Guía de Plantas BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS DEL BAJO URUBAMBA, PERÚ

Wilfredo Mendoza - Hamilton Beltrán Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor) Guía de Plantas BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS DEL BAJO URUBAMBA, PERÚ

Ogogetakenkanira ovairopage inchatopage OTIMAGETAKERA OPOSANTEGETAKARA MAGATIRO INCHATOPAGE ONTIRI ITIMAGEIGIRA MATSIGENKAEGI ANTA KAMATIKYA ENIKU, PERU.

Wilfredo Mendoza - Hamilton Beltrán

Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor)

JUNIO 2013 Guía de Plantas Primera edición: 2013 Tiraje: 1000 ejemplares BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS Editor: DEL BAJO URUBAMBA, Programa de Monitoreo de la Biodiversidad. PERÚ Avenida República de Colombia 791 Oficina 602, San Isidro, Lima. Teléfono 2028000 RUC 20552213085 [email protected] www.pmbcamisea.com

Impreso en Perú Impresión: Imprenta Gráfica Biblos S.A Morococha N152, Surquillo- Lima- Perú.

ISBN: 978-612-46451-0-5.

Hecho el depósito legal en la Biblioteca Nacional del Perú Reg. N 2013-07973

Prohibida la reproducción total o parcial de esta obra sin previa autorización escrita de los autores y el editor.

GUÍA DE PLANTAS. Biodiversidad y Comunidades Nativas Cita recomendada: Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor) del Bajo Urubamba, Perú. Programa de Monitoreo de la 2013. GUÍA DE PLANTAS. BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS Biodiversidad (Editor) - 1ª ed., 2013. DEL BAJO URUBAMBA, PERÚ. 168 p. 168 p.: il.; 23 x 12 cm. ISBN: 978-612-46451-0-5. Índice general Onagetakera magatiro niakogetakerorira

Créditos / Okametitashitakerira 9 Drymonia pendula (Poepp.) Wiehler 98 Agradecimientos / Ishineventaigakarira 11 Heliconia rostrata Ruiz & Pav. 100 Introducción / Otsitanakara 12 Talauma amazonica Ducke. 102 Mapa de ubicación / Mapa onakera 14 Apeiba aspera Aubl. 104 Uso de esta guía / Ogotakenkanira ovairopage inchatopage 20 Ceiba pentandra (L.) Gaertn. 106 Mapa de unidades de paisaje / Mapa apatogetakara timagetatsirira 26 Heliocarpus americanus L. 108 inaigakera kamaguigirorira kantatigagetankicharira inchatopage. Matisia cordata Humb. & Bonpl. 110 Partes de una planta / Agotantaigakemparorira ovairopage inchatopage 36 Ochroma pyramidale (Cav. ex Lam.) Urb. 112 Sterculia apetala (Jacq.) H. Karst. 114 Ficha de especies 37 Theobroma cacao L 116 Sankevanti onantagetakarira ovairopage inchatopage Cabralea canjerana (Vell.) Mart. 118 Cedrela odorata L. 120 Spondias mombin L. 38 Swietenia macrophylla King 122 Eryngium foetidum L. 40 Clarisia racemosa Ruiz & Pav. 124 Himatanthus sucuuba (Spruce ex Muell. Arg.) Woodson 42 Ficus maxima Mill. 126 sananho Ruiz & Pav. 44 Poulsenia armata (Miq.) Standl. 128 Xanthosoma pubescens Poepp. 46 Otoba parvifolia (Markgr.) A. H. Gentry 130 Schefflera morototoni (Aubl.) Maguire, Steyerm. & Frodin 48 Minquartia guianensis Aubl. 132 Astrocaryum murumuru Mart. 50 Phragmipedium pearcei (Rchb. f.) Rauh & Senghas 134 Bactris gasipaes Kunth 52 Phyllanthus niruri L. 136 Euterpe precatoria Kunth 54 Guadua sarcocarpa Londoño & P.M. Peterson 138 Iriartea deltoidea Ruiz & Pav. 56 Gynerium sagittatum (Aubl.) P. Beauv. 140 Oenocarpus bataua Mart. 58 Triplaris poeppigiana Wedd. 142 Phytelephas macrocarpa Ruiz & Pav. 60 Calycophyllum spruceanum (Benth.) Hook. f. ex K. Schum. 144 Socratea exorrhiza (Mart.) H. Wendl. 62 Uncaria tomentosa (Willd. ex Roem. & Schult.) DC. 146 Tessaria integrifolia Ruiz & Pav. 64 Tetrathylacium macrophyllum Poepp. 148 Vernonanthura patens (Kunth) H. Rob. 66 grandiflorum Ruiz & Pav. 150 Cordia nodosa Lam 68 Solanum sessiliflorum Dunal. 152 Trema micrantha (L.) Blume 70 Pourouma cecropiifolia Mart. 154 Calophyllum brasiliense Cambess. 72 Urera caracasana (Jacq.) Gaudich. ex Griseb. 156 Jacaratia digitata (Poepp. & Endl.) Solms. 74 Symphonia globulifera L. f. 76 Croton lechleri Muell. Arg. 78 Hevea brasiliensis (Willd. ex A. Juss.) Muell. Arg. 80 Glosario 158 Hura crepitans L. 82 Niagantsi komugetankicharira 161 Cedrelinga cateniformis (Ducke) Ducke. 84 Copaifera paupera (Herzog) Dwyer. 86 Índice de especies 165 Dipteryx micrantha Harms. 88 (Nombre científico, nombre en español, en matsigenka) / Enterolobium schomburgkii (Benth.) Benth. 90 Ipaitirora govagetatsirira inchato, ipaitirora virakocha inchato, Myroxylon balsamum (L.) Harms. 92 ipaitirora matsigenka inchato Besleria capitata (Poepp.) Wiehler 94 Corytoplectus speciosus (Poepp.) Wiehler 96 Bibliografía / Sankevanti niakogetakerorira. 167

