol- zała, że zmiana zaczyna się wraz z nowym pokoleniem” zwracają uwagę na konsekwencje zmiany klimatu, ma- lodowców. skiego Klubu Ekologicznego Okręgu Mazowieckie- – zaznacza prof. Zbigniew Karaczun. jące wpływ na ich życie. Działania promujące kampanię go, ekspert Koalicji Klimatycznej. prowadzone są głównie online, a petycja jest dostępna Dzieci i młodzież są coraz bardziej świadomi „Okres edukacji szkolnej jest tym czasem, na stronie www.edukacjaklimatyczna.com. Oficjalny zmiany klimatu i ich konsekwencji dla planety oraz od- Partnerzy kampanii chcą zachęcić jak najwię- gdy młodzi ludzie tworzą swoją wizję świata i swojej hashtag kampanii to #TakDlaEdukacjiKlimatycznej. czuwają potrzebę dalszego pogłębiania swojej wiedzy cej osób do wyrażania poparcia dla edukacji klimatycznej 52 53 54 55

Co to znaczy mieć wiedzę Jeżeli jednak będziemy pojmować siebie o zmianie klimatu? samych jako pochodzących z ziemi, dr Magdalena Budziszewska, Uniwersytet Warszawski nie zaś wrzuconych tutaj skądinąd, to zrozumiemy, że jesteśmy ziemią, jesteśmy Pytanie o to, co to znaczy mieć wiedzę o zmianie klimatu i szerzej współczesnym kryzysie klimatycznym – jest pytaniem zasadniczo świadomością ziemi. Nasze oczy to oczy niebanalnym. Wiedza ta nie należy bowiem do tylko jednej z trady- ziemi. Nasz głos to głos ziemi. cyjnych dziedzin naukowych, nie jest to przykładowo wyłącznie wiedza z fizyki czy chemii, albo co gorsza wyłącznie z klimatologii, Joseph Campbell czy – jeszcze gorzej – jakiejś enigmatycznej wiedzy „o pogodzie”, ale jest zasadniczo interdyscyplinarna. W różnych aspektach adre- suje, pozostając na poziomie jedynie przyczyn kryzysu, takie dziedziny „szkolne” lub „akademickie” jak: biologia, geografia, fizyka, chemia, geologia, ale także ekonomia czy historia kultury i gospodarki, socjologia i psychologia, inżynieria i technika.

Każdy z tych obszarów niesie w sobie własne Podstawa to wiedza błędne koncepcje, obszary dezinformacji, typowe, choć niekoniecznie trafne przekonania, wreszcie własny ze- o rozwiązaniach staw faktów, którzy naukowcy i eksperci uznaliby za kluczowe, aby powiedzieć, że ktoś nie tyle „wie”, co „ro- Zasadniczo wiedzę o zmianach klimatu dzielimy na wie- zumie, jaka jest zasadnicza natura tego kryzysu. dzę: Spośród wymienionych obszarów najważniejszym i ta- A) o przyczynach, kim, który powinien uzyskiwać dużo uwagi w edukacji, B) mechanizmach, jest obszar rozwiązań. Koncentracja na rozwiązaniach C) konsekwencjach, pomaga bowiem budować poczucie sprawczości i czy- D) i możliwych rozwiązaniach ni edukację klimatyczną mniej obciążającą, choć nadal – współczesnego kryzysu klimatycznego. może ona być trudna. Jednocześnie fokus na rozwią- 56 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 57

zaniach jest wymagający dla samych edukatorów. O ile nych. Rozumienie, jak działają i jaki względny potencjał etyki i religii, mogą szukać w ramach literatury, poezji, rający niektóre z interdyscyplinarnych podstaw takiej w kwestii przyczyn mamy jasny konsensus naukowy, to mają różne rozwiązania, powinno być częścią edukacji sztuki, muzyki, nowych sztuk wizualnych, filmu, foto- wiedzy, napisany w sposób przystępny i dostosowany większość potencjalnych rozwiązań, choć znana w za- klimatycznej. Inaczej – trawestując nieco tekst biblijny grafii itp. środków wyrazu pozwalających oswoić, prze- do potrzeb starszych uczniów i nie specjalistów można rysach – np. opisana w raportach IPCC, jest wymagają- – odcedzamy komara, ale połykamy wielbłąda. Cynicz- żyć, wyrazić i znaleźć motywację do stawienia czoła znaleźć tu: ca i mocno dyskutowana. Jest tak zwłaszcza, gdy doty- ni gracze, których na świecie z pewnością nie brakuje, kryzysowi klimatycznemu. Związek tego obszaru z dzie- kają one problemów organizacji społeczeństwa, polityki żerują na tej naiwności i chętnie sprzedają nam błędne dziną wartości – także – nie ulega żadnej wątpliwości. Budziszewska, M., Kardaś, A, Bohdanowicz, Z. (2021) i ekonomii. Ale jest tak także nawet w kwestiach bar- rozwiązania, które są jak siatki na komary, tam gdzie Mieć wiedzę o zmianie klimatu, to rozumieć wszystkie Klimatyczne ABC. Interdyscyplinarne podstawy współ- dzo technicznych, np. które technologie zasługują na potrzebujemy raczej czegoś o zupełnie innej skali. te rzeczy. Wydaje się, że przed szkołą i nauczycielami czesnej wiedzy o zmianie klimatu. Warszawa: Wydaw- największe wsparcie. W edukacji wymaga to podejścia Częścią edukacji klimatycznej powinna być zatem na- stoi zatem bardzo ciekawe wyzwanie. Być może - może nictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Do pobrania: ht- opartego raczej na możliwości krytycznego myślenia uka odróżniania wiedzy od dezinformacji, nauka korzy- ono być także bardzo łączące, spajające ze sobą zazwy- tps://klimatyczneabc.uw.edu.pl/ i swobodnej dyskusji na te tematy, niż arbitralnego po- stania z mediów (edukacja medialna) i nauka krytycznej czaj pofragmentowane elementy wiedzy szkolnej. dawania zwłaszcza jednoczynnikowych rozwiązań. Ta- recepcji marketingu i reklamy. Tych rzeczy powinno Podręcznik (w otwartym, darmowym dostępie) zawie- kie bowiem zwyczajnie nie istnieją. uczyć się już najmłodszych uczniów w szkole. Są to Przeciętne osoby, dotyczy to zarówno uczniów, jak i do- współcześnie podstawowe kompetencje społeczne. rosłych – mają wiedzę w tych wszystkich obszarach Na metapoziomie rozumieć współczesny kryzys klima- często bardzo powierzchowną, gdzie prawda przepla- tyczny to: ta się z półprawdami, a nawet czystą dezinformacją. • Rozumieć kwestie wielkości i skali Typowe błędne przekonania w obszarze rozwiązań, • Rozumieć skale czasowe w jakich dzieją się procesy to wiara, że kluczowe dla kryzysu klimatycznego są • Rozumieć ich współzależność w ramach systemów kwestie poboczne, choć ważne jako zupełnie innego naturalnych, w tym współzależność klimatu i biosfery rodzaju problemy. W szerokim sensie wszystkie proble- • Rozumieć zależności w ramach globalnej ekonomii my rozumiane jako ekologiczne mieszają się uczniom i gospodarki, a także techniki i dorosłym ze sobą, tworząc raczej rodzaj specyficzne- • Rozumieć zmianę społeczna i jej dynamikę, a także go płytkiego miszmaszu niż uporządkowaną wiedzę. psychologię zmiany postaw i zmiany społecznej Zdarza się, że nawet zaangażowane osoby, w tym stu- • Pomieścić rozumienie tych wszystkich rzeczy w sobie denci uniwersytetu (badania własne), sądzą, że zasad- i nie zwariować (a więc umieć korzystać ze strategii ra- niczym rozwiązaniem kryzysu klimatycznego nie są dzenia sobie z lękiem, niepewnością, emocjami, relacja- sprawy najważniejsze (rezygnacja ze spalania paliw mi i wsparciem społecznym). kopalnych, ochrona i odbudowa biosfery), a sprawy mniej kluczowe, np. że najważniejsza jest rezygnacja z korzystania z plastiku czy że wystarczające będzie Poszerzenie kupowanie ekologicznych produktów lub oszczędza- nie energii, bez zasadniczej zmiany sposobu funk- wiedzy klimatycznej cjonowania społeczeństwa czy sposobów produkcji. o aspekty społeczne Jak walczyć i nauki humanistycz- z dezinformacją? ne, czyli interdyscy-

Za część dezinformacji w obszarze rozwiązań plinarność odpowiada reklama i kampanie firm próbujących zazie- lenić wizerunek szkodliwych dla środowiska aktywno- W obszarze rozumienia rozwiązań niezwykle ści. Przykładowo popularność zazieleniających marki ważne jest także rozumienie sfery społecznej, a więc strategii – „na sadzenie lasów” – spowodowała, że więk- krytyczna wiedza z dziedziny socjologii, psychologii, czy szość ludzi zasadniczo przecenia potencjał sadzenia współczesnej ekonomii. Rozumienie różnych społecz- nowych lasów jako rozwiązania kryzysu klimatycznego, nych zależności, np. problemu nadmiernej eksploatacji swoistego panaceum. W rzeczywistości jest on dużo dóbr wspólnych i potrzeby systemowej ochrony takich mniejszy niż się powszechnie sądzi. Sadzenie lasów na dóbr jest kluczowe dla rozwiązania problemu zmiany niektórych obszarach jest wręcz szkodliwe. Lepiej niż klimatu. Taka wiedza powinna znaleźć się w szkole sadzić las, jest chronić już istniejące ekosystemy i od- w treściach WOS-u, czy godzin wychowawczych. twarzać te zdegradowane (w tym bagna i torfowiska), Wreszcie dla emocjonalnego i pogłębionego rozumienia a żadna z tych rzeczy nie ma na tyle dużego potencjału, tematu kluczowe są nauki humanistyczne. Nauczyciele by zastąpiła szybkie odejście od spalania paliw kopal- języka polskiego, ale także przedmiotów artystycznych, 58 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 59

Jest nas coraz więcej. Ocena wpływu człowieka na środowisko Emocje Estymowany przyrost liczby ludności na świecie. 37% 44% 16% 3% czy wiedza? [1–2 ] [3–5 ] [6–8 ] [9–10] 2020

Mateusz Galica, Lata Dwudzieste i Kuba Antoszewski, Kantar Polska Człowiek i jego obecne działania Człowiek i jego obecne działania nie zagrażają [1] [10] Wzrost zagrażają środowisku naturalnemu środowisku, a nawet mu pomogą 11,2 mld 2019 Żyjemy w epoce wzrostu, w religii wzrostu. Rosnąć ma PKB, rosnąć mają obroty firm, w domach, 44% 42% 11% 3% 9,8 mld w gospodarstwach domowych też ma być coraz lepiej. [1–2 ] [3–5 ] [6–8 ] [9–10] Rośnie też liczba ludności na świecie; według szacun-

ków ONZ Ziemię będzie zamieszkiwać niemal 10 mld 8,6 mld Źródło: raport „Ziemianie atakują 2020” ludzi już w 2050 roku. Niewiedza Lustro Rośnie również – niestety – ilość gazów cieplarnianych uwalnianych do atmosfery, powodując geometryczny Członkowie Panelu Ekspertów w projekcie Głębsza analiza poziomu wiedzy Polaków na wzrost średniej temperatury na Ziemi. Rosną tempera- „Ziemianie atakują” zgodnie przyznali, że dwoma temat zagrożeń środowiskowych pokazuje, że społecz-

tury mórz i oceanów, rośnie też ich poziom (niebawem 5,3 mld kluczowymi problemami związanymi z funkcjonowa- na świadomość kwestii związanych z zagrożeniami dla przyjdzie nam zweryfikować wysokość gór, jeśli będzie- niem człowieka na Ziemi są katastrofa klimatyczna środowiska jest odbiciem tego, co można przeczytać my używać wskaźnika „n.p.m.”). Są też niestety spadki – (wykładniczy wzrost średniej temperatury na Zie- w mediach i w internecie. Trudno się dziwić – w dziedzi- powłoki lodowej oraz liczby gatunków zamieszkujących mi wynikający z emisji gazów cieplarnianych) oraz nie, która nie jest uwzględniona w programie nauczania, Ziemię. Widzą to jednak nieliczni eksperci. Społeczeń- 1990 2030 2050 2100 katastrofa środowiskowa (degradacja środowiska w tym relatywnie młodym obszarze nauki, jedynym stwa i biznes wciąż tkwią w religii wzrostu. wskutek zubożenia bioróżnorodności i niszczenia źródłem jest ekran telewizora lub komputera czy Źródło: raport „Ziemianie atakują 2020” ekosystemów). A Polacy? Ich zdanie jest inne. Zda- okładki czasopism. Dziennikarze równie łatwo pisali niem respondentów, kluczowym problemem jest o „katastrofie klimatycznej”, jak i „kłamstwie klimatycz- Niepokój kwestia odpadów i zanieczyszczeń. W tym miejscu nym”. Społeczne zaniepokojenie problemami odpadów Odsetek osób, które zgadzają się – po raz pierwszy w badaniu – opinie ekspertów za- i zanieczyszczenia powietrza wynika wprost z często- W 2019 roku Kantar, w ramach pierwszej edy- ze stwierdzeniem, że stan, czynają mocno rozmijać się ze społecznym zrozumie- ści pojawiania się tych tematów w mediach. W badaniu cji projektu „Ziemianie atakują” zapytał Polaków, czy w jakim znalazła się Ziemia, niem problemu. Jak wspomniał jeden z ekspertów z 2020 roku (druga edycja „Ziemianie atakują”) wzro- dostrzegają problem związany ze stanem środowiska jest poważny i wymaga klimatycznych „plastiku jest za dużo w oceanach sła waga problemu suszy. Dlaczego? Mieliśmy bardzo naturalnego. Już wtedy aż 72% respondentów zgodziła natychmiastowego działania i w mediach” i przysłania on realne zagrożenia dla suchą wiosnę, gdzieniegdzie zabrakło wody i – znów – się ze stwierdzeniem, że „stan, w którym znalazła się planety. pisały o tym media. Ziemia jest poważny i wymaga natychmiastowych dzia- łań”. Działania człowieka, które – zdaniem polaków – zagrażają środowisku Rok później, dzięki współpracy Kantara, United Na- tions Global Compact Network Poland i agencji Lata Dwudzieste, badanie zostało powtórzone. Ciekawe, że po roku (czyli już po uderzeniu pandemii COVID-19) to samo pytanie dało jeszcze wyższe wskazania (aż 78%). Okazuje się zatem, że pandemia nie przysłoniła Pola- 72% 78% kom zasadniczego problemu, przed którym stoimy jako cywilizacja. Znakomita większość respondentów słusz- nie diagnozuje, że to „człowiek i jego działania zagrażają 2019 2020 środowisku naturalnemu”.

Źródło: raport „Ziemianie atakują 2020” Źródło: Ziemianie atakują, Kantar 2019 60 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 61

Liczba publikacji w tysiącach CO JESTEŚ GOTOWY ZROBIĆ W CIĄGU NAJBLIŻSZYCH 2-3 LAT, ŻEBY POMÓC ŚRODOWISKU NATURALNEMU? „Straszenie nie motywuje do działań i wyrzeczeń”

Gotowość do wyrzeczeń, w związku Grupy, które widziały scenariusze przyszłości z możliwą katastrofą ekologiczną Grupa kontrolna

Całkowicie zrezygnuję z jednorazowych 54% przedmiotów (słomek, torebek, talerzyków itp.) 56%

Będę mniej kupować i wyrzucać 43% 45% Źródło: raport „Ziemianie atakują 2020” Znacząco ograniczę zużycie wody 38% Eksperyment w gospodarstwie domowym 41% Będę wymieniał(a) sprzęt elektroniczny tylko, 38% Jak mówić o katastrofie środowiskowej? cych skłonności do wyrzeczeń i zmiany sposobu kon- jeśli będzie to naprawdę potrzebne 38% W badaniu „Ziemianie atakują” respondentom przedsta- sumpcji, zmiany wyborów politycznych. wiono kilka wizji sytuacji na Ziemi w niedalekiej przy- Zapłacę za poprawę energooszczędności mojego domu 22% szłości. Badani zostali podzieleni na grupy, które zapro- Wyniki eksperymentu okazały się na tyle piorunujące, 23% szono do „wehikułu czasu”, przenoszącego ich do roku że zlecono powtórne przeliczenie wyników badania. 2045. W scenariuszu łagodnym pokazane były wzrosty Okazało się, że – owszem – pesymistyczne scenariusze Będę przekonywał(a) innych do zachowań 22% cen, niewygody codziennego życia, awarie, pewne nie- przyszłości powodują poczucie przygnębienia, jednak ekologicznych, nawet kosztem różnicy zdań 22% pokoje społeczne. Scenariusz najbardziej pesymistycz- nie powodują żadnych zmian w deklaracjach zachowań ny opisywał głód, wojnę, wielkie migracje i zagrożenie konsumenckich i wyborczych. Narracje katastroficzne Zrezygnuję z produktów i usług firm, które 20% życia. Jedna z grup nie została poddana żadnym bodź- po prostu nie wywołują żadnego efektu poza strachem szkodzą środowisku, nawet kosztem wyższych cen 22% com. Po zakończeniu eksperymentu wszyscy badani i niepokojem. Klucz do zmiany sposobu funkcjonowania zostali poproszeni o odpowiedź na serię pytań dotyczą- społeczeństwa okazał się być ukryty gdzie indziej… Będę wybierał(a) bardziej ekologiczne środki 20% transportu, nawet kosztem wygody 22% Martwi mnie to, jak zmieni się przez to moje życie Zagłosuję tylko na polityków, którzy zadeklarują 22% wprowadzenie regulacji korzystnych dla środowiska Grupy, które widziały scenariusze przyszłości Grupa kontrolna 21%

Poprę porzucenie przez Polskę energetyki węglowej, 21% nawet kosztem kryzysu ekonomicznego 21%

Poważnie ograniczę korzystanie z własnego samochodu 14% 14%

Znacząco ograniczę jedzenie mięsa 14% 13% 37% 63% 51% 49% Zaangażuję się w działalność 13% na rzecz ochrony środowiska 9%

Źródło: Ziemianie atakują, Kantar 2019 Źródło: Ziemianie atakują, Kantar 2019 62 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 63

Klasówka Wiedza ma znaczenie

Polacy oceniają swoją wiedzę na temat środo- dziesięć stwierdzeń, które respondenci mieli uznać za Badacze zespołu „Ziemianie atakują” poszuki- Osoby, które zdały „klasówkę” dobrze lub bardzo dowiska jako przeciętną (55%) lub dużą (32%). Wykorzy- prawdziwe bądź fałszywe. Wyniki testu okazały się pio- wali klucza do zmiany zachowań konsumenckich i wybrze, są bardziej skłonne zapłacić więcej za produkty, stując skalę szkolną, gdzie 1 to ocena niedostateczna, runujące. Średni poziom wiedzy o problemach środowi- borczych. Okazało się, że owszem, straszenie nie działa, które są mniej uciążliwe dla środowiska, są gotowe na a 5 to wiedza bardzo dobra, respondenci wystawili sobie skowych odpowiada ocenie „dwójka z plusem”. Polacy a istotnym czynnikiem różnicującym skłonność do wy- niewygody, wzrost cen, a także na zmianę zachowań średnią ocenę 3+. W badaniu przeprowadzono jednak nie są przygotowani do stawienia czoła katastrofie śro- rzeczeń i zmiany zachowań jest właśnie poziom wiedzy. wyborczych. test faktycznej wiedzy o środowisku: zaprezentowano dowiskowej. Co jesteś gotowy zrobić w ciągu najbliższych 2-3 lat, żeby pomóc środowisku naturalnemu? Wiedza motywuje do osobistych działań na rzecz środowiska – prezentacja negatywnych wizji przyszłości nie przynosi efektów. Samoocena stanu wiedzy na temat środowiska Gotowość do wyrzeczeń, w związku Osoby z dużą wiedzą* Grupa kontrolna 2020 z możliwą katastrofą ekologiczną 55% 54% 2019 Całkowicie zrezygnuję z jednorazowych 76% przedmiotów (słomek, torebek, talerzyków itp.) 56%

Będę mniej kupować i wyrzucać 47% 32% 32% 45%

Znacząco ograniczę zużycie wody 45% w gospodarstwie domowym 41% 4% 4% 9% 2% 1% Będę wymieniał(a) sprzęt elektroniczny tylko, 37% 7% jeśli będzie to naprawdę potrzebne 38%

5 – bardzo duża 4 – duża 3 – przeciętna 2 – mała 1 – bardzo mała średnia ocena Zapłacę za poprawę energooszczędności 26% mojego domu 23% Źródło: Ziemianie atakują, Kantar 2019–2020 Będę przekonywał(a) innych do zachowań 34% ekologicznych, nawet kosztem różnicy zdań 22%

Zrezygnuję z produktów i usług firm, które 42% szkodzą środowisku, nawet kosztem wyższych cen 22% Faktyczny stan wiedzy na temat środowiska – wyniki testu Będę wybierał(a) bardziej ekologiczne środki 35% 2020 transportu, nawet kosztem wygody 22%

2019 Zagłosuję tylko na polityków, którzy zadeklarują 27% wprowadzenie regulacji korzystnych dla środowiska 21% 43% 42%

Poprę porzucenie przez Polskę energetyki węglowej, 29% nawet kosztem kryzysu ekonomicznego 21%

22% Poważnie ograniczę korzystanie z własnego 20% 20% 21% 20% samochodu 14% 4% 3% 13% 12% Znacząco ograniczę jedzenie mięsa 13% 13%

5 – bardzo duża 4 – duża 3 – przeciętna 2 – mała 1 – bardzo mała średnia ocena Zaangażuję się w działalność 6% na rzecz ochrony środowiska 9% Źródło: Ziemianie atakują, Kantar 2019–2020 *Osoby z dużą wiedzą - osoby ocenione w tekście na czwórkę lub piątkę (powyżej 50% poprawnych odpowiedzi), Źródło: Ziemianie atakują, Kantar 2019 64 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 65

nia „Ziemianie atakują” wynika, że Polacy dostrzegają Biznes we mgle konieczność działań ze strony zarówno rządów (58%), korporacji (29%), jak i ludzi (39%). Należy w tym miej- Z projektu wykonanego przez Lata Dwudzie- scu podkreślić, że synergia tych trzech filarów zmian, ste dla European Climate Foundation wynika, że brak świata polityki, biznesu i obywateli - konsumentów, jest wiedzy o problemach środowiskowych w firmach niezbędna, aby uniknąć katastrofy. i organizacjach jest jedną z podstawowych barier zielonych transformacji. Jednak z przeprowadzonych badań wyłania się obraz niemożności. Zarówno konsumenci, jak i firmy nie są Częściej wskazywana była tylko inercja i nieprzy- w stanie podjąć wyraźnych działań, zmiany zachowań gotowanie ustawodawcy. Wyłania się zatem obraz, są hamowane przez niski poziom wiedzy o zagrożeniach w którym to niewiedza jest jedną z głównych przeszkód środowiskowych. Tylko 12% społeczeństwa to osoby sprawnych i skutecznych zmian modelu działania. Nie- wrażliwe na kwestie środowiskowe i skore do działań. wiedza społeczeństwa i niewiedza kadry zarządzającej Z prognoz projektu „Ziemianie atakują” wynika jednak, i właścicieli firm w Polsce. że ten odsetek będzie rósł. Jak szybko? To zależy od podjętych działań, w dużej mierze w obszarze edukacji środowiskowej, której adresatami są nie tylko ucznio- Świat we mgle wie, ale i przedstawiciele kadry zarządzającej w firmach oraz urzędnicy rządowi i samorządowi. Można polegać Z łatwością chcemy dostrzegać winę innych. na rządzie i ustawodawcy, można wziąć też sprawy Milczący interesariusz Zrzucać wzajemnie na siebie odpowiedzialność, zarów- w swoje ręce, zwłaszcza że społeczeństwo tego ocze- no za stan obecny planety jak i jej przyszłość. Z bada- kuje. – świadomość klimatyczna Polaków

Kto powinien działać, aby uniknąć katastrofy ekologicznej dr Daria Murawska, Instytut Nauk Socjologicznych i Pedagogiki Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2020 2020 2019 osoby z dużą wiedzą* ogółem ogółem Dane przedstawiane przez naukowców nie pozostawiają żadnych wątpliwości – aktywność ludzi niezaprzeczalnie wpłynęła na ota- Rząd, parlament, 73% 58% 55% partie polityczne czający świat. Rezultatem naszych działań są rozległe skutki w obszarze zmiany klimatu, które będą nie tylko widoczne w perspek- Samorządy, WŁADZE 31% 28% 27% władze lokalne tywie najbliższych dziesięcioleci, ale obserwowane są już przez

Koncerny energetyczne, obecne pokolenia. Wpływ człowieka jest tak rozległy i wielowymia- elektrownie, 55% 52% 51% rowy, a zachodzące zmiany tak dalekosiężne, że część naukowców elektrociepłownie postuluje, aby zaklasyfikować je jako nową epokę geologiczną – an- Korporacje, biznes 44% 29% 28% tropocen. Wyróżnia ją „bezprecedensowy stopień przetworzenia FIRMY systemów planetarnych przez człowieka, który skutkuje nieodwra- Lokalne firmy, 11% 14% 16% lokalni producenci calnymi stratami (…)1” W tym kontekście nie mówimy o odpowiedzial- analizy, która opiera się na danych zastanych, w głównej Osoby prywatne takie jak Ty 55% 39% 40% ności poszczególnych grup i państw, ale musimy rozważać mierze na wynikach badań sondażowych opublikowanych MY (my, społeczeństwo) zachodzące zmiany klimatyczne uwzględniając odpowie- w raportach instytucji publicznych, organizacji pozarządo- dzialności nas wszystkich. Skutki zachodzących procesów wych oraz firm. Środowiska naukowe, 14% 16% 18% uniwersytety, politechniki przywoływane są jako jeden z największych problemów, z jakimi ludzkość miała do czynienia, a nasze przetrwanie Organizacje proekologiczne zależy zarówno od zrozumienia przyczyn oraz rezultatów, 9% 15% 15% (np. Greenpeace, WWF) jak również zdolności powstrzymania tempa obserwowa- Świadomość nych zmian i przystosowania się do idących za tym ko- INNI Organizacje pozarządowe, 2 3% 9% 5% sekwencji, których nie możemy unikać . klimatyczna tzw. NGO’s Istotnym zagadnieniem staje się badanie świadomości kli- Kościoły (np. Kościół Katolicki), matycznej Polaków i zrozumienie, jaki jest poziom wiedzy polskiego związki wyznaniowe, 2% 6% 5% oraz reprezentowane podstawy w tym obszarze. Przed- instytucje religijne stawiona perspektywa była punktem wyjścia do poniższej społeczeństwa *Osoby z dużą wiedzą – osoby ocenione w tekście na czwórkę lub piątkę (powyżej 50% poprawnych odpowiedzi) Źródło: Ziemianie atakują, Kantar 2019-2020 66 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 67

Świadomość ekologiczna społeczeństwa jest istotna do zrozumie- problemów środowiska naturalnego w Polsce wskaza- wiedzy określany jest jako mały aż u 43% badanych, nia, w jakim punkcie znajdujemy się jako kraj, jeśli chodzi o podej- no zanieczyszczenie powietrza – 59%, problem śmieci – a przeciętny jedynie u 20%18. 50% i zanieczyszczenie wód oraz problemy z wodą – 34%. Społeczeństwo polskie ma olbrzymi potencjał do po- ście do zmiany klimatu. Brak tej świadomości oraz wiedzy będzie Z tymi wynikami kontrastują dane z innego ba- dejmowania działań proekologicznych, jednak wciąż skutkował zaniechaniem aktywności mającej na celu powstrzyma- dania, które wskazują, że dla „44% badanych Polska nie niewiele w tym obszarze się dzieje. Uwidacznia się to nie negatywnego wpływu na środowisko. Świadomość ekologiczna jest obszarem zagrożonym ekologicznie, a 47% neguje w sposób szczególny w odniesieniu do danych porów- również globalne zmiany klimatyczne, określane przez nując percepcję społeczeństwa polskiego z poglądami to nie tylko odpowiedni poziom wiedzy, ale jak zaznaczył Henryk naukowców na obecnym etapie jako katastrofa klima- wyrażanymi przez mieszkańców innych państw euro- Skolimowski bycie ekologicznie świadomym „znaczy nie tylko być tyczna. Dodatkowo, 44% jest zdania, że ekologia to tym- pejskich. Badania zrealizowane przez Europejski Bank ochroniarzem zasobów naturalnych mających na celu kontynuację czasowa moda, która wkrótce minie14.” Niska świado- Inwestycyjny (EBI) w 2018 roku wskazują, że „Polacy mość jest tu związana z brakiem zainteresowania tym są mniej świadomi zagrożeń związanych ze zmianą kli- naszego życia, oznacza to także część dla przyrody i uświadomie- tematem. Jedynie 32% badanych interesuje się stanem matu niż przeciętny obywatel UE. 40% Polaków uwa- nie sobie, że wraz z nią należymy do jednej całości3.” środowiska, przy czym najniższe zainteresowanie wi- ża, że zmiana klimatu już teraz jest zagrożeniem dla dać wśród osób młodych – 24% nastolatków i 14% osób ludzkości, podczas gdy średnia UE to 59%. Zasadniczo Analizując dane z jednego z badań przeprowa- istotnego zagrożenia – z 16% w 2009 do 8% w 20186 r. z grupy 19-24 lat wykazuje zainteresowanie tymi infor- ankieta pokazała różnice pomiędzy mieszkańcami Eu- dzonych w 2016 roku aż 46% respondentów na pytanie W badaniu „Barometr ekologiczny Polaków. Co robimy, macjami. ropy Południowej, którzy są bardzo zaniepokojeni zmia- dot. zmian klimatycznych odpowiadało, że są one zja- aby chronić środowisko?” Banku Ochrony Środowiska Budząca się świadomość klimatyczna Pola- ną klimatu, a mieszkańcami Europy północnej, którzy wiskiem naturalnym4. Realizowane w kolejnych latach aż 89% badanych respondentów wskazało, że klimat ków jest również widoczna nie tylko w decyzjach kon- mniej się tym przejmują19.” Co więcej, zaangażowana badania przez różne podmioty wskazywały, że rośnie zmienia się zarówno w Polsce, jak i na świecie7. Jed- sumenckich, ale i politycznych, czego odzwierciedle- i obecna w przekazach medialnych młodzież, również świadomość i związane z nią obawy dot. stanu środo- nak w badaniach „Green Generation” opublikowanych niem stają się programy polityczne partii. Jak wskazuje w tych badaniach jest wskazywana jako ta, która jest wiska naturalnego. W badaniu Centrum Badania Opinii przez Mobile Institute jedynie 60% kobiet i 34% męż- raport „Pierwsze ekologiczne wybory Polaków” w pro- najmniej zainteresowana tym tematem, w przeci- Społecznej (CBOS) z 2020 roku 70% respondentów za- czyzn ocenia, że Polska jest obszarem zagrożonym gramach wyborczych „opublikowanych w latach 2014- wieństwie do swoich rówieśników w innych krajach znaczyło, że stan środowiska naturalnego na Ziemi, na ekologicznie8. 2019 przez czołowe partie wskazuje, że temat szeroko europejskich. „W większości państw europejskich całym świecie jest powodem do obaw i niepokoju, 53% pojętej ochrony środowiska i zmian klimatycznych za- młodsze pokolenie jest bardziej świadome zmiany kli- odpowiedziało twierdząco, jeśli chodzi o kraj i jedynie Jednocześnie wskazuje się, że poziom wiedzy czął być dostrzegany przez polityków stosunkowo nie- matu niż starsze. W Polsce jest odwrotnie: 48% Polaków 25% wyrażało obawy w odniesieniu do miejscowości, społeczeństwa polskiego nt. zmian środowiskowych dawno. W przeciwieństwie do najnowszych programów w wieku 35–54 lat uważa, że zmiana klimatu jest za- w której mieszka. Problem dostrzegamy więc bardziej i wpływu na planetę jest niski. Jedynie 37% badanych Prawa i Sprawiedliwości czy Koalicji Obywatelskiej grożeniem dla ludzkości, natomiast wśród przedstawi- w wymiarze globalnym, a nie lokalnym. Co więcej, ba- deklaruje, że człowiek i obecne działania zagrażają śro- jeszcze 4-5 lat temu politycy nie proponowali wiele cieli młodszego pokolenia (18–34) uważa tak zaledwie danie z 2020 roku różni się wynikami od badania z roku dowisku naturalnemu, gdzie w badaniach CBOS z 2018 w kwestiach związanych z ochroną środowiska 15.” 34%20.” A to właśnie na młodych wskazuje się, jako na 2018, gdzie te odpowiedzi, dla wszystkich kategorii były roku deklaracje w tym zakresie osiągały aż 75% wska- grupę, która najbardziej aktywnie działa w tym tema- wyższe, odpowiednio 79%, 68% i 32%. Zakładając, że zań, że przyczyny zmian klimatu są przede wszystkim cie, przywołując chociażby ruch – Młodzieżowy Strajk świadomość społeczeństwa z każdym rokiem będzie efektem działalności człowieka12. Stan wiedzy Klimatyczny i to, że w 2019 r. we wrześniu odbył się on wzrastała, zastanawiający jest ten spadek. Ta tendencja została odzwierciedlona w wynikach ba- aż w 60 miastach w Polsce, gdzie w tym samym dniu Jednocześnie rośne liczba osób, które wskazują, że dań Ministerstwa Klimatu i Środowiska, w których Polek i Polaków w strajku na całym świecie uczestniczyli uczniowie ze zmiana klimatu jest obecnie jednym z największych respondentom polecono wskazanie trzech dziedzin, 150 państw21. zagrożeń dla współczesnej cywilizacji – z 15% w 2009 w których nasz kraj ma najwięcej problemów do rozwią- nt. zmiany klimatu do 29% w 20185. Odpowiednio maleje liczba osób, które zania. Badani na pierwszym miejscu wybrali ochronę uznają, że zmiany klimatyczne nie stanowią szczególnie środowiska (52% odpowiedzi)13, a wśród największych Nawet biorąc pod uwagę różnice w wynikach Działania prezentowanych badań można mówić o rosnącej świa- Jako społeczeństwo coraz częściej deklarujemy świadomość wpły- domości Polaków nt. zmiany klimatu. Jednak poziom proekologiczne wu zmiany klimatu na nasze życie – 38% respondentów wskazuje, wiedzy społeczeństwa w tym obszarze wcale nie jest jednoznaczny. Z jednej strony wyniki wskazują, że zda- i aktywność polskie- że te zmiany wpływają znacząco na nasze życie już teraz, a 28%, że jemy sobie sprawę z wpływu, jaki mamy na stan śro- wpłyną w ciągu kilku – kilkunastu lat9. Podobne wskazania są za- dowiska naturalnego – aż 81% respondentów deklaruje, go społeczeństwa że nasz sposób życia ma wpływ na nie, a poprawa bądź prezentowane w opublikowanym raporcie „Ziemianie atakują”, we- degeneracja środowiska jest wynikiem sumy działań Interesujące są również deklaracje dotyczące dług którego aż 78% Polaków uważa, że stan, w jakim znalazła się nas wszystkich16. Jednocześnie aż 91% badanych de- działań proekologicznych podejmowanych na co dzień. Ziemia, jest poważny i że konieczne są natychmiastowe działania klaruje, że podejmowane przez człowieka działania Z deklaracji Polek i Polaków wynika, że 66% z nich ekologiczne wpływają na ograniczenie negatywnych w swoim codziennym życiu myśli o ekologii i zmianach zaradcze10. Zmiana klimatu postrzegana jest jako zagrożenie rów- zmian klimatycznych17. Podobne wyniki odnaleźć moż- klimatycznych przy takich czynnościach jak zakupy czy nież w deklaracjach opublikowanych w raporcie „Postawy Polek na w badaniach Ministerstwa Klimatu i Środowiska, sprzątanie22. W przypadku deklarowania podejmowa- wobec polityki ochrony środowiska”, w którym 59% badanych po- gdzie 69% respondentów wskazało, że w największym nych działań wśród 5 najbardziej popularnych czynności stopniu na stan środowiska wpływa aktywność każdego znalazły się: segregowanie odpadów (94%), używanie twierdziło, że uważa zmianę klimatu, za realne zagrożenie dla sie- z nas. Jednak 55% badanych ocenia swoją wiedzę na toreb zakupowych wielorazowego użytku (91%), dbanie bie i swoich bliskich11. temat środowiska jako przeciętną, gdzie faktyczny stan o racjonalne zużycie papieru (77%), odłączanie sprzętów 68 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 69

1 Bińczyk E., Dyskursy antropocenu a marazm środowiskowy początków XXI wieku, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Seria Organizacja i Zarzą AGD/RTV od źródeł prądu podczas dłuższej nieobecności dzanie”, nr 112, 2017, ss. 47-59. oraz zbieranie deszczówki i jej wtórne wykorzystywanie Zakończenie 2 Van Zandt S., A case for engaged research and practice [w:] Engaged Research for Community Resilience to Climate Change, Shannon Van Zandt (51%). W badaniach Kantar MillwardBrown respondenci i inni (red.), Elsevier, Amsterdam, Oxford, Cambridge 2020. 3 Skolimowski H., Filozofia żyjąca. Eko-filozofia jako drzewo życia, Wydawnictwo Pusty Obłok, Warszawa 1993. wskazywali, że w celu ochrony środowiska byliby skłon- Zmiana klimatu jest złożonym zjawiskiem, 4 Wójcik A., Byrka K., Polacy o zmianie klimatu i polityce energetycznej, Energia od Nowa, 2016. ni ograniczyć zużycie wody (84%), wymienić piec grzew- wpływa nie tylko na stan środowiska naturalnego, ale 5 CBOS, Komunikat z badań, Polacy wobec zmian klimatu, nr 158/2018. 6 Ibidem. czy (82%), odłączyć prąd od nieużywanych urządzeń również w szerszym kontekście na gospodarkę, spo- 7 Bank Ochrony Środowiska, Barometr ekologiczny Polaków. Co robimy, aby chronić środowisko, 2020. elektrycznych (80%) czy wymienić samochód (67%)23. łeczeństwo czy życie jednostek. Z tego też względu 8 K. Czuchaj-Łagód i inni (red.), Raport Green Generation, Mobile Institute, 2020. 9 CBOS, 2018, op.cit. W raporcie Santader Bank Polska oprócz segregacji rozwiązania związane z zapobieganiem zmianom kli- 10 Kantar, Ziemianie atakują, 2020. śmieci (73,5%) i oszczędności wody (40,7%), w pierwszej matycznym powinny równomiernie rozkładać się na 11 Kantar, MillwardBrown, Postawy Polek i Polaków wobec polityki ochrony środowiska, 2019. piątce znalazły się unikanie lub niekorzystanie z plastiko- różne grupy interesariuszy, w odniesieniu do regulacji 12 CBOS, 2018, op.cit. 13 Ministerstwo Klimatu i Środowiska, Badanie świadomości i zachowań ekologicznych mieszkańców Polski. Raport z badania trackingowego, 2020. wych opakowań, eliminacja plastiku (26,4%), korzystanie prawnych wprowadzanych przez administrację publicz- 14 K. Czuchaj-Łagód i inni (red.), op.cit. z energooszczędnych sprzętów elektronicznych (25,5%), ną, jak i funkcjonowania przedsiębiorstw oraz indywidu- 15 Byszewska-Kulińska A., Skibicki J., Pierwsze Ekologiczne Wybory Polaków, Bridge, 2019. 16 CBOS, Komunikat z badań, Świadomość ekologiczna Polaków, nr 163/2020. korzystanie z produktów wielorazowego użytku (22,7%)24. alnych decyzji konsumenckich i zmiany stylu życia. 17 Bank Ochrony Środowiska, op.cit. Jednocześnie nie jesteśmy skłonni ponosić z ty- Mierzymy się z tym, że coraz częściej w dyskursie poja- 18 Kantar, op.cit. 19 Europejski Bank Inwestycyjny, Ankieta EBI dotycząca klimatu – Polacy są mniej zaniepokojeni zmianą klimatu niż inne narody europejskie, 2018. tułu ochrony środowiska dodatkowych kosztów. Aż 63% wiają się głosy podkreślające, że paradygmat zrówno- 20 Ibidem. badanych wskazuje, że w ostatnich 3 latach nie podjęła ważonego rozwoju się wyczerpał. Zwracają na to uwagę 21 Byszewska-Kulińska A., Skibicki J., op.cit. działań ekologicznych, które wymagałby nakładów finan- coraz liczniejsi krytycy, jak chociażby Bety Verhoeven, 22 Bank Ochrony Środowiska, op.cit. 23 Kantar, MillwardBrown, op.cit. sowych w wysokości co najmniej 1 tys. złotych25. W co- która podkreśla, że obecna i dominująca obecnie reto- 24 Santander Consumer Bank, Polaków portfel własny: wiosenne wyzwania. Raport Santander Consumer Banku, 2020. dziennych decyzjach zakupowych jedynie 47% badanych ryka prośrodowiskowa nie kwestionuje ani konsumery- 25 Bank Ochrony Środowiska, op.cit. 26 Accenture, Czy ekologia jest w modzie. Raport o odpowiedzialnej konsumpcji i zrównoważonej modzie w Polsce, 2020. zdecydowałoby się na zakup produktu ekologicznego, na- zmu ani też indywidualizmu30. Nie ma zgody, kiedy ta 27 Santander Consumer Bank, op.cit. wet gdy jego cena byłaby wyższa o 20%. Jednocześnie aż nowa epoka się rozpoczęła. Nie mamy również optymi- 28 CBOS, 2020, op.cit. 29 Żemigała M., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Budowanie zdrowej, efektywnej organizacji, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2007. 98% respondentów deklaruje, że kupi produkt ekologicz- stycznej perspektywy, kiedy uda nam się osiągnąć re- 30 Bińczyk E., Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018. ny, tylko gdy będzie tańszy26. Mimo rosnącej świadomo- alne zmiany i zatrzymać negatywny wpływ człowieka ści, nie chcemy ponosić wyższych kosztów związanych na klimat. z wyborem produktów ekologicznych, nawet wiedząc, że ich konsumpcja jest bardziej przyjazna dla środowiska naturalnego. Nie jesteśmy też skłonni do znaczących zmian w naszym codziennym funkcjonowaniu, jeśli nie wymu- szają tego regulacje prawne. Rezygnację z jazdy samochodem na rzecz bardziej ekologicznych środków transportu deklaruje od 8,5%27 do 47%28. Szczegółowo brak gotowo- ści do ponoszenia dodatkowych kosztów czy wyrzeczeń w związku z ochroną klimatu wybrzmiewa w omawianym we wcześniej części rozdziału raporcie „Ziemianie atakują”.

Optymistycznie można przyjąć założenie, że rosnąca świadomość ekologiczna społeczeństwa, będzie wpływała na nasze indywidualne wybory, dotyczące zakupów czy bardziej ekologicznego stylu życia oraz przełoży się na coraz aktywniej wyrażany głos i presję dotyczącą sposobów działania firm i redukowania ich negatywnego wpływu na środowisko. Przyjmując jednak pesymistyczny scenariusz, może okazać się, że pomimo rosnącej świadomości, nie podejmiemy odpowiednich działań, ani nie będziemy jasno ar- tykułować naszych oczekiwań. Jako przywoływane źródła proble- mów ekologicznych, jest wskazywana chociażby kultura masowa, czy nadmierna konsumpcja, która nie ma żadnego odzwierciedlenia w rzeczywistych potrzebach i która nie liczy się ze skutkami, jakie to ma dla środowiska naturalnego, społeczeństwa czy w szerszej perspektywie nawet dla duchowego rozwoju człowieka29. 70 71

Addressing the migration, environment Edukacja klimatyczna and climate change nexus polskiego społeczeństwa

International Organization for Migration Instytut na rzecz Ekorozwoju

Climate change impacts are being felt across Europe1. On the other hand, transitioning to a low-carbon and In Poland, these changes are manifested in rising tem- sustainable economy can create new income oppor- perature, the diversified spatial distribution of precip- tunities as well as change labour demands (especial- itation and changes in the intensity and frequency of ly within extractive and energy-intensive sectors), in- extreme weather events such as droughts, floods and cluding for migrants. The academics, students, youth landslides2. These changes modify ecosystem services, organisations, civil society, sectoral ministries and UN which, in turn, adversely affect the lives and livelihoods agencies in Poland need to be included in the conver- of people (e.g. crops, livestock, forest produce, water, sation on migration, environment and climate change etc.). nexus. The recognition of the importance of this topic and knowledge and policy gaps are essential steps in Different types of migration are sensitive to these addressing this nexus. changes3. The loss of place of residence or economic disruption due to extreme weather events results in Climate change impacts will be experienced across population displacement. In 2020, 420 new displace- generations. The lived experiences of the youth are ments due to disasters were recorded in Poland4. When critical in the collective understanding of the problems enabling conditions are present, migration can also posed by climate change and the complex solutions support climate action5. Temporary and seasonal mi- needed to address them. At the same time, some of the gration enables families staying behind to respond to students may have experience of moving within Poland Polskie społeczeństwo znajduje się na jednym z ostat- rozszerzeniu w edukacji formalnej, a w edukacji niefor- environmental challenges6. In 2019 Poland received or the EU. Others may have moved to Poland. The in- nich miejsc w Unii Europejskiej pod względem świado- malnej należy dążyć do racjonalnego wykorzystania ist- USD 6 497 million7 in the form of remittances. In other clusion of migration, environment and climate change mości problemu zmian klimatu i poparcia dla działań niejącej bazy dydaktycznej.” Nie mamy wątpliwości, że countries, labour migration has shown to have consid- nexus in the school curriculum will help the students na rzecz jego uzdrowienia. W kwestii poparcia dla po- rozszerzenie edukacji formalnej wymaga uwzględnie- erable positive impacts on household and communi- to locate themselves and their peers in the wider con- lityki klimatycznej Unii Europejskiej w wielu aspektach nia nauki o klimacie na każdym poziomie edukacyjnym. ty-level climate change adaptation. However, little is text of the climate action. It will help them realise their jesteśmy bardziej niezdecydowani niż obywatele pozo- known about the role of migration in climate change ad- agency. This education also needs to recognise the dif- stałych krajów UE. Neutralność klimatyczną popieramy Jednak oprócz podania gotowej wiedzy o globalnym aptation in Poland. Those with the fewest resources are ferent experiences of girls as well as young people from jako 5. kraj od końca. Znacznie rzadziej też niż przecięt- klimacie równie ważne jest ćwiczenie umiejętności po- least able to move away from the adverse impacts of socially marginalised groups. This will, in turn, foster ny Europejczyk, na rzecz klimatu działamy. Stawia to ol- ruszania się we współczesnym świecie nauki, informa- environmental shocks and stressors while being simul- critical thinking among young people, help them voice brzymie wyzwania przed edukacją naszego społeczeń- cji, analiz, procesów społecznych i politycznych. Fakty taneously the most vulnerable to such impacts8. There their opinions, motivate them to collaborate and em- stwa w zakresie zmian klimatu. i cenne dane o klimacie pozostaną zaprzepaszczone, is a need to provide opportunities for regular migration power them to change their behaviour and that of their jeśli społeczeństwa nie będą umiały ich wykorzystać pathways or consider planned relocation as a last re- family members and peers. It would inspire them to put Posługując się językiem Apelu Stulecia Polskiej Ochro- do budowy świata neutralnego dla klimatu, a nawet sort strategy. forth innovative solutions for their communities and ny Środowiska stwierdzamy, że „edukacja powinna szerzej, dla całego środowiska przyrodniczego. Szcze- those elsewhere. Such youth-led initiatives can save budować świadomość, na którą składa się wiedza (co gólnie w naszym kraju obserwujemy także bardzo lives, reduce GHG emissions and help people adapt to należy robić), umiejętności (jak to robić) i motywacje niebezpieczny proces pogłębiającej się erozji zaufania change. (czyli powody, wartości, dla których reprezentujemy zarówno pomiędzy ludźmi, jak i ludzi do instytucji czy określoną postawę wobec środowiska). Świadomość to państwowych czy prywatnych. Jest to poważna ba- 1 EEA. 2017. Climate Change Impacts and Vulnerability in Europe. ekologiczna powinna być kształtowana poprzez eduka- riera, która uniemożliwi w długim okresie skuteczne za- 2 MoE. 2017. Seventh National Communication and Third Biennial Report Under the United Nations Framework Convention on Climate Change. https://unfccc.int/files/national_reports/non-annex_i_parties/biennial_update_reports/application/pdf/8193245_poland-br3-nc7-1-nc7-br3_poland.pdf cję formalną na podstawie zweryfikowanych naukowo rządzanie państwem na rzecz wspólnego dobra, jakim 3 IOM’. 2019. Making Mobility Work for Adaptation to Environmental Changes: Results from the MECLEP global research. źródeł i stanowić podstawę do rozszerzenia jej zakre- jest też klimat. Dobra edukacja nie może zatem koncen- https://environmentalmigration.iom.int/making-mobility-work-adaptation-environmental-changes-results-meclep-global-research 4 IDMC. 2021. GRID 2021: Internal Displacement in a Changing Climate. su poprzez edukację nieformalną oraz stanowić bazę trować się tylko na wiedzy, umiejętnościach i motywacji https://www.internal-displacement.org/sites/default/files/publications/documents/grid2021_idmc.pdf do oceny postępowania wobec środowiska lokalnego jednostki, ale także powinna stawiać na porozumienie 5 IOM. 2020. Chapter 9 Human Mobility and Adaptation to Environmental Change. World Migration Report 2020. i globalnego. Po 2020 roku zakres podstawowej wiedzy pomiędzy ludźmi. https://publications.iom.int/books/world-migration-report-2020-chapter-9 6 Tacoli, C. 2009. “Crisis or Adaptation? Migration and Climate Change in Context of High Mobility.” Environment and Urbanization 21 (2): 1–13. dotyczącej relacji człowieka ze środowiskiem musi ulec 7 World Bank, 2019. Annual Remittances Data; https://www.worldbank.org/en/topic/labormarkets/brief/migration-and-remittances 8 Foresight 2011 Migration and Global Environmental Change Future Challenges and Opportunities. Final Project Report. The Government Office for Science, London. 72 73 74 75

Politycy i polityka wobec potrzeby edukacji klimatycznej i problemu zmiany klimatu. Demokracja wynika z przeświadczenia, Analiza programów wyborczych kandydatów że w zwykłych ludziach tkwią niezwykłe na prezydenta (2020) i polskich partii możliwości. parlamentarnych (2019)

dr hab. inż. Zbigniew M. Karaczun, Katedra Ochrony Środowiska i Dendrologii Instytutu Nauk Ogrodniczych SGGW Harry Emerson Fosdick Ekspert Koalicji Klimatycznej dr hab. Piotr Swacha, Katedra Socjologii Instytutu Nauk Socjologicznych i Pedagogiki SGGW Kluczowe znaczenie dla uznania, że władza publiczna i polityczna ponosi odpowiedzialność za stan środowiska przyrodniczego, miały efekty rozpoczętej w dniu 5 czerwca 1972 roku w Sztokholmie konferencji „Mamy tylko jedną Ziemię” zorganizowanej pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych. Uczestnicy przyjęli w jej trakcie Deklarację w Sprawie Naturalnego Środowiska Człowieka. Skła- dała się ona z preambuły i 26 zasad, z których dwie: 13 i 14 wskazy- wały na obowiązek władz państwowych w odniesieniu do potrzeby tworzenia i koordynowania programów ochrony środowiska1:

...13. Aby doprowadzić do racjonalnego zarządzania za- potrzebami rozwoju a potrzebami ochrony i poprawy sobami i w ten sposób poprawić środowisko, państwa środowiska.... Można uznać, że akceptacja tych zasad powinny zająć zintegrowane i skoordynowane stanowi- stała się dla wielu krajów podstawą dla tworzenia sko wobec swego planowania rozwojowego, w celu za- w nadchodzących latach zcentralizowanego, krajowego pewnienia, że rozwój będzie zgodny z potrzebą ochrony systemu zarządzania ochroną środowiska, uchwalania i poprawy naturalnego środowiska dla dobra ludzkości. przepisów prawnych w tym zakresie oraz narodowych 14. Racjonalne planowanie jest podstawowym in- strategii i polityk ekologicznych. Był to pierwszy krok do strumentem godzenia wszelkich konfliktów między polityzacji kwestii ekologicznych. 76 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 77

Przejęcie zagadnień ochrony środowiska przez partie polityczne Takie poparcia nie będzie istniało, jeśli obywatele nie będą mieli od- należy uznać za istotny krok dla wzmocnienia skuteczności i efek- powiedniej wiedzy o przyczynach zmiany klimatu oraz jej skutkach, tywności działań w tym obszarze. Politycy, zwłaszcza po zdobyciu przede wszystkim tych, które już wpływają i będą wpływać w nad- władzy, mają instrumenty, które mogą, poprzez normę prawną, po- chodzących latach na jakość ich życia. Budowanie podstaw tej wie- litykę fiskalną czy finansowanie różnych projektów ze środków pu- dzy powinno następować już w szkole, która winna kształcić mło- blicznych, wymuszać działania istotne z punktu widzenia zrówno- dych ludzi w tym zakresie oraz wskazywać im skuteczne metody ważonego rozwoju i blokować te, które uznawane są z tego punktu przeciwdziałania zmianie klimatu. Bardzo ważne jest także uczenie widzenia za niekorzystne. Mają łatwiejszy dostęp do mediów, w tym młodych ludzi, jakie są rzetelne źródła wiedzy o zmianie klimatu, publicznych, a przez nie mogą kształtować nurt debaty publicznej. a także w jaki sposób odróżniać informacje mające swoje podstawy Jednocześnie, będąc w centrum zainteresowania mediów i opi- w wiedzy naukowej, od tych, które oparte są na domniemaniach czy nii społecznej mogą być zmuszeni do odnoszenia się do zagadnień świadomych fałszerstwach. Niestety, obecna podstawa programo- ochrony środowiska, zwłaszcza wtedy, gdy istnieją istotne naci- wa polskiej szkoły, zarówno na poziomie podstawowym jak i ponad- ski społeczne wymuszające na nich podejmowanie działań. Można podstawowym, nie zapewnia dostępu do takiej kompleksowej wie- więc uznać, w pewnym uproszczeniu, że sprawujący władze poli- dzy3. Zapewnienie, że programy takie będą przez system edukacji tycy i partie polityczne podnoszą największą odpowiedzialność za formalnej realizowane spoczywa na politykach, którzy mają możli- zapewnienie właściwego stanu środowiska. wość wpływania na ich zakres.

Najbardziej obiektywnym wyrazem stosunku nych celów. Ponadto administracja w swoich decyzjach Celem niniejszego artykułu jest ocena odnie- Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD), Konfederacji poszczególnych ugrupowań politycznych do kwestii znacznie silniej opiera się na danych naukowych, mniej sień do kwestii zmiany i ochrony klimatu oraz propozycji Wolność i Niepodległość (Konfederacja), Koalicji Oby- społecznych, gospodarczych, a także środowiskowych podlega emocjom i dba o wysoki poziom profesjonali- uwzględniania tych zagadnień w programach eduka- watelskiej PO, N i PL Zieloni (KO)4. Ponadto do korpusu są deklaracje umieszczone w ich programach wybor- zmu przy załatwianiu powierzonych jej zadań. Dlate- cji formalne w założeniach programowych głównych badawczego włączono program wyborczy z wyborów czych. Przedstawiają w nich bowiem zarówno te kwe- go dla polityków najważniejsze jest budowanie koalicji polskich partii politycznych startujących w wyborach prezydenckich Szymona Hołowni, co wynika z faktu, że stie, z którymi się ideologicznie identyfikują oraz te, zapewniających zwycięstwo w głosowaniach, a także parlamentarnych w 2019 roku oraz przedstawionych środowisko wymienionego kandydata posiada obecnie które w ich przekonaniu są ważne dla ich potencjalnych kształtowanie pożądanego wizerunku medialnego, któ- w trakcie debaty kandydatów w wyborach prezydenc- reprezentację sejmową (posłów, którzy dołączyli do wyborców. I choć w praktyce rządzenia wiele deklara- ry przekładać się będzie na sukces wyborczy. Natomiast kich 2020 roku. Ponieważ w debacie tej nie brał udziału jego ruchu Polska 2050)5. cji wyborczych nie zostaje spełnionych – co wynika nie z punktu widzenia biurokracji celem jest wywiązanie się zwycięzca ostatnich wyborów prezydenckich Andrzej tylko z ich populistycznego charakteru, ale także z przy- z nałożonych na nią przez polityków zadań (bo to za- Duda, to jego stanowisko w odniesieniu do badanego Badania przeprowadzono w oparciu o jedno- czyn obiektywnych – np. z globalnych kryzysów czy pewnia jej bezpieczeństwo), a także ochrona własnych zagadnienia nie jest w niniejszym opracowaniu przed- lity klucz kategoryzacyjny. Kategoriami analitycznymi katastrof naturalnych, to brak określonych deklaracji kompetencji (zakresu działań) i zagwarantowanie le- stawione i analizowane. Wynika to stąd, że w debacie była tematyka zmiany klimatu oraz edukacji klimatycz- zwiększa prawdopodobieństwo, że działania w tym za- galności podejmowanych działań2. W pewnym uprosz- poświęconej jedynie zagadnieniom ochrony środowiska nej. Do korpusu włączono postulaty dotyczące zmiany kresie nie będą podejmowane. Dlatego analiza progra- czeniu można więc stwierdzić, że celem polityków jest występują kwestie, które kandydaci sami chcą przed- klimatu (treści wypowiedziane explicite), ale też treści mów wyborczych może przynieść odpowiedź jakie jest uzyskiwanie wsparcia wyborców, a celem administracji stawić oraz tematy wywołane przez pytania prowa- przemilczane (co nie występuje w części programów prawdopodobieństwo, że państwo będzie podejmowało zapewnienie bezpieczeństwa własnej pozycji oraz pro- dzących dyskusję. Natomiast programy kandydatów na w porównaniu do zagadnień obecnych w innych manife- określone działania, i jeśli tak, to w jakim zakresie. fesjonalizmu działania, nawet jeśli będzie się to wiązać prezydenta są „ustrukturyzowane” przez samych kan- stach). Nie ograniczano się jedynie do części programów z koniecznością bojkotowania stawianych przed nią ce- dydatów i ich sztaby, nie istnieje w tym przypadku moż- wyróżnionych przez poszczególne Komitety Wyborcze Wskazując na istotną rolę polityków w kreowa- lów politycznych. liwość „wywołania do odpowiedzi” w poszczególnych jako dotyczące ochrony środowiska, ale analizowano je niu polityki ochrony środowiska i praktycznych działań sprawach. W związku z tym np. porównywanie treści w całości. Wynika to z faktu, że o skuteczności ochrony wdrażanych w tym zakresie należy także pamiętać, Niezależnie jednak od relacji pomiędzy po- programu kandydata, który nie brał udziału w debacie, klimatu decydują nie tylko deklaracje w odniesieniu do że ich praktyczna sprawczość może być mitygowana litykami a administracją, to właśnie politycy dyspo- z wypowiedziami w czasie debaty przedstawionymi kierunków polityki ekologicznej, ale także, a może na- przez aktywność warstwy biurokratycznej – admini- nują największymi możliwościami do wyznaczania przez pozostałych kandydatów nie byłoby miarodajne. wet przede wszystkim, integracja celów tej polityki do stracji publicznej. Wielu badaczy wskazuje na istnienie kierunków zmian. Mogą i powinny dotyczyć one także programów społecznych i gospodarczych. istotnych różnic w dążeniach i interesach pomiędzy potrzeby bardziej skutecznej ochrony klimatu. Jest Analizą objęto programy komitetów wybor- warstwą urzędniczą oraz politykami. Podlegają one to szczególnie istotne w świetle narastającego kry- czych, które w wyborach 2019 roku wprowadziły swoich W części 1 przedstawione zostaną wyniki różnym bodźcom oraz mogą mieć różne cele. O ile dla zysu klimatycznego. Jego powstrzymanie nie będzie reprezentantów do Sejmu RP. Wymóg ten, uznawany za analizy programów wyborczych partii politycznych, polityków kryterium sukcesu formalnego jest zapew- bowiem możliwe bez zamiany zarówno w dotychcza- zdobycie realnego wpływu na proces legislacyjny w ka- w części 2 wyniki analizy debaty prezydenckiej. nienie większość w kolejnych głosowaniach, w których sowym paradygmacie wzrostu gospodarczego, jak dencji Sejmu rozpoczętej jesienią 2019 roku spełniały Artykuł kończy podsumowanie i rekomendacje. mogą zostać wybrane instrumenty stosowane dla osią- i zmian w konsumpcji indywidualnej. Aby jednak zmia- komitety wyborcze: Polskiego Stronnictwa Ludowego/ gania celów ochrony środowiska, to dla warstwy biu- ny takie były możliwe, konieczne jest uzyskanie dla Koalicji Polskiej (PSL), Prawa i Sprawiedliwości (PiS), rokratycznej najbardziej istotne jest wywiązywanie się nich poparcia społecznego. z postanowionych przed nimi zadań i osiąganie założo- 78 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 79

Problematyka klimatu w manifestach partyj- W kontekście efektywności energetycznej zaskakujący jest brak, Kwestie ochrony nych wiązana była na ogół z propozycjami korzystania niemal we wszystkich programach wyborczych7, kwestii ubóstwa z określonych zasobów i surowców w wytwarzaniu klimatu i edukacji energii. Stosunek ugrupowań do poszczególnych form energetycznego, przy czym szczególnie uderzające jest to w odnie- energetyki przedstawiono w tabeli nr 1. sieniu do programów KW PiS i Lewicy, które przedstawiają się jako klimatycznej ugrupowania szczególnie dbające o najuboższych. Może to ozna- Program zakładający transformację energe- w programach tyczną w stronę modelu proekologicznego i proklima- czać, że polskie partie nie dostrzegają w ograniczaniu konsumpcji tycznego powinien być wewnętrznie spójny. Postulato- instrumentu pozwalającego na ograniczanie wykluczenia i popra- wyborczych partii wi zwiększenia produkcji energii ze źródeł odnawialnych wiającego jakość życia. Ignorowanie tego problemu przez polity- powinna towarzyszyć sugestia ograniczenia wytwa- politycznych rzania energii z paliw kopalnych. O ile pozytywne od- ków można uznać za jedną z barier transformacji energetycznej8. niesienie do energii odnawialnej zaprezentowało pięć z sześciu komitetów wyborczych (jedynie opinia przed- SLD. Lewica stwierdzała lakonicznie, że doprowadzi do Konfederacja zapowiedziała odstąpienie od „tzw. pa- Stosunek do zmiany klimatu i transformacji stawiona przez Konfederację jest niejasna6), to nega- „uniezależnienia” od importu gazu z zagranicy. kietu klimatycznego”, stosunek PiS można zakwalifiko- energetycznej tywny stosunek do spalania węgla wyrażają jedynie wać jako ambiwalentny, a ruchu Szymona Hołowni jako cztery ugrupowania. Charakterystyczne jest stanowisko W kontekście celu analizy istotny jest brak pozytywny. Ambiwalencja w podejściu PiS do regulacji W programach pięciu z sześciu poddanych ba- KW PiS, który przychylnie wyraża się o wykorzystaniu, w programach wszystkich partii jakiegokolwiek apelu międzynarodowych wynikała z faktu, że w jednej czę- daniu ugrupowań parlamentarnych występowały treści węgla (podrozdział „Dalsze wsparcie górnictwa węglo- o ograniczenie/umiar w konsumowaniu energii. Więk- ści programu jako swój sukces przedstawiało przyjęcie wskazujące na uznanie faktu zmiany klimatu. Ponadto wego”), gazu ziemnego, ropy naftowej, OZE oraz energii szość ugrupowań dostrzega konieczność zwiększenia Katowickiego Pakietu Klimatycznego w czasie szczytu ugrupowania nie negujące zmiany klimatu wiązały je jądrowej – wymieniając te źródła (i w tej kolejności) – udziału energii odnawialnej w tzw. miksie energetycz- COP24 w 2018 roku, ale w innej – pozytywnie odniosło z działalnością człowieka. Stwierdzenie przywołanej jako podstawę programu zrównoważonego pozyskiwa- nym, porusza problematykę bezpieczeństwa dostaw, się do zablokowania przez premiera Mariusza Mora- zależności nie było bezpośrednio wypowiedziane, ale nia energii. Najbardziej niejednoznaczne są opinie ugru- zapewnia o wsparciu dla nowych inwestycji, ale w ża- wieckiego porozumienia unijnego w sprawie osiągnięcia w treści manifestów pięciu partii pojawiły się w tym powań na temat energii jądrowej (poparcie ze strony den sposób nie łączy tego zjawiska z rosnącym kon- neutralności klimatycznej do 2050 roku, a także wyra- kontekście postulaty podjęcia działań na rzecz ochro- PiS i Konfederacji oraz brak odniesienie w programach sumpcjonizmem. ziło zdanie o potrzebie renegocjowania pakietu ener- ny klimatu, co pośrednio wskazuje na poczucie związ- pozostałych ugrupowań). Niejasny jest również stosu- getyczno-klimatycznego. Jednoznacznie pozytywnie ku między dwoma wymienionymi zjawiskami. Jedynie nek komitetów do korzystania z gazu w energetyce. Powstrzymanie się przez polskie ugrupowania do omawianych zagadnień ustosunkował się Szymon Konfederacja pominęła rozpatrywaną kwestię. Zapo- Jego wykorzystanie jednoznacznie poparło PiS (m.in. parlamentarne przed sformułowaniem w programach Hołownia, który w objętym analizą programie zadekla- wiedź wypowiedzenia tzw. pakietu klimatycznego Unii budowa gazociągu Baltic Pipe, z Norwegii przez Danię apelu o ograniczenie konsumpcjonizmu jako sposobie rował aktywny udział w negocjacjach klimatycznych na Europejskiej zawarta w programie tej partii może jed- i po dnie Bałtyku do Polski; sprowadzanie skroplonego na zatrzymane negatywnych zmian środowiskowych forum ONZ (i nadanie im priorytetu) oraz zdecydowanie nak świadczyć zarówno o negacji wpływu działalności gazu z USA) oraz PSL (zastąpienie węgla elektrowniami nie oznacza, że KW nie przedstawiały w 2019 roku po- poparł plan neutralności klimatycznej UE. człowieka na zmianę klimatu, jak i uznaniu tego proble- gazowymi), a jakiekolwiek odniesienie do omawiane- mysłów na bardziej efektywne wykorzystanie energii. mu za mało istotny. go surowca zamieszczono ponadto tylko w programie Najbardziej powszechne było wezwanie do kontynu- Stosunek do edukacji klimatycznej owania działań na rzecz termomodernizacji budynków Tabela nr 1. Stosunek partii do poszczególnych form pozyskiwania energii w świetle programów wyborczych oraz postulat rozbudowy mechanizmów wytwarzania W programach wyborczych wszystkich ana- energii przez gospodarstwa domowe w ramach syste- lizowanych partii parlamentarnych znalazły się odnie- STOSUNEK DO mu prosumenckiego, w oparciu o energetykę odnawial- sienia do zagadnień związanych z kształceniem i jako- KW Sz. Hołownia - PRODUKCJI KW PiS KW KO KW PSL KW SLD Konfederacja Polska 2050 ną (występowało w programach wszystkich komitetów ścią edukacji. Tylko jedna partia dostrzegła w swoich ENERGII: oprócz Konfederacji). Drugie z wymienionych działań deklaracjach konieczności wprowadzenia zagadnień wpisuje się w mechanizm minimalizowania strat energii związanych z kryzysem klimatycznym do programów Odnawialnej pozytywny pozytywy pozytywny pozytywny ambiwalentny pozytywny w czasie jej przesyłania/dystrybucji, ale również może nauczania (Lewica), dodatkowo jeden komitet wyborczy ewoluować w przyszłości w stronę schematu konsu- dostrzegł potrzebę wzmocnienia edukacji w zakresie mowania przede wszystkim tej energii, którą wytworzą ochrony środowiska (KO). brak brak brak brak Jądrowej pozytywny pozytywny odniesienia odniesienia odniesienia odniesienia same gospodarstwa domowe. O ile PiS zapowiadało centralizację nadzoru Stosunek do regulacji międzynarodowych nad programami kształcenia, to Konfederacja prezen- Z węgla pozytywny negatywny negatywny negatywny pozytywny negatywny dotyczących ochrony środowiska i klimatu towała całkowicie odmienną opinię, pisząc w swoim programie: (…) Możemy do woli zmieniać strukturę Sposób postrzegania oraz zapowiedzi wdra- edukacji, powoływać gimnazja, likwidować je, tworzyć brak brak Gaz pozytywny brak odniesienia pozytywny ambiwalentny odniesienia odniesienia żania lub odrzucenia regulacji międzynarodowych do- licea z trzema klasami, czterema czy nawet pięcioma. tyczących ochrony środowiska/klimatu można uznać za Nic to nie zmieni, dopóki nie oddamy decyzji w sprawie uzupełniający wskaźnik ogólnego stosunku komitetów finansowania oświaty tym, którym najbardziej zależy na Paliwa brak brak brak brak pozytywny pozytywny wodorowego odniesienia odniesienia odniesienia odniesienia wyborczych do kwestii środowiskowych. W tym aspek- jak najlepszym kształceniu dzieci, czyli ich rodzicom. – cie połowa komitetów (KO, SLD, PSL9) nie wyraziła zda- emisja bonu edukacyjnego, który otrzymają wszyscy nia (ich programy nie zawierały żadnego odniesienia), rodzice (…). Ponieważ, jak wskazano powyżej, z analizy Źródło: opracowanie własne na podstawie programów 80 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 81

