P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ŁABISZYN (358)

Warszawa 2007

Autorzy: Krzysztof Seifert*, Krystyna Wojciechowska**, Izabela Bojakowska*, Anna Bli źniuk*, Paweł Kwecko*, Stanisław Wołkowicz*

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Jacek Ko źma* we współpracy z Markiem Czerskim* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Marta Sołomacha*

* - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ......

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007

Spis tre ści I. Wst ęp – K. Seifert ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Seifert ...... 3 III. Budowa geologiczna – K. Seifert ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – K. Seifert ...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – K. Seifert ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – K. Seifert ...... 16 VII. Warunki wodne – K. Seifert ...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska - ...... 21 1. Gleby – A.Bli źniuk, P. Kwecko ...... 21 2. Osady – I. Bojakowska ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – S.Wołkowicz ...... 25 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – K. Seifert ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Seifert ...... 34 XII. Zabytki kultury – K. Seifert ...... 37 XIII. Podsumowanie – K. Seifert ...... 38 XIV. Literatura...... 40

I. Wst ęp

Arkusz Łabiszyn Mapy geo środowiskowej Polski (MGsP) w skali 1:50 000 został wy- konany w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w 2007 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano informacje zamieszczone na arkuszu Łabiszyn Mapy geo- logiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2002, przez SEGI-AT Sp. z o.o. w Warszawie (Krogulec, Wierchowiec, 2002). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MGsP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, składowanie odpadów i geochemia środowiska, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromną po- moc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dla opracowania mapy zebrano i wykorzystano materiały pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziału Ochrony Środowiska Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy, Wojewódzkiego Inspektora- tu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych w Toru- niu, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Informacje zweryfikowano podczas zwiadu terenowego. Dane dotycz ące złó Ŝ wyst ępuj ących na obszarze arkusza zestawiono w kartach infor- macyjnych do banku danych ści śle zwi ązanego z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Łabiszyn poło Ŝony jest mi ędzy 52°50’ i 53°00’ szeroko ści geograficz- nej północnej oraz mi ędzy 17°45’ i 18°00’ długo ści geograficznej wschodniej. Administra-

3 cyjnie nale Ŝy do województwa kujawsko-pomorskiego, obejmuj ąc fragmenty pi ęciu powia- tów: nakielskiego (miasto i gmina Szubin), Ŝni ńskiego (miasta i gminy śnin, Łabiszyn i Bar- cin), bydgoskiego (gmina Nowa Wie ś Wielka), mogile ńskiego (gmina D ąbrowa) i inowro- cławskiego (gmina Złotniki Kujawskie). Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (1998) północna cz ęść obszaru arkusza poło Ŝona jest w granicach mezoregionu Kotlina Toru ńska, nale Ŝą cego do makroregionu Pradolina To- ru ńsko-Eberswaldzka. Pozostała cz ęść nale Ŝy do makroregionu Pojezierze Wielkopolskie. Zachodni ą, południow ą i południowo-wschodni ą cz ęść zajmuje mezoregion Pojezierze Gnie źnie ńskie i tylko fragment wschodniego obszaru arkusza nale Ŝy do mezoregionu Równi- na Inowrocławska (fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Łabiszyn na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów, 3 – wi ększe jeziora Mezoregiony Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.11 – Pojezierze Chełmi ńskie Mezoregiony Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.35 – Kotlina Toru ńska Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.53 – Pojezierze Chodzieskie, 315.54 – Pojezierze Gnie źnie ńskie, 315.55 – Równina Inowrocławska

Pod wzgl ędem geomorfologicznym południowo-zachodnia, południowa i cz ęś ciowo wschodnia cz ęść obszaru (okolice miejscowo ści: Chomętowo, Wawrzynek, Januszkowa i Gó-

4 ry) stanowi falist ą wysoczyzn ę morenow ą. Na wschód od Łabiszyna rozci ąga si ę strefa wy- dłu Ŝonych równole Ŝnikowo wałów i pagórków morenowych, w śród których przewa Ŝaj ą for- my o długo ści do 2 km. Równiny sandrowe zajmuj ą obszar poło Ŝony na zachód od doliny Noteci, od okolic Smolnik i Smolarni przez Łabiszyn po Smerzyn. Lokalnie wyst ępują tak Ŝe ozy, kemy i tarasy kemowe oraz formy pochodzenia eolicznego – wydmy i równiny piasków przewianych. Tarasy pradolinne erozyjno-akumulacyjne wyst ępuj ą w dolinie Noteci. Na obszarze wysoczyzny rozwin ęły si ę gleby wysokich klas bonitacyjnych wykształco- ne jako brunatne, czarnoziemy i szare gleby le śno-łąkowe oraz czarne ziemie. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego rozlokowane s ą głównie w dolinie Noteci. Lasy zajmuj ą znaczne powierzchnie w cz ęś ci północnej i centralnej. Du Ŝy, zwarty kompleks lasów poło Ŝony jest na północ i zachód od Łabiszyna, a mniejsze – w okolicach Lubostronia, Nowin i Barcina. Cech ą charakterystyczn ą tych lasów jest dominacja jednego gatunku – sosny. W opisywanym rejonie roczna suma opadów jest jedn ą z najni Ŝszych w kraju i nie si ęga 500 mm. Średnia temperatura roczna wynosi 8,0°C (Wo ś, 1999). W obr ębie omawianego obszaru połoŜone s ą trzy miasta – śnin (siedziba powiatu), Ła- biszyn i Barcin (siedziby gmin). W śninie do najwi ększych zakładów przemysłowych nale Ŝy cukrownia oraz zakłady przetwórstwa rolnego. W Łabiszynie znajduj ą si ę m.in.: zakłady przemysłu drzewnego (Fabryka Mebli „MEBEL”), chemicznego („Stomil” SA) i spo Ŝywcze- go (gorzelnia, zakłady mi ęsne). W Barcinie zlokalizowano zakłady przemysłu mięsnego i fa- bryk ę mebli. Najwi ększym zakładem przemysłowym w tym rejonie jest „Lafarge Cement Polska” SA – Zakłady „Kujawy” w Bielawach (siedziba poza obszarem arkusza). Jest to w północnej cz ęś ci Polski najwi ększy producent kruszywa dla drogownictwa i budownictwa, wapna nawozowego oraz m ączki wapiennej stosowanej jako wypełniacz do mas bitumicz- nych. Na terenie arkusza zlokalizowana jest cz ęść Kopalni „Wapienno” wraz z zakładem przeróbczym. W pozostałych, mniejszych miejscowo ściach znajduj ą si ę głównie zakłady przetwórstwa rolnego i drzewnego (m.in. Zakłady Masarskie w Jabłówku, „Bacutil” w Anto- niewie). Eksploatowane s ą tu równie Ŝ liczne zło Ŝa kruszywa naturalnego. Opisywany teren posiada dobrze rozwini ętą sie ć dróg. Drogi wojewódzkie ł ącz ą Łabi- szyn ze śninem (nr 253) i Barcinem (nr 254), a śnin z Barcinem droga nr 251. Pozostałe wi ększe miejscowości poł ączone s ą gminnymi drogami asfaltowymi. W południowej cz ęś ci przebiega magistrala kolejowa ł ącz ąca Inowrocław z Barcinem, śninem i dalej z Poznaniem.

5 III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Łabiszyn przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łabiszyn (Uniejowska, Nosek, 1990) wraz z objaśnieniami (Uniejowska, Nosek, 1992). Obszar arkusza le Ŝy na pograniczu Wału Pomorskiego, Wału Kujawskiego i Niecki Mogile ńskiej. Najstarszymi osadami poznanymi na tym obszarze s ą piaskowce jury dolnej o mi ąŜ szo ści powyŜej 400 m. Zostały one stwierdzone wierceniami. Kompleks osadów jury środkowej wykształconych w postaci: mułowców, margli, dolomitów, wapieni, piaskowców i iłowców ma mi ąŜ szo ść powy Ŝej 160 m. Skały te odsłaniaj ą si ę na południe od Barcina. Naj- pełniejszy profil osadów zaliczonych do jury górnej stwierdzono w kamieniołomie „Wapien- no” (rejon Barcina). Wyst ępuj ą one w postaci: margli, iłowców marglistych, wapieni, niekie- dy dolomitów. Ł ączna mi ąŜ szo ść osadów jury górnej osi ąga warto ści powyŜej 800 m. Margle wieku kredowego udokumentowane zostały jedynie w jednym otworze, w rejonie Murczyna. Są to utwory marglisto-mułowcowo-ilaste o mi ąŜ szo ści około 20 m, na których zalegaj ą utwory trzeciorz ędu (paleogenu i neogenu). Osady paleogenu (oligocen), o mi ąŜ szo ści do 10 m, zostały stwierdzone w licznych (ponad 30) otworach zlokalizowanych na opisywanym obszarze. Brak ich jedynie w granicach struktury Barcina-Zalesia (południowo-wschodnia cz ęść terenu arkusza). Kompleks osadów oligoce ńskich wykazuje charakterystyczn ą trój- dzielno ść litologiczn ą – w dolnej cz ęś ci wyst ępuj ą piaski i piaskowce kwarcowe z glaukoni- tem, środkowe ogniwo stanowi ą mułki, mułowce i iły, a w górnej cz ęś ci znajduj ą si ę piaski kwarcowo-glaukonitowe. Na nich le Ŝą osady neogenu, a ich stropowa powierzchnia jest wy- ra źnie zró Ŝnicowana morfologicznie. Osady mioce ńskie wykazuj ą dwudzielno ść litologiczn ą: piaski, iły, mułki z przewarstwieniami w ęgla brunatnego le Ŝą w podło Ŝu kompleksu ilasto- mułowcowego. Osady pliocenu wykształcone s ą w postaci: iłów pstrych, mułków, piasków, piasków ze Ŝwirami oraz w ęglem brunatnym. Ich ł ączna mi ąŜszo ść si ęga kilkunastu metrów. Osady czwartorz ędowe wyst ępuj ą prawie na całym obszarze arkusza Łabiszyn, z wyj ątkiem południowo-wschodniej jego cz ęś ci, gdzie odsłaniaj ą si ę osady jury środkowej i górnej. Mi ąŜ szo ść skał czwartorz ędowych jest zmienna i uzale Ŝniona od ukształtowania powierzchni podło Ŝa, wynosi średnio 30–40 m. Najwi ększe ich mi ąŜ szo ści (90–120 m) stwierdzono w strefach kopalnych dolin, w okolicach Smolnik, Murczyna, Obielewa i Anto- niewa. Utwory plejstocenu s ą reprezentowane przez osady piaszczysto-ilaste zlodowace ń po- łudniowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich oraz utwory interglacjałów mazo- wieckiego i eemskiego (fig. 2).