6 7 Créditos Okametitashitakerira

Editor: Tsirinkaigakerorira: Programa de Monitoreo de la Biodi- Neaigakerorira yantavageigakerora versidad. oposantegetakara inchatopage timagetankitsirira kamiseaku, PMB. Autores: Wilfredo Mendoza1 y Hamilton Beltrán2 Tavageigakerorira: Wilfredo Mendoza1 & Hamilton Beltrán2 Coautores: Santiago Ríos Campos, Darwin Mutakogeigakeririra: Burguez Viteri, Dersilio Pascal Ríos, Santiago Ríos Campos, Darwin Jordi Ríos Arias, Elías Guillermo Burguez Viteri, Dersilio Pascal Ríos, Fernández y Jeconías Turco Pacora, de Jordi Ríos Arias, Elías Guillermo la Comunidad Nativa de Kirigueti; Fernández y Jeconías Turco Pacora, Hilda Aladino Calixto, Valentín Poyenti de la Comunidad Nativa de Kirigueti; Aladino, Mardoqueo Carrión Kapeshi, Hilda Aladino Calixto, Valentín Celso Pascal Silva, Sergio Rivas Poyenti Aladino, Mardoqueo Pascal, Avelino Pojenti Aladino, de la Carrión Kapeshi, Celso Pascal Silva, Comunidad Nativa de Shivankoreni; Sergio Rivas Pascal, Avelino Pojenti Artemio Chávez Simarte, Martín Aladino, de la Comunidad Nativa de Araña Gómez, Tito Arias Vásquez, Shivankoreni; de la Comunidad Nativa de Nuevo Artemio Chávez Simarte, Martín Mundo; Gerónimo Otioriti Timpia, Araña Gómez, Tito Arias Vásquez, de la Marcial Vargas Cashiriari, Lorenzo Comunidad Nativa de Nuevo Mundo; Caya Pascal, Mauro Romano Demetriz, Gerónimo Otioriti Timpia, Marcial Gerónimo Otiorinti, Lorenzo Zapata, Vargas Cashiriari, Lorenzo Caya Justo Peña y Gustavo Ignacio Ríos, de Pascal, Mauro Romano Demetriz, la Comunidad Nativa de Cashiriari; Gerónimo Otiorinti, Lorenzo Zapata, Ricardo Tecori Javanti, Salomón Tecori Justo Peña y Gustavo Ignacio Ríos, de Javanti, Roberto Cabrera Omañari, la Comunidad Nativa de Cashiriari; Guillermo Aniano Ahuanari, Samuel Ricardo Tecori Javanti, Salomón Kapeshi Carrión, Alfredo Julián Eva, Tecori Javanti, Roberto Cabrera Ernesto Kandido, Vicente Ankuri Omañari, Guillermo Aniano Ahuanari, Ahuanari, Fermín Kentiava Ahuanari, Samuel Kapeshi Carrión, Alfredo Efrain Franco Motzoro, Roque Senca Julián Eva, Ernesto Kandido, Vicente Quenticoa, Rufino Motsoro Maroja, Ankuri Ahuanari, Fermín Kentiava Enrique Orquita Aguamary y Americo Ahuanari, Efrain Franco Motzoro, Roque Senca Quenticoa, Rufino 1- Investigador asociado del Museo de His- Motsoro Maroja, Enrique Orquita toria Natural, Universidad Nacional Mayor Aguamary y Americo Sapona de San Marcos y Profesor de la Facultad Kenticoa, de la Comunidad Nativa de de Ingeniería Agraria de la Universidad Segakiato; Católica Sedes Sapientiae. Coordinador del Adner Matías Bernáldez, de la Grupo Vegetación del PMB. Comunidad nativa de Puerto 2- Investigador asociado del Museo de His- Huallana; Lamber Benites, Eloy toria Natural, Universidad Nacional Mayor Vásquez Franco, de la Comunidad de San Marcos. Investigador del PMB. Nativa de Nueva Luz; Adolfo Landino,

9 Agradecimientos Ishineventaigakarira mutakoigkeririra

Sapona Kenticoa, de la Comunidad Wilmer Miranda, Felipe Podencio, Expresamos nuestro especial agra- Maika Nokogake Nativa de Segakiato; Adner Matías Reynaldo Choronto Italiano, de la decimiento y reconocimiento a noshineventaigakemparira aikido Bernáldez, de la Comunidad Nativa de Comunidad Nativa de Camisea. las Comunidades Nativas del Bajo nokogake nogotasanoigakerira Puerto Huallana; Lamber Benites, Eloy Urubamba, en particular a todos los maganirio timaigatsirira Vásquez Franco, de la Comunidad Tavageigankitsirira coinvestigadores y al equipo técnico otimagetagania anta Eniku Nativa de Nueva Luz; Adolfo Landino, timageigatsirira kara: científico del Programa de Monito- yogasanoegityo mutakoigakenarira Wilmer Miranda, Felipe Podencio, Amalia Cecilia Delgado Rodríguez, reo de la Biodiversidad en Camisea. intiegiri govageigatsirira Reynaldo Choronto Italiano, de la Brigitte Katherine Rondón Torres, Todos compartieron su experiencia y kamaguigakerorira oka Comunidad Nativa de Camisea. Carlos Alberto Amasifuen Guerra, posibilitaron la transferencia de sus tavagerintsipage timankitsirira Delsy Trujillo Chavéz, Diana Beatriz invalorables conocimientos a través kamiseaku. Maganiro iriroegi Coinvestigadores técnicos: Vega Agapito, Edwin Becerra de esta Guía. yamutakovakagaigaka Amalia Cecilia Delgado Rodríguez, González, Elluz Huaman Melo, Agradecemos al Consorcio Camisea ikamantavakagaigakara Brigitte Katherine Rondón Torres, Esther Gladys López Rivadeneyra, por su apoyo financiero, por el soste- yogogeigirira ikamantaigakerira Carlos Alberto Amasifuen Guerra, Irayda Salinas Hijar, Martín Zari Vidal, nido respaldo para llevar adelante el pashini oka tyara okantakenkani Delsy Trujillo Chavéz, Diana Beatriz Neri Fernández Baca Domínguez, Programa de Monitoreo de la Biodi- ogotaenkanira inchatopage Vega Agapito, Edwin Becerra González, Severo Matías Baldeón Malpartida, versidad y por el interés demostrado timagetatsirira inkenishipageku. Elluz Huaman Melo, Esther Gladys Susy Juanita Castillo Tamón y Víctor a partir de nuestra iniciativa para Aikiro nokogaigake López Rivadeneyra, Irayda Salinas Hijar, Villalobos Gonzales. el desarrollo de esta publicación. noshineventaigakemparira yogaegi Martín Zari Vidal, Neri Fernández Baca Valoramos su acompañamiento en taageigankitsirira Consorcio Camisea Domínguez, Severo Matías Baldeón Gishonkakerorira Niagantsiku: el desafío de difundir la diversidad yamutakoigkenaa ipaigakenara Malpartida, Susy Juanita Castillo Angel Díaz Olivera, itimi Nuevo cultural y biológica, entendiendo la koriki kametiniri nagaveaigakeniri Tamón y Víctor Villalobos Gonzales. Mundoku. imperiosa necesidad de su conser- nantavageigakerora oka vación. novetsikaiganakerira maika, Traducción del español al Neatakogetakerorira: aikiro yogishineaigakenara matsigenka: Robin Foster, Hamilton Beltrán, kametiniri nosureigakemparora Angel Díaz Olivera, CN Nuevo Mundo. Wilfredo Mendoza, Neri Fernández- novetsikaigakerora ontimakera Baca, Severo Baldeón, Víctor sankevanti ontsirinkampara. Aikiro Fotografías: Villalobos, Amalia Delgado, Antonio noneaigakero itentaigakenara Robin Foster, Hamilton Beltrán, Escalante y Ernesto Benavídez. kametiniri nokotagantaigakerora oka Wilfredo Mendoza, Neri Fernández- inchatopage tovaigavagetankitsirira, Baca, Severo Baldeón, Víctor Vetsikagetavakerorira otsititakara: kemetiniri irogoigaeroniri Villalobos, Amalia Delgado, Antonio Claudia María Bevacqua Arbet matsigenkaegi aikiro tyara Escalante y Ernesto Benavídez. inkantaigakero irineginteigakerora Giavageigakeririra: Nancy Bouzas inkempogiaigakemparora. Corrección de originales: Claudia María Bevacqua Arbet Shintakarorira oga PMB: Adriana Khazki. Revisión y asistente de edición: Cualquier parte de esta publicación Tyarikara kara onkogake Nancy Bouzas Gotagantakerorira intiri puede ser utilizada acompañada de ogitovaigakenkanira omirinka ontimake tsirinkakerorira: la cita de la misma. Los conceptos otsirinkakotaempara ogotaenkaniniri, Identidad Gráfica del PMB: Adriana Adriana Khazki. y conocimientos aportados por los ogari isureigakarira yogoigakerira Khazki coinvestigadores de las comunidades timaigatsirira kara otimagetaganira nativas son de su exclusiva propiedad onti irashiegi irogotaneegi iriroegi y su difusión por este medio no impli- okaoakotaka ogikoneatakenkanira Diseño editorial, ilustraciones y ca cesión de ningún derecho sobre la aka sankevantiku tera onkoakotempa diseño de tapa: misma. omanakotakenkanira irantaneegi. Adriana Khazki.