W debacie „Kryzys klimatyczny – scenariusze dla Najwięcej na ten temat znajduje się w programie PiS. Zagadnienia Kwestie ochrony Polski” wzięło udział pięciu kandydatów związanych edukacyjne przedstawiono nie tylko w obszernym rozdziale Przy- z ugrupowaniami politycznymi posiadającymi obecnie klimatu i edukacji reprezentantów w Sejmie. Zaproszenie organizatorów szłość edukacji i sportu, ale także w wielu innych miejscach pro- odrzucił sztab Andrzej Dudy. W dyskusji wzięła udział gramu. PiS deklaruje wzmocnienie w programach edukacyjnych klimatycznej Małgorzata Kidawa-Błońska – ówcześnie wyłonio- wysiłków na rzecz kształtowania postaw narodowych i patriotycz- na przez Platformę Obywatelską jako kandydatka na w debacie prezy- urząd Prezydenta RP, którą ostatecznie w wyborach nych, jednocześnie deklarując wzmocnienie roli państwa w nadzo- prezydenckich zastąpił inny członek tej partii – Rafał rze nad kierunkami i sposobami nauczania: (…) Nie dopuścimy do denckiej „Kryzys Trzaskowski. Niemniej jednak warto poddać analizie tego, aby Państwo pozbawione zostało możliwości kształtowania wypowiedzi obecnych na debacie kandydatów, z uwa- klimatyczny gi na fakt, że była to jedyna dyskusja, przeprowadzona polityki oświatowej i damy odpowiednie narzędzia, także finanso- w okresie kampanii wyborczej, w całości poświęcona we, aby ją realizować (…) Jedynym nawiązaniem do edukacji ekolo- – scenariusze problemom ochrony środowiska i klimatu. gicznej oraz kształtowania świadomości i wiedzy w tym obszarze dla Polski” Mapa idei przedstawionych przez uczestników jest wskazanie, że sukcesem poprzedniej kadencji tej partii było debaty oraz ich „uramowienie” wsparcie ośrodków edukacji ekologicznej w trzynastu parkach na- Zgodnie z pierwotnym kalendarzem wybor- rodowych. czym, wybory na funkcję Prezydenta RP miały odbyć Format debaty pozwalał kandydatom na swo- się w dniu 10 maja 2020 roku. Choć niemal do ostatniej bodnego wyrażenia poglądów na kwestie klimatyczne programu tego ugrupowania wynika, że neguje ono an- Kwestie edukacyjne stanowią ważną część chwili koalicja rządząca dążyła do ich przeprowadzenia, oraz zobowiązywał ich do udzielania odpowiedzi na py- tropogeny charakter obecnego kryzysu klimatycznego, programu wyborczego Koalicji Obywatelskiej. Podob- zagrożenie spowodowane pandemią COVID-19 spowo- tania zadane w ramach trzech bloków tematycznych: nie powinno dziwić, że zagadnienia kształcenia w tym nie jak inne partie polityczne deklaruje ona gotowość dowało zmianę tych planów. W konsekwencji wybory energia, powietrze oraz woda. Wypowiedzi kandydatów zakresie są w jej programie nieobecne. Niewiele miej- przekazania większej odpowiedzialności za tworzenie odbyły się dopiero w lipcu 2020 roku. zostały podzielone na kategorię (według jednolitego sca zagadnieniom edukacyjnym poświęcono w progra- programów nauczania w ręce nauczycieli, samorządów klucza kodowego)10 i „zmapowane” przy zastosowaniu mie PSL Koalicji Polskiej. Dla tego ugrupowania klu- oraz rodziców, deklarując ograniczenie roli państwa analizy sieci społecznych (Social Network Analysis – czowym problemem, który powinien zostać rozwiązany w tym zakresie. Ugrupowanie to deklaruje, że dopro- w tym obszarze, jest równy dostęp do usług eduka- wadzi do rozszerzenia edukacji o zagadnienia związane Graf 1. Mapa zagadnień przywołanych przez opozycyjnych kandydatów na urząd Prezydenta RP cyjnych na wysokim poziomie: (…) Miejsce urodzenia nie z ochroną środowiska. Ponieważ deklaracja ta przed- w czasie debaty dotyczącej ochrony środowiska może determinować szans edukacyjnych, rozwoju oso- stawiona jest w podrozdziale dotyczącym odpadów

bistego i zawodowego oraz standardu życia (…). (w szczególności – zakazu importu odpadów), to nie ę P można jednoznacznie określić, na ile odnosi się ona do ę Odmienną od PiS wizję szkolnictwa ma rów- kwestii kryzysu klimatycznego. ę

nież program Szymona Hołowni, który podobnie jak łą ł Konfederacja odrzuca centralistyczne podejście do tego ą obszaru aktywności: (…) Państwo musi zaufać, że nauczycielki i nauczyciele wraz z rodzicami i samorządami ę P ń lepiej niż odgórne nakazy ukształtują praktykę naucza- ą nia, dzięki której polską szkołę będą opuszczać świado- ę ś mi, otwarci i przygotowani na współczesne wyzwania obywatele i obywatelki (…). Choć w jego programie brak E Z Ł ł jest jednoznacznej deklaracji, że w przypadku wygra- nia wyborów wprowadzi on do programów kształcenia ę kwestie zmiany klimatu to – jak to opisano powyżej - kwestie klimatyczne są mocno eksponowane. Dlatego ś ę można uznać, że deklaracja: (…) W mojej wizji państwa ł ł ę właśnie dzięki kulturze i edukacji stajemy się w pełniej- szy sposób ludźmi gotowymi na podjęcie różnych wy- żść zwań: szersze rozumienie świata, bardziej świadome KK

kształtowanie otoczenia, refleksję na temat własnych Kłń postaw (…) dotyczy kształtowania osobistych postaw odpowiedzialności za powstrzymanie zmiany klimatu. ęś ś

Źródło: opracowanie własne na podstawie programów 82 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 83

SNA, która stosowana w badaniu dyskursu określana nych11. Zgodność wszystkich kandydatów oprócz re- Zmapowanie poglądów wyrażonych przez zgodności jedynie w kwestiach bez wątpienia proeko- jest również jako sieciowa analiza dyskursu – Discourse prezentanta Konfederacji można odnotować również kandydatów w trakcie debaty klimatycznej daje ogól- logicznych (połączenia tworzy w sumie 25 zagadnień). Network Analysis - DNA). Pozwoliło to na wyodrębnie- w kontekście wspierania poprzez ogólnopolskie progra- ny obraz zapatrywań przedstawicieli najważniejszych Szczegółowe dane przedstawia tabela nr 1. nie obszarów konsensusu wokół określonych idei oraz my procesu wymiany pieców w gospodarstwach do- nurtów politycznych w Polsce (niestety bez przedsta- wskazanie kwestii całkowicie izolowanych. Należy jed- mowych, rozwoju energetyki odnawialnej i programów wiciela rządzącej koalicji) oraz pozwala na wyróżnienie Przedstawione w ten sposób dane wskazują, że nak pamiętać, że brak odniesienia do określonej kwestii prosumenckich (na grafie węzły oznaczone kolorem zie- obszarów możliwego konsensusu (reprezentantów przy- najwięcej obszarów wspólnych występowało pomiędzy nie oznacza automatycznie sprzeciwienia się jej. Może lonym – indegree równe 4)12. najmniej 4 nurtów). Sub-sieć stworzoną na podstawie parami kandydatów: Hołownia – Bierdoń (14), Hołow- ona być po prostu uznawana za mniej istotną od innych wymienionego kryterium przedstawiono na grafie nr 2. nia – Kidawa-Błońska; Biedroń – Kidawa-Błońska (12); (w związku z czym nie została przez kandydata wymie- Pozostałe nieizolowane zagadnienia były po- niona). dzielane w różnych konfiguracjach przez dwóch (kolor Graf nr 2. Mapa zagadnień (kryterium zgodności równe 4 lub większe) niebieski) i trzech (kolor biały) kandydatów. W odniesieniu Sieć dyskursu stworzona na podstawie analizy wypo- do dwóch propozycji – poglądy Krzysztofa Bosaka były

wiedzi kandydatów ma charakter dwumodalny, co ozna- zgodne z poglądami Roberta Biedronia (dążenie do obie- ę ś cza, że tzw. węzły symbolizują kandydatów (I kategoria) gu zamkniętego wody – w przypadku wypowiedzi Krzysz- oraz przywoływane przez nich kwestie (II kategoria). tofa Bosaka dotyczyło to przemysłu – oraz podłączenia ę P W grafie nie uwzględniono częstotliwości przywoływania gospodarstw domowych do sieci ciepłowniczych). Zgod- danego zagadnienia, a jedynie wzięto pod uwagę jego ność Krzysztofa Bosaka z innymi kandydatami wystę- przedstawienie przez jednego lub więcej kandydatów powała także w zakresie termomodernizacji budynków (w związku z założeniem wyróżnienia wspólnych idei). (kwestia również wymieniona przez Szymona Hołownię ń Węzły symbolizujące wspólne idee (mówiąc językiem i Władysława Kosiniaka-Kamysza) oraz zagospodarowa- SNA – posiadające najwyższy możliwy stopień indegree) nia odpadów – zwiększenia znaczenia recyklingu (zgod- Kłń

oznaczono kolorem czarnym. Wszyscy kandydaci po- ność z poglądami prezesa PSL oraz Małgorzaty Kidawy- ł parli rozwój środków transportu miejskiego; postulowali -Błońskiej). Innym rozwiązaniem odrzuconym wspólnie KK zwiększenie lesistości, budowę zbiorników retencyjnych przez Kosiniaka-Kamysza, Hołownię oraz Bosaka była gromadzących wodę oraz opowiedzieli się za zakazem sprawa zanegowania sensu wprowadzenia podatku od importu węgla. Przy czym ostatnia z wymienionych kwe- mięsa (pytanie to zostało postawione przez prezesa PSL; stii inaczej była rozumiana przez Krzysztofa Bosaka, który pozostali kandydaci nie udzielili na nie odpowiedzi). Wię- jednocześnie opowiedział się za dalszym wydobywaniem cej punktów wspólnych w wypowiedziach reprezentanta ś ę węgla w Polsce, w tym również w celach eksportowych. Konfederacji oraz jakiegokolwiek innego kandydata nie W przypadku kandydata Konfederacji opowiedzenie się wystąpiło. za zakazem importu tego surowca do Polski nie wynikało

z przekonania o konieczności ograniczenia korzystania Trzy kwestie znajdowały poparcie trzech kan- ł ł ę z paliw kopalnych, ale z postulatu dalszej eksploatacji dydatów. Były to: decentralizacja części kompetencji polskich złóż. Wydobywanie węgla w Polsce na eks- w zakresie ochrony środowiska – przyznanie części Źródło: Opracowanie własne w programie NetDraw port stanowiło izolowaną ideę – żaden kandydat oprócz uprawnień jedynie samorządom; renaturalizacja rzek; Zgodność kandydatów w ramach wszystkich Krzysztofa Bosaka nie wyraził wobec niej poparcia – zde- (Hołownia, Kosiniak-Kamysz, Kidawa-Błońska); przyję- poruszony w debacie kwestii można również przedsta- Kosiniak-Kamysz – Kidawa-Błońska; Hołownia – Kosi- cydowanie oprotestował ją Szymon Hołownia „(…) Glo- cie ustawy antysmogowej (Biedroń, Kidawa-Błońska, wić w ramach macierzy kwadratowej typu MxM, poprzez niak-Kamysz (11). Najmniej związków z innymi kandy- balne ocieplenie niestety nie chce respektować naszych Kosiniak-Kamysz); odwołanie do edukacji (Biedroń, redukcję sieci idei (dwu-modalnej) do sieci jedno-mo- datami posiadał Krzysztof Bosak (z Biedroniem i Kosi- granic państwowych. Jeżeli my ten węgiel (…) wykopiemy Hołownia, Kidawa-Błońska – zagadnienie to zostanie dalnej (powiązań między kandydatami). Oznacza to, że niakiem-Kamyszem 6; z Hołownią i Kidawą-Błońską 5). i wyeksportujemy go do naszych sąsiadów i oni go spa- omówione obszerniej w dalszej części tekstu), przywo- jeżeli np. Małgorzata Kidawa-Błońska opowiadała się Ogółem najwyższy stopień (degree – liczbę powiązań lą, to nie respektując naszych granic, globalne ocieplenie łanie Europejskiego Zielonego Ładu (Biedroń, Hołownia, w debacie za zakazem importu węgla; zwiększeniem z innymi) posiadają Szymon Hołownia i Robert Biedroń przyjdzie do nas i dalej będzie nas wykończało (…)”. Kidawa-Błońska). Kandydat Lewicy zgadzał się również lesistości; rozwojem transportu miejskiego; budową (po 42), a najniższy Krzysztof Bosak (22). Różnice mię- z Szymonem Hołownią w zakresie: zakazu hodowli zwie- zbiorników retencyjnych i zagospodarowaniem odpa- dzy czterema kandydatami nie są znaczące (stopień Czterech kandydatów (poza Krzysztofem rząt na futra oraz potrzebie ograniczenia konsumpcji, dów, a równocześnie wymienione zagadnienia popierał Małgorzaty Kidawy-Błońskiej wynosi 41; Władysława Bosakiem) zgadzało się z postulatem odejścia od wę- jak również obydwaj przywołali pojęcie praw zwierząt. np. Krzysztof Bosak - to obszar ich zgodności wynosi 5 Kosiniaka-Kamysza 39). gla w energetyce, ta sama grupa kandydatów wyrazi- (Co nie oznacza, że np. rozwój transportu miejskiego nie ła pogląd o wpływie działalności człowieka na zmianę Izolowanymi kwestiami (oprócz wymienione- jest obszarem zgody również innych kandydatów. Idea Interesującą koncepcją, która pozwala na klimatu i postulowała ograniczenie emisji gazów cie- go wcześniej utrzymania wydobywania węgla w Polsce) tego zapisu to znalezienie par kandydatów najbardziej przedstawienie kontekstu proponowanych przez kan- plarnianych. Krzysztof Bosak uniknął bezpośredniego były postulaty: budowy elektrowni atomowej (Krzysztof i najmniej ze sobą zgodnych). W porównaniu do idei wy- dydatów postulatów dotyczących polityki klimatycznej, wyrażenia poglądu w tej sprawie, ale postulując dalsze Bosak), wprowadzenia (obecnie, a nie rozważenia ta- powiedzianych i przedstawionych na grafie nr 1 z zaso- jest analiza oparta na teoretycznych założeniach fra- wykorzystanie węgla w energetyce i negując wpływ kiej możliwości w przyszłości): zakazu palenia węglem bu wypowiedzi odrzucono te, które są postrzegane jako mingu (uramowienia). W pracach z zakresu nauk spo- Polski na wzrost światowej emisji gazów cieplarnianych w gospodarstwach domowych oraz zakazu wjazdu aut posiadające negatywny wpływ na środowisko lub są łecznych przytaczanych jest wiele definicji framingu. nie został zakwalifikowany jako osoba popierająca ideę spalinowych do centrów miast (w obu przypadkach po- izolowane14 oraz ich istota odnosi się do szczebla wdra- W niniejszym artykule przyjęto ujęcie przedstawione uznania wpływu człowieka na zmianę klimaty i idącą gląd taki wyraził Robert Biedroń13). Izolowane zagadnie- żania polityki, a nie jej treści15. Pozwala to na określenie przez W. Russella Neumana, który zakłada, że ramy to za tym potrzebę ograniczenia emisji gazów cieplarnia- nia oznaczono na grafie kolorem żółtym. 84 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 85

argumentacji wyrażającej (pośrednio lub bezpośrednio) Edukacja w wypowiedziach uczestników debaty Dobrze widoczna jest względna izolacja reprezentanta Konfede- uznanie wpływu człowieka za zmianę klimatu. Przedsta- racji, co potwierdza również ustalenia wynikające z analizy pro- wiciel Konfederacji w odniesieniu do omawianej kwestii Kwestie edukacyjne w kontekście ochrony śro- użył ramy „braku wpływu”, zaznaczając, że cała pol- dowiska nie były zagadnieniem wywołanym przez pro- gramów partyjnych. Jeżeli dokonamy porównania gęstości sieci 16 ska gospodarka emituje mniej niż 1% światowego CO2, wadzących debatę, pytania dotyczącego przywołanej stworzonych na podstawie powiązań wszystkich kandydatów z gę- a kluczowi emitenci (wymienieni przez kandydata: Sta- tematyki nie sformułowali również wobec siebie sami stością sieci po wykluczeniu węzła o najmniejszej liczbie powiązań ny Zjednoczone, Chiny i Indie) działają według własnej uczestnicy debaty. Pomimo tego trzech kandydatów woli. W związku powyższym w aspekcie środowisko- w swoich wypowiedziach odniosło się do omawianej (symbolizującego Krzysztofa Bosaka) zauważymy zdecydowaną wym Krzysztof Bosak poruszał jedynie kwestie, które problematyki, przy czym w stosunku do innych kwestii, różnicę, która nie będzie dostrzegalna po wykluczeniu jakiegokol- według niego od nas „realnie zależą” (np. zagospoda- wypowiedzi te nie były zbyt rozbudowane. Edukacja wiek innego węzła. rowanie odpadów), co praktycznie wykluczało konstru- jako „narzędzie” budowania postaw prośrodowisko- owanie postulatów proklimatycznych. Kandydat Konfe- wych została jednoznacznie wyróżniona przez Małgo- deracji równocześnie odwołał się do argumentów, które rzatę Kidawę-Błońską. Reprezentantka PO zaznaczała, Tabela nr 1. Macierz zgodności kandydatów w kwestiach proekologicznych można wpisać w ramę „ekonomii” – przykład wypowie- że istnieje potrzeba edukowania nie tylko uczniów, ale dzi: „(…) prośrodowiskowe rozwiązania to nie jest wyga- ogółu społeczeństwa polskiego w zakresie wpływu KANDYDAT Biedroń Bosak Hołownia Kidawa-Błońska Kosiniak-Kamysz szanie przemysłu w UE (…)”; oraz „konfliktu” – wskazu- działania człowieka na środowisko. Jak podkreślała - „ jąca na naciski zewnętrzne na polskie instytucje „(…) (…) jeżeli chcemy na poważnie zmieniać nasz stosunek Biedroń 6 14 12 10 dzięki temu, że nie ulegamy naciskom zagranicznym np. (…) aby klimat był bezpieczny, potrzebna jest edukacja z Unii Europejskiej, polscy leśnicy mogą robić dobrą ro- i to mądra edukacja, edukacja od małych dzieci do ludzi Bosak 6 5 5 6 botę (…)”. W innym kontekście rama „ekonomii” została dorosłych, żebyśmy wiedzieli jak nasze działania wpły- użyta przez Szymona Hołownię, który wskazywał, że wają na świat wokół nas, jakie to przynosi skutki (…)”. Hołownia 14 5 12 11 skutki susz będą prowadziły do wzrostu cen żywności. Interesujące jest wystąpienie również w tym kontekście Kidawa-Błońska 12 5 12 12 jednej z głównych ram, którymi posługiwała się kandy- W wypowiedziach trzech kandydatów przy- datka – ramy „bezpieczeństwa”. Kosiniak-Kamysz 10 6 11 12 wołana została rama „solidaryzmu międzypokolenio- wego” (Biedroń, Kidawa-Błońska, Kosiniak-Kamysz). Inny kontekst działań w zakresie edukacji Opracowanie własne (przekształcenia danych w macierz kwadratową dokonano w programie UCInet). Za wymowny przykład w tym przypadku mogą służyć przywołał Robert Biedroń. Kandydat Lewicy, formułując Tabela nr 2. Macierz zgodności kandydatów w kwestiach pro-ekologicznych słowa przedstawiciela Lewicy – według którego: „(…) postulat odejścia od węgla, został zapytany przez pro- Ziemia jest nam tylko wypożyczona (…) jesteśmy zo- wadzącego tę część debaty o argumenty, który przed- SIECI Gęstość sieci Odchylenie standardowe Średni stopień bowiązani, aby ją oddać kolejnym pokoleniom nie tylko stawiłby górnikom i ich rodzinom na rzecz potrzeby Powiazania 5 kandydatów 9,3 3,257299 37,2 w nienaruszonym stanie, ale zrobić wszystko, żeby od- zaprzestania wydobywania węgla. W odpowiedzi poparł dać ją w jeszcze lepszym stanie (…)”. Zastosowanie ramy koncepcję „wprowadzenia odpowiedniej edukacji” dla Powiazania 4 kandydatów 12,5 1,258305788 37,2 „odpowiedzialności międzynarodowej” charakteryzo- młodych osób z rodzin górniczych w celu przystosowa- Źródło: opracowanie własne w programie UCInet wało wystąpienia Szymona Hołowni, Małgorzaty Ki- nia „młodych pokoleń” do wykonywania „innych zawo- dawy-Błońskiej oraz Władysława Kosiniaka-Kamysza. dów”. W związku z powyższym wypowiedź o edukacji „koncepcyjne narzędzia, którymi media i jednostki po- Ramy interpretacyjne kreowane przez kan- W tym kontekście Szymon Hołownia zwracał uwagę na kandydata Lewicy została sformułowana w odwołaniu sługują się, aby przekazać, zinterpretować i ocenić in- dydatów na Prezydenta RP określono na podstawie odpowiedzialność „wszystkich” za stan środowiska (…) do jednego z poruszanych zagadnień. formacje”17. Koncepcja uramowienia na ogół stosowana analizy treści (jakościowej) ich wypowiedzi udzielonych wyemitowaliśmy wszyscy, jako Ziemia (…), natomiast jest do analizy przekazów medialnych (w związku z czym w części swobodnych przemówień, które rozpoczynały kandydatka PO i prezes PSL przyjęli narrację wskazują- Szymon Hołownia – ostatni z trzech uczestni- w pracach medioznawczych przywoływane jest pojęcie debatę. Przywołana I tura debaty została wybrana do cą na konieczność współpracy i globalnego kreowania ków debaty, który użył pojęcia edukacja – również od- „ramy newsa”). Odnosi się ono do sposobu konstrukcji analizy z uwagi na fakt, że można ją uważać za pozba- polityki klimatycznej (przykład z wypowiedzi Kosinia- niósł je do konkretnego problemu – w tym przypadku przekazów według schematów nadających im określone wioną wpływu np. pytań, które można uznać za sugeru- ka-Kamysza: (…) tylko wspólnie możemy osiągnąć cele, niedoborów wody w Polsce. W tym kontekście kandy- znaczenie. Ramy newsów (w niniejszym przypadku ramy jące (np. jakie są koszty transformacji energetycznej? które wyznaczymy dla Polski, dla Europy i dla świata). dat niezależny wobec istniejących ówcześnie partii po- wypowiedzi o polityce klimatycznej) mogą być wyróżnia- – co sugeruje odwołanie do kwestii ekonomicznych litycznych zaznaczył potrzebę budowania świadomości ne w „sposób indukcyjny lub dedukcyjny”. Pierwszy typ – a tym samym zastosowanie ramy „ekonomii” itp.). Trzy ostatnie z wyróżnionych ram zostały za- społecznej na temat niskich zasobów wody w Polsce, ich wyodrębnienia „opiera się na porównaniu atrybutów W swobodnych wypowiedziach kandydaci sami kształto- stosowane (każda odrębnie) przez Szymona Hołownię „(…) jako sprawy, która powinna być promowana na- poszczególnych wiadomości, by na tej podstawie okre- wali ramy prezentując swoje poglądy, tym samym ujaw- (rama „sprawiedliwości” – wypowiedź o „sprawiedliwej tychmiast i na tysiąc różnych sposobów (…)”. Jako przy- ślić cechy wspólne newsów”18. Drugi – polega na „wcze- niając własny schemat narracyjny (na ogół wynikający transformacji energetycznej”), Małgorzatę Kidawę- kłady sfer działalności ludzkiej, które mogą prowadzić śniejszej, apriorycznej definicji i operacjonalizacji ramy, z przynależności do określonej „wspólnoty interpreta- -Błońską (rama „bezpieczeństwa” – pojęcia „bezpieczny do ochrony zasobów wody w Polsce edukację wymienił która następnie zostaje skonfrontowana z analizowany- cyjnej)21. klimat”; „bezpieczna transformacja energetyczna”) oraz obok zmiany modelu transportu oraz rolnictwa (m.in. mi newsami”19. Spośród wielu klasyfikacji ram dedukcyj- Roberta Biedronia (rama „odpowiedzialności polityków wyróżniony wcześniej postulat wprowadzenia zbiorni- nych jedną z najpopularniejszych stworzył W. R. Neuman. Argumentując swoje postulaty dotyczące po- i liderów” – „(…) odpowiedzialnością liderów jest nie tylko ków retencyjnych oraz renaturalizacji rzek). Wyróżnił on następujące ramy: „czynnika ludzkiego” lityki klimatycznej kandydaci ogółem zastosowali dzie- dawać przykład (…) ale mieć odwagę w przeprowadza- („human impact”), „bezsilności” („powerlessness”), „eko- więć ram interpretacyjnych. Najbardziej powszechna niu ważnych – czasami niezbyt popularnych zmian (…)”. nomii” („economics”), „wartości moralnych” („moral va- (wszyscy kandydaci oprócz Krzysztofa Bosaka) była lues”) oraz „ramę konfliktu” („conflict”)20. rama „czynnika ludzkiego” – oznaczała ona przyjęcie 86 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 87

ranie górnictwa węglowego. Z drugiej strony program czy Centralnego Portu Komunikacyjnego. Warto jednak nym z odniesień nie nawiązują one jednak do zagadnień Podsumowanie KW Lewica nie był bardziej progresywny niż progra- mieć świadomość, że sprzeczność taka nie występuje ochrony środowiska lub zmiany klimatu. Ze względu na my partii utożsamianych z centrum sceny politycznej, jedynie w programie wyborczym PiS (choć w nim jest wagę, jaką w programie PiS przywiązuje się do edukacji Przeprowadzona analiza treści programów a nawet uważanych za partie centroprawicowe (KO, ona najbardziej widoczna), ale dotyczy większości po- historycznej, patriotycznej czy też dotyczącej tradycyj- wyborczych oraz stanowisk kandydatów na urząd PSL, ruch Sz. Hołowni). W przypadku KO mogło to wyni- zostałych komitetów wyborczych (poza Konfederacją, nego modelu rodziny, pominięcie zagadnień ekologicz- prezydenta RP potwierdziła obserwację wielu bada- kać z udziału w tej koalicji Partii Zielonych, która zapew- której program jest jednoznacznie sceptyczny wobec nych nie może być przypadkiem. Można więc z dużym czy, zgodnie z którą partie uznawane za lewicowe (KW ne miała wpływ na treść programu wyborczego Koalicji potrzeby działań na rzecz ochrony środowiska). Może to prawdopodobieństwem uznać, że ugrupowanie to nie SLD) oraz centrowe (KW KO, KW PSL, ruch Szymona Obywatelskiej. Z drugiej strony partie te mogły poszu- świadczyć zarówno o chęci pozyskiwania przez partie widzi potrzeby wprowadzania zagadnień klimatycznych Hołowni) prezentują orientację bardziej proekologiczną kiwać rozszerzenia swojej bazy wyborczej wśród mło- szerszego grona wyborców, jak i braku pełnego zrozu- do programów edukacyjnych. niż określające się jako prawicowe (KW PiS; KW Kon- dych ludzi, znacznie bardziej przejętych zagadnieniami mienia potrzeby działań na rzecz ochrony środowiska. federacja). Otrzymane wyniki wskazują bowiem, że ochrony środowiska niż wyborcy w starszym wieku22. Podsumowując otrzymane wyniki badań nale- partie sytuujące się na prawej strony sceny politycznej Zagadnienie to nie było jednak tematem opisywanych Niestety, ze względu na nieobecność w trak- ży uznać, że nie ma obecnie w Polsce siły politycznej, albo pomijały kwestie środowiskowe, albo odnosiły się badań. cie debaty kandydata PiS, nie można ocenić stosunku która jednoznacznie i aktywnie wspierałaby wprowa- do nich ambiwalentnie. Najbardziej kategoryczne było obecnego prezydenta RP do kwestii edukacji klimatycz- dzenie zagadnień zmiany i ochrony klimatu do progra- stanowisko KW Konfederacji (a także kandydującego na Wyniki wskazują także, że partia sprawująca nej. Przyjmując jednak, że startując jako kandydat PiS mów edukacji. Nakłada to szczególną odpowiedzial- urząd prezydenta przedstawiciela tego ruchu Krzyszto- władze nie przedstawia kwestii, które z jej punktu wi- w pełni identyfikował się on z programem tego ugru- ność na rodziców, organizacje pozarządowe, instytucje fa Bosaka), który nie tylko opowiadał się za utrzyma- dzenia nie są istotne ideologicznie, a których uwzględ- powania, należy przyjąć, że nie widzi on potrzeby wpro- samorządowe oraz wszystkich tych, którzy zdają sobie niem w Polsce energetyki węglowej, ale wręcz zapo- nienie mogłoby zniechęcić część wyborców. KW PiS wadzania zagadnienia zmiany klimatu do programów sprawę, że przeciwdziałanie zmianie klimatu stanowi wiadał wypowiedzenie międzynarodowych zobowiązań nie unika co prawda tematu potencjalnie dla władzy edukacji formalnej. Opinia taka wydaje się uzasadniona obecnie największe wyzwanie stojące przed ludzkością, Polski w zakresie ochrony klimatu. Partia ta opowiadała niewygodnego, jakim jest potrzeba bardziej zdecydo- w świetle analizy programu wyborczego PiS. Kwestie aby domagały się od polityków wprowadzenia tych tre- się za dalszym nieskrępowanym rozwojem motoryzacji wanych działań na rzecz ochrony klimatu i środowi- edukacji są w nim wielokrotnie przywoływane i stano- ści do programów nauczania. (poprzez obniżenie ceny paliwa). Jedyne odniesienia do ska. Podejmuje go, a w niektórych aspektach jego pro- wią istotną część propozycji ideowej tej partii. W żad- kwestii przyrodniczych w programie tego ugrupowania gram nie odbiega od poziomu ambicji przedstawionego dotyczyły ogólnych stwierdzeń dotyczących „czystej w programach konkurentów (np. wskazując na potrze- wody” czy zakazu importu odpadów do Polski. Bar- bę rozwoju energetyki odnawialnej, potrzebę transfor- Europejskie inicjatywy dziej wyważone było stanowisko KW PiS, którego pro- macji rolnictwa, aby stało się one bardziej „przyjazne gram odwołuje się do kwestii środowiskowych (uznając dla środowiska” czy akcentując potrzebę zapewnie- w zakresie edukacji klimatycznej zmianę klimatu za fakt oraz deklarując podjęcie działań nia dobrostanu zwierząt hodowlanych). Tym niemniej na rzecz jej mitygacji) ale jednocześnie przedstawiło w programie brak jest konsekwencji, gdyż równocześnie Antoni Bielewicz, szereg propozycji, które nie wpisywały się w proekolo- zapowiada on podejmowanie działań niekorzystnych dla Dyrektor programu krajowego European Climate Foundation giczne deklaracje – jak np. rozwój środków transportu środowiska (charakteryzując je jako prorozwojowe)23 uznawanych za najbardziej uciążliwe dla środowiska ,takich jak utrzymanie energetyki węglowej rozwój Jak wynika z ostatniej edycji badań Eurobaro- różnych przedmiotów szkolnych na różnych szcze- (lotnictwo), przekop Mierzei Wiślanej czy dalsze wspie- energetyki gazowej, budowa przekopu Mierzei Wiślanej metr (2019)24 na temat percepcji zmiany klimatu ponad blach nauczania, a także rosnącego zainteresowania 90% mieszkańców Unii Europejskiej uznaje wzrost śred- mediów problemem zmiany klimatu. Szybka transfor- Choć kwestie edukacji poruszane są we wszystkich progra- niej temperatury na Ziemi za poważny lub bardzo po- macja gospodarki UE wymaga zwiększenia i większej mach wyborczych, to tylko Lewica jednoznacznie wskazuje na ważny problem (93%). Niemal taki sam odsetek (92%) koordynacji wysiłków edukacyjnych skierowanych do zgadza się co do tego, że emisje gazów cieplarnianych jak najszerszej grupy europejskich odbiorców. Bez tego konieczność wprowadzenia edukacji klimatycznej do systemu na- należy ograniczyć do minimum, kompensując jedno- nie ma bowiem co liczyć na osiągnięcie neutralności uczania w polskich szkołach. Zaskakuje jednak, że temat ten nie cześnie pozostałą część emisji, tak aby do roku 2050 klimatycznej do roku 2050, jak to zakładają strategie został podjęty przez kandydata tego ugrupowania na urząd pre- gospodarka UE stała się neutralna dla klimatu i jest UE. Właśnie dlatego w ramach prac nad Europejskim za tym, by rządy krajowe postawiły sobie ambitne cele Zielonym Ładem i Europejskim Planem Odbudowy Unia zydenta RP, a został explicite wyrażony przez kandydatkę Koali- służące zwiększeniu wykorzystania energii ze źródeł Europejska zainicjowała dwie inicjatywy, których celem cji Obywatelskiej przy czym ugrupowanie to nie deklarowało nieodnawialnych. Polska nie odstaje tu znacząco od śred- jest intensyfikacja i integracja działań edukacyjnych. spełna rok wcześniej wsparcia dla jej rozwoju w swoim programie niej unijnej. 70% respondentów z Polski uznało zmia- W ramach prac nad zwiększeniem wkładu kształcenia nę klimatu za bardzo poważny problem (przy 79% dla i szkolenia w odbudowę UE po koronawirusie i w uzgod- wyborczym. Dlatego nie jest możliwe jednoznaczne stwierdzenie, wszystkich krajów UE), co oznacza znaczący, bo liczą- nieniu z priorytetami Wspólnoty w zakresie zielonej go- czy brak ten wynika z uznania, że nie jest to kwestia istotna dla cy aż 12 punktów procentowych wzrost od 2017 roku. spodarki i cyfryzacji Komisja przyjęła Europejski Pakt wyborców, czy z innych powodów. W tym kontekście zaskakujący na rzecz Klimatu oraz nowy program Europejskiego Wysoki odsetek obywateli UE przekonanych Obszaru Edukacji do roku 2025. jest brak odniesienia do edukacji klimatycznej w programie Sz. Ho- o konieczności szybkich i zdecydowanych działań w za- łowni, który ze wszystkich kandydatów prezentował najbardziej kresie walki ze zmianą klimatu dowodzi sporej świado- Celem Europejskiego Paktu na rzecz Klimatu pro klimatyczną postawę. Pomimo tego, ani w jego programie, ani mości na temat głównych czynników przyczyniających jest upowszechnianie opartych na wiedzy naukowej in- się do wzrostu średnich temperatur na świecie. Jest to formacji na temat działań w dziedzinie klimatu. Działa- w wypowiedziach w trakcie debaty nie wskazywał on na potrzebę zapewne efekt intensywnych choć nieskoordynowanych nia realizowane w ramach paktu przez sieć krajowych podjęcia działań w tym zakresie. działań edukacyjnych, rozproszonych po programach „ambasadorów” mają dostarczać wiedzy i promować 88 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 89

dostępne metody rozwiązania problemu zmiany klima- działań na rzecz zmiany zachowań, jak i podnoszenia tu. Ich celem ma być także walka z dezinformacją na świadomości oraz ściślejszej integracji sektora edu- temat klimatu i środowiska oraz wprowadzenie nauki kacji z nauką. Zakończony niedawno nabór jednostek o klimacie i rozwiązaniach w zakresie ograniczenia ne- zainteresowanych udziałem w programie doprowadził gatywnych skutków ocieplenia do programów kształce- do powstania listy ponad 500 szkół i organizacji z Unii nia we wszystkich państwach członkowskich. Europejskiej zainteresowanych krzewieniem edukacji klimatycznej i wdrażaniem rozwiązań zmierzających do Działaniem komplementarnym do Paktu jest ograniczenia wpływu na atmosferę. inicjatywa Europejskiego Obszaru Edukacji mająca na celu zwiększenie jakości, inkluzywności oraz cyfrowe- Obie te inicjatywy świadczą o tym, że Unia go i ekologicznego wymiaru systemów edukacji państw Europejska dostrzega potrzebę zwiększenia wysiłków członkowskich. Wśród wielu działań w ramach tej ini- zmierzających do mobilizacji społecznej na rzeczy cjatywy na szczególną uwagę zasługuje ogłoszony neutralności klimatycznej. Wspólnym mianownikiem w 2020 roku program „Koalicji Edukacji dla klimatu”. tych działań jest ich dobrowolność i oddolny charakter. Jego celem jest mobilizacja całego sektora edukacji Pomimo budowy sieci koordynujących oba te progra- wokół zrównoważonego rozwoju i celu neutralności kli- my opierają się przede wszystkim na zaangażowaniu

matycznych UE do 2050. Plan działania koalicji zakłada rządów, organizacji i grup nieformalnych działających 1 Dostępne na: http://wolfpunk.most.org.pl/deksztok.htm. Dostęp w dn. 20.06.2015 stworzenie sieci instytucji i organizacji pracujących na w obrębie państw członkowskich. Dlatego też ważnym 2 Schedler K., Eicher A., 213: Das Verhältnis von Verwaltung und Politik. In: Ladner, Andreas (Ed.): Handbuch der öffentlichen Verwaltung in der Schweiz. Zürich: NZZ Verlag:. 369-384. rzecz edukacji klimatycznej na poziomie państw człon- elementem kampanii na rzecz wzmocnienia eduka- 3 O źródłach wiedzy na temat zmiany klimatu piszą w niniejszym raporcie Andrzej Kassenberg i Aleksandra Kardaś. kowskich i koordynowanej przez europejski sekretariat. cji klimatycznej pozostaje presja na rządy centralne 4 Analizą nie obejmowano programów poszczególnych ugrupowań wchodzących w skład Komitetów Wyborczych, zakładając, że przystąpienie Model działania zakłada pracę w oparciu o dobrowolne i samorządy, na których spoczywa odpowiedzialność poszczególnych środowisk do komitetu oznacza ich akceptację wspólnego programu. Odnośniki bibliograficzne – zapis linków przedstawiono w załączniku nr 2. zobowiązania organizacji i grup edukacyjnych, odnoszą- za kształtowanie i monitoring systemu edukacji. Bez tej 5 Uznano, że ruch Polska 2050 w związku z tym posiada wpływ na proces legislacyjny, Polska 2050 nie istniała przed wyborami 2019 roku ce się zarówno do rozwoju kompetencji w zakresie eko- presji trudno myśleć o jakiś efektywnych długofalowych ale posłowie, którzy do niego dołączyli podzielają idee i poglądy Szymona Hołowni i mają obecnie możliwość artykułowania ich w Sejmie. Nie uwzględniono natomiast reprezentacji sejmowej Mniejszości Niemieckiej, która o miejsca w Sejmie ubiega się na innych zasadach logii i walki ze zmianą klimatu, kształcenia nauczycieli, efektach kształcenia i dokształcania obywateli Unii. niż reprezentanci pozostałych ugrupowań. 6 W programie Konfederacji określenie energia odnawialna nie pada, jest jedynie mowa o poparciu dla „nowszych, bardziej efektywnych i czystszych technologii w energetyce” (co może być różnie interpretowane), ponadto wyrażona jako uzupełnienie quasi-zdania podkreślającego, że partia ta nie jest przeciwna energetyce węglowej. 7 Zagadnienie to pojawia się jedynie w programie KW KO, ale jedynie w kontekście zmodyfikowania zasiłku celowego na ogrzewanie. 8 Swacha P., Novikova K., Ubóstwo energetyczne a proces przekształceń sektora energetycznego w Polsce (na tle państw europejskich), [w:] Tomasz Herudziński, Jacek Wojnicki (red.), Społeczności lokalne – samorządność i inicjatywy oddolne w globalnym świecie, Warszawa 2019, s. 141-154 powietrza w świadomości społecznej – specyfika regionalna, [w:] Ibidem, s. 190-208. 9 PSL nie odniosło się do regulacji międzynarodowych bezpośrednio dotyczących klimatu ale (przywołaną w części artykułu dotyczącej rolnictwa) potrzebę zablokowania umowy UE–Mercosur również motywowano względami negatywnego wpływu rolnictwa państw Mercosur na klimat. Nie stanowi to jednak wystąpienia przeciwko polityce klimatycznej UE (przywołana umowa nie jest jej częścią). 10 Należy podkreślić, że kategorie musiały być rozłączne, w związku z czym przypisanie wypowiedzi jako popierającej – wyrażającej określoną idee musiało być jednoznaczne. Tzn. jeżeli np. w pytaniu o wprowadzenie obecnie zakazu wjazdu aut spalinowych do centrów miast kandydat odpowiadał, że należy to uzależnić od wartości emisji spalin EURO, to w momencie debaty – jasno sformułowanej koncepcji przedstawionej przez zadającego pytanie (zakaz wjazdu aut spalinowych) nie popierał. 11 W wypowiedzi K. Bosaka negacja potrzeby ograniczenia emisji gazów cieplarnianych w Polsce została połączona z koniecznością poparcia „pro-środowiskowych rozwiązań” na forum międzynarodowym, przy zaznaczeniu, że nie jest to „wygaszanie przemysłu w UE czy Europie i lokalizowanie go w państwach, gdzie nie obowiązują żadne regulacji pro-środowiskowe”. 12 Kandydat Konfederacji wyraził pogląd wskazujący, że nie są potrzebne programy ogólnopolskie, a same ceny energii powinny skłaniać Polaków do przejścia na tańsze surowce. 13 Pozostali kandydaci nie poparli tego rozwiązania wskazując na pozostawienie decyzji samorządom (W. Kosiniak-Kamysz, M. Kidawa-Błońska) i wprowadzenie ograniczeń innego typu np. opartych o normy emisji samochodów – zakaz wjazdu aut wysokoemisyjnych ale nie wszystkich spalinowych (Sz. Hołownia) lub uznali go za całkowicie nierealny ze względów logistycznych lub ekonomicznych (K. Bosak). 14 Wykluczono zagadnienia: dalsze wydobywanie węgla; budowa elektrowni atomowej; odrzucenie podatku od mięsa; zakaz wjazdu aut spalinowych do centrów miast; zakaz palenia węglem w gospodarstwach domowych; zdrowa żywność. 15 Wykluczono zagadnienie: decentralizacja części kompetencji w zakresie ochrony środowiska. 16 Dla sieci, w których powiązania mają określoną wartość jest to suma wszystkich wartości podzielona przez liczbę możliwych powiązań. 17 W. R. Neuman, M. R. Just, A. N. Crigler, Common Knowledge. News and the Construction of Political Meaning, University of Chicago Press, Chicago 1992, s. 60. 18 M. Palczewski, Koncepcja framingu i jej zastosowanie w badaniach newsów w Wiadomościach TVP i Faktach TVN, „Studia Medioznawcze“ 2011, nr 1, s. 33. 19 Ibidem. 20 W. R. Neuman, M. R. Just, A. N. Crigler, op. cit., s. 33; W niniejszej analizie nie ograniczono się do zaproponowanych powyżej ram, zakładając, że w specyficznej, wielowątkowej tematyce polityki klimatycznej właściwsze będzie wyróżnienie uramowienia w oparciu o strategię indukcyjną. 21 W tej części analizy interesowała nas argumentacja postulowanego działania (lub zaniechania działania), a nie konkretne propozycję, które wykazaliśmy w części badania opartej na SNA. Na temat „wspólnot interpretacyjnych” zob. więcej: M. Kotras, Praktyki ramowania i przeramowania w dyskursie medialnym dotyczącym Okrągłego Stołu, „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2017, nr 3 (XIII), s. 76. 22 M. Omyła-Rudzka (oprac.), Świadomość ekologiczna Polaków. Komunikat z badań CBOS nr 163/2020, s. 4. 23 Przytoczoną strategię można odczytać jako zmodyfikowaną wersję modelu tzw. catch-all parties. Pierwotnie, dotyczyła ona kwestii odchodzenia partii od integrowania jednej grupy społecznej (czyli odejście od modelu partii masowych) na rzecz maksymalizowania potencjalnego elektoratu wywodzącego się z różnych grup społecznych. W tym zakresie „szukanie poparcie wszystkich” odnosi się do określonej problematyki – wpływu na środowisko naturalne. Na temat pierwotnego znaczenia modelu catch-all parties zob. Otto Kirchheimer, The Transformation of the Western European Party Systems, [w:] Joseph La Polombara and Myron Weiner (red.), Political Parties and Political Development, Princeton 1966, s. 177-200. * - rozdział pod redakcją Zbigniewa M. Karaczuna oraz Piotra Swachy 24 „Special Eurobarometr 490”, Kantar, kwiecień 2019 90 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 91

tach 70. XX w. głownie na bazie ruchów pacyfistycz- Rola rządu i partii politycznych nych i antywojennych. Później do partie ekologiczne budowały swoją ideologię wokół poglądów antykapi- w kształtowaniu wiedzy klimatycznej talistycznych, alterglobalistycznych, czy radykalnego feminizmu. Cały ten konglomerat ideowy sytuował te Jadwiga Emilewicz, Posłanka na Sejm IX kadencji środowiska po przeciwnej stronie sceny politycznej niż ruchy prawicowe, czy nawet centroprawicowe.

Temat zmiany klimatu wywołuje wiele emocji. Jednym z tych programów, który w największym stop- Współcześnie jednak żadna partia nie może Zarówno zwolennicy jak i przeciwnicy tezy, że działal- niu zależy od aktywnej postawy mieszkańców, a jedno- w swoim programie pomijać kwestii klimatycznych. ność człowieka nadmiernie eksploatuje środowisko cześnie kształtuje wiedzę klimatyczną jest obowiązu- Prawica, czy partie o bardziej konserwatywnych za- i przyczynia się do katastrofy klimatycznej są gotowi jący od 2019 r. tzw. Pakiet Prosumencki oraz program łożeniach aktywnie podejmują ten temat jako jeden bezwzględnie bronić swoich przekonań, wykorzystując „mój prąd”. Zarówno rozwiązania legislacyjne, które z najważniejszych dla przyszłości planety. Jeszcze pod do tego wszelkie dostępne środki. Dla polityków roz- umożliwiły przedsiębiorcom uzyskanie statusu prosu- koniec 1989 r. Jan Paweł II w jednym ze swoich orę- ważania nad tym czy obecna sytuacja klimatyczna jest menta jak również wsparcie dotacyjne dla właścicie- dzie przestrzegał przed skutkami nieodpowiedzialnych czymś naturalnym, kolejnym okresem ocieplenia jakich li domów jednorodzinnych pozwalają obniżyć koszty działań dotyczących ochrony środowiska. Później moc- wiele było w historii Ziemi, czy też jest spowodowana energii i jednocześnie zmniejszyć negatywne oddzia- niej spraw ekologii została zaakcentowana w encyklice przez działalność człowieka, powinna mieć drugorzęd- ływanie na środowisko. Następuje poprawa powietrza Centessimus annus w 1991 r. W ostatnich latach waż- ne znaczenie. To co powinno być osią zainteresowania między innymi dzięki wsparciu dla inwestycji ogranicza- nym punktem odniesienia jest encyklika papieża Fran- są obserwowane zmiany środowiska i ich wpływ na jących emisję zanieczyszczeń, zmniejszających zużycie ciszka Laudato si’. funkcjonowanie państwa, gospodarki i ludzi oraz kształ- energii, ciepła czy wykorzystujących energię ze źródeł towanie postaw obywateli tak, by tym zmianom i ich odnawialnych. Liczba prosumentów zwiększyła się z od W Laudato Si obserwujemy bardzo ważne skutkom zapobiegać. 2019 r ze 100 tys. do ponad pół miliona w 1szym kwar- przesłanie. Franciszek pisze: „Proces degradacji środo- tale 2021. wiska ludzkiego i środowiska przyrodniczego zachodzi A fakt jest taki, że dzisiaj zmiana klimatu to jednocześnie i nie poradzimy sobie z degradacją środo- przede wszystkim czynnik, który powoli zmienia każdy, Z dniem 1 stycznia 2019 r. weszła w życie ulga wiska naturalnego, jeśli nie zwrócimy uwagi na przyczy- nawet najdrobniejszy aspekt naszego życia. Począwszy termomodernizacyjna. Polega ona na odliczeniu od ny związane z degradacją człowieka i społeczeństwa”. od rosnących cen żywności w sklepach, przez niedobo- podstawy obliczenia podatku kwoty do 53 000 zł w od- W tym kontekście Laudato Si dostrzega społeczny wy- ry wody, blackouty czy nawet zanikanie niektórych ga- niesieniu do wszystkich realizowanych przedsięwzięć miar ekologii. Troska o środowisko naturalne nie jest już łęzi turystyki (np. stoki narciarskie). Problemów, którym termomodernizacyjnych w poszczególnych budynkach działaniem dla samego działania, ale uzyskuje klarowny musimy stawić czoła narasta. Dzieje się tak ze względu jednorodzinnych, których podatnik jest właścicielem cel – poprawę losu najuboższych. na dynamiczną sytuację globalną. Należy pamiętać, że lub współwłaścicielem. zmieniający się klimat wpływa na globalny ład poli- Rozmawiajmy w Polsce o sprawach ekologii tyczny, co ma konsekwencje dla bezpieczeństwa w po- Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Go- bez radykalnych głosów. W rządzie staramy się to ro- szczególnych regionach świata. Także i naszym. spodarki Wodnej uruchomił program „Moja woda”. Dofi- bić. Wystarczy popatrzeć na pierwszy tak duży program nansowanie na przydomowe instalacje retencyjne, czyli walki ze smogiem „Czyste powietrze”. „Czyste Powie- Nasze działania nie mogą polegać jedynie na systemów gromadzących wody opadowe i tym samym trze” to też wielka promocja ochrony klimatu. Jego prostej adaptacji do zmiany klimatu. Bo ta wiąże się ze pozwalającym ograniczyć zużycie wody przez gospo- głównym przesłaniem jest to, że każdy mieszkaniec zwykłą reaktywnością na wydarzenia zewnętrzne. To darstwa domowe. Polski może wziąć sprawy w swoje ręce i zadbać o po- oznaczałoby, że jedyne co możemy robić to biernie cze- wietrze i planetę. kać. Musimy na tyle, ile to jest możliwe przeciwdziałać Niezmiernie istotnym czynnikiem kształtowa- zmianie klimatu, a na pewno tworzyć takie rozwiązania nia aktywnej postawy na rzecz ograniczania zmian kli- Wszystkie zmiany w codziennej rutynie – se- prawne i systemowe, które będą zyskiwały na nagłych matycznych jest edukacja szkolna. Podobnie jak w przy- gregacja śmieci, wielokrotne wykorzystywanie plasti- zmianach, także tych klimatycznych. Przykłady działań, padku „segregacji śmieci”, który już wiele lat temu trafił kowych toreb, przydomowe gromadzenie deszczówki, które powinniśmy podjąć, a które „będą zyskiwać na na- do polskich podręczników dla młodszych i starszych instalacja paneli PV na dachu czy rezygnacja z ogrze- głych zmianach” – odpowiednio zbilansowany miks ener- uczniów, również inne działania na rzecz ochrony kli- wania domu paliwami stałymi – wszystkie te zmiany getyczny (OZE – własne zasoby); mała retencja – rozpro- matu powinny na stałe zagościć w podstawie progra- wymagają zaangażowania i czasu. Warto ten wysiłek szony system magazynowania wody przy współpracy mowej. Obserwujemy bardzo pozytywny wpływ tych podejmować dla dobra planety, ale przede wszystkim z samorządami; wykorzystanie nowych unijnych instru- działań na kształtowanie postaw dzieci oraz ich rodzin. dla dobra ludzi ją zamieszkujących. W Polsce, dzięki mentów finansowych (just transition mechanism) dla podejmowanym na różnych szczeblach administracji zielonej transformacji naszej gospodarki i jednocześnie Ekologia nie jest wyłącznie domeną partii le- działaniom oraz zaangażowaniu organizacji pozarządo- jako impuls dla wzrostu poziomu inwestycji w naszym wicowych. Może być prawicowa, co pokazują działania wych, jesteśmy na dobrej drodze. kraju. We wszystkich tych działaniach konieczna jest rządu zjednoczonej prawicy. Różnice między prawicą współpraca z mieszkańcami, których aktywna postawa a lewicą dotyczące ekologii wynikają z historii. Zielona pozwoli przyspieszyć efekty publicznych interwencji. polityka, czy też ekologiczny aktywizm rozkwitły w la- 92 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 93

Potrzeba wprowadzenia edukacji klimatycznej do polskich szkół

Koalicja Klimatyczna

Powstrzymanie zmiany klimatu oraz ada- całościowy obraz wyzwania, przed którym stoją młodzi ptowanie się do jej skutków wymagają wiedzy. Jest ludzie. Z pewnością ograniczy to ich szansę na rynku ona szczególnie potrzebna młodym ludziom, którym pracy, który już dziś potrzebuje specjalistów potrafią- przyjdzie się zmierzyć ze skutkami naszego dzisiejsze- cych planować i zarządzać działaniami mającymi na go, rozrzutnego i nie szanującego planetarnych granic celu powstrzymanie zmiany klimatu oraz adaptowanie stylu życia i którzy większość swojego życia będą mu- się do ich skutków. Bez tej wiedzy nie da się bowiem nie sieli zmagać się ze skutkami tego procesu. Brak wiedzy tylko kierować podmiotami gospodarczymi, ale nie jest pozostawi ich bezradnych wobec wyzwań,o jakie przy- możliwe prowadzenie efektywnej działalności rolniczej nosi ze sobą zmiana klimatu i jej skutki. Potrzeby posza- czy zarządzanie samorządami lokalnymi. nowania dla środowiska przyrodniczego, ograniczania swoich potrzeb i zakresu działań w taki sposób, aby nie W opinii Koalicji Klimatycznych nie ma po- naruszać nieprzekraczalnych granic stabilności syste- trzeby wprowadzania osobnego przedmiotu, w ramach mu przyrodniczego. Ale też umiejętności postępowania którego przekazywana byłaby wiedza na temat zmiany w przypadku coraz częściej występujących ekstremal- klimatu. Tematy te mogą i powinny być przekazywane nych zjawisk pogodowych, chronienia się przed nega- w ramach już obowiązujących przedmiotów. Istotne jest tywnymi skutkami zdrowotnymi zmiany klimatu czy to, aby przekazywana wiedza dostosowana była do wie- adaptowania się do oddziaływań, jakie przyniesie zmia- ku uczennic i uczniów oraz miała charakter komplek- na klimatu. Dlatego w opinii organizacji członkowskich sowy. Tym niemniej najważniejsze jest, aby była ona Koalicji Klimatycznej wprowadzenie rzetelnej, szerokiej oparta na wynikach badań naukowych, a nie mitach i opartej na danych naukowych edukacji klimatycznej i fałszywych informacjach. w polskich szkołach jest niezwykle pilne. Organizacje członkowskie Koalicji Klimatycz- W obowiązujących programach nauczania nej od wielu lat prowadzą działania edukacyjne w tym szkoły podstawowej oraz szkół ponadpodstawowych zakresie. Ich odbiorcami są uczniowie szkół podstawo- zagadnienie spowodowanej działalnością człowieka wych i średnich, studenci i pracownicy samorządów zmiany klimatu praktycznie nie istnieje i nie są oma- i podmiotów gospodarczych. Mamy więc doświadczenie wiane, podobnie jak negatywne skutki, jakie ten pro- w jaki sposób przekazywać tę wiedzę i jak dostosowy- ces przynosi społeczeństwu, przyrodzie i gospodarce. wać zakres przekazywanej wiedzy do oczekiwań odbior- Brak jest edukacji w zakresie przeciwdziałania zmianie ców. Deklarujemy, że jesteśmy gotowi podzielić się tą klimatu oraz sposobach chronienia się przed jej nega- wiedzą z instytucjami odpowiedzialnymi za przygoto- tywnymi skutkami. Nawet jeśli jakieś pojedyncze tema- wanie programów edukacyjnych. ty są przez nauczycieli poruszane, to nie jest tworzony 94 95 96 97

Młodzież dla powszechnej Słuchajcie młodych, którzy przewodzą i kompleksowej edukacji klimatycznej

ruchom klimatycznym. Ci młodzi ludzie Mikołaj Gumulski, Młodzieżowy Strajk Klimatyczny przypominają naszym przywódcom, że Sylwia Łyskawka, Wiceprzewodnicząca Młodzieżowej Rady Klimatycznej edukacja i sprawiedliwość klimatyczna Młodzieżowe ruchy klimatyczne pokazują solidarność w zakresie powinny być ich priorytetem. działań na rzecz ochrony klimatu. Podmioty te nie pozostają rów- nież bez głosu w temacie edukacji klimatycznej, rozumiejąc znaczenie wyedukowanego społeczeństwa dla przyszłości planety. Malala Yousafzai Młodzież prowadzi szerokie konsultacje, przygotowuje postulaty, proponuje konkretne kierunki zmian. Takie formowanie się w organizacje społeczne jest niezwykle istotne, nie tylko dla ich rozwoju osobistego. Pozwala ono na głębsze zrozumienie młodego pokolenia, usłyszenie ich obaw i zaleceń. Bez głosu młodych nie ma pel- nego obrazu społeczeństwa, nie ma pełnej demokracji. Jednak, aby młodzi mogli wyrażać swoje poglądy i opinie w sposób kompleksowy i merytoryczny, konieczna jest powszechna edukacja. W przypadku działań na rzecz klimatu - niezbędna jest interdyscyplinarna edukacja klimatyczna. 98 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 99

ruch Fridays For Future zyskał wymiar globalny i stał Pokolenie się obecny na każdym kontynencie i widoczny w praktycznie każdym kraju. Idea strajkowania przez młodych Jako Młodzieżowy Strajk Klimatyczny domagamy się wprowadzenia rzetelnej i kompleksowej edukacji klima- katastrofy dotarła także do Polski i pod koniec 2018, gdy w Kato- tycznej do polskich szkół w formie osobnego przedmiotu lub zawarcia jej w podstawie programowej innych lekcji. wicach trwał kolejny COP pełen obietnic i deklarowanej To kwestia kluczowa w procesie wychowywania świadomego pokolenia. Przekazywanie aktualnej i adekwatnej klimatycznej troski o los młodego pokolenia, jego przedstawiciele po- wiedzy z zakresu zmiany klimatu młodym obywatelom i obywatelkom odgrywa ważną rolę w tworzeniu długo- stanowili pokazać, co myślą o dotychczasowej polityce falowej zmiany społecznej. żąda zmian klimatycznej organizując pierwsze strajki klimatyczne. Stało się to iskrą do powstania Młodzieżowego Strajku Kryzys klimatyczny, jak i kryzys związany z postępującą, w zatrważającym tempie, utratą bioróżnorodności są – Młodzieżowy Klimatycznego, który szturmem przejął ulice kolejnych złożonymi zjawiskami naukowymi, których skutki odczuwamy już teraz. Wśród nich wymienić można m.in. długie polskich miast i miasteczek oraz, wbrew początkowym okresy suszy, pożary lasów czy powodzie, a także problemy etyczne i społeczne, które na co dzień dotykają ludzi Strajk Klimatyczny prześmiewczym komentarzom, na trwałe i na poważ- na całym świecie. Niestety osoby w naszym wieku nie zostały wyposażone w odpowiednie narzędzia, by móc ro- nie wszedł do krajobrazu polskiego społeczeństwa oraz zumieć te mechanizmy, ani w pojęcia, którymi mogłyby je nazwać. Znaczy to, że ich wyobrażenie na temat świata, i jego postulaty polityki, szczególnie tej młodzieżowej. Od tego czasu w którym żyją, jest niepełne, a to ono właśnie jest podstawą podejmowanych przez nich decyzji – tak codziennych, ruch zorganizował wielokrotnie kolejne fale strajków jak i tych o życiowej wadze. klimatycznych, przyciągnął uwagę mediów do tematu i zaczął aktywnie naciskać na zmiany systemowe Przekazywane obecnie w podstawie programowej polskich szkół informacje dotyczące klimatu i jego zmiany są Korzenie wśród polityków na szczeblu lokalnym, krajowym i eu- nieaktualne i wybrakowane, a niejednokrotnie otwarcie sprzeczne ze współczesną wiedzą naukową. Powielane ropejskim oraz nagłaśniać problem i budować świado- są błędne stwierdzenia, takie jak mit, że człowiek nie ma wpływu na klimat. To tym bardziej absurdalne, jeśli i charakterystyka mość społeczną, zwłaszcza wśród swoich rówieśników. przyjrzymy się skali problemu, jaki stanowi kryzys klimatyczny. Dlatego konieczne jest, aby tak duża zmiana w systemie edukacji poprzedzona była obowiązkowymi, całościowymi i wyczerpującymi szkoleniami dla kadry ruchu nauczycielskiej. Nauczyciele i nauczycielki muszą mieć narzędzia, aby w sposób trafny i adekwatny uczyć mło- Młodzieżowy Strajk Klimatyczny to kilkaset dzież o kryzysie klimatycznym, i system winien jest im te narzędzia zapewnić. Domagamy się, aby o czekających zaangażowanych osób, rozsianych po miastach, mia- nas w związku ze zmianą klimatu zagrożeniach i wyzwaniach mówić językiem naukowym, konkretnym, odzwier- Młodzieżowy Strajk Klimatyczny to jeden steczkach i wsiach całej Polski. Członkowie i członkinie ciedlającym ich wagę. z ruchów ostatnich kilku lat, który bez wątpienia wywarł ruchu to osoby, które są w różnym wieku i na różnych ogromny wpływ zarówno na budowanie dyskusji wokół etapach życia i edukacji, od podstawówki po studia. Jako młodzież oczekujemy, że w szkole poruszane będą tematy bezpośrednio dotyczące nas i naszej przyszłości. tematu klimatu jak i na kreowanie postaw oraz wartości Grupa ma strukturę płaską, nie ma hierarchii, a wszel- Rzetelna edukacja to podstawa w prowadzeniu odpowiedzialnej polityki klimatycznej, szczególnie jeżeli chcemy młodego pokolenia. Ruch został zainspirowany działa- kie decyzje podejmowane są przez rozmowy, spotkania zapewnić bezpieczne warunki do życia następnym pokoleniom. niami Grety Thunberg, której protest przeciwko nieade- oraz demokratyczne głosowania. Pomimo tego, ruch kwatnej polityce klimatycznej pod szwedzkim parla- działa sprawnie i bez większych przeszkód, a działania Młodzieżowy Strajk Klimatyczny mentem wzniecił w młodych ludziach potrzebę działania czy akcje są skuteczne i skoordynowane. najpierw w jej ojczyźnie, potem w Europie, aż w końcu 100 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 101

we wspólnej deklaracji, że ludzkość stoi w obliczu nie- Chcemy wiedzieć! spotykanego kryzysu klimatycznego i bioróżnorodno- Postulaty mają następujące brzmienie oraz uzasadnienie: ści, którego przyczyny leżą w ciągłym wzroście zużycia – jakiej edukacji zasobów, przy całkowitym ignorowaniu granic wzrostu „Postulat 1: Edukacja klimatyczna musi być dostępna dla wszystkich, bez względu na tożsamość etniczną, wpływu człowieka na środowisko wyznaczanych przez pochodzenie, wiek, płeć czy status społeczny oraz zapewniona na każdym szczeblu nauczania.” klimatycznej możliwości planety, na czym zbudowane jest nowoczesne społeczeństwo. Ta kryzysowa sytuacja podkopuje Trwający kryzys klimatyczny i bioróżnorodności nie zna granic, wpływa na obecne i przyszłe pokolenia, a prze- ciwdziałanie mu i łagodzenie jego skutków wymaga globalnej współpracy. Tylko dzięki zapewnieniu wszystkim obecnie plany i nadzieje młodzieży na przyszłość oraz wymagają aktywiści dostępu do edukacji klimatycznej państwa będą mogły dzielić się wspólnym rozumieniem kryzysu i wdrażać wywołuje powazny, obezwładniajacy niepokoj. Dzięki ̇ ̨ ́ skuteczne, długotrwałe rozwiązania globalne. i aktywistyki wprowadzeniu uniwersalnej, kompleksowej edukacji klimatycznej, młodzież może uzyskać kontrolę nad „Postulat 2: Edukacja klimatyczna musi być zintegrowana z podstawowymi wartościami każdego programu na- klimatyczne? swoją przyszłością, w pełni zrozumieć problem oraz uczania, zatem powinna być nauczana w ramach każdego przedmiotu i dziedziny nauki. Uczniowie muszą poznać jego konieczne rozwiązania i aktywnie walczyć z kryzy- naukowe, społeczne i etyczne aspekty kryzysu klimatycznego.” sem klimatycznym. W obszarze edukacji szkolnej MSK ma swo- Trwający kryzys klimatyczny i bioróżnorodności jest złożonym problemem naukowym, społecznym i etycznym, je 6 punktów które są rozwinięciem trzeciego głów- Wizja edukacji klimatycznej potrzebnej nam, a jego złagodzenie wymaga całościowego i kompleksowego zrozumienia jego przyczyn i konsekwencji. Uczniowie muszą być wyposażeni w umiejętność tworzenia powiązań między różnymi aspektami kryzysu i ćwiczyć krytycznego postulatu ruchu o następującym brzmieniu: zdaniem ruchu Fridays For Future, w walce z kryzysem ne myślenie poprzez angażujące, skupione na uczniu kształcenie się we wszystkich, powiązanych z problemem “Domagamy się zawarcia kompleksowej i aktual- klimatycznym zakłada więc kompleksowy program na- dziedzinach. nej wiedzy o mechanizmach kryzysu klimatycznego uczania oparty na wiedzy o obecnej zmianie klimatu, w podstawie programowej na wszystkich szczeblach zrównoważonym rozwoju i podkreślaniu więzi ludzko- „Postulat 3: Placówki edukacyjne muszą zapewniać narzędzia i wsparcie, dzięki którym pomogą uczniom i na- edukacji, przy zapewnieniu kadrze nauczycielskiej ści z naturą. Ma ona na celu zapewnienie całościowego uczycielom w radzeniu sobie z depresją klimatyczną i problemami ze zdrowiem psychicznym.” obowiązkowych szkoleń w tym zakresie. Jednocze- zrozumienia trwającego kryzysu klimatycznego i różno- śnie edukację klimatyczną w pełnym zakresie swoich rodności biologicznej oraz jego podstawowych przyczyn Depresja klimatyczna i problemy ze zdrowiem psychicznym narażają ludzi na ryzyko niezdolności do nauki lub kompetencji powinny zapewniać samorządy lokalne”. i konsekwencji, ułatwienie rozwijania ekologicznych in- pracy, negatywnie wpływając na jakość ich życia i poczucie sprawczości oraz pociągając za sobą znaczne koszty nowacji i rozwiązań oraz umożliwienie uczniom aktyw- społeczne. Dbanie o zdrowie psychiczne uczniów i nauczycieli ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia im dobrego samopoczucia i zdolności do bycia aktywnymi członkami społeczeństwa. Postulaty zostały stworzone w porozumieniu przez nego zaangażowania się w tworzenie sprawiedliwego, cały europejski ruch Fridays For Future, którego MSK zrównoważonego społeczeństwa i świata. „Postulat 4: Wszyscy nauczyciele muszą zostać przeszkoleni w zakresie edukacji klimatycznej oraz otrzymać jest polską gałęzią. Aktywiści i aktywistki podkreślają scenariusze lekcji i materiały dydaktyczne.”

Bez skutecznie i odpowiednio wyszkolonych nauczycieli uczniowie nie będą prawidłowo przygotowani do aktywnego wniesienia swojego wkładu w budowę lepszego, bardziej sprawiedliwego i zrównoważonego społeczeństwa oraz rozwiązywanie trwającego kryzysu klimatycznego i różnorodności biologicznej. Nauczyciele muszą otrzy- mać wiedzę i narzędzia niezbędne do włączenia edukacji klimatycznej do swoich przedmiotów i dziedzin nauki w kontekście ich programów nauczania poprzez obowiązkowe szkolenie nauczycieli i ciągły rozwój kompetencji w tym obszarze.

„Postulat 5: Placówki edukacyjne muszą przejąć inicjatywę w rozwijaniu odpowiedzialności za przyrodę i społe- czeństwo, a także angażować uczniów w praktykowanie aktywnego obywatelstwa.”

W obecnych czasach bezprecedensowych kryzysów ekologicznych i społecznych ważne jest, aby uczniowie jak najwcześniej angażowali się w budowę debaty wokół tematów społecznych oraz rozwijali głęboki szacunek i poczucie odpowiedzialności za naturę oraz sprawiedliwy kształt społeczeństwa. Jak pokazała pandemia Covid-19, powszechne lekceważenie dobra innych kosztowało miliony złotych i zatrważającą liczbę istnień. Szkoły odgry- wają znaczącą rolę w kształtowaniu wartości swoich uczniów, a tym samym wartości całego społeczeństwa i wyborów dotyczących stylu życia. Wprowadzenie edukacji klimatycznej ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia zmian społecznych, które są niezbędne do walki z kryzysem klimatycznym.

„Postulat 6: Placówki edukacyjne muszą przestrzegać zasad zrównoważonego rozwoju i być innowatorami w tej dziedzinie, dlatego wszystkie szkoły muszą być objęte systemem NET0 do 2030 r., a wszystkie nowo budowane szkoły muszą być neutralne klimatycznie.”

Jeżeli placówki oświatowe mają uczyć podstaw wiedzy i umiejętności związanych z trwającym kryzysem klimatycznym i bioróżnorodności, to powinny one również dawać przykład i być motorem innowacji w walce z zagroże- niem. Budując placówki edukacyjne z myślą o ich zrównoważonym funkcjonowaniu od samego początku, można uniknąć znacznych kosztów w przyszłości, gdy społeczeństwo będzie zmuszone coraz bardziej dostosowywać się do realiów nadchodzącego kryzysu. 102 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 103

w momencie wydania raportu odbywa swoją pierwszą Młodzież doradza kadencję. Do zadań MRK należy opiniowanie ustaw, bibliotecznego lub BHP. Umożliwiłoby to przekazanie studentom niezbędnej wiedzy, podkreślając wielowymia- prowadzenie edukacji nieformalnej oraz tworzenie plat- rowość kryzysu klimatycznego. Jednak, aby zrealizować ten postulat konieczne będzie przeprowadzenie serii decydentom formy do dialogu pomiędzy młodzieżą a decydentami szkoleń dla nauczycieli, aby wyposażyć ich w odpowiednie narzędzia do przekazywania uczniom informacji doty- i decydentkami. Wśród dotychczasowych flagowych czących klimatu. i decydentkom działań Rady znajdują się liczne konsultacje publiczne dotyczące m.in. edukacji klimatycznej i ekologicznej Ponadto wierzymy, że uaktualnienie treści o tematyce klimatycznej i ekologicznej w podręcznikach – Młodzieżowa Rada w polskich szkołach czy też przeprowadzenie projektu szkolnych jest zabiegiem szczególnie istotnym w kontekście postępu w zakresie badań naukowych i niepodwa- pt. “Młodzi energetycy o PEP40”, spotkanie z Prezyden- żalności antropocentrycznych przyczyn zmian klimatu. Według Młodzieżowej Rady Klimatycznej najważniejsze Klimatyczna jako tem RP, Panem Andrzejem Dudą przed jego udziałem jest jednak budowanie świadomości klimatycznej i ekologicznej od najmłodszych lat – tylko dzięki promocji bio- w szczycie przywódców nt. klimatu, zorganizowanym regionalizmu, potrzeby dbania o najbliższe otoczenie i troski o naszą wspólną planetę, będziemy w stanie zreali- organ opiniodawczy przez Joe Bidena, opiniowanie projektu “Mój Prąd” oraz zować wszystkie pozostałe postulaty i cele. programu “Czyste powietrze”, a także przeprowadzenie serii webinarów #Porozmawiajmyoklimacie, gdzie Młodzi ludzie żądają rzetelnej edukacji klimatycznej i ekologicznej, ponieważ w pełni na nią zasługują. Młodzieżowa Rada Klimatyczna jest orga- przedstawiciele i przedstawicielki rządowi, pozarządo- Nie możemy pozbawić ich szansy na życie w zdrowym, bezpiecznym i pięknym świecie. To czy tak się stanie za- nem doradczym Ministra Klimatu i Środowiska. W jej wi oraz naukowcy i naukowczynie, wraz z członkami leży od tego, jakie decyzje podejmiemy dziś – w szczególnie w zakresie edukacji klimatycznej i ekologicznej. skład wchodzi 29 członków i członkiń, w wieku od 15 i członkiniami Młodzieżowej Rady Klimatycznej debatu- do 26 lat, reprezentujących wszystkie województwa ją na tematy związane ze zmianą klimatu. Katarzyna Smętek w Polsce. Rada powstała pod koniec sierpnia 2020 roku; Przewodnicząca Młodzieżowej Rady Klimatycznej

1 https://www.gov.pl/web/klimat/badania-swiadomosci-i-zachowan-ekologicznych-mieszkancow-polski-w-2020-r-badanie-trackingowe Edukacja jest narzędziem, które umożliwia już dzisiaj kształtowanie odpowiedzialnego społeczeństwa jutra. Wy- maga to jednak interdyscyplinarnego podejścia oraz dostrzeżenia wyzwań, z którymi obecnie zmaga się świat. Jednym z nich są zmiany klimatu i postępująca degradacja stanu środowiska na świecie. edukacji ekologicznej i klimatycznej. Celem wydarze- Postulaty nia było zebranie głosu jak najszerszego grona orga- Młodzieżowa Rada Klimatyczna, organ doradczy i opiniodawczy przy Ministrze Klimatu i Środowiska, nizacji oraz reprezentantek i reprezentantów ruchów podczas regularnych spotkań i rozmów z przedstawicielami młodzieżowych organizacji czy też indywidualnymi edukacyjne MRK młodzieżowych. W konsultacjach udział wzięło ponad aktywistkami i aktywistami, wyraźnie zauważa niepokój młodych ludzi spowodowany zagrożeniami klimatyczny- 200 osób. Na podstawie otrzymanych opinii i sugestii, mi, środowiskowymi oraz ekologicznymi. Według badań świadomości i zachowań ekologicznych mieszkańców Młodzieżowa Rada Klimatyczna sformułował postulaty Polski przeprowadzonych przez Ministerstwo Klimatu i Środowisko w 2020 r., siedmiu na dziesięciu mieszkańców W listopadzie 2020 r. Młodzieżowa Rada Kli- i propozycje reformy edukacji klimatycznej i ekologicznej Polski uważa zmiany klimatu za bardzo poważny problem[1]. matyczna przeprowadziła konsultacje społeczne nt. w Polsce.