6 Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Wąbrze źno na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

7 W trakcie zlodowace ń południowopolskich akumulowane były osady wodnolodowco- we, lodowcowe i zastoiskowe. Ocieplenie klimatu na pocz ątku okresu interglacjalnego spo- wodowało uruchomienie intensywnych procesów erozji rzecznej i denudacji na powierzchni wysoczyzn. Powstały gł ębokie obni Ŝenia rozcinaj ące podło Ŝe czwartorz ędu, które były praw- dopodobnie wykorzystywane przez sie ć rzeczn ą. W okresie tym akumulowane były tak Ŝe piaski i Ŝwiry rzeczne w dwóch cyklach sedymentacyjnych. Osady zlodowace ń środkowopolskich to: iły i mułki zastoiskowe, piaski lodowcowe i wodnolodowcowe (nawiercone w dolinach rzecznych) oraz gliny zwałowe (stwierdzone w obni Ŝeniach podło Ŝa czwartorz ędowego). W interglacjale eemskim nast ąpiło wzmo Ŝenie procesów denudacji i erozji rzecznej. W tym czasie akumulowane były mułki oraz piaski i Ŝwiry rzeczne głównie w dolinach rzecznych. Osady zlodowace ń północnopolskich reprezentowane s ą przez dwa kompleksy: piaszczysto-Ŝwirowy oraz gliniasty. W holocenie powstały piaszczysto-Ŝwirowe tarasy zalewowe oraz piaski, miejscami piaski i mułki jeziorne w misach jezior: śni ńskiego, G ąbi ńskiego, Skrzynka i wielu mniej- szych. Obni Ŝenia bezodpływowe wypełnione zostały namułami piaszczystymi i torfowymi. Znaczne obszary wyst ępowania torfów znajduj ą si ę w dolinie Noteci, zwłaszcza na odcinku od Łabiszyna po Jezioro Sadłogoszcz oraz w licznych obni Ŝeniach bezodpływowych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Łabiszyn udokumentowano 25 zło Ŝa kopalin, w tym jedno w ęgla brunatnego (kopalina podstawowa), jedno wapieni i margli (kopalina pospolita), trzy piasków kwarcowych (kopalina pospolita) i dwadzie ścia kruszywa naturalnego (kopalina pospolita). Węgiel brunatny jest wieku mioce ńskiego, wapienie i margle – jurajskiego, a pozostałe kopa- liny s ą wieku czwartorz ędowego. Z bilansu zasobów zostały skre ślone dwa zło Ŝa – iłów ce- ramiki budowlanej „Załachowo” i kruszywa naturalnego „Smogorzewo IV” (tabela 1).

W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza udokumentowano w kategorii C 2 zło Ŝe węgla brunatnego „Szubin” (Pudło, Sztromwasser, 1984). Zajmuje ono powierzchni ę 2 355 ha i poło Ŝone jest w wi ększo ści na terenie arkusza śnin. Seria zło Ŝowa ma mi ąŜ szo ść od 3,0 m do 9,3 m ( średnio 4,6 m). Wyst ępuje ona pod nadkładem piasków, glin zwałowych, mułków i iłów o średniej grubo ści 64,6 m. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalin ą jest węgiel ziemisty mi ękki z przerostami ksylitów o barwie od czerwono-brunatnej do brunatno- czarnej. Charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi średnimi parametrami jako ściowymi: warto ść opa- łowa – 7 315 kJ/kg, zawarto ść popiołu – 30,92%, zawarto ść siarki całkowitej – 2,63%, pra-

8 smoły – 9,67% i alkaliów – 0,07%. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (N/Z) wynosi średnio 14,9. To spowodowało, Ŝe zasoby geologiczne w ęgla zostały zakwalifikowa- ne do pozabilansowych. Na południe od Barcina zlokalizowane jest jedno z trzech pól zło Ŝa wapieni i margli

„Barcin-Piechcin-Pako ść ”, udokumentowanego w kategorii B, C 1 i C 2 (Szuwarzy ńska, 1999). Całkowita powierzchnia zło Ŝa wynosi 440 ha. Seria zło Ŝowa ma mi ąŜ szo ść od 5,9 m do 120,5 m (średnio 79,6 m). Nadkład zło Ŝa o średniej mi ąŜ szo ści 15,8 m buduj ą gliny piaszczyste, piaski i iły. Stosunek N/Z ma warto ść 0,20. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Parametry jako ściowe kopaliny s ą nast ępuj ące: zawarto ść CaO od 42,7% do 54,9% ( średnio 51,7%); MgO od 0,16% do 3,9% ( średnio 0,64%); Fe 2O3 od 0,08% do 4,2% ( średnio 0,35%); SiO 2 od 9,1% do 9,4%;

Al 2O3 od 1,0% do 2,4%. Wytrzymało ść wapieni i margli na ściskanie wynosi od 53,5MPa do 104 MPa; ścieralno ść na tarczy Boehmego od 0,41 cm do 0,87 cm, a nasi ąkliwo ść od 0,4% do 8,2%. Parametry te kwalifikuj ą kopalin ę do zastosowania w przemy śle cementowym, wa- pienniczym, chemicznym (soda), kruszyw budowlanych i drogowych oraz nawozów wapien- nych. W zło Ŝu tym jako kopalin ę towarzysz ącą udokumentowano piaski kwarcowe do pro- dukcji cegły wapienno-piaskowej. Wyst ępuj ą one w nadkładzie i charakteryzuj ą si ę zró Ŝni- cowan ą mi ąŜ szo ści ą (od 1 m do 23 m). S ą to piaski drobno- i średnioziarniste, z niewielk ą zawarto ści ą zanieczyszcze ń ilastych i brakiem zanieczyszcze ń organicznych. Charakteryzuj ą si ę one zawarto ści ą krzemionki (SiO 2) od 81,8% do 94,9% ( średnio 91,5%), alkaliów

(Na 2O+K 2O) od 0,4% do 2,2% ( średnio 0,95%), Fe 2O3 od 0,28% do 2,3% ( średnio 0,76%). Piaski kwarcowe jako samodzielna kopalina przydatna do produkcji cegły wapienno- piaskowej zostały udokumentowane w dwóch zło Ŝach „Barcin” i „Smolniki”.

Zło Ŝe „Barcin” zostało rozpoznane w kat. B i C 1 (Bujalska, 1977). Zajmuje ono po- wierzchni ę 11 ha i poło Ŝone jest w północnej cz ęś ci Barcina. Pod średnim nadkładem 3,91 m piasków gliniastych i glin piaszczystych zalegaj ą piaski kwarcowe o mi ąŜ szo ści od 6,3 m do 16,1 m, średnio 10,2 m. Zło Ŝe „Barcin” ma form ę pokładow ą i jest zawodnione. Parametry jako ściowe kopaliny s ą nast ępuj ące: zawarto ść SiO 2 od 91,08% do 93,9%, alkaliów

(Na 2O+K 2O) od 0,3% do 1,1%, Fe 2O3 od 0,24% do 0,48%, Zawarto ść frakcji 0,05-0,5 mm waha si ę od 74,1% do 90,3%, a frakcji 0,5-2,0 mm od 6,2% do 23,4%.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Numer Wiek Wydobycie (tys. ton Kategoria zagospodaro- Wykorzystanie Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu (tys. ton) Klasyfikacja zło Ŝa Nazwa zło Ŝa tys. m 3*) rozpoznania wania kopaliny ograniczenia na kopaliny litologiczno (tys. m 3)* zło Ŝa eksploatacji mapie -surowcowego wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) klasy 1-4 klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 tylko poza- 1 Szubin* Wb Tr C N - E 3 B Gl, L bilansowe 2

2 Smolniki pki Q 5 448* C2 N - Scb 3 A -

3 Łabiszyn-Wie ś** p Q 62,24 C1 Z - Skb, Sd 4 A -

4 Smogorzewo pŜ Q 191 C1* N - Skb, Sd 4 A -

5 Smogorzewo II p Q 15 C1* Z - Skb, Sd 4 A -

6 Smogorzewo III p Q - C1 Z - Skb, Sd 4 A - 10 10

7 Je Ŝewo I p Q 579 C1 G* - Skb, Sd 4 A -

8 Załachowo I p Q 353 C1 G 4 Skb, Sd 4 A -

9 Łabiszyn p Q 3 573 C2 Z - Skb, Sd 4 A -

10 Łabiszyn I pŜ Q 784 C1* Z - Skb, Sd 4 A -

11 Wawrzynki I p Q 48 C1 G 6 Skb, Sd 4 A -

12 Barcin pki Q 1 848* B,C 1 Z - Scb 3 B Gl wme J 1 013 407 B,C ,C G 4 446 Sc, Sw, Ch, 3 B Gl Barcin-Piechcin- 1 2 13 Skb, Sd, Sr Pako ść * pki Q 2 504* B,C 1,C 2 G 15* Scb 3 B Gl

14 Nowe D ąbie I p Q 286 C1 G* - Skb, Sd 4 A -

15 Nowe D ąbie I-1*** p Q 162,38 C1 G** - Skb, Sd 4 A -

16 Nowe D ąbie II** p Q 1 019,4 C1 G* - Skb, Sd 4 A -

17 Nowe D ąbie III*** p Q 68,5 C1 G* - Skb, Sd 4 A -

18 Nowe D ąbie IV*** p Q 84,7 C1 G* - Skb, Sd 4 A -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

19 Smogorzewo V pŜ Q 68 C1 G* - Skb, Sd 4 A -

20 Smogorzewo VI** p Q 124,29 C1 G* - Skb, Sd 4 A - Smogorzewo VI- 21 p Q 135,34 C G** - Skb, Sd 4 A - 1*** 1

22 Załachowo II pŜ Q 13 C1 Z - Skb, Sd 4 A -

23 Załachowo III p Q 89 C1 G* - Skb, Sd 4 A -

24 Załachowo IV*** pŜ Q 82,81 C1 G* - Skb, Sd 4 A - Załachowo i(ic) Tr ZWB Smogorzewo IV p Q ZWB

Rubryka 2: * – zło Ŝe cz ęś ciowo poło Ŝone na obszarze s ąsiedniego arkusza, ** - zasoby wg dodatku do dokumentacji *** – zło Ŝe jeszcze nieuj ęte w systemie MIDAS, zasoby podano wg dokumentacji Rubryka 3: i(ic) – surowce ilaste ceramiki budowlanej, p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, pki – piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej, Wb – w ęgiel brunatny, wme – wapienie i margle

11 11 Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Tr – trzeciorz ęd, J – jura Rubryka 6: C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝe: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z Bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej w ma- teriałach archiwalnych, * – zło Ŝe eksploatowane po 2005 roku, ** – zło Ŝe zagospodarowane, nieeksploatowane, Rubryka 9: kopaliny: E – energetyczne, Sc – cementowe, Sw – wapiennicze, Scb – ceramiki budowlanej, Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe, Sr – rolnicze, Ch – chemiczne Rubryka 10: zło Ŝe: 3 – rzadkie tylko w regionie w którym wyst ępuje udokumentowane zło Ŝe, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝe: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, L – ochrona lasów