10 11 Introducción Otsititanakara oniakogetunkani

La GUÍA DE PLANTAS constituye la Ogari inchatopage timagetatsiririra te a la difusión y socialización de la ontimagetaganira patiropage segunda edición de la Serie Biodi- kara inkenishipageku onti pairorira información recabada en el marco otimagetaganira. versidad y Comunidades Nativas del okametivageti onagetakera del PMB y recoge parte del conoci- Ogari ikañoigakara maika pairo Bajo Urubamba, Perú; precedida por otimagetaganira, ogasanotyo miento ancestral que los pobladores okametitake, ikamantavakagaigakatari la Guía de Aves, publicada en 2009. timankitsirira Eniku, ario comparten con el equipo del PMB iriroegi yogogeigakerira , oga La flora es un componente importan- agakotakero magatiro nankitsirira en cada instancia de trabajo en el inchatopage opaigetakara ontiri te de la Amazonía peruana y específi- 5 otimakera magatiro, pashinipage terreno. Está destinada a adultos y tyara okantaka otimagetakera camente la zona del Bajo Urubamba, kipatsi osankevantakotunkani niños de las comunidades del pue- ovetsikagetakara inkenishipage. es parte de uno de los cinco centros shiriagarini 2005. Ogari blo matsigenka y a todos aquellos Aikiro ikamantavakagaigaka tyara mundiales de diversidad de plantas oposantegetakara inchatopage interesados en conocer los usos y okantagani ogavintantaganira vasculares (Wutke & Barthlott 2005). onti osankevantakotunkani i la importancia de las plantas para patiropage ineageigakerira magatiro, El estudio de la diversidad de plantas shiriagarini 1996 ontiri 1999, los habitantes del Bajo Urubamba. ontirika ogagani, ovetsikantagani vasculares en el área de Camisea inti sankevantakoigakero Se espera que constituya un aporte pankotsipage, ogavintantaga ontirika se inició hacia 1996 y 1999 con las tavageigatsirira instituto Smihsoniano, para los pobladores que se muestran ivegagiropage, okonogakaro pashini investigaciones del Instituto Smith- pairorira okametivagetake interesados en el uso de sus plantas, tera tatakona onkametitashite, soniano, y posteriormente a partir isankevantakoigakerora onti conocidos en su comunidad como kantankicha otimasanovageti anta del año 2005 en forma continua por itsitantaiganakaro shiriagarini 2005, los vegetalistas. Asimismo servirá inkenishiku otimagetaganira. parte del Programa de Monitoreo de impo irirokya matasanoiganakero como herramienta de ayuda en las Okari maika irovetsikaigakerira la Biodiversidad en Camisea (PMB), isankevantakoiganakerora omirinka labores académicas en los colegios, sankevanti pairo okametitake desde donde se obtuvo la informa- intiegi kamgauigirorira magatiro para generar interés en el conoci- iriniavantaigakerora ción brindada en esta publicación. timagetatsirira posantegetacharira miento de las plantas usadas por sus matsigenkaegi yogasanoegi tavageigankitsirira kamiseaku. Ogari ancestros y constituirá un aporte kogaigatsirira irogoigakera La actual Guía presenta y describe timagetatsirira posantegetankicharira para autoridades y profesionales irogavintantaigakemparora oga las especies más comunes del área inchatopage nagetankitsirira anta eniku que realizan la gestión y aprovecha- inchatopage, inesanotaganirira monitoreada por el PMB en el sec- itsirinkakoikgakerira PMB. miento de los recursos en el Bajo anta itimageigira ikangaganirira tor de explotación (Lotes 56, 88 y Onti ikogaigake intsirinkakoigakerora Urubamba. gogetirorira ichatoshipage, aikiro Planta de Gas Malvinas), en especial oneakenkanira ogotakenkaniniri tyara amutakoigakerira irogoigakerora aquellas de importancia para las okantaka oposantegetantagetakaria kiaigatsirira esekoerapageku así Comunidades Nativas de esta región. inchatopage otimagetaganira anta kameti irishineventaigakemparora La información que se presenta es Eniku, yogaegiri kamaguigirorira inchatopage yogogeigirira producto del monitoreo realizado inchatopage posantegetacharira pairaninirira aikiro yogavintantaigarira en conjunto por investigadores y iriroegi ikogaigake oneakenkanira tsitikiiganakeririra, aikiro técnicos del PMB y por pobladores isankevantakotakerora oka amutakoigakerira itinkamipage intiegiri de las Comunidades Nativas, en el ogogetakenkanira inchatopage govageiganankitsirira tavageigatsirira área donde se desarrolla el Proyecto timagetatsirira timageigira kameti irineaigakeroniri Camisea (http://proyectocamisea. Matsigenkaegi Enikunirira . inintaagakemparora inchatopage org). Cada campaña constituye una Okari oka yantavageigakerira timagetatsirira anta otimagetaganira ocasión de trabajo en conjunto con onti ikamantakotantaigakerora Eniku. los pobladores del área, quienes se ineageigakerira onti integran como coinvestigadores al yapatoventaigakaro PMB, generando un mecanismo de yantavageigakerora kantaka participación con 9 años de ejecu- inakañoigakara okyara ción y más de ochenta pobladores itsitiiganakerora,intiegiri integrados en el Programa. pashinipage mutakogeigakeririra gotagageigavakeririra intiegi Esta publicación constituye un apor- yogaegi timageigatsirira kara Eniku