Młodzieżowa Rada Klimatyczna działająca przy Ministrze Klimatu i Środowiska realizuje szereg inicjatyw mających na celu zwiększenie uczestnictwa młodych osób w kształtowaniu i realizacji polityk publicznych 1. Wprowadzenie obowiązkowych zajęć ekologicznych i klimatycznych w polskich szkołach z obszarów klimat i energia, dialog i współpracę z osobami, którym bliska jest troska o lepszą przyszłość naszej i uniwersytetach planety, jak i pogłębianie świadomości ekologicznej wśród młodzieży. Jednym z takich działań były przeprowadzone w listopadzie 2020 r. konsultacje na temat stanu edukacji ekologicznej i klimatycznej w polskich szkołach. Młodzieżowa Rada Klimatyczna uważa za priorytet utworzenie przedmiotu poświęconego edukacji ekologicznej i kli- Ich wyniki wskazały jednoznacznie – jej poziom nie odpowiada dzisiejszym realiom oraz nie spełnia oczekiwań matycznej w szkole podstawowej oraz średniej (niezależnie od wybranego profilu np. w liceum ogólnokształcącym młodzieży i rodziców. Młodzież oczekuje rzetelnej edukacji ekologicznej i klimatycznej na miarę XXI wieku. Zmia- czy technikum). MRK jest jednak świadome, że młodzież już teraz musi przyswoić ogromną ilość materiału. W związku ny klimatu to proces niepodważalny, poparty badaniami naukowymi, w związku z tym młode Polki i Polacy mają z tym proponuje, aby przedmiot ten przybrał formę zaliczenia lub warsztatów, a uzyskana ocena nie liczyłaby się do prawo, a nawet obowiązek zgłębiać swoją wiedzę w tym zakresie. średniej ocen. Projekt zakłada, że zajęcia odbywałyby się w wymiarze 8 godzin lekcyjnych podczas semestru – oznacza to, że zajęcia odbywałyby się co dwa tygodnie. Ponadto MRK proponuje, aby były one prowadzone rotacyjnie przez W związku z tym Młodzieżowa Rada Klimatyczna postuluje za wprowadzeniem obowiązkowych zajęć nauczycieli geografii, biologii oraz fizyki – w konsekwencji szkoła nie musiałaby zatrudnić dodatkowego nauczyciela. poświęconych treściom o tematyce klimatycznej i ekologicznej na wszystkich etapach edukacji. Proponujemy, aby przedmiot ten przyjął formę interaktywnych warsztatów, które odbywałyby się w szkole podstawowej i śred- MRK zdaje sobie sprawę, że proponowane rozwiązanie może być trudne w realizacji lub czasochłonne. W związku niej regularnie w trakcie całego roku szkolnego. Zajęcia nie powinny jednak dodatkowo obciążać uczniów, lecz z tym proponuje, aby podczas okresu przejściowego skupiono się na modernizacji i aktualizacji treści oraz zwiększeniu motywować ich do nauki i odpowiednio przygotować młodych ludzi do nadchodzących wyzwań klimatycznych. zakresu materiału dotyczącego klimatu, ekologii i nauki o środowisku. Mogłoby to być możliwe dzięki interdyscyplinar- Wiedza z zakresu form przeciwdziałania zmianom klimatu, sposobów ograniczenia ich skutków, jak i procesów nemu podejściu – wiadomości te mogłyby być przekazywane zarówno podczas zajęć językowych, jak i lekcji w ramach adaptacyjnych do zmian klimatu, pozwoliłaby uczniom zrozumieć skalę zjawiska oraz zachęciłaby ich do podjęcia przedmiotów ścisłych i humanistycznych. Okres przejściowy byłby zdaniem Rady również doskonałym czasem do na- już dziś odpowiednich kroków na rzecz naszej planety. uki samodzielnej analizy treści klimatycznych oraz wykorzystaniu godzin wychowawczych do przekazywania wiedzy na temat klimatu, ekologii oraz środowiska przy użyciu gotowych scenariuszy zajęć przygotowanych przez Minister- Informacje te powinny być również przekazywane na kolejnych etapach edukacji. W związku z tym pro- stwo Klimatu i Środowiska. Jeżeli rozwiązanie to byłoby wykorzystane, Młodzieżowa Rada Klimatyczna zobowiązała ponujemy, aby na uczelniach wyższych wprowadzony został interdyscyplinarny kurs poświęcony ochronie klimat się również do przygotowania filmów edukacyjnych, które umożliwiłyby młodym ludziom posiąść wiedzę w sposób i ekologii, którego zaliczenie byłoby obowiązkowe niezależnie od wybranego kierunku studiów na wzór kursu przystępny oraz niespotykany, ponieważ byłaby przekazywana przez ich rówieśników. 104 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 105

za dobrobyt przyszłych pokoleń. Widząc, jak młodzi lekcjezklimatem.pl; MSK także korzysta z scenariuszy Edukacja młodych ludzi często nie kończy się na szkole średniej. W związku z tym niezwykle ważne jest konty- opuszczają szkolne zajęcia, żeby uczestniczyć w straj- lekcji o klimacie przygotowanych w porozumieniu z eks- nuowanie edukacji ekologicznej i klimatycznej podczas studiów wyższych (niezależnie od wybranego kierunku). kach ulicznych, siadają przy jednym stole z Prezy- pertami przez stowarzyszenie Ambasada Krakowian, są Podkreślając interdyscyplinarność kwestii klimatycznych, MRK opowiada się za utworzeniem kursu poświęcone- dentem Rzeczypospolitej Polskiej, aby porozmawiać one dostępne na stronie https://edukacjadlaklimatu.pl/ go nauce o klimacie i ekologii na wzór obowiązującego już teraz kursu BHP czy kursu bibliotecznego. Zaliczenie o zmianie klimatu i zaproponować kierunki działań, ). Obecnie bardzo często szkolni edukatorki i eduka- kursu byłoby obowiązkowe, jednak studentki i studenci nie uzyskaliby z niego ocen. Ponadto Młodzieżowa Rada starsi dostrzegają, że problemu nie można bagateli- torzy sami gubią się w licznych pojęciach związanych Klimatyczna proponuje, aby treści dotyczące klimatu, ekologii i ochrony środowiska zostały wprowadzone na zować – zwłaszcza, że problem ten nie dotyczy tylko ze zmianą klimatu, nie rozróżniają edukacji klimatycz- wszystkich kierunkach studiów. Ponownie uwidoczniło by to interdyscyplinarność oraz szczególną wagę tych ich samych; w zamian dotknie następne pokolenia, nej od ekologicznej. Trudno ich o to obwiniać – sami zagadnień w dzisiejszym świecie. którym przyjdzie zapłacić za błędy tego obecnego. reprezentują pokolenie, które nie otrzymało edukacji klimatycznej w żadnym znaczącym stopniu. Co więcej, 2. Uaktualnienie treści w obowiązujących podręcznikach z geografii, biologii i fizyk pozostawienie kwestii edukacji klimatycznej nauczy- Zarówno Młodzieżowy Strajk Klimatyczny, jak cielom i nauczycielkom powoduje wzrost nierówności Młodzieżowa Rada Klimatyczna uważa, że podręczniki szkolne powinny zawierać podstawy nauki o klimacie, i Młodzieżowa Rada Klimatyczna, nie pozostają bierne edukacyjnej w Polsce – to, czy uczeń będzie miał oka- ekologii i środowisku. Treści już teraz w nich obecne powinny zostać zweryfikowane, a w razie potrzeby zmoder- w swoich postulatach. Działania obu podmiotów młodzie- zję usłyszeć o zmianie klimatu w szkole w sposób peł- nizowane i uaktualnione. Powinny odpowiadać obecnym badaniom naukowym i odnosić się do obecnej sytuacji. żowych bardzo często uzupełniają się, pokazując spój- ny i kompleksowy, zależy od zaangażowania w temat ność głosu młodych – kiedy mowa o edukacji klimatycz- pracowników i pracownic danej instytucji edukacyjnej. 3. Przeprowadzenie serii szkoleń dla nauczycieli i wychowawców nej, zgadzamy się co do konieczności i kierunku reformy. Przeczy to pojęciu i postulatowi obu ruchów o koniecz- ności powszechności i równego dostępu do edukacji. Rada proponuje, aby stworzono filmy instruktażowych na temat sposobu prowadzenia lekcji poświęconych tematyce dotyczącej klimatu, ekologii i środowiska. Mogłyby być one również poświęcone szerokiemu dostępowi do W korespondencji Ministerstwo wymienia różnorodnych treści dedykowanych tym zagadnieniom (m.in. do baz internetowych – również tych współtworzo- Dialog również elementy zawarte w podstawie programowej nych przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska np. https://klimada2.ios.gov.pl). Wspomniane filmy instruktażowe dotyczące klimatu. Brak jest w niej jednak podkreślenia mogłyby być uzupełnieniem lub zamiennikiem tradycyjnych szkoleń, które w związku ze swą naturą obejmują z Ministerstwem znaczenia interdyscyplinarności tematu, wpływu zmia- ograniczoną liczbę nauczycieli. ny klimatu na wszelkie sektory życia codziennego. Nie Edukacji i Nauki uwzględnia się zatem kompleksowości oraz powszech- Poza tym MRK optuje za przygotowaniem rekomendowanych (wcześniej odpowiednio zweryfikowanych) filmów ności tej tematyki . oraz treści, które nauczyciele mogą wykorzystywać podczas zajęć. Młodzi ludzie są świadomi, że wprowadzenie jakichkolwiek zmian w zakresie edukacji klimatycz- Niemniej, młodzi nie rezygnują z dialo- 4. Wprowadzenie elementów ekologicznych od najmłodszych lat nej wymaga bezpośredniego dialogu z odpowiednimi gu. W połowie czerwca 2021 r. odbyło się spotka- decydentami i decydentkami. Tylko w ten sposób ponie MSK z Ministrem Edukacji i Nauki, Panem Młodzieżowa Rada Klimatyczna uważa, że odpowiednio wcześnie wprowadzone elementy ekologiczne pozwo- stulaty młodych zostaną odpowiednio przedstawione Przemysławem Czarnkiem. Podczas rozmowy po- lą młodym Polkom i Polakom rozwijać ich zainteresowania, pasje oraz przede wszystkim wiedzę. Postuluje za i wysłuchane. Mając powyższe na uwadze, zarówno ruszone zostały postulaty młodzieży. Ministerstwo zwiększeniem ilości zajęć praktycznych oraz terenowych, podczas których dzieci mogą osobiście poznawać pięk- Młodzieżowa Rada Klimatyczna, jak i Młodzieżowy zobowiazalo sie prowadzic dalsze prac na rzecz po- no swojego regionu oraz same przekonywać się jak ważna jest postawa ekologiczna. Pozwoliłoby to uwrażliwić Strajk Klimatyczny wystosowały pisma do Minister- lepszenia edukacji klimatycznej w polskich szkołach. młodych ludzi na otoczenie, w którym się znajdują oraz promować bioregionalizm. Ponadto Młodzieżowej Radzie stwem Edukacji i Nauki, zawierające postulaty mło- Klimatycznej zależy na zwróceniu uwagi na ciąg przyczynowo-skutkowy w kontekście ekologii – pokazanie dzie- dzieży dot. edukacji klimatycznej w polskich szkołach. ciom, że kultywowanie dobrych praktyk w Europie ma wpływ na sytuację w Azji czy Afryce i odwrotnie. MEiN w swojej korespondencji, zarówno Na korespondencji Oprócz czterech głównych postulatów, Młodzieżowa Rada Klimatyczna pragnie zwrócić uwagę na potrzebę roz- z Młodzieżowym Strajkiem Klimatycznym, jak i Młodzie- woju ośrodków badawczych zajmujących się kwestiami klimatycznymi, ekologicznymi i środowiskowymi. Ponadto żową Radą Klimatyczną, tłumaczy, że to bardzo czę- nie koniec zwiększenie finansowania skierowanego na pisma i artykuły naukowe o tematyce klimatycznej, ekologicznej i śro- sto do nauczycieli i nauczycielek należy prowadzenie dowiskowej pozwoliłoby rozszerzyć prace badawcze w ramach tych dyscyplin nauki. Kwestia, która jest również nie- szerszej edukacji klimatycznej. Decydenci i decydentki – młodzieżowy zwykle ważna dla Młodzieżowej Rady Klimatycznej to dążenie do neutralności klimatycznej szkół. Włączenie ich do pomijają jednak istotny fakt – na chwilę obecną brak rządowych programów prowadzonymi przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska oraz promowanie ekologicznych jest narzędzi edukacyjnych dla nauczycieli i nauczy- lobbing i neutralnych klimatycznie rozwiązań w szkołach pozwoli dotrzeć zarówno do dzieci, jak i ich rodziców i nauczycieli. cielek w zakresie edukacji klimatycznej. Nauczyciele i nauczycielki, również ci zaangażowani w swój zawód W wakacje 2020 r. przedstawiciele i przedsta- i chętni do prowadzenia zajęć pozalekcyjnych, bądź też wicielki Młodzieżowego Strajku Klimatycznego spotka- rozwijania zagadnień zawartych w obowiązującej pod- ły_li się na demonstracjach pod kuratoriami oświaty doprowadzają do rozmów i spotkań, które w świecie stawie programowej, nie mają dostępu do platformy, w kilku miejscach kraju oraz pod budynkiem Minister- Postulaty w akcji dorosłych nie miałyby miejsca. Nie bez znaczenia dla która pozwalałaby im na zdobycie wiedzy nt. sposobów stwa Edukacji i Nauki. Żądały_li wprowadzenia rzetelnej zwykłego obywatela i zwykłej obywatelki pozostają mówienia o klimacie oraz umiejętności przekazywania edukacji klimatycznej. Akcja ta rozniosła się szerokim rozmowy i wydarzenia przeprowadzane przez mło- takiej wiedzy uczniom i uczennicom (od niedawna takie echem, a informacje o strajku pojawiły się m.in. w ma- Młodzi ludzie bardzo często zarażają swoim dzież – to one najczęściej przemawiają do naszych materiały są przygotowywane przez MKiS wraz z na- instreamowych mediach, takich jak Fakty. Wydarzenie entuzjazmem dorosłych – poprzez pełne zaangażo- odczuć i naszego poczucia bliskości z naturą. Przema- ukowcami i naukowczyniami oraz członkami i członki- to było kontynuacją korespondencji prowadzonej przez wanie w ważne dla młodego pokolenia sprawy, często wiają również do naszego poczucia odpowiedzialności niami Młodzieżowej Rady Klimatycznej; więcej info na MSK z MEiN. Poprzez listy, petycję pod którą podpisa- 106 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 107

ło się prawie 5 tysięcy osób (w tym wiele organizacji szerzone przez MEN, a swoją ich bardzo krytyczną oce- nych i zweryfikowanych ekspercko scenariuszy lekcji, pozarządowych oraz naukowców i naukowczyń) oraz nę wyrazili np. w artykule zamieszczonym na stronie Młodzież o przyczynach, skutkach i możliwych rozwiązaniach kampanię społeczną #ChcemyWiedzieć młodzież ape- Nauka o klimacie. W wyniku połączonego nacisku ko- kryzysu klimatycznego. Podobne działania podejmuje lowała do ówczesnego Ministra Edukacji Narodowej, alicji różnych podmiotów Ministerstwo Edukacji Naro- mówi jednym głosem również MRK, która organizuje panele dyskusyjne i spo- Pana Dariusza Piontkowskiego o dialog na temat ko- dowej usunęło wspomniany film i zobowiązało się do tkania oraz jest współautorem realizowanych razem niecznej reformy systemu edukacji, o uzupełnienie ponownego zweryfikowania treści w nim zawartych. z Ministerstwem Klimatu i Środowiska oraz eksperta- jej o rzetelną i kompleksową edukację klimatyczną. Edukacja klimatyczna bez wątpienia jest te- mi “Lekcji z klimatem” (https://lekcjezklimatem.pl/). matem istotnym dla młodych ludzi – niezależnie od Co więcej, Młodzieżowy Strajk Klimatyczny Młodzieżowa Rada Klimatyczna również pro- poglądów, wyznania, czy przynależności narodowej. miesiąc później udostępnił wideo skierowane do Pana wadziła dodatkowe rozmowy, mające na celu rozpo- Młodzież mówi jednym głosem – chcemy komplekso- Ministra Dariusza Piontkowskiego. MSK podkreślił, częcie szerszego dialogu z Ministerstwem Edukacji wej edukacji klimatycznej w szkołach. Zaangażowanie że nie zgadza się z lekceważeniem tematyki edukacji i Nauki. W marcu 2021 r. MRK spotkała się i rozpo- klimatycznej, powierzaniem prowadzenia tej edukacji częła współpracę z Radą Dzieci i Młodzieży, przy Mi- Aby podkreślić homogeniczny głos młodych, młodych jako objaw wyłącznie nieprzeszkolonym w tym temacie nauczycie- nistrze Edukacji i Nauki. Na spotkaniu pojawili się Polska Rada Organizacji Młodzieżowych, wraz z Mło- lom i nauczycielkom, czy też braku zaznaczenia kom- również pracownicy MEiN. Rozmowa zakończyła się dzieżową Radą Klimatyczną, przeprowadza cykl spotkań partycypacji pleksowości zmiany klimatu w podstawie programowej. obietnicą wspólnej pracy na rzecz edukacji klima- z młodzieżowymi organizacjami, których działalność tycznej w Polsce, czego bezpośrednim efektem jest związana jest z klimatem lub edukacją. Ich założeniem i rozwoju Jeszcze wcześniej, bo w kwietniu 2020 roku zaangażowanie RDiM w opisany poniżej dialog mło- jest stworzenie platformy szerszego do dialogu. Jest to miała miejsce inna akcja MSK związana z edukacją kli- dzieżowy (patrz: Młodzież mówi jednym głosem). bezprecedensowe wydarzenie, zrzeszające organizacje społeczeństwa matyczną. Wtedy to, w czasie dopiero rozpoczynającej o różnych poglądach i opiniach, stanowiące przykład się pandemii COVID-19, na swojej stronie internetowej dla dorosłych oraz podkreślające jednobrzmiącą misję obywatelskiego Ministerstwo Edukacji Narodowej opublikowało mate- młodych. Przy wirtualnym stole spotykają się reprezen- riały dydaktyczne dla uczniów i uczennic oraz nauczy- Rozmowy na szczycie, tantki oraz reprezentanci PROM, MRK, MSK, Młodzie- cieli i nauczycielek, na podstawie których powinna być żowej Rady Ekologicznej oraz Rady Dzieci i Młodzieży. prowadzona lekcja na temat globalnego ocieplenia oraz czyli spotkanie Bez wątpienia aktywizm młodzieżowy na rzecz ochrony jego antropogenicznych przyczyn. Istotną częścią tych klimatu w Polsce przechodzi okres rozkwitu. Coraz wię- zajęć był film, który szczególnie wzbudził oburzenie z Prezydentem cej młodych formuje się w organy i organizacje, dołącza MSK. Cała narracja zbudowana w wideo umniejszała Oddolne edukowanie do takich podmiotów jak Młodzieżowa Rada Klimatycz- skalę kryzysu, nie wspominając nawet o jej zgodności Rzeczypospolitej na i Młodzieżowy Strajk Klimatyczny, wychodzi na ulice z konsensusem naukowym. Zdecydowanie nie było to społeczeństwa oraz wchodzi w dialog z decydentkami i decydentami. również poważne podejście do tematu; nie podkreślono Polskiej Często ich działania spotykają się jednak z krytyką – jasnej antropogeniczności obecnie obserwowanej zmia- starsi próbują im tłumaczyć, że miejsce młodych znaj- ny klimatu, spowodowanych głównie działalnością czło- Oba ruchy w trakcie swojego funkcjonowania duje się w szkole, a nie na ulicy, czy przy jednym stole wieka oraz konieczności jak najszybszego zmniejszenia Prowadzenie kompleksowej edukacji klima- nie czekają jednak z założonymi rękoma na te koniecz- z przedstawicielkami i przedstawicielami rządowymi. emisji gazów cieplarnianych. Ocieplenie klimatu, które tycznej, chociaż znajduje się w kompetencjach Mini- ne reformy. Starają się one, poprzez różnorakie akcje Czy w takim razie aktywizm i ruchy młodzieżowe są już dzisiaj powoduje ogromne szkody, było przedstawio- sterstwa Edukacji i Nauki, może być wsparte przez inne edukacyjne i uświadamiające, nauczać społeczeństwo zgubne? Czy same w sobie pozbawiają młodzież oka- ne jako zjawisko pozytywne i w dłuższej perspektywie jednostki, instytucje oraz osoby publiczne. Mając to na już dziś. Młodzieżowy Strajk Klimatyczny czyni to po- zji do bycia odpowiednio wyedukowanymi, uzyskaniem korzystne. Informacje reprezentowały skrajną manipu- uwadze, Młodzieżowa Rada Klimatyczna odbyła spotka- przez swoje rozbudowane media społecznościowe wiedzy wykładanej w szkołach i na uczelniach? Czy lację merytoryczną. Pominięte zostały kluczowe kwe- nie z Prezydentem RP, Panem Andrzejem Dudą, przed oraz strajki, ale nie jest to jedyna metoda tego ruchu. może dostarczają im niezastąpionego doświadczenia, stie wynikające ze zmiany klimatu, takie jak wzmożony jego udziałem w Szczycie Przywódców dot. zmiany kli- Aktywiści i aktywistki regularnie zabierają głos na te- pozwalając na zdobywanie edukacji pozaszkolnej, bu- kryzys uchodźczy czy masowe wymieranie zwierząt. matu, zorganizowanym przez Joe Bidena. Na spotkaniu mat kryzysu klimatycznego w różnorakich panelach d u j ą c t z w. s p o ł e c z e ń s t w o o b y w a t e l s k i e ? Zastąpiono je twierdzeniami dotyczącymi niższych cen tym poruszono szeroko tematykę zmiany klimatu, nie dyskusyjnych, debatach i rozmowach oraz oczywiście prądu na zimę, nowych szlaków morskich i nowych źró- zapomniano jednak wspomnieć o postulatach MRK od- w mediach tradycyjnych. Starają się także edukować deł wydobywania ropy naftowej, powstałych w wyniku nośnie edukacji klimatycznej. Prezydent RP wysłuchał innych poprzez organizowane i prowadzone przez nich Krótka historia topnienia lodowców. Film zamieszczony przez MEN zarówno krótkiego wstępu nt. świadomości klimatycz- pokazy filmowe na temat klimatu (np. Nowy Sącz dla zupełnie nie przedstawiał kryzysu klimatycznego jako nej Polek i Polaków, jak i propozycji konkretnych rozwią- sprawiedliwości klimatycznej – plenerowy pokaz fil- prawa młodych i dzieci poważnego zagrożenia. Słowa, które były w nim wy- zań dla edukacji w Polsce w zakresie zmiany klimatu. mowy przeprowadzony przez MSK Nowy Sącz) oraz korzystywane do opisywania kryzysu klimatyczne- Pan Andrzej Duda został również zaproszony do udziału spotkania i wykłady z ekspertami i ekspertkami (np. do uczestniczenia go, nie oddawały też wagi nadchodzącej katastrofy. w spotkaniu pomiędzy MRK, Panem Ministrem Micha- Szkolna Konferencja Klimatyczna organizowana przez Całość spowodowała żarliwy protest MSK i stworzenie łem Kurtyka oraz Panem Ministrem Przemysławem wrocławską grupę lokalną MSK). Swoją istotną rolę w istotnych sprawach kampanii społecznej #ohMEN, mającej na celu nagło- Czarnkiem. Spotkanie to, chociaż jeszcze nie doszło do w uświadamianiu rówieśników na temat problemu od- śnienie tego materiału oraz docelowo jego wycofanie. skutku ze względu na rozpoczęcie szerokiego dialogu grywają także dzięki prowadzonym przez nich w szko- Zaangażowanie młodych w dialog z decyden- Film wzburzył także ekspertów i ekspertki, którzy wyra- młodzieżowego, wciąż pozostaje w pamięci osób zapra- łach lekcjom o klimacie. W trakcie godziny wychowaw- tami i decydentkami nie jest nowym konceptem. Już zili swój oficjalny sprzeciw w spocie “#ohMEN Żądamy szających. czej, czy innych przedmiotów, na zaproszenie nauczycieli w 1992 roku z inicjatywy ONZ, podczas II Konferencji edukacji klimatycznej!”, a także sprostowali informacje lub uczniów, opowiadają oni, na podstawie przygotowa- w Rio de Janeiro, została podpisana Agenda 21, czyli 108 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 109

dokument programowy, przedstawiający sposób opracowania i wdrażania programów zrównoważonego roz- Aktywizm młodych dla Postulaty młodzieżowych ruchów woju w życiu lokalnym. W dokumencie tym młodzież została uznana jako jedna z głównych grup cywilnych1. rozwoju społeczeństwa w świetle wiedzy ONZ Natomiast rok później w Genewie została przyjęta pierwsza deklaracja o prawach dziecka, zapewniająca demokratycznego udział młodych ludzi w życiu społecznym. Deklaracja prof. dr hab. inż. Piotr Kleczkowski, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie ta była podstawą Konwencji o Prawach Dziecka, przy- i obywatelskiego jętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1989 roku2. Istota tego zagadnienia jest również podkreślona w ra- Edukacja na temat naturalnego środowiska – analiza przeszłej, obecnej i przyszłej zmiany klimatu portach Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych Chociaż wielu sceptyków podważa znaczenie człowieka ma znaczenie krytyczne – takie przekona- w oparciu o nauki fizyczne; WGII – wrażliwość natural- w sprawie zmian klimatu (ang. UNFCCC), gdzie kwe- angażowania się młodych w organizacje aktywistyczne, nie wyrażono już na pierwszej światowej konferencji nych i socjoekonomicznych systemów na zmiany kli- stia zaangażowania młodych ludzi w międzypokolenio- badania naukowe nie pozostawiają cienia wątpliwości poświęconej środowisku, którą zorganizowała Organi- matu; WGIII – łagodzenie zmiany klimatu, ocena metod wa dyskusje na temat zrównoważonego rozwoju jest - udział młodzieży w życiu publicznym wzmacnia oso- zacja Narodów Zjednoczonych w Sztokholmie w 1972 ograniczania emisji gazów cieplarnianych i ich usuwa- nawiązywana do sprawiedliwości społecznej i pokole- bisty i społeczny rozwój, dostarcza młodym i ich organi- r. W uchwalonej tam deklaracji postulowano m. in.: nia z atmosfery. niowej. Co więcej, w ramach tej agendy ONZ, w 2009 zacjom odpowiedniego doświadczenia i ekspertyzy dla „Edukacja o problemach środowiska, dla młodszego roku powstała młodzieżowa organizacja YOUNGO, dalszych działań oraz promuje demokratyczne społe- pokolenia jak i dorosłych… jest niezbędna … dla ochro- Najobszerniejszym i kompleksowym źródłem pozwalająca młodym na kreowanie polityki Ramowej czeństwo3. Co więcej, udział młodzieży w działaniach ny i polepszania stanu środowiska w jego pełnym ludz- wiedzy są kolejne „Raporty oceny” (Assessment Re- konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian organizacji pozarządowych pozwala na tworzenie spo- kim wymiarze”. W deklaracji uchwalonej na konferencji port) opracowywane przez IPCC, sygnowane również klimatu. Pokazuje to, że znaczenie udziału młodych łeczeństwa obywatelskiego, w którym to obywatelki poświęconej edukacji dla zrównoważonego rozwoju przez WMO i UNEP (Program NZ na rzecz Ochrony Śro- w kształtowaniu polityki klimatycznej jest dostrzega- i obywatele organizują się i działają na rzecz wszystkich, w Bonn w 2009 r. uznano tę edukację za „środek ochro- dowiska) i wydawane przez wydawnictwo Cambridge ne i wspierane na poziomie międzynarodowym, a także ponad podziałami. Społeczeństwo takie stanowi pod- ny życia” i „inwestycję w przyszłość”. Konieczność takiej University Press. Obecnie trwają zaawansowane prace zapewnione w oficjalnych deklaracjach i konwencjach. stawę demokracji, a udział młodzieży w jego kreowaniu edukacji była podkreślana w kolejnych dokumentach nad najnowszym, szóstym raportem, którego kolejne pomaga im zrozumieć i poprawnie zdefiniować, czym Systemu ONZ, a jednym z celów uchwalonej w 2015 r. części zostaną opublikowane w drugiej połowie 2021 demokracja jest. Istotnym jest jednak, aby taki rozwój „Agendy na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030” jest i w 2022 r., tak więc raport ten można planować jako młodych ludzi był wsparty odpowiednią edukacją oraz zapewnienie, aby do 2030 r. wszyscy pobierający naukę główne źródło wiedzy w obu planowanych scenariu- interakcją ze środowiskiem lokalnym, biznesem i ro- nabyli wiedzę i umiejętności potrzebne do działania na szach edukacji klimatycznej w Polsce. Poprzedni piąty dzinnymi relacjami. Warto więc, zachęcać młodych do rzecz zrównoważonego rozwoju. Bardzo istotną rolę raport został opublikowany w 2014 r., a wcześniejszy angażowania się w podmioty młodzieżowe, takie jak w gamie działań Systemu ONZ poświęconych edukacji czwarty w 2007 r. Raporty oceny dostępne są bezpłat- Młodzieżowa Rada Klimatyczna i Młodzieżowy Strajk pełni przygotowanie obszernych i wiarygodnych źródeł nie w postaci plików pdf na stronie IPCC. Klimatyczny. wiedzy w postaci raportów i analiz. Raporty oceny IPCC wydawane są osobno, Wyposażenie młodzieży w odpowiednie narzę- Materiały informacyjne IPCC oraz Światowej w trzech wymienionych wyżej obszarach. Trzy doku- dzia, pozwalające na adaptację i mitygację do zmiany Organizacji Meteorologicznej (WMO) wydawane są menty, składające się na piąty raport, stanowią naj- klimatu, poprzez edukację klimatyczną jest konieczne, na różnych poziomach szczegółowości, począwszy od pełniejsze dostępne obecnie scalone źródło wiedzy zważając, iż ci młodzi wkrótce wejdą w dorosłe życie, zwięzłych i atrakcyjnie zredagowanych graficznie pod- o zmianie klimatu. Zawiera ono tysiące odniesień litera- stając się decydentkami i decydentami, muszacymi sumowań przystępnych dla większości czytelników, turowych do publikacji naukowych. zmierzyć się z wpływem zmiany klimatu. Jedyną dro- poprzez obszerniejsze podsumowania nazywane „dla gą do przygotowania młodych ludzi do nadchodzących decydentów” (summary for policymakers), podsumo- Raport na temat podstaw fizycznych nosi tytuł wyzwań i możliwości jest wprowadzenie komplek- wania szczegółowe (technical summary) aż po pełne, Climate Change 2013 – The Physical Science Basis i li- sowej i powszechnej, czyli takiej samej dla każdego, szczegółowe analizy i raporty, zawierające odniesienia czy 1552 str. Zawiera podsumowanie dla decydentów, edukacji klimatycznej. Młodzież już mówi jednym gło- do źródłowych artykułów naukowych. Te ostatnie pełne podsumowanie szczegółowe i 14 rozdziałów wypełnio- sem, nawołuje do szerokich zmian i przedstawia wa- raporty często zawierają w sobie streszczenia na róż- nych bardzo szczegółową wiedzą i danymi ilościowymi, chlarz postulatów oraz propozycji, nie zapominając nych poziomach. Taki układ umożliwia łatwe rekomen- tysiącami starannych wykresów i setkami tabel. Treść o swoich nauczycielkach i nauczycielach oraz eduka- dowanie materiałów o różnym stopniu szczegółowości obejmuje obserwacje zmian klimatycznych, opis zależ- torkach i edukatorach. Czas, aby konkretne działania dla różnych grup uczestniczących w procesie edukacji. ności w bilansie energetycznym Ziemi, opis systemu zostały podjęte ze strony decydentek i decydentów. Na przykład krótsze podsumowania mogą być adreso- klimatycznego Ziemi i prognozy zmiany klimatu w skali wane do uczniów szkół średnich, szczegółowe podsu- globalnej i regionalnej. mowania do studentów Raport o skutkach nosi tytuł Climate Change Wiedzę na temat zmian klimatu można podzie- 2014 - Impacts, Adaptation, and Vulnerability i składa lić się na trzy obszary: fizyczne podstawy zjawisk, skutki się z dwóch części o tytułach: Part A: Global and Sec- dla człowieka i ekosystemów, oraz możliwe sposoby ła- toral Aspects oraz Part B: Regional Aspects. Zawiera 1 Narksompong, J. & Limjirakan, S. (2015). Youth participation in climate change for sustainable engagement. Review of European, Comparative & International Environment Law, 24(2), 171-181 godzenia zmian klimatycznych. Obszary te odpowiadają podsumowania w takim samym układzie, łącznie liczy 2 Checkoway, B. (2011). What is youth participation? Children and youth services review, 33(2), 340-345 zakresom pracy trzech zespołów roboczych IPCC: WGI 1820 str. i zawiera 30 rozdziałów. Treść w części A za- 3 Reuter, T., Marien, M. & Harries, D. (2020). Civil Society and Youth Leadership for Transformation, Cadmus, 4(2), 88-104 110 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 111

wiera opis zaobserwowanych już efektów zmiany kli- alnych uzupełnień wiedzy. Warto zauważyć, że potrze- Powyższe źródła stanowią ogromny zasób tycznej, zdecydowana większość respondentów oceniła matu w różnych sektorach środowiska, ekspozycji ludzi ba aktualności wiedzy jest mocno akcentowana przez wiedzy na temat zmiany klimatu, jednak nie nadają się ją jako „bardzo złą” lub „złą”. Respondenci i respondent- i ekosystemów na zmiany i ich wrażliwości, możliwości młodzieżowe ruchy klimatyczne. Opracowania WMO są one do bezpośredniego wykorzystania jako materiały ki ankiety często podkreślali potrzebę przekazywania i ograniczenia adaptacji do zmian, analizę kluczowe- mniej obszerne, pod względem objętości przypomina- edukacyjne w szkołach podstawowych, a tylko część aktualnej wiedzy, oraz właściwego przeszkolenia kadry go ryzyka w sektorach populacji i regionach, analizę ją one streszczenia IPCC. Obecnie dostępne są raporty z nich nadaje się dla szkół średnich. Atrakcyjny dla dydaktycznej. Respondenci z dwóch młodszych grup stopnia możliwej adaptacji do zmiany klimatu i zasady z 2019 i 2020 r., zawierające najnowsze dostępne dane uczniów i uczennic interaktywny materiał zawierający jako ważne źródło wiedzy wskazywali raporty opraco- skutecznej adaptacji. Treść w części B analizuje wpływ i prognozy. Warto wymienić kilka opracowań. linki do filmów i nadający się dla szkół średnich i star- wane przez IPCC. zmiany klimatu na poszczególne regiony: sześć konty- szych klas podstawowych (pomijając potrzebę tłuma- nentów, obszary polarne, małe wyspy oraz oceany. The Global Climate in 2015-2019, oceniający czenia) dostępny jest na stronie WMO pod adresem: W raporcie uszeregowano pod względem czę- aktualny stan klimatu w okresie rozpoczynającym się stości wskazywania ogólne zakresy tematyczne, które Raport o sposobach łagodzenia zatytułowa- bezpośrednio po podpisaniu Porozumienia Paryskiego https://public.wmo.int/en/our-mandate/climate/wmo- respondenci chcieliby zgłębić w ramach edukacji szkolny jest Climate Change 2014 - Mitigation of Climate i przedstawiający zmiany najważniejszych wskaźników -statement-state-of-global-climate nej. Następująca lista zawiera skrócone wersje tych Change, liczy 1454 str. i składa się z 16 rozdziałów. stanu klimatu oraz wybranych zaobserwowanych skut- zakresów, z zachowaniem oryginalnych słów kluczo- Treść zawiera: koncepcje socjoekonomiczne, etyczne, ków zmiany klimatu, jak alteracje opadów i zjawiska Bogaty wybór atrakcyjnych animowanych materiałów wych: recykling i gospodarka odpadami, w tym podej- sprawiedliwość i zrównoważony rozwój w planowanych ekstremalne. Nieco obszerniejszym dokumentem o zbli- interaktywnych udostępnia też agencja NASA: ście indywidualne i odpowiedzialność społeczna; klimat

działaniach; możliwe warianty prób stabilizacji klimatu; żonym zakresie tematycznym jest State of the Global – energetyka, dziura ozonowa i emisja CO2, ekologia – szczegółowe analizy transformacji w energetyce, trans- Climate 2020. United in Science 2020 jest aktualnym https://climate.nasa.gov/resources/ geologia, historia zmian klimatu, polska przyroda; woda porcie, budownictwie, przemyśle i rolnictwie; zmiany przeglądem wskaźników klimatycznych i emisyjnych – malejące zasoby, retencja; smog, zanieczyszczenia w planowaniu przestrzennym; zagadnienia współpra- obejmującym częściowo dane z 2020 r., w tym wpływ najwięcej materiałów dotyczących klimatu jest tam powietrza, niska emisja; rolnictwo i przemysł. Poda- cy międzynarodowej, rozwoju regionalnego, inwestycji spowolnienia gospodarczego wynikłego z pandemii CO- w zakładce „Global Warming vs. Climate Change”. no też 21 węższych zakresów tematycznych, również i finansowania oraz analizę niepewności w planowaniu VID. 2019 State of Climate Services – Agriculture and W zakładce „For Educators” są linki dotyczące klima- uszeregowanych według częstości wskazywania. Będą polityk reagowania na zmiany klimatu. Food Security omawia wpływ usług klimatycznych (cli- tu, w tym materiały przeznaczone wprost dla dzieci, np. one przytoczone dalej. mate services), czyli dostarczania informacji i prognoz w linku do jednego z laboratoriów NASA – Jet Propul- Obok trzech powyższych dokumentów istnieje o stanie klimatu i sytuacji socjoekonomicznej przydat- sion Laboratory. Młodzieżowy Strajk Klimatyczny (MSK) w de- Climate Change 2014 Synthesis Report (167 str.), sta- nych w podejmowaniu decyzji, na bezpieczeństwo żyw- klaracji pt. „Stanowisko Młodzieżowego Strajku Klima- nowiący zbiorcze podsumowanie wiedzy we wszystkich nościowe. W dokumencie przedstawiono osobne anali- Amerykańska agencja NOAA (link z powyż- tycznego w sprawie edukacji klimatycznej” również trzech obszarach tematycznych. zy dla kontynentów. szej zakładki „For Educators”, na stronie agencji na- postuluje wprowadzenie edukacji klimatycznej do szkół leży wybrać zakładkę Teaching Climate) udostępnia w postaci osobnego przedmiotu lub zmian w podstawie W 2019 r. IPCC wydał również trzy raporty Pozycją ważną dla instruktorów edukacji kli- wybór przystępnie przedstawionych materiałów edu- programowej, podkreślając potrzebę aktualnej i ade- tematyczne, które zawierają uaktualnione dane. Glo- matycznej jest obszerne opracowanie UNESCO: Issues kacyjnych, starannie zweryfikowanych pod względem kwatnej wiedzy. Młodzież, do której docierają alarmu- bal warming of 1.5°C liczy 630 str. i obejmuje strategie and trends in Education for Sustainable Development rzetelności naukowej i efektywności dydaktycznej. Po- jące informacje o stanie klimatu i towarzyszących mu ograniczania ocieplenia klimatu do progu 1,5°C, wpływ (271 str., wydana w 2018 r.), pomimo iż podjęto w niej szczególne materiały można dobierać, filtrując je dla zjawiskach odczuwa dotkliwie brak rzetelnej wiedzy, wzrostu temperatury o tę wartość na człowieka i eko- szeroki temat całej edukacji dla zrównoważonego roz- odpowiednich grup wiekowych. Materiały te zawierają która pomogłaby jej zrozumieć istotę problemu i pomóc systemy, wzmacnianie obecnych działań, zrównoważo- woju, w którym edukacja klimatyczna stanowi tylko też wskazówki metodyczne dla nauczycieli. w podejmowaniu właściwych decyzji. MSK podkreśla ny rozwój, eliminacja biedy i ograniczanie nierówności. część. UNESCO wydało też kilka innych, mniej obszer- konieczność wprowadzania wiedzy aktualnej, opartej Climate Change and Land (906 str.) obejmuje interak- nych dokumentów poświęconych edukacji dla zrówno- Potrzeba edukacji klimatycznej jest silnie ak- na obecnych badaniach naukowych. Ruch ten domaga cje między klimatem i lądem, pustynnienie, degradację ważonego rozwoju. centowana przez młodzieżowe ruchy klimatyczne. Mło- się „zawarcia kompleksowej i aktualnej wiedzy o me- gruntów, bezpieczeństwo żywnościowe, zarządzanie ry- dzieżowa Rada Klimatyczna (MRK) postuluje wprowa- chanizmach kryzysu klimatycznego w podstawie pro- zykiem i procesy decyzyjne związane ze zrównoważo- Wśród obszernych materiałów wydanych poza dzenie osobnego przedmiotu poświęconego edukacji na gramowej na wszystkich szczeblach edukacji”, oraz nym rozwojem. Ostatni z tej grupy raportów, The Ocean Systemem ONZ warto zarekomendować dwa. Po pierw- temat klimatu, ekologii i środowiska w szkołach podsta- zapewnienia kadrze nauczycielskiej odpowiednich szko- and Cryosphere in a Changing Climate (765 str.) skupia sze, doskonale nadającą się do celów dydaktycznych, wowych, średnich, a nawet na studiach wyższych. MRK leń. MSK proponuje spory udział zajęć praktycznych się na obszarach wysokogórskich, regionach podbiegu- zarówno dla studentów oraz uczniów i uczennic szkół opiera swoje postulaty na konsultacjach społecznych i terenowych, w tym poznawanie zagadnień lokalnych, nowych, wpływowi wzrostu poziomu morza na nisko średnich jak i instruktorów, wydaną w 2019 r. monogra- przeprowadzonych w listopadzie 2020 r. wśród uczniów, a także promowanie indywidualnych postaw proekolo- położone wyspy, wybrzeża i ich społeczeństwa, oraz fię w języku polskim „Nauka o klimacie” autorstwa M. studentów i studentek oraz osób, które ukończyły edu- gicznych. Warto przytoczyć zdanie, świadczące o tym, zjawiskach ekstremalnych, gwałtownych zmianach Popkiewicza, A. Kardaś i S. Malinowskiego, skupiającą kację. Ich wyniki przedstawiono w opracowaniu pt. że młodzież oczekuje rzetelnej wiedzy opartej na nauce, i zarządzaniu ryzykiem. się głównie na podstawach fizycznych zmiany klimatu. „Konsultacje ws. edukacji ekologicznej”. Jak wskazuje nie zaś uproszczeń. Pragnie ona aby „o zagrożeniach W książce tej cytowane są raporty IPCC oraz artykuły tytuł tego dokumentu, MRK zajmuje się potrzebą cało- i wyzwaniach mówić językiem naukowym, konkretnym, Przydatnym elementem raportów IPCC są naukowe. Po drugie, wydane przez Międzynarodową ściowej edukacji klimatycznej. Respondentów konsulta- odzwierciedlającym ich wagę”. rozdziały poświęcone odpowiedziom na często zadawa- Agencję Energii Odnawialnej (IRENA) opracowanie The cji podzielono na trzy grupy wiekowe i osobno w tych ne pytania. Post-COVID Recovery (144 str, 2020 r.), przedstawiają- grupach zanalizowano ich potrzeby oraz sformułowano MSK skupia się na edukacji klimatycznej ce prognozy w perspektywie 2030 r. oraz wynikające postulaty. Wyniki ankiety wskazują, że obecna edukacja i wykazuje jej całkowity brak wśród treści z zakre- Innym źródłem informacji są raporty i ana- z nich postulaty dla transformacji gospodarek po pan- jest fragmentaryczna, niesystematyczna i polega głów- su ekologii, sozologii czy zrównoważonego rozwoju, lizy WMO. Nie zawierają one całokształtu wiedzy, są demii COVID-19. nie na „wspominaniu” o problemach, np. konieczności wyrywkowo obecnych we współczesnej podstawie bardziej ukierunkowane na dostarczanie aktualnych segregacji odpadów. Wśród wniosków znalazła się zde- programowej. Ruch ten przedstawił sześć postula- danych i prognoz dotyczących stanu klimatu oraz aktu- cydowanie niska ocena obecnej postaci edukacji klima- tów społecznych i organizacyjnych dla edukacji klima- 112 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 113

tycznej. Postulaty MSK dotyczące treści edukacji są najczęściej w skali ogólnokrajowej i międzynarodowej. nalnym w części B tego raportu. rozdz. 6. i 8., w raporcie WGII, rozdz. 4., 13., 18. i 20, oraz ogólne, ruch wskazuje potrzebę interdyscyplinarnego w raporcie WGIII, najobszerniej w rozdz. 11. ujęcia tematów atmosfery, biosfery, procesów zmian Temat drugi – „recykling, gospodarka odpada- „Edukacja etyczna – nauka odpowiedzialności za stan klimatu i ich skutków, z odniesieniem do wymiaru mi, idea zero waste” ma fragmentaryczne pokrycie w ra- świata” – omawiana jest w rozdz. 2. i 16. raportu WGII, „Zrównoważony transport” jest jednym z głównych te- czasowego. Podobnie jak MRK bardzo krytycznie oce- porcie WGIII, głównie w rozdz. 5. (w postaci analizy emisji a jeszcze szerzej w raporcie WGIII, w którym poświęco- matów rozdz. 8. w raporcie WGII, występuje też w rozdz. nia obecny stan edukacji. Najistotniejsze jego braki gazów cieplarnianych z odpadów), w rozdz. 12. i aneksie no mu znaczną część rozdz. 3. – „Social, Economic, and 10. i 17. tego raportu. Jeszcze obszerniej ujęty jest w ra- i postulaty dla edukacji, która odpowiada rzeczywi- II, brak tam jednak systematycznego omówienia sposo- Ethical Concepts and Methods”, występuje też w rozdz. 4. porcie WGIII, w którym jest głównym tematem rozdz. 8. stym potrzebom młodego pokolenia, MSK przedsta- bów gospodarki odpadami i unikania ich wytwarzania. – „Transport”. Występuje też w większości pozostałych wił w piśmie do Ministra Edukacji wysłanym w 2020 r. „Przemysł modowy” jest zaledwie wspomniany w ra- rozdziałów, głównie 5., 6., 7., 12. i 15. Temat trzeci - „przemysł mięsny…” poruszany porcie WGIII, rozdz. 10. (Box 10.2.). Zarówno MRK jak i MSK wskazują rapor- jest w raporcie WGIII w rozdz. 10. i 11. a także w aneksie AIII. „Greenwashing” jest umowną nazwą zjawiska społecz- ty IPCC jako główne źródło wiedzy o zmianie klimatu. „Informowanie o działających organizacjach proklima- no-gospodarczego które nie jest omawiane w głównych Bardzo dobrze świadczy to o rozeznaniu źródeł wiedzy Temat „negatywne skutki wydobycia i spa- tycznych” – szczegółowe informacje o tych organiza- raportach IPCC. przez oba środowiska. Poniżej przedstawiono zestawie- lania węgla” poruszany jest w raporcie WGI (rozdz. 6. cjach nie są ujęte w trzech głównych raportach IPCC, nie merytorycznych postulatów obu ruchów z wiedzą i 8.), a jeszcze szerzej w raporcie WGIII (najobszerniej chociaż są one tam wielokrotnie wspominane w odwo- „Miejska wyspa ciepła” omawiana jest w raporcie WGII, zawartą w trzech najszerszych z obecnie dostępnych w rozdz. 7. - „Energy Systems”), a także w rozdz. 1., 5., łaniach, a wykazy skrótów w raportach WGI i WGIII sta- rozdz. 8., oraz w raporcie WGIII, rozdz. 12. raportów IPCC: „Climate Change 2013 - The Physical 6., 10., 11. i 14. nowią rodzaj ich listy. Science Basis” (nazywanym dalej raportem WGI), „Cli- „Zrównoważone miasta” wspominane są kilkakrotnie mate Change 2014 - Impacts, Adaptation, and Vulnera- Odnawialne źródła energii („OZE”) omawia- „Formy ochrony środowiska (w Polsce i na świecie)” – to w raportach WGII i WGIII, ale brak tam szerszego omó- bility”, części A i B (nazywanym dalej raportem WGII), ne są w literaturze IPCC szeroko. Jest im poświęco- bardzo obszerny temat, który w wymiarze światowym wienia tego tematu. oraz „Climate Change 2014 - Mitigation of Climate ny osobny raport IPCC „Special Report on Renewable przewija się w całym raporcie WGIII. Z uwagi na global- Change” (nazywanym dalej raportem WGIII). W drugiej Energy Sources and Climate Change Mitigation (SR- ne podejście stosowane we wszystkich raportach IPCC, Temat „zanieczyszczenia powietrza” występuje w ra- połowie 2021 i w 2022 r. wydane zostaną nowe wersje REN)”, jednak wobec szybkich zmian technicznych nie brak tam informacji dotyczących Polski. porcie WGI, rozdz. 11., w raporcie WGII, rozdz. 11., oraz powyższych raportów (tzw. szósty Raport oceny). jest on już w pełni aktualny, pochodzi z 2011 r. Temat w raporcie WGIII, rozdz. 6., 7. i 8. MRK wymienia jako ten przewija się w całym raporcie WGIII, szczególnie „Skutki stosowania nawozów sztucznych i ich ekolo- osobny temat również „smog”, termin ten występuje Szeroko sformułowane postulaty tematyczne obszernie w jego rozdz. 7. - „Energy Systems”, oraz giczniejszych odpowiedników” omawiane są w raporcie jednak w raportach IPCC zaledwie kilkukrotnie. MSK znajdują bardzo obszerne pokrycie w raportach w rozdz. 1., 2., 4., 6., 14., 15. i 16. WGI, rozdz. 6., są wspominane w raporcie WGII, oraz WGI i WGII. Podobnie jest ze szczegółowymi postula- najobszerniej opisane w raporcie WGIII, rozdz. 10. i 11. „Sposoby oszczędzania energii” przedstawione są ob- tami merytorycznymi MRK, z nielicznymi wyjątkami. „Energetyka atomowa” omawiana jest w całym rapor- szernie w raporcie WGIII, najszerzej w rozdz. 9., a także cie WGIII, szczególnie obszernie w jego rozdz. 7. - „Ener- „Wylesianie” omówione jest obszernie w raporcie WGI, w rozdz. 5., 6., 10. i 15. Pierwszy temat na szczegółowej liście MRK - gy Systems”, ponadto w rozdz. 1. „codzienne działania i ich wpływ na środowisko, większe kształtowanie postaw obywatelskich” nie ma w mate- Tematowi „wymieranie gatunków zwierząt i roślin, utra- Edukacja klimatyczna a „depresja riałach IPCC żadnego pokrycia. Jest to jeden z wyjąt- ta bioróżnorodności” poświęcone są rozdz. 4. - „Terre- ków w których zasoby IPCC nie w pełni odpowiadają na strial and Inland Water Systems”, a także 6. – „Ocean klimatyczna” w szkołach zapotrzebowanie wyrażone przez młodzież, która jest systems” w raporcie WGII. Jest on też analizowany bardzo zainteresowana indywidualnymi działaniami w ujęciu regionalnym, w części B raportu WGII. i postawami, pomagającymi ratować klimat. W rapor- dr Magdalena Budziszewska, Uniwersytet Warszawski tach IPCC prezentowane są zaś wyniki badań nad sku- „Gospodarka wodna” przedstawiona jest w raporcie tecznością strategii dotyczących całych społeczeństw, WGII, w rozdz. 3., 8., 10. i 14., jak również w ujęciu regio- Jednym z najbardziej niedocenianych obsza- przerażająco: przewlekły lęk i stres, depresja, utrata rów konsekwencji kryzysu klimatycznego są konse- sensu życia, fatalizm, utrata tożsamości społecznej, Dokumenty MRK i MSK wskazują na dojrzałość postulatów obu tych kwencje dla ludzkiego zdrowia, w tym także zdrowia lub zawodowej, solastalgia i lęk ekologiczny; wreszcie środowisk i dobre rozeznanie możliwości oraz potrzeb polskiego psychicznego i odczuwalnego poziomu lęku i stresu. rozpad więzi, wzrost poziomu agresji czy uzależnień2. W serii raportów (np. APA, 2017) Amerykańskie Towa- systemu edukacji w tym zakresie. Ta dojrzałość wskazuje, że po- rzystwo Psychologiczne podkreśla, że istnieją pośred- Pojęcie „depresji klimatycznej” jest pojęciem stulaty ruchów młodzieżowych powinny stanowić podstawę planu nie konsekwencje psychologiczne współczesnej zmiany języka potocznego, a także pojęciem samo-opisowym. edukacji klimatycznej. Oba środowiska proponują ambitny zakres klimatu. Pośrednie, czyli dotyczące świadomych obser- Ludzie na całym świecie używają go do opisu swojego watorów - ludzi niebędących bezpośrednimi ofiarami cierpienia w konfrontacji ze świadomością skali pro- merytoryczny tej edukacji i należy się nim kierować, jakkolwiek zdarzeń związanych ze zmianą klimatu: powodzi, poża- blemu i własną bezradnością. Często jest ono także struktura tematów i ich proporcje wymagają pewnej korekty. Spo- rów czy upałów, wymuszonej migracji, czy utraty źródeł wyrazem utraty nadziei wywołanej nieadekwatnością sób przedstawienia przez środowiska młodzieżowe tematów edu- utrzymania, a „jedynie” zdających sobie sprawę ze skali podejmowanych działań w sferze publicznej. Sło- problemu i antycypujących przyszłe konsekwencje. wem, to nie zmiana klimatu przyczynia się do utraty kacji dowodzi, że są one autentycznymi i samodzielnymi autorami Mogą one dotyczyć siebie samego w przyszłości, lub sił, nadziei i wiary w przyszłość, a sposób, w jaki spo- swoich postulatów i przy ich tworzeniu nie były inspirowane z ze- empatii wobec innych - zwłaszcza najbardziej bezbron- łeczna i polityczna reakcja na ten kryzys jest na dzień wnątrz. nych i narażonych1. Lista takich konsekwencji brzmi dzisiejszy nieadekwatna wobec natury wyzwania. 114 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 115

Konsekwencje te dotyczą wszystkich grup społecznych, ale dzieci Rozwój młodzieżowych ruchów i młodzież są wśród grup szczególnie na nie wrażliwych. W sposób działający na wyobraźnię zbierają te konsekwencje hasła, jakimi klimatycznych na tle polityki młodzieżowej posługuje się Młodzieżowy Strajk Klimatyczny:, „Po co mamy się w Polsce i Europie uczyć, kiedy nie słuchacie uczonych?”, albo „Ty umrzesz z powodu starości, ja z powodu kryzysu klimatycznego.” Tomasz Opar Instytut Rozwoju Edukacji Prawnej i i Społeczeństwa Obywatelskiego

Ponieważ pojęcie depresji klimatycznej nie we własnej grupie i wspólnocie, mówienie własnym jest formalną diagnozą, nie dysponujemy danymi epi- głosem i bycie słyszanym przez innych, poczucie wpły- W czasach PRL pokutowało przekonanie, że Przez lata podejmowano się wielu prób sku- demiologicznymi dotyczącymi jej rozpowszechnienia wu, poczucie życia w zgodzie z własnymi wartościa- wychowanie młodzieży powinno być powierzone sys- tecznego aktywizowania młodych ludzi. Najdonioślej- w populacji. Psychiatrzy i psychologowie na całym mi i robienia tego „co należy”, uczucia troski i empatii temowi edukacji. Do niedawna brak było inicjatyw opi- szym i najdalej idącą próbą zdaje się być obniżenie świecie, także w Polsce, alarmują jednak, że takich pa- wobec innych, zwłaszcza słabszych, docenienie świata sujących i mapujących potrzeby czy obawy młodego wieku wyborczego. Rozwiązanie to zostało wdrożone cjentów przybywa i są wśród nich także osoby bardzo przyrody oraz możliwości kontaktu z naturą, a także pokolenia. Ostatnie trzydzieści lat to okres budującego w 28 września 2008 r. w Austrii. To właśnie tego dnia młode i dzieci. W Polsce o takich sytuacjach opowia- optymizm i zaufanie do potencjału nauki oraz innowacji. się poczucia samorządności młodych i ich świadomości 16- i 17-latkowie mogli zagłosować pierwszy raz w ży- dają miedzy innymi psychologowie szkolni, psychote- o możliwościach wpływania na otaczających ich świat. ciu podczas wyborów parlamentarnych. Austria w ten rapeuci, psychiatrzy, jak i rodzice dzieci i nastolatków. Uczciwe zmierzenie się z problemem współ- sposób stała się pierwszym krajem w Unii Europejskiej, Psychologicznie ważne jest zwrócenie uwagi, że ety- czesnej zmiany klimatu wymaga uznania, że te stany Powyższa konkluzja nie powinna nikogo dzi- w którym prawo wyborcze przysługuje osobom, które kietka „depresji” nie wyczerpuje zjawiska i jest zaled- mogą współwystępować, a także uznania, że wszyscy: wić. W społeczeństwie obywatelskim, wszelkie formy ukończyły 16 lat. W praktyce oznacza to, że kampanie wie najczęściej używanym, choć niekoniecznie najtraf- dorośli i młodzież, nauczyciele i rodzice i edukatorzy partycypacji obywateli są pożądane i świadczą o doj- wyborcze, programy polityczne i działania polityków niejszym opisem problemu. Powszechnym zjawiskiem i edukowani znajdują się obecnie we wspólnej sytuacji rzałości i poczuciu odpowiedzialności za społeczność. muszą zabiegać o głosy osób w wieku 16 lat. Jedno- jest lęk, który jest także dużo lepiej zbadany naukowo3. poważnego cywilizacyjnego kryzysu. W tej sytuacji moż- Polska, jako relatywnie młoda demokracja, odrabia cześnie już 16 letni Austriacy mają realny wpływ na W przypadku młodzieży dużo mówi się także o pro- na tym sprawom albo wspólnie stawić czoła, albo przed zaległości na tym gruncie, w szczególności w zakresie politykę wybierając sowich przedstawicieli. Austriackie blemach z impulsywnością, uzależnieniach i autoa- nimi emocjonalnie i mentalnie uciekać, co na dłuższą aktywizacji młodych ludzi1. Pierwsze podwaliny idei sa- rozwiązanie z różnych względów nie zostało jednak im- gresji, łączących się z utratą wiary we własną dobrą metę także prowadzi do pogorszenia zdrowia psychicz- mostanowienia młodych postawiła powstała w 1990 plementowane szerzej. przyszłość, a także w to, że dorośli chronią młodszych nego. Adekwatna edukacja klimatyczna połączona ze roku Młodzieżowa Rada Miasta Częstochowy. Idea roz- i objaśniają im świat w sposób, jaki byłby dowodem wsparciem psychologicznym wobec wszystkich uczest- woju samorządności młodych była rozwijana od 1998 r. Z perspektywy obserwatora tzw. Polityki mło- rzeczywistej troski o przyszłość następnych pokoleń. ników procesu byłaby zatem formą świadomego i ak- przez Ogólnopolską Federację Samorządów Lokalnych. dzieżowej, można odnieść wrażenie, że młodzi ludzie tywnego radzenia sobie. Jako taka jest zarazem bardzo W 2011 r. prym w polityce młodzieżowej przejęła Pol- (wciąż) traktowani są niczym tykająca bomba zegaro- Warto wspomnieć, że w doświadczeniu mło- trudna, jak i bardzo pożądana. Niewiedza i zamykanie ska Rada Organizacji Młodzieżowych, która w 2018 r. wa. Rządzący chcieliby z jednej strony ją rozbroić, z dru- dzieży istnieją także pozytywne stany emocjonalne, oczu nikogo, bowiem przed świadomością zmiany kli- doprowadziła do włączenia młodych obywateli do spo- giej natomiast nie wiedzą jak do tego się zabrać. Osoba, które współwystępują z zaangażowaniem na rzecz klimatu już nie uratuje. A jedynie wiedza umożliwia ade- łeczności Europejskiego Forum Młodzieży. W 2019 r. która jednak tego dokona może liczyć na najbardziej matu i wiedzą o źródłach kryzysu i narzędziach potrzeb- kwatne działanie. powołana została Rada Dialogu z Młodym Pokoleniem, aktywny elektorat, nie stroniący od kreatywnych akcji nych do jego zwalczania. Te stany to poczucie działania ostateczne przyznając, że młodzi zostali dostrzeżeni i nadzwyczajnej aktywności. Z drugiej strony elektorat przez rządzących. ten jest bardzo zmienny, podatny na hasła i nieprze- widywalne zrywy. Ostatni taki ogólnoeuropejski zryw Wszystkie powyższe organizacje zostały opar- miał miejsce w 2012 r. To wtedy przez kraje Unii Eu- te o jeden fundament, jakim jest aktywizacja młodego ropejskiej szerokim echem przeszły protesty przeciwko pokolenia do włączenia się w procesy decyzyjne. Ko- Anti-Counterfeiting Trade Agreement (znane szerzej nieczność aktywizacji młodych nie jest problemem tyl- jako ACTA)4. Tysiące młodych ludzi protestowało przed ko Polski. Dane Eurostatu pokazują, że w wyniku kry- gmachami przedstawicielstw Parlamentu Europejskie- zysu ekonomicznego z lat 2007-2008 przez ostatnią go w całej Europie przeciwko potencjalnym ogranicze- dekadę w młodych narastało poczucie beznadziejności niu wolności słowa w Internecie. To właśnie te wyda- i niepewności. Do dziś rośnie w Europie odsetek mło- rzenia obrazują, że młodzi potrafią masowo jednoczyć dych ludzi klasyfikowanych jako NEET2. Oglądając zdję- się w istotnych dla nich kwestiach i wywierać skuteczny cia z protestów mających miejsce w krajach południa nacisk na podejmowane decyzje. Unii Europejskiej, najczęściej widoczni są młodzi ludzie. Zdjęcia takie są dowodem poczucia wyłączenia i bez- Na gruncie Polityki młodzieżowej, Polska radności wobec procesów politycznych. Stanowi to cał- może pochwalić się autorską metodą włączania mło- 1 Clayton, S., Manning, C., Krygsman, K., & Speiser, M. (2017). Mental health and our changing climate: impacts, implications, and guidance. kowite zaprzeczenie sloganu: „Nic o nas bez nas”. Hasła dych ludzi do dialogu z decydentami. Ostatnie lata to Washington, DC: American Psychological Association and ecoAmerica. 3 2 Budziszewska, M., Kardaś, A, Bohdanowicz, Z. (2021) Klimatyczne ABC. Interdyscyplinarne podstawy współczesnej wiedzy o zmianie klimatu. wykutego na potrzeby Dialogu Usystematyzowanego , okres rozwoju i powoływania nowych młodzieżowych Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Do pobrania: https://klimatyczneabc.uw.edu.pl/ zachęca do włączenia się w procesy konsultacyjne ma- organów doradczych przy poszczególnych minister- 3 Clayton, S., & Karazsia, B. T. (2020). Development and validation of a measure of climate change anxiety. Journal of Environmental Psychology, 69, 101434. pujące potrzeby młodych ludzi w UE. stwach czy instytucjach. Rozwiązanie to, zdaje się być 116 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 117

dobrym rozwiązaniem sektorowym, pokrywającym dziurze ozonowej. Powstający ubytek w stratosferze Zaangażowanie młodych ludzi w walkę z „katastrofą klimatycz- potrzebę pozyskiwania świadomych opinii młodego po- zapowiadał globalną katastrofę klimatyczną. To wła- ną” jest oczywiście zjawiskiem całkowicie pozytywnym i stanowi kolenia w kwestiach planowanych zmian. Jest jeszcze śnie „dziura ozonowa” przedostała się do świadomości jednak zbyt wcześnie by oceniać pokoleniowy wpływ tej masowej i urosła niemal do popkulturowego synonimu głos pokolenia w debacie o przyszłość naszej planety. Głos ten wy- strategii. zmian klimatu. Wiele organizacji, wsparta młodymi wo- brzmiewa i jest dostrzegany na arenie krajowej i międzynarodowej. lontariuszami i ludźmi nauki, alarmowało społeczeń- Ilość form zaangażowania się młodych w róż- stwo o niebezpieczeństwie i znaczeniu zachodzących i świadomość młodych ludzi, to kilkunastosekundowe Nie można przemilczeć jednak pewnej krytyki dotykają- nego rodzaju działania jest nieporównywalnie większa zmian. Wynikiem tych działań było stworzenie społecz- nagrania topniejących lodowców, zdjęcia następstw cej młodzieżowego aktywizmu klimatycznego. Najważ- niż kiedykolwiek wcześniej w historii. Młodzi coraz wy- nego lobbingu, który domagał się podjęcia natychmia- olbrzymich pożarów w Australii, czy porównanie gigan- niejszym wyzwaniem stojącym przed młodymi aktywi- raźniej zwracają na siebie uwagę i potrafią wyartykuło- stowych działań. To właśnie skuteczny lobbing dopro- tycznych ubytków pokrywy Antarktydy. Dostępna dziś stami nie jest denializm klimatyczny, czy postprawdy8, wać swoje oczekiwania i potrzeby. Co ważne, prowadzo- wadził ostatecznie do podpisania w 1987 r. Protokołu prędkość rozpowszechniania się informacji oraz ilość a zmierzenie się z zarzutami bezkrytycznego i surowego ny przez środowiska młodzieżowe lobbing decyzyjny montrealskiego7, które wyhamowało spadek stężenia źródeł danych jest bezsprzecznie zjawiskiem bezprece- spojrzenie na koszt ekonomiczny i społeczny postulo- jest skuteczny. Przykładem takiego działania młodych, ozonu w stratosferze w ciągu następnych lat. densowym. Takie multimedialne dowody nieuchronnej wanych, najdalej idących zmian. Za przykład takich do- który osiąga coraz większy sukces i przebija się do świa- globalnej katastrofy, zastąpiły edukację klimatyczną tkliwych transformacji może służyć wspomniana już re- domości masowej są młodzieżowe ruchy klimatyczne. Z przyczyn ustrojowych, a następnie w związ- młodych, którą (i tak dość ubogo) oferowano im w toku zygnacja z wydobycia węgla kamiennego. Wydaje się, że To między innymi dzięki nim debata o przyszłości klima- ku z reformami ekonomicznymi, walka z dziurą ozonową edukacji. remedium na wskazaną krytykę jest inicjowanie coraz tycznej, sprawiedliwej transformacji i zrównoważonym nie była w latach 80 i 90 głównym problemem młodych szerszych rozmów dotyczące sposobu i konieczności rozwoju trafiają na agendy Rady Europy, Parlamentu Polaków. Jednak powyższy rys historyczny dowodzi, że Powyżej opisane zjawisko wspierane jest przeprowadzenia uczciwej transformacji oraz edukowa- Europejskiego5, czy Organizacji Narodów Zjednoczo- walka ze zmianami klimatycznymi i związane z nimi ru- przez ogólną globalizację i właściwie nieograniczone nie o przyczynach wprowadzenia zmian. nych6. chy społeczne, nie są niczym nowym. Trudno zatem nie grono błyskawicznych odbiorców w sieci. W tym ukła- doszukiwać się pewnych podobieństw pomiędzy walką dzie młodzi ludzie są natychmiastowymi i bezpośred- To co charakteryzuje młodzieżowy aktywizm Działania młodzieżowych aktywistów klima- z „dziurą ozonową” i obecnym przeciwdziałaniem tzw. nimi adresatami informacji o skutkach zmiany klimatu klimatyczny w Polsce to niezwykle podatny grunt do tycznych zmieniły nieco zasady dotychczasowej debaty. „katastrofie klimatycznej”. i katastroficznej wizji przyszłości. Jako bierni obserwa- działania. Jak już wspomniano, włączenie się młodych Akcje klimatyczne dzieją się bowiem zarówno w świecie torzy są grupą, która poniesie największy koszt obecnej w debatę polityczną jest od dawna zjawiskiem pożąda- rzeczywistym, jak i w Internecie. Ten rodzaj sprzeciwu W Polsce, pośród organizacji walczących degradacji środowiska. Winą za zastany przez młodych nym i wyczekiwanym. Aktywizacja młodych ludzi do jest istotnie odnotowywany w przestrzeni publicznej za z „katastrofą klimatyczną”, dostrzegane jest rosnące stan środowiska obarczane są poprzednie pokolenia, debaty i współuczestnictwa w procesach decyzyjnych sprawą protestów, viralowych nagrań czy kreatywnych zaangażowanie młodzieżowych ruchów klimatycznych. które zbudowały swój dobrobyt degradując środowi- poszerza możliwe spektrum działania. Przed młodzie- happeningów. Wzrost liczby osób młodych, zaangażo- Ruchy te tworzą osoby określane jako młodzi dorośli, sko. Starsze generacje zapożyczały niejako dobrostan żowymi ruchami klimatycznymi jest jednak wciąż bar- wanych w działanie na rzecz klimatu, ilość informacji czyli - luźno przyjmując - osoby, które uczą się w się kolejnych pokoleń. Pojęcie zrównoważonego rozwoju dzo ważne wyzwanie. Aktywiści muszą zmierzyć się krążących po mediach społecznościowych, powstające w szkołach średnich lub są w trakcie studiów. Młodzi dopiero w ostatnich latach zyskuje na znaczeniu i jest z potrzebą globalnego upodmiotowienia młodszych sformalizowane i nieformalne grupy mające na celu aktywiści spotykają się z liczną krytyką przedstawi- wynikiem refleksji, o to jaki stan środowiska zastaną ko- pokoleń w dyskusji o zmianach klimatu. Wymaga to edukację klimatyczną i informowanie coraz szerszego cieli pokoleń, które swój dobrobyt i rozwój, ściśle wią- lejne pokolenia. Wszystkie omówione czynniki powodu- daleko idącego porozumienia środowisk młodzieżo- grona osób o następstwach „katastrofy klimatycznej” zały z przemysłem ciężkim i eksploatacją środowiska. ją odczucie stanowczego sprzeciwu młodych. Jednym wych walczących ze zmianami klimatu i przebicia się do określne jest jako swoisty fenomen. Zauważalny wzrost Konflikt pokoleniowy zaostrza się w chwili gdy uświa- z naturalnych ujść opisanego napięcia jest działanie świadomości masowej. Bez wypracowania wspólnych ilość i znaczenia rozmaitych przedsięwzięć, tworzy domimy sobie, że tylko przemysł wydobywczy węgla młodzieżowych ruchów klimatycznych. postulatów, głos poszczególnych środowisk może być przekonanie o ważności sprawy. Trudno się przecież nie kamiennego w Polsce – którego szybkie ograniczenie marginalizowany lub niesłyszalny. Będzie to wynikiem zgodzić z twierdzeniem, że należy chronić środowisko. lub likwidację postulują młodzi – generuje obecnie bez- nie tyle złej woli, co zbyt dużego rozbicia oczekiwań Optymizm studzą jednak powracające pytania: dlacze- pośrednio blisko 80.000 miejsc pracy, a pośrednio trzy młodych ludzi i braku konkretnych postulatów, które go ruchy klimatyczne zaczęły powstawać akurat teraz razy tyle. Dowodzi to, że walki o klimat, nie jest tylko mogą stać się zarzewiem merytorycznej dyskusji. i skąd wzięło się tak nagłe zainteresowanie młodych kli- walką młodych ludzi o czyste powietrze, jest to mie- matem i ekologią? W jaki sposób młodzi zwrócili uwagę rzenie się ze stworzonym i utrwalanym przez wiele lat na problemy klimatu polityków? pokoleniowym systemem wartości. Przy tak postawionej diagnozie należałby podnieść pytanie - skąd wśród 1 Ostatnie dziesięciolecie obfituje w projekty aktywizujące młodych ludzi do zaangażowanie się w życie lokalnych społeczności oraz włączenie się w procesy decyzyjne władz samorządowych i krajowych. Początkowo rolę stymulanta pełniły projekty finansowane ze środków Unii Europejskiej, Przed przejściem do omówienia zagadnienia, młodych rosnące zainteresowanie sprawami klimatu? m.in. programów takich jak „Młodzież w działaniu”, później „Erasmus+”. Obecnie inicjatywy te są wspierane również ze środków trzeciego sektora, należy rozprawić się z pewnym mitem. Cześć z obser- pochodzących z zbiórek publicznych, darowizn, dotacji. Na oddzielną uwagę zasługuje rosnące znaczenie młodzieżowych samorządów lokalnych, w szczególności młodzieżowych rad i młodzieżowych sejmików województw. watorów twierdzi, że ruchy ekologiczne i klimatyczne są To co zdecydowanie różni walkę z niegdysiej- 2 Za definicją z Wikipedii: NEET – nazwa zjawiska socjologicznego i określana nią grupa społeczna, obejmująca młodzież pozostającą poza sferą wymysłem schyłku lat dwudziestych XXI wieku i stano- szą dziurą ozonową i obecną katastrofą klimatyczną zatrudnienia i edukacji, czyli tych, którzy jednocześnie nie uczą się, nie pracują ani nie przygotowują się do zawodu. 3 Najbardziej rozwinięte narzędzie konsultacyjne dotyczące przyszłości młodzieży w krajach Unii Europejskiej. Ukonstytuowane przez Rezolucję Rady wią tymczasową modę. Jest to oczywiście stwierdze- - to formy przekazu. W pierwszym przypadku, mówi- Europy z dnia 27 listopada 2009 roku w sprawie odnowionych ram europejskiej współpracy na rzecz młodzieży. nie nieprawdziwe. Organizacje pozarządowe walczące my o walce stoczonej w dobie intensywnego rozwoju 4 Umowa handlowa dotycząca zwalczania obrotu towarami podrabianymi (ang. Anti-Counterfeiting Trade Agreement) – porozumienie międzynarodowe, mające na celu ustalenie standardów w walce z naruszeniami własności intelektualnej, którego sygnatariuszami miały być o stan środowiska zaczęły przebijać się do świadomo- radia i telewizji. To te media stały się głównym nośni- m.in. kraje Unii Europejskiej. ści masowej w drugiej połowie XX wieku. W 1961 roku kiem informacji i opinii. Podlegały przy tym znacznym 5 m.in. za sprawą konsultacji Unijnych Konferencji Młodzieży w ramach cykli Dialogu Usystematyzowanego, czy też działań Europejskiego Forum Młodzieży i poszczególnych Krajowych Rad Młodzieży. powstał World Wide Fund for Nature (WWF), a dziesięć ograniczeniom w sposobie przekazu, a nawet cenzury. 6 25 września 2015 r. Zgromadzenie Ogólne przyjęło Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 (A/RES/70/1), w której zostały określone lat później Greenpeace. Pokolenia wychowane po dru- Informacje o katastrofie klimatycznej rozpowszech- cele zrównoważonego rozwoju, obejmujące m.in. sprawiedliwą transformację. 7 Protokół montrealski w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową podpisane w Montrealu 16 września 1987 r., rozszerzone poprawki giej stronie żelaznej kurtyny, w latach 80 i 90 XX wieku, niane są w dobie mediów społecznościowych, Youtube sporządzonymi poprzez spotkań w Londynie w 1990 r., Kopenhadze w 1992 r., Wiedniu w 1995 r. oraz Montrealu w 1997 r. były zalewane doniesieniami o powiększającej się tzw. i TikToka. To co najbardziej oddziałuje na wyobraźnię 8 Postprawda (ang. post-truth) - efekt rozprzestrzeniania się populizmu, wypaczający sens merytorycznej dyskusji na rzecz dyskusji prowadzonej w mediach, w szczególności mediach internetowych, często opierającej się o elementy nieprawdziwe lub półprawdy, zakłamujące prawdzie obraz sytuacji, jednak niezwykle nośne z uwagi na krótką konstrukcję komunikatu, często podlegające szybkiemu obaleniu po weryfikacji źródeł. 118 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 119