Zło Ŝe „Smolniki” zostało rozpoznane w kat. C 2 (Marciniak, 1971). Poło Ŝone jest ono w odległo ści około 1 km na południowy zachód od osady Smolniki i zajmuje powierzchni ę 61,95 ha. Zło Ŝe to jest suche. Pod średnim nadkładem 0,46 m zbudowanym z gleby, piasków i piasków gliniastych wyst ępuje pokład piasków kwarcowych o mi ąŜ szo ści od 3,5 m do

14,8 m, średnio 9,53 m. Parametry jako ściowe kopaliny s ą nast ępuj ące: zawarto ść SiO 2 od

83,7% do 94,0% ( średnio 88,0%), alkaliów (Na 2O+K 2O) od 1,4% do 2,0% ( średnio 1,75%);

Fe 2O3 od 0,6% do 1,3% ( średnio 0,9%). Zawarto ść frakcji 0,05–0,5 mm waha si ę od 77,6% do 94,0%, a frakcji 0,5-2,0 mm od 0,2% do 0,8%. Piaski te nadaj ą si ę do produkcji cegły pia- skowo-wapiennej klasy 100. W pozostałych 20 zło Ŝach udokumentowane zastało kruszywo naturalne. Piaski i Ŝwiry wyst ępuj ą w pi ęciu zło Ŝach: „Łabiszyn I” (U ścinowicz, 1982), „Smogorzewo” (Solczak, 1983), „Smogorzewo V” (Zeniuk-Hoza, 2004), „Załachowo II” (Przybysławski, 2006a) i „Za- łachowo IV” (Przybysławski 2006b), a piaski w 15 zło Ŝach: „Je Ŝewo I” (Zeniuk-Hoza, Pie- karska, 1999), „Łabiszyn” (Kudli ńska, 2003), „Łabiszyn-Wie ś” (Zeniuk-Hoza, Piekarska, 2005), „Nowe D ąbie I” (Zeniuk-Hoza, Piekarska, 2003), „Nowe D ąbie I-1” (Zeniuk-Hoza, Piekarska, 2006), „Nowe D ąbie II” (Matuszewski, 2005a), „Nowe D ąbie III” (Matuszewski, 2005b), „Nowe D ąbie IV” (Matuszewski, 2005c), „Smogorzewo II” (Urbański, 1991), „Smo- gorzewo III” (Urba ński, 1998), „Smogorzewo VI” (Zeniuk-Hoza, 2006a), „Smogorzewo VI- 1” (Zeniuk-Hoza, 2006b), „Wawrzynki I” (Zeniuk-Hoza, 1998), „Załachowo I” (Kudli ńska, 1997) i „Załachowo III” (Przybysławski, 2003). Tylko zasoby w trzech zło Ŝach zostały udo- kumentowane w formie karty rejestracyjnej – „Smogorzewo”, „Smogorzewo II” i „Łabiszyn

I”, w pozostałych w kat. C 1. Z wyj ątkiem zło Ŝa piasków „Wawrzynki I” wszystkie pozostałe poło Ŝone s ą w dolinie Noteci i zgrupowane w rejonie Łabiszyn-Smogorzewo-Nowe D ąbie. Kruszywo naturalne nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie ogólnym i drogownictwie. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe dla tych złó Ŝ uj ęto w tabeli 2. W zło Ŝu piasków i Ŝwirów „Łabiszyn I” i „Załachowo IV” udokumentowano piaski jako kopalin ę towarzysz ą- cą. W zło Ŝu „Łabiszyn I” ich mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 1,1 m do 8,1 m ( średnio 3,6 m), punkt piaskowy (zawarto ść ziarn <2 mm) od 83,0% do 100% ( średnio 91,9%), a zawarto ści pyłów mineralnych waha si ę od 0,7% do 11,2% ( średnio 3,1%). Natomiast w zło Ŝu „Załachowo IV” mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 2,6 m do 4,9 m ( średnio 3,75 m); punkt piaskowy od 80,57% do 96,62% ( średnio 86,13%), a zawarto ści pyłów mineralnych waha si ę od 0,11% do 0,26% (średnio 0,21%). Piaski z tych złó Ŝ nadaj ą si ę do wykorzystania w budownictwie ogólnym i drogownictwie.

12 Pod wzgl ędem konfliktowo ści z elementami ochrony środowiska tylko zło Ŝe w ęgla brunatnego „Szubin”, wapieni i margli „Barcin-Piechcin-Pako ść ” oraz piasków kwarcowych „Barcin” uznano za konfliktowe. Przyczyn ą ich konfliktowo ści jest poło Ŝenie w obr ębie gleb chronionych i lasów („Szubin”) lub gleb chronionych („Barcin-Piechcin-Pako ść ” i „Barcin”). Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kruszywa naturalnego Parametry geologiczno-górnicze Parametry jako ściowe

ść

)

2 ść ść ) 3 ść Nazwa zło Ŝa pyłów szo ść a (m) a (m sionym nasypowa Ŝ N/Z Ŝ ę ąŜ ść Mg/m w stanie Grubo zło zło Zawarto Mi utrz sto nadkładu (m) Powierzchnia ę mineralnych (%) Mrozoodporno Zawarto ziarn < 2 mm (%) -ubytek masy (%) G 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2,5-12,6; 0,2-0,3; 90,7-99,6; 0,02-0,5; 1,68-1,71; Je Ŝewo I 34 758 0,02 * śr. 9,8 śr. 0,2 śr. 97,1 śr. 0,22 śr. 1,69 1,1-13,7; 0,2-1,5; 43,4-100; 0,7-5,4; Łabiszyn 642 206 0,05 0,7-3,3 * śr. 7,55 śr. 0,42 śr. 77,6 śr. 2,8 207 525 1,9-10,9; 0,2-1,3; 36,2-72,6; 1,0-5,7; Łabiszyn I 0,09 * * (3 pola) śr. 4,7 śr. 0,4 śr. 57,4 śr. 2,8 3,6-9,6; 0,2-3,6; 80,9-100; 2,7-3,6; Łabiszyn-Wie ś 16 540 0,25 * * śr. 7,2 śr. 1,8 śr. 94,4 śr. 3,1 5,6-5,8; 0,2-0,4; 99,3-100 0,5-1,3; 1,69-1,76; Nowe D ąbie I 17 304 0,06 * śr. 5,65 śr. 0,3 śr. 99,88 śr. 0,8 śr. 1,72 5,6-5,8; 0,2-0,4; 99,3-100; 0,5-1,3; 1,69-1,76; Nowe D ąbie I-1 17 146 0,06 * śr. 5,66 śr. 0,3 śr. 99,88 śr. 0,8 śr. 1,72 5,5-11,0; 0,3-1,6; 99,3-100; 3,7-8,5; 1,71-1,75; Nowe D ąbie II 69 200 0,1 * śr. 8,3 śr. 0,8 śr. 99,8 śr. 5,9 śr. 1,74 6,5-11,0; 0,4-1,0; 99,9-100; 3,7-4,6; 1,74-1,75; Nowe D ąbie III 4 183 0,08 * 8,8 śr. 0,7 99,9 śr. 4,0 śr. 1,74 6,5-11,0; 0,5-1,0; 99,9-100; 3,7-4,6; 1,74-1,75; Nowe D ąbie IV 5 263 0,1 * 8,7 śr. 0,8 99,9 śr. 4,0 śr. 1,74 6,3-16,7; 0,2-5,0; 47,2-75,2; 1,9-5,1; 1,9-3,2; Smogorzewo 9 196 0,13 * śr. 11,3 śr. 1,5 śr. 62,3 śr. 3,4 śr. 2,5 4,2-16,3; 0,1-2,0; 64,8-100; 1,0-5,8; Smogorzewo II 6 160 0,03 * * śr. 9,4 śr. 0,6 śr. 89,4 śr. 3,1 2,0-6,6; 0,2 -0,3; 85,68-91,8; 1,3-1,6; Smogorzewo III 9 790 0,04 * * śr. 4,7 śr. 0,2 śr. 89,7 śr. 1,5 4,0-6,3; 0,1-3,7; 58,6-96,3; 0,7-12,3; 1,67-1,72; Smogorzewo V 6 200 0,50 * śr. 5,7 śr. 2,1 śr. 72,5 śr. 3,0 śr. 1,71 4,3-4,7; 0,2-0,4; 100-100; 4,2-4,9; 1,53-1,58; Smogorzewo VI 17 010 0,01 * śr. 4,5 śr. 0,3 śr. 100 śr. 4,7 śr. 1,56 Smogorzewo 4,3-4,7; 0,2-0,4; 100-100; 4,2-4,9; 1,53-1,58; 18 630 0,01 * VI-1 śr. 4,5 śr. 0,3 śr. 100 śr. 4,7 śr. 1,56 2,0-4,7; 0,2-0,6; 100-100; 1,5-4,0; Wawrzynki I 11 182 0,09 * * śr 4,2 śr. 0,3 śr. 100 śr. 2,47 3,3-5,5; 0,3-1,5; 82,6-99,6; 0,8-6,9; Załachowo I 56 040 0,15 * * śr. 4,1 śr. 0,6 śr. 91,8 śr. 3,2 5 798 0,7-2,3; 0,1-0,9; 0,14- 25,1-60,2; 0,34-4,09; 1,88-2,02; Załachowo II * (2 pola) śr. 1,25 śr. 0,58 1,0 śr. 49,54 śr. 1,76 śr. 1,94 3,1-5,3; 0,5-1,4; 68,9-79,9; 2,0-3,4; Załachowo III 10 327 0,23 * * śr. 4,4 śr. 1,0 śr. 76,5 śr. 2,7 2,0-3,8; 0,4-0,8; 0,11- 46,19-68,19; 0,11-2,56; 1,90-2,05; Załachowo IV 18 024 * śr. 2,65 śr. 0,62 0,33 59,97 śr. 0,85 śr. 1,95 * - nie badano