12 13 Mapa de ubicación

Mapa onakera

14 15 PMB Yantageigakerira ikamaguigakerira Importancia del área Okametitashitakerira oga kipatsi Programa de Monitoreo de posantegetacharira timagetatsirira El área en la cual se desarrolla el PMB Ogari inaigakera maika Biodiversidad en Camisea kamiseaku se encuentra comprendida dentro de yantavageigakera onti tyarikara El PMB, cuyo cibersitio es www. Yogaegiri pampogiaigirorira una región de especial sensibilidad: okantaka onagetakera pmbcamisea.com, es un programa magatiro timagetatsirira onti la Amazonía Peruana, que abarca kantatigavagetaka okomutakotakara: a largo plazo que monitorea el esta- yantavageigakerira tovaiti shiriagarini gran parte del territorio del Perú. Es ogari inkenishi agavagetakero do de la biodiversidad en el área del ikamosoigakerora nagetankitsirira un área de elevada biodiversidad magatiro ogipatsite Peroku. Proyecto Camisea (PC). En el sector posantegetankicharira onakera mayormente inexplorada y conside- Onti oga kipatsi oneinkanira de explotación (lotes 56 y 88), yantavageigakera anta kamiseaku rada uno de los 34 hotspots globales oposanteitakara inchatopage terira abarca una extensión de 220.000 onakera kara yantavageigakera de biodiversidad (www.biodiversi- agagetumatenkani oneinkani hectáreas. Los resultados del se- 56 ontiri 88 ogari omaranetakera tyhotspots.org). Está circundada por onaigakera 34 omonkiigetakera guimiento permiten recomendar a 220,000 has. Ogari okontetanakera numerosas áreas naturales prote- posantegetankicharira. la empresa operadora acciones de isankevantakoigakerora gidas, indicando la importancia de Ogari okañotakara maika prevención, mitigación, corrección ovashi ikantaigakera yogaegi esta región para la conservación de otovaigakera inkenishpage y restauración de impactos en la tavageigankitsirira tyara la biodiversidad del Perú. Las más opugamentunkanirira,okantake biodiversidad. (Véase el “Mapa de inkantaigakero irineaigavakerora, importantes de la zona son: Parque tatoita okametitashitakera onakera Ubicación”). irovetsikaigavakerora Nacional Manú, Parque Nacional kara ashi onegitetavaempara El monitoreo de la biodiversidad, irineginteigagavakerora Otishi, Reserva Comunal Ashaninka, tovaigasanogetankitsirira por lo tanto, constituye un medio ontiri inkyatagavaerora Reserva Comunal Matsigenka y nankitsirira aka Peroku, ogari de captación de información con posantegetankicharira. (neero mapa zonas de amortiguamiento del Alto pairorira okametitasanotakera relación a las actividades del PC y a onakera). Purús, Manú y Apurimac. A estas se onti kañorira oka: parque nacional, su posible influencia sobre la biodi- Yogari ikamaguigakerorira suma la iniciativa binacional entre el parque nacional otishi reserva versidad. posatepagetankicharira onti Perú y Bolivia del “Corredor de Con- comunal Ashinka, reserva comunal itsitiigakero yogotagaigakerira servación Vilcabamba-Amboró”. matsigenka ontiri neagetavakerorira ikamantaigakerira yatavageigakerira onti pero ontiri Manu ontiri neageigakerorira impo tyara El Bosque Tropical Amazónico es apurimac yokari kañotankicharira okantata agaveagetakerora reconocido como el ecosistema con , ogari oka itsitiiganakerora posantegetankicharira. mayor diversidad de especies de timaigatsirira ario onake pero, Bolivia flora y fauna en el mundo, con ele- oatakovagetakera ikempogiaigakarira El Proyecto Camisea Yantavageigakerira Kamiseaku vada heterogeneidad tanto a nivel timageigatsirira vilcabamba- Amboro. El PC está emplazado en la cuenca Yogaegiri kamaguigakerorira oka biológico como geográfico y cultu- baja del río Urubamba, en el De- tavagerintsipage onti onake anta ral. Se trata de una selva típica de Ogari inkenishi irorori oneinkani partamento de Cusco, en la región onakera nia Eni, kosokoku onti las zonas tropicales húmedas, con irorotari shintsitagagetakero magatiro sudoriental de la República del onake katonko republica peró. formaciones vegetales densas con kantatigagetankicharira inchatopage Perú. En el marco de este Proyec- Ogari oga yantavageigakerira onti más de un estrato de árboles y con intiri kamarigetatsirira timagetatsirira to, se realiza la explotación de las yantavageigakera ipitaigakera gran cantidad de epífitas y lianas. magatiro kipatsi, otovaigavagetakera reservas de gas natural y de los yagaataigakerira yoga ienka Las formaciones vegetales predo- magatiro onagetakera niagetatsirira, líquidos de gas natural de los ya- nagetankitsirira anta onagetakera minantes son los bosques primarios otimagetira, ontiri ogamegetarira. cimientos San Martín, Cashiriari y kañorira San Martin, Kashiriariku ontiri densos y los bosques con Guadua Onti okantagani inkenishi Pagoreni (Lotes 88 y 56), los cuales pagoreniku. Kipatsi 88 ontiri 56 ariotari sp., una bambúsea localmente lla- oparigaatira inkani, ariotari albergan una de las reservas más onakeri kara itovaigavagetakera mada paca. En general, los diferen- otimagetakeri inchatopage ariotari importantes de gas natural en Amé- ienka aka otimagetaganira. tes tipos de bosques del Bajo Uru- onagetakeri magatiro inkenishipage rica Latina. Yogari ienka kamiseakunirira onti bamba forman parte del complejo ariotari onagetakeri kara otovaigakera inake ikametitashitakerira kameti sistema ecológico de la llanura inchatopage shivitsapage . ogari iporeaatakoigakerira peroano. amazónica, y estos se caracterizan tovaigasanotankitsirira inchato onti por un dosel multiestratificado, inkenishi terira omporoimatenkani

16 17 “La diversidad biológica es la variedad de las formas de vida. La Convención “Ogari otovaigagetakera inchatpage onti onkantakera okantatigagetakara Internacional sobre Diversidad Biológica la define como ‘la variabilidad de otimagetakera. Antari yapatoitaigakara maganiro niakogeigakerora los organismos vivientes provenientes de todos los ámbitos, los ecosistemas otovaigagetakera inchatopage iriroroegi isureigakaro okantatigagetakara terrestres, marinos y otros ecosistemas acuáticos, incluyendo los complejos magatiro timagetatsirira magatiro otimagetakera, ogari inchatopage ecológicos de los cuales forman parte’. El hombre forma parte de los kipatsikutirira niaakunirira ontiri pashini timagetatsirira niaakunirira sistemas naturales; por lo tanto la diversidad cultural también se considera ario onake kara aikiro inchatopage nagetankitsirira kara. Yogari como parte de la biodiversidad”. matsigenka irorotari itimantaiga magatiro timagetatsirira irorotari oga kantatigagetankicharira yogamegeigarira ario onake kara aikiro posantegetankicharira timagetatsirira”. como resultado de la fisiografía del otovaigavageti kara ario onake kara culturas americanas que aún man- inkenishi oporoaganirira ataque terreno, no son inundables y están kapiroshi , okantaganirira kapiro. tienen vínculos estrechos con su oshivokagetanai. expuestos al flujo estacional de las Magatiro oka okantatigagetakara entorno. Ogari otimaganira ariotari masas de agua por lo que tienen magatiro inkenishipage onagetakeri yantageigirira buen drenaje. timagetatsirira aka Eniku ario Pese a la relación existente con tsitikiiganakerira matsigenkaegi Este sector del Bajo Urubamba otimagetakera kara magatiro otras culturas no indígenas, la sub- ariotari kara timagigakeri ariotari constituía, hasta hace unos años, un inchatopage anta otishigetanakera sistencia de las comunidades na- inaigakeri kara matsigenkaegi lugar poco estudiado. Las primeras ovashi onegintegetanaka tivas depende todavía del control ontiri yogamegeigarira ariotari investigaciones aportaron el regis- otovaigagevetakatyo ovashi y el uso de sus territorios así como itimageigiri iriroegitari gitovaigakeri tro de 254 especies de mariposas okontetakotanakera tyara okantaka de los recursos del bosque, así que Arawaka iriroegitari iponiantaigaka diurnas, 165 especies de mariposas kipatsi tesakona ontovaige ovashi mantiene una alta movilidad espa- pairaninirira yogamegeigakarira nocturnas, 55 especies de hormi- ario onake kara otimagetakera nia cial con un patrón de asentamiento itimavageigakera. gas, 54 especies de abejas y avispas, ontitari otimakera nia anta saviaku. disperso. Las principales activida- 81 especies de escarabajos y 252 es- des que realizan las comunidades Ariotari itimaigakeri itentaigakarira pecies de arañas (Dalmeier y Alon- Antari anta Eniku ario onake conforman su sustento de alimen- virakocha, ogari itimaigakera so, 1997; Sillero Zubiri et al., 2002). kara tesanorira ontovaige aikiro tación; ellas son la pesca, la caza, la matsigenkaegi tsikyatatyo Posteriormente el PMB continuó la maani osankevantakotunkani. agricultura, la horticultura y la reco- iriroegi ineanontavageigaka generación de información valiosa Oketyorira yovetsikaigake lección de productos del bosque. ashi igipatsiegite ontiri al conocimiento de esta área poco isankevantakoigakerora intagani inkenishipage itimantageigakarora explorada, habiendo registrado en okontetanake otsirinkakogetakra inegintegeigakerora onti los últimos ocho años de monitoreo 254 pemperopage kutagiterikunirira, itimageigakera parikotipageku, unas 1075 especies vegetales, 530 165 sagitegetikunirira, 55 yaipage, ogari itimashitasanoigakerira especies de aves, 141 especies de 54 pitsipage intiri sanipage, 81 yantavageigakera ashi mamíferos, 174 especies de anfibios tomposopage ontiri 252 etopage, isekavageigakempara onti y reptiles y 148 especies de escara- inti sankevantakotakero ipaita ishimaavageigira, ikenavageigira, bajos (Juárez et al. 2013 e informes Dalmeier, intiri alonson iroro ipankivageigira ipiravageigara anuales previos). shiriagarini 1996 impo imataka ontiri yagaigira okitsokipage Slleri Zubiri iroro shiriagarini 2002. inkenishikutirira. Desde el punto de vista del estado Impo ovashi imatanakero PMB de conservación, el área estudiada iriroegi ikamantakoiganakero por el PMB en el sector de explota- okametigematityo kara manirira ción posee un escaso nivel de inter- inegageigake avisanakera 8 vención, sin llegar a alcanzar el 2 % shiriagarini itsirinkakoigake 1075 de la superficie total monitoreada. inchatopage 530 aragetatsirira 141 Dichos sectores comprenden áreas tsomigetatsirira, 174 inkiropage ontiri de proyecto, cultivos, áreas des- saniripage ontiri 148 tomposopage. brozadas, deforestadas para fines ganaderos y bosques secundarios Ogari isankevantakoigakerira en recuperación. kipatsi yantavageigakera 56 ontiri Por otro lado, la región del Bajo 88 irorori pinkante tesakona Urubamba tiene relevancia desde antavagetenkani tera tyani el punto de vista social y cultural poroimaterone ikamaguigakerira por estar ocupada históricamente maika. Okari oka maika ariotari por población matsigenka perte- onakeri kara yantavageigakera. neciente a la familia etnolingüística Itsamaivageigira, iporoaigira, Arawak; una de las más ancestrales itogavageigira ipiravageigara ontiri