społecznościowych (bo to nowy typ sąsiedztwa). Uczenie nia uwagi, jakie skutki pewne procesy i zjawiska, szcze- ŻYJĘ, BO WIEM I CZUJĘ się od innych jest najbardziej efektywne. gólnie generowane przez człowieka przynoszą planecie i nam, naszemu zdrowiu? Czy można uczyć historii, gdzie dr Michal Boni, Deputowany do Parlamentu Europejskiego VIII kadencji Ale to, co bardzo istotne - wiąże się z różnymi formami jest, a na pewno powinna być, wiedza dotycząca trendów edukacji formalnej, i mniej formalnej - jeśli chodzi na i faktów ekonomicznych (od starożytności do czasów przykład o edukację dorosłych. współczesnych), bez dostrzeżenia znaczenia różnych Coraz powszechniejsze staje się przekonanie - nie tyl- tycznych wydaje się to szczególnie ważne - toteż nie wynalazków dla środowiska, skutków rewolucji przemy- ko, jak wielkiej skali jest katastrofa klimatyczna, ale doraźne, ale ukierunkowane w długiej perspektywie for- Warto podjąć wysiłek, by wszelkie platformy edukacyj- słowej w jej wczesnych fazach oraz fazie od lat 70/90 i poczucie, że: KLIMAT TO MY. To oznacza, iż zaczynamy mowanie postaw, dostarczanie rzetelnej wiedzy w edu- ne i instytucje edukacyjne dla dorosłych miały dostęp ( poprzedniego wieku? Czy można uczyć geografii bez rozumieć, jak wiele zależy od nas, od każdego z nas. kacji klimatycznej jest fundamentalne. Przygotowana mocno promowany przez różne środowiska) do oferty elementów geologii, ale i pokazania uczniom, czym jest intelektualnie i społecznie w sprawach klimatycznych tematycznie powiązanej z wyzwaniami klimatycznymi antropocen oraz jak zmienić się mogą (już się zmieniają) Żeby ta świadomość rosła i rozwijała się dalej, niezbęd- młodzież jest warunkiem zmiany świata. (opracowane curricula i sylabusy). Może byłaby to oferta terytoria geograficzne pod wpływem emisji gazów - co ne są trzy rzeczy: dodatkowa, a może w niektórych przypadkach stałaby się z Arktyką, Antarktydą, puszczą amazońską, co z nadcho- stałym i ważnym elementem uczenia dorosłych nowych dzącym brakiem wody i żywności w Afryce, czy w Azji ? - upowszechnianie rozumienia zagrożeń klimatycznych Dlatego kompetencji, ważnych do rozumienia współczesnego opartego na wiedzy, dowodach, analizach i projekcjach świata. scenariuszowych: co się może zdarzyć w określonych edukacja Istotne zatem staje się przepracowanie podsta- okolicznościach, jakie czynniki w jaki sposób oddziały- wy programowej i uznanie wiedzy o sprawach środowi- wują, jak na problemy klimatu i środowiska wpływają jest kluczem Jak natomiast skowych i klimatycznych za element wielu obszarów edu- procesy i decyzje gospodarcze, a jak zachowania co- kacji. dziennego życia konsumentów, Jest wiele ścieżek edukacyjnych, które trzeba odpo- przygotować szkołę wiednio wykorzystać: - tworzenie i wzrost swoistej wrażliwości moralnej na i nauczycieli Dlaczego to, co niesie katastrofa klimatyczna, jaka jest odwracal- • media różnego typu, także internetowe powinny ność, ale i nieodwracalność skutków działań człowieka, wspomagać rozwój wiedzy (prawdziwej i przeciwnej do podjęcia spraw te wszystkie które doprowadziły i doprowadzają do zagrożenia życia teoriom spiskowym), przygotowując rzetelne progra- planety i ludzi. Z tym wiąże się poszukiwanie odpowiedzi my, prowadząc otwartą i mądrą debatę na tematy śro- klimatycznych? sugestie na pytanie: co i jak szybko trzeba zrobić, i jakim impera- dowiskowe, otwierając i udostępniając na wielką skalę tywem się kierować - niekiedy mówi się, iż ponieważ nie repozytoria informacyjno-popularyzacyjne. W jakimś nabierają w ostatnim ma planety B, to żyjemy w czasach etyki końca świata, sensie - sieć i media muszą stać się „zielone" ( jest Punktem wyjścia musi być rozwinięcie ścieżki co nie może oznaczać poddania się, ale musi prowadzić wiele fantastycznych programów radiowych - warto edukacji klimatycznej, ale w jakimś sensie wszechobec- czasie tak dużego do podjęcia walki o to, by było inaczej, popularyzować takie programy i otwierać ramówki na nej w całym programie szkolnym: poczynając od edukacji tematykę klimatyczną)! przedszkolnej, poprzez szkołę podstawową i średnią aż i nowego znaczenia? - aktywizm każdego i wszystkich na odpowiednią miarę: do studiów (tak! edukacja klimatyczna powinna być obec- musimy się buntować i pokazywać nasz gniew skiero- • specjalne programy edukacyjne powinny powsta- na na każdych studiach). Widać przyspieszenie rozumienia i odczuwania wany przeciwko tym, którzy opóźniają akcję ratunkową wać i wspomagać wiedzę i wrażliwość różnych grup spraw klimatycznych. Oprócz rosnącej wiedzy na wszystkie Ziemi, musimy perswadować znajomym i nieznajomym, społecznych i pokoleniowych. Obecne młode pokole- W wielu przedszkolach i szkołach już to funk- tematy kluczowe dla zagrożeń klimatycznych, mocnej ofer- jak wielka jest nasza odpowiedzialność za świat i co nie w dużej części jest zaangażowane w sprawy kli- cjonuje, ale należy wspomóc proces upowszechniania się ty Zielonego Ładu przedstawionego przez Komisję Europej- trzeba zmieniać w najbliższym otoczeniu, by pomóc matyczne, ale co z ich rodzicami, i jeszcze ważniejsze tego komponentu edukacyjnego, wypracować i zaofero- ską i realizowanego wspólnie z Parlamentem Europejskim nam i planecie, jako obywatele i obywatelki musimy - co z ich dziadkami i babciami? Lukę generacyjną wie- wać różne materiały, wreszcie - przygotować nauczycieli i krajami członkowskimi, kurczy się czas nie tylko na podję- domagać się od władz różnego szczebla, by podejmo- dzy i odczuć na temat zagrożeń dla równowagi rozwojo- i nauczycielki do prowadzenia zajęć na te tematy, także cie ważnych decyzji, ale podjęcie konkretnych działań. wały działania zmniejszające skalę niebezpieczeństw; wej świata - trzeba radykalnie pomniejszyć. Może warto z użyciem nowych technologii i nauczania hybrydowego wreszcie - musimy się wspólnie uczyć, jak konsekwent- pokusić się o to, by na wszystkich kursach popularnych (może warto zainicjować i rozwinąć współpracę z Cen- Ten bijący licznik - wytwarza emocje. A emocji nie zmieniać zachowania, począwszy od tego, jak wy- w Polsce spotkań Uniwersytetów Trzeciego Wieku były trum Nauki Kopernik nad opracowaniem w nowoczesnej w sprawach klimatycznych od kilku już lat uczą nas ruchy gląda nasze śniadanie, a skończywszy na tym, na kogo sesje z atrakcyjnie podawaną wiedzą o sprawach klima- wersji lekcji i materiałów z tej dziedziny). klimatyczne, takie choćby, jak Młodzieżowy Strajk Klima- głosujemy. tycznych, tyczny. Nie byłoby tej siły imperatywu moralnego podjęcia Niezbędne jest jednak coś dodatkowego. Wyko- działań ratunkowych wobec planety i naszego zdrowia i ży- Takiego sposobu myślenia, widzenia i odczuwania, ta- • cała przestrzeń publiczna powinna być wypeł- rzystanie wiedzy i źródeł dotyczących wyzwań klimatycz- cia, gdyby nie fenomen Grety Thunberg, protesty na ulicach, kich zachowań i postaw - powinniśmy się uczyć. niona tematyką spraw środowiskowych, przeka- nych na lekcjach różnych przedmiotów. klimatyczny bunt młodych. zywanych w dostępny i zachęcający sposób. Chodzi Edukacja zawsze musi mieć charakter długofalowy o to, by rosnąca wiedza i świadomość przeszły ze sfery Czy można dzisiaj wyobrazić sobie uczenie biolo- Nie wolno zmarnować tej energii rodzącej się - być nastawiona na formowanie młodych ludzi tak, osobnego świata wiedzy o klimacie, a stały się tema- gii bez wątku niosącego wiedzę o znaczeniu bioróżnorod- z troski o przyszłość planety! by dawali sobie radę przez całe życie: z rozumieniem tami codziennej wymiany zdań, rówieśniczej dyskusji ności dla równowagi ekosystemu - lądów i mórz, czy nie zmieniającego się świata, z pozyskiwaniem nowej wie- i współpracy - czy to podczas bezpośrednich fizycznie staje się koniecznością, by o szóstym wymieraniu uczyć dzy, umiejętności i kompetencji. W sprawach klima- spotkań koleżeńskich i sąsiedzkich, czy to w mediach na biologii? Czy można uczyć chemii i fizyki bez zwróce- 120 121

Edukacja klimatyczna w Polsce

United Nations Association – Poland

Zgodnie z art. 1 pkt 15 Prawa oświaty, system planów nauczania dla publicznych szkół, od 1 wrze- oświaty zapewnia w szczególności upowszechnianie śnia 2020 r. tematyka klimatyczna stała się jednym wśród dzieci i młodzieży wiedzy o zasadach zrównowa- z istotnych problemów społecznych, które powinny być żonego rozwoju oraz kształtowanie postaw sprzyjają- realizowane podczas zajęć z wychowawcą w szkołach cych jego wdrażaniu w skali lokalnej, krajowej i global- podstawowych i ponadpodstawowych. Jako stowarzy- nej. Jak wskazano w odpowiedzi Ministerstwa Edukacji szenie United Nations Association - Poland prowadzimy Narodowej z dnia 28 maja 2020 r. na pismo Młodzie- wydarzenia dotyczące zmian klimatycznych oraz zrów- żowego Strajku Klimatycznego w sprawie wdrożenia noważonego rozwoju, podczas których dostrzegamy, że edukacji klimatycznej do polskich szkół, realizacja wiele osób nie posiada podstawowej wiedzy w tym za- edukacji ekologicznej w szkołach jest obowiązkowa kresie, co świadczy o braku kompleksowego podejścia i obejmuje uczniów na każdym etapie edukacyjnym. w edukacji szkolnej do kwestii klimatycznych, a zapo- Cele kształcenia i treści nauczania wyznacza podstawa znanie się z rzetelnymi danymi w tym zakresie wymaga programowa. Obecnie, zgodnie z obowiązującą podsta- przeprowadzenia samodzielnego researchu. wą programową, edukacja ekologiczna jest realizowana w ramach poszczególnych przedmiotów szkolnych, tym Świadome i skuteczne przeciwdziałanie zmia- samym treści w tym zakresie są rozproszone i niekom- nom klimatycznym wymaga znajomości przyczyn, plementarne wobec siebie. Ponadto, tematy poruszane skali zjawiska oraz naszego wpływu na planetę. Klu- w ramach edukacji ekologicznej nie adresują kwestii czowym jest, aby edukacja klimatyczna przedstawia- katastrofalnych skutków zmian klimatu, mechanizmów ła kwestie związane z klimatem w sposób holistyczny zachodzących zmian, sposobów ich łagodzenia i przy- i tym samym pozwalała na kompleksowe zrozumienie stosowania się do nich, zaś nauczycielom niejednokrot- zachodzących zjawisk, przekładające się na świadome nie brakuje materiałów dydaktycznych w tym zakresie kształtowanie postaw proekologicznych. Każde poko- opracowanych na podstawie aktualnej wiedzy i rzetel- lenie powinno mieć możliwość przyswajania w szkole nych danych naukowych. Zgodnie z rozporządzeniem treści odpowiadających potrzebom i czasom, a jednym Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 czerwca 2020 r. z najpoważniejszych wyzwań i zagrożeń naszych cza- zmieniającym rozporządzenie w sprawie ramowych sów są właśnie zmiany klimatyczne. 122 123 124 125

Źródła wiedzy o klimacie

dr Aleksandra Kardaś, Uniwersytet Warszawski Podnieśmy nasze książki i nasze długopisy dr Andrzej Kassenberg, Instytut na rzecz Ekorozwoju – to o one są naszą najsilniejszą amunicją. dzinie, wśród znajomych, sąsiadów itp. Wiedza taka nie Co to jest podlega naukowej weryfikacji i związana jest z wiarygod- nością osoby przekazującej. Przykładem jest informacja Malala Yousafzai źródło wiedzy? o tym, że po zimie następuje wiosna, a potem lato i jesień. Nie weryfikujemy jej naukowo, przyjmujemy, że tak jest. Każdy, kto dzisiaj staje przed zadaniem, jakim jest zdobycie wiedzy czy uzyskanie informacji ma przed Trzeci rodzaj „wiedzy” jest związany z wiarą, sobą ogromne wyzwanie. Ilość źródeł jest tak ogrom- która polega na przekonaniu, że tak jest, jak uważamy, na, że samo ich poszukiwanie staje nie lada zadaniem. niezależnie czy potoczna wiedza oraz naukowa zaprze- Internet pod tym względem daje nieskończone możli- czają temu. Bazuje ona na fałszywych i nienaukowych wości. Wyświetlając w Google hasło „klimat", otrzymu- przekonaniach. Przykładem takiej „wiedzy” jest pogląd jemy 41,7 mln stron, a hasło climate aż 645 mln źródeł. głoszony przez Towarzystwo Płaskiej Ziemi, którego Gdybyśmy zatrzymali się na polskim haśle i każdemu członkowie i członkinie wierzą, że Ziemia jest dyskiem poświęcili nie więcej niż 20 sekund, to zajęłoby nam to z centrum w biegunie północnym, otoczonym ścianą ponad 26 lat, nie mówiąc o haśle po angielsku, co zaję- lodu, nad którą zawieszony jest kosmos, w tym Słoń- łoby ponad 400 lat. ce i Księżyc.

Aby dokonać przeglądu źródeł wiedzy, trzeba Edukacja, zwłaszcza formalna, ale także najpierw odpowiedzieć na pytanie, czym ono jest. Moż- nieformalna, aby budowała właściwy obraz świata, na wyróżnić trzy podstawowe źródła wiedzy. Przede musi opierać się o wiedzę naukową i dawać podstawy, wszystkim to wiedza naukowa pozyskania w oparciu zwłaszcza młodym ludziom, do odróżniania wiedzy od o badania, studia i analizy, które powinny być dobrze fałszywych informacji. Im lepiej wyposażymy ich w taką udokumentowane i zweryfikowane tak, aby uzyskały umiejętność, tym proces tworzenia cywilizacji zrówno- wysoki stopień wiarygodności. Przykładem takiej wie- ważonej pod względem społecznym i środowiskowym dzy naukowej jest stwierdzenie, że Ziemia jest okrągła będzie przebiegał łagodniej i efektywniej. i obraca się wokół siebie i krąży wokół Słońca.

Drugi rodzaj wiedzy związany jest z wiedzą potoczną, przekazywaną z pokolenie na pokolenie w ro- 126 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 127

nomiernym stopniu dotykają poszczególnych regionów mogących ilustrować te zagadnienia. W związku z po- Wydawane co kilka lat raporty IPCC nie wy- Co to jest i społeczności. Zmiana klimatu oraz próby ograniczenia wyższym, wartościowe jest nawiązywanie do zagadnień pełniają jednak wszystkich potrzeb osób szukających jej skutków stają się przez to nie tylko interesującym związanych z klimatem przez nauczycieli i wykładow- informacji na temat zmiany klimatu. W związku dużym wiarygodne problemem geofizycznym, ale także politycznym i spo- ców różnych specjalności, podczas zajęć z różnych tempem zmiany oraz tym, jak pilne stało się przeciw- łeczno-gospodarczym. Już obecnie stanowią ważną przedmiotów. działanie ociepleniu (ograniczanie emisji gazów cie- źródło wiedzy? motywację do podejmowania na szczeblu lokalnym, plarnianych), świadomy udział w dyskusjach czy edu- regionalnym, krajowym i międzynarodowym decyzji Korzystne jest, by źródła wiedzy wykorzy- kowanie wymaga częstszego aktualizowania danych. W dzisiejszym świecie, kiedy każdy może wpływających na życie wszystkich obywateli, a także stywane w edukacji na temat klimatu odzwierciedlały Z pomocą przychodzą tu publikowane co roku doku- wprowadzić do Internetu dowolną informację, ale także aktywność gospodarczą oraz funkcjonowanie środo- interdyscyplinarność problemu i miały formę fachowo menty takie jak: skorzystać z informacji wprowadzoną przez kogoś in- wiska przyrodniczego. Jest więc niezwykle istotne, przygotowanych kompilacji wiedzy z różnych dziedzin. nego, która wydaje mu się interesująca albo użyteczna, aby obywatele znali podstawowe fakty na temat zmia- Wspiera to u odbiorców zaufanie do nauki, ułatwia po-  Raport o stanie globalnego klimatu Światowej Or- wiarygodność informacji, czy wiarygodność źródła, ura- ny klimatu i mogli dzięki temu świadomie dokonywać znawanie metod wnioskowania i kształtowania się kon- ganizacji Meteorologicznej” (WMO Statement on sta do zasadniczego problemu, zwłaszcza kiedy mamy własnych wyborów – osobistych, zawodowych czy po- sensusu naukowego. W zależności od potrzeb opraco- the state of the Global Climate)2, przedstawiający posługiwać się nią, czy też korzystać z niego w procesie litycznych. Można to osiągnąć dzięki uwzględnieniu za- wania tego typu można wykorzystywać w całości lub dane o podstawowych wskaźnikach stanu klimatu edukacji. Wydaje się, że niezbędnym staje się wypraco- gadnień związanych ze zmianą klimatu w powszechnej we fragmentach – już samo przeszukiwanie spisu treści (temperatura, opady, ilość energii zgromadzonej wanie sposobu postępowania co do badania, stwierdze- edukacji formalnej, ale nie tylko. lub obecność odnośników do rozmaitych działów niesie w oceanie, stan kriosfery itd.), istotnych zjawiskach nia, że mamy do czynienia z wiarygodną informacja czy przekaz o wielopłaszczyznowości poruszanych zagad- z danego roku (np. susze, huragany), ale też ryzy- też źródłem informacji. Wydaje się, że można tu posłu- Dobre zrozumienie problemu globalnego ocie- nień. kach związanych ze zmianą klimatu dla ekosyste- żyć się wypracowanym przez siebie zasadami spraw- plenia wymaga informacji na temat: mów, zdrowia publicznego czy infrastruktury. dzania, weryfikacji tej wiarygodności. Przykładowo takimi zasadami mogą być:  czynników kształtujących klimat planety, takich Międzynarodowe  Biuletyn pomiarów gazów cieplarnianych Świato- jak bilans energetyczny, efekt cieplarniany, obieg wej Organizacji Meteorologicznej (WMO Greenho- a) Posługiwanie się przede wszystkim informacją węgla w przyrodzie, źródła wiedzy use Gas Bulletin)3, przedstawiający aktualne dane ze źródeł naukowych, zwłaszcza o uznanej pozy- o koncentracjach najważniejszych gazów cieplar- cji, jako ośrodek czy czasopismo, czy też strona  przyczyn współczesnej zmiany klimatu, czyli o klimacie nianych. podająca wiedzę, informacje. Warto zaznaczyć, że związku między działaniami człowieka a emisjami źródłem wiedzy w nauce są tylko recenzowane ar- gazów cieplarnianych i wzrostem średniej tempe- Podstawowym źródłem informacji spełniają-  Budżet węglowy (Carbon Budget) (https://www. tykuły i publikacje. ratury powierzchni Ziemi, cym powyższe kryterium są raporty Międzyrządowego globalcarbonproject.org/carbonbudget/) wyda- b) Zweryfikowanie podanej informacji z innych źródeł; Zespołu ds. Zmiany Klimatu (Intergovernmental Panel wany przez międzynarodowy zespół Global Car- w przypadku potwierdzenia można uznać, że są  konsekwencji zmiany klimatu, zarówno bezpośred- on Climate Change, IPCCC) (https://www.ipccc.ch/). To bon Project (https://www.globalcarbonproject. one wiarygodne. nich (np. zmiany w zjawiskach atmosferycznych wszechstronne, wykonywane przez specjalistów pod- org/, zbierający informacje o aktualnych emisjach c) Zasięgnięcie informacji u osoby czy instytucji, któ- czy wzrost poziomu morza) jak i bardziej złożo- sumowania aktualnego stanu badań – ogólnie w tema- dwutlenku węgla w poszczególnych państwach ra cieszy się naszym zaufaniem, czy ta informacja, nych, związanych z reakcją ekosystemów, gospo- cie zmiany klimatu (raporty podsumowujące, np. Fifth (na stronie projektu znajduje się także doskonały czy też dostarczana wiedza, są wiarygodne. darką czy zdrowiem publicznym, Assessment Report (https://www.ipcc.ch/assessment- interaktywny atlas emisji) (http://www.globalcar- d) Zastanowienie się, czy dane źródło wiedzy czy in- -report/ar5/) lub w bardziej szczegółowych kwestiach bonatlas.org/en/CO2-emissions). formacji, może mieć interes biznesowy, polityczny,  polityki klimatycznej zawierającej rozwiązania do- (raporty specjalne, np. Special Report on the Warming czy ideologiczny do ich przykazywania i traktować tyczącej sfery gospodarczej i społecznej, pozwa- of 1.5°C (https://www.ipcc.ch/sr15/) lub Special Report  Raporty o nadwyżce emisji Programu Środowisko- ją z rezerwą. lające na przeciwdziałanie zmianie klimatu oraz on Ocean and Cryosphere in Changing Climate (https:// wego ONZ (UNEP Emissions Gap Report)4 zesta- e) Korzystanie z wiedzy i informacji, ze źródeł, z któ- przystosowanie infrastruktury i organizacji społe- www.ipcc.ch/srocc/)). W ramach IPCC pracują trzy wiające bieżące emisje gazów cieplarnianych zwią- rych korzystaliśmy wcześniej i nie nadużyły nasze- czeństwa do zmieniających się warunków, a także grupy robocze, zajmujące się fizycznymi podstawami zane z działalnością człowieka ze scenariuszami, go zaufania. służących ograniczeniu wzrostu średniej tempera- wiedzy o zmianie klimatu (grupa I), konsekwencjami które pozwoliłyby na zatrzymanie ocieplania się tury powierzchni Ziemi. zmiany klimatu, ryzykiem i adaptacją (grupa II) oraz roz- klimatu na poziomie poniżej 1,5 lub 2°C względem wiązaniami mogącymi pozwolić na ograniczenie zmia- epoki przedprzemysłowej, omawiające źródła tych Czemu mają służyć Wszystkie powyższe kwestie rozpatrywać ny klimatu (grupa III). Należą do nich specjaliści nauk emisji i możliwości ich ograniczenia w najbliższym można zarówno na płaszczyźnie fizycznej czy technicz- przyrodniczych, ale też technicznych i społecznych ze czasie. źródła wiedzy nej, jak też społecznej i ekonomicznej, a także przyrod- wszystkich kontynentów, co zapewnia uwzględnienie niczej. Dopiero połączenie różnych ujęć tematu pozwala perspektywy wielu kultur. Autorzy systematycznie Osoby edukujące lub edukujące się w kwestii o klimacie? na uchwycenie skomplikowanych zależności pomiędzy analizują doniesienia publikowane w recenzowanych zmiany klimatu mogą potrzebować nie tylko aktualnych działalnością człowieka a środowiskiem. Poruszanie się czasopismach naukowych, oceniając je i syntetyzując danych, ale też opisów mniej i bardziej podstawowych Globalna zmiana klimatu, potocznie nazywa- w gąszczu informacji (nie tylko na temat globalnego według ustalonych kryteriów. Mamy tu więc do czynie- zjawisk przyrodniczych, prawidłowości ekonomicznych, na globalnym ociepleniem, wpływa na warunki życia ocieplenia) ułatwia także znajomość metod prowadzenia z ustalaniem i formułowaniem opartego na wiedzy społecznych itp. Wyjaśnienia dotyczące niektórych moż- na Ziemi i zmusza jej mieszkańców do daleko idącej nia badań naukowych, reguł logicznego rozumowania konsensusu1 w bardzo wielu kwestiach. na znaleźć w raportach IPCC – w sekcjach „Najczęściej adaptacji. Jej konsekwencje, takie jak wzrost prawdo- i dowodzenia twierdzeń w naukach empirycznych, oraz zadawane pytania” lub specjalnych ramkach. podobieństwa upałów, susz, powodzi i innych zjawisk powstawania konsensusu opartego na wiedzy. Badania Ważnymi źródłami informacji na poziomie UE ekstremalnych, czy wzrost poziomu morza, w nierów- klimatu i ich historia dostarczają licznych przykładów dotyczącymi tematyki klimatycznej, ale bardziej doty- 128 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 129

czących skali zagrożenia, jak i zakresu podejmowanych CICERO (Norwegia - https://www.cicero.oslo.no/en) organizacji ekologicznych, które występują w imieniu Współcześnie powszechnie wykorzystywa- działań są, poza Dyrekcją ds. Klimatu w ramach Komisji - czołowy instytut interdyscyplinarnych badań klima- społeczeństwa obywatelskiego oraz starają się dbać nym źródłem wiedzy naukowej są strony internetowe. Europejskiej, Europejska Agencja Środowiska i Euro- tycznych. o różnorodność biologiczną zagrożoną zmianą klimatu. Istnieje wiele serwisów, które mogą być przydatne dla stat. Pierwszy z nich w ramach działu powietrze i klimat E3G – Third Generation Environmentalism (W. Stanowią także źródło wiedzy, które można wykorzysty- nauczycieli i nauczycielek, prowadzonych przez instytu- (https://www.eea.europa.eu/pl/themes) zawiera analizy Brytania - https://www.e3g.org/) - niezależny europej- wać w ramach edukacji klimatycznej. Przygotowywane cje naukowe, ale też osoby czy organizacje specjalizują- i informacje dotyczące: zapobiegania zmianie klimatu, ski ośrodek analityczny zajmujący się zmianą klimatu są raporty, stanowiska jak i także prowadzone kampa- ce się w popularyzacji nauki. Przeglądając zgromadzo- adaptacji do jego zmiany oraz zanieczyszczenia po- z globalnej perspektywy. nie informacyjne oraz działania edukacyjne. Do szcze- ne w nich zasoby, należy zwracać uwagę, czy autorzy wietrza. Eurostat zawiera bazę danych statystycznych Grantham Research Institute on Climate Change gólnie znaczących należy zaliczyć: dysponują kompetencjami w poruszanych przez siebie dotyczącą tematyki klimatycznej (https://ec.europa.eu/ and the Environment (W. Brytania - https://www.lse. Climate Action Network ( https://climatenetwork. tematach, powołują się na źródła naukowe, czy na przy- eurostat/web/climate-change/data/databas) obejmują- ac.uk/granthaminstitute/about/about-the-institute/) ) - org/) - największa na świecie sieć klimatyczna, składa- kład konsultują treści ze specjalistami. Przykładem do- cą: emisje gazów cieplarnianych, źródła ich pochodze- światowe centrum badań i szkoleń związanych z poli- jąca się z ponad 1500 organizacji społeczeństwa oby- brego źródła jest Global Climate Change – Vital Signs of nia, przeciwdziałanie, wpływ i adaptację oraz inicjatywy tyką w zakresie zmiany klimatu i środowiska, integrując watelskiego w ponad 130 krajach, wspólnie walcząca the Planet (https://climate.nasa.gov/), strona w języku działań na rzecz klimatu. międzynarodową wiedzę z zakresu ekonomii, finansów, z kryzysem klimatycznym. Stara się budować mosty angielskim prowadzona przez NASA, na której znajdzie- geografii, środowiska, rozwoju międzynarodowego z partnerami i interesariuszami w całym ruchu klima- my zarówno podstawowe wiadomości o zmianie klima- i ekonomii politycznej. tycznym i poza nim, aby naciskać na rządy, aby podjęły tu i jej przyczynach, aktualne wartości najważniejszych Ważniejsze centra Potsdam Institute for Climate Impact Research odważne i pilne działania na rzecz klimatu, aby zakoń- wskaźników stanu klimatu, jak i informacje o aktualnie (Niemcy - https://www.pik-potsdam.de/en/home) – in- czyć erę paliw kopalnych. prowadzonych badaniach. badawcze i informa- stytut o uznanej pozycji działający na rzecz poszerzania European Environmenta Bureau (https://eeb.org/) granic naukowych w zakresie interdyscyplinarnych ba- - największa sieć ekologicznych organizacji obywatel- Redakcją internetową ściśle współpracującą cyjne stanowiące dań wpływu klimatu na zrównoważony rozwoju oraz do- skich w Europie. Obecnie składa się z ponad 160 orga- z naukowcami jest także brytyjski Carbon Brief (https:// starcza wiedzy i rozwiązań na rzecz bezpiecznej i spra- nizacji członkowskich w ponad 35 krajach. Działa na www.carbonbrief.org/). Obok aktualności ze świata ba- źródła wiedzy wiedliwej przyszłości klimatycznej. rzecz zdrowej planety, świata o bogatej różnorodności dań czy polityki klimatycznej, serwis często zamiesz- Tyndall Centre for Climate Change Research (W. biologicznej i bezpiecznym klimacie. cza obszerne artykuły dokładnie objaśniające kwestie, o klimacie Brytania - https://www.tyndall.ac.uk/) – partnerstwo Friends of the Earth (https://www.tni.org/en/profile/ które mogą być niezrozumiałe, jeśli bazujemy tylko na uniwersytetów skupiające naukowców z nauk społecz- friends-of-the-earth-international-foei) - Największą na skrótowych notkach prasowych. Teksty te często zbie- Wiele krajów na świecie posiada własne nych i przyrodniczych oraz inżynierii w celu opracowa- świecie lokalna sieci środowiskowa, zrzeszającą 76 kra- rają wiedzę z wielu opracowań naukowych, miewają centra informacji o klimacie i jego zmianie, jak i także nia zrównoważonych odpowiedzi na zmianę klimatu. jowych grup członkowskich i około 5000 lokalnych grup formę „pytań i odpowiedzi”, zawierają głosy ekspertów o skali zagrożenia, podejmowanych działaniach, a czy World Resources Insititute (Stany Zjednoczone - aktywistów na każdym kontynencie. Przeciwstawia się (np. Explainer: How climate change is accelerating sea też adaptacji do jego zmiany. Przykładem takiej jed- https://www.wri.org/) – światowa organizacja badaw- obecnemu modelowi globalizacji gospodarczej i korpo- level rise5, lub Q&A: How ‘integrated assessment mo- nostki w Stanach Zjednoczonych, działające w ramach cza współpracująca z rządami, przedsiębiorstwami, racyjnej oraz promujemy rozwiązania, które pomogą dels’ are used to study climate change6). Strona ułatwia National Oceanic and Atmospheric Administration, instytucjami wielostronnymi i grupami społeczeństwa w tworzeniu społeczeństw zrównoważonych środowi- kompilowanie wiedzy także poprzez zastosowanie inte- jest NOAA.Climate (https://www.climate.gov/), która obywatelskiego w celu opracowania praktycznych roz- skowo i sprawiedliwych społecznie. raktywnych map i infografik (np. Food Insecurity & Cli- dostarcza wyników badań naukowych i informacji dla wiązań, które poprawiają jakość życia ludzi i chronią World Wild Fund tzw. WWF (https://www.world- mate change7). społeczeństwa amerykańskiego dotyczących kwestii przyrodę. Swoją działalność koncentruje wokół siedmiu wildlife.org/) - Wiodąca na świecie organizacja zajmują- klimatycznych. U jej podstaw leży przeświadczenie, globalnych wyzwań: żywność, lasy, woda, energia, kli- ca się ochroną przyrody. WWF działa w prawie 100 kra- że zdrowie, bezpieczeństwo i dobrobyt ekonomiczny mat, ocean i miasta. jach. Na każdym poziomie współpracuje ona z ludźmi Polskie źródła Amerykanów są ściśle powiązane z klimatem i pogo- Wuppertal Institute for Climate, Environment na całym świecie, aby opracowywać i dostarczać inno- dą. Ludzie chcą i potrzebują informacji, które pomogą and Energy (Niemcy - https://wupperinst.org/en/the- wacyjne rozwiązania, które chronią społeczności, dziką wiedzy o klimacie im w podejmowaniu decyzji dotyczących zarządzania -institute) - międzynarodowy think tank zajmujący się przyrodę i miejsca jej występowania. zagrożeniami i szansami związanymi z klimatem, przed badaniami nad zrównoważonym rozwojem, skupionymi Podręczniki pogłębionej wiedzy którymi stoją. na wpływie i praktycznym zastosowaniu. Koncentruje się na rozwijaniu procesów transformacji, których ce- Wybrane Raporty nie mają jednak charakteru podręcz- Obok instytucji typowo międzynarodowych, lem jest kształtowanie przyjaznego dla klimatu i zaso- nika, który prowadziłby czytelnika przez zagadnienia badania, studia czy analizy dotyczące zmiany klimatu, booszczędnego świata. międzynarodowe krok po kroku i dostarczał pełnej wiedzy ogólnej po- skali wpływu aktywności człowiek, przewidywań co do trzebnej do zrozumienia poruszanych problemów. Jej bliższej czy dalszej przyszłości, jak i także koniecznej portale stanowiące zdobycie wymaga sięgnięcia do bardziej podstawowych polityki klimatycznej w perspektywie średniookresowej NGO międzynarodo- źródeł, takich jak na przykład „Klimatyczne ABC” pod i długofalowej oraz działań bieżących, stanowią przed- źródła wiedzy redakcją M. Budziszewskiej, A. Kardaś i Z. Bohdano- miot zainteresowań instytucji naukowych czy ośrodków we zajmujące się wicza, napisane przez kilkanaścioro specjalistów nauk badawczych. Na całym świecie są ich setki, jak nie ty- i informacji przyrodniczych, społecznych oraz inżynierii, i wydane siące. Poniżej kilka z nich, o uznanej renomie i znacze- klimatem przez Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego (ht- niu, które stanowią interesujące źródła uzupełniającej o klimacie tps://klimatyczneabc.uw.edu.pl/). wiedzy o kwestiach klimatycznych: Tematyka zmiany klimatu, ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, dążenia do neutralności kli- Dla pogłębienia wiedzy naukowej istotnym matycznej nie jest obca międzynarodowym sieciom wydawnictwem na polskim rynku jest książką autor- 130 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 131

stwa M. Popkiewicza, A. Kardaś i Sz. Malinowskiego p.t  materiały edukacyjne „Przyjaciele klimatu”, któ- 19GIC PL/001205) (https://www.kobize.pl/pl/article/ niu do różnych sektorów jak: energetyki, transportu, „Nauka o klimacie”.8 Podręcznik ten omawia mecha- rych celem jest przybliżenie w przystępny spo- life-viiew-2050/id/1789/life-viiew-2050) przemysłu, rolnictwa czy gospodarki odpadami. nizm funkcjonowania klimatu, zmiany klimatu w historii sób uczniom szkoły podstawowej kluczowych Ziemi, obecną zmianę klimatu, prognozę na przyszłość zagadnień związanych z ochroną klimatu oraz Tematyką zmiany klimatu, która może być Do szczególnie aktywnych w naszym kraju w omawia- oraz materiały dodatkowe. działaniami na rzecz adaptacji do zachodzących użyteczna dla edukacji, zajmuje się Instytut Meteoro- nym zakresie należą: zmiany klimatu. (https://www.gov.pl/web/klimat/ logii i Gospodarki Wodnej, który wydał Raport IMGW- Do ważnych opracowań zaliczyć należy także materialy-edukacyjne) -PIB: Klimat Polski 2020. Jak autorzy sami piszą jest ClientEarth – Prawnicy dla Ziemi „Dla klimatu przeciw ubóstwu. Scenariusz zajęć lekcyj- c) Krajowy plan energii i klimatu, gdzie zamieszczony to opracowanie zawierające syntetyczny opis klimatu (https://www.pl.clientearth.org/) – zespół prawników nych” (http://globalnepoludnie.pl/IMG/pdf/scenariusz- jest dokument obrazujący założenia i cele oraz po- Polski w 2020 roku, sporządzone w odniesieniu do cech zajmujących się ochroną środowiska. Łącząc prawo, -FINAL_bez_spadow.pdf), które powstało w ramach lityki i działania na rzecz realizacji pięciu wymiarów klimatu wieloletniego oraz z perspektywy współcze- naukę i politykę publiczną tworzą strategie i narzędzia, Akcji dla Globalnego Południa stanowiącej program unii energetycznej tj. bezpieczeństwa energetycz- snego globalnego ocieplenia. To kompendium wiedzy które pomagają mierzyć się z największymi problema- Polskiej Zielonej Sieci. Ma ona na celu dostarczenie wie- nego, wewnętrznego rynku energii, efektywności na temat zmienności temperatury powietrza, opadów mi środowiska naturalnego. Jeden z obszarów aktyw- dzy i włączenie Polek i Polaków w ogólnoświatową de- energetycznej, obniżenia emisyjności oraz badań atmosferycznych, klimatycznego bilansu wodnego czy ności dotyczy klimatu (https://www.pl.clientearth.org/ batę na temat globalnej współzależności krajów lepiej naukowych, innowacji i konkurencyjności. ekstremalnych zdarzeń pogodowych”. W ramach Insty- klimat/. i słabiej rozwiniętych. (www.globalnepoludnie.pl). Pod- tutu stworzona została Baza danych o zmianie klimatu ręcznik zawiera sześć scenariuszy lekcji omawiających Urzędem centralnej administracji rządowej, Klimada 2.0, która obejmuje: Forum Energii szeroko aspekty powiązania zmiany klimatu z sytuacja powołanym do gromadzenia, przetwarzania i udostęp- (https://www.forum-energii.eu/pl) – think-tank, który mieszkańców globalnego południa i roli państw rozwi- niania danych statystycznych na temat gospodarki, Scenariusze zmiany klimatu w Polsce w XXI w. w oparciu o dane i analizy tworzy fundamenty czystej, niętych w tej kwestii. społeczeństwa i ochrony środowiska, jest Główny Adaptację do zmian klimatu. innowacyjnej, bezpiecznej i efektywnej energetyki. Ma Urząd Statystyczny. E-learning na temat zmiany klimatu. to służyć realizacji przez Polskę celów energetyczno- Mityzację czyli przeciwdziałanie zmianie klimatu. -klimatycznych w 2030 r. i 2050 r. Jednym z ostatnich Instytucje Informacje na czym polega zmiana klimatu opracowań Forum Energii jako przykład można przy- Instytucje Edukację (krótka informacja) toczyć „Jak Polska może osiągnąć zwiększone cele rządowe redukcyjne emisji GHG do 2030 roku” (https://www. naukowe Baza dostępna jest pod linkiem https://klimada2. forum-energii.eu/pl/analizy/analiza-55ghg). Podstawową jednostką administracji central- ios.gov.pl/?utm_source=JU&utm_medium=go- nej, zajmującą się kwestiami zmiany klimatu i adaptacji W ramach Instytutu Ochrony Środowiska – ogle&utm_campaign=search&utm_term=%7Bkeywor- Instrat (http://instrat.pl/) - think-tank zajmujący się do- do niej, jest Ministerstwo Klimatu i Środowisko (MKiŚ), Państwowy Instytut Badawczy, nadzorowanego przez d%7D&utm_content=%7Bcreative%7D radztwem w zakresie polityk publicznych. Prowadzone gdzie na stronie internetowej (https://www.gov.pl/web Ministerstwo Klimatu i Środowiska, działa Krajowy programy badawcze obejmują zagadnienia gospodarki klimat/zalozenia), poza samą informacją o aktywności Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBi- W ramach instytutów Polskiej Akademii Nauk, cyfrowej, energii i środowiska, zrównoważonych finan- tego organu, można znaleźć zakładki dotyczące naj- ZE), który prowadzi Krajowa Bazę o emisjach gazów jak i wyższych uczelni, tworzone są opracowania oraz sów oraz rynku pracy i nierówności. Zajmuje się m. in. ważniejszych aspektów działalności resortu. Wśród cieplarnianych i innych substancji. Co roku prezento- raport dotyczące bezpośrednio jak i pośrednio tematyki unijną polityką klimatyczno-energetyczną. nich z punktu widzenia zmiany klimatu zwracają uwagę wany jest Krajowy raport inwentaryzacyjny w języku zmiany klimatu, adaptacji do zmiany klimatu oraz ca- jako źródła informacji następujące: angielskim na potrzeby Ramowej konwencji Narodów łego aspektu działań oraz rozwiązań mieszczących się Instytut Jagielloński a) Miasto z klimatem. Pokazany jest zakres analizy Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu oraz Proto- w pojęciu polityka klimatyczna. Warto wymienić Komi- (http://jagiellonski.pl/home) - Instytut Jagielloński oceny działań podejmowanych przez miasta, której kołu z Kioto oraz synteza po polsku. Ostatni raport za tet Badań nad Zagrożeniami PAN. jest niezależnym ośrodkiem analitycznym, centrum celem jest zmierzenie efektów we wdrażaniu poli- danym za okres 1988 – 2019 w wersji polskiej synte- wymiany poglądów i budowania strategii. Przyświeca tyki ekologicznej i klimatycznej. (https://www.gov. tycznej dostępny jest pod linkiem https://www.kobize. jemu idea podnoszenia znaczenia Polski i Europy Środ- pl/web/klimat/miasto-z-klimatem2). pl/uploads/materialy/materialy_do_pobrania/krajowa_ Think tanki kowo-Wschodniej we współczesnym świecie. Jednym b) Edukacja ekologiczna gdzie zamieszczone są lek- inwentaryzacja_emisji/NIR_2020_raport_syntetyczny_ z ostatnich opracowań Instytutu to „Polityka energe- cje z klimatem zawierające serię nagranych do- PL.pdf. KOBiZE wykonuje także zadania dotyczące m.in. Istotną rolę w tworzeniu i rozpowszechnianiu tyczna Polski w świetle unijnego pakietu „Fit for 55%” stępnych webinariów i przygotowane przez eks- przygotowywania projekcji emisji gazów cieplarnia- wiedzy oraz informacji stanowią społeczne instytucje (http://jagiellonski.pl/news/833/polityka_energetycz- pertów prezentacje mogące poszerzyć wiedzę nych, określania metodyk szacowania wielkości emisji studialno-badawcze z angielskiego zwane think-tank, na_polski_w_swietle_unijnego_pakietu_fit_for_55) nauczycieli z obszarów klimat, środowisko i ener- i wskaźników emisji oraz analiz dotyczących rozdziału zajmujące się politykami publicznymi w różnym wy- gia. (https://lekcjezklimatem.pl/), W ramach za- uprawnień do emisji wśród uczestników EU ETS. Służą miarze. Stanowią one ważne i kluczowe instytucje dla Instytut na rzecz Ekorozwoju kładki dostępne są: temu są dwa projekty realizowane w ramach programu budowy społeczeństwa obywatelskiego. Pełnią one (https://www.pine.org.pl/) - inspiruje do podejmowania  badania co do świadomości ekologicznej Polaków Life: bardzo istotną rolę w tworzeniu źródeł wiedzy i rozpo- decyzji w duchu zrównoważonego rozwoju. Osobom w tym kwestii zmiany klimatu (https://www.gov.pl/ System dostarczania i wymiany informacji wszechnianiu informacji dotyczących klimatu w szero- odpowiedzialnym za siebie, swoje grupy i organizacje web/klimat/badania-swiadomosci-ekologicznej). w celu strategicznego wspierania wdrażania polityki ko rozumiany aspekcie tego określenia. Przede wszyst- pomaga tworzyć nowe produkty, strategie, plany, pro-  informacje o społecznych kampaniach prowadzo- klimatyczno-energetycznej (LIFE Climate CAKE PL). kim ich aktywność dotyczy różnych wymiarów polityki gramy, analizy i rozwiązania z uwzględnieniem zasad nych przez MKiŚ mających na celu podniesienie (https://www.kobize.pl/pl/article/life-climate-cake-pl/ klimatycznej i stanowi często propozycję alternatywną ekorozwoju, którymi kierujemy się we wszystkim czego świadomości ekologicznej i edukację społeczeń- id/962/opis-projektu0. w stosunku do działań proponowanych przez admini- się podejmujemy. Dbałość o dobrą jakość środowiska, stwa m.in. w zakresie gospodarki odpadami, dba- Ocena długoterminowego wpływu europejskiego syste- strację rządową i samorządową. Pozwalają one na wy- życia i produktów jest nadrzędną wartością. Ostatnio nia o ochronę powietrza i klimatu. (https://www. mu handlu uprawnieniami do emisji (EU ETS) na zero- robienie sobie szerszego poglądu na sprawy dotyczące dostępne jest nowe narzędzie do śledzenia polityki kli- gov.pl/web/klimat/kampanie-spoleczne) emisyjną gospodarkę do 2050 r. LIFE VIIEW 2050 (LIFE klimatu, a zwłaszcza polityki klimatycznej w odniesie- matycznej – NECP Tracker (https://www.pine.org.pl/ 132 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 133

nowe-narzedzie-do-sledzenia-polityki-klimatycznej- -sprawiedliwa-transformacja-energetyczna-slaska-i- zycznych, biologicznych czy technicznych konsekwencji IPCC) pilnie zwracać uwagę na datę ich wydania oraz -necp-tracker/). -zaglebia/); zmiany klimatu, informacje o sposobach prowadzenia daty publikacji, na które powołują się autorzy. Chociaż i wynikach badań klimatu. Artykuły zawierają odnośniki prawa fizyki pozostają niezmienne, w przypadku pod- Instytut Spraw Publicznych Sieć wsparcia społecznych inicjatyw do prac naukowych i są konsultowane ze specjalista- ręczników starszych niż 5 lat warto sięgnąć do wspo- (https://www.isp.org.pl/) - niezależny ośrodek badaw- dla klimatu mi a nad pracą portalu czuwa rada naukowa złożona mnianych wcześniej, regularnie wydawanych raportów, czo-analityczny. Prowadzi badania, ekspertyzy i wypra- (http://www.zielonaakcja.pl/index.php/projekty/97-pro- z przedstawicieli nauk o Ziemi, biologicznych i ochrony w celu zweryfikowania danych liczbowych opisujących cowuje rekomendacje dotyczące podstawowych kwestii jekty/w-realizacji/725-siec-wsparcia-spolecznych-ini- środowiska. stan systemu klimatycznego. Na szczęście w związku życia publicznego. Posiada działa dotyczący zrównowa- cjatyw-dla-klimatu); z wagą i globalnością problemu zmiany klimatu, insty- żonego rozwoju i polityki klimatycznej (https://www.isp. W ramach Instytutu na rzecz Ekorozwoju dzia- tucje naukowe i państwowe kładą coraz większy nacisk org.pl/pl/temat/zrownowazony-rozwoj-i-kryzys-klima- Klimat do zmiany ła portal chronmyklimat.pl (http://www.chronmykli- na upowszechnianie zarówno podstawowych wyników tyczny-15). otwarte zajęcia edukacyjne (http://fer.org.pl/projekty/ mat.pl/wiadomosci), którego celem jest dostarczanie pomiarów jak i opracowań oraz narzędzi ułatwiających klimat-na-fali/); rzetelnych, bieżących informacji i fachowych opraco- korzystanie z nich zarówno w edukacji jak w rozmaitych WiseEuropa Społeczny Terytorialny Plan Sprawiedliwej wań związanych ze zmianą klimatu w różnych obsza- wysiłkach związanych z adaptacją do nowych warun- (https://wise-europa.eu/) – działa na rzecz poprawy Transformacji Subregionu Wałbrzyskiego rach życia i gospodarki, z uwzględnieniem negocjacji ków. jakości polityk krajowej i europejskiej oraz środowiska (https://eko-unia.org.pl/terytorialny-plan-sprawie- klimatycznych na forum UNFCCC oraz procesu wdra- gospodarczego przez oparcie ich na rzetelnych anali- dliwej-transformacji-sw-neutralnosc-klimatycz- żania unijnej polityki klimatyczno-energetycznego. Tak jak pisano wcześniej, istotnym w eduka- zach ekonomicznych i instytucjonalnych, niezależnych na-2040/); cji klimatycznej jest wiarygodność i aktualność źródeł badaniach oraz ocenach oddziaływania polityki na go- wiedzy oraz informacji. Aby ułatwić dostęp do źródeł spodarkę. Prowadzi program badawczy energia, klimat Raport WWF „Zeroemisyjna Polska 2050” Podsumowanie wiedzy o klimacie, proponuje się stworzenie, w ramach i środowisko. (https://www.wwf.pl/ZeroemisyjnaPolska; United Nations Global Compact (UNGC), bazy danych Powyżej wymieniono tylko niewielką część o tych źródłach wiedzy na potrzeby edukacji szkolnej. Opracowanie „ Finasowanie Europejskiego źródeł informacji przydatnych dla osób pragnących na- Wprowadzenia do bazy danego źródła wiedzy czy infor- Organizacje Zielonego Ładu” czyli Jak sprawić by unijne wiązywać do kwestii zmiany klimatu podczas prowadzo- macji wymagałoby uzyskania pozytywnej opinii w for- fundusze klimatyczne zostały wydane nych przez siebie zajęć lub tworzyć podstawę programie certyfikatu UNGC. Podstawą takiej oceny byłoby pozarządowe z korzyścią dla ludzi. mową uwzględniającą różne aspekty tego zagadnienia. spojrzenie na nie z dwóch punktów widzenia, czyli po- (http://zielonasiec.pl/wp-content/uploads/EU-Funds- Na pewno warto także sięgać po dziedzinowe podręcz- prawności oraz wiarygodności treści oraz przydatności centra edukacji -Guidebook-PL.pdf). niki akademickie, które pomogą w pogłębieniu wiedzy dla procesu edukacji. Biorąc to pod uwagę, we współ- na temat podstawowych mechanizmów geofizycznych, pracy z p. Tomaszem Kobylańskim, została przygoto- ekologicznej Poza Koalicją Klimatyczną wiele organizacji prowadzi biologicznych czy ekonomiczno-społecznych, istotnych wana propozycja mechanizmu oceny jakości materia- działania kampanijno-edukacyjne. Przykładem tego jest w rozmowie na temat konsekwencji zmiany klimatu łów edukacyjnych o klimacie oraz wykaz materiałów Ważnym elementem społeczeństwa obywa- Ośrodek Edukacji Ekologicznej ’Źródła” Łodzi (https:// oraz metod ich ograniczania. Zaglądając do książek edukacyjnych, które mogą zostać poddane ocenie. telskiego są pozarządowe organizacje ekologiczne, www.zrodla.org/edukacja/ekologiczna/), który oferuje należy jednak (podobnie jak w przypadku raportów których części może dostarczać informacji dotyczących dla różnych poziomów edukacje klimatyczną w postaci oceny podejmowanych polityk, działań na szczeblu warsztatów: lokalnym, regionami i krajowym. Ponadto upowszech- niają wiedzę o dobry przykłada, a także prowadzą kam- Świat za 50 lat. Prognozowane skutki zmian klimatu. panie informacyjno-edukacyjne na temat szeroko rozu- mianych kwestii klimatycznych. Szczególne aktywna Klimatyczni – co każdy z nas może zrobić dla ochrony na tych polach jest Koalicja Klimatyczna zrzeszająca klimatu. blisko 30 organizacji (http://www.koalicjaklimatyczna. org/. Prace Koalicji są koordynowane przez Sekreta- Ponadto w Polsce funkcjonuje kilkadziesiąt centrów riat, który formułuje opinie czy stanowiska jak i także edukacji ekologicznej w różnej formule, które także ofe- wydaje własne opracowania dotyczące omawianej te- rują zarówno możliwość korzystania z materiałów na matyki. Koalicja zajmuje się zagadnieniami dotyczący- miejscu czy też on-line jak i także organizują działania 1 B. Miller, 2013: When is consensus knowledge based? Distin guishing shared knowledge from mere agreement, Synthese 190, 1293–1316 mi: klimatu, energii, transportu i środowiska. Ostatnio edukacyjno-informacyjne w tym także dotyczące edu- https://doi.org/10.1007/s11229-012-0225-5 wydany raport nosi tytuł „Wpływ zmiany klimatu na kacji klimatycznej. 2 WMO 1993-2021: WMO Statement on the state of the Global Climate https://library.wmo.int/index.php?lvl=notice_display&id=97 dostęp 25.05.2021 3 WMO 2006-2020: Greenhouse Gas Bulletin (GHG Bulletin) https:/library.wmo.int/index.php?lvl=notice_display&id=3030#.WRv_FjN 7FBw bezpieczeństwo żywnościowe Polski” (http://www.ko- dostęp 25.05.2021 alicjaklimatyczna.org/wplyw-zmiany-klimatu-na-bez- 4 United Nations Environment Programme (2020). Emissions Gap Report 2020. Nairobi. https://www.unep.org/emissions-gap-r pieczenstwo-zywnosciowe-polski). Poniżej kilka wybra- port-2020 dostęp 25.05.2021 Portale 5 Z. Hausfather, 2019: Explainer: How climate change is accelerating sea level rise, https://www.carbonbrief.org/explainer-how-climate-change-is nych projektów realizowane przez członków Koalicji, -accelerating-sea-level-rise dostęp 25.05.2021 a dotyczących kwestii klimatycznych: Polskim odpowiednikiem serwisu Carbon 6 S. Evans, Z. Hausfather, 2018: Q&A: How ‘integrated assessment models’ are used to study climate change, https://www.carbobrief.org/qa-how-integrated-assessment-models-are-used-to-study-climate-change dostęp 25.05.2021 Brief, o którym pisano wcześniej, jest „Nauka o kli- 7 R. Pidcock, 2015:Food Insecurit & Climate Change, Śląsk bez węgla macie” (https://naukaoklimacie.pl/). Na tym portalu https://www.carbonbrief.org/interactive-how-climate-change-shapes-food-insecurity-across-the-world dostęp 25.05.2021 8 M. Popkiewicz, A. Kardaś, Sz. Malinowski. Nauka o klimacie. Wydawnictwo Sonia Draga; Wydawnictwo Nieoczywiste. Warszawa 2018. sprawiedliwa transformacja energetyczna Śląska i Za- znajdują się przede wszystkim wyjaśnienia podstawo- 9 CBD, CITES, DESA, FAO, ICAO, IEA, ILO, IMF, IOM, IPU, ITC, ITU, IUCN, OHCHR, UN-DOALOS, UN-Habitat, UNAIDS, UNCCD, głębia (http://bomiasto.pl/projekty/slaskie-bez-wegla- wych mechanizmów rządzących klimatem, opisy geofi- UNCTAD, UNDP, UNDRR, UNECE, UNEP, UNESCO, UNFCCC, UNFPA, UNICEF, UNIDO, UNODC, UNWTO, UN-Woman, WHO 134 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 135

Dane dotyczące klimatu i środowiska znajdują • wskaźniki dla priorytetów krajowych, ustalone Statystyka jako źródło wiedzy o klimacie się m.in. w: przez GUS i obecne Ministerstwo Rozwoju, Pracy • publikacjach i opracowaniach z obszaru tematycz- i Technologii. Te wskaźniki zostały dobrane w taki dyr Renata Bielak, dyr Magdalena Ambroch, Joanna Wójcik nego Środowisko. Energia – Główny Urząd Staty- sposób, aby jak najlepiej mierzyły jak są realizo- Główny Urząd Statystyczny styczny / Obszary tematyczne / Środowisko. Ener- wane wyzwania zrównoważonego rozwoju, które gia, zostały wskazane przez polski rząd jako najważ- • Dziedzinowych Bazach Wiedzy (obszar Środowi- niejsze dla naszego kraju. Wiedza jest podstawą działania i podejmowa- w sprawie statystyki europejskiej, sko) – swaid.stat.gov.pl, nia decyzji. Aby decyzje były trafne, wiedza ta powin- · Deklaracja Jakości Europejskiego Systemu • Banku Danych Lokalnych (dziedzina Stan i ochrona Monitorowanie zrównoważonego rozwoju na być oparta nie na przekonaniach, ale na rzetelnych Statystycznego, środowiska) – bdl.stat.gov.pl wymaga sięgania poza oficjalną statystykę publiczną, i obiektywnych informacjach opisujących fakty. Takie · Zalecenia Grupy Kierującej Jakością LEG, • zbiorczych publikacjach (np. Rocznik Statystycz- która nie zawsze ujmuje wszystkie aspekty tego zło- informacje oferuje statystyka publiczna. · Europejski Kodeks Praktyk Statystycznych. ny Rzeczypospolitej Polskiej, Mały Rocznik Staty- żonego tematu. Na Platformie SDG dostępne są więc styczny Polski, Rocznik Statystyczny Województw) również dane spoza zakresu badań statystycznych Statystyka publiczna dostarcza rzetelnych, Wysoka jakość, weryfikowana w oparciu – stat.gov.pl/publikacje, statystyki publicznej. Katalog źródeł danych jest więc obiektywnych i systematycznych informacji, posiada- o ustalone kryteria, jest tym, co wyróżnia dane staty- • Platformie SDG (sdg.gov.pl) i systemie STRATEG szeroki; w przypadku obszarów klimatycznych i środo- jących status oficjalnych danych statystycznych, o sy- styki publicznej od informacji statystycznych pochodzą- (strateg.stat.gov.pl) tj. systemach, które służą mo- wiskowych obejmuje m.in. GUS, Ministerstwo Klimatu tuacji ekonomicznej, demograficznej, społecznej oraz cych z nieoficjalnych źródeł. Do oceny jakości danych, nitorowaniu polityk rozwoju w Polsce. i Środowiska, Wody Polskie, Główny Inspektorat Ochro- środowiska naturalnego. Jej działalność jest oparta zgodnie z wytycznymi ESS, stosuje się następujące kry- ny Środowiska, KOBIZE, a także Eurostat i OECD. o Ustawę z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce pu- teria: blicznej (Dz. U. z 2020 r. poz. 443, z późn. zm.). Dane, Platforma SDG jest kompendium wiedzy na na podstawie których przygotowywane są oficjalne 1) przydatność – stopień, w jakim statystyka speł- Platforma SDG temat zrównoważonego rozwoju. Oprócz danych staty- statystyki, pochodzą z rejestrów urzędowych, publicz- nia potrzeby swoich użytkowników; stycznych i wyjaśnień metodologicznych znajdują się tu nych i niepublicznych systemów informacyjnych oraz 2) dokładność – bliskość obliczeń lub oszacowań do Platforma SDG (dostępna pod adresem: sdg. m.in. informacje na temat Agendy 2030 oraz opracowa- z badań prowadzonych wśród przedsiębiorstw i go- wartości rzeczywistych; gov.pl) zajmuje szczególne miejsce wśród produktów nia krajowe i międzynarodowe dotyczące tego tematu, spodarstw domowych. Szczegółowy zakres zbieranych 3) terminowość i punktualność – czas pomiędzy oferujących dane na temat klimatu, ponieważ prezentu- a także cyfrowy raport podsumowujący postępy Polski, i udostępnianych informacji określa program badań dostępnością informacji a wydarzeniem lub zjawi- je je w kontekście 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju dostępny pod adresem: raportsdg.stat.gov.pl/2020. statystycznych statystyki publicznej (PBSSP), ustalany skiem, jakie opisuje; Agendy 2030, przyjętej przez ONZ we wrześniu 2015 r. Łatwość obsługi zachęca do korzystania z Platformy co roku przez Radę Ministrów. Decyzje dotyczące infor- 4) dostępność i przejrzystość – zbieżność rzeczy- Podejmowanie aktywności na rzecz klimatu i środowi- nawet mało doświadczonych użytkowników. Postępy macji zbieranych w badaniach są kompromisem pomię- wistej i planowanej daty dostarczenia danych; ska jest jednym z głównych założeń tego światowego w realizowaniu celów są prezentowane zarówno w for- dzy zobowiązaniami wynikającymi z przepisów prawa, 5) porównywalność – możliwość zestawiania sta- planu, ujętym w Celu 13. Działania w dziedzinie klimatu mie tabelarycznej, jak i za pomocą wykresów, które po- potrzebami użytkowników a kosztami badań, dlatego tystyk z różnych obszarów geograficznych, dzie- oraz w Celach: 6. Czysta woda i warunki sanitarne, 12. zwalają na szybkie wyciągnięcie wniosków. Narzędzie opierają się na kryteriach celowości, niezbędności i uży- dzin lub okresów czasowych; Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja, 14. Życie pod oferuje możliwość pobierania plików i dokonywania sa- teczności społecznej informacji wynikowych. 6) spójność – rezultat stosowania ujednoliconych wodą i 15. Życie na lądzie. modzielnej analizy danych. klasyfikacji I metodologii. Realizacja celów Agendy 2030 jest monitoro- Na poziomie międzynarodowym podobne Jakość danych wana za pomocą ustalonych wskaźników statystycz- kompendia wiedzy na temat celów zrównoważone- Dostęp nych. Zadaniem Platformy SDG jest udostępnianie da- go rozwoju, w tym celów klimatycznych, opracowały – atut statystyki nych dla Polski dla tych wskaźników i ułatwienie oceny Wspólne Centrum Badawcze – JRC Komisji Europej- do wyników badań postępów poczynionych przez nasz kraj. skiej (knowsdgs.jrc.ec.europa.eu/), Eurostat (ec.europa. publicznej eu/eurostat/web/sdi/overview) oraz ONZ (sustainable- statystyki Na Platformie SDG znajdują się dwa zestawy development.un.org/index.html). Polska statystyka publiczna jest częścią światowego wskaźników: systemu statystycznego ONZ, a także systemu OECD publicznej i Europejskiego Systemu Statystycznego (ESS – Eu- • wskaźniki globalne, które zostały ustalone przez Cyfrowy ropean Statistical System), które są spójne ze stan- Dane wynikowe badań statystycznych staty- ONZ i stanowią podstawę do oceny postępów dardami ONZ. Zastosowanie wspólnych zasad i stan- styki publicznej są powszechnie i bezpłatnie udostęp- w realizacji celów wyznaczonych dla całego świa- Raport SDG dardów gwarantuje wysoką jakość i międzynarodową niane na Portalu Informacyjnym GUS stat.gov.pl. Formy ta. Dane udostępniane przez Polskę, razem z da- porównywalność oficjalnych danych. Jako członek ESS udostępniania statystyk są dostosowane do zróżni- nymi pozyskiwanymi od innych krajów, służą ONZ W 2020 r., z okazji 5. rocznicy przyjęcia Agen- polska statystyka publiczna kieruje się przede wszyst- cowanych potrzeb odbiorców – np. szeregi danych na i jej agendom do obliczania wskaźników dla świata dy 2030, GUS wydał raport podsumowujący postępy kim wymaganiami i zaleceniami określonymi w nastę- potrzeby analityczne są publikowane w bazach danych i jego regionów (są one publikowane w bazie ONZ Polski pt. „Polska na drodze zrównoważonego rozwoju pujących dokumentach: i plikach excel, a wnioski z badań znajdują się w publika- pod adresem: unstats.un.org/sdgs/indicators/da- Raport 2020” (raport.sdg.stat.gov.pl). Jest to pierwsza cjach analitycznych. Z myślą o uczniach powstał Portal tabase oraz w corocznych raportach Sekretarza cyfrowa i interaktywna publikacja GUS. Przedstawia · Fundamentalne Zasady Statystyki Oficjalnej, Edukacyjny, w którym kryją się ciekawostki o świecie Generalnego ONZ pt. Progress towards the Susta- ona zmiany w Polsce w kontekście globalnym i Unii Eu- · Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego statystyki, informacje o konkursach i olimpiadach oraz inable Development Goals. Report of the Secreta- ropejskiej, co pozwala na porównanie osiągnięć Polski i Rady (WE) Nr 223/2009 z dnia 11 marca 2009 r. gry edukacyjne. ry-General), z krajami o podobnych uwarunkowaniach społeczno- 136 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 137

-gospodarczych. Z lektury raportu czytelnik dowiaduje się, w jakich obszarach Polska osiągnęła największy postęp, a które wciąż są dla naszego kraju wyzwaniem. Jednym z obszarów zainteresowania raportu są zmiany klimatyczne i stan środowiska.

Cyfrowa forma publikacji odpowiada potrzebom różnych grup użytkowników. Osoby poszukujące ogólnej wiedzy o tendencjach obserwowanych w kraju i na świecie uzyskają potrzebne informacje z przystęp- nie napisanych tekstów analitycznych oraz towarzyszą- cych im grafik. Dla czytelników mniej obeznanych z danymi statystycznymi lub skomplikowanymi pojęciami (np. ślad materiałowy i krajowa konsumpcja material- na) przeznaczone są przyjazne wyjaśnienia, które mogą stanowić materiał do wykorzystania przez nauczycieli podczas lekcji. Osoby bardziej zaawansowane lub po- szukujące dalszych informacji dotrą do źródłowych i szczegółowych danych, które mogą analizować we własnym zakresie. Elementy graficzne są interaktywne, co wprowadza element zabawy, może przyciągnąć uwagę młodych czytelników i zachęcić ich do poszerzania wiedzy z zakresu zrównoważonego rozwoju, w tym aspektu klimatycznego. Publikacja jest dostosowana do urządzeń mobilnych.