13 Stopie ń konfliktowo ści zło Ŝa, w przypadku, gdy przewidywany obszar jego eksploatacji przekracza 2 ha, uzgodniono z geologiem wojewódzkim w Bydgoszczy, a w przypadku eks- ploatacji do 2 ha z geologiem powiatowym w śninie.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Łabiszyn zagospodarowanych jest 14 złó Ŝ, w 12 prowadzi si ę eks- ploatacj ę. Kopalnie wydobywaj ą wapienie i margle, piaski kwarcowe i kruszywo naturalne. Najwi ększym zakładem górniczym jest Kopalnia „Wapienno” nale Ŝą ca do „Lafarge Cement Polska” SA, eksploatuj ąca zło Ŝe wapieni i margli „Barcin-Piechcin-Pako ść ”. U Ŝyt- kownik zło Ŝa uzyskał koncesj ę wa Ŝną do wrze śnia 2014 roku. Utworzono obszar górniczy o powierzchni 1 089 ha i teren górniczy zajmuj ący 2 059 ha. Wapienie i margle urabiane s ą przy pomocy materiałów wybuchowych, a urobek dostarczany do pobliskiego zakładu prze- twórczego, gdzie produkowane s ą grysy ró Ŝnych frakcji dla drogownictwa i budownictwa oraz m ączka wapienna do produkcji nawozów. Piaski kwarcowe (kopalina towarzysz ąca udo- kumentowana jako surowiec do produkcji cegły wapienno-piaskowej) wykorzystywane s ą w przemy śle cementowym jako surowiec koryguj ący. W pozostałych kopalniach eksploatowane jest kruszywo naturalne. Wydobycie prowa- dzi si ę wyrobiskami wgł ębnymi, przy pomocy koparek lub ładowarek. Koncesj ę na wydobycie piasków ze zło Ŝa „Wawrzynki I”, wa Ŝną do ko ńca 2018 roku, uzyskał Urz ąd Miejski w śninie. Utworzono obszar górniczy o powierzchni 1,1 ha i teren górniczy o powierzchni 2,0 ha. Kopalina nie jest poddawana przeróbce i wykorzystywana do budowy dróg. Po wyeksploatowaniu piasków wyrobisko ma by ć przeznaczone pod budow ę wysypiska komunalnego. Pozostałe zło Ŝa s ą zagospodarowane przez prywatnych przedsi ębiorców. W rejonie na zachód od Łabiszyna czynne s ą trzy kopalnie, które wydobywaj ą kopalin ę spod wody. Kon- cesja na eksploatacj ę zło Ŝa „Załachowo I” wa Ŝna jest do ko ńca 2012 roku. Utworzony został obszar górniczy o powierzchni 7,2 ha i teren górniczy zajmuj ący 12,0 ha. Piaski sprzedawane są bez przeróbki. Taka sama kopalina wydobywana jest ze zło Ŝa „Załachowo III”, w obszarze górniczym o powierzchni 1,0 ha i terenie górniczym – 1,2 ha. Koncesja jest wa Ŝna do ko ńca 2008 roku. Wydobyte piaski transportowane s ą do zakładu przeróbczego zlokalizowanego około 0,5 km na wschód od zło Ŝa. W zakładzie tym, w procesie przesiewania, uzyskuje si ę frakcj ę piaszczyst ą i Ŝwirow ą. Eksploatacja zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Załachowo IV” mo Ŝe odbywa ć si ę do ko ńca 2010 roku, w obszarze górniczym o powierzchni 1,8 ha, obj ętym tere- nem górniczym zajmuj ącym 1,9 ha. Piaski i Ŝwiry w procesie przesiewania s ą sortowane na

14 ró Ŝne frakcje, w zakładzie przeróbczym zlokalizowanym około 0,3 km na południowy zachód od zło Ŝa. Kolejnym rejonem koncentracji wydobycia kruszywa naturalnego – piasków – s ą okoli- ce Smogorzewa. Koncesja na eksploatacj ę zło Ŝa „Je Ŝewo I” wa Ŝna jest do ko ńca 2009 roku. Obszar górniczy zajmuje powierzchni ę 3,5 ha, a teren górniczy – 6,6 ha. Na eksploatacj ę zło- Ŝa „Smogorzewo V” wydano koncesj ę wa Ŝną do ko ńca 2014 roku. Wydobycie odbywa si ę w obszarze górniczym o powierzchni 0,6 ha i terenie górniczym o powierzchni 1,1 ha. Około 0,8 km na północ od tej kopalni eksploatuje si ę zło Ŝa „Smogorzewo VI”, w obszarze górni- czym zajmuj ącym 1,8 ha, obj ętym terenem górniczym maj ącym 2,2 ha. Ww. kopalnie sprze- daj ą piaski bez przeróbki. Tylko w zło Ŝu „Smogorzewo VI” wydobycie prowadzone jest spod wody. W okolicach Nowego D ąbia eksploatowane s ą cztery zło Ŝa piasków. Najwi ększym jest „Nowe D ąbie II”, z którego wydobycie prowadzi si ę na podstawie koncesji wa Ŝnej do 2012 roku, w obszarze górniczym i terenie górniczym o równej powierzchni – 7,2 ha. W sąsiedztwie tego zło Ŝa eksploatuje si ę zło Ŝe „Nowe D ąbie III” i „Nowe D ąbie IV”, dla których wa Ŝno ść koncesji upływa w styczniu 2009 roku. Wydobycie ze zło Ŝa „Nowe D ąbie III” odbywa si ę w obszarze i terenie górniczym o równej powierzchni – 0,4 ha, podobnie jak ze zło Ŝa „Nowe D ąbie IV”, gdzie powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 0,5 ha. Piaski z tych złó Ŝ s ą pozyskiwane z suchych wyrobisk i sprzedawane bez przeróbki. Około 1,5 km na północny wschód od ww. kopal ń, spod wody wydobywa si ę piaski ze zło Ŝa „Nowe Dąbie I”. Przedsi ębiorca mo Ŝe eksploatowa ć zło Ŝe do wrze śnia 2014 roku. Działalno ść górni- cza prowadzona jest w obszarze górniczym na powierzchni 1,7 ha, obj ętym terenem górni- czym – 4,5 ha. Piaski sprzedawane s ą bez przeróbki. Ten sam przedsi ębiorca uzyskał równie Ŝ koncesj ę na eksploatacj ę północnej cz ęś ci zło Ŝa „Nowe D ąbie I-1”, w obszarze górniczym o powierzchni 0,8 ha i terenie górniczym maj ącym 1,4 ha. Dotychczas jego eksploatacja nie została podj ęta. W przeszło ści eksploatowane było zło Ŝe piasków kwarcowych „Barcin”. Wyrobisko nie zostało zrekultywowane i jest suche. Zaniechana została równie Ŝ eksploatacja piasków i Ŝwi- rów ze zło Ŝa „Łabiszyn I” i piasków ze zło Ŝa „Łabiszyn”. Oba wyrobiska zalane s ą wodą. Równie Ŝ wyrobiska powstałe po eksploatacji złó Ŝ piasków „Smogorzewo II” i „Smogorze- wo III” nie zostały zrekultywowane. Dotyczy to równie Ŝ wybilansowanego zło Ŝa „Smogo- rzewo IV”. Natomiast zło Ŝe piasków „Łabiszyn-Wie ś” było eksploatowane do sierpnia 2007 roku. Po wybilansowanym zło Ŝu iłów ceramiki budowlanej „Załachowo” pozostało wy- robisko wypełnione wod ą.

15 W czasie wizji terenowej w okolicach miejscowo ści Je Ŝewo, Ojrzanowo-Nowiny i Opo- rowo stwierdzono ślady okresowej, niekontrolowanej eksploatacji piasków, a w pobli Ŝu Buszkowa i Kierzkowa piasków i Ŝwirów. Kruszywo wykorzystywane jest w budownictwie indywidualnym, do napraw i budowy dróg.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Łabiszyn wyznaczono jeden obszar perspektywiczny i progno- styczny wyst ępowania wapieni i margli dla przemysłu cementowego oraz dla torfu, a tak Ŝe dwa obszary perspektywiczne dla piasków. Obszar perspektywiczny wyst ępowania wapieni i margli dla przemysłu cementowego zlokalizowany jest na północny zachód i północ od Kopalni „Wapienno”. Jego granic ą jest izolinia nadkładu 50 m. W jego obr ębie wyznaczono obszar prognostyczny (na mapie nr II) o powierzchni 120 ha (tabela 3). Wapienie i margle maj ą średni ą mi ąŜ szo ść 95,0 m i wyst ępu- ją pod nadkładem piasków kwarcowych, glin zwałowych i iłów o średniej grubo ści 36,0 m. Kompleksu w ęglanowego nie przewiercono. Wapienie i margle w obszarze prognostycznym charakteryzuj ą si ę średni ą zawarto ści ą CaO na poziomie 50% i MgO 0,7%, wytrzymało ści ą na ściskanie od 50 do 104 MPa i nasi ąkliwo ści ą od 0,4 do 9%. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Średnia Grubo ść Zasoby Numer Po- kompleksu grubo ść kompleksu w Zasto- obszaru wierzch- Rodzaj litologicz- Parametry nadkła- litologiczno- kategorii sowanie na ma- nia kopaliny no- jako ściowe du surowcowego D kopaliny pie (ha) surowcowe- 1 (m) średnio (m) 3 go (tys. m ) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawarto ść popiołu: śr. 24,3% I 162 t Q 0,2 1,68 2 721 E, Sr stopie ń rozkładu: śr. 28,0% zawarto ść : CaO: śr. 50% MgO: śr. 0,7% Sc, Sw, II 120 wme J 36 95* 427 500 wytrzymało ść na Skb, Sr ściskanie: 50 – 104 MPa nasi ąkliwo ść : 0,4 – 9% Rubryka 3: wme – wapienie i margle Rubryka 4: J – jura Rubryka 7: * – liczone do izolinii nadkładu 50 m oraz gł ęboko ści −50 m n.p.m. Rubryka 9: E – energetyczne, Sc – cementowe, Sw – wapiennicze, Skb – kruszyw budowlanych; Sr – rolnicze

3 Zasoby prognostyczne wapieni i margli w kat. D 1 oszacowano na 427 500 tys. m . Mo- gą one w przyszło ści stanowi ć baz ę surowcow ą dla przemysłu: cementowego, wapienniczego, kruszyw budowlanych i drogowych oraz nawozów wapiennych (Radwan i in., 1990).

16 Wyznaczono dwa obszary perspektywiczne dla kruszywa naturalnego – piasków: na północ od Smolnik (Muszy ńska, 1982) i w s ąsiedztwie udokumentowanych złó Ŝ kruszywa w rejonie Smogorzewa i Je Ŝewa (Uniejowska, Nosek, 1990, 1992). W tych obszarach sonda- mi do gł ęboko ści kilku metrów rozpoznano piaski ró Ŝnoziarniste o mi ąŜ szo ści 2,5–4,0 m, sporadycznie z wkładkami Ŝwirów, nadaj ące si ę do wykorzystania w drogownictwie i budownictwie ogólnym. Bada ń jako ściowych tych piasków nie wykonano. Na omawianym obszarze powszechnie wyst ępuj ą torfowiska niskie. Tworz ą je głównie torfy drzewne, drzewno-trzcinowe i trzcinowo-turzycowe. Niektóre z nich spełniaj ą warunki bilansowo ści (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Wyznaczono obszar perspektywiczny i progno- styczny dla tej kopaliny. Pomi ędzy Barcinem i brzegiem Jeziora Wolickiego zlokalizowany jest obszar prognostyczny (ma mapie nr I) o powierzchni 162,0 ha (tabela 3). Natomiast wy- st ąpienie torfów w okolicy Pturka uznano za perspektywiczne (zbiornik wodny). Torfy cha- rakteryzuj ą si ę stosunkowo nisk ą zawarto ści ą popiołu i nadaj ą si ę do celów energetycznych i rolniczych. W połowie lat 60. ubiegłego wieku, w rejonie śnina, prowadzone były prace rozpo- znawcze za zło Ŝami w ęgla brunatnego (Sylwestrzak, 1966). Wyst ępuj ący tam w ęgiel brunat- ny nie tworzy ci ągłego pokładu, najcz ęś ciej s ą to formy soczewkowe. Jego maksymalna mi ąŜ szo ść jest niewielka (do 1 m). Obszar rozpoznania uznano za negatywny. Zestawienie wyników prac zwiadowczych za zło Ŝami surowca ilastego (niskiego) przy- datnego w procesie produkcji cementu, pozwoliło na wyznaczenie trzech obszarów o nega- tywnych wynikach rozpoznania. Najwi ększy z nich zlokalizowany jest na zachód i południo- wy zachód od Łabiszyna (okolice miejscowo ści Klotyldowo, G ąbin i Smerzynek), pozostałe dwa znajduj ą si ę w rejonie Kowalewa i Smolnik oraz na zachód od Januszkowa (Gradys, 1982). W wymienionych rejonach nawiercono gliny zwałowe oraz iły i mułki zastoiskowe o du Ŝym zamargleniu i zalegaj ące pod nadkładem kilkunastu metrów piaszczystych glin zwa- łowych i piasków zaglinionych. Na podstawie przeprowadzonych w latach 70. i 80. ubiegłego wieku zwiadów geolo- gicznych za zło Ŝami piasków i Ŝwirów, wyznaczono siedem obszarów z negatywnymi wyni- kami w okolicy Smolnik, Sosnowca Wielkiego (Muszy ńska, 1982), Wawrzynek i Je Ŝewa (Karczewska, 1972) oraz w dolinie Noteci w rejonie miejscowo ści Barcin, Kierzkowo − Obielewo − Łabiszyn-Wie ś oraz Smogorzewo − Smolno Nowe i Je Ŝewo (Muszy ńska, Strzel- czyk, 1983). W wymienionych obszarach sondami do głęboko ści kilkunastu metrów natrafio- no na piaski ró Ŝnoziarniste i piaski gliniaste. Osady piaszczysto-Ŝwirowe wyst ępuj ą tu tylko w formie niewielkich gniazd o mi ąŜ szo ści do kilkudziesi ęciu centymetrów. Na wi ększości