18 19 Uso de esta guía Ogotakenkanira ovairopage inchatopage

El Bajo Urubamba está conformado Antari anta otimaganira Eniku Al inicio de cada ficha, se presenta un kameti ovetsaikakerora. por diferentes tipos de bosques, ariotari kara otimagetake magatiro diagnóstico breve de cada especie Patiropage inchato otimake ashi localizados en áreas colinosas, inchatopage okantatigagematatyo de las características más distinti- ikamantakogeigakerora tyara okanta quebradas y terrazas, que albergan kara, onti onagetake vas, para facilitar su identificación irorori otimakera ontiri opaitakara. una gran diversidad de especies de ogaenokagetakara, niatenipageku en campo. Además, se presenta un Ipaitirora virakocha, ipaitirora plantas vasculares. Desde 2005, esta ontiri otarankagetira, ariotari sistema de iconos, que permite el matsigenka antari itsirinkakoigakerora zona está siendo estudiada por el onagetakeri kara oposanteigematatyo conocimiento de cada especie, el yogaigakero aikiro ikamantakoigakera Programa de Monitoreo de la Biodi- inchatopage, ogari shiriagarini 2005 hábito, usos, distribución en el Perú, tyara okanta agaganira antantaganira versidad (PMB). Como parte de sus isankevantakoigakero kamaguigirorira unidad de paisaje dentro del área ontiri otimakera otivarokanakara resultados, se están publicando una magatiro timagetsirira. Impo ario kara del PMB, estado de conservación y inkenishipageku , impo tyara okanta serie de guías, tanto en idioma es- okontetakotanake irovetsikaigakera endemismo. irorori inchatopage. pañol como en matsigenka, porque sankevanti ogotakenkanira tyara Antari itsitiiganakerora un gran sector del Bajo Urubamba opaigetara, otsirinkakotunkanira Con respecto a la distribución local itsirinkakoigakerora onti yogaigakero está ocupado por las comunidades irinianeku viroakocha impo se indica el sitio de monitoreo donde irogotakerora iniakoigakero nativas matsigenkas, quienes par- aikiro irinianeku matsigenka, fue registrada la especie y se utilizan patiropage maani tyara okantaka ticipan como coinvestigadores en iriroegitari timageigankitsirira kara una serie de abreviaturas desarrolla- otimakera okantatigagetakara, kameti los estudios realizados por el PMB, otimagetaganira Eniku, matsigenkaegi das a continuación y detalladas en ganiri okomuta ogotakenkanira tyara proporcionando información de usos iriroegitari aikiro mutakogeigakeririra cada ficha. okanta otimakera inkenishiku. y nombres en su dialecto. isankevantakoigakerora yogaegi PMB Aikiro ario onake aikiro ikamantaigakerira irantaigakerora Distribución local: itsirinkakoigakerora ogotakenkanira Para esta GUÍA, hemos seleccionado ontiri aikiro opaigetakara ovairopage maani ovairopage inchatopage, 60 plantas que son las más comunes irinianeku. ontiri opaitakara, otimashitakerira, en el territorio matsigenka en el Bajo Pagoreni = PAG otivarokagetakara onakera aka Urubamba. Debido a que el voca- Okari oka yovetsikaigakerira Nuevo Mundo = NM Peroku, ontiri itivarokaigakerora bulario de la botánica descriptiva es oneakenkanira ovairopage Kirigueti = KIR kamagutirorira inchatopage muy amplio y técnico, en la presente inchatopage onti onake 60 Cashiriari 1 = CASH1 kantatigagetankicharira ontiri GUÍA se ha tratado –en la medida de inchatopage ineasanogeigirira Cashiriari 2 = CASH2 okempogiagetaganira aikiro lo posible– de usar palabras sencillas matsigenkaegi timaigatsirira iniakoigakero omantsigane Cashiriari 3 = CASH3 y propias del lenguaje común, aun- igipatsiegite anta Eniku, ogari inchatopage. San Martín = SM que en algunos casos fue imposible; iniantageigakarira yovetsikaigakerora Malvinas = MALV por tal razón, se presenta un gráfico itsirinkakoigakerora inchatopage Itimira otimagetaganira: con las partes de una planta y un otovagigavageti aikiro Sepriato = SEP glosario de los términos usados. okomuvageta, okari oka Porokari = POR yantaigakerira isuretasanoigakaro Totiroki = TOT Las fichas han sido organizadas por iriniantaigakemparora niagantsi terira Meronkiari = MER orden alfabético de las familias y onkomutempa oniantavintsataganirira Aguas Negras = AGN dentro de estas, por orden alfabético okonogaka tera iragaveaigero, irorotari Alto Camisea = ALC de las especies. Las familias han sido otsonkanakara oka yogaigakero Mipaya = MIP clasificadas con el sistema filogenéti- niagantsi komutankicharira. San Martín 3 = SM3 co. Cada planta posee información de Pagoreni A = PAGA su clasificación taxonómica (familia Ogari inchatopage, iniakoigakerira Pagoreni B = PAGB y especie), nombre común, nombre yovetsikasanoigakerora kameti Armihuari Norte = ARN matsigenka, descripción general, ineginteigakero ontsitanakara San Martín Este = SME forma de uso y hábitat, distribución opaitakara ontiri tovaigakerorira aikiro Potogoshiari = POT en América, distribución local y, final- ovairo inchato, ogari gitovaigakerorira Tsonkiriari = TSO mente, la fenología de las especies. onti yogaigakero ineginteigakerora

20 21 Sistema de iconos Tyara onkantageta onakera

A continuación, se presenta la des- Maika tsame aneaigakero Iconos de Usos: Onagetakera ogotakenkanira cripción de los iconos y los criterios itsirinkakoigakero tyara okanta Este criterio se refiere a la utilidad Okari isureigakarira onti onkantakera utilizados a los que se refiere cada onagetakera ontiri isuregeigakarira que les dan a las plantas las comuni- yogavintaigarira inchatopage uno. irantaigakerira impo dades nativas. matsigenkaegi oniakoigetakerora patiropage Alimento Ogaganirira Iconos Hábito: Onagetakera ovairopage: Especies que son consumi- Onti ogagetaganirira Este criterio se refiere a la forma de Okari onti oniakogetakerora das como fuente de alimen- ashi isekaigemparira crecimiento de la especie. tyara okantaka okimogetanakera to por parte de las comuni- matsigenkaegi inchatopage. dades nativas.