Raport dotyczący zrównoważonego rozwoju będzie wydawany cyklicznie, co roku. Zachowana zostanie jego cyfrowa forma, natomiast zróżnicowana bę- dzie jego tematyka – na wrzesień 2021 r. zaplanowano Raport dotyczący rozwoju inkluzyjnego (tzn. takiego, z którego korzyści czerpie całe społeczeństwo). 138 139

Walka ze zmianą klimatu Biznes a edukacja klimatyczna. wymaga wszechstronnej edukacji Rola biznesu

Antoni Bielewicz, Dyrektor programu krajowego, European Climate Foundation dr Joanna Remiszewska-Michalak, R&D Senior Consultant, Leyton Poland

Zgodnie ze stanowiskiem nauki wyrażonym przez Międzyrządowy Zespół ds. Zmiany Klimatu obecna dekada Szeroko pojęta działalność biznesowa jest niewątpliwie główną przestrzenią realizacji ambitnych założeń, jest kluczowa dla osiągnięcia neutralności klimatycznej najpóźniej do 2050 roku i tym samym zahamowania globalne- mających na celu zatrzymanie kryzysu klimatycznego. Oczekujemy, że to właśnie tam podjęte zostaną realne działania go wzrostu średniej temperatury powietrze poniżej 1,5 stopnia Celsjusza do końca stulecia. Sprostanie temu wyzwaniu mające na celu m.in. zminimalizowanie śladu węglowego, poprawę efektywności energetycznej, czy też, idąc dalej, wymaga transformacji całej gospodarki i mobilizacji społecznej na niespotykaną skalę. osiągnięcie zero emisyjności w jak najkrótszej przestrzeni czasowej. Obserwacje trendów w różnych gałęziach i aspektach działalności gospodarczej wskazują na coraz większą świadomość przedsiębiorców w zakresie odpowiedzialności Wysiłek ten jest niemożliwy do osiągnięcia bez rzetelnej edukacji. Nie powinna ona ograniczać się jedynie za środowisko naturalne oraz klimat. Ich ochrona niejednokrotnie jest coraz mocniej podkreślana w polityce CSR, czy do przedstawienia kluczowych zjawisk fizycznych i chemicznych wpływających na kształt klimatu. Musi uwzględniać wręcz wpisywana w misję przedsiębiorstw, stając się coraz istotniejszym kryterium oceny przedsiębiorstw. W wymia- aktualny stan wiedzy na temat technologii i regulacji prawnych pozwalających na ograniczenia wpływu człowieka na rze czysto wymiernym wprowadzane są nowoczesne technologie i innowacje czyniące codzienną działalność opera- atmosferę. cyjną bardziej przyjazną dla środowiska naturalnego w zakresie zmniejszania emisji gazów cieplarnianych, oszczęd- ności wody, wprowadzania idei gospodarki obiegu zamkniętego etc. Jest to istotnym czynnikiem indukującym badania Przygotowanie i dostarczenie rzetelnej wiedzy na temat zmiany klimatu dostosowanej do potrzeb i moż- i rozwój zarówno na poziomie uczelni, instytutów badawczych, jak i poszczególnych przedsiębiorstw. Te ostatnie nie- liwości percepcyjnych różnych grup to wyzwanie, które wymaga szerokiej współpracy rządów, samorządów, szkół, jednokrotnie zaskakują autorskimi i bardzo nieoczywistymi rozwiązaniami. Warto to podkreślić poszukując powiązań uniwersytetów, organizacji społecznych i mediów. Dlatego też European Climate Foundation, tak jak i szereg innych biznesu z edukacją również w zakresie ochrony klimatu. Dobre praktyki wprowadzane i stosowane zwłaszcza przez międzynarodowych organizacji filantropijnych, od kilkudziesięciu lat wspiera organizacje pozarządowe zajmujące się największych i najbardziej znaczących graczy na rynku w danych branżach zwiększają ich siłę oddziaływania. Opera- podnoszeniem świadomości społecznej w tym zakresie. Współpracujemy w tym zakresie z serwisami zajmującymi cyjne realizowanie szeroko pojętych zobowiązań redukcyjnych będących wyrazem odpowiedzialności środowiskowej się popularyzacja nauki i wyspecjalizowanymi portalami o zmianie klimatu, takimi jak polski portal NaukaoKlimacie. przedsiębiorstw potwierdza ich cel i zasadność. Nie bez znaczenia w tym względzie są również wszelkiego rodzaju ak- pl. Wspieramy organizację konferencji i festiwali naukowych podczas których o nadchodzącej katastrofie klimatycznej cje promocyjne, czy też szkolenia pilotowane zwłaszcza przez lokalne kręgi biznesowe, inspirujące do gospodarowania mogą usłyszeć osoby spoza szkół wyższych. Współfinansujemy przygotowanie i tłumaczenie książek oraz filmów po- zasobami w sposób bardziej zrównoważony, dający szansę na zatrzymanie katastrofy klimatycznej. pularnonaukowych i dokumentów, takich jak „Można panikować” (reż. Jonathan L. Ramsey). Regularnie prowadzimy badania opinii publicznej, pokazujące nie tylko świadomość wyzwań, ale i preferencje społeczne dotyczące działań za- Dotychczasowe doświadczenia i obserwacje wskazywały jednoznacznie, że to zwiększona świadomość śro- pobiegających zmianie klimatu. Wspieramy także badaczy zajmujących się analizą wpływu regulacji klimatycznych na dowiskowa konsumentów była presją wywieraną na biznes, by ten był bardziej ekologicznym i odpowiedzialnym. Nad- różne grupy społeczne. Wszystko po to by zdopingować światowe rządy do wysiłku związanego ze zminimalizowaniem chodzi zatem czas, by ta relacja stała się równoważna i wzajemna – by to biznes wywierał nacisk na konsumenta, emisji gazów cieplarnianych do atmosfery i ograniczeniem wzrost średniej temperatury na Ziemi do poziomu, który, edukując go siłą swoich dokonań prowadzących do osiągnięcia neutralności klimatycznej. według naukowców, nie zachwieje nieodwracalnie globalnym ekosystemem. 140 141 142 143

Dostępne narzędzia edukacyjne o klimacie dla nauczycieli/ek, edukatorów/ek, Nauczyciel ociera się o wieczność. rodziców, prawnych opiekunów Nigdy nie może stwierdzić, oraz popularyzatorów wiedzy. gdzie kończy się jego wpływ. Tomasz Kobylański

W ostatnich latach zmiana klimatu stała się zdominowane przez zmagania z pandemią COVID-19 – Henry Adams jednym z najczęściej poruszanych zagadnień w dyskur- to wartym odnotowania jest, że w 2020 r. jeszcze wię- sie społecznym w Polsce. Jak dowodzą badania Kantar cej osób niż w 2019 r. zwróciło uwagę na fakt, że stan Polska przedstawione w raporcie “Ziemianie atakują natychmiastowych działań – 78% w 2020 r. w stosunku 2020”, pomimo trwającej pandemii COVID-19, Pola- do 72% w 2019 r.). cy w 2020 r. wśród największych zagrożeń współcze- snego świata wymieniali nie tylko globalne epidemie/ Pomimo zdominowania debaty publicznej choroby zakaźne i wojny/konflikty zbrojne, ale również w 2020 r. sprawami pandemii COVID-19, do mieszkań- zmiany klimatyczne i zanieczyszczenie środowiska. ców Polski docierało jeszcze więcej informacji na temat postępujących zmian klimatu oraz zanieczyszczenia Chociaż w minionym roku nieznacznie mniej środowiska niż w poprzednich latach. Zwracają na to osób niż w 2019 r. wskazywało na problemy związane uwagę autorzy badań przeprowadzonych w ramach ze środowiskiem i klimatem jako największym zagroże- przygotowania raportu “Ziemianie atakują 2020”. niem dla świata – wszak życie zostało niemal całkowicie

„Od czasu publikacji raportu „Ziemianie atakują" we wrześniu 2019 r. o środowisku mówiło się dużo. W mediach na temat samej tylko zmiany klimatu pojawiło się ponad 219 tys. publikacji (to prawie dwa razy więcej niż rok wcześniej), zaś rozpędzająca się pandemia COVID-19 kazała zastanowić się nad relacjami między człowiekiem a naturą”. 144 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 145

Największe zagrożenia dla świata Stan, w jakim znalazła się Ziemia, jest poważny i wymaga „To w szkole uczeń powinien nabyć umiejętności odróżniania praw- Konflikty zbrojne natychmiastowych działań dy od fake newsów (a tych na temat klimatu jest niestety wiele), 55% Konflikty zbrojne odróżniania naukowych dowodów od czyjejś opinii (bo często mło- 57% dzi ludzie słuchają opinii kogoś, kto nie jest fachowcem w danym Zanieczyszczenie środowiska temacie, zamiast słuchać ekspertów i naukowców z danej dziedzi- 53% ny). To w szkole uczeń powinien nabyć umiejętności analizy nauko- 55% wych danych, szukania zależności przyczynowo-skutkowych, wy- Globalne epidemie/choroby zakaźne ciągania wniosków i na tej podstawie powinien umieć przewidzieć 50% 72% 78% skutki tego zagrożenia za 5, 20 czy 50 lat. I oczywiście, przede 31% 2019 2020 wszystkim – powinien umieć wprowadzić w swoje życie zmiany, Zmiana klimatu aby zminimalizować swój udział w zmianie klimatu.” 47% Joanna Gadomska 51%

2020 2019 źródło: raport „Ziemianie atakują 2020” nych przez siebie webinariów. Od tego, jakie informacje i aktualnej wiedzy o mechanizmach kryzysu klimatycz- i w jaki sposób będą im przekazywane oraz czy zostaną nego w podstawie programowej na wszystkich szcze- uwrażliwieni i zmotywowani do działania na rzecz pla- blach edukacji, przy zapewnieniu kadrze nauczycielskiej dziesięciopunktowego testu, a średnia ocena w tym za- nety zależy bowiem ich dalsza postawa. obowiązkowych szkoleń w tym zakresie” (źródło: msk. Polacy a klimat. kresie nie jest powodem do dumy – przy 5-stopniowej earth/posulaty). Na rolę i potrzebę prowadzenia w szko- skali nasz wynik jako społeczeństwa to zaledwie 2+. Jak mówi Joanna Gadomska, nauczycielka łach rzetelnej edukacji klimatycznej, opartej na danych Egzamin zdany na biologii w Zespole Szkół Ekonomiczno-Usługowych im. naukowych i realizowanej w ramach obowiązujących Naszą wspólną odpowiedzialnością za przy- F. Chopina w Żychlinie, członkini grupy SuperBelfrzy RP przedmiotów, zwracają również uwagę organizatorzy szłość planety powinno być zatem poszerzanie wiedzy i zdobywczyni tytułu “Edukator Roku 2020” w katego- kampanii “TAK! dla edukacji klimatycznej”, która została Niezależnie od, zdawałoby się, coraz więk- na temat zmiany klimatu i związanych z nią konse- rii “Ekologia”, uczniowie w dobie licznych fakenewsów zainicjowana 22 kwietnia 2021 r. z okazji przypadającego szego dostępu do informacji i materiałów dotyczących kwencji. Możemy wykorzystywać do tego różnego ro- powinni otrzymywać od nauczycieli “rzetelną wiedzę właśnie wtedy Dnia Ziemi. Częścią inicjatywy, której jed- zmiany klimatu, jako społeczeństwo nie dysponujemy dzaju materiały, których w ostatnim czasie nie brakuje o przyczynach i skutkach zmiayn klimatu, która poparta nym z organizatorów jest UN Global Compact Network wystarczającą wiedzą, która uzmysławiałaby wagę w internecie, telewizji czy innych środkach masowego jest najnowszymi wynikami obserwacji i badań prowa- Poland, jest „Petycja za edukacją klimatyczną w szko- stojących przed nami zagrożeń, a z drugiej strony – przekazu. Coraz więcej publikacji dotyczących klimatu dzonych przez naukowców” (źródło: onet.pl). łach” skierowana do premiera RP Mateusza Morawiec- kształtowałaby kompetencje pozwalające na skutecz- pojawiają się też na rynku wydawniczym. Poszerzanie kiego dostępna na stronie edukacjaklimatyczna.com. ne stawianie im czoła. „Wiedza o tym, co tak naprawdę naszej wiedzy nie powinno następować jednak w spo- Wraz z publikacją niniejszego raportu petycja z podpi- doskwiera planecie i świadomość wyzwań środowi- sób bezkrytyczny. Dlatego w tym celu najlepiej wyko- Kluczowy aspekt sami sygnatariuszy z całej Polski zostanie przekazana skowych niespecjalnie zmieniły się w ciągu ostatnie- rzystywać rzetelne i sprawdzone pod kątem naukowym do premiera RP. go roku. Nadal sprawy mniej ważne przesłaniają nam źródła wiedzy, wśród nich te, o których można przeczy- działań na istotę problemu. Nadal kwestia śmieci i plastiku jest dla tać szerzej w poprzednim rozdziale niniejszego raportu. Młodzi ludzie zwracają także uwagę na to, że badanych znacznie ważniejsza niż zmiany klimatu (czy rzecz klimatu: zdobycie odpowiedniej wiedzy przez nauczycieli i edu- erozja systemów)” – czytamy we wcześniej przywoły- W szczególny sposób zdobywanie kompeten- katorów jest niezwykle ważne z ich perspektywy jako wanym raporcie „Ziemianie atakują 2020”. cji i poznawanie tematyki klimatu powinno jednak doty- rzetelna edukacja uczniów czy studentów. Jak mówi Szymon Kacprzak czyć nauczycieli, edukatorów i popularyzatorów wiedzy. z Młodzieżowego Strajku Klimatycznego, “okres eduka- Autorzy raportu zwracają uwagę, że wedle ich W końcu to oni będą dalej przekazywać informacje na proklimatyczna cji szkolnej jest tym czasem, gdy młodzi ludzie tworzą badań w 2020 r. nie zmienił się stan naszej wiedzy na temat klimatu uczniom i studentom, uczestnikom zajęć swoją wizję świata i swojej przyszłości, a robią to, bazu- temat środowiska, który był weryfikowany za pomocą szkolnych i pozaszkolnych czy słuchaczom prowadzo- Dlatego nie bez powodu zagadnienia związane jąc w dużej mierze na wiedzy zdobytej od nauczycieli”. nie tylko z szerokim informowaniem na temat zmiany (źródło: wwf.pl/aktualnosci/tak-dla-edukacji-klima- klimatu, ale również rzetelną edukacją proklimatyczną tycznej). „Badanie pokazuje zatem, że choć rośnie zaniepokojenie stanem można znaleźć wśród głównych postulatów ruchów Ziemi, to nie idzie z nim w parze edukacja. Nie wzrosły zatem szan- społecznych podejmujących w swoich działaniach te- se na zmianę zachowań społecznych i konsumenckich. Niestety, matykę zmiany klimatu, w tym Młodzieżowego Strajku Klimatycznego, którego działalność została szczegóło- brakuje przesłanek, żeby w najbliższym czasie coś miało się zmie- wo opisana w czwartym rozdziale niniejszego raportu. nić. Instytucje odpowiedzialne za edukację przekazują uczniom informacje niezgodne z wiedzą naukową, którą posiadamy.” Jednym z głównych postulatów Młodzieżowe- go Strajku Klimatycznego jest „zawarcie kompleksowej 146 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 147

„Wobec narażenia uczniów na kontakt z wieloma nieprawdziwymi „W obecnym kształcie wiedza ta jest niepełna, a więc i niepełne jest informacjami w internecie, Rzecznik (Praw Obywatelskich - przyp. wyobrażenie absolwentów polskich szkół na temat rzeczywistości. red.) widzi tu szczególnie istotną rolę nauczycieli, którzy mogliby Nasi rówieśnicy, nieświadomi zachodzącej zmiany klimatu, podej- pomóc uczniom dotrzeć do rzetelnych i sprawdzonych materia- mują decyzje – od tych prozaicznych, po te dotyczące życiowych łów” - czytamy na stronie RPO, gdzie zwrócono również uwagę na planów – bazując na nieaktualnych, wybrakowanych danych. Tyl- aktywność młodych ludzi, w tym Młodzieżowego Strajku Klima- ko rzetelna edukacja klimatyczna pozwoli nam przygotować się na tycznego, którzy „dowodzą, że jest to dla nich temat ważny. Ich wyzwania kryzysu klimatycznego i stać się w innowatorami prokli- działania pokazują, że nie chcą biernie czekać na rozwój scenariu- matycznych rozwiązań”. sza, który przewiduje dotkliwe klęski żywiołowe, niedobory wody Szymon Kacprzak z Młodzieżowego Strajku Klimatycznego, źródło: wwf.pl/aktualnosci/tak-dla-edukacji-klimatycznej i żywności, wymuszone migracje oraz poważne konflikty. Wzywa- ją rządzących do okazania odpowiedzialności, odwagi i ambicji, by Z tego względu niezwykle istotnym działaniem przy tym w taki sposób, aby jak najefektywniej wyko- powinno być ułatwienie nauczycielom i edukatorom rzystać je w ich pracy edukacyjnej. Tego typu materiały wprowadzili rozwiązania mogące zapewnić przyszłym pokoleniom podnoszenia ich kompetencji związanych z tematyką powinny być nie tylko osadzone w podstawie progra- dobre warunki do życia i rozwoju” zmiany klimatu. Należy inwestować we wspieranie ich mowej, ale ich częścią powinny być również dodatko- źródło: rpo.gov.pl rozwoju w tym zakresie, chociażby poprzez organizację we pomoce dydaktyczne, w tym scenariusze zajęć do specjalistycznych kursów i szkoleń, które powinny objąć realizacji w ramach danego przedmiotu. Proponowane “W tym celu zazwyczaj przygotowuję własne jest systemowe wprowadzenie edukacji klimatycznej” zasięgiem jak najszersze grono nauczycieli i edukatorów. narzędzia powinny także uwzględniać interaktywne materiały, wykorzystując do tego znaną mi literaturę, – mówi Przemek Staroń, będący także ekspertem ds. Innym, niezwykle pomocnym wsparciem powinno być metody pracy z uczniami, takie jak nagrania filmowe, zarówno naukową jak i popularnonaukową, najczęściej edukacji w Instytucie Strategie 2050. Jak dodaje, naj- jednak tworzenie wysokojakościowych narzędzi eduka- gry i prezentacje multimedialne - o konieczności wyko- adresowaną do dzieci i młodzieży, ale mającą potencjał ważniejsze jest, aby materiały, które otrzymują nauczy- cyjnych - wspierających nauczycieli i edukatorów w pro- rzystania rozwiązań cyfrowych powinna świadczyć nie niezwykle uniwersalny – w ostatnich latach powsta- ciele, były jasne, konkretne, atrakcyjne, merytoryczne cesie nauczania, a zarazem bazujących na sprawdzonych tylko chęć młodego pokolenia do uczenia się z wykorzy- ło bowiem wiele świetnych publikacji podejmujących i zawierały bardzo dobre uzasadnienie, dlaczego ważne źródłach. Na rolę nauczycieli w pomaganiu uczniom staniem nowoczesnych technologii, ale również pande- problematykę zmiany klimatu. Przydatne są również jest poruszanie tematyki zmiany klimatu na zajęciach. w dotarciu do zweryfikowanych i rzetelnych materiałów mia COVID-19, kiedy to zajęcia w szkołach co do zasady rozmowy z ekspertami zajmującymi się wspomnianą na temat zmiany klimatu zwrócił przy tym uwagę Adam były realizowane w sposób zdalny. tematyką. Staram się przy tym tworzyć własne meto- Na zasadność stworzenia platformy, gdzie Bodnar, Rzecznik Praw Obywatelskiej w wystąpieniu do dy i choć często są one związane z nowymi technolo- znajdowałyby się sprawdzone narzędzia przygotowane Ministra Edukacji i Nauki (wówczas Ministra Edukacji Na- Doświadczenia wielu nauczycieli pokazują giami, wirtualną rzeczywistością czy rzeczywistością pod kątem nauczycieli różnych przedmiotów, zwraca rodowej) dotyczącym wprowadzenia do szkół specjalne- przy tym, że tematykę zmiany klimatu można z powo- rozszerzoną, to wiele problemów można przedstawić uwagę natomiast Beata Pisarczyk-Zabiciel, nauczyciel- go programu zajęć na temat zmian klimatycznych i spo- dzeniem podejmować na różnego rodzaju przedmiotach również za pomocą kartki i kredki, gdyż to jest kwe- ka języka angielskiego w III LO im. Cypriana Kamila Nor- sobów przeciwdziałania ich skutkom. Korespondencja szkolnych, a także w ramach edukacji nieformalnej. stia, tylko i wyłącznie, narzędzia. Często wykorzystuję wida w Zamościu, która już teraz z powodzeniem podej- została skierowana do resortu edukacji 13 stycznia 2020 “Nauka o klimacie może być realizowana nie tylko na do tego klocki LEGO, figurki Funko POP i pacynki. Pra- muje tematykę zmiany klimatu na prowadzonych przez r. m.in. w związku z licznymi wystąpieniami naukowymi przedmiotach przyrodniczych, ale również i na innych, wie wszystko, co nas otacza, jest niesamowite i można siebie zajęciach. Oprócz podręczników, wykorzystuje na temat zagrożeń wynikających z postępujących zmian np. na języku polskim i językach obcych, wiedzy o spo- pokazywać czy też przekazywać to innym ludziom na w pracy z uczniami ogólnodostępne filmy Davida At- klimatu, w tym. prof. Philipa Alstona, specjalnego spra- łeczeństwie, wychowaniu fizycznym, plastyce czy tech- wiele różnych sposobów. Niemniej moim metacelem, tenborough czy wystąpienia Grety Thunberg dostępne wozdawcy ONZ ds. Praw Człowieka i Skrajnego Ubó- nice. Jeżeli wszyscy połączymy siły – mamy szansę nad czym nieustannie pracujemy w Strategiach 2050, w ramach TEDxTalks. Uczniowie, przygotowując pre- stwa. na zmianę myślenia młodego pokolenia i wyrobienie w nich nawyku dbałości o środowisko” – mówi Joanna Gadomska (źródło: onet.pl). „Tematyka zmiany klimatu może być przy tym poruszana na in- Jakich narzędzi nych zajęciach niż tylko na biologii czy geografii. Może to być rów- Jak dodaje natomiast Przemek Staroń, au- nież wychowanie fizyczne, lekcja wychowawcza czy – jak pokazują edukacyjnych tor “Szkoły bohaterek i bohaterów”, nauczyciel etyki, wiedzy o kulturze i filozofii, a równocześnie zdobywca moje działania – filozofia bądź etyka. Wiele zagadnień niekoniecznie potrzebują nauczy- prestiżowego tytułu Nauczyciela Roku 2018 i osoba związanych z klimatem można tłumaczyć w nawiązaniu do niego. nominowana do Nauczycielskiego Nobla - Global Te- Dlatego idealnym rozwiązaniem powinno być opracowanie goto- ciele, edukatorzy acher Prize 2020, oprócz zajęć szkolnych stara się on podejmować tematykę zmiany klimatu w wielu innych wych scenariuszy lekcji dla nauczycieli różnych przedmiotów, tak i rodzice? aspektach swojej działalności – nie tylko na lekcjach jak ja zrobiłem to kilka lat temu, pokazując możliwości wykorzysta- w szkole, ale również na organizowanych przez siebie nia mediów społecznościowych na literalnie każdym przedmiocie”. Konieczność poszerzania wiedzy na temat spotkaniach czy w kontakcie z uczniami. Robi to rów- zmiany klimatu w oparciu o sprawdzone i zweryfikowa- nież z myślą o innych grupach odbiorców poprzez media – podkreśla Przemek Staroń, który w ramach swoich działań opracował również materiały dydaktyczne i materiały wideo pomagające ne materiały dostrzegają także sami nauczyciele i edu- społecznościowe, czy współpracując z wydawnictwami w przeprowadzeniu lekcji na temat ekologii w ramach “Zielonych instrukcji”, będących częścią projektu “Mistrzowie Budowania” firmy katorzy, którzy w swojej pracy chcieliby wykorzystywać w zakresie rekomendowania książek. LEGO (cytaty P. Staronia: źródło własne) rzetelne źródła wiedzy o zmianie klimatu, opracowane 148 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 149

„W podręcznikach ‘High Note’ wydawnictwa Pearson można zna- Oprócz wsparcia nauczycieli, niezwykle istot- powstrzymanie degradacji naszej planety na dobre”). leźć różnego rodzaju słownictwo związane ze światem przyro- ne pozostaje również tworzenie materiałów, które mo- (źródło: babaryba.pl). głyby być z powodzeniem wykorzystywane przez rodzi- dy oraz nawiązania do tematów powiązanych z klimatem – odna- ców i opiekunów prawnych uczniów - zarówno w celu wialnych źródeł energii, zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, poszerzania ich własnej wiedzy, jak i popularyzowania Pierwszy krok: zrównoważonego rozwoju czy też ekstremalnych zjawisk pogodo- przez nich informacji na temat ochrony klimatu wśród dzieci. Już teraz wielu rodziców aktywnie angażuje się platforma edukacyj- wych. Oprócz nauki języka, dzięki temu można poruszać niezwy- w działania na rzecz planety, organizując chociażby ak- kle ważną tematykę zmiany klimatu. Na uczniach zawsze ogrom- cje sprzątania terenów zielonych w okolicy własnego na UN GCNP ne wrażenie robią trailery filmów Davida Attenborough z pięknymi domu czy wybierając się z dziećmi na wycieczki “plog- gingowe”, co można zauważyć m.in. obserwując media Dostępność także innego rodzaju narzędzi ujęciami oraz wystąpienia Grety Thunberg, której podejście jest społecznościowe (zwłaszcza wiosną). Do poruszania edukacyjnych, których tematyka pośrednio lub bezpo- bliskie coraz większemu gronu młodzieży. Uczniowie często przy- tematyki związanej z ekologią oraz zmianą klimatu średnio związana jest z problematyką zmiany klimatu, gotowują również własne prezentacje na temat zmiany klimatu, można wykorzystać również odwiedziny w parkach, la- w ostatnich miesiącach wydaje się być coraz większa. sach, ogrodach botanicznych i zoologicznych czy też in- W sieci można znaleźć wiele różnego rodzaju materia- jak chociażby w ramach polsko-holenderskiego projektu ‘World stytucjach działających na rzecz edukacji ekologicznej. łów – od scenariuszy zajęć, przez webinaria, filmy czy Class’. Angażuję uczniów przy tym do samodzielnego wyszukiwa- Rodzice mogą podejmować wspomnianą problematykę prezentacje – które podejmują wspomnianą tematykę. nia informacji, zwracając jednak zawsze uwagę na wykorzystanie także wykorzystując dostępne na platformach stre- Powstawaniu nowych materiałów on-line pomocnych amingowych filmy dotyczące losów Ziemi - od najbar- nauczycielom i edukatorom, a także uczniom i ich ro- rzetelnych źródeł informacji. Świetnym pomysłem byłoby jednak dziej popularnych jak Netflix czy tych niekomercyjnych, dzicom, niewątpliwie sprzyjała pandemia koronawirusa stworzenie platformy skupiającej w sobie wartościowe materiały sfokusowanych stricte na problematyce zmiany klima- COVID-19 i trwający przez wiele miesięcy okres na- edukacyjne dla nauczycieli różnych przedmiotów, zweryfikowane tu, jak portal VOD Green Festival. Można w nim znaleźć uczania zdalnego. Opracowywane przez liczne instytu- filmy odnoszące się do poszczególnych dni związanych cje materiały pozwalają poszerzać wiedzę, ale również i rekomendowane przez uznaną instytucję” tematycznie z ekologią i klimatem (jak np. obchodzony popularyzować tematykę i wykorzystywać ją w działa- 22 maja Dzień Praw Zwierząt), z konkretnymi zagadnieniach edukacyjnych. Czy jednak tak duża liczba narzędzi – mówi Beata Pisarczyk-Zabiciel, która w ramach zajęć w szkole zorganizowała również spotkanie z Emilią Białą, wicemistrzynią świata niami (ekologiczny transport, kryzys wodny, masowa znajdujących się w sieci pomaga? Na pewno. Z drugiej w freedivingu, która opowiadała o zaobserwowanych przez siebie skutkach zanieczyszczenia i ocieplania mórz i oceanów. Uczniowie turystyka itd.), a także filmy rekomendowane przez re- strony wielość materiałów, ich rozproszenie i koniecz- angażują się również w akcje sprzątania Zamościa oraz sadzili pierwszy park tlenowy w Polsce. (źródło cytatu: własne) dakcję. Rodzice (ale też oczywiście nauczyciele i eduka- ność odnalezienia ich w gąszczu informacji może być torzy) mogą w nim znaleźć materiały wideo odpowied- dla wielu osób dużym utrudnieniem. zentacje na ten zmiany klimatu korzystają ze strony re- społeczności szkolnych, ale również innych grup odnie dla różnego grona odbiorców - od najmłodszych nomowanych instytucji takich jak NASA, United Nations biorców. dzieci (ze względu na obecność filmów animowanych) W mediach społecznościowych każdego dnia Climate Change, portal data.gov czy witryn organizacji po najstarszych uczniów (filmy fabularne i dokumental- pojawiają się nowe materiały, a informacje o wyda- pozarządowych zajmujących się tematyką ekologii i kli- W ramach swoich dotychczasowych działań, ne, reportaże, a nawet rozmowy z twórcami i dyskusje rzeniach wpływają również na skrzynki mailowe na- matu, jak np. GreenPeace. w porozumieniu z dyrektorami szkół i wójtem gminy Ce- festiwalowe). uczycieli i edukatorów. Opracowania te z jednej stro- lestynów, przeprowadzili 45-minutowe warsztaty dla ny mogą być ciekawe, z drugiej jednak strony często Katarzyna Broda i Marek Elis z grupy “Cele- uczniów klas IV-VIII szkół podstawowych w całej gminie. Niezwykle bogata jest także oferta edukacyjna mogą pojawiać się wątpliwości: czy na pewno będą one stynów dla Klimatu” będący absolwentami akademii Realizowane były także zajęcia dla dorosłych i seniorów. instytucji oraz organizacji pozarządowych i społecznych wartościowymi źródłami wiedzy? Czy będą przydatne “Nauki o Klimacie”, zwracają natomiast uwagę, że plat- Przedstawiciele inicjatywy zwracają jednak uwagę, że działających w całej Polsce. Odgrywają one ogromną w pracy z uczniami? Sprawy nie ułatwia fakt, że nie- forma edukacyjna zawierająca gotowe narzędzia doty- według nich idealnym rozwiązaniem byłoby, gdyby wie- rolę w popularyzowaniu tematyki klimatu, coraz chęt- jednokrotnie ogólnodostępne materiały są adresowane czące klimatu powinna zawierać informacje napisane dzę na temat zmian klimatu przekazywali dobrze przy- niej podejmując ją i wychodząc naprzeciw potrzebom do bardzo szerokiego grona odbiorców. Wiele z nich nie prostym językiem i dostosowane nie tylko do potrzeb gotowani nauczyciele szkół i wykładowcy akademiccy. rodziców, organizując (często bezpłatne) prelekcje, pre- posiada także informacji o tym, kto jest ich adresatem, zentacje, warsztaty czy spotkania dla rodziców i dzieci. co w przypadku nauczycieli i edukatorów jest jednym Rodzice mają również dostęp do coraz większej liczby z najważniejszych kryteriów wyboru odpowiedniego „Gdybyśmy mieli pozostać przy amatorskim popularyzowaniu wie- publikacji odnoszących się do kwestii związanych z kli- materiału. dzy, to z naszego punktu widzenia dobrze by było, aby materiały matem, w tym nie tylko adresowanych do dorosłych, były dostosowane do różnych grup wiekowych, zawodowych i spo- ale także do dzieci. W ostatnich miesiącach wiele nowo- Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom na- ści dotyczących ekologii i klimatu pojawiło się w ofercie uczycieli i edukatorów, a także młodzieży oraz łecznych. Po naszych prezentacjach dla dorosłych pojawiały się wydawnictw dla dzieci i młodzieży (takich jak m.in. lu- przedstawicieli innych grup społecznych zaintere- głosy, że terminologia dotycząca zmiany klimatu jest zbyt skompli- belskie Wydawnictwo Tekturka, kielecki Dwukropek czy sowanych poszerzaniem swojej wiedzy na temat kowana, a naukowy język nie zawsze jest zrozumiały” założone w Krakowie wydawnictwo Babaryba. Jak mó- zmiany klimatu, UN Global Compact Network Poland wią założyciele tego ostatniego: “Zaniepokojeni o przy- podjął się zebrania w jednym miejscu już teraz będą- - informują założyciele inicjatywy wspierającej i edukującej mieszkańców gminy Celestynów w tematyce związanej ze zmianami szłość własnych dzieci oraz zainspirowani przez niesa- cych w obiegu bezpłatnych, polskojęzycznych narzędzi klimatu w myśl zasady “myśl globalnie, działaj lokalnie”. Inicjatywa powstała w trzy lata, w związku z zaniepokojeniem jej twórców skalą mowitą Gretę Thunberg postanowiliśmy dołożyć swoją edukacyjnych odnoszących się do tematyki klimatu. zagrożenia katastrofą klimatyczną. Jej twórcy zwrócili również uwagę na to, że ruchy klimatyczne działają głównie w dużych miastach. cegiełkę do ratowania świata. Dorośli muszą działać (źródło cytatu: własne). już teraz ale w młodszym pokoleniu jest nadzieja na 150 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 151

wspomnianych wcześniej konsultacji, które odbyły Jednym z postulatów studentów i osób, które się 23 listopada 2020 r. (wzięło w nich udział 55 osób „Wszyscy mamy tu rolę do odegrania, ponieważ „Kiedy uczniowie słyszą o zmianach zachodzą- zakończyły już edukację, wyrażonym w ramach w wieku od 13 do 40 lat). W raporcie z konsultacji zwró- zmiana klimatu jest problemem o zasięgu glo- cych w klimacie, to tak naprawdę pierwsze ich Młodzieżowej Rady Klimatycznej, było wprowa- cono uwagę na stanowisko uczniów klas III-IV szkół balnym i może dotknąć każdego z nas. Jesteśmy skojarzenie, myśli i wypowiedziane słowa są ta- dzenie powszechnych platform, które oferowa- ponadpodstawowych wskazujące, że w szkołach “kła- mieszkańcami tej samej planety i zmiany, jakie, że za zmianę klimatu odpowiadają duże za- łyby różnego rodzaju treści dla szkół, organizacji dzie się nacisk na informowanie uczniów, że problemy kich dokonujemy w jednym miejscu, mogą mieć kłady przemysłowe i oni nie mają na to żadnego pozarządowych oraz pojedynczych osób. Mło- ekologiczne istnieją, jednak nie mówi się o tym jak im wpływ na osoby żyjące po drugiej stronie świata. wpływu. A jako przykłady działań, co można robić, dzieżowa Rada Klimatyczna to organ doradczy przeciwdziałać czy zapobiegać” (źródło: materiały Mło- Można powiedzieć, że to, co robimy, pozostawia podają zmiany w ustawach rządowych, zakłada- i opiniodawczy działający przy Ministrze Klimatu dzieżowej Rady Klimatycznej). długotrwały ślad – swoisty odcisk naszej działal- nie filtrów na kominy czy wprowadzania bardziej i Środowiska. ności. Dlatego każdy z nas, przez dokonywanie proekologicznych technologii produkcyjnych Każdy z nas – bez znaczenia, czy jest nauczycielem, odpowiednich wyborów i podejmowanie właści- w fabrykach (...) Najbardziej zaskoczeni są kiedy (źródło: materiały Młodzieżowej Rady edukatorem, badaczem, przedstawicielem organizacji wych działań, może pozostawiać mniejsze śla- zaczynamy mówić o konsekwencjach dla zdrowia Klimatycznej). pozarządowej, studentem lub uczniem, czy słuchaczem dy i przyczynić się do walki ze zmianą klimatu.”: człowieka. Tu otwierają się uczniom szeroko oczy uniwersytetu trzeciego wieku – może stać się bowiem (opis publikacji na stronie UE) i dopiero wtedy zaczynają aktywnie myśleć, wy- popularyzatorem tematyki klimatu. Dlatego tak waż- myślać sposoby zapobiegania zmianom klimatu, Narzędzia edukacyjne, które ne jest, aby oprócz bazowania na rzetelnych źródłach angażują się i zaczynają działać, zmieniając w najbliższych tygodniach zostaną opublikowane naukowych i przygotowania materiałów edukacyjnych Przygotowany przez UNGC Network Poland swoje nawyki a nawet edukując innych (...) w portalu edukacjaklimatyczna.org.pl, zostaną oce- w sposób atrakcyjny dla odbiorców, narzędzia te anga- zbiór narzędzi edukacyjnych ma być pierwszym kro- Podczas edukacji ekologicznej uczeń oczywiście nione przez niezależnych recenzentów zajmujących żowały również do dalszego działania. Dobrym przykła- kiem na rzecz utworzenia platformy skupiającej wyso- zwiększa swoją świadomość o pojawiających się się tematyką edukacji oraz klimatu. Materiały będą dem publikacji, w której taka zachęta została zawarta, kiej jakości narzędzia przydatne w edukowaniu na temat zagrożeniach dla naszej planety, ale największą poddawane ocenie w oparciu o przygotowany przez jest wydawnictwo pt. „Nasza planeta, nasza przyszłość. zmiany klimatu. Zachęcamy do dzielenia się informacją zaletą jest to, że uczeń swoją wiedzę chce zamie- ekspertów UN Global Compact Network Poland me- Wspólnie walczmy ze zmianami klimatu” wydane przez na temat przedsięwzięcia z osobami zainteresowanymi nić na czyny, chce działać, tworzyć, organizować chanizm oceny zaopiniowany przez Radę Klimatycz- Dyrekcję Generalną ds. Działań w dziedzinie Klimatu tematyką zmiany klimatu, w tym z nauczycielami i edu- ekologiczne akcje i imprezy, aby mógł dzielić się ną UN Global Compact Network Poland. Ponieważ (DG CLIMA) przewodzącą działaniom Komisji Euro- katorami, popularyzatorami wiedzy, a także ze studen- swoją wiedzą i edukować innych. (...) To uczniowie w ostatnich miesiącach pojawiają się nowe inicjatywy, pejskiej na rzecz walki ze zmianami klimatycznymi na tami i uczniami, ich rodzicami oraz opiekunami prawny- sami są często iskierką, zapalnikiem do realiza- za sprawą których powstają kolejne materiały eduka- szczeblu unijnym i międzynarodowym. Czytamy w niej: mi. Prosimy również o przesyłanie informacji na temat cji wielu naszych ekologicznych projektów, debat cyjne dotyczące tematyki klimatu, strona ta nie powin- znanych Państwu wartościowych narzędzi edukacyj- czy kampanii społecznych, a to znaczy, że nie są na być jednak traktowana jako kompleksowe źródło „Przedstaw swoje racje! Spróbuj zaangażować się nych oraz własnych spostrzeżeń na ich temat na adres obojętni, że im zależy, że chcą, że mają siłę. Cie- wiedzy. Z biegiem czasu będzie ona jednak poszerzana osobiście. Być może wpadniesz na pomysł, który e-mail: [email protected]. Rekomendacje praktyków, ale szę się bardzo, że wokół mnie zawsze znajdują się o kolejne materiały, tak aby mogła stanowić szeroki wy- zmieni przyszłość! Przygotuj argumenty i do- też osób zainteresowanych tematyką, będą przydatne tacy uczniowie, którzy zarażają się moją aktyw- kaz dostępnych narzędzi wykorzystywanych w edukacji łącz do dyskusji o zmianie klimatu w szkole lub w rozbudowywaniu wspomnianej bazy narzędzi, jak nością i zaangażowaniem, by potem zarażać też klimatycznej. Najbardziej atrakcyjnym i merytorycznym w domu. A jeśli sprawa jest bliska Twemu sercu, również staną się mobilizacją do poszerzania wiedzy innych. Wszyscy przecież mamy wspólny cel materiałom będzie przyznawany natomiast certyfikat rozważ aktywne wsparcie działań na rzecz klimatu: i podejmowania działań przez nas wszystkich. – wszyscy chcemy żyć w czystym, pięknym, UN Global Compact Network Poland. zdrowym środowisku. (...) Uczeń zaangażowa- • Podejmij temat w rozmowach z przyjaciółmi i ro- ny w organizację akcji czy realizację projektów dziną - zachęć ich do działania. Potrafisz wyjaśnić ekologicznych – oprócz dużej wiedzy, którą na- Przekazywać im, na czym polega problem w sposób, który do bywa – rozwija także swoje krytyczne myślenie, nich dotrze - pokazując im, jak bardzo Ci zależy, uczy się aktywności, kreatywności i zaangażowa- wiedzę i angażować sprawisz, że i oni bardziej się zaangażują. nia, kształtuje swoje umiejętności miękkie, uczy się współpracy, nawiązywania dialogu z różnymi do działania • Zachęć rodzinę do wprowadzania zmian w domu, podmiotami, przełamuje swoją tremę, pokonu- w życiu codziennym. je swój strach. Taki uczeń z pewnością da sobie Poddając ocenie będące już w obiegu na- radę w życiu dorosłym. Zawsze powtarzam moim rzędzia edukacyjne, uwaga będzie zwracana m.in. na • Dowiedz się, jakie działania w kwestiach klimatu uczniom: W życiu wszystko zaczyna się od rzetelne informowanie o tematyce zmiany klimatu, organizuje Twoja szkoła. pierwszego kroku, małego kroku i nie jest wykorzystanie sprawdzonych źródeł naukowych oraz ważne czy idziesz szybko czy wolno, najważ- różnorodnych metod dydaktycznych, wskazywanie do- • Wysyłaj listy do burmistrzów, polityków i liderów niejsze, że zawsze do przodu, dlatego nie bój datkowych materiałów do poszerzania swojej wiedzy, biznesowych, zachęcając ich do przyłączenia się się tego pierwszego kroku. Uwierz w siebie a także przygotowanie materiałów w sposób przystęp- do działań” i w to, że możesz zdziałać wiele.” ny dla konkretnej grupy odbiorców. Istotnym aspektem (publikacja dostępna na stronie oceny jest również zweryfikowanie, czy dane narzę- Urzędu Publikacji Unii Europejskiej). Joanna Gadomska (źródło: onet.pl). dzie angażuje do dalszego zgłębiania tematyki zmiany klimatu oraz samodzielnego działania. Na ten aspekt edukacji proklimatycznej zwracali uwagę m.in. przedstawiciele Młodzieżowej Rady Klimatycznej w ramach 152 153

Czy materiał angażuje do dalszego zgłębiania Mechanizm oceny jakości materiałów tematyki zmiany klimatu? Czy materiał angażuje do samodzielnego edukacyjnych o klimacie pod kątem przeciwdziałania zmianie klimatu? Ocena końcowa (TAK/RACZEJ TAK/NIE/RACZEJ NIE): otrzymania certyfikatu UN GCNP Czy materiał powinien zostać opublikowany w portalu edukacjaklimatyczna.org.pl? Autor: Tomasz Kobylański we współpracy z dr Andrzejem Kassenbergiem Czy materiał powinien otrzymać certyfikat UNGC Poland? Dodatkowe komentarze recenzentów:

Mechanizm oceny jakości materiałów edukacyjnych o klimacie pod kątem otrzymania Ocena końcowa stanowiłaby podsumowanie poszczególnych ocen ale w rozszerzonej wersji tj. tak/raczej tak/raczej certyfikatu UN GCNP (Przygotowanie: Tomasz Kobylański we współpracy z Andrzejem Kassenbergiem) nie/nie. W przypadku otrzymania dwóch albo trzech (przy czterech recenzentach) pozytywnych opinii (tak/raczej tak) wtedy taki materiał/źródło otrzymywałoby certyfikat UNGC. Jeżeli dwie opinie lub trzy (przy czterech recenzentach) ODPOWIEDŹ ODPOWIEDŹ ODPOWIEDŹ ODPOWIEDŹ byłyby negatywne (raczej nie/nie) nie można by przyznać certyfikatu UNGC. W przypadku rozbieżnych opinii recenzenci (TAK/NIE) (TAK/NIE) (TAK/NIE) (TAK/NIE) we własnym gronie musieli ustalić czy materiał może albo nie może otrzymać certyfikatu UNGC. recenzent nr 3 recenzent nr 4 recenzent nr 1 recenzent nr 2 - opcjonalnie - opcjonalnie PYTANIE (specjalista (specjalista (specjalista (specjalista Wykaz materiałów edukacyjnych do poddania ocenie w dziedzinie w dziedzinie w dziedzinie w dziedzinie edukacji) zmiany klimatu) (Przygotowany przez Tomasza Kobylańskiego) edukacji) zmiany klimatu)

Imię i nazwisko Imię i nazwisko Imię i nazwisko Imię i nazwisko INSTYTUCJE PUBLICZNE Nazwa instytucji publikującej/ Ocena pod kątem tematyki zmiany klimatu (TAK/NIE): Tytuł materiału wraz z linkiem i krótkim opisem Wynik oceny opracowującej materiał Czy w materiale zawarte są wiadomości dotyczące funkcjonowania ekosystemów w tym biosfery, klimatu Ministerstwo Klimatu Przyjaciele klimatu i Środowiska (np. objaśniające czym jest klimat i jego mechanizm)? Ministerstwo Klimatu i Środowiska opracowało materiał edukacyjny, którego celem jest przybliżenie uczniom szkół podstawowych kluczowych zagadnień związanych z ochroną Czy przedstawione zostały w sposób właściwy zarówno klimatu oraz działaniami na rzecz adaptacji do zachodzącej zmian klimatu. Treści, poza wpływ człowieka na przyrodę (w tym na klimat) i wpływ uporządkowaniem podstawowej terminologii z obszaru ochrony klimatu i adaptacji do przyrody/klimatu na człowieka, pokazując zarówno wpływ zachodzącej zmiany klimatu, obrazują wymiar przyczynowo-skutkowy zachodzącej jednostek, jak i wpływ systemowy np. gospodarczy, czy zmiany klimatu oraz działań adaptacyjnych (z perspektywy indywidualnej, lokalnej, poszczególnych sektorów, społeczny, kulturowy? krajowej i globalnej). Czy w materiale omawiana jest złożoność przyczyn i skutków zmiany klimatu, zrozumienie złożoności? Ze względu na interdyscyplinarność tematyki, materiały mają uniwersalny charakter, umożliwiający zrealizowanie lekcji tematycznej nie tylko w ramach zajęć z nauk przyrod- Czy człowiek pokazany jest jako element ekosystemu, niczych, ale także w ramach zajęć z nauk humanistycznych. element większej całości? Udostępniony materiał powinien być traktowany jako punkt wyjścia do przygotowywania Czy prezentowane są relacje klimatyczne: kolejnych materiałów edukacyjnych, wspierających edukację formalną z zakresu ochrony globalna Północ – globalne Południe? klimatu. Czy zawarte są propozycje działań służących ograniczeniu Ministerstwo Klimatu Lekcje z klimatem wpływu człowieka na klimat oraz na rzecz adaptacji i Środowiska do skutków tej zmiany? Strona zawiera wykłady on-line wraz z dodatkowymi prezentacjami. W portalu moż- na znaleźć również dodatkowe scenariusze zajęć, a także quiz sprawdzający wiedzę. Czy w materiale zostały wykorzystane rzetelne W ramach działania mają być podejmowane kolejne inicjatywy angażujące nauczycieli źródła wiedzy dotyczące klimatu? i wychowawców oraz uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych w działania na rzecz klimatu. Czy materiał wskazuje dodatkowe źródła, dzięki którym można poszerzać swoją wiedzę?

Ocena pod kątem procesu edukacyjnego (TAK/NIE): Epodreczniki.pl Epodreczniki.pl – platforma edukacyjna Czy materiał został przygotowany w sposób Ministerstwa Edukacji i Nauki Za pośrednictwem platformy można skorzystać z ok. 150 materiałów dydaktycznych przystępny dla odbiorcy? dla uczniów i nauczycieli do kształcenia ogólnego na wszystkich etapach edukacyjnych, w tym filmiki dotyczące zmian klimatycznych, ćwiczenia interaktywne oraz scenariusze lekcji. Przygotowane materiały zostały podzielone ze względu na to, na jakich zajęciach  propozycje piktogramów mogą być wykorzystywane, a także do jakiej grupy docelowej są kierowane.  zrozumiały język  atrakcyjny wizualnie  wykorzystuje narzędzia interaktywne Ministerstwo Środowiska Klimatolubne przedszkolaki - podręcznik dla nauczycieli Materiał, choć przygotowany kilka lat temu, wciąż może być inspiracją do podejmowania Czy w materiale zostało określone, jakie umiejętności i/lub tematyki klimatu przez nauczycieli przedszkoli. Oprócz części teoretycznej, publikacja s wiedzę powinna nabyć osoba z nich korzystająca? zawiera także praktyczne przykłady zajęć do realizacji z przedszkolakami. Czy materiał pozwala nabyć wiedzę i umiejętności w zakresie zmiany klimatu?

Czy materiał wykorzystuje różnorodne metody dydaktyczne angażujące odbiorcę? 154 155

Urząd Miasta Stołecznego Wsparcie dla nauczycieli – pakiety edukacyjne Polska Zielona Sieć Materiały informacyjne kampanii „Dla Klimatu Przeciw Ubóstwu” Warszawy wraz ze scenariuszami zajęć lekcyjnych. Urząd Miasta Stołecznego Warszawy przygotował pakiety edukacyjne dla nauczycieli ostatnich klas szkół podstawowych oraz szkół ponadpodstawowych, zawierające gotowe Polska Zielona Sieć jest ogólnopolskim związkiem stowarzyszeń i fundacji prowadzących scenariusze lekcji na temat zanieczyszczenia powietrza oraz zmiany klimatu. Celem przy- działalność na rzecz zrównoważonego rozwoju i budowania społeczeństwa obywatelskie- gotowanych lekcji jest ułatwienie uczniom zrozumienia ważnych problemów oraz wskaza- go. Przygotowany przez organizację zestaw scenariuszy zajęć lekcyjnych może ułatwić nie kierunku niezbędnych zmian i zmotywowanie do działań. pracę z tematyką zmiany klimatu i wpływu tej zmiany na kraje Globalnego Południa.

Jak informuje Urząd M. St. Warszawy, materiały dla kolejnych grup wiekowych są w trak- Fundacja Artykuł 25 Ostatni dzwonek dla klimatu. Aktywuj się! cie przygotowania i będą sukcesywnie przekazywane w 2021 roku. Scenariusz „Ostatni dzwonek dla klimatu. Aktywuj się!” kierowany jest do uczniów szkół Materiały zostały przygotowane w taki sposób, żeby można było z ich pomocą przeprowa- podstawowych i zerówek. Został stworzony przez Fundację Artykuł 25 we współpracy dzić zajęcia niezależnie od specjalizacji nauczyciela. Zostały skonsultowane pod względem z Działem Edukacji Muzeum Narodowego w Szczecinie w ramach Tygodnia Edukacji Glo- merytorycznym z ekspertami zewnętrznymi, a pod względem metodycznym z doradcami balnej w 2019 roku. Celem scenariusza jest przybliżenie problematyki związanej z szeroko Warszawskiego Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń. pojętą ochroną środowiska, głównie ze zmianą klimatu i uwrażliwieniem dzieci na efekty zmiany, spowodowanej głównie działalnością człowieka W grudniu 2020 r. odbyły się pilotażowe lekcje w Technikum Ogrodniczym w Zespole Szkół Fundacja Culturelab Fundacja CultureLab na swojej stronie internetowej prezentuje różnego rodzaju materiały nr 39 oraz w Szkole Podstawowej nr 103. Opinie nauczycieli na temat lekcji można zoba- związane z Celami Zrównoważonego Rozwoju 2030, wśród nich zabawy i eksperymenty czyć na video na miejskim kanale Youtube. dla najmłodszych dotyczące konkretnych zagadnień. Wśród nich są te dotyczące chociażby Uniwersytet Warszawski Klimatyczne ABC różnic pomiędzy pogodą a klimatem czy też gra memory dotycząca zmiany klimatu.

W styczniu 2021 r. Uniwersytet Warszawski opublikował interdyscyplinarny podręcznik Pracownia na rzecz Pracownia na rzecz Wszystkich Istot w 2020 r. przygotowała zbiór nagrań i prezentacji poświęcony tematyce zmiany klimatu - „Klimatyczne ABC”. Podręcznik może być istotnym Wszystkich Istot z webinarów realizowanych od początku pandemii koronawirusa COVID-19 z myślą o pozy- uzupełnieniem i dodatkowym źródłem wiedzy zarówno dla nauczycieli, jak i dla uczniów tywnym wykorzystaniu czasu izolacji. Zaproszeni przez fundację eksperci prezentują różne zainteresowanych tematem zmiany klimatu. zagadnienia związane m.in. z transformacją energetyczną w Polsce czy ochroną zagrożo- nych gatunków zwierząt Narodowy Fundusz Ochrony Szkoła z klimatem Środowiska i Gospodarki Ośrodek Działań Strona internetowa jest zbiorem świąt ekologicznych. Każde z nich zawiera dodatkowe Wodnej W ramach konkursu „Szkoła z klimatem” opracowano zadanie mające na celu przygotowa- Ekologicznych „Źródła” informacje, w tym materiały przeznaczone do samodzielnej pracy dzieci, rodziców i nanie miejskiego planu adaptacji do zmiany klimatu w wersji „mini” – dla terenu szkoły i jej uczycieli różnych poziomów nauczania. Jak informują organizatorzy, strona ma edukować najbliższej okolicy. Przygotowane zadanie, wraz z wykorzystaniem udostępnionych mate- i inspirować poszczególne osoby do drobnych działań. riałów źródłowych, może być inspiracją do podejmowania podobnych działań w ramach zajęć szkolnych. Fundacja przygotowała również pakiety edukacyjne dla uczniów i nauczycieli, które są dostępne tutaj. Instytut Meteorologii IMGW-PIB: Klimat, woda i pogoda i Gospodarki Wodnej WWF Polska WWF Polska zachęca do korzystania z różnego rodzaju materiałów edukacyjnych dostęp- - Państwowy Instytut Badawczy IMGW-PIB przygotował materiały dla uczniów i nauczycieli – tzw. „lekcje pogodowe”. Każda nych na stronie internetowej organizacji. Pozwalają one na organizację zajęć i spotkań nie z lekcji składa się z prezentacji dla nauczyciela, a także fiszek dla uczniów do wydruko- tylko w przedszkolach i szkołach, ale również w gronie przyjaciół czy rodziny. wania lub pobrania na urządzenie mobilne. Uzupełnieniem materiałów jest film w postaci komiksu oraz film edukacyjny IMGW-PIB: Klimat, woda i pogoda. Fundacja Edukacja Portal e-globalna.edu.pl prezentuje różnego rodzaju scenariusze i materiały edukacyjne dla Demokracji dostępne na otwartych licencjach. Jest on kierowany do nauczycielek i nauczycieli, pracu- jących w szkole, ale mogą z niego korzystać wszystkie osoby prowadzące zajęcia edukacyjne. Wiele spośród prezentowanych zagadnień dotyczy tematyki zmiany klimatu. Dyrekcja Generalna ds. Działań Nasza planeta, nasza przyszłość. Wspólnie walczmy ze zmianami klimatu w dziedzinie Klimatu (Komisja Klub Gaja Broszura „Chroń klimat” Europejska) Publikacja Komisji Europejskiej jest rzetelnym i angażującym uczniów źródłem wiedzy na temat zmiany klimatu jako jednego z najpoważniejszych wyzwań, przed którymi stoi Broszura nie tylko informuje o tym, czym jest zmiana klimatu, ale również pokazuje, jakie współczesny świat. działania można samemu podejmować, aby zmniejszyć negatywne skutki zmiany klimatu. Praktyczne informacje mogą być wykorzystywane przez nauczycieli także Ministerstwo Klimatu Na stronie internetowej 44mpa.pl zawarte są materiały, w tym scenariusze zajęć dla w pracy z uczniami. – projekt 44mpa.pl nauczycieli, publikacja dla uczniów, w ramach której mogą podejmować własne działania na rzecz klimatu. Bogato ilustrowany przewodnik ekologiczny „Ty też możesz uratować planetę” autorstwa Arety Szpury posiada nie tylko praktyczne porady, ale również angażuje do podejmowania Kopalnia Soli Wieliczka Przyczyny i skutki zmiany klimatu – scenariusz lekcji własnych działań, także we współpracy z grupami działającymi na rzecz klimatu Kopalnia Soli w Wieliczce opracowała konspekt zajęć, który może zostać wykorzystany na lekcji biologii lub wychowawczej zarówno podczas zajęć stacjonarnych, jak i online. Fundacja Centrum Cyfrowe Karty z klimatem ORGANIZACJE POZARZĄDOWE I INICJATYWY SPOŁECZNE Zestaw kart z klimatem został przygotowany w czasie pandemii, gdy – jak piszą organiza- Nazwa instytucji publikującej/ Tytuł materiału wraz z linkiem i krótkim opisem Wynik oceny torzy – „lodowce arktyczne topnieją w zastraszającym tempie, a świat ulega nieodwracal- opracowującej materiał nym zmianom i jedyną szansą na sprowadzenie go na właściwy tor jest edukacja. Podczas tworzenia poniższego zestawu najbardziej inspirowało nas przekonanie, że istotą edukacji jest myślenie - krytyczne i mądre spojrzenie na świat, o którego stan i istotę ciągle pytamy. Centrum Edukacji Obywatel- Materiały dotyczące edukacji klimatycznej i ekologicznej, w tym Jesteśmy przekonani, że w tym procesie ważne jest wyjście od jednego obrazu, by stopnio- skiej, Dział Edukacji Globalnej scenariusze przedmiotowe o klimacie wo dojść do samodzielnego zrozumienia całości.” i Ekologicznej Fundacja Otwarty Plan Liczne materiały edukacyjne i publikacje, w tym scenariusze zajęć, które nie dotyczą Na stronie ekologia.ceo.org.pl znajdują się liczne materiały przydatne w działaniach edu- stricte zmiany klimatu, ale np. ważnych zagadnień związanych ze smogiem czy tematyce kacyjnych, wśród nich są filmiki, plakaty informacyjne, a nawet słowniczek klimatyczny. marnowania żywności. Na szczególną uwagę zasługują jednak liczne publikacje, w tym scenariusze zajęć (także terenowych), które można wykorzystać na rożnych przedmiotach (biologia, chemia, fizyka, geografia, historia, matematyka, przyroda, WOS, etyka, religia język polski) i etapach edukacji.

Fundacja Aeris Futuro Edukacja z klimatem – przewodnik dla nauczycieli

Podręcznik został przygotowany z myślą o nauczycielach gimnazjów, jednak mimo to może być z powodzeniem wykorzystywany także aktualnie. Na stronie internetowej fundacji zostały zawarte także dodatkowe materiały, będące źródłem wiedzy m.in. odnośnie zero waste, marnowania żywności czy też odpowiedzialnej konsumpcji. 156 157

Edukacja o klimacie Polska szkoła miejscem realizacji dobrej jakości edukacji klimatycznej Instytut Oceanologii Polskiej Akademii Nauk – narzędzia dostarczane przez Centrum Edukacji Obywatelskiej

Centrum Edukacji Obywatelskiej Edukacja o klimacie (EOK) powinna być prowadzona od najmłodszych klas szkolnych. Wyzwania związane z przebiegiem i skutka- DANAE dla CEO przeprowadzone w 2020 roku1 poka- EOK powinna być prowadzona w sposób integrujący różne dziedziny mi zmiany klimatu i powaga konsekwencji zaniechań zało, że 75% uczniów i uczennic w wieku 13-20 lat nie wiedzy – od fizyki, przez biologię do nauki o społeczeństwie. sprawiają, że naszym wspólnym obywatelskim obo- miało lub nie potrafiło wskazać lekcji lub działań doty- wiązkiem jest ochrona klimatu. Świadomość i rozumie- czących zmiany klimatu w swojej szkole. Jednocześnie nie – po co i jak skutecznie działać w tej sprawie – ma 59% wszystkich respondentów/respondentek (13-35 Elementy EOK powinny być wprowadzone do poszczególnych kluczowe znaczenie. lat) wskazało szkołę na pierwszej pozycji jako miejsce przedmiotów jako przykłady i problemy do rozwiązania. do kształtowania postaw ekologicznych społeczeństwa Szkoła może odegrać w tym procesie szcze- w Polsce, a 85% uznało, że kwestie ochrony klimatu po- EOK powinna być nastawiona na adaptację do zmian z unikaniem narracji gólnie ważną rolę: opierając się na dostępnej wiedzy winny trafić do programu nauczania w szkołach. katastroficznej – poszukiwanie rozwiązań i łagodzenie zachodzącej zmiany, naukowej powinna przekazywać rzetelne informacje o zmianie klimatu i budować u uczniów i uczennic po- Centrum Edukacji Obywatelskiej wspiera a nie walka której wynikiem jest zwycięstwo lub klęska. tencjał do podejmowania odpowiedzialnych i odważ- nauczycieli i nauczycielki oraz młodzież szkół podsta- nych kroków w dziedzinie klimatu, zwłaszcza że kwestie wowych i ponadpodstawowych w zakresie edukacji EOK powinna jednocześnie odwoływać się do sytuacji lokalnej dotyczące środowiska i klimatu są dla dzieci i młodzieży klimatycznej, udostępniając gotowe scenariusze za- (wokół mego domu), regionalnej (w moim kraju) w globalnej, ważne (Eurobarometr 478, 2019). Docenienie ich zain- jęć, przewodniki merytoryczne, organizując szkolenia, teresowania tematem poprzez tworzenie w szkołach kursy online2. Doświadczenie CEO pokazuje, że polska wykazując jak skala obserwacji wpływa na wnioskowanie. przestrzeni dla edukacji na rzecz klimatu może stać szkoła może być miejscem realizacji dobrej jakości edu- się ważnym doświadczeniem dla obecnego pokolenia kacji klimatycznej, jeśli tylko nauczycielki i nauczyciele EOK powinna wyjaśnić mechanizmy wielkich zjawisk klimatycznych uczniów i uczennic i pokazać, że szkoła podejmuje te- są gotowi zaangażować się w te działania. – w atmosferze, w oceanach i w głębi ziemi i w Kosmosie maty dla nich istotne. – wykazując ich wzajemne powiązania. Pełniejsze osadzenie tematyki klimatycznej Edukacja na rzecz klimatu powinna wyjaśniać w podstawie programowej kształcenia ogólnego po- procesy związane ze zmianą klimatu, w tym przyczy- zwoli docierać z tymi treściami w szkołach znacznie EOK powinna przedstawiać oddziaływanie człowieka na klimat ny i skutki, uczyć krytycznego myślenia, wskazywać na szerzej, docelowo przyczyniając się do budowania więk- i pokazać zyski i koszty alternatywnych rozwiązań. znaczenie i możliwości obywatelskiego zaangażowania, szego społecznego zrozumienia i poparcia dla zmian, inspirować do samodzielnego pogłębiania wiedzy i po- które nas czekają w najbliższych latach w różnych sfe- EOK powinna wykazać społeczne konsekwencje różnych scenariuszy dejmowania świadomych decyzji mających przełożenie rach naszego życia społeczno-gospodarczego. klimatycznych w różnych miejscach globu. na klimat. To możliwość uwrażliwiania na potrzeby innych, rozwijania poczucia odpowiedzialności i przybliża- Edukacja na rzecz klimatu może wspierać nia znaczenia współpracy – bez nich nie jesteśmy w sta- wszechstronny rozwój uczniów i uczennic, być okazją EOK powinna dać wyraźną odpowiedź na temat „co ja mogę zrobić nie globalnie stawić czoła temu wyzwaniu. do uczenia się przez dociekanie i działanie, ułatwić re- dla ograniczenia zmiany klimatu”. alizację wychowawczych celów szkoły i podnosić jej Już dziś można realizować w szkole wybrane znaczenie jako przestrzeni budowania społecznej odpo- EOK powinna wyjaśnić znaczenie i wiarygodność danych naukowych elementy tak rozumianej edukacji na rzecz klimatu, ale wiedzialności i zaangażowania. Centrum Edukacji Oby- opartych na uznanych międzynarodowych raportach (np. IPCC zależy to od zainteresowania nauczycieli i nauczycie- watelskiej zamierza kontynuować działania ułatwiające lek. Bez niego uczniowie i uczennice mogą ukończyć kadrze pedagogicznej poruszanie tej tematyki w pracy oraz World Ocean Assessment I i II) i pomóc odróżnić fałszywe szkołę niemal bez zetknięcia się z tematem. Badanie z dziećmi i młodzieżą. informacje o klimacie od prawdziwych.

EOK powinna przedstawiać wytyczne ONZ dotyczące Celów Zrównoważonego

Rozwoju i naświetlać zarówno realizowane jak i postulowane działania 1 Raport DANAE dla CEO dot. postaw młodzieży wobec zmiany klimatu, Centrum Edukacji Obywatelskiej 2020: https://ekologia.ceo.org.pl/1planet4all/aktualnosci/badanie-swiadomosci-mlodziezy-i-mlodych-doroslych-w-polsce-na-temat-zmiany. polityczne oraz gospodarcze, zmierzające w tym kierunku. 2 Szczegółowe informacje na temat działań Centrum Edukacji Obywatelskiej w tym zakresie znajdują się na stronach: ekologia.ceo.org.pl oraz globalna.ceo.org.pl. 158 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 159

Edukacja klimatyczna

Centrum Nauki Kopernik

Jednym z celów strategicznych Centrum Nauki Kopernik jest mobilizowanie ludzi wokół ważnych tematów związanych z nauką. Do najważniejszych tematów bez wątpienia należy wywołana przez człowieka zmiana klimatu. Uważamy, że kluczem do podjęcia działań mogących odwrócić zagrożenie katastrofą klimatyczną jest społeczne zrozumienie mechanizmów stojących za zmianą klimatu i skutków, jakie zmiany te przyniosą. Temat ten powinien być obecny nie tylko w debacie prowadzonej przez dorosłych obywateli. Zagadnienia związane ze zmianą klimatyczną powinny być poruszane na wszystkich poziomach edukacji od najmłodszych lat, podobnie jak równie istotne kwestie różnorodności biologicznej i poszanowania środowiska naturalnego. Tylko budowana od najmłodszych lat wrażliwość i zrozumienie przyrody pozwolą osiągnąć zmianę postaw, niezbędną do podjęcia działań mających na celu ochronę życia na Ziemi. To właśnie dzisiejszym uczniom przyjdzie się w przyszłości borykać z konsekwencjami zmiany klimatycznej.

Praktyczne doświadczenia płynące z podejmowanych przez Centrum Nauki Kopernik działań skierowanych do środo- wiska edukacyjnego wskazują, że zagadnienia związane z klimatem i warunkami życia na Ziemi mogą być poruszane w sposób interdyscyplinarny w ramach przedmiotów przyrodniczych (przyroda, biologia, fizyka, chemia, geografia), a także przy okazji zajęć technicznych, artystycznych, wiedzy o kulturze, historii, wiedzy o społeczeństwie, edukacji dla bezpieczeństwa, podstaw przedsiębiorczości oraz informatyki, bowiem w postępie techniki upatrujemy szansę na przywrócenie równowagi klimatycznej na Ziemi. Kluczowe jest osobiste zaangażowanie uczniów w rozwiązywanie wy- zwań związanych z globalnym ociepleniem. Zgodnie z naszą misją szczególnie cenimy takie podejście, które umożliwia osobiste angażowanie się uczniów w doświadczenia i eksperymentowanie, zadawanie pytań i poszukiwanie odpowiedzi, a także samodzielne rozwiązywanie problemów i konstruowanie.

Zdajemy sobie sprawę, iż konsekwencje zmiany klimatu najmocniej odczują osoby zagrożone wykluczeniem. Dlatego projektując ofertę edukacyjną trzeba zadbać specjalnie o dotarcie właśnie do takich społeczności. 160 161 162 163

Co jest możliwe w ramach obowiązującego Mówi przeciętny wychowawca. Dobry systemu edukacji? pedagog wyjaśnia. Wyższy pedagog Ewa Całus, Ekspertka UN Global Compact Network Poland demonstruje. Wielki pedagog inspiruje.