17 obszarów nawiercono gliny zwałowe lub piaski pylaste. Takie wykształcenie osadów nie kwalifikuje tych rejonów jako perspektywicznych dla wyst ępowania kruszywa naturalnego piaskowo-Ŝwirowego.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Łabiszyn odwadniany jest przez rzek ę Note ć i jej dopływy. Obszar ten poło Ŝony jest w środkowej cz ęś ci zlewni rzeki Note ć (III rz ędu), b ędącej dopływem Warty. Note ć ma całkowit ą długo ść 273,8 km, a powierzchnia zlewni wynosi 1 620 km 2. Rejon Wapienna i Krotoszyna odwadniany jest małym ciekiem, którym odprowadza równie Ŝ wody wypompowywane z kamieniołomu wapieni i margli Kopalni „Wapienno”. Środkowa i północno-zachodnia cz ęść opisywanego arkusza odwadniana jest systemem ro- wów i cieków (mi ędzy innymi Czarny Rów) wpływaj ących do Jeziora G ąbi ńskiego. Pod wzgl ędem czysto ści wody Noteci zostały uznane za złej jako ści, co zwi ązane jest z ponadnormatywnymi zawarto ściami: fosforu, substancji biogennych oraz chlorofilu (Ra- port ..., 2006). Punkty monitoringu na tej rzece zlokalizowane s ą w Barcinie i Pturku. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą liczne jeziora. Najwi ększym jest Jezioro Wolickie o powierzchni 244 ha. W centralnej cz ęś ci opisywanego obszaru jeziora tworz ą ci ąg o prze- biegu północ-południe. W cz ęś ci północno-zachodniej znajduj ą si ę przepływowe jeziora: G ą- bi ńskie, Skrzynka i W ąsoskiego (fragment). Badania przeprowadzone w 2005 roku wskazuj ą, Ŝe wody jezior: Ostrowieckiego, Kierzkowskiego, Wolickiego (jeziora przepływowe na Note- ci i jej dopływach) i śni ńskiego Du Ŝego s ą złej jako ści. Pozostałe jeziora nie były monitoro- wane (Raport ..., 2006).

2. Wody podziemne

Wody podziemne o charakterze u Ŝytkowym wyst ępuj ą w utworach: czwartorz ędowych, trzeciorz ędowych (neoge ńskich i paleoge ńskich) i jurajskich (Fr ączek, 2000). W osadach czwartorz ędowych wyst ępuj ą najcz ęś ciej dwa poziomy wodono śne, które zasilane s ą poprzez infiltracj ę wód z opadów atmosferycznych. Wody drenowane s ą głównie przez Note ć, uj ęcia oraz odwadnianie prowadzone w kopalni wapieni i margli „Wapienno”. Płytszy czwartorz ę- dowy poziom wodono śny eksploatowany jest głównie we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Mi ąŜ szo ść osadów wodono śnych zmienia si ę od 20 m w cz ęś ci centralnej do ponad 120 m w cz ęś ci północno-wschodniej. Wody wyst ępuj ą na gł ęboko ściach od 2,5 m do 49,0 m. Śred- nia wydajno ść potencjalna studni wynosi od 4,1 m 3/h, przy depresji 4,4 m do 115,7 m 3/h, przy

18 depresji 2,8 m. Mi ąŜ szo ść gł ębszego, mi ędzyglinowego poziomu wodono śnego osi ąga naj- wi ększ ą warto ść w centralnej cz ęś ci obszaru, gdzie dochodzi do 40 m. W tym rejonie wydaj- no ść potencjalna studni osi ąga warto ść do 110 m 3/h przy depresji 2,6 m. W cz ęści wschodniej wyst ępuje wspólny czwartorz ędowo-neoge ński poziom wodono śny. Potencjalna wydajno ść studni dochodzi do 25 m 3/h, przy depresji 15,7 m. Neoge ński poziom wodono śny zwi ązany jest z piaszczystymi osadami mioce ńskimi, lokalnie oligoce ńskimi (paleogen). Poziom ten wyst ępuje w cz ęś ci centralnej, północno- zachodniej i południowo-zachodniej, przewa Ŝnie na gł ęboko ści 50-100 m, a w południowo- zachodniej cz ęś ci nawet na gł ęboko ści 150 m, a jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 5,5 m do 31,0 m. Potencjalna wydajno ść studni ujmuj ących wody tego poziomu waha si ę od 1,2 m 3/h, przy depresji 8,5 m do 66,4 m 3/h, przy depresji 12,8 m. UŜytkowy, jurajski poziom wodono śny wyst ępuje w sp ękanych piaskowcach na gł ę- boko ści 50-100 m, a jego maksymalna potencjalna wydajno ść wynosi 28,7 m 3/h, przy depre- sji 37 m. Oba czwartorz ędowe poziomy wodono śne s ą powszechnie eksploatowane. Najwi ększe uj ęcia zlokalizowane s ą w Barcinie-Wolicach, Łabiszynie (dwa uj ęcia), Jabłówku, Jadowni- kach Rycerskich, Julianowie, Młodocinie, Nowych D ąbiach, Antoniewie, Lubostroniu, Ka- niach, Ojrzanowie i Smerzynie. Neoge ński poziom wodono śny eksploatowany jest w Łabi- szynie (dwa uj ęcia), Biało Ŝewinie, Smerzynie i śninie. Wody poziomu jurajskiego eksplo- atowane s ą przez uj ęcia wodoci ągowe w Krotoszynie (na terenie Kopalni „Wapienno”). Wody wszystkich u Ŝytkowych poziomów wodono śnych: czwartorz ędowego, neoge ń- skiego i jurajskiego charakteryzuj ą si ę zbli Ŝonym składem chemicznym. Nale Ŝą one do typu wodorow ęglanowo-wapniowego. Wody czwartorz ędowego poziomu wodono śnego s ą nisko- zmineralizowane (<450 mg/dm 3), zawieraj ą podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza i manganu. Mi- neralizacja wód z poziomu neoge ńskiego mie ści si ę w zakresie 350–470 mg/dm 3, lokalnie (Chom ętowo i Załachowo) zarejestrowano podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza. W obydwu przy- padkach woda wymaga prostego uzdatniania. Wody jurajskiego poziomu wodono śnego s ą niskozmineralizowane (<350 mg/dm 3), cechuj ą si ę bardzo dobr ą jako ści ą. Dla uj ęcia w miejscowo ści Mamlicz (poza obszarem arkusza Łabiszyn) wyznaczono stref ę ochronn ą, której fragment poło Ŝony jest we wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru. W wyniku odwodnienia wyrobiska Kopalni „Wapienno” powstał lej depresyjny. Jego zasi ęg jest stosunkowo niewielki, nieznacznie przekracza kraw ędź wyrobiska. Obszar leja depresji mo Ŝe jednak ulega ć zwi ększeniu w przypadku rozszerzenia frontu robót w wyrobisku (Knyszy ński i in., 1995). Wody te wykorzystywane s ą w zakładzie przeróbczym do celów technologicznych.

19 Północno-wschodnia cz ęść opisywanego obszaru nale Ŝy do obszaru najwy Ŝszej ochrony (ONO) czwartorz ędowego zbiornika wód podziemnych o charakterze porowym – Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej – GZWP nr 138 (fig. 3). W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza zlokalizowane s ą dwa zbiorniki: trzeciorz ędowy zbiornik wód podziemnych o charakterze porowym – Subzbiornik Inowrocław-Gniezno – GZWP nr 143 i czwartorz ędo- wy zbiornik mi ędzymorenowy wód podziemnych typu porowego – Inowrocław-Dąbrowa – GZWP nr 142 w obszarze wysokiej ochrony (OWO) (Kleczkowski, 1990). Dla zbiornika nr 142 sporz ądzono szczegółow ą dokumentacj ę hydrogeologiczną (Bentkowski i in., 1998). Strefa ochronna utworzona dla tego zbiornika pokrywa si ę z jego granicami. W dokumentacji tej zasi ęg zbiornika nr 142 zdecydowanie zmienia swoje granice w stosunku wyznaczonego przez A. S. Kleczkowskiego (1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Łabiszyn na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 - obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w o środku poro- wym; 4 - wi ększe jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 138 – Pradolina Turu ńsko-Eberswaldzka, czwartorz ęd (Q); 140 – Subzbiornik Bydgoszcz, trzeciorz ęd (Tr); 142 – Zbiornik mi ędzymorenowy Inowrocław-Dąbrowa, czwartorz ęd (Q); 143 – Subzbiornik Inowrocław-Gniezno, trzeciorz ęd (Tr)

20 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU Nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 358 – Łabiszyn, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści prze- ci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wy- konano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi

21 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 358- dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Łabiszyn bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 358- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Łabiszyn Metale

N=9 N=9 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa 1) <1 mm Grupa A Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0–0,3 0–2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12–58 27 25 Cr Chrom 50 150 500 2–11 5 5 Zn Cynk 100 300 1000 11–39 21 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–8 5 3 Ni Nikiel 35 100 300 <2–9 3 3 Pb Ołów 50 100 600 5–18 10 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 358-Łabiszyn 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 9 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 9 wy Prawo wodne, Cr Chrom 9 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 9 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 9 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 9 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 9 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 9 2) Pb Ołów 9 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rol nych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 9 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 358-Łabiszyn do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, 9 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

22 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, niklu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą bar, mied ź, i ołów. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warun- ki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowia człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników za- wartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanie- czyszczony (DzU Nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze

23 wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜeń sub- stancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wy- korzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, mie- dzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem pla- zmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królew- sk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji pło- mieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyj- nej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy

24 klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypad- ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajdujących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Kierkowskiego i Wolickiego. Osady jeziora Kierkowskiego charakteryzuj ą si ę nisk ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków. W osadach jeziora Wolickiego stwierdzono wysoka zawarto ść cynku i podwy Ŝszon ą zawarto ść ołowiu i rt ęci. W osadach obu jezior nie zaobserwowano zawarto ści wy Ŝszych ni Ŝsze ni Ŝ dopuszczalne st ęŜ enia według Rozporz ądzenia Ministra Śro- dowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. i s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , za wyj ątkiem cynku w osadach jeziora Wolickiego. Osady tego jeziora ze wzgl ędu na st ęŜ enie w nich cyn- ku mog ą szkodliwe oddziaływa ć na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Kierkowskie Wolickie Pierwiastek 2005 r. 2005 r. Arsen (As) <5 <5 Chrom (Cr) 5 9 Cynk (Zn) 35 319 Kadm (Cd) <0,5 0,7 Mied ź (Cu) 5 16 Nikiel (Ni) 5 10 Ołów (Pb) 14 43 Rt ęć (Hg) 0,037 0,135

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km.