Árbol Inchato Artesanía Ovetsikagetaganirira Planta perenne, de tronco Onti shivokatsirira, Plantas que son utilizados en Onti inchatopage leñoso y elevado, que se opoa otagagani la fabricación de artesanías o ovetsikunkanirira ramifica a cierta altura del aikiro ogatsantsani, accesorios ornamentales por inkiashitakempara ontiri suelo. ogari otsegopage parte de las comunidades irogagetakempara ogatsantsagetake aikiro nativas. ivankoegiku matsigenkaegi. onavageti enoku onavageti savi kipatsi. Colorante Pitsitsari Plantas de las cuales se ob- Onti inchatopage ashi Arbusto Pankiritsipagae tiene algún colorante para ontirigetakempara Plantas perennes, de tallo le- Onti pankirintsipage ogari teñir sus tejidos. okirikavageigira. ñoso y ramas desde la base. opoa otagagani ogari otsegopage otimake anta Cultivado Ompakitaganirira otsitiku Plantas que son sembradas Onti inchato opankitaganirira o plantadas, para obtener ontirika okitataganirira Bambú Kapiro alguna parte de la planta kameti oshivokanakera Cañas leñosas con entrenu- Onti okiitake otagagani para consumir. ogakenkanira. dos y nudos, principalmente ovikavikaatakaro de las poáceas leñosas. ogeretopage ontiri Fibra Iviritsa otimakera tovaiti ogereto Hilo que se obtiene al se- Onti otsa onti ovetsikaganira ogasanotyo okogakotagani parar la corteza de algunas agaganira otsa otakitsa ontagakenkanira. plantas. inchatopage

Hierba Tovaseri Medicinal Ogavintantaganirira Planta no leñosa o escasa- Onti pankirintsi Planta que es usada para Onti inchato agaganirira ashi mente leñosa y de tamaño otagagetaganirira ontirika curar o calmar alguna dolen- ogavintantaganira okatsigetira pequeño. tera ontimasanote cia por los comuneros. timaigatsirira kara. tsitsipage aikiro otyomiani okiipage. Maderable Okotapga inchato Especies maderables, que Onti agaganirira Liana Kivitsa son usadas frecuentemente ovetsikantakenkanira Planta trepadora leñosa. Onti shivitsa tagutatsirira para la construcción de sus ivankoegi intimaigakera. otagagani viviendas.

22 23 Ornamental Yogaigirira ivankoku la altura del pecho (DAP) = 500 o 600 ogatsantsatakera impo pashini Plantas usadas en las cerca- Onti inchato yogageigirira árboles por hectárea) y una extensa aityo 500 ontirika 600 inchatopage nías de las casas, por tener ivankoegiku, ashi serie de especies vegetales que ocu- has otovaigavageti onagetakera flores vistosas. ontimakeniri otega pan los diferentes estratos del espacio oposanteitakara aratinkagetakera onkoneatakera vertical llegando hasta los 30 metros. ogonkevagetaka 30 metero.

Bosque Amazónico Primario Semi- Inkenishi terira omporimatenkani, Iconos de distribución en el Perú: Onagetakera otivarokagetakara denso (BAPsd): Similar al anterior, se tesanorira otimasanote inchatopage, Referencia de las plantas en los de- onakera aka peroku, diferencia por la menor densidad de onti okañovetakaro inkaaratirira onti partamentos de Perú. Onti inchatopage timagetankitsirira árboles maduros (densidad prome- okantigumataka tesano ontovaige otivarokagetakara aka Peroku, dio de árboles de mayor o igual a 10 inchatopage antaropageni intagati cm de DAP=300-400 árboles / hectá- onake antaroni 10cm impo onake Amazonas (am) Loreto (lo) rea) y por la presencia muy frecuente 300 ontirika 400 inchatopage has intagati timasanogetankitsi Ayacucho (ay) Madre de Dios (md) de la bambúsea Guada sarcophaga, localmente conocida como paca, kapiroshipage antari Cajamarca (ca) Pasco (pa) cuya cobertura no es mayor al 30 %. oneasanotaganira onti okantagani Cusco (cu) Piura (pi) kapiro, tesano ontimasanote intagati Huánuco (hu) Puno (pu) onake 30%. Junín (ju) Ucayali (uc) Pacal de Bosque Amazónico (PBA): Inkenishi kapiroshi: onti inkenishi Lima (li) San Martín (sm) Corresponde a bosques donde la otimasanotakera inchatoshipage Apurímac (ap) densidad de árboles maduros es antaronipage ochariaegiti ogari baja y la paca es predominante, en kapiro iroro tovaigasanotankitsi Iconos de unidades de paisaje Onagetakera apatogetakara una proporción que varía entre 70 % ariorika onake 70 ontirika 100 %. dentro del área del PMB timagetatsirira inaigakera y el 100 %. Las distintas unidades de vegeta- kamaguigirorira ción dentro del área del PMB que se kantatigagetankicharira Bosque Secundario (Bs): Son áreas Inkenishipage tesakonarira contemplaron para indicar la distri- inchatopage (PBM). boscosas en proceso de regenera- ontovaige inchatopage: onti bución de cada especie se basaron, Ogari okantatigagetakara ción, después de la tala o alteración inkenishi tesano otimasanote según el tipo de bosque que predo- otovaigakera inchatopage inaigakera del Bosque Primario; principalmente inchatopage onti okyaenka mina, y han sido definidas en función PMB ario kara ineaigakerora ovashi formadas por especies pioneras o shivokagetanankitsi onti de la densidad de árboles maduros, iriroegi itsitiigakero itivarokaigakerora colonizadoras que producen una otogunkanira ontirika oporoinkanira de gran porte. (Véase el mapa de patiropage opaigetakara onti abundancia de pequeñas semillas, inkenishi otimasanotira inkenishi, “Unidades de paisaje” pag 26). ineantaigakaro tyara okantagetaka que son dispersadas por aves y ontirika otimasanotira inchatopage inchatopage otimagetakera,impo murciélagos, estos árboles tienen ontirika otimagetakera timatsirira ipaigetakerora patiropage tyara un crecimiento rápido, como ocurre okitsoki tovaiti otimiaegitirira okitsoki okantaka inchatopage antaropageni con Trema micrantha (Cannabaceae), iokagigetakerora tsimeripage ontiri omarapoani.( kamosoigero Cecropia sciadophylla (Urticaceae) intirika pijiripage irorori shintsi oneatakotunkanira inchatopage). y Ochroma pyramidale (Malvaceae). onkimogetake kañorira oga La regeneración y sucesión de estos terema. Irorori onkañotakempa Bosque Amazónico Primario Den- Inkenishi terira bosques hasta alcanzar el Bosque maika impo ogonkevagetanaempa so (BAPD): Es la formación forestal omporoimatenkani, onti Primario puede llevar más de 600 onkañovagetanaemparora madura de la región, con una buena otimakera inchatopage años en el Perú (Foster, 1990). otimasanotira inchatopage agaveake cantidad de árboles de gran porte antaropage otovaigavageti ontimakera 60 shiriagarini aka (densidad promedio de árboles de kara omarapagenisano peroku.(tsirinkakotakerorira Foster un diámetro mayor o igual a 10 cm, a onake ogotunkanira 10 cm 1990).