Przyjrzyjmy się wspólnie podstawie progra- Na podstawie tych przepisów funkcjonuje mowej w obowiązującym modelu edukacji. Spróbujmy również obowiązująca podstawa programowa i przygo- William Arthur Ward zobaczyć, gdzie jest w niej przestrzeń na edukację kli- towywane w ślad za nimi szkolne programy nauczania. matyczną. Oddajemy w tym rozdziale głos nauczycie- Minister Edukacji co roku przedstawia również podsta- lom, którzy rzucą światło na rzeczywistość szkolną, wowe kierunki realizacji polityki oświatowej państwa, pokazując ograniczenia, ale i dobre praktyki mogące które kładą nacisk na kluczowe zagadnienia do realiza- stanowić inspirację do działania już teraz. cji na dany rok. W ustawie Prawo oświatowe podstawa programowa określona jest jako zestawy celów kształcenia i treści Czym jest i jak nauczania, w tym umiejętności, opisanych w formie ogólnych i szczegółowych wymagań dotyczących wie- działa podstawa dzy i umiejętności, które powinien posiadać uczeń po zakończeniu określonego etapu edukacyjnego, oraz programowa zadania wychowawczo-profilaktyczne szkoły uwzględ- niane odpowiednio w programach wychowania przed- W 2016 roku w polskim systemie eduka- szkolnego, programach nauczania i podczas realizacji cji zainicjowano wdrożenie strukturalnej reformy zajęć z wychowawca oraz umożliwiające ustalenie między innymi przywracającej ośmioklasowe pod- kryteriów ocen szkolnych i wymagań egzaminacyjnych, stawówki, czteroklasowe licea i pięcioletnie techni- a także warunki i sposób realizacji tych podstaw pro- ka. Zasadniczym elementem reformy było przejście gramowych. z dwustopniowego obowiązkowego kształcenia ogól- Podstawę programową Minister Edukacji po- nego do kształcenia jednostopniowego, realizowanego wołuje w drodze rozporządzenia z podziałem na po- w ośmioklasowej szkole podstawowej. Od tego momen- szczególne typy kształcenia. Osobno dla wychowania tu trzonem prawnym w edukacji jest ustawa z 14 grudnia przedszkolnego, kształcenia ogólnego, dla szkoły pod- 2016 roku – prawo oświatowe wraz z rozbudowanym sys- stawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością temem aktów wykonawczych do tej ustawy1. intelektualna w stopniu umiarkowanym lub znacznym, 164 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 165

kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, Dyrektor szkoły musi uzyskać zgodę organu prowadzą- Zwrócenie uwagi na to rozróżnienie jest istotne, ponie- kształcenia ogólnego dla technikum, kształcenia ogól- cego, by ten zapewnił finansowanie2, a także uzyskać waż jeszcze do niedawna nauka o klimacie była wąską Analiza treści nego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogól- opinię rady pedagogicznej i rady rodziców. dyscypliną, na którą powszechnie w społeczeństwach nego dla branżowej szkoły II stopnia, kształcenia ogól- Z punktu widzenia nauczyciela podstawa pro- nie zwracaliśmy większej uwagi. Można powiedzieć, że podstawy nego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy, gramowa jest kluczowym narzędziem pracy. To ona to do niedawna była dziedzina dla pasjonatów. Ten stan kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej. wyznacza ramy działania, realizacja kolejnych jej za- rzeczy implikuje fakt, że tylko intuicyjnie odbieramy in- programowej Ustawa normuje, że Minister przy powołaniu podsta- gadnień jest punktem wyjścia do oceny pracy danego formacje w tym obszarze. Badania pokazują, że jeste- wy programowej uwzględnia w szczególności zesta- nauczyciela. Od stopnia realizacji podstawy progra- śmy wrażliwi na tematy związane ze zmianą klimatu, Przyglądając się treściom podstawy progra- wy celów kształcenia i treści nauczania, umiejętności mowej zatem uzależniamy w naszym systemie opinię ale nasza wiedza w tym obszarze jest wąska. Przekła- mowej można odnaleźć wątki związane z edukacją kli- uczniów, a także zadania wychowawczo-profilaktyczne o danym nauczycielu i jakości edukacji w szkole. Istotne da się to także na poziom świadomości w środowisku matyczną na różnych etapach kształcenia. Na żadnym szkoły, odpowiednio do poszczególnych etapów eduka- jest także, na co zwracają uwagę nauczyciele, że ob- oświatowym. Kojarzymy kwestie klimatu z ekologią, z nich nie pojawia się w podstawie programowej kom- cyjnych i typów szkół. szerność treści zawartych w funkcjonującej podstawie wiemy, że zachodzą zmiany i ma to negatywny wpływ pleksowa wiedza z zakresu zmiany klimatu, w procesie W środowisku oświatowym żywe są dyskusje programowej uniemożliwia co do zasady realizację ja- na Planetę, ale prawda jest taka, że ani pisząca te sło- kształcenia nie są rozwijane treści o rosnącej tempera- dotyczące zaprojektowania podstawy programowej od kichkolwiek dodatkowych treści z prozaicznego powodu wa, ani czytelnicy nie odebrali edukacji klimatycznej turze na Ziemi, przyczynach tego zjawiska, udziale czło- nowa. Taki postulat wychodzi ze środowiska nauczy- braku czasu. Można zatem zaryzykować stwierdzenie, i musimy dopiero nauczyć się funkcjonować w tym no- wieka w tych przyczynach, a także skutkach tych zmian cieli, organizacji zrzeszających rodziców, organizacji że czego nie ma w podstawie programowej, tego nie wym dla nas wszystkich obszarze. W tym kontekście dla Planety. pozarządowych, związków zawodowych. Bardzo silnie ma w szkole. Z tego należy wyprowadzić wniosek, że w chwili obecnej trudno jest nawet mówić o wydzielo- wybrzmiewał głos postulujący zmianę przy okazji refor- działania na rzecz wprowadzenia do podstawy progra- nej edukacji klimatycznej w polskiej szkole. Spróbujmy my zainicjowanej w grudniu 2016 roku. Podstawowym mowej konkretnych treści powinny być punktem wyj- zatem zebrać te fragmenty, które funkcjonują i spróbo- postulatem, który jako pierwszy jest przy takich oka- ścia do wprowadzenia efektywnej zmiany w treściach, wać zastanowić się co na ich bazie można zbudować. Wychowanie zjach wypowiadany, to większa autonomia nauczycieli z którymi ma styczność uczeń w szkole. Przyjrzyjmy się dobrym praktykom i zastanówmy się w doborze treści nauczania i metod pracy dydaktycznej, jak zaimplementować je na szerszą skalę. przedszkolne dostosowanie podstaw programowych nauczania do potrzeb i możliwości uczniów na danym etapie ich roz- Obecności edukacji Odróżnienie edukacji ekologicznej od edukacji Na etapie wychowania przedszkolnego po- woju przede wszystkim poprzez ograniczenie obowiąz- klimatycznej ma także zasadnicze znaczenie dla pro- ruszenie wątków klimatycznych może odbywać się kowych do przyswojenia przez uczniów treści. Do chwili klimatycznej jektowania wprowadzenia zmiany w systemie oświaty. tylko w zakresie zapisanego w podstawie programo- obecnej nie rozpoczęły się prace nad założeniami do Minister Edukacji i Nauki w czerwcu 2020 roku zajął wej w części realizacji zadań przedszkola budowania takiego kompleksowego projektu, dlatego też niniejszy w podstawie stanowisko odnośnie do obecności treści z zakresu edu- wrażliwości dziecka w odniesieniu do środowiska oraz raport odnosi się do obowiązującej podstawy programo- kacji klimatycznej w polskiej szkole3. W stanowisku tym tworzenia warunków pozwalających na bezpieczną, wej. Dodatkowo należy wskazać, że przeprowadzone programowej. przywołał właśnie treści ekologiczne obecne w syste- samodzielną eksplorację otaczającej dziecko przyrody, przez Ministerstwo Edukacji zmiany i zainicjowane pro- mie edukacji.4 Istotne jest, że do treści ekologicznych stymulujących rozwój wrażliwości i umożliwiających jekty ostatnich lat nie obejmowały kwestii zmiany kli- Edukacja ekologiczna zaliczone zostały zmiany klimatu. Wskazał, że uważa je poznanie wartości oraz norm odnoszących się do środo- matu. Temat ten nigdy nie znalazł się też dotąd w pod- za wystarczające. W piśmie przywołano także dodatko- wiska przyrodniczego, adekwatnych do etapu rozwoju stawowych kierunkach realizacji polityki oświatowej. a edukacja klimatyczna we działania Ministerstwa - konkurs wiedzy ekologicz- dziecka. Nie ma natomiast mowy wprost o kwestiach nej, Projekt Edukacja Globalna realizowany przez Ośro- klimatycznych. W obszarze poznawczego rozwoju Na projektowanie zmian w podstawie pro- Punktem wyjścia przy ocenie obecności edu- dek Rozwoju Edukacji. dziecka potencjalnie treści dotyczące klimatu mogą się gramowej istotne znacznie ma także jakie formy dzia- kacji klimatycznej obecnie w szkole jest odróżnienie Minister, uznając wagę tematu, jakim jest pojawić w kontekście tego, że przedszkolak posługuje łalności dydaktyczno-wychowawczej realizuje szkoła. czym jest edukacja ekologiczna, a czym edukacja kli- „edukacja ekologiczna” wprowadził przepis zobowiązu- się pojęciami dotyczącymi zjawisk przyrodniczych, np. Oprócz obowiązkowych zajęć edukacyjnych w szkole matyczna. Pierwsze pojęcie jest dużo szersze, można jący nauczycieli wychowawców do włączenia do lekcji tęcza, deszcz, burza, opadanie liści z drzew, sezonowa mogą odbywać się zajęcia dodatkowe (nauka dodat- powiedzieć, że zostało już w społeczności oświatowej wychowawczych od 1 września 2020 roku „najistotniej- wędrówka ptaków, kwitnienie drzew, zamarzanie wody, kowych języków obcych i zajęcia, dla których nie zo- oswojone. Nauczyciele, instytucje chętnie organizują szych problemów klimatycznych i ochrony środowi- dotyczącymi życia zwierząt, roślin, ludzi w środowisku stała określona podstawa programowa, ale zostały wydarzenia i konkursy związane z ochroną środowiska, ska5”. W ślad za ustanowieniem tej normy nie poszło jak przyrodniczym, korzystania z dóbr przyrody, np. grzy- włączone do szkolnego programu nauczania), zajęcia postawami ekologicznymi, czyli prośrodowiskowymi. dotąd powołanie źródeł wiedzy, narzędzi dla nauczycieli bów, owoców, ziół. W warunkach i sposobie realizacji rewalidacyjne dla uczniów niepełnosprawnych, zajęcia Samo słowo ekologia, to nauka zajmująca się badaniem wychowawców do rozmawiania z uczniami o zmianach podstawy programowej dla wychowania przedszkol- nauki zawodu, zajęcia prowadzone w ramach pomocy zależności między organizmem, a otaczającym go śro- klimatu. Sami nauczyciele wychowawcy mają poczucie nego zapisano między innymi aranżację przestrzeni psychologiczno-pedagogicznej, zajęcia rozwijające za- dowiskiem. Jest to nauka o strukturze i funkcjonowaniu braku warsztatu do rzetelnej pracy w tym obszarze. obejmującą kącik czytelniczy i przyrodniczy. Można interesowania i uzdolnienia uczniów, w szczególności przyrody. W potocznym rozumieniu przyjęło się, że po- W piśmie wskazuje się także, że Prawo oświatowe daje sobie wyobrazić, że prowadzący przedszkole znajdą tu w celu kształtowania ich aktywności i kreatywności, za- jęcie to jest korelowane także z dbaniem o środowisko, możliwość prowadzenia w szkołach dodatkowych zajęć miejsce na treści związane z dbaniem i ochroną klima- jęcia z zakresu doradztwa zawodowego. Analiza obecnie z postawą wyrażającą empatię dla przyrody, która nas edukacyjnych, w tym o tematyce ekologicznej. Organ tu. Bardzo pozytywnie należy ocenić wskazanie, by or- realizowanych treści wskazuje, że treści o zmianach kli- otacza. Edukacja ekologiczna nie równa się edukacji prowadzący szkołę – na wniosek dyrektora szkoły - ganizacja zajęć na świeżym powietrzu była elementem matu, jeśli są w szkole to w ramach jedynie zajęć dodat- klimatycznej. Ta druga wychodzi od pojęcia klimato- może wyznaczyć każdej klasie godziny na realizację do- codziennej pracy z dzieckiem w każdej grupie wiekowej. kowych, nie zaś obowiązkowych zajęć edukacyjnych czy logii, czyli nauki o klimacie, procesach klimatotwór- datkowych zajęć edukacyjnych. Na ograniczenia zwią- też pozostałych form, w tym tak istotnego doradztwa czych, wpływie czynników geograficznych na przebieg zane z tą ścieżką działania wskazywaliśmy wcześniej zawodowego. Organizacja zajęć dodatkowych w szkole tych procesów, opisywaniu i klasyfikacji klimatów kuli w niniejszym raporcie. obwarowana jest ponadto szczególnymi wymaganiami. ziemskiej, zmianie klimatycznych w dziejach Ziemi. 166 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 167

Podstawa programowa w przedszkolach dotyka możemy zrobić, aby nasz klimat się nie ocieplał? środowiska”. W jego zakresie nie wprowadza się pojęć przyrodnicze i pozaprzyrodnicze sprzyjające lub ograni- tematu dbania o naszą Planetę w minimalnym za- Z tej naszej wspólnej pracy udało nam się wpro- „klimat” i „zmiany klimatu”. Pojawia się umiejętność czające produkcji energii ze źródeł nieodnawialnych i od- kresie, a dziecko jest wtedy w wieku najbardziej wadzić kilka nawyków do naszego szkolnego przedstawiania odnawialnych i nieodnawialnych zaso- nawialnych oraz określa ich wpływ na rozwój energetyki podatnym na wszelkie treści. Ważna jest na tym życia - w czasie zimy wietrzymy klasę krótko, re- bów przyrody oraz propozycje racjonalnego gospodaro- na przykładzie województw pomorskiego i łódzkiego. etapie także praca z rodzicem, warto i dla nich gularnie, przy zakręconych grzejnikach, spraw- wania tymi zasobami zgodnie z zasadą zrównoważonego organizować warsztaty, które zmienią nasta- dzamy szczelność okien, wychodząc z klasy ga- rozwoju. W zakresie treści nauczania tego przedmiotu W ramach lekcji geografii i obowiązującej podsta- wienie, będą dotyczyły przygotowywania posił- simy światło, ćwiczyliśmy mycie rąk i optymalne wyróżniono także „zagrożenie różnorodności biologicz- wy programowej omawiamy z uczniami negatyw- ków, zmiany nawyków. Przedszkolny ogródek, to zużycie ciepłej wody, w pierwszej klasie popro- nej”, przy której uczeń między innymi analizuje wpływ ne skutki rozwoju przemysłu, dyskutujemy na te- przestrzeń, w której dziecko może obserwować siliśmy rodziców o zakup trwałych bidonów na człowieka na różnorodność biologiczną i uzasadnia ko- mat smogu i zanieczyszczeń, mówimy o źródłach pogodę, brać udział w pielęgnowaniu ogródka, wodę, aby nie kupować napojów w plastikowych nieczność ochrony różnorodności biologicznej, także energii elektrycznej, możliwych zmianach w wy- obserwować, ile czasu potrzebuje drzewo, aby opakowaniach, dbamy by używać mało papie- uzasadnia konieczność stosowania ochrony przyrody korzystaniu poszczególnych źródeł energii, o od- rosnąć, poznać czym jest kompostownik, może- ru, idąc na basen przestrzegamy zasady ,,strój dla zachowania gatunków i ekosystemów. W zakresie nawialnych źródłach energii, o różnych rodzajach my wspólnie oszczędzać wodę, uczyć codziennie w plecaku”, nie zabieramy reklamówek (zaku- budowania postawy wobec przyrody i środowiska na elektrowni. Na lekcji o Morzu Bałtyckim omawia- o walorach picia wody z ranu. Już na tym etapie piliśmy ,,awaryjne”, lekkie, ortalionowe plecaki lekcjach biologii – uczeń opisuje i prezentuje postawę my zanieczyszczenia przemysłowe, odprowadza- możemy zachęcać do wielokrotnego używania dla tych dzieci, które chwilowo nie mają swo- i zachowania człowieka odpowiedzialnie korzystającego nie ścieków komunalnych, nadmierne stosowanie różnego rodzaju rzeczy (sztućce, ubrania, torby, ich), zachęcamy do dbania o piórniki i tornistry z dóbr przyrody. nawozów sztucznych, wycieki ropy naftowej, nad- kubki, butelki). Bardzo ważne jest aktywizowa- – promujemy długie użytkowanie przyborów, mierną eutrofizację. Zależy nam, by uczniowie nie do ruchu poprzez częste spacery i wyjścia do wskazujemy że częsta wymiana rzeczy wpływa Podstawa programowa w szkole podstawowej dowiedzieli się o zmniejszeniu bioróżnorodności. parków. Przez cały rok realizujemy autorski pro- na zmiany klimatyczne, dziewczęta otrzyma- daje skromne możliwości mówienia o zmianie Przy temacie zanieczyszczenia środowiska przy- jekt jednego z naszych nauczycieli „Mam niewie- ły 8 marca gumki scrunchie uszyte przez jedną klimatu, większość treści jakie prezentujemy rodniczego rozmawiamy o jego źródłach, skut- le lat i dbam o świat”. z mam, z resztek materiałów, dzięki temu ogra- w tym obszarze, to lekcje dodatkowe, koła za- kach. Omawiając rolnictwo Afryki poruszany jest Nauczyciele wychowania przedszkolnego niczyliśmy znowu zakupy, braliśmy udział w wy- interesowań. Żeby nawiązać do kwestii zanie- temat pustynnienia Sahelu i jak można temu zara- w Szkole Podstawowej nr 6 w Świdnicy cieczce do szkolnej kotłowni, poznaliśmy sposób czyszczenia powietrza wspólnie z uczniami dzić. W temacie o Amazonii uczniowie dowiadują ogrzewania budynku czystym paliwem, przy w ramach lekcji biologii w klasie 7 wyszukujemy się o gospodarczej eksploatacji Amazonii, ekolo- Kształcenie ogólne w szkole podstawowej ma okazji nauki jazdy na rowerze rozmawialiśmy w aplikacji „Kanarek” informacji o stanie zanie- gicznych następstwach wylesiania, rozmawiamy kształtować postawę szacunku dla środowiska przyrodni- o jego wpływie na ograniczenie korzystania z sa- czyszczenia powietrza w Świdnicy w danym dniu też o tym jak chronić Amazonię. W ramach tema- czego, w tym upowszechniać wiedzę o zasadach zrówno- mochodów generujących spaliny, wykorzysty- oraz umieszczamy tę informację na szkolnej ta- tu środowiska przyrodniczego Arktyki i Antarkty- ważonego rozwoju, motywować do działań na rzecz ochro- waliśmy nordic – walking, aby co tydzień przez blicy smogowej (oznaczenie kolorem zielonym – ki omawiamy zmiany tego środowiska, topnienie ny środowiska oraz rozwijać zainteresowanie ekologią. dwa lata dojść na basen i wdrożyć w życie kolej- jakość powietrza dobra), przeprowadzamy rów- pokrywy lodowej, globalnym ociepleniu, gazach ną formę przemieszczania przyjazną środowi- nież doświadczenie umieszczając za oknem od cieplarnianych i podniesienia poziomów mórz sku. Podczas zajęć wykorzystujemy informacje strony ulicy i podwórka taśmy, do której przykle- i oceanów, także dewastacji przyrody w Arktyce Szkoła podstawowa z książek: Palmy na biegunie północnym, Marc jają się zanieczyszczenia z powietrza, uczniowie w związku z wydobyciem kopalnym. ter Horst i Wendy Panders, serii Zakład, że tego następnie analizują, czy ruch samochodów wpły- Nauczyciele w Szkole Podstawowej nr 8 w Świdnicy w klasach I-III nie wiesz część ,,Dlaczego nie da się żyć bez eks- wa na czystość powietrza. tremalnej pogody”, Róża, a co chcesz wiedzieć? Nauczyciele w Szkole Podstawowej nr 8 w Świdnicy Podstawa programowa przedmiotu geografia W zakresie kształcenia ogólnego dla szkoły Artur Kurasiński, Tomasz Minkiewicz. w zakresie kształtowania postaw mówi o przyj- podstawowej w klasach I-III nadal nie pojawia się po- Małgorzata Komorowska Warte zaznaczania jest, że w ramach przed- mowaniu postawy szacunku do środowiska przy- jęcie „klimat”, „zmiana klimatu”. Proces kształcenia Nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Pod- miotu biologia powinny odbywać się zajęcia terenowe rodniczego i kulturowego oraz rozumieniu potrze- na tym etapie ma charakter zintegrowany, bez kata- stawowej nr 105 w Świdnicy (umożliwiające realizację treści z zakresu ekologii i róż- by racjonalnego w nim gospodarowania. Ogólnie logu przedmiotowego. W podstawie programowej dla norodności organizmów), wycieczki do ogrodu botanicz- formułuje zagadnienia z zakresu edukacji klima- klas I-III określone są obszary rozwoju ucznia. W zanego, ogrodu zoologicznego, do lasu, na łąkę lub pole. tycznej, a właściwie ekologicznej, w postaci na- kresie poznawczego obszaru rozwoju ucznia czytamy, Szkoła podstawowa Niestety warunki i sposób realizacji podstawy programo- stępujących treści nauczania: uczeń przyjmuje że powinien on nabyć umiejętność obserwacji faktów, wej nie wskazują częstotliwości takich zajęć terenowych. postawę szacunku wobec środowiska przyrod- zjawisk przyrodniczych, społecznych i gospodarczych, w klasach IV-VIII niczego i kulturowego Polski, przyjmuje posta- wykonywania eksperymentów i doświadczeń, a także Na lekcjach geografii uczeń ma poznawać zróż- wę współodpowiedzialności za stan środowiska nabyć umiejętność formułowania wniosków i spostrze- W zakresie kształcenia ogólnego dla szkoły nicowane formy działalności człowieka w środowisku, przyrodniczego Polski. Nie ma tu nigdzie mowy żeń. Jest to jedyny obszar, w zakresie którego nauczy- podstawowej w klasach IV-VIII możemy wskazać na ich uwarunkowania i konsekwencje oraz dostrzegać po- wprost o zmianie klimatu, podnoszącej się tempe- ciel może dopasować treści z zakresu edukacji klima- lekcje przyrody, biologii, geografii, chemii i techniki. trzeby racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody. raturze Ziemi czy wpływie człowieka na ten fakt. tycznej. W klasie IV pojawia się przedmiot przyroda, w zakresie Uczeń odczytuje wartości map klimatycznych. Uczeń Sposobność do wspomnienia o konieczności re- którego na wyróżnienie zasługuje wskazanie, że uczeń powinien nabyć umiejętności podejmowania nowych zygnacji z paliw kopalnych pojawia się przy reali- Uważam, że na tym etapie edukacji najważniej- chroni przyrodę. W sposób skorelowany z ochroną kli- wyzwań oraz racjonalnych działań prośrodowiskowych. zacji tematów dotyczących energetyki w Polsce, sze jest dla dzieci czerpanie wzorców z życia matu można też wskazać na segregację odpadów wraz Uczeń zdobywa także wiedzę z zakresu wpływu sposobu warunków produkcji energii z różnych źródeł, czy grupy, próba przenoszenia ich do własnych ro- ze świadomością przyczyn i skutków segregacji. zagospodarowania dorzecza na występowanie powodzi; też zanieczyszczeniu i ochronie środowiska przy- dzin. Dzieciom zadaję pytanie: Co każdy z Was i ja Na lekcjach biologii (od V klasy szkoły podstawowej) analizuje i porównuje konsekwencje stosowania różnych rodniczego. W szkołach brakuje wystarczającej też możemy zrobić, aby chronić środowisko, co wyróżniono w treściach nauczania „ekologię i ochronę metod ochrony przeciwpowodziowej, analizuje warunki edukacji, która byłaby oparta na aktualnej wie- 168 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 169

dzy naukowej. Nauczyciele potrzebują materiałów rają ochronę środowiska, staramy się wypraco- edukacji przyrodniczej jest zilustrowanie praw eko- katastrof przyrodniczych; dyskutuje na temat wpływu edukacyjnych oraz pomysłów na scenariusze lekcji wać ekologiczne postawy w zakresie postępowa- logii i problemów ochrony różnorodności biolo- deforestacji i innych czynników na zmiany klimatu na na ten temat. Zmiany klimatu, które oddziałują na nia z wytworami technicznymi. Nacisk kładziemy gicznej obserwacjami prowadzonymi w terenie. Ziemi oraz proponuje działania służące ograniczaniu różne aspekty naszego życia (nie tylko zdrowie, ale na materiały zużyte i tego, co z nimi robić. Przez Na lekcjach chemii (poziom podstawowy i roz- tych zmian; wskazuje na mapach obszary współcześnie także gospodarkę i bezpieczeństwo), to niewątpli- cały cykl od 4 do 6 klasy wpajamy rozwiązania szerzony) wprowadzone są elementy ochrony środowi- zlodzone i ocenia wpływ zmiany klimatycznej na zasięg wie jedno z najważniejszych wyzwań, przed jakimi z zakresu oszczędzania materiałów. ska, w zakresie których uczeń wymienia podstawowe pokrywy lodowej; identyfikuje przyczyny przyrodnicze obecnie stoimy. Nauczyciele w Szkole Podstawowej nr 8 w Świdnicy rodzaje zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby (np. i antropogeniczne ograniczonych zasobów wodnych Katarzyna Kała metale ciężkie, węglowodory, produkty spalania paliw, w wybranych regionach świata i proponuje działania Nauczycielka w Szkole Podstawowej nr 1 w Świdnicy freony, pyły, azotany(V), fosforany(V) (ortofosforany(V)), wspomagające racjonalne gospodarowanie wodą; uza- Liceum ich źródła oraz wpływ na stan środowiska naturalnego; sadnia znaczenie georóżnorodności oraz bioróżnorod- Na lekcjach chemii zakłada się, że uczeń wy- opisuje rodzaje smogu oraz mechanizmy jego powsta- ności i podaje przykłady działań na rzecz ich ochrony. korzysta zdobytą wiedzę respektowania podstawowych ogólnokształcące wania; proponuje sposoby ochrony środowiska natu- zasad ochrony środowiska, będzie znał związek właści- ralnego przed zanieczyszczeniem i degradacją zgodnie W zakresie zagadnień uwarunkowań przyrod- wości różnorodnych substancji z ich zastosowaniami i ich i technikum z zasadami zrównoważonego rozwoju; wskazuje potrze- niczych gospodarczej działalności człowieka na przy- wpływem na środowisko naturalne. W zakresie wiedzy bę rozwoju gałęzi przemysłu chemicznego (leki, źródła kładzie wybranych obszarów: związki rolnictwa z kli- o powietrzu uczeń wskazuje przyczyny i skutki spad- Do zadań szkoły na poziomie ponadpodstawo- energii, materiały); wskazuje problemy i zagrożenia matem, ukształtowaniem powierzchni, żyznością gleb ku stężenia ozonu w stratosferze ziemskiej; proponuje wym należy między innymi kształtowanie postaw sza- wynikające z niewłaściwego planowania i prowadzenia i zasobami wodnymi, związek przemysłu i struktury sposoby zapobiegania powiększaniu się „dziury ozono- cunku dla środowiska przyrodniczego, motywowanie do procesów chemicznych; uzasadnia konieczność pro- towarowej handlu zagranicznego z zasobami surowców wej” oraz wymienia źródła, rodzaje i skutki zanieczysz- działań na rzecz ochrony środowiska oraz rozwijanie zain- jektowania i wdrażania procesów chemicznych umoż- mineralnych, sposoby pokonywania przez człowieka czeń powietrza; wymienia sposoby postępowania po- teresowania ekologią. liwiających ograniczenie lub wyeliminowanie używania przyrodniczych ograniczeń działalności gospodarczej, zwalające chronić powietrze przed zanieczyszczeniami. W podstawie programowej dla liceum ogólno- albo wytwarzania niebezpiecznych substancji; wyjaśnia zmiany znaczenia środowiska przyrodniczego w roz- kształcącego i technikum o treściach związanych ze zmia- zasady tzw. zielonej chemii, wskazuje powszechność woju społeczno-gospodarczym regionów uczeń ma wy- Na lekcjach chemii prowokuję uczniów do refleksji ną klimatu możemy mówić na przedmiotach: biologii, che- stosowania środków ochrony roślin oraz zagrożenia dla kazywać związki kierunków produkcji rolnej, w tym poprzez dyskusję, dzielenie się konkretnymi roz- mii i geografii. zdrowia ludzi i środowiska wynikające z nierozważnego struktury upraw i chowu zwierząt, z klimatem, ukształ- wiązaniami ekologicznymi w ich domach i miesz- Uczeń biologii na poziomie podstawowym i roz- ich użycia. Uczeń także w zakresie działu „chemia wokół towaniem powierzchni, żyznością gleb i zasobami kaniach. Analizujemy rozwiązania ekologiczne szerzonym potrafi uzasadnić konieczność stosowania róż- nas” wyjaśnia przyczyny psucia się żywności i proponu- wodnymi, uczeń także prezentuje przykłady sposobów w naszym mieście. W grupach uczniowie przygo- nych form ochrony przyrody. Wykazuje wpływ działalności je sposoby zapobiegania temu procesowi; przedstawia pokonywania przyrodniczych ograniczeń działalności towują projekty na temat zanieczyszczeń wody, człowieka (intensyfikacji rolnictwa, urbanizacji, industria- znaczenie i konsekwencje stosowania dodatków do gospodarczej człowieka i ocenia ich zgodność z zasada- gleby i powietrza, skutków ich działania oraz spo- lizacji, rozwoju komunikacji i turystyki) na różnorodność żywności, w tym konserwantów, podaje przykłady opa- mi zrównoważonego rozwoju. sobów ochrony i oczyszczania środowiska (w tym biologiczną i wpływ działalności człowieka na różnorod- kowań (celulozowych, szklanych, metalowych, z two- oczyszczalnie ścieków i stacje uzdatniania wody). ność biologiczną. Wyjaśnia znaczenie restytucji i reintro- rzyw sztucznych) stosowanych w życiu codziennym; Tych informacji licealista i uczeń technikum, Bardzo uwrażliwiam uczniów na wykorzystywa- dukcji gatunków dla zachowania różnorodności biolo- opisuje ich wady i zalety; proponuje sposoby zagospo- który decyduje się na poziom podstawowy geografii nie alternatywnych źródeł energii, zmniejszanie gicznej, uzasadnia konieczność zachowania tradycyjnych darowania odpadów; opisuje powszechnie stosowane nie otrzymuje. W w zakresie zróżnicowania środowiska emisji szkodliwych gazów do atmosfery, segrega- odmian roślin i tradycyjnych ras zwierząt dla zachowania metody utylizacji. przyrodniczego w Polsce uczeń geografii na poziomie cję odpadów komunalnych, zmniejszanie zużycia różnorodności genetycznej. podstawowym potrafi wyjaśnić przyczyny i skutki nie- wody, czyli tego, na co mają lub będą mieli wpływ Lekcje z geografii na poziomie rozszerzonym doboru wody w wybranych regionach Polski; dokonuje w przyszłości. Celem kształcenia w zakresie biologii jest też są jedyną przestrzenią, w której pojawia się wprost po- analizy stanu środowiska w Polsce i własnym regionie Uważam, że w edukacji chemicznej w szkole pod- rozwijanie postawy szacunku wobec przyrody i środowi- jęcie „zmiana klimatu” i jej przyczyny. W zakresie pro- oraz przedstawia wnioski z niej wynikające, korzystając stawowej jest zbyt dużo treści z wiedzy ogólnej, ska. Uczeń rozumie zasadność ochrony przyrody, prezen- blemów środowiskowych współczesnego świata wy- z danych statystycznych i aplikacji GIS; uzasadnia ko- przez co czas na realizację edukacji klimatycznej tuje postawę szacunku wobec wszystkich istot żywych mienia się między innymi zmiany klimatu, pustynnienie, nieczność działań na rzecz ochrony środowiska przy- jest szczątkowy (2-3 godz. w cyklu edukacyjnym). oraz odpowiedzialnego i świadomego korzystania z dóbr zmiana zasięgu lodowców, ograniczone zasoby wody na rodniczego w Polsce, określa możliwości własnego Violetta Hasek, Nauczycielka Chemii w Szkole Podstawo- przyrody i objaśnia zasady zrównoważonego rozwoju. Ziemi, zagrożenia georóżnorodności i bioróżnorodności. zaangażowania w tym zakresie oraz przedstawia różne wej nr 4 w Świdnicy Nauczanie biologii w zakresie rozszerzonym pozwala ro- W tym zakresie uczeń wyjaśnia powstawanie geozagro- formy ochrony przyrody w Polsce i własnym regionie. zumieć znaczenie racjonalnego gospodarowania zasoba- żeń meteorologicznych i klimatycznych (tropikalne cy- Na lekcjach techniki uczeń charakteryzuje zagrożenia mi przyrody, reagowania na zmiany zachodzące w śro- klony, trąby powietrzne, pustynnienie, zmiana klimatu); występujące we współczesnej cywilizacji spowodowane dowisku oraz ochrony różnorodności biologicznej jako wyjaśnia powstawanie sztormów, powodzi i tsunami; postępem technicznym (zanieczyszczenie środowiska, wskaźnika zrównoważonego rozwoju. Ważne jest również przedstawia genezę i skutki geologicznych zagrożeń zagrożenie zdrowia psychicznego i somatycznego itp.). rozwijanie umiejętności korzystania z różnorodnych za- (wulkanizm, trzęsienia ziemi, powstawanie lejów kra- Uczeń uczy się oszczędnie i racjonalnie gospodarować sobów wiadomości i krytycznego odnoszenia się do do- sowych); wskazuje na mapie regiony występowania materiałami. Kształtuje umiejętność segregowania i wtór- stępnych źródeł informacji, a także wykształcenie nawyku geozagrożeń i podaje przykłady działań ograniczają- nego wykorzystania odpadów znajdujących się w najbliż- ustawicznego uaktualniania wiedzy z zakresu nauk przy- cych ich skutki; podaje przyrodnicze i antropogeniczne szym otoczeniu. Celem jest wypracowanie postawy odpo- rodniczych. przyczyny intensywnej erozji gleb oraz prezentuje spo- wiedzialności za współczesny i przyszły stan środowiska. soby jej zapobiegania na wybranych przykładach; wyko- Na lekcjach techniki w klasie 6 omawiamy W warunkach i sposobie realizacji podsta- rzystuje zdjęcia satelitarne i lotnicze oraz technologie z uczniami ekologiczne technologie, które wspie- wy programowej zapisano, że istotnym elementem geoinformacyjne do lokalizowania i określania zasięgu 170 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 171

mówię o wpływie wybuchu wulkanów na atmosferę, mieniania państw, które dokonują rabunkowej wycinki Ponadto warto przywołać, że geografia w li- O czym można a także zmianę klimatu lokalnego (V 2) drzew wspominam o roli drzew i „płucach świata”. Lasy ceum i technikum ma, zgodnie z założeniami podstawy - w rozdziale pedosfera i biosfera przewidziane jest Amazonii są przykładem, który zawsze przytaczam programowej, kształtować postawę odpowiedzialnego mówić na geografii zagadnienie wyjaśnienia zależności między klimatem, wskazując rolę człowieka na cały świat. Jeżeli oma- uczestnictwa w życiu społecznym i obywatelskim na a występowaniem typów gleb i formacji roślinnych. wiam temat rybactwa to pokazuję zdjęcia pływających rzecz rozwoju lokalnego, regionalnego oraz Polski. w technikum Podczas tego tematu lekcji opowiadam o Sahelu, wysp śmieci. Omawiam z uczniami zagrożenia wynika- Na podstawie powyższych informacji należy zmniejszeniu powierzchni lasów równikowych, pustyn- jące z zaśmiecenia wód świata. (X 4,5,6) wyprowadzić następujące wnioski. Edukacja klimatycz- (poziom podstawowy) nieniu gleb. Nawiązuję do działań człowieka, które do- - w rozdziale przemysł wątków do omawiania jest bar- na w polskiej szkole nie znajduje kompleksowej reali- prowadziły do zmian stref klimatycznych. Ukazuję tak- dzo dużo: skutki przemysłu dla środowiska, porównanie zacji. W podstawie programowej wprost o zmianach że przykład obszaru Morza Śródziemnego i działalności przemysłu tradycyjnego a przemysłu nowoczesnego klimatu mówi się tylko na lekcjach geografii w liceum - przy temacie dotyczącym Ziemi jako planety pokazuję starożytnych Rzymian, którzy właśnie doprowadzili do z obecnymi wymogami, powracam do przemysłu high- i technikum na poziomie rozszerzonym. Takie ustalenia uczniom film jak krążą śmieci wokół Ziemi i wtedy też zmiany formacji roślinnych w basenie M. Śródziemnego tech i wtedy dokładniej omawiam Dolinę Krzemową. podstawy programowej potwierdzają jedynie systemo- pytam ich czy to może mieć wpływa na naszą planetę a tym samym zmiany klimatu na tym obszarze. (VI 4) Ponadto w tym rozdziale jest temat dotyczący energii we podejście traktowania zagadnień zmiany klimatu (podstawa programowa II.5) - w rozdziale dotyczącym podziału politycznego i zróż- odnawialnej i podczas tego tematu można dużo omówić jako wiedzy hermetycznej, przeznaczonej dla wąskiej - w rozdziale Atmosfera jest możliwość omówienia nicowania poziomu społeczno- gospodarczego świata zagadnień wpływu OZE na środowisko naturalne. Ten grupy pasjonatów, nie zaś element wiedzy powszech- czynników klimatotwórczych w tym działań człowieka, omawiam politykę imperiów kolonialnych wobec ludno- rozdział pozwala na omówienie ochrony środowiska nej, którą powinien nabyć każdy uczeń, poczynając od pojawia się zagadnienie miejskiej wyspy ciepła (sche- ści rdzennej, ale ze zwróceniem uwagi na wyzysk su- i klimatu, tematy są dobrze opisane w podręcznikach. wychowania przedszkolnego (oczywiście z dostosowa- maty są w podręcznikach) i tutaj podaję przykład No- rowców naturalnych i rolnych. Nierzadko takie działania (XI 2, 4, 5, 6) niem treści do wieku dziecka). Wiedza o klimacie, jeśli wego Jorku, bo tam jest duża różnica temperatur. Po- prowadziły do zmian w wyglądzie naturalnym danych - w rozdziale Usługi tematem, w którym nawiązuję do się pojawia, to wiązana jest jak dotąd z edukacją ekolo- nadto w tym rozdziale jest analiza map synoptycznych obszarów. Ważnym tematem są organizacje między- klimatu jest transport i jego rola w dzisiejszym świecie. giczną, uczniowie mają styczność z treściami dotyczą- i elementy meteorologii- wtedy mówię o tym, że me- narodowe, podczas którym omawiany są płaszczyzny Podczas porównania wad i zalet poszczególnych trans- cymi klimatu w sposób fragmentaryczny. Zupełnie nie- teorolodzy muszą brać pod uwagę zmianę klimatyczną, integracji. Jedną z takich płaszczyzn jest klimat. Wte- portów zawsze zwracam uwagę uczniów na wpływ da- wykorzystany jest potencjał większości przedmiotów która się pojawia i nie zawsze do końca są pewni swojej dy mówię o ONZ i Celach zrównoważonego Rozwoju, nego transportu na klimat. W tym rozdziale pojawia się obowiązkowych w przedstawianiu w sposób komplek- prognozy. Wprowadzono w podstawie analizę klimatu a także o wytycznych Unii Europejskiej. Przytaczam także temat turystyki i mimo, że jest bardzo krótki to sowy, uzupełniający się treści klimatycznych. Faktem lokalnego, co jest idealnym momentem, aby zwrócić warunki UE wobec Polski oraz wspominam o nowych także pokazuję uczniom tereny zdegradowane przez tu- jest, że edukacja ekologiczna, szacunek dla przyrody uwagę na to, jak się zmienił klimat w naszej okolicy dokumentach, w których UE opisuję politykę na kolejne rystów. Łączę przykłady rozwoju turystyki z rozwojem i wypracowanie postaw dbania o nią są newralgicznymi i wymienić przyczyny, które to spowodowały. Przewi- lata (obecnie mówię o Europejskim Zielonym Ładzie). transportu na świecie. (XII 4, 5) kompetencjami dającymi świetną podbudowę do treści dziano w podstawie także możliwość omówienia zmian (VII 3,4). - Rozdział ukazujący powiązania człowieka ze środowi- klimatycznych. Nie oznacza to jednocześnie, że eduka- zachodzących w atmosferze i jak najbardziej można - w rozdziale dotyczącym struktur demograficznych skiem geograficznym pozwala na podsumowanie do- cja ekologiczna rozwija u uczniów umiejętności reago- analizować, dlaczego niektóre zjawiska atmosferyczne oraz procesów osadniczych w temacie dotyczącym tychczasowych dygresji o ochronie środowiska i zmia- wania na zmiany klimatu, adaptacji do nich, a przede przybrały na sile, dlaczego są takie nie kontrolowane czynników rozmieszczenia ludności świata – jednym nach klimatycznych. W tym rozdziale są przewidziane wszystkim działań na rzecz ochrony klimatu. Te umie- przez człowieka, jakie są przyczyny tych wszystkich z czynników jest klimat. W tym temacie zwracam uwa- tematy o powstawaniu smogu, kwaśnych deszczach, jętności i kompetencje należy traktować jako łączące anomalii pogodowych. W tym rozdziale jest przestrzeń gę uczniów, że klimat się zmieniał i będzie zmieniał, degradacji środowiska przez człowieka (rolnictwo, gór- się z sobą, ale jednak jako zestaw różnych kompetencji. na pokazanie schematów jak rośnie temperatura na podaję przykład Islandii ok. X wieku, kiedy to klimat po- nictwo, turystyka, transport). W tym rozdziale można Ziemi, przeczytania fragmentów artykułów naukowych zwalał na tej wyspie na rolnictwo i osadnictwo. Podczas omówić sposoby dbania o środowisko, sposoby rewita- o wzroście temperatury lub obejrzenia wykładów (III. tematu dotyczącego ruchów migracyjnych wskazuję na lizacji miast, postawy proekologiczne. (cały XIII) Klimat to w tej chwili 1,4,5,7) migrację ze względów klimatycznych. Podaję przykłady - w rozdziałach dotyczących Polski zwracam uwagę na - w rozdziale Hydrosfera w zagadnieniu dotyczącym katastrof naturalnych ze względu na anomalie pogodo- regionalne zróżnicowanie klimatyczne i na zmiany kli- numer jeden, ale prądów morskich jest zagadnienie dotyczące wpływów we (VIII 2,7). matu w ostatnich latach. W tym rozdziale uczeń może prądów na życie człowieka – analizuję wtedy mapy - w rozdziale dotyczącym uwarunkowania rozwoju go- dokonać analizy stanu środowiska we własnym regionie w szkole i pokazuję pustynie, mówię o upwellingu oraz rozpo- spodarki światowej wspominam o tym, że rozwój usług nie korzystając z danych GUS. Pozwala to na porów- czynam z nimi dyskusję o tym co będzie, jak zmienią i przemysłu ma zdecydowany wpływ na klimat. Zwra- nanie regionów w Polsce i wskazania tych, w których się prądy morskie ze względu na zmianę klimatu. Prze- cam uwagę na globalizację procesów gospodarczych Polacy mają najzdrowsze środowisko. (XIV 6, 10,11). Z analizy treści podstawy programowej należy wypro- widziano także podpunkt dotyczący pokrywy lodowej i ich skutków w postaci zmiany klimatycznej. Podczas Uczniowie mogą zaprojektować wycieczkę po Polsce wadzić wniosek, że zagadnienie zmian klimatu jest nie- i lodowców oraz zanikania pokrywy lodowej. Tutaj poka- realizacji tematu związanego z rozwojem przemysłu uwzględniając parki narodowe oraz miejsca, w których obecne w obowiązujących uregulowaniach. Brak jest zuję zdjęcia Kilimandżaro sprzed wielu lat i obecnie, po- i innowacyjności wspominam o tym, że high- tech to „najzdrowiej” spędzić czas. (XV 13,14) wskazania wprost pojęcia „zmiany klimatu” do końca kazuję zdjęcia jęzorów lodowców sprzed kilkudziesięciu przemysł, który dba o środowisko naturalne. Wskazuję - w rozdziale dotyczącym Morza Bałtyckiego mówię szkoły podstawowej, a tematy omawiane na lekcjach lat i obecnie. W podstawie jest zapis, który wskazuje na uczniom, że ten przemysł potrzebuje czystego środowi- o zanieczyszczeniach morza przez Polskę. Wskazuję w sposób marginalny dotykają zmian klimatu, ich przy- omówienie tych zmian w odniesieniu do gospodarki, ży- ska, aby się rozwijać. Państwa, które chcą być rozwi- rolę morza jako czynnika klimatotwórczego oraz go- czyn i skutków. Co więcej, należy stwierdzić, że bardziej cia mieszkańców, a ja mimo wszystko zakreślam taki nięte gospodarczo muszą więc dbać o środowisko. (IX spodarczego. (XVI 1) generalne zagadnienie edukacji ekologicznej również obraz globalny. Zwracam uwagę uczniom, że te zmiany 1,2,4) Karolina Kryściak pojawia się w podstawie programowej w sposób nie- mają charakter światowy i mają wpływ na całą planetę. - w rozdziale dotyczącym „Rolnictwa, leśnictwa i ry- Zespół Szkół w Byczynie pozwalający na potraktowanie go kompleksowo. Cały (IV 3, 6) bactwa” mówię o wpływie rolnictwa na degradację śro- ciężar efektów kształcenia w tym obszarze opiera się dowiska. Łączę t oz wycinką drzew i zagadnieniem na indywidualnych postawach nauczycieli, których wie- - w rozdziale litosfera podczas omawiania wulkanizmu racjonalnej gospodarki zasobami leśnymi. Podczas wy- dza własna jest ponadprzeciętna i którzy korzystając 172 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 173

z możliwości organizacji zajęć dodatkowych wychodzą ręczniki do biblioteki, realizacja tych tematów jest mało segreguje odpadki, dba o środowisko. Zmiana mental- współpracę z Nadleśnictwem. poza podstawy programowe. Ta sytuacja oznacza jed- prawdopodobna. ności, która ma opierać się na świadomości zachodzącej Z najnowszych projektów, które chcemy stworzyć to: nocześnie zróżnicowanie wiedzy i umiejętności uczniów Nawet przyjmując, że podstawa programowa jest prze- zmiany klimatycznej, ale również na odpowiedzialności ogród sensoryczny (zewnętrze źródło finansowania). w różnych klasach, szkołach, a także w różnych czę- starzała i archaiczna, temat klimatu, w tej chwili numer za przyrodę. Moja Ojczyzna to również, a może przede ściach kraju. jeden, powinien być omawiany w różnych aspektach, na wszystkim środowisko. Możemy, a właściwie mamy Zagrożenia: W obowiązującej podstawie programowej zagadnienia różnych przedmiotach, jako zagadnienie podstawowe. obowiązek dbania o przyszłość. Dbając o Polskę dba- 1. Obecne ramy (podstawa programowa, progra- na temat zmiany klimatycznej w zasadzie nie istnieją. Elżbieta Gierek, Nauczycielka biologii w Szkole Podsta- my o Ziemię. Powinniśmy dostarczyć społeczeństwu, my) systemu oświaty są mało elastyczne do wprowa- Okrojone są do minimum. Dotyczą przyczyn i konse- wowej nr 158 w Krakowie a w przypadku edukacji, uczniom informacji w jakim dzania w nich zmian systemowych. kwencji powstawania np. dziury ozonowej, kwaśnych stanie jest nasza planeta. Następstwem tego winny być 2. Wraz za zmianami powinno pojawić się finan- opadów, zagrożenia bioróżnorodności, efektu cieplar- informacje co możemy zrobić w zakresie praktycznym. sowanie realizacji projektów i strategii. Brak środków nianego. Treści ujęte są w obowiązującej podstawie, Gdzie teraz szukać Kształtowanie postaw, które staną się podstawą odpo- może uniemożliwić ich realizację. a potem w podręcznikach, w sposób podawczy i oczy- wiedzialnego społeczeństwa. Patriotyzm postrzegany 3. Dodawanie treści do postawy programowej wisty jako „stan rzeczy”. Mam wrażenie, bez udziału edukacji klimatycznej? jako postawa odpowiadająca na pytania: czy wiesz jakie musi się wiązać z gotowością na rezygnację z innych w samym procesie ich powstawania, człowieka. Podane zmiany zachodzą w klimacie? Czy wiesz co można zro- zagadnień, to jest kwestia priorytetów. W przeciwnym są w sposób oklepany, przestarzały, nieciekawy. W każ- Podstawa programowa daje bardzo wąską bić dla jego poprawy? I najważniejsze co zrobiłeś Ty? Co wypadku w praktyce i tak zabraknie czasu na realizację dym z przedmiotów w oderwaniu od pozostałych, bez przestrzeń do realizacji zagadnień z zakresu klimatu my robimy i skąd czerpiemy wiedzę, pomysły? W dużej tych treści. kontekstu. Jako dodany wątek do określonych, specy- i zmiany klimatu. Z przedstawionej powyżej analizy mierze praca nauczyciela opiera się na elastyczności ficznych dla konkretnego przedmiotu treści. Tylko od może wynikać, że edukacja klimatyczna w polskiej i reagowaniu na potrzeby wynikające z danej chwili. Na- Robimy to, co jest w naszej mocy, natomiast mamy po- zaangażowania nauczyciela, jego pomysłowości, zale- szkole właściwie nie istnieje. Nie oznacza to jednak, że szym pomysłem było zawarcie postaw ekologicznych, czucie, że w skali globalnej, w skali Polski można zro- ży na ile trafią do ucznia, a przede wszystkim do jego osoby, które chcą uzyskać rzetelną edukację, opartą prozdrowotnych w Szkolnym Programie Profilaktycz- bić dużo więcej. Zanim podstawa programowa zostanie wrażliwości. I jaki będzie sens ich przekazu. Uczenie na wiedzy naukowej, nie mają możliwości jej nabyć. no-Wychowawczym. Większość naszych zadań opiera zmieniona można by na przykład: nawyków segregacji, oszczędności, poszanowania przy- W Polsce funkcjonuje szereg instytucji, które wręcz się na praktycznych działania, które często realizujemy - Stworzyć dedykowany zmianie klimatycznej projekt rody to podstawa. Ale to już było i dla uczniów jest już specjalizują się w edukacji z zakresu zmiany klimatu. w formie projektów. Na zajęciach terenowych ucznio- (na wzór projektu Edukacji prawnej przygotowanej oczywiste, czasem wręcz nudne. Młodzi ludzie już te Kwestie klimatyczne poruszane są też przy okazji ich wie prowadzą badania czystości wód w ramach chemii przez Ministerstwo Sprawiedliwości) w ramach Mini- umiejętności nabyli. Teraz rolą nauczyciela jest kształ- innej działalności, najczęściej proekologicznej. Jest (badamy rzeki), sprawdzamy okolice rzek (geografia), sterstwa Klimatu i Środowiska lub w ramach MEiN np. cenie umiejętności dokonywania mądrych wyborów. wreszcie ogromna liczba nauczycieli, która zgłębia badamy świadomość ekologiczną w ramach WOS-u. Zielona szkoła, szkoła przyszłości. Kształcenie umiejętności podejmowania decyzji, prze- wiedzę o zmianach klimatu nie tylko dlatego że są Zbieramy elektrośmieci (fizyka). - Przygotować platformę z dobrymi praktykami, scena- myślanych działań, pożądanych postaw, krytycznego nauczycielami geografii. Te osoby stanowią kapitał riuszami, raportami, tutorialami klimatologów. myślenia, stawiania wymagań i egzekwowania dekla- dobrych praktyk, które powinny być jak najszerzej Powyższe działania świetnie się sprawdzają w naszej - Stworzyć system, program grantowy, który mógłby racji. Kształcenie umiejętności krytycznego spojrzenia rozpowszechniane. szkole. Staramy się działać kompleksowo, wykorzysty- służyć do pozyskiwania funduszy do realizacji projek- i analizy, korzystania z wiarygodnych źródeł wiedzy wać nadarzające się okazje w ciągu roku, no i angażo- tów szkolnych np. pozyskiwania deszczówki w celu i praktycznego jej wykorzystania. Ale przede wszyst- wać rodziców, lokalną społeczności i instytucje, które spłukiwania nieczystości, panele fotowoltaiczne i pane- kim nowoczesnego, holistycznego spojrzenia na świat Czujemy się wchodzą we współpracę ze szkołą. Rekomendujemy by le solarne na dachach, kwietne łąki i inne realizacje na i przewidywanie konsekwencji postępowania. w szkole obchodzić Dni, Tydzień Ekologii. U nas rozma- szkolną infrastrukturę proklimatyczną. Po analizie podstaw programowych poszczególnych odpowiedzialni za wiamy wtedy o tym, jak długo rozkłada się plastik, two- - Ustanowić ministerialny konkurs na ekoszkołę promu- przedmiotów, analizie podręczników, rozmowach z na- rzymy wystawy, organizujemy konkurs na ponowne wy- jący projekty ekologiczne. Minusem niestety jest rywali- uczycielami, mogę śmiało stwierdzić, że temat jest po- dobro Planety, dlatego korzystanie śmieci, uczymy, że nie ma śmieci, są tylko zacja. Nasz punkt widzenia zakłada jednak zmianę men- traktowany powierzchownie. Zagadnieniom dotyczą- zasoby. Zapraszamy wykładowców uczelni. Odbywają talności bez elementu rywalizacji. Postawy ekologiczne cym zmiany klimatu poświęcono za mało czasu. Często uczymy o klimacie się konkursy wiedzy, wystawy. Zaangażowana jest cała mają mieć charakter stały i bezinteresowny tego czasu nie wystarcza w ogóle, bowiem treści doty- szkoła. Każdego roku podejmujemy inną tematykę. Marcin Zarzeczny i Andżelika Zarzeczna czące wpływu i konsekwencji działalności człowieka na Obchodzimy Dni Ziemi, Europejskie Słoneczne Dni, Liceum Ogólnokształcące w Szprotawie środowisko są umieszczone na końcu podręcznika, jako Na zajęciach wychowawczych, przedmiotowych wpro- Postaw na Słońce (konkurs), organizujemy Olimpiadę dodatek. Na okoliczność, gdyby pod koniec roku szkol- wadzamy elementy, które odwołują się do zmian kli- Ekologiczną, segregujemy śmieci, zbieramy żywność nego zostały nauczycielowi godziny do wykorzystania. matycznych. Dlaczego? Odpowiedzi jest wiele, ale dla zwierząt, organizujemy akcje sprzątania świata, Nauczycieli prezentujących postawę zaanga- Można wtedy o środowisku porozmawiać. Jeśli chodzi z naszego punktu widzenia najważniejszym jest odpo- zbieramy makulaturę, organizujemy akcje dotyczące żowania, czujących odpowiedzialność za los Planety o biologię, w cyklu 5-8, dopiero w klasie 8, właśnie pod wiedzialność za dobro naszej planety. Wszyscy jesteśmy elektrośmieci, uczestniczmy w konkursach o charak- jest bardzo wiele. Takie osoby powinny mieć możliwość koniec roku szkolnego, powinno się realizować tema- za nią odpowiedzialni, zaczynając od Małej Ojczyzny – terze ekologicznym, zbieramy korki Każda okazja jest dzielenia się swoim doświadczeniem, powinny mieć ty dotyczące wpływu człowieka na środowisko, a co wsi, miasteczka, miasta, gminy, powiatu możemy mieć dobra do mówienia o klimacie i podejmowaniu działań przestrzeń na zarażanie swoją postawą innych. Należy za tym idzie na klimat. Piszę „powinno się”, bo zwykle realny wpływ na klimat. Czy to wystarczy? Niestety nie, dla Ziemi. Uczniowie ramach zajęć odwiedzają elek- podejmować intensywne działania na rzecz sieciowania już nauczyciele nie zdążą zrealizować tych tematów, ale musimy od czegoś zacząć. Postawy ekologiczne trownie wodne, oczyszczalnie ścieków, PSZOK i (punkty takich osób i dania możliwości motywowania innych do jest koniec roku. Te kluczowe tematy są zaplanowane można np. wykorzystać w kształtowaniu postaw patrio- selektywnej zbiórki odpadów komunalnych). Również wprowadzenia zmian, a także wspólnego pracowania w podręcznikach do realizacji pod koniec klasy 8, po eg- tycznych i obywatelskich. Zielony Patriotyzm opierający w ramach zajęć prowadzimy edukację prozdrowotną na rzecz innowacji i nowych pomysłów tego, co w prze- zaminach. Są to ostatnie rozdziały podręcznika w czte- się na szacunku do tradycji, historii, prawa, państwa, ale w tym zajęcia z dietetykami, poruszamy tematykę od- strzeni szkolnej można zrobić dla klimatu. roletnim cyklu nauki przedmiotu. Biorąc pod uwagę również odpowiednich postaw ekologicznych. Świado- nawialnych źródeł energii na lekcjach fizyki i geografii fakt, że uczniowie oddają już w połowie czerwca pod- mość patrioty, który dba o swoje otoczenie: nie śmieci, przy okazji tematyki energii. Polecamy także nawiązać 174 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 175

konsumpcji i zniechęcania do produkowania plastiku mierze z rozchodników. Jest ona wykorzystywana do Chcemy więcej działać i innych tworzyw sztucznych. Przez to mamy poczucie Edukacja klimatyczna spłukiwania toalet i może zostać użyta jako doskonałe słabego oddziaływania tych projektów. źródło wody do podlewania tzw. spirali ziołowej i rabat dla klimatu - Moglibyśmy zachęcać do picia wody z kranu – wystar- w Symbiozie zaprojektowanych jako permakultura. Niebagatelne czą napisy w toaletach i edukowanie i zniechęcanie tak znaczenie dla zapobiegania zmianom klimatu ma edu- Dzielimy się działaniami realizowanymi w naszej szkole dzieci jak ich rodziców do kupowania wody w plastiku. kacja nakierowana na dbałość o zmniejszenie strat z myślą o naszej Planecie, a tak naprawdę z myślą - w stołówce szkolnej też jest przestrzeń na edukację Centrum Edukacji Ekologicznej Symbioza w Krakowie energii oraz zmniejszenie zużycia surowców natural- o kolejnych pokoleniach, dania im szansy na lepszą - moglibyśmy mówić o tym jak obciążające dla plane- może posłużyć jako modelowy przykład miejsca, w któ- nych. Wykonana termoizolacja budynku Centrum (ele- przyszłość. Lubimy z młodzieżą realizować projekty, ty jest produkowanie żywności mięsnej, sprowadzanie rym prowadzona jest edukacja klimatyczna. Nie tylko wacja, strop i dach) jest żywym przykładem zapobiega- lubimy, kiedy one angażują, dają pole do kreatywności. produktów z innych kontynentów. ze względu na proekologiczny profil swojej działalności, nia stratom energii i wykorzystywana jest jako przykład W projekcie Działajmy razem Każdy dzień to Dzień - Potrzebujemy zbiornik do gromadzenia deszczówki – zorientowanej na edukowanie mieszkańców Krakowa jednej z dobrych praktyk, w walce ze zmianą klimatu. Ziemi połączyliśmy wspólne wysiłki uczniów i seniorów pozwoli to podlewać ogród zebraną wodą. i województwa małopolskiego, ale również ze wzglę- Wiele z prowadzonych w CEE Symbioza zajęć, realizo- w realizacji ekologicznych działań w naszej dzielnicy - Przyszłościowo moglibyśmy zmienić podłoże wokół du na swoją lokalizację. CEE Symbioza leży w samym wanych jest w oparciu o tzw. nurt 0-Waste, z czym wią- - Prądnika Czerwonego (projekt z okazji 50-lecia szkoły na przepuszczalne. „centrum” Lasu Wolskiego - największego w Krakowie żą się takie pojęcia jak: recycling, segregacja odpadów, Dzielnicy). Projekt rozpisany na kilka miesięcy, polegał Dużo jeszcze przed nami! kompleksu leśnego o charakterze ochronnym. Pozwala zasada 5R (1-Reduce, 2-Reuse, 3-Recycle, 4-Recover na pozyskiwaniu odpadków materiałów, rzeczy ze szkła Teresa Dziaczuk, nauczycielka plastyki to na realizowanie edukacji na temat łagodzenia zmiany i 5-Renew) itp. i tworzenia z nich toreb, woreczków na zakupy, ozdób. Mariola Skalska-Szych, nauczycielka języka klimatycznej np. poprzez uświadamianie uczestnikom Wszystkie wyżej wymienione zagadnienia i przykłady Towarzyszyły temu rozmowy na temat recyclingu, angielskiego, Szkoła Podstawowa nr 2 w Krakowie zajęć jak ważne dla utrzymania stabilności klimatu jest zastosowanych technologii, znajdują swoje miejsce nadmiernego konsumpcjonizmu. Zysk ze sprzedaży sadzanie drzew i tworzenie nowych lasów, zadrzewień w prowadzonych tutaj zajęciach edukacyjnych na temat tych przedmiotów został przekazany na adopcję ponad oraz parków. Centrum działa od nieco ponad roku. Bu- zapobiegania negatywnym zmianom klimatu. 500 pszczół. Większe zaangażowanie jednych nauczycieli, dynek, w którym mieści się CEE Symbioza jest obiektem Zajęcia realizujemy w budynku CEE Symbioza i w Lesie a innych znacznie mniejsze rodzi istotny, systemowy zabytkowym, który został poddany gruntownej renowa- Wolskim, wyjeżdżamy też do szkół i przedszkoli. W na- Ważna jest dla nas współpraca. Wspólnie z Polską Ak- problem nierównego traktowania uczniów. Jedni, ze cji i zaadaptowany na ośrodek edukacji ekologicznej. szej ofercie znajdują się także zajęcia przeznaczone dla cją Humanitarną, która prowadzi projekty związane względu na zwiększone kompetencje ich nauczycieli Bardzo ważne dla nas było, żeby sam budynek służył seniorów. Stosujemy metodę warsztatową, e-lekcje, z edukacją klimatyczną, uczniowie wzięli udział w pro- odbiorą, w zakresie zajęć dodatkowych, edukację klima- edukacji ekologicznej, jest to budynek energooszczędny sami nagrywamy filmy edukacyjne zamieszczane w in- gramie całorocznym Godziny wychowawcze ze świa- tyczną, inni, których będzie większość, nigdy nie będą z panelami fotowoltaicznymi, które zamieniają energię ternecie (portale Facebook oraz Youtube), jak również tem i Światowy Dzień Wody z PAH6. Te działania miały mieli styczności z tymi treściami. Problem jest spowo- słoneczną w prąd (mimo, iż budynek jest położony w le- zabieramy uczestników na spacery przyrodniczo-ekolo- miejsce w ramach lekcji z wychowawcą. Nasze młodsze dowany różnym stopniem wiedzy nauczycieli o zmianie sie). Wewnątrz budynku zastosowano energooszczędne giczne z edukatorem. klasy jeżdżą od lat regularnie na lekcje w Wodociągach klimatu przekładającym się na zakres pracy z uczniami. oświetlenie LED, a na zewnątrz czasowe programatory Ze względu na fakt, iż klimat i jego ochrona jest bardzo w Krakowie w ramach miejskiego programu Akademia Trudno wymagać jednak od nauczycieli, żeby przy bar- wyłączania światła. Jako źródło energii cieplnej wyko- szerokim zagadnieniem, to tematyka z tym związana Kropelki. dzo rozbudowanej podstawie programowej dokładali rzystywane są natomiast pompy ciepła. Na wyposa- znajduje swoje miejsce w większości zajęć, które CEE dodatkowo treści, które w podstawie w zasadzie nie żeniu budynku znajdują się także stacjonarne rowery Symbioza oferuje. Umożliwia to wprowadzanie w życie Dbamy o przestrzeń szkoły. Korytarze wypełniliśmy istnieją. Nie mają w roku szkolnym zwyczajnie na to wyposażone w generatory prądu. Osoby odwiedzające oraz przekazywanie wiedzy na temat całościowego, ho- roślinami produkującymi tlen – skrzydłokwiaty i zamio- czasu, nie są do tego przygotowani. Ten wniosek impli- Centrum mogą samodzielnie, za pomocą własnych listycznego podejścia do klimatu oraz uświadamia spo- kulkasy i inne – dzięki współpracy z Ambasadą Nider- kuje konieczność podjęcia jak najszybszych działań na mięśni wyprodukować energię elektryczną i np. nała- łeczeństwu, iż każdy z nas, nawet najprostszymi działa- landów w Polsce i Uniwersytetem Rolniczym w Krako- rzecz tego, by uczniowie mieli równy dostęp do rzetel- dować swój smartfon. Dowiadują się dzięki temu, ile niami może przyczynić się do zapobiegania negatywnej wie. O rośliny dbają uczniowie i nauczyciele. Uczniowie nej wiedzy o zmianie klimatu niezależnie od typu szko- tak na prawdę trzeba energii, aby wyprodukować prąd. zmianie klimatu. ze świetlicy pielęgnują także szkolny ogródek. Staramy ły, położenia na mapie Polski, stopnia bezpośredniego Dużą wartość edukacyjną niesie ze sobą również tzw. Pracownicy i edukatorzy się czas spędzać w zieleni, korzystamy z przyrody oko- zainteresowania tematem zmiany klimatu konkretnego mała retencja wody, realizowana w tym przypadku po- Centrum Edukacji Ekologicznej „Symbioza” w Krakowie licznych parków. nauczyciela. przez zbieranie wody deszczowej do zbiorników znajdu- jących się pod ziemią, w pobliżu budynku. Woda opado- Na terenie Polski obecnie funkcjonuje kilka- Cały czas mamy poczucie, że to co robimy nie wystar- Ogromnym mankamentem stanu obecnego wa przesącza się i jest przy okazji oczyszczana przez dziesiąt centrów edukacji ekologicznej. W taką działal- czy. Przy okazji przygotowania tego zestawienia pomy- jest rozproszenie wiedzy o zmianie klimatu. Ponieważ ekstensywny zielony dach, składający się w głównej ność angażują się także ogrody botaniczne, zoologicz- śleliśmy, że wiele aktywności jeszcze przed nami: jest to stosunkowo nowe zagadnienie, w dodatku zło- - Mamy stojaki na rowery i dość duże szatnie w których żone, to programy oferowane przez różne podmioty 1 Akty prawne regulujące podstawę programową: W przedszkolu i szkole podstawowej obowiązuje podstawa programowa uregulowana w rozpo- rządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy progra- można trzymać hulajnogi, ale właściwie nie prowadzi- cechuje fragmentaryczne przedstawienie zagadnień mowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacz my akcji zachęcania dzieci do przyjeżdżania na nich. Nie zmiany klimatu spowodowane specjalizacją, ukierun- nym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz. U. poz. 356, ze zm.); w szkołach ponadpodstawowych (od 1 września 2019 r.) stosowana jest podstawa progra ma stojaków do hulajnóg do których można by je przy- kowaniem jednostek. Dlatego też tak ważna dla budo- mowa uregulowana w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 30 stycznia 2018 r. w sprawie kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcą piąć. W tej sprawie – czyli dojeżdżania dzieci do szkoły wania kompleksowej edukacji klimatycznej jest współ- cego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia (Dz. U. poz. 467). rowerami i hulajnogami, a nie samochodem z rodzicami. praca, dzielenie się wiedzą. Wskazane jest podjęcie 2 Struktura finansowania oświaty w Polsce oznacza, że środki te będą musiały być wygospodarowane z budżetu gminy, gdyż subwencja oświatowa w wąskim zakresie pokrywa ten typ zajęć. Dyrektorzy szkół w tym obszarze podnoszą dodatkowe trudności związane z brakami pomieszczeń, dw - Moglibyśmy robić więcej, ale musiałby to być działa- wysiłków na rzecz kompleksowych rozwiązań. Miejmy zmianowością w wielu szkołach, zatem dokładanie kolejnych zajęć dodatkowych to duże wyzwanie dla szkoły. nia systemowe zwiększające bezpieczeństwo dzieci na nadzieję, że z czasem będziemy mogli korzystać z edu- 3 stanowisko z 22 czerwca 2020 roku: https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/tresci-dotyczace-edukacji-ekologicznej-obecne-w-polskich-szkolach 4 stanowisko obejmuje wyliczenie treści w podstawie programowej z zakresu treści edukacji ekologicznej na różnych przedmiotach (geografii, biologii, drogach. kacji klimatycznej od A do Z skumulowanej w jednym technice, chemii). Minister pisze także, że treści nauczania z zakresu edukacji ekologicznej zawarte są w podstawach programowych do przedmiotów: - Zbieramy surowce wtórne i wykorzystujemy bioodpa- miejscu. Potencjał dążenia do takich rozwiązań mają etyka, język obcy nowożytny, podstawy przedsiębiorczości nie wskazując jakie to treści. 5 rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 czerwca 2020 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych planów nauczania dla dy natomiast systemowo nie wpływamy na obniżenie Centra Edukacji Ekologicznej. publicznych szkół - Dz. U. z 2020 r., poz. 1008 6 https://www.pah.org.pl/zaangazuj-sie/dla-szkol/ 176 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 177

ne. Warto poszukać takich instytucji w swoim regionie tworzenia na energię użytkową. już z uczniami na lekcjach przyrody w klasie czwartej. i korzystać z ich ofert. Mnóstwo informacji i materiałów Izabela Góralczyk Wnioski. Obecność W naszej szkole podejmuje się działania związane edukacyjny tworzą one w systemie open source i można Nauczycielka w Zespole Szkół Elektrycznych nr 1 z ekologią, z segregacją odpadów, oszczędzaniem je pobrać bezpłatnie do samodzielnego wykorzystania. w Krakowie edukacji klimatycznej wody, prądu itd. Podejmujemy działania mające na celu Dobrym przykładem jest tu łódzki Ośrodek Działań Eko- zwiększenie edukacji ekologicznej wśród dzieci i młodzieży logicznych „Źródła”. W katalogu dostępnych materia- w polskiej szkole a także rodziców. Tworzymy projekty związane z ekologią, łów wymieniamy też gotowe materiały przygotowane Innowacja przeprowadzamy „Tydzień dla Ziemi”, sprzątamy świat. między innymi przez Centrum Edukacji Obywatelskiej, w roku szkolnym Edukacja to nie tylko zajęcia w ławkach i wiedza gdzie znajdują się gotowe scenariusze lekcji włączają- pedagogiczna teoretyczna. To stwarzanie dzieciom takich sytuacji, cych tematy edukacji klimatycznej do treści prezento- 2021/2022. aby samodzielnie dochodziły do określonych prawd wanych na różnych przedmiotach. w technikum i zasad, aby same umiały wyciągnąć odpowiednie Jest dla nas ambicją, żeby niniejszy raport nie tyl- wnioski, aby umiały perspektywicznie myśleć. Jestem inicjatorką w swojej szkole innowacji ko doprowadził do zmian w podstawie programowej Powinniśmy na każdym kroku, na każdym szczeblu Energetyka odnawialna pedagogicznej dotyczącej edukacji globalnej i wpisania do niej wprost pojęcia zmian klimatu na wszyst- edukacji, na wszystkich lekcjach, konkretnie „Edukacja na rzecz globalnego obywatelstwa”. kich etapach edukacji, ale żeby był inspiracją dla środo- mówić o negatywnych skutkach działań każdego w technikum Innowacja obejmowała trzy roczniki uczące się wiska nauczycieli już dziś. Dlatego też zebraliśmy opinie człowieka na przyrodę, na Ziemię, konkretnie w klasie 2. Z uczniami rozpoczynałam ten przedmiot od i rekomendacje nauczycieli i nauczycielek pracujących o zmianach klimatycznych. Wydaje mi się, że treści wyjaśnienia czym jest proces globalizacji oraz analizy w różnych typach szkół, w różnych częściach Polski, uczą- związanych ze zmianami w klimacie powinno być znacznie Z racji kierunku kształcenia z jakim jestem związana, Celów Zrównoważonego Rozwoju. Na temat dotyczący cych rozmaitych przedmiotów, którzy zechcieli podzielić się więcej w podstawie programowej. Uczniowie powinni a mam tu na myśli energetykę odnawialną, kwestie CZR poświęcałam 3-4 godziny lekcyjne. Następnie swoim doświadczeniem i informacjami z jakich materiałów mieć świadomość na wszystkich szczeblach edukacji związane z ochroną klimatu są często poruszane na na- omawialiśmy zagadnienia powiązane z tymi celami. korzystają, jak pracują by efektywnie przekazać treści doty- o mechanizmach kryzysu klimatycznego. szych zajęciach. W trakcie cyklu kształcenia uczniowie, Przygotowywałam lekcje o zrównoważonym handlu czące zmiany klimatu. Te informacje i dobre praktyki mogą Monika Mieliwodzka dużo na temat klimatu mogą się dowiedzieć na takich (Fair Trade), problemie głodu i ubóstwa, edukacji na posłużyć już dziś do tego by wprowadzić w swojej szkole Nauczycielka biologii i przyrody w Szkole Podstawowej nr przedmiotach jak „racjonalna gospodarka energią” oraz świecie (różnych systemów), chorób i opieki zdrowotnej treści dotyczące zmian klimatu, których tak bardzo brakuje. 105 w Świdnicy „systemy energetyki konwencjonalnej i odnawialnej” (pojawiło się od tamtego roku zagadnienie pandemii), szeroko omawiamy przykłady negatywnych i pozytyw- zrównoważonych miast i Smart City (ten temat cieszył Podstawa programowa w obecnym kształcie nych skutków oddziaływania energetyki na środowisko, się dużym zainteresowaniem, dyskutowaliśmy też Włączenie się nie daje spójnego programu, o którym moglibyśmy po- zmiany w środowisku spowodowane działalnością czło- czy Smart City to to samo co miasto zrównoważone). wiedzieć „edukacja klimatyczna”. Rok szkolny 2021/2022 wieka. Kierunek „technik urządzeń i systemów ener- Ważnym tematem była zmiana klimatyczna i ochrona w ratowanie świata może zatem stanowić rok przejściowy, w którym wykorzy- getyki odnawialnej” promujemy hasłem „Taki mamy środowiska. Wszystkie zagadnienia nawiązywały do stamy te narzędzia, które już istnieją, a jednocześnie bu- klimat - pokażemy Ci jak go wykorzystać” w ramach Celów Zrównoważonego Rozwoju. Uczniowie po przed globalnym dować będziemy spójny program na przyszłość. Budować promocji zawodu przeprowadzane są różne zajęcia pewnym czasie sami zwrócili uwagę, że obojętnie w duchu współpracy, dzielenia się doświadczeniami, ma- praktyczne jak i teoretyczne mające na celu populary- jaki temat omawiamy to pojawia się problem ociepleniem jest łatwe jąc na względnie najlepsze praktyki polskiej szkoły. Do tej zację tematyki odnawialnych źródeł energii w aspekcie ochrony środowiska i degradacji środowiska przez pory możemy korzystać z książek i materiałów przywoły- ochrony i wykorzystania klimatu, działania nie ograni- człowieka. Uczniowie dostrzegali, że to wywołuje W podstawie programowej tematyki związanej z klimatem wanych w niniejszej publikacji, zapraszać do szkoły insty- czają się jedynie do prowadzenia lekcji w szkole, ale choroby, wzrost ubóstwa, migracje i duży rozdział na jest raczej niewiele. Ja na lekcjach biologii w klasach tucje i organizacje, które zmianą klimatu się już zajmują, również do udziału w targach, konferencjach, progra- państwa bogate i biedne. Oczywiście temat migracji ósmych rozmawiam z uczniami nt. zmian zachodzących z dużą częstotliwością odwiedzać centra edukacji ekolo- mach ekologicznych oraz współpracy z instytucjami i wielokulturowości również był omawiany. Innowacja w klimacie, podnoszącej się temperaturze Ziemi oraz gicznej, parki narodowe oferujące programy dydaktyczne, zrzeszającymi podmioty (przedsiębiorstwa, instytucje przewidywała 1 godzinę w tygodniu, a więc brakło mi wpływie tych zmian na człowieka. Temat ten poruszam ogrody botaniczne, ogrody zoologiczne, miejskie instytu- naukowo-badawcze oraz instytucje otoczenia biznesu) czasu na wszystkie tematy nawiązujące do edukacji również na zajęciach z wychowawcą w swojej klasie. cje, które oferują programy dydaktyczne w zakresie go- zainteresowane opracowaniem, wdrożeniem i komer- globalnej. Na prośbę uczniów przygotowałam lekcję Treści ekologiczne związane z klimatem poszerzam spodarki wodą, energią, odpadami. Jeśli mamy poczucie, cjalizacją innowacyjnych technologii z zakresu ekolo- o przebiegunowaniu Ziemi i wpływie tego zjawiska na również na zajęciach dodatkowych. Rozwijam treści że należy działać w tym obszarze, ale nie do końca czuje- gicznego budownictwa w Polsce. Często zapraszamy losy człowieka (także te współczesne). związane z korzystaniem z naturalnych źródeł energii. my się kompetentnie, to zaangażujmy instytucje i podmio- na „gościnne występy” specjalistów z różnych dziedzin Karolina Kryściak Jestem biologiem, więc zajmuję się również zdrowym ty, do których będziemy mieć zaufanie, zaopatrzmy szkołę powiązanych z tematyką energetyki odnawialnej i nie Zespół Szkół w Byczynie odżywianiem. Łączę na lekcjach fakt, że zmiana diety ma w książki i czasopisma, które pozwolą uczniom na samo- tylko, wyjątkowo popularny był cykl zajęć dotyczą- wpływ na klimat. Pokarmy wegetariańskie i wegańskie dzielne zgłębianie tematu. Każdy krok w stronę ochrony cych energetyki jądrowej zakończony wizytą studyjną Powyższe przykłady rozwiązań i inspiracje nie wyczer- – pełne witamin, zdrowe, mają wpływ na ograniczenie Planety ma znaczenie. w warszawskim Instytucie Chemii i Techniki Jądro- pują oczywiście potrzeb, które powinna realizować po- zabijania zwierząt, mają wpływ na zdrowie nasze i naszej wej. Dodatkowo, w cyklu kształcenia wszystkie klasy wszechnie edukacja formalna. Mamy świadomość, że planety. Ograniczenie mięsa w naszym jadłospisie jest Na podstawie głosu nauczycieli sformułowali- „OZE” i nie tylko mają możliwość uczestniczenia w za- z tych dodatkowych, ponadprogramowych możliwości stosunkowo łatwym sposobem na włączenie się śmy także syntetyczny katalog aktywności w szkole, które jęciach plenerowych przeprowadzanych w krakowskiej skorzysta tylko część nauczycieli. Zastosowanie tych w ratowanie świata przed globalnym ociepleniem. mogą pomóc w przystępnym przekazaniu treści o zmia- Ekospalarni oraz na składowisku odpadów Barycz - na środków stanowi dla nas pomost pomiędzy stanem Dzień Wiosny w naszej szkole zawsze jest powiązany ze nie klimatu. W tym miejscu zachęcamy do włączenia się własne oczy uczniowie mogą prześledzić cykl życia róż- obecnym a doprowadzeniem do zmian podstawy pro- zdrowym odżywianiem, gdzie uczniowie poznają wartości w budowanie katalogu takich aktywności i dzielenia się nych przedmiotów codziennego użytku ze szczególnym gramowej stanowiącego systemowe rozwiązanie. odżywcze warzyw i owoców. Także o lasach, ich wartości swoim doświadczeniem. przetwarzania odpadów, zarzą- uwzględnieniem „kolejnych wcieleń” i możliwości prze- i konieczności zalesiania obszarów Polski rozmawiam dach zieleni miejskiej. 178 179

Siejemy łąki kwietne, tworzymy domki dla owadów i wodopoje dla owadów, nie kosimy trawnika z informacją, dlaczego to robimy

Dbamy o infrastrukturę szkolną sprzyjającą postawom proklimatycznym (np. stojaki na rowery i hulajnogi)