25 Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy. (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝ- ne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzy- stywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promienio- wania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wzdłu Ŝ profilu zachodniego warto ści dawki promieniowania gamma s ą do ść zró Ŝnico- wane i wahaj ą si ę od ponad 20 do 40 nGy/h, w pojedynczym punkcie osiągaj ąc warto ść 50 nGy/h. Warto ść średnia wynosi około 30 nGy/h, jest wi ęc nieznacznie ni Ŝsza od średniej dla Polski, wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego dawki te s ą nieco wy Ŝsze i wahaj ą si ę w granicach od około 18 do około 38 nGy/h. Taki rozkład dawki promieniowania gamma zwi ązany jest z budow ą geologiczn ą powierzchni terenu tego arkusza. W cz ęś ci pół- nocnej oraz wzdłu Ŝ nieregularnie przebiegaj ącej doliny Noteci wyst ępuj ą piaski wydmowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz holoce ńskie osady rzeczne. Charakteryzuj ą si ę one war- to ściami dawki wahaj ącymi si ę w granicach od 20 do około 30 nGy/h. Pozostał ą cz ęść arku- sza buduj ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Cechuj ą si ę one do ść zró Ŝnicowa- nymi dawkami promieniowania gamma, wahaj ącymi si ę od 30 do 50 nGy/h. Zwi ązane jest to z tym, Ŝe partiami gliny te maj ą charakter bardziej ilasty (wy Ŝsze warto ści dawki), a w innych miejscach bardziej piaszczysto-Ŝwirowy (ni Ŝsze warto ści dawki). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od około 0,7 do prawie 3,5 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą podobnego rz ędu. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

26 358W PROFIL ZACHODNI 358E PROFIL WSCHODNI

27 27

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Łabiszyn (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji, zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów.

28 Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów,

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikaj ą- ce z wyst ępowania w obr ębie wyró Ŝnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich. Lokali- zowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograni- czenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz dokumentami plani- stycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜszo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 7), - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do

29 materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wier- ce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Łabiszyn Mapy hydrogeologicz- nej Polski w skali 1:50 000 (Fr ączek, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyzna- czono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści pozio- mu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnie- nie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Łabiszyn bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: - zabudowa śnina b ędącego siedzib ą starostwa powiatowego, urz ędu miasta i gminy oraz Łabiszyna i Barcina – siedzib urz ędów miasta i gminy, - tereny w zasi ęgu strefy ochronnej udokumentowanego głównego zbiornika wód pod- ziemnych nr 142 „Inowrocław–Dąbrowa”, - strefa ochronna uj ęcia wód podziemnych w Mamliczu, - obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, - obszary podmokłe, bagienne oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, - obszary (do 250 m) wokół jezior, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Noteci, Czarnego Rowu i mniejszych cieków, - tereny o spadkach przekraczaj ących 10°. Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 75% powierzchni arkusza.

30 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w miej- scach wyst ępowania glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich buduj ących powierzchni ę wysoczyzn polodowcowych. Ich mi ąŜ szo ść jest zmienna, od 2–3 m w rejonach akumulacji piasków lodowcowych, do 20 m w centrum wysoczyzn polodowcowych. S ą to gliny piasz- czyste, brunatno-szare, z głazami i Ŝwirami skał północnych (Uniejewska, Nosek, 1992). Gliny zwałowe fazy pozna ńskiej na znacznych obszarach zalegaj ą bezpo średnio na gli- nach fazy leszczy ńskiej, tworz ąc cz ęść nierozdzielonego poziomu glacjalnego zlodowace ń północnopolskich. W kilku miejscach, mi ędzy innymi w rejonie Chom ętowa w gminie Szubin gliny zlodowace ń północnopolskich poło Ŝone s ą na glinach zlodowace ń środkowopolskich, tworz ąc wspólny pakiet o du Ŝej mi ąŜszo ści. Obszary pod składowanie odpadów oboj ętnych wyznaczono w rejonie Chom ętowa, Gąbina i Smolarni w gminie Szubin; w rejonie Wawrzynki–Buszkowo–Murczynek–Janusz- kowo i śnin–Biało Ŝewin w gminie śnin; w rejonie Barcina Wsi, Barcina, D ąbrówki Barci ń- skiej, Krotoszyna i Sadłogoszczy w gminie Barcin oraz Smogorzewa w gminie Łabiszyn. W miejscach, gdzie gliny zwałowe przykryte s ą eluwiami piaszczysto-pyłowymi glin zwałowych czwartorz ędu nierozdzielonego lub piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi i lodowcowymi o mi ąŜ szo ściach nieprzekraczaj ących 2,0 m warunki geologiczne składowa- nia odpadów okre ślono na zmienne. Ograniczeniem warunkowym składowania odpadów w niektórych z wyznaczonych ob- szarów jest blisko ść zabudowy miast Łabiszyna, Barcina i śnina, poło Ŝenie na terenie udo- kumentowanych złó Ŝ kopalin oraz w obszarach chronionego krajobrazu.

Problem składowania odpadów komunalnych Na analizowanym terenie w obszarach, na których mo Ŝliwe jest składowanie odpadów w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne speł- niałyby kryteria wymagane dla składowania odpadów komunalnych. W otworach wiertniczych wykonanych na terenie gminy Barcin w rejonie Wapienna wyst ępuje 18,2 m warstwa gliniasta, pod któr ą zalega 16,0 m iłów i 8,5 m iłołupków,

31 w drugim otworze nawiercono 11,6 m glin. W trzecim odwierconym otworze pod 16,0 m gli- nami wyst ępuje 21,0 m iłów. Otwory odwiercone w rejonie D ąbrówki Baracia ńskiej nawierci- ły pod glinami o mi ąŜ szo ściach 5,9–8,0 m iły o mi ąŜ szo ściach 3,1–5,0 m. W rejonie śnina nawiercono 31,5 m glin, pod którymi zalega 27,5 m iłów. W s ąsiedztwie wykonanych otworów, po wykonaniu dodatkowych prac rozpoznaw- czych, które pozwol ą na ustalenie rozprzestrzenienia i faktycznych własno ści izolacyjnych osadów, mo Ŝe zaistnie ć mo Ŝliwo ść wyznaczenia niewielkich obszarów, na których b ędzie mo Ŝna składowa ć odpady komunalne. Na analizowanym terenie składowiska odpadów komunalnych znajduj ą si ę w rejonie Barcina, Zatachowa i Wawrzynek. Stara cz ęść składowiska w Barcinie i składowisko w Zatachowie s ą prawie w pełni wypełnione. Składowiska s ą monitorowane, maj ą wykonany przegl ąd ekologiczny i zatwierdzon ą instrukcj ę obsługi.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne w obr ębie obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów oboj ętnych s ą korzystne. Gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich fazy pozna ńskiej cz ę- sto tworz ą wspólny pakiet z glinami fazy leszczy ńskiej, a nawet z glinami zlodowace ń środ- kowopolskich. Najbardziej korzystne warunki geologiczne rozpoznane otworami wiertniczy- mi maj ą obszary wyznaczone w rejonie Wapienna, gdzie mi ąŜ sze pakiety gliniaste zalegaj ą na iłach i iłołupkach. Gliny wyst ępuj ą na duŜych powierzchniach o równinnym charakterze. Główne u Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą przewa Ŝnie w osadach miocenu i oli- gocenu, a w cz ęś ci południowej w osadach jurajskich. Wyst ępuj ą na gł ęboko ści 50–100 m, lokalnie 150 m i s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych. Stopie ń zagro- Ŝenia wód jest tu bardzo niski i niski. Na obszarach poło Ŝonych w rejonie Barcina i Jab- łówka–Murczyna główny u Ŝytkowy poziom wodono śny, zwi ązany z osadami czwartorz ędu, wyst ępuje na gł ęboko ści powy Ŝej 5 m. Wyst ępuj ą tu liczne ogniska zanieczyszcze ń, stopie ń zagro Ŝenia wód jest wysoki.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na analizowanym terenie pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywać wyrobi- ska złó Ŝ piasków: „Łabiszyn–Wie ś”, „Smogorzewo II”, „Smogorzewo III”, „Smogorzewo V” „Wawrzynki I” i „Nowe D ąbie II”. S ą to suche, wgł ębne wyrobiska, do ść du Ŝe powierzch- niowo, o gł ęboko ściach od około 4,0 do ponad 11,0 m. Konieczne b ędzie wykonanie dodat- kowej, sztucznej izolacji podło Ŝa i ścian bocznych ewentualnego składowiska.