24 25 Mapa de unidades de paisaje

Mapa apatogetakara timagetatsirira inaigakera kamaguigirorira kantatigagetankicharira inchatopage.

26 27 Áreas intervenidas (AI): Se trata de Oporoinkanira inkenishipage: Apéndice I: Incluye las plantas en Ogavitunkara I: Ario onake kara zonas modificadas directamente por onti oga kipatsi yantavageigakero peligro de extinción que están afec- inchato okomutanankicharira la actividad humana en el momen- matsigenkaegi isankevantakoigakerora. tadas por el comercio o que pueden atakerira ompeganakempa to del estudio. Generalmente son Onti tsamairintsi magatiro ontirikara estarlo. El comercio de estas especies agaveake ovegagatanakerora chacras y purmas, producto de la magashipogo, ipankivageigakera recolectadas de su ambiente natural opimantavagetaganira. Okari oka actividad agrícola de los pueblos que tinaigatsirira kara otimagetaganira. está prohibido. Incluye más de 300 impimantaigakera yagaigakerira habitan la región. Pero también se Kantankicha aikiro ario inaigake especies vegetales. anta otimagetira iroro pinkante incluyen en esta categoría las zonas yantavageigakera tavageigankitsirira okantavitaka. Ario onake kara alteradas por la actividad extractiva y neageigiririra ienkapage yagaigakerira otovaigavageti 300 inchatopage. productiva de hidrocarburos. ipimantaigakerira. Apéndice II: Incluye las plantas Ogavitunkanira II: Ario onake Iconos Conservación Onaigakera Okempogiaganira que actualmente no se encuentran kara inchatopage timankitsirira Respecto del estatus de conserva- Ogari onakera Okempogiaganira necesariamente en peligro de extin- maika terira onkomutakotempa ción de las especies tratadas en esta inchatopage oniakotunkanirira ción, pero podrían llegar a estarlo ompeganakempara, kantankicha Guía, se tienen en cuenta los criterios aka onti agunkani isureigakarira si el comercio de ejemplares de agaveake ompeganakempara de la Convención Internacional de yapatoventaigakarira pashini dichas especies no se controlara. Se garikara isureigavaaro Especies Amenazadas de Fauna y kipatsi inchatopage panikyarira incluyen especies de aspecto similar intsotetavaemparora Flora Silvestres (CITES), de la Unión ompegagetanakempa kañorira a las que pueden encontrarse ame- impimantaigakerora. Ario onake Mundial para la Naturaleza (UICN) y inkenishipagekunirira ontiri inchatopage, nazadas en un futuro, para hacer un kara aikiro inchatopage agaveakerira de la Legislación Nacional Peruana a ontiri ypatoitaigakara pashinipage control más efectivo. Está permitido ompeganakempara impogini, través del Decreto Supremo N.º 043- kipatsi iniakoigakerora inchatopage y regulado el comercio de especies kametiniri oneagetakempara 2006-AG. ontiri ikantiria koveenkari perokunirira reproducidas artificialmente. Incluye neginte. Mataka okantunkani otsirinkakotaka nero oka No. 043-2006-AG. más de 29.000 especies vegetales. ompimantakenkanira inchatopage ogitovaigunkanirira ovetsikunkanira CITES Yapatoventaigakarora kogapage, ario onake 29000 La Convención sobre el Comercio ipimantavageigira pashinipageku inchatopage timagetatsirira. Internacional de Especies Amenaza- kipatsi ashi inchatopage atakerira das de Fauna y Flora Silvestres es un ontsonkatanakempa inkenishikunirira ontiri Apéndice III: Incluye las plantas Ogavitunkanira III: Ario onake kara acuerdo internacional que busca re- inchatopage, onti ikemavakagaventaigakaro sujetas a reglamentación en el terri- inchatopage okantavitunkanirira glamentar el comercio internacional timageigatsirira pashiniku kipatsi torio de un país parte que necesita la nagetankitsirira aka kipatsiku pashini de animales y plantas silvestres, así iniakoigakerora irogaigakera colaboración de las otras partes para okogakotunkani amutakotakenkanira como sus partes y derivados. Posee intsatagaigakerira pimantavageigatsirira el mejor control de la explotación de pashini kametiniri oneagetakenkanira tres categorías o apéndices según pashinipage kipatsi irashi niagetatsirira ontiri la especie. Incluye más de 100 espe- ompimantakenkanira inchatopage. el grado de amenaza, y en ellos son inchatopage ontiri tyati onti irorori aikiro cies vegetales. Ario onake kara otovaigakera 100 catalogadas más de 30.000 especies tatoita okañotaka. Otimake magati irorori inchatopage timankitsirira. de animales y plantas silvestres que ontiri pashini nagetankitsirira niakotakerorira están actualmente afectadas por el tyati onti irorori onti ogotunkani UICN UICN comercio en el mundo entero regu- onagetakera ariorika 30, 000 ipaigetakara La Unión Mundial para la Conserva- Yapatoitaigakara timagetatsirira lando la exportación e importación kamarigetatsirira ontiri inchatopage ción de la Naturaleza posee catego- pashini kipatsi ashi irineginteigakerora de cada especie. maikari maika agagetakero magatiro rías para clasificar las especies en alto timagetatisirira inkenishipageku pimantavageigatsirira pashinipageku riesgo de extinción global. otimagetakera ashi oneagetakenkanira kipatsi iroroni yogaiganakakero inchatopage matanaka atake impimantaiganakerira patiropage ontsonkatanakempara magatiro. ovairopage.