Wprowadzamy do stołówki szkolnej „dni roślinne” z informacją po co one są Obchodzimy Dzień Ziemi, Światowy Dzień Ochrony Środowiska Montujemy poidełka na wodę, by zmniejszyć ilość plastikowych butelek W bibliotece mamy książki, czasopisma przyrodnicze i proklimatyczne Angażujemy pracowników samorządowych – wodociągów, spółek odpadowych, wydziałów Organizujemy konkursy i wydarzenia transportowych, zieleni – do przedstawienia poświęcone wsparciu planety zagadnień reagowania na zmianę klimatu i przeciwdziałaniu zmianom klimatu Idziemy na zajęcia terenowe w przedsiębior- Tworzymy ścieżki i ogródki dydaktyczne stwach przetwarzania odpadów, zarządach zieleni miejskiej Tworzymy programy autorskie i innowacje pedagogiczne Bierzemy udział w wydarzeniach proklimatycznych np. Green Film Festival Wspólne z uczniami tworzymy grządki, ogród deszczowy, kompostownik, Zapraszamy do szkoły klimatologów, zbieramy deszczówkę edukatorów klimatycznych, tworzymy prze- strzeń do rozmowy, co możemy wspólnie Organizujemy lekcje w lesie, parku zrobić dla klimatu miejskim, zielonym skwerze, ogrodzie przyszkolnym, dbamy, by jak najwięcej Uwzględniamy w szkolnych programach czasu spędzać w przyrodzie nauczania i programach profilaktyczno- wychowawczych zagadnienia związane ze zmianą klimatu 180 181 182 183

Założenia, kierunki oraz zakres oczekiwanych zmian w podstawie Edukacja jest najpotężniejszą bronią, programowej której możesz użyć do zmiany świata. Ewa Całus, Ekspertka UN Global Compact Network Poland

Kierunki zmian podstawy programowej Założenia zmienionej podstawy programowej Nelson Mandela 1. Oparcie programu nauczania na ustaleniach nauki. 1. Nic nas nie ogranicza. O klimacie możemy 2. Systemowe oddziaływanie. Równe szanse rozmawiać na każdym przedmiocie. dla uczniów. 2. Nabywamy kompetencje. 3. Zagadnienie zmian klimatu jako kształtowanie Uczeń krytycznym odbiorcą informacji. potencjału uczniów na rynku pracy. 3. Nauka nie kłamie. Rozwijamy wiedzę, 4. Nie ma sensu zmieniać podstawy programowej, umiejętności i postawy uczniów adekwatne jeśli nie pracujemy nad podniesieniem kompetencji do zmieniającego się świata. nauczycieli. 4. Uczeń nawiązuje relację z naturą. 5. Lekcje poza budynkiem szkoły. 6. Szkoła jako społeczność. Rodzice w szkole. Holistyczne rozumienie szkoły. 7. Modelowe rozwiązanie. Rola nauczycieli Szkoła jako złożony organizm. w tworzeniu podstawy programowej. 1. Czy ma znaczenie przestrzeń szkoły, to co jemy w stołówce i jak docieramy do szkoły? 2. Szkoła dla klimatu oczami dyrektorów. 3. Podsumowanie. Kluczowe rekomendacje. Wierzymy, że system edukacji może być lepszy. Jesteśmy przekonani, że zastosowanie rozwiązań wynikających z ustaleń nauki w polskiej szkole ma głęboki sens. Szkołę traktujemy jako złożo- ny organizm, w którym poszczególne procesy mają na siebie wzajemny wpływ. Wskazujemy i jednocześnie oddajemy do szerokiej dyskusji kierunki zmian w systemie edukacji w stronę edukacji zorientowanej na zmianę klimatu. Zapraszamy do dyskusji wszystkie środowiska zainteresowane tematem włączenia wiedzy o zmianie klimatu do systemu edukacji w Polsce. 184 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 185

W momencie, w którym dostrzeżemy, że wspólna praca Kierunki zmian Systemowe Dzieci mają prawo daje efekty, to zyskamy nadzieje na lepsza przyszłość. I co ważne, wspólną odpowiedzialność za klimat. Taka podstawy oddziaływanie. wiedzieć naukę powinniśmy wprowadzać od najmłodszych lat kierując się myślą Konfucjusza „Powiedz mi, a zapo- programowej Równe szanse Ciekawość świata tkwi w każdym z nas, ale u dzieci jest mnę, pokaz mi, a zapamiętam, pozwól mi zrobić, a zro- ona niezwykle rozbudowana. Zadają nieustannie pyta- zumiem.” dla uczniów. nia, są ciekawi zagadnień naukowych, bogactwa i ró- I pamiętajmy, że dzieci maja wielka moc! Oparcie programu norodnosci świata, mechanizmów rządzących przyroda. Anna Machacz, Proces edukacji w kontekście zagadnie- Najważniejsze jest towarzyszenie im w drodze odkry- architekt edukacji i pedagog, Wydawnictwo Wrażlive nauczania na nia zmiany klimatu nabiera szczególnego znaczenia. wania świata, danie narzędzi intelektualno-percepcyj- W ramach tego procesu następuje rozwój intelektual- nych, które pozwalają kreatywnie reagować na pro- ustaleniach nauki ny, uczeń kształtuje siebie w trakcie poznawania świa- cesy zachodzące na świecie. Swoja droga, już pierwsi ta i innych ludzi. Procesy rozumienia i interpretowania filozofowie nazywani byli badaczami przyrody (physis), Zagadnienie Kluczową kwestią i celem powstania uczniów będą zależały od wagi jaką zyska ten temat a niektórzy, jak Tales z Miletu, uważali wodę za począ- niniejszego raportu jest doprowadzenie do znalezienia w podstawie programowej. Tak kluczowa dziedzina tek wszystkiego. zmiany klimatu się w podstawie programowej, na wszystkich etapach nie może być uzależniona od indywidualnych wyborów Jednym z projektów, które realizuje, współpracując kształcenia, samego pojęcia „zmiana klimatu”, jak nauczyciela, oparta na zasadzie tematu dodatkowego. z Wodociągami Miasta Krakowa, są zajęcia poświęcone jako kształtowanie i wprowadzenia związku przyczynowo-skutkowego Musi stanowić trzon i należeć do fundamentalnych tre- wodzie. Ten niepozorny związek chemiczny wydaje się tych zmian i w konsekwencji kompleksowych ści obecnych w szkole. być „nudny” – brak mu koloru, zapachu, smaku. Dzieci potencjału uczniów i komplementarnych treści wyjaśniających samo Obecnie treści w zakresie edukacji klimatycz- jednak rozumieją, jak jest ważny, bo bez wody „to chyba zagadnienie, dających uczniom narzędzia zrozumienia, nej pojawiają się jedynie w niektórych szkołach, tam, nie da się żyć” (wypowiedz dziecka). Przeprowadzam na rynku pracy ale i narzędzia do działania. gdzie inicjatywę podejmują indywidualnie nauczyciele, często doświadczenie, polegające na zdobyciu kubecz- Można powiedzieć, że jeszcze do niedawna bądź uczniowie sami proponują zajęcie się danym te- ka wody i średnio uczestnikom zajmuje to kilkanaście Zmiana klimatu oceniana jest jako najwięk- nauka o klimacie była wąską dyscypliną, na którą po- matem. Zagadnienie prezentowane jest wyrywkowo, sekund – dla nas woda jest łatwo dostępna. Z wielkim sze wyzwanie XXI wieku. Nie tylko mamy do czynienia wszechnie w społeczeństwach nie zwracaliśmy więk- niespójnie, na zasadzie akcyjności, przy okazji święta, zaskoczeniem dzieci przyjmują informacje, że są miej- z nowym i krytycznym wyzwaniem, ale musimy sobie szej uwagi. Zajmowali się nią głównie pasjonaci. Ten ogólnopolskiej akcji lub jakiegoś cyklicznego dnia w cią- sca na świecie, gdzie zdobycie czystej wody zajmuje zdawać sprawę z tego, że tempo zmiany klimatu jest na stan rzeczy musi się obecnie zmienić. Nauka i jej rozwój gu roku. Oznacza to, że część uczniów kończących na- przykładowo kilka godzin. Dochodzimy wtedy do pyta- tyle szybkie, że działania adaptacyjne i przeciwdziałają- przynosi nam co raz więcej wiedzy, której nie możemy ukę w polskiej szkole nabędzie wiedzę i umiejętności nia, co jest więcej warte: kilogram złota czy litr czystej ce będą miały charakter wyścigu z czasem. Do konse- ignorować. Odpowiedzialność tworzących podstawę kluczowe dla swojej przyszłości, część zaś nie będzie wody? Z ekonomicznego punktu widzenia, jasne, że zło- kwencji zmiany klimatu musimy zaliczyć bardzo szybko programową wymaga, by implementować tę wiedzę miała z nią żadnej styczności. Oznacza to tym samym to – to koszt ponad 200 000 zł, a litr wody z kranu to następujące zmiany gospodarcze – dotychczasowe, także do systemu szkolnictwa powszechnego. Wpływ, nierówne szanse uczniów w Polsce wynikające już z sa- kilkadziesiąt groszy. Ale gdy bawiąc się w rozbitków na istotne segmenty przestaną istnieć, w ich miejsce poja- jaki zmiana klimatu ma już na nas, a przede wszyst- mych założeń programowych systemu. Bezwzględnie oceanie, z brakiem dostępu do wody pitnej, okazuje się, wią się zupełnie nowe. Europejski Zielony Ład zakłada, kim jaki będzie mieć na kolejne pokolenia sprawia, że wskazujemy, aby realizować prawa uczniów do odebra- że i tona złota nie uratuje nam życia. Świadomość, że że transformacja energetyczna, istotny czynnik zmian, wiedza ta musi znaleźć się w głównym nurcie edukacji nia takiego samego wykształcenia, wszyscy uczniowie otaczające nas oceany i morza nie stanowią źródła dro- ma być sprawiedliwa, niewykluczająca. Żeby tak fak- powszechnej. Wiedza i umiejętności związane z nauką powinni mieć szansę otrzymać wiedzę na tym samym gocennego napoju, a samej wody pitnej na świecie jest tycznie się stało potrzebujemy osób o szerokim wachla- o klimacie będą miały zasadnicze znaczenie dla funk- poziomie. zaledwie 1 %, doprowadza do zadania sobie pytania, czy rzu kompetencyjnym – wrażliwych na kwestie klimatu, cjonowania kolejnych pokoleń. Szkoła zaś to przestrzeń, Odwrócenie obecnego stanu rzeczy może na- to wystarczająca ilość, by ponad siedem miliardów lu- działających etycznie w swoich branżach, otwartych na która rodzi zaufanie do źródeł wiedzy, instytucja, którą stąpić tylko przez rekomendowane przez nas wprowadzi na Ziemi mogło z niej korzystać? I nie należy bać się zmiany, a także posiadających kompetencje kreatyw- cechuje rzetelność, miejsce, gdzie w bezpiecznych wa- dzenie do podstawy programowej, w sposób komplek- odpowiedz, która brzmi: nie, niewystarczająca. To jest ności, adaptacji i wizjonerstwa w zakresie kreowania runkach uczniowie powinni mieć możliwość poznawa- sowy, treści składających się na edukację klimatyczną. wiedza kluczowa dla przyszłości tych dzieci i ich domu, nowych obszarów biznesowych. Dobrym przykładem nia, dyskutowania i zgłębiania tematów związanych ze Żeby przyśpieszyć ten proces proponujemy, by Minister jakim jest Ziemia. jest tu raczkująca branża recyklingu paneli fotowolta- zmianą klimatu. Edukacji i Nauki skorzystał ze swojego ustawowego O tym, że zmiana klimatu jest poważnym problemem, icznych. Na polskim rynku pojawiają się pierwsze firmy, Naszą rekomendacją jest wprowadzenie do uprawnienia i ustalił na kolejny rok szkolny, w ramach dotyczącym najmłodszych w największym stopniu, bo- które świadomie łączą dotychczasowe doświadczenia podstawy programowej wprost pojęcia „zmiany klima- podstawowych kierunków realizacji polityki oświatowej wiem będą dorastać na Ziemi, która stawać się będzie w branży odnawialnych źródeł energii, wiedzy o zmianie tu”, dania możliwości uczniom poznawania na kolej- państwa, wdrażanie edukacji klimatycznej. Takie dzia- coraz bardziej miejscem nie do życia, należy uczyć. Po- klimatu i ograniczonych zasobach Planety, dzięki czemu nych etapach kształcenia czym jest zmiana klimatu, ich łanie pokazałoby wagę tematu i zrozumienie istotności kazujmy im topnienie lodowców i wzrost poziomu mórz, tworzą branżę, o jakiej większość z nas w ogóle dotąd antropogenicznego pochodzenia, tego co powinniśmy problemu przez pracowników instytucji państwowych. ekstremalne zjawiska pogodowe prowadzące do powo- nie pomyślała3. To samo dotyczy kwestii wychwytywa- robić, żeby przeciwdziałać zmianom i jak się do nich Edukacja niestety często traktowana jest nie jako przy- dzi i pogarszania się jakości wody, upały, pożary i susze. nia i składowania z powietrza dwutlenku węgla (sekwe- adaptować. Podstawa programowa powinna wprost gotowanie do dobrego życia, ale jako środek do zwięk- Uczmy umiejętności analizowania, definiowania i opisy- stracja CO2). W tej chwili branża oceniania jako nieopła- odnosić się do ustaleń nauki w tym zakresie, rekomen- szania kapitału ludzkiego1. Musimy sobie zadać pytanie, wania rzeczywistości, które bezpośrednio wpływają na calna i nieefektywna, prawdopodobnie w przyszłości da dujemy przygotowane materiały zebrane i opracowane jaką edukację chcemy budować. Kiedy rozumiemy ją rozwój logicznego myślenia. Proces zdobywania wiedzy pracę bardzo wielu osobom i przyniesie nowy zawód przez System ONZ w ramach globalnej inicjatywy Uni- jako dobro wspólne, leżące u podstaw naszego społe- oprzyjmy na zajęciach empirycznych i zabawie, szcze- specjalistyczny. Zmiany te tworzą zatem przestrzeń dla ted in Science lub innych inicjatyw pod auspicjami ONZ. czeństwa, to wszyscy zadbamy o to, aby była wysokiej gólnie dla dzieci z młodszych grup wiekowych. nowych zawodów, kompetencji i umiejętności na rynku jakości i dostępna dla wszystkich2. Zadajmy sobie pytanie, czy dzieci mogą cos zmienić? pracy. Należy oczekiwać, że zatrudnienie w branżach 186 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 187

związanych bezpośrednio i pośrednio ze zmianą klimatu cji konsumpcyjnych, środków transportu czy segregacji cone problematyce etyki, odpowiedzialności, ekologii, Zjednoczonych”, w którym omawiamy kierunki działań będzie z każdym rokiem dynamicznie wzrastać. System i utylizacji odpadów. Wiąże się także z tym, jak korzy- zrównoważonego rozwoju czy „zielonych finansów”. Nie Uniwersytetu w zakresie CZR, lecz także za pomocą edukacji te zmiany powinien dostrzegać i na nie reago- stamy ze szczodrych darów natury (powietrza, wody, wyczerpuje to, jednakże katalogu ich aktywności. Coraz którego edukujemy naszą społeczność, jak istotna jest wać, tak by uczniowie mieli możliwość otrzymania rów- zieleni). Mądre wybory poprzedza wzbudzenie zainte- częściej, co należy z radością odnotować, pojawiają się konstruktywna dyskusja na temat zrównoważonego nych szans rozwojowych. Brak zrozumienia przez absol- resowania, kształtowanie racjonalnych postaw i wraż- nowe proekologiczne inicjatywy, takie jak konferencje rozwoju, zarówno w ujęciu globalnym, jak i lokalnym. wentów podstawowych zagadnień z dziedziny zmiany liwości, budowanie poczucia odpowiedzialności. Tak też i seminaria, warsztaty, konkursy ekologiczne, kampa- Pokazujemy, że działania pojedynczych instytucji mają klimatu obniża znacząco ich konkurencyjność na rynku jest w przypadku ekologii. W obliczu kryzysu klimatycznie informacyjne adresowane do pracowników, studen- realny wpływ na rozwiązywanie problemów w skali pracy. Zmniejsza też szansę na innowacyjność budowa- nego kluczowe stają się kompetencje, które pomogą tów, ale także społeczności lokalnych. Ponadto, coraz światowej. Poprzez odpowiedzialną edukację i tworze- nej w przyszłości przedsiębiorczości w tym segmen- obecnym i przyszłym pokoleniom zadbać o otaczający częściej pracownicy naukowi zachęcają studentów do nie odpowiedzialnych postaw wśród naszej społeczno- cie. Należy podkreślić, że kluczowe są tu umiejętności nas świat. Nie tylko inteligencja emocjonalna i społecz- podejmowania w ich pracach licencjackich i magister- ści, mamy szansę realnie wpłynąć nie tylko na dobrobyt rozumienia, konceptualizacji (know how), nie zaś tylko na, kreatywność, elastyczność i zdolność do adaptacji, skich problematyki ekologicznej. Nie sposób pominąć społeczny, lecz także na ochronę środowiska natural- opanowanie treści mające ograniczoną przydatność lecz także umiejętność korzystania z wiedzy i danych tak ważne akcje uczelniane jak zbiórka makulatury, se- nego. Mamy nadzieję, że dzięki temu będziemy mieli (know what). Powszechna edukacja wszystkich szczebli czy zdolność poszukiwania głębszego sensu danego za- lektywna zbiórka odpadów czy też zbiórka plastikowych swój wkład w walce z kryzysem klimatycznym. powinna na te wyzwania przyszłości przygotowywać. gadnienia stają się kluczowymi kompetencjami w wal- nakrętek. Istotne znaczenie dla ochrony środowiska Podsumowując należy podkreślić, że uniwersytety W przeciwnym razie staje się anachroniczna, nieodpo- ce o stan środowiska naturalnego. Myślenie globalne, naturalnego ma także stopień ekologicznej przyjazno- z coraz większym przekonaniem, w coraz większym wiadająca na kluczowe wyzwania rozwojowe Polski. ponad dyscyplinami, otwarte na zmiany, łączące ludzi ści akademickiej infrastruktury technicznej. Stopniowo zakresie oraz z coraz większą determinacją podejmu- z wielu kultur, pozwoli na połączenie sił i rozwiązanie staje się standardem, że w procesie jej modernizacji ją inicjatywy związane z odpowiedzialnością, ekologią, złożonych problemów związanych z dotychczasową de- lub w tworzeniu nowej infrastruktury wykorzystuje się zrównoważonym rozwojem i zaangażowaniem społecz- Rola uniwersytetu wastacją środowiska naturalnego. materiały i rozwiązanie przyjazne środowisku naturalnym. Nie tylko uczymy się uczyć, lecz także pokazuje- Udaje się to, kiedy edukacja ekologiczna, służąca bu- nemu i ograniczaniu zużycia zasobów naturalnych, a te- my, jak wykorzystać tą wiedzę w praktyce. Poszukujemy w kreowaniu dowaniu odpowiedzialności za środowisko naturalne, reny kampusów pokrywa się roślinnością wchłaniającą tym samym coraz to bardziej oryginalnych, a zarazem rozpoczyna się już w okresie przedszkolnym i znajduje zanieczyszczenia powietrza. Coraz częściej w polskich coraz bardziej skutecznych sposobów troski o środowi- odpowiedzialnych mądrą kontynuację na kolejnych etapach edukacji. Opi- kampusach obserwujemy inwestycje w odnawialne sko naturalne. W ten sposób uniwersytety wypełniają sywanie, wyjaśnianie, angażowanie, zachęcanie, ekspe- źródła energii, wzbogacanie terenów zielonych, zwięk- misję społecznej odpowiedzialności za środowisko na- postaw rymentowanie, budowanie poczucia sprawstwa i odpo- szanie dostępności kampusu dla osób podróżujących turalne i przyszłe pokolenia. To dobry prognostyk. wiedzialności, powinny być wyróżnikami tej wyjątkowej rowerami czy stosowanie rozwiązań przyjaznych zwie- Prof. UEK dr hab. Stanisław Mazur i dr Monika Sady w treści i znaczeniu edukacji, do jakich należy edukacja rzętom, ptakom i owadom. Tak też dzieje się na naszym Przyszło nam żyć w świecie, w którym zasoby natural- ekologiczna. kampusie. Jesteśmy niezmiernie dumni, że Uniwersytet ne są nadmiernie wykorzystywane w sposób wysoce Wiele do zaoferowania na polu budowania kompetencji Ekonomiczny w Krakowie opracował dokument strate- Nie ma sensu nieracjonalny, a środowisko naturalne jest dotkliwie de- i kultury ekologicznej mają uniwersytety. To one silne giczny – Zielony Uniwersytet, w którym deklarujemy wastowane. Wszyscy zaczynamy odczuwać tego skutki kształtują wartości, postawy i zachowania oraz formują podjęcie konkretnych i mierzalnych działań na rzecz zmieniać podstawy w coraz większym stopniu. Zapewne, jeszcze bardziej kolejne pokolenia. Rozwijają nie tylko bardzo obecnie środowiska naturalnego oraz że te działania już mają dotkliwie, negatywnych tego konsekwencji doświad- doceniane przez rynek pracy kompetencje społeczne, miejsce i widać ich konkretne efekty. Chcemy tym sa- programowej, jeśli czą kolejne pokolenia. Jako społeczność globalna, cyfrowe, informatyczne i techniczne, lecz także pokazu- mym podkreślić, jak ważna jest dla nas problematyka mamy świadomość, że powstrzymanie tej ekologicznej ją złożoność problemów i uczą studentów elastyczno- zmian klimatu oraz jak istotne jest edukowanie poprzez nie pracujemy nad destrukcji z pewnością nie jest łatwe. Nie sposób jed- ści poznawczej, pozwalającej łączyć wiedzę z różnych dobre praktyki, które sami wdrażamy. Chcemy, aby nasi nak przyjąć, że jest to niemożliwe. Już teraz możemy dyscyplin w celu rozwiązywania złożonych problemów. pracownicy i studenci funkcjonowali w przyjaznym, eko- podniesieniem dostrzec pozytywne efekty starań służących ochronie Krytyczne myślenie, kreatywność, analiza zjawisk, to logicznym i zrównoważonym środowisku. W tym celu środowiska naturalnego, podejmowanych przez miliony tylko niektóre z kompetencji tak potrzebnych w dzisiej- został powołany Zespół ds. Rozwoju Społecznego i Eko- kompetencji ludzi na całym świecie. To bardzo wiele, ale wciąż dale- szym, szybko zmieniającym się świecie. Uniwersytet, logicznego, do zadań którego należy inicjowanie, wspie- ce niewystarczające, aby powtrzymać pojawiającą się poprzez kształcenie tych kompetencji, wypełnia swoje ranie, organizowanie, mierzenie, raportowanie i komu- nauczycieli coraz wyraźniej na horyzoncie katastrofę ekologiczną. zobowiązania względem społeczeństwa i środowiska nikowanie podejmowanych we wspólnocie UEK działań Aby tej postępującej degradacji przyrody zaradzić, nade naturalnego. Kształtuje postawy proekologiczne, uczy społecznie odpowiedzialnych, w tym proekologicznych. Współcześnie zmiany zachodzą niezwykle dy- wszystko potrzebne jest zrozumienie nierozerwalności, odpowiedzialności, pozwala zrozumieć drugiego czło- Chcemy być także aktywnym członkiem międzynaro- namicznie. Nauczyciele to grupa, którą należy szczegól- a zarazem oczywistości, relacji człowieka z przyrodą. wieka i wpływ ludzkości na otaczający nas świat. Po- dowych inicjatyw mających na celu tworzenie odpowie- nie wspierać w procesie podnoszenia kompetencji, aktu- Niszczenie przyrody to destrukcja biologicznych pod- przez naukę krytycznego myślenia pozwala studentom dzialnych postaw oraz platformy wymiany informacji alności źródeł, z których korzystają. Na nich spoczywa staw egzystencji człowieka i możliwości trwania gatun- zrozumieć środowisko naturalne i zachodzące w nim i dobrych praktyk z zakresu zrównoważonego rozwoju. niezwykła odpowiedzialność i wsparcie jakie otrzymują ku ludzkiego. Podjęcie wielkiego wysiłku powstrzymania procesy. Dzięki takiemu kształceniu mamy realną szan- Uczestnictwo w takich inicjatywach Organizacji Na- powinno być adekwatne do poziomu tej odpowiedzialno- dewastacji przyrody jest nie tylko moralną powinnością, sę na kreowanie odpowiedzialnych obywateli, a także rodów Zjednoczonych jak Global Compact czy PRME ści. Nauczyciele powinni mieć swobodny dostęp do naj- ale staje się cywilizacyjną racją stanu. wymagających pracowników i rozsądnych menadżerów. -Principles for Responsible Management Education, jest wyższej jakości, przystępnych materiałów, które w sys- Walka o zachowanie środowiska naturalnego wiąże się Coraz częściej dzieje się to także za sprawą inicjatyw dla nas niezwykle ważnym krokiem w kierunku zrówno- temie rekomendowanym docierają do nich. Nauczyciele z radykalną zmianą kultury i nawyków każdego z nas. podejmowanych przez uniwersytety w ramach ich spo- ważonego rozwoju naszej Uczelni, miasta, regionu, kra- powinni mieć możliwość czuć się pewnie, mieć wiedzę Oznacza konieczność dokonywania odpowiedzialnych łecznej odpowiedzialności i dążenia do zrównoważonego ju. Został także opracowany dokument „Cele Uniwersy- i kompetencje do prowadzenia lekcji uwzględniających wyborów dotyczących budowy i urządzenia domu lub rozwoju. Spektrum tych działań jest szerokie. Mieszczą tetu Ekonomicznego w Krakowie na rzecz realizacji 17 temat zmian klimatu. Dobrą praktyką byłoby także sie- mieszkania, rodzaju wykorzystywanej energii, preferen- się w nim zajęcia dydaktyczne, kursy i szkolenia poświę- Celów Zrównoważonego Rozwoju Organizacji Narodów ciowanie nauczycieli, by mogli czerpać z wzajemnych 188 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 189

doświadczeń. Pomoc powinna mieć czytelny, systemo- nowy. Problem brzmiał ogólnie, mogli go uszczegółowić: go Centrum powinien wyjść z zajęć między innymi z tą w codziennym życiu, aby powstrzymać zmianę klimatu. wy charakter, być przystępna w odbiorze i docierać do Zagrożenie bioróżnorodności w wyniku działalności świadomością. W prowadzonych przeze mnie zajęciach Radosław Wąs wszystkich. Co istotne, uważamy, że samo wprowadze- człowieka. W tym działalność człowieka rozumiana już bardzo sprawdzają się metody wizualne. Stosuję wy- Centrum Edukacji Ekologicznej i Rewitalizacji Jezior nie zmian do podstawy programowej, bez idących w ślad jako skutki zmiany klimatu. Wybierali problemy bezpo- kresy, zdjęcia i metodę przeprowadzania doświadczeń w Szczecinku za tym materiałów i wsparcia nauczycieli, będzie pozba- średnio nas dotykające i dalsze. Opisywali np. pożary przez uczestników zajęć. To wymaga większych przygo- wione praktycznego waloru, a oddziaływanie takiej zmia- Biebrzańskiego Parku Narodowego jako konsekwencje towań, ale procentuje w trakcie zajęć. ny będzie znacznie mniejsze niż oczekiwane. zmian poziomu wód gruntowych, wysuszenia torfowisk. Jedną z form, jaką zdecydowaliśmy się wykorzystać, Lekcje poza Niektórzy wybrali pożary w Australii lub Amazonii inni żeby przedstawić treści związane ze zmianą klimatu Uważam, że są to tak ważne informacje, że zagadnienie wprowadzanie przez człowieka gatunków obcych w bio- najmłodszym uczestnikom zajęć jest film,4 w którym budynkiem szkoły zmiany klimatu powinno być ujęte w podstawie progra- cenozy. Otrzymałam ciekawą pracę dotyczącą skutków pokazujemy zależność pomiędzy szybszym (niż mowej w większym stopniu. Ja jestem biologiem i choć melioracji w Beskidzie Makowskim wraz z wywiadem naturalne) topnieniem lodu spowodowanym globalnym Badania wskazują, że rozwijanie umiejętno- pracuję od ponad 30 lat w szkole, to cały czas uzupeł- z leśnikami. Uczniowie wykazali się niezwykłą kreatyw- ociepleniem i jego wpływ na poziom wody w oceanach, ści przez doświadczenia, obserwacje i zajęcia terenowe niam wiedzę fachową, oglądam filmy przyrodnicze (co nością, zaangażowaniem i dociekliwością. Musieli wy- które z kolei może doprowadzić do zatopienia niżej są realizowane obecnie w szkole w niewystarczającym polecam każdemu). Nie wyobrażam sobie tak dalekiej kazać wiarygodne źródła informacji, przedstawić swój położonych terenów. Zachęcam do wykorzystania stopniu – przykładowo doświadczenia na lekcjach biolo- ignorancji, że nic nie wiem na temat negatywnych zmian punkt widzenia, uzasadnić dokonanie wyboru problemu, faktu, że funkcjonują i powstają nowe centra edukacji gii przeprowadzane są najczęściej od jednego do trzech zachodzących w przyrodzie, których powodem są dzia- równocześnie spełnić podane wcześniej kryteria posta- ekologicznej, które z powodzeniem realizują zajęcia razy w roku5. Zachęcamy niniejszym raportem do od- łania człowieka. Zawód nauczyciela ma to do siebie, że wione przez biologa i osobno geografa. Prace były nie- związane z edukacją klimatyczną. Uczniowie szkół wrócenia tych trendów, pokazując niebagatelne korzyści ciągle się uczymy. To, czego mi brakuje to kierowane do zwykle dojrzałe. podstawowych i ponadpodstawowych powinni na oraz proste sposoby na zwiększenie godzin lekcyjnych, nas nauczycieli szkolenia/wykłady klimatologów czy fi- Elżbieta Gierek zajęcia trwające 45 lub 90 minut przyjeżdżać raz które odbywają się poza szkołą, przede wszystkim na zyków atmosfery. Nauczyciele są z reguły chętni na róż- Nauczycielka biologii w Szkole Podstawowej w miesiącu lub częściej. Zajęcia powinny kłaść łonie natury. Wszyscy odpowiemy twierdząco na stwier- nego rodzaju szkolenia. Mogłyby się one odbywać online w Krakowie nacisk na stosowanie proekologicznych rozwiązań dzenie, że każde wyście poza budynek szkoły uatrak- - dla mnie ta forma jest dobra (z reguły po południu, nie ograniczających zmianę klimatu. cyjnia treści przekazywane uczniom. Co więcej, wyjście trzeba nigdzie jechać, a jak ktoś chce się czegoś nowego Zagadnienie zmiany klimatu, opisanie i przedstawienie z uczniami na łąkę, na polanę, do pobliskiego parku miej- dowiedzieć to znajdzie czas). Jak uczyć zjawisk z nią związanych w dotychczasowej podstawie skiego uwiarygadnia treści klimatyczne, które chcemy Maria Wasyliszyn, nauczycielka biologii programowej jest ujęte na przedmiotach, takich jak fizy- przekazać. Ułatwia nam realizację edukacji w kierunku w Szkole Podstawowej nr 1 w Świdnicy o zmianie klimatu ka, chemia, biologia, przyroda, edukacja dla bezpieczeń- rozumienia, współdziałania i zaangażowania społeczne- stwa (zjawiska kryzysowe). Z naszych doświadczeń wy- go. Dlatego formułujemy postulat na rzecz edukacji poza Żeby kształcić młodych ludzi, nauczyciel musi mieć Zwrócenie uwagi na kwestie związane ze nika, że są to treści traktowane jako dodatkowe, często murami szkoły. Bez tego kluczowego działania przez do- autorytet. Edukację i zmianę postaw należy rozpocząć od zmianą klimatu jest jednym z obszarów działań eduka- pomijane przez nauczycieli. Spotkałem się osobiście świadczanie, dającego szansę zrozumienia dla procesów nauczycieli i studentów Uniwersytetów Pedagogicznych, cyjnych podejmowanych przez Centrum Edukacji Eko- z opinią, że jeżeli coś mnie bezpośrednio nie dotyka to zachodzących w przyrodzie nie będziemy w stanie od- równolegle budować nową podstawę programową. logicznej i Rewitalizacji Jezior w Szczecinku. Zajęcia tak jakby tego nie było w ogóle. Dlatego uważam, że wrócić tak absurdalnych procesów, jak podlewanie wodą Nauczyciele muszą mieć dostęp do rzetelnej informacji są realizowane dla różnych grup wiekowych – przed- zagadnienia te powinny być wprowadzone w sposób z wodociągów trawnika, podczas gdy padający deszcz i nowoczesnych, atrakcyjnych dla uczniów narzędzi. szkola, szkoły podstawowe, szkoły ponadpodstawowe, jasno sprecyzowany, że mowa jest o zmianie klimatu kierujemy do kanalizacji, czy truciu owadów toksyczny- Zdalne nauczanie pomogło przełamać bariery, pokazało, ale także osoby dorosłe, które już funkcjonują poza i jej konsekwencjach. Osobiście jestem zwolennikiem mi pestycydami, kiedy wiemy, że owady są niezbędnym a nawet zmusiło do sięgania po nowoczesne środki. systemem edukacji – w roku 2019 w zajęciach dotyczą- całego bloku tematycznego w podstawie programowej, ogniwem ekosystemu, bez których zabraknie dla nas lu- Paradoksalnie nigdy wcześniej uczniowie nie mieli tylu cych zmian klimatu wzięło udział 700 osób z różnych a nawet dodatkowego przedmiotu zmiany klimatu, któ- dzi pożywienia. W wielu krajach zdecydowano się już na okazji podczas lekcji do korzystania z ciekawych stron, grup wiekowych, a w roku 2018 było to 1000 osób. ry pozwoliłby na kompleksowe potraktowanie tematu. dni na świeżym powietrzu i rezultaty badań z tych roz- portali, obejrzenia wartościowych filmów. Nauczyciele W najwęższym zakresie zagadnienie edukacji klima- wiązań są jednoznaczne. Nauka na łonie natury poprawia musieli zmienić swoje przyzwyczajenia i postawy. Na Zagadnienie zmiany klimatu jest tematem nowym, tycznej powinno obejmować: percepcję uczniów, wpływa pozytywnie na ich samopo- szczęście. bardzo złożonym, co może powodować trudności czucie, poprawia koncentrację. Celem jest, by uczeń miał w odbiorze treści, dlatego forma zajęć i użyte metody - historię zmiany, klimatu dzięki której będziemy mieli szansę nawiązać relację z naturą, dobrze i bezpiecznie Nauka o zmianie klimatu jest tematem dotyczącym dydaktyczne powinny być starannie dobrane. Wyjaśnie- świadomość, że nasza planeta w swojej długiej historii się w tej przestrzeni poczuć. Rozwiązań do zastosowania kolejnych pokoleń, a więc właśnie im należy oddać nia przyczyn, zjawisk i skutków związanych ze zmianą już takie zmiany przechodziła, natomiast nigdy nie były jest tu bardzo wiele. Niezależnie czy są to lekcje biologii, głos. Wystarczy mądrze młodych prowadzić. Włączyć klimatu powinny opierać się na wiedzy naukowej, nato- one tak gwałtowne i dawały czas organizmom żywym polskiego, plastyki czy angielskiego, mogą się one odbyć do dyskusji, dać możliwość poszukiwania, działania miast trzeba to zrobić językiem i metodami „nienauko- na przystosowanie się do nich, na łonie przyrody. W danej szkole mogą odbywać się i decydowania. W ubiegłym roku szkolnym, podczas wymi”, dostosowanymi do konkretnej grupy odbiorców. - przyczyny zmiany klimatu, wskazanie jej antropoge- w zależności od możliwości i położenia szkoły regularne nauczania zdalnego, zaproponowałam uczniom klas 8 Powinno nam zależeć na pokazaniu związku przyczyno- nicznego pochodzenia, „dni leśne”, dni lub godziny w pobliskim parku miejskim, projekt dotyczący treści z biologii (zagrożenia bioróż- wo skutkowego zmian. Na przykład bądźmy przygoto- - skutki zmiany klimatu - zmiana ta nie dotknie tylko lub nawet ogrodzie przy szkole, który wspólnie zago- norodności) i geografii. Prace zostały ocenione przeze wani na odpowiedź na pytanie „jak wzrost temperatury mieszkańców dalekich egzotycznych i ubogich krain, spodarowujemy. Odzyskanie tego kontaktu z przyrodą mnie i nauczyciela geografii. Chcieliśmy nauczyć samo- o 2 stopnie może być niekorzystny dla klimatu, skoro lecz również mieszkańców terenów rozwiniętych, da szansę na nawiązanie prawdziwej więzi, zrozumienia dzielności, umiejętności doboru źródeł informacji, dzia- podwyższenie temperatury w pomieszczeniu o 2 stop- - zagadnienie „Quo Vadis polska energetyko?” i poka- i szacunku dla natury. Naszym celem powinno być wy- łania interdyscyplinarnego, w którym uczniowie sami nie może być dla człowieka w ogóle nieodczuwalne”. zać korzyści płynące z transformacji energetyki z węgla pracowanie nawyku, który będzie normą w naszej szko- poszukują tematów, informacji, decydują co jest istotne Zmiana klimatu to zjawisko globalne, a nie lokalne, czyli w kierunku energii jądrowej i OZE, le, przedszkolu, jak i zostanie z uczniem, po opuszczeniu i w jaki sposób przedstawią problem. Uczniowie uznali jest to zmiana mniej odczuwalna dla przeciętnego czło- - recepty na zmianę nawyków i metody ograniczenia szkoły. temat za bardzo ważny, a sposób prezentacji za ciekawy, wieka i nie tym powinien się on sugerować. Gość nasze- skutków zmiany klimatu - jak powinniśmy postępować 190 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 191

Wyjście poza teren szkoły to także dobry mo- kich przedmiotów, poza tak oczywistymi jak przyroda, ment na skorzystanie z oferty jaką daje nam edukacja po- również matematyki, polskiego, plastyki, języków obcych Szkoła jako Modelowe rozwiązanie. zaformalna. W Polsce działa już wiele ośrodków, w których czy WF-u. Tego typu działania w prosty sposób pozwolą ofercie znajdują się elementy wiedzy o zmianie klimatu. dzieciom na codzienny, jakże zbawienny kontakt z naturą. społeczność. Rola nauczycieli Taką rolę powinny przyjmować Centra Edukacji Ekologicz- Praca w ogrodzie niesie również wiele innych korzyści tj. nej, Parki Narodowe, Lasy Państwowe, ogrody botaniczne nauka płynąca z obserwacji powiązań przczynowo-skut- Rodzice w szkole w tworzeniu podstawy i zoologiczne. Takie działania edukacyjne podejmują także kowych zjawisk mających miejsce w przyrodzie, cierpli- jednostki miejskie wyspecjalizowane w realizacji danego wość i wytrwałość czy współpraca i odkrywanie przez Najlepsze modele edukacji na świecie funk- programowej zadania – dostarczania wody, wywozu śmieci. Podnosząca dzieci nowych talentów i kompetencji, o których dotych- cjonują wykorzystując relację nie tylko szkoła – uczeń, się świadomość o zmianie klimatu, a także przyjmowane czas, w zwykłej klasie lekcyjnej nie miały pojęcia. ale działają na rzecz trójstronnych relacji szkoła – uczeń Niniejszy raport ma zwrócić uwagę nie tylko w miastach strategie adaptacji do zmiany klimatu, przekła- Analogicznie rzecz ma się ze spacerami przyrodniczy- - rodzic. Nie wynaleziono jeszcze systemu, w którym czy i jak zmieniać, ale także jak modelować sam proces dają się na ukierunkowanie zajęć prowadzonych przez edu- mi. Mimo trudniejszej logistyki wymagającej wyjścia ze edukacja wysokiej klasy realizowana byłaby z pomi- zmiany. Doświadczenia wielu krajów pokazują, że par- katorów zatrudnionych w tych jednostkach na zagadnienia szkoły, idea spacerów powinna być prosta – każdy kon- nięciem tej trzeciej grupy. Szkoła to przede wszystkim tycypacja nauczycieli w tworzeniu podstawy programo- klimatyczne. Warto wykorzystać potencjał tych miejsc, takt z przyrodą, to przede wszystkim lekcja uważności. społeczność, nabywanie kompetencji odnalezienia się wej przekłada się na jakość wyników tej pracy6. Z kolei programów jakie tworzą i osób w nich zatrudnionych jako Wiedza wcale niekoniecznie musi tu odgrywać najważ- w grupie, tworzenia relacji. brak zaangażowania w zmianę daje duże prawdopodo- uzupełnienie i wzbogacenie szkolnej oferty edukacyjnej. niejszą rolę. Być może powyższe stwierdzenie wyda się bieństwo braku zaufania do zmiany i niechęć realizowa- nieco szokujące, lecz jeśli uznamy za cel nadrzędny to Rekomendacja, jaką formułujemy ma realizo- nia jej założeń. Zaproszenie do współpracy nauczycieli wytworzenie więzi z naturą, staje się wręcz oczywiste, wać postulat – rodzice uczą się razem z nami. Zmiana jest wyrazem uznania profesjonalizmu, doświadczenia Nauczyciel - że najważniejsze jest samo obcowanie, sama obecność klimatu to wyzwanie dla nas wszystkich, nie tylko dla i odpowiedzialności. Nie ma też wątpliwości, że nauczy- w przyrodzie. przyszłych pokoleń, nie tylko dla szkoły pozostawionej ciele, podobnie jak eksperci innych branż są zaintere- przewodnikiem po Kluczowa jest dla mnie następująca kwestia. Nauczyciel samej sobie. Rekomendujmy rodzicom filmy przyrodni- sowani budowaniem wysokiego standardu i renomy nie powinien się bać roli przewodnika po świecie przyrody. cze i o zmianie klimatu do obejrzenia ze swoimi dziećmi, swojej pracy7. Istotną kwestią jest tu także głębokie zro- świecie przyrody Jestem przekonana, że wystarczy, by nauczyciele odwo- bądźmy przewodnikiem po lekturach o zmianie klimatu, zumienie przez nauczycieli nie tylko programu naucza- łali się do własnych doświadczeń i wspomnień związa- po jakie powinni sięgnąć rodzice, zachęcajmy do roz- nia, ale i całego procesu jego tworzenia, co przekłada nych z obcowaniem z przyrodą i po prostu towarzyszyli mów na ten temat w domu, zapraszajmy na wydarze- się na utożsamianie się z efektami tego procesu, czyli Współczesna edukacja dla klimatu musi bazować na dzieciom w ich własnym jej odkrywaniu. Warto nauczy- nia, na których będzie przestrzeń do dyskusji wspól- podstawą programową. Istotne jest także zdiagnozowa- żywym i intensywnym kontakcie dzieci i młodzieży z na- cieli w tym procesie wspierać i pokazać, że edukacja przy- nej. Może razem uda się w społeczności wypracować nie najlepszych metod nauczania i skutecznych metod turą. Jest to element absolutnie konieczny, by eduka- rodnicza może być prosta i przyjemna, że nie wymaga rozwiązania, które pozwolą rodzicom na oszczędności ich ewaluacji. cja proklimatyczna przyniosła efekty. Bez więzi z natu- wcale wiedzy encyklopedycznej, by być skuteczną. Jest w domowym budżecie – termomodernizacje z dofinan- rą troska o planetę nigdy się nie uda. Dzisiejsze dzieci wiele podmiotów, od których w tym zakresie nauczycie- sowań, oszczędzanie elektryczności, większe poszano- Zależało nam, aby niniejszy projekt stanowił i młodzież oddalają się coraz bardziej od świata przy- le mogą się uczyć, ale i czerpać inspiracje. Każdy z nich wanie dla wody? Realizacja takich działań zbliżałaby do rozwiązanie modelowe, które pokazuje jak cenne jest rody. To, co było czymś absolutnie naturalnym dla po- prowadzi edukację przyrodniczą w zupełnie inny, sobie siebie społeczność, mogłaby wyzwalać kreatywność, włączenie nauczycieli i edukatorów od samego począt- kolenia ich rodziców – swobodna zabawa w przyrodzie, właściwy sposób, tak by być w niej jak najbardziej auten- może sąsiedzką pomoc – w zakresie dzielenia się wza- ku procesu zmiany. Niniejszym raportem rozpoczynamy jej eksploracja i wynikająca z tego więź – są dziś czymś tycznym. Myślę, że poprowadzenie nauczycieli tą drogą jemnie sprzętami, po to by nie kupować nowych, nie ge- szeroką dyskusję, w którą już teraz zaangażowanych niezwykle rzadkim. Świat wirtualny, w którym dzieci mogłoby przynieść fantastyczne efekty, znacznie wykra- nerować nowej konsumpcji. Popularnym rozwiązaniem jest kilkadziesiąt osób, podmiotów i instytucji repre- są zanurzone, bardzo skutecznie odciąga je od zabaw czające poza schematy dotychczasowego nauczania. już teraz w szkołach są giełdy przedmiotów przyniesio- zentujących różne regiony naszego kraju, różne eta- podwórkowych. Jest mniej wymagający (choćby fizycz- Aby jednak nauczyciel mógł te doświadczenia wykorzy- nych przez dzieci, proponujemy w to włączyć rodziców py kształcenia, rozmaite przedmioty, różnej wielkości nego wysiłku) i dający iluzję panowania nad otaczającą stać w praktyce musi mieć na to czas, a przy ogromie – majsterkowiczów, hobbystów, czytelników. Groma- miasta. Poddaliśmy szerokiej weryfikacji stan obecny, je rzeczywistością. Fakt, że dotyczy rzeszy rówieśników wymagań związanych z realizowaniem podstawy progra- dzimy współcześnie mnóstwo przedmiotów, takie ak- zebraliśmy opinie i informacje o działaniach nauczycieli sprawia, że nawet Ci którzy chcieliby pobawić się na ze- mowej, o ten czas na bycie w przyrodzie jest niezwykle cje mogłyby przynieść korzyści społeczne, materialne i edukatorów różnych instytucji realizujących zadania wnątrz, nie mają zwyczajnie z kim… trudno. Dlatego też, jeśli chcemy, by przyszłe pokolenia i wspólnotowe. I stać się stałym elementem szkolnego edukacyjne. Naszą pracę zaczęliśmy zatem od serca Dlatego też kluczową kwestią wydaje się być wprowa- skutecznie zatroszczyły się o klimat na naszej planecie, programu działania na rzecz klimatu. systemu edukacji, które dopiero zostaną poddane kon- dzenie do szkół jak największej ilości zajęć, pozwalają- musimy w polskiej szkole znaleźć ten czas. Skorzystać sultacjom ze środowiskami zainteresowanymi wpro- cych dzieciom na obcowanie z przyrodą. Ogrody przysz- z wzorców szkół europejskich, które taki dzień w naturze wadzeniem edukacji klimatycznej do systemu edukacji, kolne, spacery po parkach, a w szczególności po dzikich (outdoor education) od lat już mają w swoich programach. a w kolejnym etapie dopiero rekomendacje z wnioskami terenach leśnych powinny być nieodzownym elemen- Dzięki takiemu zapisanemu na stałe w szkolnym grafiku i analizami zostaną przekazane resortowi edukacji do tem nauczania. Zgodnie z ideą wprowadzonego przez „dniu w naturze” nauczyciele zyskają czas i przestrzeń do wprowadzenia zmian w prawie. Zastosowanie takiego Zarząd Zieleni Miejskiej w Krakowie w 2019 r. do 18 kra- prawdziwej edukacji przyrodniczej. Dzieci zaś szansę na modelu zmiany ma znaczenie dla efektywności i sku- kowskich szkół programu „Ogród z klasą”, każda szkoła poznanie i zaprzyjaźnienie się z Matką Ziemią, co z pew- teczności jej wprowadzenia. ma możliwość wykorzystać przyległy do niej teren na nością zaowocuje w przyszłości świadomymi wyborami stworzenie ogrodu przyszkolnego, będącego swoistą i faktyczną troską o jej losy. Niezwykle istotne jest także wskazanie na „zieloną klasą”. Ten pierwszy, jakże prosty krok, pozwoli wartość jaką daje współpraca. Dzięki niej dobre praktyki na rozwinięcie percepcji dzieci, pokazanie im, że zieleń Katarzyna Przyjemska-Grzesik mogą mieć szerokie zastosowanie. Praca w tym duchu wokół nich może być ciekawa i inspirująca. Takie klasy Kierownik zespołu „Kraków w zieleni” Zarządu Zieleni przyświeca nam w niniejszym raporcie. stanowić mogą bazę do nauczania praktycznie wszyst- Miejskiej w Krakowie 192 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 193

ale przede wszystkim korzystali z publikacji. Można na przemysł i gospodarka w rejonach świata w kontekście Założenia lekcji historii prześledzić urbanizację Krakowa w kon- degradacji, ale z podaniem przyczyn i potem konse- Nabywamy tekście zmieniającej się jakości powietrza, uprzemysło- kwencji (chemia, etyka, przedsiębiorczość) zmienionej wienia miasta, pojawienia się smogu. Można na lekcji wody powierzchniowe – powodzie, wysychanie, zanie- kompetencje. Uczeń matematyki wyliczyć oszczędność kosztów za energię czyszczenie rzek i mórz, zmiany w ich biocenozie, za- podstawy wynikającą z instalacji fotowoltaiki. Na języku polskim nieczyszczenie plastikiem, wpływ degradacji szaty ro- krytycznym odbiorcą omawiać utwory Kochanowskiego dzięki dialogowi lipy ślinnej na stan wód powierzchniowych, betonowanie, programowej z Czarnolasu i współczesnej rosnącej na Śląsku. asfaltowanie, (również na biologii, chemii), informacji Na lekcjach języków obcych możliwości są praktycznie atmosfera – przyczyny i skutki zanieczyszczenia, obec- nieograniczone. ność mikroplastiku, nie tylko dziura ozonowa i kwaśnie Wraz z rozwojem technologii mamy do przy- Nic nas nie ogranicza. opady (biologia, chemia, fizyka) swojenia coraz więcej wiedzy, żyjemy w epoce nad- Podam tylko kilka przykładów rekomendacji zmian zanikanie, kurczenie się obszarów wiecznej zmarzliny miaru informacji i bodźców. Szacuje się, że przeciętnie O klimacie możemy w podstawie programowej, aby wykazać jak treści Wprowadzenie nauki przedsiębiorczości lub jej ele- człowiek XXI wieku w ciągu dnia otrzymuje taką dawkę przedmiotów przeplatają się i mogą być omawiane mentów do innych przedmiotów – planowanie rozwoju informacji, jak nasi przodkowie sprzed 300 lat przyjmo- rozmawiać na każdym i utrwalane przez wielu przedmiotowców. i ograniczanie niektórych gałęzi przemysłu generują- wali przez całe życie. Ta radykalna zmiana przenosi śro- cych duże ilości odpadów, gospodarowanie zasobami dek ciężkości w zakresie kluczowych kompetencji, które przedmiocie Biologia /przyroda – zmiany w rocznych cyklach pogo- przyrody (również na biologii, chemii, geografii, mate- są dla nas istotne od najmłodszych lat. Przez dziesię- dowych, anomalie w występowaniu typowych dla rejo- matyki) ciolecia byliśmy przyzwyczajeni, że wiedza, z którą W niniejszym raporcie stawiamy tezę o możli- nów świata pór roku, dynamiczne zjawiska pogodowe Fizyka – nowoczesne technologie, wprowadzanie tre- mamy styczność w zasadzie nie musi podlegać weryfi- wości i potrzebie uczenia o klimacie na różnych przed- (również na geografii), ści w kontekście promocji np. zasada działania i budowa kacji. Wszyscy w toku naszej edukacji wyszukiwaliśmy miotach, nie tylko biologii geografii i chemii. Zagad- zdrowie i choroby – wywołane wpływem degradacji urządzeń OZE, umiejętności wykonania obliczeń, za- informacje w encyklopedii, a nauczyciele wyrobili w nas nienie zmiany klimatu jest zagadnieniem złożonym środowiska, zanieczyszczoną żywnością, w kontek- sady działania, przesył energii, nowoczesny transport przekonanie o dokładności i prawdziwości zawartych i powinno mieć to odzwierciedlenie w programie na- ście chorób nowotworowych, psychicznych i właściwie miejski i dalekobieżny tam informacji. Nigdy nie było mowy o odróżnianiu wia- uczania. Nauczyciele i edukatorzy pracujący z uczniami wszystkich somatycznych, zdrowy tryb życia jako spo- Chemia- uwalnianie gazów cieplarnianych, ich wpływ rygodnych i niewiarygodnych źródeł informacji. Dziś na- mają tego świadomość, stąd i w tym raporcie wypowie- sób na rozładowanie stresu, ograniczenie negatywnego na atmosferę i konsekwencję ich obecności w atmos- sza podstawowa „encyklopedia” – Google – daje tysią- dzi nauczycieli plastyki, języka angielskiego, nauczycieli wpływu na środowisko i jego ochronę, zdrowa żywność, ferze, gospodarowanie odpadami (EDB, przedsiębior- ce, jeśli nie miliony odpowiedzi na każde wyszukiwane wychowania wczesnoszkolnego, nauczycieli wycho- dodatki do żywności (również lekcje chemii i EDB) czość) hasło. Część z nich ma oparcie w faktach naukowych, wawców. Podstawa prawna do pracy na lekcjach wy- zanikanie, kurczenie się obszarów wiecznej zmarzliny – Matematyka – zadania tekstowe oparte na treściach część celowo ma przekonać nas do konkretnej opinii, chowawczych już jest. W ślad za tym powinny pojawić w kontekście topnienia podłoża, gnicia zawartych w nim dotyczących ogólnie pojętej ekologii, oszczędnego go- a część jest wprost materiałem marketingowym, któ- się wytyczne, scenariusze lekcji i rzetelne źródła do do niedawna zamarzniętych szczątków organicznych, spodarowania surowcami, korzyści z wykorzystania np. rego jedynym zadaniem jest sprzedanie nam konkret- pracy, by realizacja tego działania była satysfakcjonu- powstawania ogromnej ilości gazów cieplarnianych OZE, korzyści finansowych w wyniku oszczędności, itd. nego produktu lub usługi. W poruszaniu się w gąszczu jąca. Stawiamy zatem postulat, by systemowy program (również geografia i chemia) To samo zadanie matematyczne, można wykorzystać informacji nie pomagają nam algorytmy w mediach edukacji klimatycznej budować komplementarnie, gospodarowanie odpadami (również geografia i przed- w różnych kontekstach, na zupełnie różnych lekcjach. społecznościowych, które wybierają dla nas treści za- z uwzględnieniem różnych lekcji przedmiotowych, dające siębiorczość, matematyka) Płucząc usta podczas mycia zębów wodą bieżącą z kra- mykające nas w bańkach informacyjnych, takie, które szanse na pracę w tym obszarze w sposób kompleksowy. wpływu zanieczyszczenia na powstawanie mutacji (też nu, zużywamy około 10 litrów wody. Ile razy mógłbyś najprawdopodobniej będą zgodne z tym co już wiemy, chemia, fizyka), różnego pochodzenia czynniki kancero- umyć zęby tą ilością wody, jeśli do jednorazowego mycia z naszymi przekonaniami. Nie mamy wątpliwości, że genne użyłbyś kubeczka o pojemności 250ml?9 w czasach „informacyjnej postprawdy” do kluczowych preferowanie, wskazywanie diety wegetariańskiej matematyka- przeliczanie jednostek, obliczanie objęto- kompetencji, które uczeń powinien nabyć w szkole jest Wystarczy zmiany w kontekście zdrowego odżywiania, ale również ograni- ści, działania mnożenie, dzielenie, itd. umiejętności odróżnienia wiarygodnych źródeł wiedzy czenia hodowli i produkcji mięsa jako gałęzi generującej biologia – higiena jamy ustnej, oszczędne gospodarowa- od pozbawionych wiarygodności, mieć umiejętność klimatyczne nadwyżki CO2 (geografia, chemia, przedsiębiorczość, nie zasobami poddawania w wątpliwość otrzymywanych informacji. matematyka, etyka) przedsiębiorczość – oszczędzanie, można dodać cenę Z jednej strony jest to kluczowe, z drugiej zaś niezwykle uznać za fakt obieg wody, gospodarowanie i wykorzystanie wód za m2 i obliczać koszty. trudne w procesie kształcenia. Zagadnienia związane opadowych, skutek betonowania, asfaltowania po- Nauka języków obcych – daje wielkie możliwości ze zmianami klimatu mogą właśnie stanowić doskonały Temat zmiany klimatu dotknie wszystkich i musimy powierzchni, regulacji rzek, retencji, zmiana poziomu wód wprowadzenie treści dotyczących zmiany klimatu. poligon do wypracowania kompetencji odróżniania in- traktować go holistycznie. Należy w treściach każdego gruntowych, wilgotność gleby, erozja, zmiany składu Elżbieta Gierek formacji opartych o dowody naukowe, od tak zwanych przedmiotu zawrzeć zagadnienia dotyczące wpływu gatunkowej biocenoz (również geografia, matematyka, Nauczycielka biologii w Szkole Podstawowej nr 158 teorii spiskowych, także do pokazania kluczowej przy- człowieka na środowisko i konsekwencji tego wpływu. przedsiębiorczość) w Krakowie datności wiedzy matematycznej, do nauczenia się rze- Wystarczy zmianę klimatu uznać za fakt i odnosić się do Geografia – dynamiczne zmiany pogodowe, powodzie, telnej weryfikacji informacji, które do nas docierają. nich przy każdej okazji, na każdej przedmiotowej lekcji. huragany, tornada, zmiany cyrkulacyjne powietrza Już kilkanaście lat temu, zaprosiłam do współpracy na- i wód, zmiany w rocznych cyklach pogodowych, brak W ramach zajęć ze starszymi uczniami można realizo- uczycieli uczących różnych przedmiotów. Przygotowa- typowych dla rejonów pór roku, zanikanie pokryw lo- wać zajęcia i warsztaty, które nazywam „klimatycznymi liśmy zbiór scenariuszy na różne lekcje przedmiotowe, dowych – wszystko w kontekście zmiany klimatu, jako minami” tzn. wspólnie z uczniami przyglądać się fake- ale motywem przewodnim była dbałość o środowisko8. osobne tematy, ale też przy okazji omawiania klimatu newsom, spiskowym teoriom dotyczącym zmiany kli- Nauczyciele nie tylko włączyli się w proces tworzenia, i krajobrazu poszczególnych rejonów świata, matu i wspólnie, wykorzystując fakty naukowe je obalać. 194 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 195

Radosław Wąs uczuciem bezradności poprzez stworzenie formuły żonych procesów w nim zachodzących. W zglobalizo- większych ilościach niż jesteśmy w stanie skonsumo- Centrum Edukacji Ekologicznej i Rewitalizacji Jezior w szkole, w której młodzież mogłaby się angażować wanym świecie, gdzie działania jednostki czy społecz- wać. Dopiero chwilowa utrata pokazuje nam jak bardzo w Szczecinku ekologicznie i społecznie. Takie podejście daje też po- ności lokalnej mają bezpośredni wpływ na okoliczności jesteśmy do tych wygód przyzwyczajeni. Początek pan- czucie sprawczości przekładające się również na poczu- życia innych ludzi niejednokrotnie żyjących na innym demii był bezprecedensową sytuacją, kiedy patrzyliśmy cie bezpieczeństwa. kontynencie i w odmiennej kulturze, to właśnie odpo- na puste półki, które przyniosły nieobecną wcześniej Nauka nie kłamie. wiedzialność jest tą metakompetencją przyszłości. refleksję na temat łańcuchów dostaw jedzenia. Wiemy, Skuteczny model edukacji do odpowiedzialności to że negatywne konsekwencje zmiany klimatu przyniosą Rozwijamy wiedzę, Odpowiedzialna model oparty na doświadczeniu, który koncentruje się dalece bardziej wymagające ograniczenia. Tymczasem nie tylko na przekazywaniu nowych treści, lecz przede we współczesnym świecie dążymy do coraz większego umiejętności i postawy edukacja wszystkim stwarza warunki do kreowania sytuacji edu- komfortu, który odrywa nasze myślenie od źródeł po- kacyjnych, stanowiących miejsce przeżywania emocji chodzenia tych dóbr. Nie widzimy, gdzie trafiają śmieci uczniów adekwatne oraz identyfikacji wartości. Te zaś, nie mogą być jedy- wrzucane do kontenera, nie myślimy o tym jak w skle- Świat, w którym żyjemy trafnie oddaje dobrze już znany nie odnoszone do celebrowania świąt czy przeżywania pie znalazł się kurczak opakowany w folię, o tym jakie do zmieniającego się akronim VUCA podkreślający złożoność, zmienność, sytuacji nadzwyczajnych. Wartości spełniają swoją rolę, zanieczyszczenie, ślad węglowy generuje avocado, niepewność i niejednoznaczność otaczającej nas gdy stają się codziennym doświadczeniem wynikają- które mamy na wyciągnięcie ręki, a które przebyło pół świata rzeczywistości. Żyjemy w świecie, w którym nasilają cym z zachowania pojedynczych osób oraz relacji we świata, żeby znaleźć się na naszym talerzu. Prawdo- się globalne zagrożenia, czego wyraźnym przykładem wspólnocie, umacniają się w sieci społecznych inte- podobnie każdy z nas żywą krowę widział ostatni raz Wiedza i umiejętności z zakresu zmiany klima- może być pandemia Covid 19. Trzeba jednak pamiętać, rakcji. Zanikają wówczas, kiedy są jedynie deklarowane wiele lat temu, obecne przedszkolaki i uczniowie szkół tu są kluczowe dla uczniów także z innej perspektywy. że lista potencjalnych zagrożeń tzw. czarnych łabędzi i nie ujawniają się w przestrzeni ludzkiej wzajemności podstawowych uczący się w miastach, być może nigdy. Uczniowie przygotowując się do dorosłości powinni być – wydarzeń nieoczekiwanych, mających bezpośredni i współdziałaniu. O dzikiej przyrodzie nie wspominając. Zerwaliśmy nasz przygotowani na życie w świecie innym niż ten, który wpływ na nasze życie jest o wiele dłuższa. Takie oko- Dlatego troska o zrównoważony rozwój, dobrostan, kontakt z naturą, zapominając, że jej wyczerpywalne znamy. Badania, między innymi przeprowadzone dla liczności wymagają od nas zajęcia adekwatnej postawy ekologię i klimat wymaga dzisiaj podejścia holistycz- zasoby zapewniają nam komfort każdego dnia. Czas na ONZ, pokazują, że w ciągu kilkudziesięciu lat większość i podjęcia konkretnych działań mających na celu niwe- nego uwzględniającego rozwój wiedzy, umiejętności, odbudowanie utraconych więzi. Nie ma lepszego miej- z nas będzie żyła w miastach, czyli miejscach, gdzie lowanie skutków potencjalnych kryzysów. postaw oraz wartości, podkreślającego istotność ko- sca na ponowne nawiązanie tych więzi niż szkoła. Nie zmiany klimatu są dotkliwie odczuwalne. W nauce sze- Intuicyjnie wyczuwamy, także, a może przede wszyst- relacji międzyprzedmiotowej, a także akcentującego ma lepszego sposobu niż mówienie o klimacie niż na roko analizowane i opisane są skutki zmiany klimatu, kim w kontekście edukacji, że naszym podstawowym doniosłość współpracy wszystkich podmiotów pojawia- łonie natury. Naszą rekomendacją jest zatem realizo- które wszystkich nas dotkną. W Polsce skutki niedoboru priorytetem jest troska o dobrostan, bez którego trud- jących się w polu edukacji - uczniów, nauczycieli, rodzi- wanie treści programowych w sposób pozwalający na wody powszechnie będziemy odczuwać już za niecałe no wyobrazić sobie realizację zasady zrównoważonego ców oraz lokalnego środowiska. Modyfikacji podstawy nawiązanie relacji z naturą, nabrania szacunku do niej, 20 lat. Niektóre rejony czekają wyniszczające susze, rozwoju. Dominacja człowieka nad światem przyrody, programowej w zakresie edukacji klimatycznej i ekolo- przekładającego się na oszczędność i niemarnowanie inne zalanie, jesteśmy też pewni nasilenia się ekstre- jego podporządkowanie i eksploatacja przyniosły nie- gicznej, opracowaniu wytycznych dla nauczycieli wy- bezcennych zasobów planety. Także nabycia umiejętno- malnych zjawisk meteorologicznych i ogólnego pogor- wątpliwie postęp cywilizacyjny, ale wytrąciły człowieka chowawców do prowadzenia lekcji o najistotniejszych ści rozumienia pochodzenia konsumowanych przez nas szenia warunków środowiskowych. Musimy się nauczyć z jego naturalnego środowiska, bez poszanowania któ- problemach klimatycznych powinna towarzyszyć także dóbr i konsekwencji w postaci generowania śladu wę- być bardziej odporni na te zjawiska. Wiedza o tym, rego nie może być mowy o przywróceniu dobrostanu, wzmożona aktywność publicznych placówek doskona- glowego, negatywnego oddziaływania na środowisko. zrozumienie i wyciagnięcie wniosków pozwolą kolej- także w tym zasadniczym wymiarze psychospołecz- lenia nauczycieli, które poprzez budowanie partnerstw nym pokoleniom na lepsze przygotowanie się do tych nym, o którym zwykliśmy mówić tak często w ostatnich na poziomie lokalnym czy regionalnym z centrami edu- zmian, adekwatną adaptację, a także miejmy nadzieję miesiącach. kacji przyrodniczej będą wspierać nauczycieli tworząc Wzmacnianie więzi skuteczne działania na rzecz przeciwdziałania skutkom Dzisiaj postulujemy konieczność edukacji ekologicznej adekwatną ofertę szkoleniową a także sieci współpracy zmiany klimatu. Odwlekanie w czasie wprowadzenia i klimatycznej w szkole, jako instytucji społecznie od- i samokształcenia, umożliwiające pedagogom dzielenie z przyrodą edukacji klimatycznej oznacza gorsze radzenie sobie powiedzialnej za dobrostan obecnego, młodego pokole- się przykładami dobrych praktyk. z negatywnymi skutkami zmian, a w konsekwencji na- nia, a także przyszłych generacji. W sukurs przychodzi Dr Łukasz Cieślik kluczowym krokiem raża nas w większym stopniu na oddziaływanie suszy, nam wiedza naukowa, do której popularyzacji predysty- Dyrektor Małopolskiego Centrum Doskonalenia Na- powodzi i innych negatywnych zjawisk klimatycznych. nowana jest szkoła. Zasadnicze w tym kontekście jest uczycieli w budowaniu poczucia Jest kilka umiejętności, które w tej zmienionej odpowiednie rozumienia nauki, podkreślające jej donio- rzeczywistości będą kluczowe. Współpraca, wdrażanie słość nie jako narzędzia panowania nad światem, lecz odpowiedzialności innowacji, kompleksowe podejście, elastyczność i zaan- optyki pozwalającej rozumieć rzeczywistość przyrody Uczeń nawiązuje gażowanie społeczne. Instytucje zaangażowane w two- i złożoność procesów w niej zachodzących, sprzyjającej za środowisko rzenie chociażby Europejskiego Zielonego Ładu mówią budowaniu symbiozy pomiędzy człowiekiem a światem relację z naturą tu o prawdziwej transformacji społeczno-kulturowej. natury. W sferze społecznej trudniejsze warunki ży- Zglobalizowany świat to rzeczywistość często niewi- Tylko przyroda może wesprzeć dzieci w zro- cia przełożą się najprawdopodobniej na utratę miejsc docznych i nieuświadomionych połączeń, od których Współcześnie osiągnęliśmy w krajach rozwi- zumieniu złożoności ekosystemów, dzięki którym my pracy i zwiększające się rozwarstwienie społeczne. Nie zależy teraźniejszość oraz przyszłość naszych społecz- niętych komfort życia, który jeszcze niedawno stanowił ludzie możemy funkcjonować. To przeświadczenie od możemy pozwolić sobie na pozbawienie uczniów tych ności w wymiarze lokalnym, narodowym czy ponadna- esencję luksusu. Zupełną normalnością są dla nas zdo- dawna jest wykorzystywane w systemie edukacyjnym kompetencji. Nie chodzi o to, by straszyć katastrofą kli- rodowym. Ta perspektywa ukazuje nam istotność sku- bycze cywilizacji w postaci stałego dostępu do bieżącej wielu krajów Europy Zachodniej10. W 2013 r. Bjørn Helge matyczną. Dajemy opartą na nauce wiedzę i narzędzia teczności w kształtowaniu postawy odpowiedzialności wody, prąd, kanalizacja, swobodne przemieszczanie się Bjørnstad opublikował model stopni dojrzałości środo- do wspólnego działania. W ten sposób chronimy przed za otaczający nas świat i budowanie świadomości zło- na duże odległości czy dostęp do żywności w znacznie wiskowej, który przedstawia cele kształcenia środowi- 196 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 197

skowego oraz etapy, które pozwalają je zrealizować. Na krywania przyrody w sposób, który sami wybiorą. Dzieci alnie zdaje się zanikać by w przyszłości stać się jedynie klimatu. Trzeba mieć jednak świadomość, że nawet szczycie piramidy znajduje się cel - bycie odpowiedzial- są świetnymi przewodnikami i bystrymi obserwatorami opowieścią rodziców z tzw. „dawnych czasów”. dobrze skrojony program edukacji klimatycznej da nie- nym za przyszłość. Jak możemy zrealizować ten naj- świata przyrody pełnego kolorów, faktur, zapachów. Niejednokrotnie podczas zajęć bardzo ciężko skłonić wielkie rezultaty, jeśli nie będziemy autentyczni w tym, wyżej usytuowany cel? Na samym dole piramidy mamy Richard Louv, autor książki „Ostatnie dziecko lasu”, uczestników do bycia offline, dotyczy to szczególnie co robimy. A nie będziemy, jeśli lekcja będzie stanowić odpowiedź. Pozornie błaha umiejętność radości z prze- wielokrotnie powtarza, że „dzieci potrzebują nieskrępo- najmłodszych co jest tym bardziej przerażające, wzór przekaz A, a wszystko inne, co dzieje się w szkole będzie bywania w przyrodzie jest tak naprawdę fundamentem wanego bycia w przyrodzie w takim samym stopniu, jak ten jest bardzo często przejętym schematem od swoich przekazem B. Nie będziemy autentyczni, jeśli uczymy dojrzałości środowiskowej. niezbędne jest im właściwe odżywianie czy odpowied- rodziców. Taka postawa może wynikać także z tego, że w szkole, że ilość wody pitnej na całej planecie stanowi nia ilość snu”. Pozwólmy zatem dzieciom zanurzyć się świat wirtualny buduje łatwe, szybkie i niestety złud- 1% i z pewnością nie starczy jej już niedługo dla wszyst- Oczywiście, sama radość z przebywania w przyrodzie w przyrodzie. Po prostu. ne poczucie działania. Nasze sumienie potrafi uspokoić kich, a na terenie szkoły nie dbamy o oszczędzanie wody, nie zagwarantuje, że dziecko będzie w przyszłości po- Magdalena Goczał kliknięta łapka w górę lub udostępnienie i podanie dalej nie promujemy picia wody z kranu i nie zbieramy desz- dejmowało odpowiedzialne decyzje i będzie dokony- Zespół „Kraków w Zieleni” Zarządu Zieleni Miejskiej jakiejś przerażającej informacji o ginących gatunkach czówki. Nie będziemy autentyczni, jeśli na lekcjach głosi- wało świadomych wyborów. Jest to jednak kluczowy w Krakowie będących fizycznie bardzo często daleko od nas. Jed- my, że szkodliwego plastiku wyprodukowaliśmy już tyle, etap, pozwalający na dalsze, stopniowe kształtowanie nak świat, który chcemy uratować po to by przekazać go że w 2050 roku w morzach i oceanach będzie go więcej poczucia odpowiedzialności za planetę, na której żyje- w jak najbardziej różnorodnym kształcie zaczyna się od niż ryb, jest on już w jedzeniu, w ubraniach, w powietrzu my. To poczucie odpowiedzialności za kogoś rodzi się Edukacja naszej świadomości w codziennym postępowaniu i do- jakim oddychamy, a nawet pada z deszczem, a z drugiej bowiem z oswojenia z przyrodą, z nawiązania z nią wię- konywaniu jedynie z pozoru nieistotnych wyborów. W tej strony nie robimy nic, żeby zmniejszać liczbę plastiko- zi, a w konsekwencji pełnego zrozumienia procesów, w trybie offline chwili znowu wracamy do wartości jaką jest edukacja wych butelek, namawiamy uczniów do używania plasti- które zachodzą w środowisku. Te poszczególne etapy wynikająca z obecności przyrody w naszym życiu. Nie kowych jednorazowych przedmiotów jako materiałów sprawiają, że czujemy, że nasze postępowanie może coś jest to bynajmniej encyklopedyczna wiedza, a doświad- plastycznych i nie rozmawiamy w ogóle o materiałach zmienić, mamy poczucie sprawczości. Gdy zajrzymy do słownika języka polskiego pod poję- czenie bliskości z naturą, przecież nikt z nas nie chce z jakich są nasze ubrania. Wreszcie na nic nam lekcje Model opracowany przez Bjørrna Helge Bjørnstad za- ciem „klimat” odnajdziemy m. in. takie dwa wytłuma- stracić czegoś co jest mu bliskie. Ta wyjątkowa cecha o szkodliwości ropy naftowej dla planety i naszego zdro- kłada, że podczas każdego kolejnego etapu przyroda czenia: „charakterystyczny dla danego obszaru zespół ludzi może być kluczem nie tyle do zatrzymania procesu wia, jeśli nie podejmujemy wysiłków by do szkoły do- jest naszym przewodnikiem po świecie. Cierpliwym zjawisk i procesów atmosferycznych”, a także: „nastrój zmiany klimatu, ponieważ wielu naukowców wskazuje, iż cierać pieszo, rowerem, na hulajnodze, autobusem czy przewodnikiem, który niczego nie narzuca a przy tym jakiegoś miejsca, środowiska, utworu itp.”. Prowadząc proces ten jest nieodwracalny, ale do uratowania tego co tramwajem (zamiast samochodem). A może zacząć od stopniowo ujawnia „skrywane przez siebie tajemnice”. zajęcia terenowe dla różnych grup odbiorców mogę stanowiłoby dziedzictwo kolejnych pokoleń. programu, w którym namawiamy do podwożenia dzieci Bezpośrednie doświadczanie przyrody pozwala dzie- się do tego odnieść w sposób bezpośredni i zaznaczyć Dawid Masło wzajemnie przez rodziców? Może nauczyciele mogliby ciom na zrozumienie złożonych relacji, dzięki którym potrzebę sformułowania „nowej definicji” tego pojęcia Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków, Edukator przy- sami też pójść tym tropem? funkcjonują ekosystemy i dzięki którym, i my ludzie w kontekście naszej odpowiedzialności za świat w jakim rodniczy w Centrum Edukacji Ekologicznej „Symbioza” Nasza autentyczność, to holistyczne podejście, możemy funkcjonować. Pozwala dostrzec, że jesteśmy żyjemy. w Krakowie to myślenie o szkole jako złożonym organizmie, w którym integralną częścią ekosystemu i przyroda nie może być Najprostszym sposobem ukazania skali problemu ważna jest nie tylko treść lekcji, warstwa merytoryczna, traktowana jedynie jako tło do naszych działań. z jakim będą mierzyć się kolejne pokolenia jest fakt, iż ale i wartości, które są z nami w tworzeniu przestrzeni Poprzez codzienny kontakt z przyrodą najłatwiej poka- uczestnicy moich zajęć przyrodniczych są teoretycznie szkoły, komponowaniu posiłków, zagospodarowaniu zać, że jesteśmy jej integralną częścią. Takie codzienne świadomi negatywnych zmian zachodzących w przy- terenu wokół naszego budynku, promocji konkretnych spacery i przebywanie w przyrodzie, podczas których rodzie jednocześnie nie potrafiąc powiązać ich z kon- Holistyczne środków transportu. Te wszystkie działania mają kry- dostrzegamy przyrodę znajdującą się najbliżej - mają kretnym procesem jakim jest zmiana klimatu. W tym tyczne znaczenie dla planety, zatem jedzmy roślinnie największą wartość. Dzieci zaczynają rozpoznawać ro- wszystkim silnie zarysowuje się ogólna oportunistycz- rozumienie szkoły. i rozmawiajmy, dlaczego to robimy, włączmy w nasze śliny, zwierzęta, rozumieć, jakie są ich potrzeby, gdzie na postawa społeczna dotycząca skali oddziaływania przyzwyczajenia transportowe inny środek dotarcia niż i dlaczego kryją się jesienią jeże czy jakie bogactwo zjawiska lub jego kompletna negacja. Przedstawiony Szkoła jako złożony samochód (nawet raz w tygodniu), bądźmy miejskimi skrywa się w tylko pozornie martwym drewnie. My obraz niezrozumienia wydaje się być nierealny w kon- ogrodnikami i doceńmy wartość jedzenia (zamiast mar- dorośli, często zapominamy o tym, że nasz związek tekście obiektywnych danych, a te nie pozostawiają organizm. nować jak teraz 1/3 całego wyprodukowanego jedzenia). z otaczającym światem nie jest dla dzieci wcale taki żadnych złudzeń. Odchylenia temperaturowe, sumy W niniejszym raporcie prezentujemy tezę, że oczywisty. Spróbujmy jednak powrócić pamięcią do lat i średnie opadów, skala wymierania gatunków flory przestrzeń, w jakiej przebywamy ma ogromne znaczenie z naszego dzieciństwa i przypomnieć sobie nasze oso- i fauny powinny wytrącać kontrargumenty i skłonić do i wpływ na nas. Przestrzeń szkoły pozostaje w naszej pa- biste zachwyty podczas odkrywania otaczającego nas truistycznego stwierdzenia, że nic nie jest dane raz na Czy ma znaczenie mięci do końca życia nie tylko jako budynek, ale i w kon- świata. Dlaczego nasze dzieci pozbawiamy tej możliwo- zawsze. Niestety tak się nie dzieje. Dużą nadzieję nale- tekstach kulturowych, emocjonalnych i społecznych. ści? Kluczową kwestią w kształtowaniu odpowiedzial- ży więc wiązać z budowaniem relacji opartej na emo- przestrzeń szkoły, to, co Dbałość o wygląd odgrywa szczególną rolę zwłaszcza nych postaw jest wypracowanie przez nauczycieli umie- cjonalnej więzi z naturą podczas bezpośredniego jej w przypadku szkół i przedszkoli, w których najmłodsi spę- jętności wymagania od siebie tego, czego wymaga się doświadczania. Spacer po lesie, łące kwietnej czy cho- jemy w stołówce i jak dzają znaczną część dnia. To te właśnie miejsca kształtują od dzieci. To zarówno jedna z najprostszych, ale i naj- ciażby przebywanie w bioróżnorodnej zieleni miejskiej w nich w dużej mierze poczucie estetyki i odpowiedzialno- trudniejszych zarazem zasad. Eksplorujmy, doświad- będzie w przyszłości stanowić fundament edukacyjny, docieramy do szkoły? ści za wygląd najbliższego otoczenia11. Na gruncie edu- czajmy razem z dziećmi. Zadawajmy pytania i razem na którym należałoby oprzeć zmiany w szkolnictwie. kacji należy brać pod uwagę potencjał przestrzeni, jaki z nimi poszukujmy na nie odpowiedzi. Nasza niewiedza Problem edukacji nowego pokolenia także wydaje się Szkoła jest miejscem, do którego mamy zaufa- mamy do wykorzystania. Sama przestrzeń może edu- może być doskonałą okazją do wspólnego poszukiwania bardziej złożony, ponieważ postrzeganie otaczającego nie, w którym powinniśmy się czuć bezpieczni, mieć do- kować, może być zabawą, może być przestrzenią pełną odpowiedzi. Spróbujmy powrócić do czasów naszego nas świata na chwilę obecną jest mariażem tego co wir- stęp do wiedzy, która jest wiarygodna. W takiej przestrze- kultury, przestrzenią dającą poczucie wspólnotowości, dzieciństwa i przyjmijmy zaproszenie od dzieci do od- tualne i tego co realne. Granica kiedyś klarowna aktu- ni powinna funkcjonować edukacja o klimacie i zmianie wreszcie przestrzenią ekologiczną, przyjazną klimatowi. 198 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 199