32 Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć równie Ŝ wyrobisko po niekonce- sjonowanej eksploatacji piasków na potrzeby lokalne w rejonie Buszkowa. Kamieniołom margli, wapieni i wapieni marglistych udokumentowanych w zło Ŝu „Bar- cin–Piechcin–Pako ść ” nie powinien by ć miejscem składowania odpadów. Seria zło Ŝowa (5,9– 120,5 m) zalega pod nadkładem glin piaszczystych i piasków kwarcowych o średniej grubo ści 15,8 m. W nadkładzie nawiercono czwartorz ędowy poziom wodono śny, a w partii zło Ŝowej dwa jurajskie poziomy wodono śne. W dnie wyrobiska wyst ępuje woda. Po zako ńczeniu eks- ploatacji wyrobisko powinno zosta ć obj ęte ochron ą prawn ą jako stanowisko dokumentacyjne. Stanowi ć b ędzie du Ŝe urozmaicenie do ść monotonnego krajobrazu. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo- gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo- logiczno–in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o wa- runkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki geologiczno-in Ŝynierskie na terenie arkusza Łabiszyn opracowano na podsta- wie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łabiszyn (Uniejowska, Nosek, 1990, 1992) i Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łabiszyn (Fr ą- czek, 2000). Przy ustalaniu warunków geologiczno-inŜynierskich podło Ŝa budowlanego uwzgl ędniono litologi ę osadów powierzchniowych, ukształtowanie powierzchni terenu, wa-

33 runki hydrogeologiczne oraz elementy ochrony przyrody. Warunków geologiczno- in Ŝynierskich nie ustalono dla: terenów le śnych i rolnych z glebami chronionymi I–IVa klasy bonitacyjnej, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego i obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopa- lin, przewidzianych do eksploatacji powierzchniowej z wył ączeniem zło Ŝa w ęgla brunatnego „Szubin” z uwagi na jego znaczn ą powierzchni ę i zasoby pozabilansowe. Wyró Ŝniono dwa podstawowe rodzaje obszarów: o korzystnych warunkach dla budow- nictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono tereny wyst ępowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespoistych, najcz ęś ciej średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geo- dynamiczne, a gł ęboko ść wyst ępowania wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Obszar arkusza Łabiszyn charakteryzuje si ę w du Ŝej mierze korzystnymi warunkami budowlanymi. Znaczne powierzchnie terenu tak zaklasyfikowane obejmuj ą obszar wysoczy- zny zbudowanej z gruntów piaszczystych, w których zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Obok gruntów piaszczystych wyst ępuj ą grunty spoiste: morenowe i za- stoiskowe zlodowace ń północnopolskich i lokalnie zlodowace ń środkowopolskich – najcz ę- ściej w stanie twardoplastycznym i półzwartym. Obszary o warunkach korzystnych dla bu- downictwa zajmuj ą prawie cał ą centraln ą i wschodni ą cz ęść terenu arkusza. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą rejony wyst ępowania gruntów słabono śnych (głównie torfy, namuły organiczne oraz piaski aluwialne), a tak Ŝe miejsca podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody podziemnej na znacznym terenie stabilizuje si ę na gł ęboko ści nieprzekraczaj ącej 2 m p.p.t. Warunki takie panuj ą w dolinach rzek: Kanału Noteckiego, Noteci i Czarnego Rowu oraz cieku płyn ącego na północny zachód od Barcina. Utwory torfiaste najcz ęś ciej wypełniaj ą zagł ębienia bezodpływowe. S ą to głów- nie torfy o zmiennych mi ąŜ szo ściach, od kilkudziesi ęciu centymetrów do 2–3 m; wyj ątkowo ich mi ąŜ szo ść mo Ŝe si ęga ć 4 m. Lokalnie wyst ępuj ą spadki terenu przekraczaj ące 12% (oko- lice Smogorzewa i Je Ŝewa), lecz ze wzgl ędu na ich niewielkie powierzchnie uwzgl ędnione mog ą by ć przy ocenie warunków budowlanych tylko w opracowaniach wielkoskalowych i projektowych. Teren arkusza znalazł si ę w zasi ęgu zlodowace ń północnopolskich i gliny pochodz ące z tego okresu nale Ŝy zakwalifikowa ć jako utwory nieskonsolidowane. W obsza- rach akumulacji organicznej wyst ępuj ą wody agresywne wzgl ędem betonu i stali.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Łabiszyn gleby chronione, zaliczane do klas bonitacyjnych od I do IVa, zajmuj ą znaczne powierzchnie, głównie w cz ęś ci południowo-zachodniej. Doliny rzecz-

34 ne pokrywaj ą najcz ęś ciej gleby glejowe, mineralno-murszowe i mady, na których rozwin ęły si ę ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Lasy przewa Ŝaj ą w północnej i centralnej cz ęś ci opisywanego terenu. Zwarte komplek- sy lasów s ą poło Ŝone na zachód i północ od Łabiszyna, mniejsze połacie lasów wyst ępuj ą w rejonie Lustronia, Barcina oraz Ojrzanowa. Na powierzchni 1 000 ha, w 1991 roku, został utworzony Obszar Chronionego Krajo- brazu „Jezior śę dowskich”. Obejmuje on ci ąg jezior rynnowych z najwi ększymi: Skrzynk ą, Gąbi ńskim, Sobiejuskim, śę dowskim, W ąsowskim i Dobrylewskim (na terenie arkusza tylko dwa pierwsze). Wraz z towarzysz ącymi rynnie wysoczyznami morenowymi stanowi ą typowy krajobraz polodowcowy. Na omawianym terenie ten obszar chronionego krajobrazu zajmuje około 350 ha. W roku 1994 został utworzony, na powierzchni 9 017 ha, Obszar Chronionego Krajo- brazu „Jezior śni ńskich". Jego trzy fragmenty wkraczaj ą na teren arkusza: w cz ęś ci połu- dniowo-zachodniej w rejonie śnina i na południu w rejonie Jeziora Kierzkowskiego (ł ączna powierzchnia około 340 ha w granicach terenu arkusza). Obszar ten obejmuje dwa systemy jezior ró Ŝni ących si ę morfologi ą: rynn ę zachodni ą obejmuj ącą m.in. Jezioro śni ńskie Du Ŝe, Jezioro Weneckie i Jezioro Biskupi ńskie oraz rynn ę wschodni ą z jeziorami Kierzkowskim i Ostrowieckim. W cz ęś ci północno-wschodniej na teren arkusza wkracza Obszar Chronionego Krajo- brazu „Ł ąki Nadnoteckie”. Został utworzony w 2000 roku i zajmuje powierzchni ę 1 201 ha, z czego na omawianym terenie około 130 ha. Celem jego utworzenia było zachowanie cieka- wych ł ąkowo-torfowiskowych, zmiennowilgotnych zbiorowisk ro ślinnych, rozci ągaj ących si ę wokół Kanału Noteckiego. Dominuj ą tu torfowiska przeobra Ŝone, gdzieniegdzie zachowały si ę naturalne torfowiska ze zbiorowiskami turzycowisk. Za pomniki przyrody Ŝywej uznanych zostało kilkadziesi ąt okazałych drzew (w tym aleje drzew pomnikowych), a za pomniki przyrody nieo Ŝywionej – dwa głazy narzutowe. Ustanowiono równie Ŝ 3 u Ŝytki ekologiczne (tabela 8). Tabela 8 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ma- ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) pie 1 2 3 4 5 6 Łabiszyn 1 P Rzywno 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Ŝni ński Łabiszyn 2 P Łabiszyn 1991 PŜ – 2 sosny zwyczajne Ŝni ński

35 1 2 3 4 5 6 Łabiszyn 3 P Łabiszyn 1991 PŜ – lipa szerokolistna Ŝni ński Łabiszyn 4 P Łabiszyn 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Ŝni ński Łabiszyn 5 P Je Ŝewo 1993 PŜ – d ąb szypułkowy Ŝni ński Łabiszyn 6 P Chom ętowo 1993 PŜ – d ąb szypułkowy Ŝni ński Łabiszyn 7 P Zdziersko 1993 PŜ – lipa drobnolistna Ŝni ński Łabiszyn 8 P Smerzyn 1993 PŜ – klon-jawor Ŝni ński PŜ – grupa drzew: 3 platany klonolistne, sosna czarna i zwyczajna, 3 modrzewie europejskie, 3 buki zwyczajne, Łabiszyn 9 P Lubostro ń 1993 3 d ęby szypułkowe, Ŝni ński iglicznia, 10 lip drobnolistnych, cis pospolity, 3 klony zwyczajne, 2 świerki pospolite Łabiszyn 10 P Lubostro ń 1991 Pn – G (granitoid) Ŝni ński Łabiszyn 11 P Lubostro ń 1991 PŜ – 2 buki zwyczajne Ŝni ński Łabiszyn 12 P Lubostro ń 1991 Pn – G (granitoid) Ŝni ński PŜ – aleja drzew Łabiszyn 13 P Lubostro ń 1993 pomnikowych:12 lip Ŝni ński drobnolistnych PŜ – aleja drzew Łabiszyn 14 P Lubostro ń 1991 pomnikowych: 80 lip Ŝni ński drobnolistnych PŜ – aleja drzew pomni- Łabiszyn 15 P Lubostro ń 1991 kowych: 69 modrzewi Ŝni ński europejskich Łabiszyn PŜ – lipa drobnolistna, 16 P Obielewo 1993 Ŝni ński 2 buki zwyczajne Łabiszyn 17 P Maciejowo 1993 PŜ – 2 d ęby szypułkowe Ŝni ński Łabiszyn 18 P Murczynek 1993 PŜ – buk zwyczajny Ŝni ński Łabiszyn PŜ – 2 lipy drobnolistne, 19 P Młodocin 1993 Ŝni ński dąb szypułkowy śnin 20 P Jadowniki Rycerskie 1993 PŜ – 2 d ęby szypułkowe Ŝni ński Teren silnie podtapiany, oczka wodne, baza Ŝerowa Łabiszyn i lęgowa rzadkich gatunków 21 U Wielki Sosnowiec 2004 Ŝni ński ptaków środowiska wodne- go (1,91) Łabiszyn Bagno 22 U Klotyldowo 2004 Ŝni ński (0,38 ha) Zarastaj ące jezioro wraz Łabiszyn 23 U Klotyldowo 2004 z otaczaj ącymi je bagnami Ŝni ński (19,59 ha) Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

36 Według systemu ECONET (Liro, 1998), północna cz ęść omawianego arkusza poło Ŝona jest w korytarzu ekologicznym o znaczeniu mi ędzynarodowym 13m – Pradoliny Noteci. Na- tomiast pozostał ą cz ęść , z wyj ątkiem fragmentu wschodniego, zajmuje korytarz ekologicz- nym o znaczeniu krajowym 29k – Pakoski Noteci (figura 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Łabiszyn na tle mapy systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 13m – Pradoliny Noteci, 15m – Toru ński Dolnej Wisły; 2 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 16k – Brdy, 26k – Wełny, 29k – Pakoski Noteci; 3 – wi ększe jeziora

Na terenie arkusza nie ma zlokalizowanych obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 oraz proponowanych do ochrony przez organizacje pozarz ądo- we.