I wcale nie chodzi tu przede wszystkim o kosztochłon- świata i podejmowanie skutecznych działań, aby uchro- ne rozwiązania z dziedziny nowoczesnych technologii, Droga do szkoły to jeden z najważniejszych sposobów Szkoła dla klimatu nić to, co kochamy. ale o dbałość (by mogła służyć nam dłużej) o minima- kształtowania nawyków transportowych, dlatego nie- Współczesna szkoła nie proponuje dedykowanych lizm (dobry dla nas, bo jesteśmy spokojniejsi i dobry dla zwykle ważne jest promowanie wśród dzieci sposobów oczami dyrektorów treści edukacji dla Ziemi, podstawa programowa nie planety, bo nie kupujemy niepotrzebnych przedmiotów przemieszczania się proekologicznych, proaktywnych ujmuje tego problemu w sposób holistyczny. Znaj- i elementów wystroju wnętrz) o rezygnację z plastiku, fizycznie i prospołecznych. Szacunek do siebie dujemy je w podstawie programowej różnych zajęć: o wypełnianie pomieszczeń roślinami. Przestrzeń szkol- A jak obecnie wygląda droga do szkoły polskiego dziec- edukacji wczesnoszkolnej, przyrody, biologii, geografii, na w naszej rzeczywistości często nie wykorzystuje tych ka? Niestety zbyt często na tylnym siedzeniu samocho- nawzajem i do świata fizyki, chemii i nie bezpośrednio, np. na języku polskim potencjałów. Warto spojrzeć na szkołę jako budynek, du. Rodzice w pośpiechu do pracy, komfort, ponieważ i plastyce. Tak, jak pierwsza grupa zajęć dostarcza roz- który też może służyć klimatowi. Możliwości mamy dużo, akurat pada deszcz, brak dobrej alternatywy w postaci przyrody proszonej wiedzy, tak druga pozwala na przeżywanie. znaczna ich część generować będzie oszczędności, tak szybkiego transportu zbiorowego lub drogi dla rowe- Nauczyciel doskonale wie, że w szkole musi znaleźć ważne w szkole. rów czy chodnika, podejmują decyzję by odwieźć swo- się miejsce i czas na to, by uczeń nie tylko przyswajał ich pupili samochodem. Owszem, tak zazwyczaj bywa Kiedy w 1985 roku USA śpiewało dla Afryki, miałam wiedzę, ale przede wszystkim był w stanie odkryć, prze- najłatwiej, ale czy optymalnie dla dzieci? Nie i jeszcze piętnaście lat. To zaskakujące, jak słowa „We are the żyć i poczuć potrzebę działania. Każda treść pozostanie raz nie. Jeżeli spojrzymy na perspektywę dziecka, to world, we are the children” potrafiły porwać świat tylko kolejną pozycją do nauczenia się w szkole dotąd, Kształtowanie samochód byłby ostatni wyborem. Pieszo jest ciekawiej. w tamtym czasie. Rok 2021, inne okoliczności, ale cel dopóki nie wyjdzie się poza budynek i poza tradycyjną Rowerem to wyzwanie. Autobusem lub tramwajem to wciąż ten sam, głośne wołanie: „Zatrzymaj się! Pomyśl! formę zajęć. Tam odbywa się to, co sprawia, że dziec- nawyków okazja by pogadać o czymś ciekawym twarzą w twarz, Zapomnij, że ktoś zrobi to za Ciebie! Działaj wspólnie ko, młody człowiek jest w stanie odkryć, przeżyć i po- a nie przez lusterko. z innymi!”. Dzisiaj słowa z 1985 roku wzywają do wspól- czuć potrzebę działania. Zatem edukacja dla Ziemi, to transportowych Jeżeli ktoś chciałby sam zweryfikować w praktyce, czy nej troski o naszą planetę: „Nie można żyć udając dzień min. pomysł wyprowadzenia nauczania z budynku, to tłok samochodów pod szkołą z dziećmi na tylnych sie- po dniu, że może ktoś zmieni wkrótce to. Jeden mamy działania podejmowane na terenie wokół, to wyciecz- dzeniach jest bardzo negatywnym zjawiskiem, to trzeba dom, który podarował nam Bóg. To prawda, potrzebu- ki krajoznawcze, to zaangażowanie w ochronę giną- Od mniej więcej 2012 roku na świat przychodzi pokolenie przeprowadzić prosty eksperyment. Wystarczy stanąć jemy miłości.” cych gatunków, to nowe nasadzenia, szkolny ogródek, Alfa, które powoli zastępuje pokolenie Z. Każde cechują w rejonie dowolnej szkoły podstawowej w Polsce przed W historię każdego pokolenia wpisane jest jakieś trud- porządkowanie zieleni, ale także zbilansowana dieta odmienne zachowania komunikacyjne, czyli innymi sło- 8 rano. Poranny wyścig rodziców by pierwszym dotrzeć ne doświadczenie, które sprawia, że wszystko, co było w szkolnej stołówce i w plecaku każdego dziecka, to wy w jaki sposób młodzi ludzie chcą się przemieszczać pod bramę szkoły, place i często również boiska przed przed nim, staje się odległe i nie do powtórzenia. W kon- butelka na wodę wielorazowego użytku, ten sam ple- i w jaki najczęściej się przemieszczają. Pokolenie Z bar- szkołą zamienione na parkingi, woń spalin i nieliczne sekwencji konieczna jest zmiana myślenia, a co za tym cak na wiele lat, to moda na ubrania po starszym bracie, dzo lubi i często korzysta z systemów mikromobilności, dzieci próbujące się przeciskać same lub z rodzicami idzie, zmiana postaw. W teorii takie doświadczenie po- spacer do i ze szkoły, rower i mniejsze zużycie prądu. na przykład elektrycznych hulajnóg. Pokolenie Alfa jesz- pomiędzy samochodami do drzwi wejściowych szkoły winno powodować, że ludzkość będzie się uczyć i już Pamiętamy, że do trwałej zmiany postaw nie doprowa- cze jest przed momentem samodzielnej mobilności co to obraz zarazem smutny jak i przerażający. Takie oto- nigdy nie popełni tych samych błędów. Niestety to tylko dzą rozliczne akcje, ale mądrze zaplanowany i realizo- oznacza, że wciąż dzieciaki są odprowadzane lub odwo- czenie nie wytworzy wśród naszych pupili neutralnych teoria. W praktyce rzadko wyciągamy wnioski... wany proces. Jeżeli myślimy o tym poważnie, musimy żone przez rodziców do przedszkola lub szkoły. I to wła- dla klimatu zachowań transportowych, wprost przeciw- Niewątpliwie doświadczeniem obecnych lat jest postę- zacząć budować na szacunku do siebie nawzajem i do śnie ten okres, do około 11 roku życia, jest momentem nie będzie wpychać w obojętność i przyzwyczajenie, że pująca w zatrważającym tempie zmiana klimatu. Jedni świata przyrody, który został nam zadany. Ktoś, kto ko- kształtowania zachowań i przyzwyczajeń ludzi w zakre- tak musi być. Dlatego tak ważne jest by z jednej strony przestrzegają przed zbliżającą się apokalipsą, inni ba- cha, dostrzega piękno. Kto dostrzega piękno w małym sie codziennego podróżowania do miejsca nauki, a póź- obowiązkowo tworzyć alternatywy, budować drogi dla gatelizują zagrożenia. Dla jednych człowiek jest ważną stworzeniu, nie skrzywdzi drugiego człowieka. Kto raz niej pracy. rowerów, by rodzicie z dziećmi mogli bezpiecznie do- częścią świata przyrody, a dla innych jej bezspornym zobaczy morze śmieci, chętniej sięgnie po przedmioty Pierwszym sposobem przemieszczania się, jakiego się trzeć do szkoły, budować chodniki i wyznaczać bezpiecz- właścicielem. Od postrzegania roli człowieka i jego wielorazowego użytku. Edukacja kształtująca postawy uczymy, jest chodzenie, którą to umiejętność wszyscy ne przejścia dla pieszych, organizować linie transportu miejsca na Ziemi zależy w dużej mierze to, czy jesteśmy szacunku i wyzwalająca empatię, to odpowiedzialność, nabywamy mniej więcej w pierwszym roku życia. Każdy zbiorowego, ale i z drugiej strony jak to Szwedzi mó- w stanie dostrzec wzajemne powiązania i współzależ- która uratuje życie na Ziemi. Jeżeli jesteś nauczycie- rodzic wie, jakie to przeżycie, gdy w końcu dziecko utrzy- wią „szturchać” rodziców by rezygnowali z samochodu ności. Spory ideowe będą trwać i jak często bywa, stro- lem, rozumiesz to doskonale... „We are the world. We ma równowagę i jaką daje to jemu samemu satysfakcję. w drodze do szkoły, na przykład tworząc „szkolne ulice”, ny nie dojdą do porozumienia, dlatego prawdy trzeba are the children.” Chciałoby się dopisać, szkoda, że sami tego momentu nie czyli zamykane dla ruchu samochodów przed 8 rano. szukać pośrodku. To od nas zależy, czy Ziemia w kształ- Jolanta Gajęcka pamiętamy… Drugi sposób to jazda na rowerze, którą na- Tylko tak dochodząc do bramy szkoły dzieciaki będą cie, który znamy, przetrwa i czy będą się nią cieszyć ko- Dyrektor Szkoły Podstawowej nr 2 w Krakowie bywamy mniej więcej w wieku 7-10 lat, jednak zgodnie czuły się bezpiecznie, a zamiast warkotu silnika słysza- lejne pokolenia. z prawem korzystać samodzielnie z drogi mogą dopie- ły ptaki, wiatr i zapach zieleni. Tylko tak pomyślą, że te Z tą prawdą, w poczuciu odpowiedzialności, podejmo- ro nastolatkowie. Podobnie z transportem zbiorowym. walory trzeba ocalić. wanie tematu zmiany klimatu i dążenie do zmiany po- KLIMAT w klimacie Kolejny, czyli uprawnienia prowadzenia samochodu na- Ot takie marzenie. staw staje się wyzwaniami edukacji XXI wieku. Przy- bywamy, zgodnie z prawem wchodząc w pełnoletność. Łukasz Franek swajanie, odkrywanie, przeżywanie i działanie – cztery „uczenia się” Można zatem uznać, że oswajanie umiejętności do róż- Dyrektor Zarządu Transportu Publicznego w Krakowie strategie uczenia się są prostą drogą do wychowania nych form mobilności przebiega zgodnie z zasadami ludzi współodpowiedzialnych za świat, w którym żyją. zrównoważonego rozwoju, najpierw pieszo, potem rower Ważne, abyśmy mieli podstawową wiedzę na temat Na początku było… gorąco. Emocje, jakie lub transport zbiorowy, a na ostatnim miejscu jest samo- zjawisk przyrodniczych, konsekwencji podejmowanych towarzyszą młodemu dyrektorowi szkoły w dniu od- chód. Równowaga w mobilności jest z kolei jednym z fun- działań, współzależności. Ważniejsze jednak staje się bierania po raz pierwszy powierzenia stanowiska od damentów ochrony klimatu, ponieważ ten jest źródłem odkrywanie tajemnic świata przyrody, przeżywanie bu- Prezydenta powodują nagły przypływ ciepła, wzrost nie mniej niż jednej piątej CO2. Co zatem dzieje się nie tak? dowane na zachwycie nad pięknem otaczającego nas ciśnienia i sporo skrajnych temperatur, które potra- 200 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 201

fią przetoczyć się przez organizm w krótkim czasie. w sobie od najmłodszych lat w kontekście dbania o śro- Reasumując, by skutecznie eduko- I to jest ocieplenie wskazane, bo ma charakter mo- dowisko? wać dzieci/ młodzież w kontekście zmiany kli- Dyrektor w walce tywujący. Czujesz, że o to możesz za chwilę zacząć Czy możemy coś trwale zmienić będąc małą szkołą za- matu i tego, jaki ma już dziś wpływ na nasze ży- zmieniać świat. Jeszcze nie wiesz o wszystkich prze- nurzoną w świecie wielkich korporacji, instytucji, które cie, nie wystarczy zatrzymać się na wydrukowaniu o klimat (szkoły) szkodach, jeszcze nie masz świadomości ilości no- wydaje się decydują o naszym „być i nie być” dysponu- podręczników z właściwą treścią w tym zakresie. wych zadań, jakie przed Tobą staną, ale wiesz, że jąc często nieograniczonymi środkami finansowymi? dostajesz kawałek ziemi, za którą zaczniesz odpowia- W moim przekonaniu tak i warto to robić, nie poddając Należy pójść dalej i we współpracy z Rodzicami dokony- Zacznijmy od nieformalnej kwalifikacji, która wydać się dać, ale którą możesz użyźniać według własnego kon- się myśleniu malkontentów, którzy zapewne zechcą wać zmian na lepsze poprzez konkretne działania. może żartobliwa komuś odległemu od szkolnej rze- ceptu, bo jakaś grupa osób Ci zaufała, że dasz radę. nas odwieść od jakichkolwiek działań w tym kierun- Jest szereg innych działań, które mogę z własnego do- czywistości. Otóż dyrektorów szkół możemy podzielić ku dowodząc, iż to i tak nie wpłynie na trwałą zmianę świadczenia polecić do realizacji. W szkole nie wyrzuca- na trzy podstawowe gatunki: liderofilów, adminofilów Odpowiedzialność to słowo klucz. W kontekście edu- w społeczeństwie. my ubrań, które zostały porzucone przez zapominalskie i King Kongów. Pierwszy pełnią w szkole funkcje lidera/ kacji może mieć wiele znaczeń w zależności od tego Jako nauczyciel, wychowawca, dyrektor wierzę, że moc dzieci. Pod koniec roku, przez 2-3 tygodnie, udostęp- liderki. Koncentrują się na wytyczaniu swoim pracow- jaki punkt odniesienia przyjmiemy. Tak więc jest odpo- zmian tkwi właśnie w nas - w edukacji. Cywilizację do niamy je w koszach Rodzicom, by przejrzeli czy nie ma nikom – a zarazem kolegom – kierunków działania pe- wiedzialność dyrektora za organizację pracy w szkole, przodu pcha nauka - nauka, która ma dwie twarze. To tam rzeczy ich pociech. Po tym czasie przekazujemy je dagogicznego i dydaktycznego, energetyzują ospałych, bezpieczeństwo uczniów, powierzony majątek… (można dzięki niej w krajach cywilizowanych ludzie nie cierpią do Domu Samotnej Matki w województwie podkarpac- koordynują energię pozostałych. Cudownie, w każdym mnożyć, ale nie czas ku temu). Jest odpowiedzialność głodu, ale to przez nią - marnujemy też tony żywności, kim, skąd pochodzi jedna z naszych nauczycielek i ze znaczeniu tego słowa, jeżeli realizują przy tym typ przy- rodziców za wykształcenie swoich dzieci, wybór jak zanieczyszczamy powietrze, którym oddychamy, tonie- łzami w oczach opowiada, jak wdzięczne są te matki za wództwa partycypacyjnego, nastawionego na włącza- najlepszych szkół, które ich zdaniem zapewnią dziemy w śmieciach i rzeczach produkowanych w nadmia- nasz dar. Wszystko to oczywiście przy pełnej zgodzie nie innych w proces podejmowania i wcielania w życie ciom właściwą dalszą ścieżkę rozwoju. Jest odpowie- rze, ponad nasze potrzeby. Rodziców, którzy aprobują ten sposób na „szkolne po- decyzji. Drugi gatunek to nastawieni na sprawne ad- dzialność nauczycieli za wykonywaną pracę, za takie Tak zrodziła się w mojej głowie idea foodsheringowej rządki” w szatni. By urządzić poczęstunek na szkolnym ministrowanie – w rozumieniu, „sprawne reagowanie organizowanie lekcji, które pozwolą uczniom…poczuć lodówki, postawionej kilka lat temu na szkolnej sto- festynie, który organizujemy minimum raz do roku, we na wytyczne nadzoru”. Pilnują (licznych!) druków do WŁASNĄ ODPOWIEDZIALNOŚĆ za proces uczenia się, łówce. Może nie zmienia ona świata, ale zmieniła naszą współpracy z Radą Rodziców, nie kupujemy plastiko- wypełnienia, punktualnie zjawiają się na (licznych!) swoisty głód wiedzy, który sprawi, że nauka przestanie szkolną rzeczywistość. Oto nie leżą już na parapetach wych talerzyków czy kubeczków. Korzystamy z naczyń eventach organizowanych przez nadzór oświatowy, być przykrym obowiązkiem, a stanie się przyjemnością, porzucone owoce, które uczeń dostał do obiadu, ale stołówkowych lub kupujemy ich papierowe, ekologicz- przedstawicieli nadzoru karmią wypełnionymi drukami. przygodą, którą ma się ochotę przeżywać każdego dnia. aktualnie nie miał na nie ochoty. Produkty dostarczane odpowiedniki. Zapewniamy uczniom dostęp do wody Pilnują terminów składania list maturalnych, termina- Dziecko (człowiek) chłonie świat. Proces uczenia się nie ne w ramach programu dla szkół są wykorzystywane pitnej ucząc ich, by nosili ze sobą własne bidony, które rza planowanych wycieczek etc. etc. Wreszcie trzeci dy- odbywa się bowiem tylko w szkolnej ławce. Najefek- w 100% i lądują w dziecięcych brzuszkach zaspokajając nie generują dodatkowych śmieci w postaci jednorazo- rektorski gatunek stanowią ci, którzy łączą umiejętności tywniejszy jest bowiem wtedy, gdy człowiek czegoś do- głód wartościowym i zdrowym jedzeniem. Ale ileż było wych kubeczków. Segregujemy śmieci - zapewniając lidera i umiejętności menadżera… no i nie są wykupieni świadcza, gdy włączają się emocje. wcześniej wątpliwości, że się nie da, że to nietrafiona właściwe kosze w każdej sali. U nas robią to nawet na pniu przez wielkie firmy komercyjne – co, jak pamię- Szkoła to środowisko, które mocno odpowiada za to, jak idea, że sanepid… Wszystko zależy od chęci szukania przedszkolaki (oczywiście przy wsparciu swoich Pań tamy stało się udziałem King Konga, akurat ze smut- ten proces będzie przebiegał. Mamy wpływ na formę, rozwiązań. Rozwiązań bezpiecznych, które pozwalają wychowawczyń). nym dla niego skutkiem. metody, warunki, w jakich udostępniamy uczniom wie- jednak na progres w działaniu i myśleniu. Wszystkie te działania wspierane są oczywiście lekcjami Trudno znaleźć słabe punkty w przypuszczeniu, że sys- dzę. Niezwykle istotna jest jednak również treść. Tak też zrodził się ogród antysmogowy, mała enklawa geografii, przyrody, zajęciami o charakterze wychowaw- tem oświatowy szczególnie pożąda dyrektorów „Kong Jako dyrektor staram się tak myśleć o zakresie swojej zieleni wśród bloków krakowskiej Krowodrzy. Zbudo- czym, podczas których przekazujemy wiedzę na temat Kongów”. Tyle że zbudowaliśmy taki system, w którym odpowiedzialności, by nie kończył się on na oczywistych wana wspólnym wysiłkiem z Radą Rodziców, dzięki zależności życia człowieka od środowiska i zmian, jakie premiujemy umiejętność prowadzenia urzędniczego zadaniach o charakterze administracyjno-menadżer- projektowi Budżetu Obywatelskiego. Ogród, w którym ludzkość w owym środowisku wprowadza. przedsiębiorstwa „szkoła”. Dyrektorka nie przysparza skim. Chcę, by moi uczniowie wynieśli ze szkoły ŚWIA- dzieci mają własną szklarnię i donice, w których hodują Czy możemy zdziałać jeszcze więcej? – zapewne tak. nadzorowi zmartwień o ile poprawnie i na czas wpro- DOMOŚĆ życia w społeczeństwie, by rozumieli procesy warzywa, obserwując proces ich wzrostu od nasiona do Zmiana jest zawsze procesem zachodzącym w czasie. wadza odpowiedni ogrom danych w kolejną e –tabelkę. zachodzące wokół nich, by wreszcie dostrzegli fakt, iż „owocu”. A czas, życie niosą nowe rozwiązania. Warto nimi się Z punktu widzenia systemu edukacji narodowej ewen- każdy z nas - jednostkowo ponosi odpowiedzialność za Tu zatrzymam myśl na chwilę, gdyż nie jest możliwe po- dzielić inspirując innych do działania, czemu, jak mam tualny zapał liderski dyrektorki jest dodatkiem do jej to, w jakim świecie wzrastamy. Że każdy ma też moc dejmowanie skutecznych działań w szkole bez współ- nadzieję posłuży ta publikacja. umiejętności administracyjnych. Dodatkiem werbalnie dokonywania zmian w swoim otoczeniu, które w przy- pracy z Rodzicami. Musimy mieć w nich sojuszników. Ważne by będąc dyrektorem szkoły umieć zbudować cenionym, jednak w twardych realiach nieistotnym szłości mogą mieć wpływ na życie nie tylko ich najbliż- To podstawa, by móc coś trwale zmieniać, budować. klimat sprzyjający procesowi uczenia się przez całe w zestawieniu z biegłością administracyjną. Lektura szych, ale i kolejnych pokoleń. Brzmi patetycznie? - tak. Obecne pokolenie Rodziców jest świadome zmian, jakie życie. To każdego dnia jest moim wyzwaniem i tylko przepisów oświatowych, w tym artykułów 68 i 69 pra- Ma sens? - TAK. Tak samo jak przysłowiowa kropla, wokół się dzieją, widzą, jak ważne jest dbanie o środowi- w tym upatruję szansę na trwałą zmianę, która zapewni wa oświatowego, nie pozostawia złudzeń. Co prawda która drąży skałę. Drugim bowiem ważnym słowem sko i chcą, by dzieci miały świadomość zagrożeń, jakie lepszą jakość życia kolejnym pokoleniom. szkoła ma wychowywać, zaciekawiać, tworzyć klimat w kontekście edukacji, oprócz poczucia odpowiedzial- niesie ze sobą galopujący rozwój cywilizacji. Chcą by Paulina Anna Serednicka J przyjazny postawie twórczej i rozumienia świata, ności, jest konsekwencja. korzystając z jej dobrostanu, mogły cieszyć się życiem Dyrektor Zespołu Szkolno-Przedszkolnego nr 4 lecz dyrektor nie tylko „Sprawuje opiekę nad ucznia- Masz cel - realizuj go pomimo przeszkód, nikt nie obie- pijąc czystą wodę, oddychając czystym powietrzem. w Krakowie mi” , wręcz „stwarza warunki harmonijnego rozwoju cywał, że będzie łatwo, zmiana, jeśli ma być trwała, Czemu szkoła miałby nie korzystać z ich potencjału? psychofizycznego poprzez aktywne działania prozdro- musi być zgodna z wewnętrznym przekonaniem i stać Przecież od lat i wiadomo, iż we współpracy w grupie wię- wotne”, ale też zarządza finansami, wykonuje uchwały się rutyną. Rutyna nie musi mieć znaczenia pejoratyw- cej się udaje zrobić, niż działając samemu, w pojedynkę. rady pedagogicznej – i zarazem ocenia ich zgodność nego. Są i dobre nawyki, które warto kształcić w sobie z prawem, po drodze kontrolując obecność wszyst- od dziecka. kich członków rady…, wreszcie „współpracuje z pielę- Jakie więc nawyki chcielibyśmy, by dzieci wykształciły gniarką albo higienistką szkolną, lekarzem i lekarzem 202 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 203

dentystą” (nawiasem mówiąc, ustawa mimochodem z konsekwencjami globalnego ocieplenia sprzyja uwy- Słabością polskiej edukacji, zwłaszcza na poziomie po- zakazała zatrudnienia pielęgniarza czy higienisty). To puklaniu tych lekcji, które budują wiedzę o klimacie nadpodstawowym jest rozbijanie szkoły na przedmioty, tylko niektóre z licznych zadań administracyjnych sto- i jego wpływie na los człowieka. O ile rozróżnianie parzy- których nauczyciele ze sobą nie współpracują. Sprzyja jących przed dyrektorem/dyrektorką. Gdy dodać do dełkowców i stułbiopławów nie budzi automatycznego temu negatywnemu zjawisku dewastacja przez MEN nich ogromne rozmiary wielu polskich szkół (ponad zaciekawienia klasy, rozpadanie się lodowców i zagłada przedmiotu „przyroda” w szkołach podstawowych. tysiąc uczniów! 150 nauczycieli!) otrzymujemy praw- arktycznego ekosystemu ma szanse na swoje pięć mi- Wciąż jednak ogólny postulat współpracy i współ- dziwy zakres wymagań wobec kapitanów szkolnictwa. nut. Mady i rędziny są dla nauczyciela geografii zagad- działania na poziomie szkoły jest podnoszony, również nieniem trudniejszym w nauczaniu, niż smog. Zresztą przez władze. Dyrektor szkoły uprawniony do tworze- Jak wiemy od czasów wydania „O powstawaniu gatun- lekcja na temat gleb polskich może być frapująca, kiedy nia zespołów nauczycielskich. Istnienie Zespołu daje ków” Karola Darwina wszelkie organizmy żywe dosto- połączymy ją z prawdopodobnym wymieraniem sosen. formalne ramy koordynacji prac prowadzonych przez sowują się do wymagań otoczenia poprzez mechanizm Edukacji klimatycznej sprzyja, że wśród uczniów może- nauczycieli kilku przedmiotów – wynika z tego jasno, doboru naturalnego. Na szczęście już Darwin podkre- my znaleźć zarówno przyjaciół walki z globalnym ocie- że dyrektor szkoły może wystąpić jako lider inicjujący ślał, że efektów badań nad ziębami, gołębiami i pąklami pleniem, jak również tych, których opinię wyrabiają do- pracę Zespołu Edukacji Klimatycznej w placówce, którą nie należy przenosić na procesy kultury. Uff!!! Gdyby rośli szydzący z tzw. globalnego ocieplenia. Skoro jest „dowodzi”. było inaczej, w polskich szkołach gatunek adminofilów spór dotyczący faktów (i metod badawczych), jest też Jak to bywa z większością postulatów dotyczących dawno wyparłby inne, tracące siły na budowanie w szko- i okazja, aby szkoła wreszcie na coś się przydała. Uwa- polskiej szkoły, ich realizacja jest możliwa, bo zawarta, łach dobrych relacji międzyludzkich i podstaw ciekawej ga, kształcenie w uczniach umiejętności wnioskowania, nieraz wprost, w materiałach i dokumentach dydak- edukacji. Tu pora na (ostatnią, obiecuję) przykrą uwagę: odróżniania fałszu od prawdy, analizowania danych, tycznych oraz wychowawczych. Wymaga tylko, baga- żaden nadzór nie zwraca uwagi na to, czy lekcje są cie- map, tekstów, jest wskazywane jako cel nauczania ko- tela, determinacji. Aby wspomóc edukację klimatyczną kawe, tylko na to, aby się odbyły i zwieńczone zostały lejnych przedmiotów, od geografii, przez fizykę do wie- w szkołach, trzeba wspomóc dyrektorów / dyrektorki. prawidłowym zapisem tematu w e- dzienniku. dzy o społeczeństwie. Pierwszym szczeblem nadzoru Z jednej strony w wygodnej formie zredagować (przy- O ile dobrze jest zdać sobie sprawę z gorsetu, w jakim pedagogicznego (szkoda, że nie ostatnim) jest właśnie pomnieć) odpowiednie regulacje prawne. Z drugiej przy- musi pracować dyrekcja polskiej szkoły, to nie warto dyrektor szkoły. gotować dla nauczycieli zespołów edukacyjne pakiety, popadać w nieodwracalne przygnębienie. Mimo ist- Wezwania do budzenia wśród uczniów postawy osoby których zastosowanie dodaje lekcjom wigoru, ale nie nienia paragrafów, kuratoriów i ministerstwa edukacji śledzącej zmiany, którym podlega świat itp. zawarte dodaje nauczycielom pracy. W króciutkich wolnych od narodowej, w edukacji nie brakuje nauczycieli i dyrek- są w licznych dokumentach towarzyszących minimom wypełniania druków dla kuratorium chwilach dyrekto- torów, którzy nie dlatego znaleźli się w murach szkół, programowym, podstawom, wstępom do podręczników rzy mogą pomóc. aby nauczyć się sprawnej obsługi excella, lecz po to, bądź programów nauczania. Dla przykładu, w „celach Jan Wróbel, aby dzielić się wiedzą i umiejętnościami z młodzieżą. To nauczania” geografii w szkole podstawowej czytamy: nauczyciel Zespołu Szkół „Bednarska”, dziennikarz, pro- ich, za przeproszeniem, kręci. Oni (one) są oczywistym „Wartość edukacyjna geografii jako przedmiotu szkol- wadzący wtorkowy Poranek Radia Tok FM sojusznikiem edukacji, która wkracza poza szablony – nego wynika z integrowania wiedzy ucznia o środowi- a może lepiej powiedzieć o edukacji, która wykorzystu- sku przyrodniczym z wiedzą społeczno-ekonomiczną jąc szablony wypełnia je autorskim zaangażowaniem. i humanistyczną. Takie holistyczne i zarazem relacyjne Mało tego, oświatowe prawo niejednokrotnie wskazuje ujęcie sprzyja wszechstronnemu rozwojowi ucznia. (…) na potrzebę postaw przywódczych przez nauczycie- Geografia szkolna powinna umożliwiać uczniom roli i dyrektorów, tyle że te wskazania nikną w gąszczu zumienie współczesnego świata, w tym dostrzeganie innych przepisów. „Prawodawca często świadomie powiązań regionalnych i globalnych, wyjaśnianie dyna- tworzy sytuacje, w których chętny nauczyciel może wy- micznych przemian gospodarczych i społecznych oraz chylić się poza mundurek funkcjonariusza publicznego rozumienie ich przyczyn i skutków. Ma ona także pro- i wcielić w role dyskretnego lidera” – doszedł do wnio- wadzić do zdobywania i pogłębiania przez ucznia wiedzy sku badający to zagadnienie Antoni Jeżowski. użytecznej w połączeniu z kształtowaniem umiejętno- Czy edukacja klimatyczna będzie „kręcić” tę grupę dy- ści przydatnych w życiu codziennym. Geografia, w tym rektorsko – pedagogiczną, która schematy prawne i kul- szczególnie zajęcia prowadzone w terenie, powinny turowe potrafi przełamywać? Są podstawy, aby uznać, przyczyniać się do zrozumienia sensu i warunków reali- że tak. zacji zasady zrównoważonego rozwoju.” Zaś geografia Primo, zagadnienia zmiany klimatu są jednymi z nie- w klasie siódmej (zwycięsko odrodzonej po likwidacji licznych, które żyją własnym życiem wśród młodzieży, gimnazjów) stawia sobie za cel, aby: „Treści z zakresu a zarazem są obecne w podręcznikach i tzw. minimach geografii regionalnej powinny być okazją do określania programowych. Warto ten fakt podkreślić – wielokrot- wzajemnych relacji przyroda – człowiek oraz służyć roz- nie wpadamy na pomysł wprowadzenia do szkół nowe- wijaniu myślenia geograficznego, szczególnie myślenia go, wspaniałego przedmiotu (np. Edukacji Prawnej), na- przyczynowo - skutkowego, dotyczącego poznawania tomiast elementy „edukacji klimatycznej” już są obecne związków i zależność (…) Ten rodzaj poznania powinien w szkole. Chodzi jedna, aby z tych przyczółków stwo- pomóc uczniowi lepiej rozumieć współczesną rzeczy- rzyć rozrośnięty teren z własną flagą. wistość, zachodzące w niej zmiany oraz zróżnicowanie Sceundo, medialne nagłośnienie spraw związanych regionalne świata.” 204 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 205

Nauczyciele w sprawie edukacji dla klimatu

Związek Nauczycielstwa Polskiego

Związek Nauczycielstwa Polskiego wyraża modeli rozwojowych, w tym modeli konsumpcji. zaniepokojenie, że w dobie dramatycznej zmiany kli- Wysokiej jakości edukacja o zmianie klimatu wymaga matu, dobra tradycja edukacji klimatycznej i idee od- dobrze przygotowanych nauczycieli i powinna być czę- powiedzialności za dobrostan środowiska naturalnego ścią wstępnego przygotowania do zawodu oraz progra- bywają kontestowane, a fakt zmian klimatu bywa pod- mów doskonalących. ważany. Dlatego ZNP zachęca swoje członkinie i człon- ków oraz wszystkie nauczycielki i nauczycieli, uczenni- Szkoły i nauczyciele powinni mieć zapewnione ce i uczniów oraz ich rodziców i społeczności szkolne odpowiednie warunki i zasoby do nauczania i uczenia do aktywnego włączenia się w promowanie edukacji się o zmianie klimatu. Placówki edukacyjne powinny o zmianie klimatu i jej nauczanie. ZNP oczekuje realiza- być instytucjami energooszczędnymi i zrównoważony- cji następujących postulatów: mi, zapewniającymi bezpieczeństwo w miejscu nauki i pracy związane ze zmianami klimatu, co powinno być Rząd RP powinien włączyć edukację o zmianie monitorowane przez związki zawodowe – społecznych klimatu do swoich zobowiązań klimatycznych i przed- inspektorów pracy. stawić wiarygodny harmonogram działań edukacyjnych, który będzie regularnie monitorowany i oceniany, W ramach autonomii nauczycieli i placówek a edukacyjne związki zawodowe, organizacje uczniow- edukacyjnych, szkolne programy nauczania powinny skie i studenckie oraz zainteresowane organizacje po- uwzględniać warunki lokalne, monitorować realizację zarządowe i społeczeństwa obywatelskiego będą part- założeń Europejskiego Zielonego Ładu, w szczególno- nerami w tym procesie. ści na obszarach o zdegradowanym środowisku przyrodniczym lub obszarach o podwyższonym zagrożeniu Edukacja o zmianie klimatu powinna być obo- naturalnym oraz mieć możliwość szerokiej współpracy wiązkowa, holistyczna, zintegrowana z programami ze środowiskiem lokalnym, szczególnie z organizacjami nauczania na wszystkich poziomach edukacji, od wcze- pozarządowymi i społeczeństwa obywatelskiego zaj- snej edukacji po edukację wyższą i całożyciową eduka- mującymi się zmianami klimatu. cję dorosłych. Kwestie zmian klimatycznych powinny być uwzględniane we wszystkich przedmiotach. Każda 21 kwietnia br. Sławomir Broniarz, prezes osoba kończąca szkołę powinna posiadać umiejętno- Związku Nauczycielstwa Polskiego oraz członek Zarzą- ści i wiedzę potrzebne do przeciwdziałania zmianom du Światowego Międzynarodówki Edukacyjnej (Educa- klimatycznym, do przystosowania się do niepewności tion International – EI) podpisał się pod listem-apelem i uczestniczenia w budowaniu bardziej zrównoważonej EI i organizacji EARTHDAY.ORG do rządów na świe- przyszłości. cie, by nie pomijały dwóch najpotężniejszych narzędzi w walce ze zmianą klimatu i budowaniem sprawiedli- 1 Robert Skidelsky I Edward Skidelsky, How much Is enough? Money and the good life, 2013 r. 2 Tamże. Edukacja o zmianie klimatu ma być oparta na wych, zrównoważonych społeczeństw – nauczycie- 3 https://wyborcza.pl/7,177851,27149819,kiedy-ekotechnologia-staje-sie-odpadem-pod-toruniem-powstaje.html dowodach naukowych i aktualnych badaniach, zwracać li i uczniów. ZNP dołączył w ten sposób do kampanii 4 https://www.youtube.com/watch?v=7aW1hHbzuOk - środki dydaktyczne pokazane w filmie stosujemy z powodzeniem, również na zajęciach z uwagę na fakt, że kraje w różnym stopniu przyczyniły Nauczanie dla Planety. Jej celem jest zmobilizowanie przedszkolakami, a ponadto wykorzystane w filmie pomoce dydaktyczne są ogólnie dostępne i nie wymagają poniesienia dużych nakładów 5 Wyniki monitorowania wdrażania podstawy programowej przeprowadzone przez Ośrodek Rozwoju Edukacji w 2011 r. się do wywołania zmian klimatycznych i w nierównym środowisk edukacyjnych do upowszechniania i promo- 6 Edukacja światowej klasy. Jak kształtować systemy szkolne na miarę XXI wieku, A. Schleicher, 2019 r., s.277 stopniu wpływają na zmiany klimatu dzisiaj. Ma uświa- wania problemów związanych ze zmianą klimatu przed 7 Tamże. 8 E.Gierek, A.Gierek Ekologia na każdym przedmiocie, FWIE, Kraków 2002 damiać, że obecny system jest nierówny, a poziomy pro- tegorocznym Szczytem Klimatycznym w Glasgow w li- 9 E.Gierek, I.Gwiżdż Przez matematykę do ekologii, zbiór zadań z matematyki o tematyce ekologicznej, FWIE, Kraków 2003 dukcji i konsumpcji są niezrównoważone oraz sprzyjać stopadzie w 2021 roku, który może mieć przełomowe 10 w Skandynawii i Czechach w dużej mierze przedszkola i szkoły leśne są finansowane z ramienia Ministerstwa 12 11 Prof. Jacek Majchrowski, Prezydent Miasta Krakowa we wstępie do publikacji „Przestrzeń krakowskiej szkoły” z 2020 r., krytycznemu myśleniu i zaangażowaniu obywatelskie- znaczenie w walce z globalnym ociepleniem . do pobrania: https://www.krakow.pl/aktualnosci/245063,34,komunikat,_przestrzen_krakowskiej_szkoly____opowiesc_o_inspirujacej_szkole.html mu na rzecz bardziej sprawiedliwych i zrównoważonych 12 https://znp.edu.pl/akcje/nauczanie-dla-planety/ 206 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 207

Kompetencje społeczne Integracyjne Przykłady działań i podejście holistyczne ekosystemy podejmowanych w edukacji klimatycznej gospodarcze. w zakresie edukacji – perspektywa uczelni wyższej Wiodąca rola klimatycznej

dr hab. Halina Brdulak, profesor nadzwyczajna Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie uniwersytetów. przez uniwersytety

Imperatyw społecznej sprawiedliwości powi- Przykładem realizacji zagadnień związanych z za- nien być zachowany w każdej sytuacji. Ważne jest za- grożeniami zmiany klimatu jest program 2-letnich Uczelnie wyższe działają w określanych ra- socially inclusive higher education”, listy wyzwań cywi- tem promowanie integracyjnych ekosystemów gospo- studiów magisterskich, realizowanych na Uniwersyte- mach kwalifikacyjnych, które w Unii Europejskiej de- lizacyjnych do pokonania (klimat, demografia, technolo- darczych, różnorodność i angażowanie społeczności cie Kopenhaskim3. Obejmuje on zarówno zagadnienia terminują również efekty kształcenia. Obejmują one 3 gia, nierówności, zmiany z powodów politycznych i mi- lokalnej oraz przedstawicieli biznesu jako kluczowych związane ze zmianą klimatu, ujęte w naukach przyrod- obszary: wiedzę, umiejętności i kompetencje społeczne. gracji)2. składników wpływu społecznego. Do takich działań po- niczych, jak też społecznych. Omawiane są następują- Każda uczelnia oferuje kształcenie na poziomie podsta- trzebna jest transparentność i otwartość w komunikacji ce zagadnienia: wowym, obowiązującym dla wszystkich studentów oraz Kompetencje społeczne, ale także związane w ramach kierunków, które określają bardziej szczegó- z szeroko rozumianym zrównoważonym rozwojem były Uniwersytety mają do odegrania kluczową • zmiana klimatu, skutki, adaptacja i łagodzenie łowo profil absolwenta, również w wymienionych trzech również dyskutowane w dorocznej konferencji AACSB rolę w przeciwdziałaniu zmianom klimatu, ale złożony • system klimatyczny, modele klimatyczne obszarach. Można uznać, że kompetencje społeczne Global Diversity and Inclusion Summit w grudniu 2020 i wieloaspektowy charakter tego zagadnienia stawia i obserwacje stanowią pewnego rodzaju metakompetencje nadbudo- r. The Association to Advance Collegiate Schools of wyzwania dla tradycyjnego funkcjonowania instytucji. • zmiana klimatu, bioróżnorodność wane nad wiedzą i umiejętnościami i uzupełnione o war- Business (AACSB) jest międzynarodową organizacją Chociaż w programie nauczania jest coraz więcej prac i cykle biogeochemiczne tości i motywacje. I tak jak w ramach wiedzy i umiejęt- zrzeszającą instytucje oświatowe, przedstawicieli biz- i badań związanych ze zrównoważonym rozwojem i kwe- • systemy energetyczne, łagodzenie klimatu ności poszukuje się odpowiedzi na pytania: co, gdzie, nesu oraz inne organizacje zaangażowane w rozwój stiami klimatycznymi w kampusach, istnieje potrzeba i geoinżynieria jakie (umiejętności) i dlaczego to w przypadku kompe- edukacji biznesowej. Wiodącym tematem konferencji bardziej holistycznego zrozumienia form wpływu, jaki • przedsiębiorczość i innowacyjność tencji społecznych (postaw) - odpowiadamy na pytania: były zagadnienia włączenia, różnorodność i równo- uniwersytety mają na społeczeństwo i środowisko. Dla w zakresie zmiany klimatu w jakim celu używam wiedzy i umiejętności? Czy jest to uprawnienie i w tym kontekście - wzmocnienia proce- uruchomienia działań w tym zakresie warto podejść • zmiana klimatu i użytkowanie gruntów cel dobry czy zły? Realizacji jakich wartości służy?1 su edukacji i jego pozytywnego wpływu społecznego. systemowo do analiz, przedstawiając cztery etapy od- • geopolityka zmiany klimatu Różnorodność zapewnia innowacyjność i zróżnicowane działywania uniwersytetów: w zakresie edukacji i two- • ekonomia zmiany klimatu Dyskusja dotycząca kształcenia w zakresie punkty widzenia, gdy natomiast utrzymanie status-quo rzenia wiedzy, budowania postaw zaangażowania spo- • etyka zmiany klimatu. klimatu i skutków braku jego ochrony może być zatem uruchamia „auto-pilota”. Jednak w praktyce często się łecznego, świadczenia usług i działalności w zakresie rozpatrywana z obu poziomów (ogólnej sylwetki absol- zdarza, że oczekujemy różnorodności, ale bez równości, zarządzania kampusem. Kwestie scenariuszy działań Absolwent tych studiów ma dwie ścieżki do wenta) lub też tylko z poziomu dotyczącego kierunku integralności i przeciwdziałania rasizmowi, który nadal w powyższych czterech aspektach mogłyby obejmować wyboru: albo skoncentruje się na badaniu konsekwencji (sylwetka absolwenta kierunku) jeśli przyjmiemy po- jest obecny na uczelniach. Integralność (włączenie) jest łagodzenie/zatrzymanie tempa zmiany klimatu i jedno- zmiany klimatu dla warunków życia ludzi i dostępu do wyższy podział za wiążący, a metakompetencje jako obecnie bardzo dużym wyzwaniem na uczelniach ca- cześnie adaptację do nowych warunków. Rola uczelni zasobów ziemi, wody, energii i żywności i analizie zmia- kluczowe przy kształtowaniu postaw liderów odpowie- łego świata. Konieczne są zatem rzeczywiste treningi wyższych w tym zakresie jest o tyle istotna, że powinny ny klimatu, wykorzystując kluczowe podejścia w na- dzialnych społecznie. w zakresie różnorodności, ponieważ jej zapewnienie jest one uczestniczyć w rozwiązywaniu problemów zwią- ukach społecznych, ekonomicznych i politycznych, albo niezbędne w edukacji, a obecnie, jak wynika z analiz, zanych z obecnym kryzysem klimatycznym w ramach też skupi się na zrozumieniu funkcjonowania systemu Warto zwrócić również uwagę, że kompeten- niewystarczające. Zbyt wiele jest działań minimalnych, szeroko rozumianego ekosystemu (obejmującego róż- klimatycznego i przyczynach zmiany klimatu w opar- cje społeczne są bardzo pożądane w kształceniu absol- które zapewniają jedynie zgodność z prawem. Stawką nych interesariuszy) a także kształtować liderów, którzy ciu o analizy modelowe. W drugim przypadku kluczo- wentów uczelni wyższych, przyszłych liderów zmian, jest sprostanie globalnym wyzwaniom krótko i długo- podejmą taką działalność. we jest poznanie procesów fizycznych, projektowania wrażliwych na zagrożenia środowiskowe. Powyższe okresowym. Takim wyzwaniem jest właśnie zagrożenie modelowego, wzajemnego oddziaływania między bios- zagadnienia były przedmiotem konferencji, organizo- wynikające ze zmiany klimatu. ferą i geosferą oraz poznanie cykli przyrodniczych i ich wanych w 20 rocznicę Procesu Bolońskiego a także wpływu na zmianę klimatu. Istnieje również możliwość zostały ujęte w wielu dokumentach, m.in. EUA i ESU, połączenia tych dwóch wskazanych powyżej ścieżek. Deklaracji Global Forum on Academic Freedom, Insti- Jeśli chodzi o możliwości rozwoju kariery zawodowej tutional Autonomy, and the Future of Democracy, w ra- po tak określonym programie studiów to propozycje porcie LERU (z 2019 r.) pt. Universities and the Future są następujące: agencje rządowe i gminy, które opra- of Europe, Forum EAIR (2019), Responsibility of Higher cowują plany przeciwdziałania zmianom i adaptacji Education system: What? Why? How? European Quality do zmiany klimatu, firmy doradcze, przeprowadzają- Assurance Forum (2019) pt. „Supporting societal enga- ce Oceny Oddziaływania na Środowisko, badania nad gement of universities”, Spotkania dyrektorów general- zmianą klimatu, nauczanie i rozpowszechnianie infor- nych ds. szkolnictwa (2019) pod hasłem „Towards more macji, przemysły rozwoju technologii środowiskowych 208 EDUKACJA KLIMATYCZNA W POLSCE 209

i energetycznych, organizacje pozarządowe i międzyna- re mogą mieć duży wpływ na obniżenie emisji gazów rodowe (w tym ONZ) zajmujące się oceną, łagodzeniem i przystosowania się do zmian klimatu, orędownicy kli- i adaptacją do skutków zmiany klimatu. matu domagają się czegoś więcej niż tylko dodatkowych modułów. Na przykład w dziedzinie chemii ponad Innym przykładem działań regulacyjnych 70 instytucji szkolnictwa wyższego, reprezentujących w zakresie transformacji programu nauczania w za- różne kontynenty podpisało zobowiązanie dotyczące” kresie zrównoważonego rozwoju i zmiany klimatu są zielonej chemii”, w ramach którego zobowiązało się reformy zainicjowane we wrześniu 2020 r. przez Royal dokonać przeglądu programów nauczania.4 Komitet Institute of British Architects (RIBA). Zgodnie z nimi edukacji, istniejący przy Międzynarodowej Unii Chemii zostaną po raz pierwszy wprowadzone obowiązkowe Czystej i Stosowanej (IUPAC), wyznaczającej standardy elementy nauczania w zakresie wiedzy, umiejętności dla edukacji na poziomie podstawowym, średnim i wyż- i kompetencji społecznych dotyczących klimatu w 109 szym na świecie uruchomił pod koniec 2020 r. trzyletni akredytowanych szkołach w 23 krajach (w tym w 58 projekt reorientacji edukacji chemicznej. Jego podsta- w Wielkiej Brytanii). Wytyczne dotyczące sposobu na- wą jest systemowe podejście do zagadnień związanych uczania zostaną przygotowane przez Radę Architektów. ze zrównoważonym rozwojem a także transformacja systemu edukacji w kierunku wychodzenia nauki poza Debata dotycząca sposobu nauczania na te- wąską specjalizację i przekraczania granic silosowych mat zmiany klimatu prowadzona jest już na wielu uczel- pojmowania wiedzy. niach wyższych. Związane to jest ze zmianą spojrzenia na powyższe kwestie, z wąskiego, w którym skupiano się Odpowiedzią na wyzwania związane z nauczana kwestiach przyrodniczych do szerszego, do którego niem na poziomie uczelni wyższych zagadnień dotyczą- zostały włączone różne uczelnie – kształcące prawni- cych negatywnych skutków zmiany klimatu jest wypra- ków, medyków, inżynierów, ekonomistów czy filologów. cowanie „rdzenia klimatycznego”, który obejmowałby W każdym z tych obszarów konieczne jest przygotowa- wiedzę z różnych obszarów – jak przykładowo: wpływ nie absolwentów do mierzenia się z zachodzącą zmia- zmiany klimatu na degradację materiałów, analizę cy- ną klimatu, ponieważ mają one charakter holistyczny. klu życia produktu z punktu widzenia śladu węglowe- Często określa się, że zmiana klimatu wywołana przez go, bardziej wyrafinowane oceny ryzyka, umiejętności człowieka znosi barierę między człowiekiem a ziemią, radzenia sobie z niepewnością, czy też z argumentacją stworzoną w kulturze zachodniej w ciągu ostatnich 150 przeciwników działań na rzecz ochrony klimatu, zagad- lat. Ten sposób rozumowania zmienia zakres edukacji nienia prawne i finansowe. Przykładem podejmowa- na uniwersytetach. I tak przykładowo studenci ekono- nych już działań w zakresie powyższych wyzwań może mii w Buenos Aires badają finansowe koszty degrada- być publikacja „Klimatyczne ABC”, przygotowana przez cji środowiska. Studenci filozofii w Londynie dyskutują zespół ekspertów z Uniwersytetu Warszawskiego. Jest o indywidualnej odpowiedzialności i długach należnych ona dostępna od stycznia 2021 r. dla wszystkich zainte- przyszłym pokoleniom w związku z klimatem. Studenci resowanych i może stanowić bazę do dyskusji na tema- studiów medialnych w Bostonie analizują narracje kli- ty związane z ochroną klimatu5. matyczne. Szkoły prawnicze wprowadziły fakultatywne zajęcia klimatyczne dla studentów, a Bond University „Szkoła Główna Handlowa w Warszawie jako w Queensland w Australii posunął się jeszcze dalej, wiodąca polska uczelnia ekonomiczna przykłada rozpoczynając pierwsze studia licencjackie w tym kraju, dużą wagę do społecznej odpowiedzialności oraz w całości oparte na prawie klimatycznym. Niektóre kur- zrównoważonego rozwoju – zarówno w działal- sy, jak dotyczące zmian klimatycznych dla studentów ności edukacyjnej, jak i naukowej. Zagadnienia politologii na uniwersytecie w Lund są prowadzone już związane z ochroną klimatu ściśle wpisują się od 2015 r. Studenci studiują w jaki sposób politycy i rzą- zarówno w misję, jak też wizję uczelni. Kształ- dy odnoszą się do powyższych kwestii w swoich progra- towanie liderów odpowiedzialnych społecznie mach, a także jakie inicjatywy lokalne są podejmowane i zdolnych do podejmowania wyzwań przyszłości w tym zakresie, jaka jest polityka wobec uchodźców kli- to naturalna konsekwencja przyjętych założeń matycznych. Kurs cieszy się ogromnym powodzeniem strategicznych.” od samego początku. Dr hab. Piotr Wachowiak, prof. SGH Od kilku dekad na większości uniwersytetów 1 E. Chmielecka, Kompetencje społeczne w kształceniu studentów, prezentacja na posiedzeniu Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego kursy oparte na nauce, projektowaniu i technologii, w ramach realizacji programu Dasche, 13.02.2020, www.dasche.com które bezpośrednio dotyczą środowiska fizycznego, 2 Instytucje przytoczone za E. Chmielecka, ibidem zawierają informacje na temat zrównoważonego roz- 3 Master of Science (MSc) in Climate Change – University of Copenhagen (ku.dk), dostęp 21.06.2021 4 How Climate Change is Reshaping College Education Globally | Time, dostęp 21.06.2021 woju i środowiska. Jednak w tych dziedzinach, któ- 5 Klimatyczne ABC (uw.edu.pl), dostęp 21.06.2021 210 211

CZAS NA DZIAŁANIE! REKOMENDACJE DLA DECYDENTEK I DECYDENTÓW

Edukacja klimatyczna w polskich szkołach bez wątpienia wymaga aktualizacji. Mając na uwadze dobrobyt młodego pokolenia, które w swoim życiu będzie musiało zmierzyć się z wyzwaniami i możliwościami Reforma prawa oświatowego kryzysu klimatycznego, koniecznym jest wyposażenie społeczeństwa w odpowiednie narzędzia adapta- • Jak możemy wyczytać w rozdziale VI, wszelkie reformy systemowe powinny rozpocząć się od aktualizacji ustawy cyjne, a także przekazanie wiedzy oraz wykształcenie umiejętności. Chociaż rozmaite środowiska od lat z dnia 14 grudnia 2016 roku Prawo oświatowe. Zaleca się, aby w art. 1 tej ustawy (wymieniającego, co polski system organizują szereg wydarzeń zwiększających świadomość Polek i Polaków odnośnie do zmiany klimatu, oświaty powinien zapewniać w szczególności), zmienić brzmienie punktu 15 na: „upowszechnianie wśród dzieci niezbędna jest reforma podstawy programowej w szkołach, umożliwiająca wprowadzenie powszechnej, i młodzieży wiedzy o zasadach zrównoważonego rozwoju i zmianie klimatu oraz kształtowanie postaw sprzyjających interdyscyplinarnej i kompleksowej edukacji klimatycznej. To zadanie należy do decydentek i decyden- aktywnemu działaniu w tych obszarach w skali lokalnej, krajowej i globalnej” tów – nadszedł czas na działanie! • Byłby to pierwszy krok do zapewnienia powszechnej edukacji klimatycznej w Polsce, popartej odpowiednimi zapi- sami w systemie prawnym Rzeczypospolitej Polskiej. Co więcej, rekomenduje się przyjęcie przez ministra właściwego ds. edukacji i nauki kierunków i założeń polityki oświatowej, zapewniających odpowiedną wagę kwestii zmiany klimatu.

Polityka nastawiona na edukację klimatyczną Reforma podstawy programowej • Bez wątpienia problematyka zmiany klimatu jest coraz częściej poruszana w dialogu politycznym. Zgodnie z analizą • Koniecznym krokiem dla wprowadzenia powszechnej i kompleksowej edukacji klimatycznej w Polsce jest refor- przedstawioną w rozdziale II, z sześciu polskich partii parlamentarnych, aż pięć nie zaprzecza wpływowi człowieka ma podstawy programowej oraz aktualizacja obowiązujących podręczników. Przede wszystkim należy postawić na na klimat i jego zmianę. Wyjątek stanowi Konfederacja. Niemniej, kwestia edukacji klimatycznej w polskiej polityce podkreślenie interdyscyplinarności zmiany klimatu poprzez wprowadzenie tego pojęcia na każdym etapie edukacji, pozostaje w dużej mierze przemilczana. Tylko w programie wyborczym Lewicy znajdziemy informację o koniczności rozszerzenie treści na przedmiotach ścisłych oraz humanistycznych. Ważnym jest również zwiększenie liczby zajęć po- wprowadzenia takiej edukacji do polskich szkół. zwalających na samodzielną analizę danych, tak, aby każdy uczeń i każda uczennica mogli łatwo rozpoznać tzw. „fake • Podobnie ubiegłoroczni kandydaci na urząd Prezydenta RP temat edukacji klimatycznej woleli przemilczeć. Świad- news” i pogłębiać swoją wiedzę odnośnie kryzysu klimatycznego oraz możliwych rozwiązań. czy o tym np. zorganizowana przez UN Global Compact Network Poland oraz Kantar Polska debata prezydencka na Proces reformy nie powinien odbywać się bez zaangażowania nauczycieli i nauczycielek oraz edukatorek i edukatorów temat zmiany klimatu. W trakcie rozmowy jedynie kandydatka PO/KO, Pani Małgorzata Kidawa-Błońska odniosła się do – to oni pracują z młodzieżą i posiadają praktyczną wiedzę na temat wymaganych zmian. potrzeby wprowadzenia edukacji klimatycznej do polskich szkół. • Wnioski z rozdziału II pokazują na konieczność przekierowania debaty świata politycznego na rozmowy o reformie Pamiętajmy o nauczycielach i nauczycielkach edukacji związanej ze zmianą klimatu. Biorąc pod uwagę wzrost świadomości Polek i Polaków oraz coraz większą ak- • Podejmując działania dla edukacji klimatycznej, decydenci i decydentki nie mogą zapomnieć o kadrze odpowiedzialnej ceptację nauki o kryzysie klimatycznym przez społeczeństwo, prowadzenie działań na rzecz kompleksowej i powszech- za przekazanie młodemu pokoleniu rzetelnej wiedzy o zmianie klimatu. Koniecznym jest przeprowadzenie serii szkoleń nej edukacji klimatycznej pozwoli na uwierzytelnienie obietnic oraz deklaracji tych partii politycznych, które oficjalnie dla nauczycieli i nauczycielek, mających na celu zarówno pogłębienie ich wiedzy o zagadnieniach klimatycznych, jak wspominają o istnieniu i możliwości pogłębiania zmiany klimatu. i przygotowanie ich do prowadzenia ciekawych zajęć lekcyjnych. Chociaż takie szkolenia online są obecnie tworzone przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska oraz środowisko pozarządowe (więcej w rozdziale V), istotnym jest zadbanie, Europejska wymiana doświadczeń aby trafiły one do jak najszerszego grona odbiorców. • Potrzeba edukowania młodego pokolenia o zmianie klimatu jest dostrzegana w krajach Unii Europejskiej. W rozdziale • Dodatkowo, rekomenduje się przygotowanie podręcznika dla nauczycielek i nauczycieli. Książka ta przede wszyst- II tego raportu możemy przeczytać o takich inicjatywach jak Europejski Pakt na rzecz Klimatu oraz Europejski Obszar kim zawierałaby porady tłumaczące jak skutecznie mówić o klimacie. Materiał powinien być angażujący, zawierający Edukacji do roku 2025. Programy te mają na celu zaangażowanie rządów, organizacji i grup nieformalnych w działania konkretne wskazówki i scenariusze. na rzecz zrównoważonego rozwoju oraz osiągnięcia neutralności klimatycznej, a także upowszechnienie wiedzy naukowej o zmianie klimatu. Również Wielka Brytania, pomimo tzw. brexitu, nie pozostaje bierna w zakresie edukacji Czas wyjść poza ławki lekcyjne klimatycznej. W czerwcu br. brytyjskie szkoły zostały zobligowane do promowania edukacji klimatycznej wśród swoich • Reforma edukacji klimatycznej w polskich szkołach nie może zakończyć się na aktualizacji treści zawartych w pod- uczniów i uczennic poprzez specjalnie przygotowany przez rząd pakiet edukacyjny. ręcznikach i przeprowadzeniu odpowiednich szkoleń dla nauczycieli. Tematyka zmiany klimatu jest nierozerwalnie po- • Korzystając z dobrych praktyk państw zachodu oraz państw członkowskich Unii Europejskiej, korzystnym byłoby łączona z otaczającym nas środowiskiem. Ważne jest wzbudzenie wśród uczennic i uczniów tego poczucia zjednoczenia prowadzenie inicjatyw europejskich w Polsce. Warto również stworzyć sieć szkół i ośrodków edukacyjnych, umożliwia- oraz odpowiedzialności za naszą Planetę. Istotne jest zatem wprowadzenie zajęć praktycznych i terenowych, pozwa- jących wymianę doświadczeń pomiędzy tymi instytucjami, a także pozwalających na prowadzenie dialogu z placówka- lających na bezpośredni kontakt z naturą. Zgodnie z rekomendacjami wynikającymi z rozdziałów VI i VII, Ministerstwo mi europejskimi. Edukacji i Nauki, na drodze rozporządzenia, mogłoby wprowadzić obligatoryjne zajęcia poza murami szkoły – w liczbie co najmniej 5 godzin tygodniowo. Co więcej, rekomenduje się, aby MEiN sfinansował ogólnopolski projekt pozwalający Wsłuchajmy się w głos młodzieży! na stworzenie szkolnych ogrodów, w których odbywałaby się część zajęć lekcyjnych. • Młodzież od dawna inspiruje dorosłych do podejmowania działań dla ochrony planety – w końcu to młodym ludziom przyjdzie żyć ze skutkami zmiany klimatu. Koniecznym jest więc wsłuchanie się w ich postulaty i nawoływania. Młodzi Gdzie zacząć? bardzo często proponują innowacyjne rozwiązania, wnosząc do dyskusji unikatową perspektywę. W rozdziale III może- • Zacząć należy od siebie – dlatego też raport ten proponuje przeprowadzenie szkoleń z zakresu zmiany klimatu my przeczytać o postulatach i działaniach na rzecz edukacji klimatycznej, zarówno Młodzieżowego Strajku Klimatycz- dla decydentek i decydentów, w szczególności pracowników Ministerstwa Edukacji i Nauki, a także ekspertów przygoto- nego, jak i Młodzieżowej Rady Klimatycznej. wujących założenia podstawy programowej, członków Rad Opiniujących, Rad Społecznych działających przy Ministrze. • Korzystając z doświadczenia i ambicji młodzieży do wprowadzenia kompleksowej i powszechnej edukacji klima- • Należy również pamiętać, że wprowadzenie wszelkich zmian powinno wiązać się ze społeczną akceptacją. Istotnym tycznej, przedstawiciele i przedstawicielki rządowi powinni przede wszystkim nawiązać szerszy dialog z młodym po- jest więc zaangażowanie w proces reformy grona ekspertów, naukowców i naukowczyń, rodziców, młodzieży, nauczy- koleniem, wysłuchać ich głosu, obaw i propozycji. To przede wszystkim młodych dotyczy temat poruszany w tym cieli i nauczycielek, czy edukatorek i edukatorów. Jedynie dzięki międzypokoleniowemu i międzyinstytucjonalnemu raporcie. Szukanie rozwiązań nie może odbywać się bez nich. dialogowi możliwe jest kompleksowe wsłuchanie się i uwzględnienie głosów obywateli i obywatelek. 22 kwietnia 2021 r., w Światowym Dniu Ziemi, UN Global Compact Network Poland, WWF Polska, Młodzieżowy Strajk Klimatyczny, Polski Klub Ekologiczny Okręg Mazowiecki, IKEA Retail Polska oraz Onet.pl, wspólnie, jako partnerzy, rozpoczęli kampanię społeczną "TAK! dla edukacji klimatycznej".

W ramach akcji zbierane były podpisy pod petycją za wprowadzeniem edukacji klimatycznej w polskich szkołach, które zostały przekazane Ministrowi Edukacji i Nauki podczas oficjalnej premiery raportu „Edukacja klimatyczna w Polsce” 15 lipca 2021 r.

Liczbę osób popierających inicjatywę można sprawdzić na stronie: www.edukacjaklimatyczna.com WYDAWCA: UN Global Compact Network Poland ul. Emilii Plater 25/64 00-688 Warszawa

REDAKCJA: Kamil Wyszkowski Marta Rogalska Zofia Piwowarek Sylwia Łyskawka Julia Szymczakiewicz

Projekt graficzny i skład: Studio LOGO Michał Bodych

Druk: Mazowieckie Centrum Poligrafii

Specjalne podziękowania dla redaktorów: Kuba Antoszewski, Kantar Polska Ewa Całus, Ekspertka UN Global Compact Network Poland Mateusz Galica, Lata Dwudzieste Mikołaj Gumulski, Młodzieżowy Strajk Klimatyczny dr Andrzej Kassenberg, Instytut na rzecz Ekorozwoju Tomasz Kobylański Sylwia Łyskawka, Młodzieżowa Rada Klimatyczna dr hab. Piotr Swacha, Katedra Socjologii Instytutu Nauk Socjologicznych i Pedagogiki SGGW dr hab. inż. Zbiegniew Karaczun, Katedra Ochrony Środowiska i Dendrologii Instytutu Nauk Ogrodniczych SGGW, Ekspert Koalicji Klimatycznej Wydrukowanie tego raportu w wersji papierowej pochłonęło 2,025 kg CO2. Przeczy- tanie tego raportu w wersji elektronicznej, zgodnie z badaniami energuide.be, pochło- nęło 0,02-0,06 kg CO2 (w zależności od modelu laptopa). Pamiętaj jednak o śladzie węglowym wytworzonym podczas produkcji Twojego urządzenia elektronicznego!