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Łabiszyn obj ęty został (z wyj ątkiem okolic miasta Łabiszyn) badaniami archeologicznymi w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski (AZP). Dobre gleby i dost ęp- no ść wody stwarzała warunki do rozwoju osadnictwa od okresu pradziejów. Obszary szcze- gólnej koncentracji stanowisk archeologicznych to tereny wi ększych miejscowo ści. Liczny

37 materiał dokumentuj ący wskazuje na intensyfikacj ę zasiedlenia w epoce kamienia i młodszej fazie epoki br ązu. Znaleziono tak Ŝe ślady osadnictwa wi ązane z kultur ą amfor kulistych, pu- charów lejkowatych, łu Ŝyck ą, przeworsk ą oraz rzymsk ą. Stwierdzono wyst ępowanie kilkuset stanowisk archeologicznych: śladów osadnictwa, punktów osadniczych, osad, cmentarzysk. W rejonach koncentracji stanowisk z epoki kamienia, w okolicach miejscowości Kierzkowo, Młodocin i Jadowniki Rycerskie odkryto kurhany kultury amfor kulistych. Ślady osadnictwa z okresu rzymskiego grupuje si ę koło wsi Ostatkowo i Załachowo. Do rejestru zabytków wpi- sano dotychczas jedynie stanowisko w formie grobowca megalitycznego z okresu wczesnego średniowiecza zlokalizowane w miejscowo ści Kierzkowo. Z cennych obiektów zabytkowych w Łabiszynie zachowała si ę zabudowa i czytelny hi- storyczny układ przestrzenny datowany na XII–XVI wiek. Układowi temu, obj ętemu ochron ą konserwatorsk ą, towarzysz ą zabytkowe domy mieszkalne pochodz ące z XIX i pocz ątku XX wieku. Do zabytków sakralnych nale Ŝy Zespół Poklasztorny Zakonu Reformatorów, składaj ą- cy si ę z murowanego ko ścioła pw. św. Tomasza odrestaurowanego po zniszczeniach zbudo- wanego w 1742 roku, klasztoru z plebani ą, dzwonnicy i XVIII-wiecznej kapliczki. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęty został tak Ŝe dom mieszkalny z 1903 roku usytuowany przy ul. Szubi ń- skiej. W Lubostroniu znajduje si ę zespół pałacowo-folwarczny, w skład, którego wchodz ą pa- łac, oficyna, stajnie, wozownia z cz ęś ci ą mieszkalną i domek my śliwski, wybudowane w latach 1795–1800. Zespół ten poło Ŝony jest w parku krajobrazowym. Innym zabytkowym zespołem jest pałac z 1870 roku i park usytuowany w we wsi Krotoszyn. We wschodniej cz ęś ci śnina znajduje si ę trójnawowy gotycki ko ściół farny zbudowany na pocz ątku XV wieku. Powstał na miejscu świ ątyni roma ńskiej. Obiekt ten był wielokrotnie przebudowywany, ostatnio na pocz ątku XX wieku. Wyj ątkowo cennym elementem ko ścioła są pó źno klasycystyczne organy z drugiej połowy XIX wieku. Etnograficznie Barcin nale Ŝy do historycznego regionu Pałuk, (czyli Pojezierza śni ń- skiego) i jest jedn ą z miejscowo ści poło Ŝonej na Szlaku Piastowskim. Nazwa miejscowo ści pochodzi prawdopodobnie od rozwini ętego w tych okolicach w dawnych czasach bartnictwa. W mie ście zlokalizowany jest zabytkowy cmentarz z drugiej połowy XIX wieku.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Łabiszyn charakteryzuje si ę znacznym zró Ŝnicowaniem pod wzgl ędem uprzemysłowienia oraz zagospodarowania przestrzennego. W wi ększych miejsco- wo ściach, mi ędzy innymi w Łabiszynie, Barcinie, Krotoszynie i wschodniej cz ęś ci śnina zlo-

38 kalizowane s ą zakłady pracy o zró Ŝnicowanym profilu. W południowej i centralnej cz ęś ci obszaru arkusza gleby wysokich klas bonitacyjnych zapewniaj ą rozwój rolnictwa, zlokalizo- wane s ą tu wielkoobszarowe, specjalistyczne gospodarstwa rolne. Natomiast północn ą i cen- tralną cze ść obszaru stanowi zwarty kompleks le śny, który wraz z naturalnymi zbiornikami wodnym stanowi perspektyw ę dla rozwoju turystyki. Wody podziemne o charakterze u Ŝytkowym wyst ępuj ą w utworach: czwartorz ędowych, trzeciorz ędowych i jurajskich. Na mapie umieszczono tylko wi ększe uj ęcia, najcz ęś ciej wie- lootworowe, stanowiące uj ęcia wiejskie lub zaopatruj ące w wod ę gospodarstwa rolne i zakła- dy przemysłowe. Wyznaczono dwa obszary perspektywiczne piasków, po jednym dla torfów oraz wapie- ni i margli. Za prognostyczne uznano jeden obszar wyst ępowania wapieni i margli oraz torfu. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w miej- scach wychodni glin zwałowych fazy pozna ńskiej, tworz ących warstw ę przypowierzchniow ą wysoczyzn. Mi ąŜ szo ści glin wynosz ą od 2–3 do 20 m. W wielu obszarach tworz ą one wspól- ną warstw ę z glinami zwałowymi fazy leszczyńskiej, a sporadycznie nawet z glinami zlodo- wace ń środkowopolskich: na terenie gmin: Szubin, śnin, Barcin i Łabiszyn. Pod k ątem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć miejsca w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów wykonanych w rejonie Wapienna, D ąbrówki Barci ń- skiej oraz śnina, gdzie wyst ępuj ą gliny zwałowe o du Ŝych mi ąŜ szo ściach pod ścielone iłami. Dla składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć tak Ŝe wyrobiska złó Ŝ piasków „Łabiszyn Wie ś”, „Smogorzewo II”, „Smogorzewo III”, „Smogorzewo V”, „Wawrzynki I” i „Nowe Dąbie II” oraz wyrobisko po niekoncesjonowanej eksploatacji piasków w rejonie Buszkowa. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Ochron ą prawn ą obj ętych jest wiele obiektów przyrodniczych. S ą w śród nich drzewa (w tym trzy aleje drzew pomnikowych), pomniki przyrody nieo Ŝywionej (głazy narzutowe) oraz u Ŝytki ekologiczne. Niewielki teren poło Ŝony w zachodniej cz ęś ci opisywanego arkusza wchodzi w skład Obszaru Chronionego Krajobrazu „Jezior śoł ędowskich”, a na południo- wym zachodzie i południu jest to Obszar Chronionego Krajobrazu „Jezior śni ńskich”. Pół- nocno-wschodni ą cz ęść terenu zajmuje Obszar Chronionego Krajobrazu „Ł ąki Nadnoteckie”.

39 W miejscowo ściach poło Ŝonych w granicach terenu arkusza Łabiszyn zachowało si ę wiele zabytkowych obiektów obj ętych ochron ą konserwatorsk ą, s ą w śród nich ko ścioły, dwo- ry i parki dworskie. Wła ściwym kierunkiem rozwoju omawianego obszaru, obok rolnictwa, eksploatacji za- sobów wapieni i margli oraz kruszywa naturalnego, jest turystyka i rekreacja.

XIV. Literatura

AKERBLOM G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish Geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. BENTKOWSKI A., HAKENBERG H., DOBKOWSKA A., JANICA R., 1998 – Dokumenta- cja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustalenia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Inowrocław-Dąbrowa – GZWP nr 142. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUJALSKA M., 1977 – Dodatek do dokumentacji zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej cegielni Barcin. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FR ĄCZEK E., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Łabiszyn. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1982 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ surowca niskiego (ilaste- go) w rejonie Kowalewo i Chom ętowo. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KARCZEWSKA I., 1972 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego na terenie powiatu śnin, woj. bydgoskie. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KNYSZY ŃSKI F., KROGULEC E., POMIANOWSKA H., 1995 – Dokumentacja hydroge- ologiczna zło Ŝa wapieni i margli „Barcin-Piechcin-Pako ść ”, KCW „Kujawy” SA w Bielawach. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

40 KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Łabiszyn (358) wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa.

KUDLI ŃSKA E., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Załachowo I”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. KUDLI ŃSKA E., 2003 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego w kat. C 2 „Łabiszyn”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

MARCINIAK A., 1971 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa piasków do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Smolniki”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MATUSZEWSKI A., 2005a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa

naturalnego-piasku „Nowe D ąbie II” w kat. C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 2005b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego - piasku

„Nowe D ąbie III” w kat. C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 2005c – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego - piasku

„Nowe D ąbie IV” w kat. C 1. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MUSZY ŃSKA E., 1982 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie doliny rzeki G ąsawki, gm.: Mogilno, śnin, Szubin, woj. bydgoskiego Cen- tralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. MUSZY ŃSKA E., STRZELCZYK G., 1983 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie doliny rzeki Note ć, woj. bydgoskie. Cent. Arch. Ge- ol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

41 OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PRZENIOSŁO St. (red.), 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZYBYSŁAWSKI A., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Za-

łachowo III” w kat. C 1. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZYBYSŁAWSKI A., 2006a – Dodatek nr 1 do dokumentacji zło Ŝa kruszywa naturalnego

„Załachowo II” w kat. C 1. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZYBYSŁAWSKI A., 2006b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego

„Załachowo IV” w kat. C 1. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PUDŁO A., SZTROMWASSER E., 1984 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa w ęgla brunatnego „Szubin”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RADWAN D., JARECKA K., SZUWARZY ŃSKA K., 1990 – Kompleksowa dokumentacja geologiczna Kujawskiego Okr ęgu Eksploatacji Surowców W ęglanowych. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Warszawa. RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO W 2005 ROKU, 2006 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 z dnia 14 maja 2002 r., poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powin- ny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw Nr 61 z d- nia 10 kwietnia 2003 r., poz. 549. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa.

42 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SOLCZAK E., 1983 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Smogorzewo”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SYLWESTRZAK U., 1966 – Orzeczenie geologiczne o wyst ępowaniu w ęgla brunatnego w rejonie śnina. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SZUWARZY ŃSKA K., 1999 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. B+C 1+C 2 zło Ŝa wapieni i margli jurajskich Barcin-Piechcin-Pako ść . Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. UNIEJOWSKA M., NOSEK M., 1990 – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łabiszyn. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. UNIEJOWSKA M., NOSEK M., 1992 – Mapa geologiczno Polski w skali 1:50 000, arkusz Łabiszyn. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. UŚCINOWICZ J., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Łabiszyn I”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. URBA ŃSKI Z., 1991 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Smogorzewo II”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

URBA ŃSKI Z., 1998 – Uproszczona dokumentacja w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Smogorzewo III”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa.

ZENIUK-HOZA A., 1998 – Uproszczona dokumentacja w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalne- go „Wawrzynki I”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZENIUK-HOZA A., 2004 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Smogorzewo V”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZENIUK-HOZA A., 2006a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kru- szywa naturalnego „Smogorzewo VI”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

ZENIUK-HOZA A., 2006b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Smogorzewo VI-1”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZENIUK-HOZA A., PIEKARSKA E., 1999 – Uproszczona dokumentacja w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Je Ŝewo I”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

43 ZENIUK-HOZA A., PIEKARSKA E., 2003 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kru- szywa naturalnego „Nowe D ąbie I”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZENIUK-HOZA A., PIEKARSKA E., 2005 – Dodatek do karty rejestracyjnej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego drobnego „Łabiszyn-Wie ś”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZENIUK-HOZA A., PIEKARSKA E., 2006 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kru- szywa naturalnego „Nowe D ąbie I-1”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

44