28 29 Extinto (EX): Un taxón se considera Pegasanotaka: okantakera En Peligro Crítico (CR): Un taxón Koveenkatankitsirira extinto cuando no queda ninguna mataka pegaka ariorika tera está “en peligro crítico” cuando la okantunkanirira: ogari duda razonable de que el último ontimutate oneimataenkanira patiro mejor evidencia disponible (severa komutanankicharira agakara individuo existente ha muerto. Se inchato mataka kamasanotake. reducción de la población, poblacio- otimagetanakera omaanigetanakera presume que un taxón está extinto Ariorika okantunkani oga nes muy pequeñas, área geográfica timagatatsirira ontirikara magatiro cuando en las prospecciones exhaus- mataka pegankicharira ocupada muy pequeña, o el análisis apatogetakara otimagetakera tivas de sus hábitats, conocidos o es- oneinkani tyara otimirira cuantitativo de la probabilidad de ontirika otyomiaegiti tyarikara kara perados, en los momentos apropia- kara oneasanotagani ontirika extinción durante los próximos 10 onakera otimagetakera otyomiani dos (diarios, estacionales, anuales), y ogiinkanira, oneasanotakenkanira años es > 50 %) indica que se está onakera ogari ogogetunkanirira a lo largo de su área de distribución kutagiteriku osarigapaakera enfrentando un riesgo extremada- tovaigasanotankitsirira histórica, no se ha podido detectar ontiri patiro shiriagarini) impo mente alto de extinción en estado oneagetunkanirira un solo individuo. Las prospecciones otovaigavagetanakera onagetakera silvestre. tsonkagetanankicharira anta deberán ser realizadas en períodos kara ovashi otsititanakara ogonketakempara 10 shiriagarini ario de tiempo apropiados al ciclo de otovaigavagetanakera onake kara 50 % okantakera mataka vida y a las formas de vida del taxón. oneanunkanira tera gaveenkani atake aganaka ontsonkatanakempara oneakenkanira patirora onake. mataka atake otimanake ashi Ogari osuretunkanira agaveake ontsonkatanakempara inchatopage. oneakenkanira otovaigavagetakera otimagetakera oga inchatopage En Peligro (EN): Un taxón está “en Ogari ontsokantanakempara: onti okañotakara maika otimagetakera. peligro” cuando la mejor evidencia koveenkantanankitsirira gasakonarira disponible (gran reducción de la otimagetanai otovaigakera Extinto en Estado Silvestre (EW): Opegagetanakara magatiro población, poblaciones pequeñas, otyomiaegini maani otimakotake Un taxón está “extinto en estado inchatopage: ogari pequeñas áreas geográficas ocupa- agakerora magatiro, ontirika atake silvestre” cuando solo sobrevive en pegagetanankicharira oga das, o el análisis cuantitativo de la opegagetanaka avisanakera 20 cultivo, en cautividad o como po- inchatopage intagati otimagetanai probabilidad de extinción durante shiriagarini onakera 20% okantakera blación (o poblaciones) naturalizada opankitaganira, onakera los próximos 20 años es > 20 %) mataka atake otsititanakara completamente fuera de su distri- atsipereakera otovaigakera indica que se está enfrentando un ompegagetanakempara bución original. Se presume que un ontirikara otovaigasanotakera riesgo muy alto de extinción en magatiropage inchatopage. taxón está “extinto en estado silves- otimasanogetakera onagetakera estado silvestre. tre” cuando en las prospecciones terira ontivarokagetempa kantaka exhaustivas de sus hábitats, conoci- otimakera okyara. Onti okantunkani Vulnerable (VU): Un taxón es “vul- Tsipereankitsarira: onti oga dos o esperados, en los momentos patiro onakera mataka pegaka nerable” cuando la mejor evidencia tsipereankicharira ariorikara apropiados (diarios, estacionales, inchatopage tera ontimae disponible (reducción sustancial oneinkani mataka atake anuales), y a lo largo de su área de onagetakera oneagetaganirira de la población, poblaciones pe- otsonkatanaka otimagetakera distribución histórica, no se ha po- ontirikara ashirikogetakara, queñas, área geográfica ocupada ontirikara maanirira otimagetake dido detectar un solo individuo. Las ontirika onakera otivarokagetakara bastante pequeña, o el análisis onagetakera otimagetakera pros-pecciones deberán ser realiza- onagetakera tera agaveenkani cuantitativo de la probabilidad de otyomiaeginirira ontirika das en períodos de tiempo apropia- oneakenkanira patiropage extinción durante los próximos 100 oneagetunkanira otovaigakera dos al ciclo de vida y a las formas de onakera. Ogari isureigakarira años es > 10 %) indica que está oneagetakenkanira atake vida del taxón. agaveake ontimakera kutagiteri enfrentando un alto riesgo de extin- opegagetanaka avisanakera 100 ashi onkamosogetakenkanira tyara ción en estado silvestre. shiriagarini ontirika 10% onakera kara onagetakera otimagetakera mataka atake ovegagatanaka inchatopage. ontsokatanakempara inchatopage.

30 31 Casi Amenazdo (NT): Un taxón está Panikya ontsonkatanakempa: tren que una clasificación de ame- iroro onti okantakera tesano “casi amenazado” cuando ha sido okari oka panikya ompeganakempa nazada pudiera ser apropiada. onkamantasanotakotenkani evaluado según los criterios y no ogotunkanira osuretunkanirira onti oneinkani ariorila agaveake satisface, actualmente, los criterios tera ogishineante maikari maika onkamosotasontakenkanira para considerarlo “en peligro crítico”, oga osuretunkanirira mataka atake impogini agageake ogotakenkanira “en peligro” o “vulnerable”; pero está okoveenkatanake okantunkanirira, iroro mataka ogotunkani próximo a satisfacer esos criterios ogari komutanankicharira okantatigagetakara o, posiblemente, los satisfaga en el okenkisureakara mataka atake futuro cercano. ochoenitapaake ogishineakempara No Evaluado (NE): Un taxón se con- Terira ogotenkani: okari oka oka oniinkanirira, garikara impogini sidera “no evaluado” cuando todavía oneinkani terira ogotenkani teranika ontimake oka garira osamanitasanoti. no ha sido clasificado en relación con ogenkani onakera iniakogeigakerira. estos criterios. Preocupación Menor (LC): Un taxón Tesakonarira ovankinaventenkani: se considera de “preocupación me- ogari oka onti onkantakera nor” cuando, habiendo sido evalua- tesakonarira ovankinaventenkani, do, no cumple ninguno de los crite- anta oneantunkanira tera rios que definen las categorías de “en ontsatagempa mamerisano peligro crítico”, “en peligro”, “vulnera- osuregevetunkanirira onti ble” o “casi amenazado”. Se incluyen ogunkani ompeganakempara en esta categoría taxas abundante y koveenkatankitsirira. de amplia distribución. Ogari koveenkatankitsirira shinonkaankicharira mataka osariinkani. Ario onake kara oga inchatopage otovaigagera impo aikiro otsptenkakovagetanaka otivarokagetakara..

Datos Insuficientes (DD): Un Maanirira ogotunkani: ogari taxón se incluye en la categoría oka onti oniakogetakerira “datos insuficientes” cuando no hay tesanorira ogotasanogetenkani información adecuada para hacer magatiro teranika intime una evaluación, directa o indirecta, kamantakotasanotakeronerira de su riesgo de extinción basándo- ogotakenkaniniri katinkaniri se en la distribución o condición onagetake impo ariompari de la población. Un taxón en esta oatanakeri ompeganakempara categoría puede estar bien estu- ontivarokagetanakempara ontiri diado, y su biología puede ser bien timagetatsirira . ogari timankitsirira conocida, pero carece de los datos oka oniakogetunkanirira maika onti apropiados sobre su abundancia o onake osankevantakotunkanira sobre su distribución. “Datos insu- ogari oniakogetakerira ficientes” no es, por lo tanto, una oneagetagani magatiro categoría de amenaza. Al incluir el kantankicha tera ontimasanogete taxón en esta categoría, se indica ogotasanogetakenkanira que se requiere más información, y otimagetakera ontiri se reconoce la posibilidad de que otivarokagetakara. Ogari investigaciones futuras demues- terira ogotasanotenkani tera

32 33 LEGISLACIÓN NACIONAL DECRETO ONIAKOGETIRIRA Endemismo Omantsigane SUPREMO N.º 043-2006-AG IKANTIRIRA KOVEENKARI El término endemismo tiene nume- Ogari okantunkanira El Servicio Nacional de Áreas Na- ONIAKOGETAKERORA rosas acepciones, entre las que se omantsigane aityo otovaigavageti turales Protegidas por el Estado INCHATOPAGE incluye la que se aplica a la entidad oniakogetunkanirira ontirika (SERNANP) (ex-Instituto Nacional de Kamagugetirorira magatiro biológica cuyo patrón espacial en pashini agunkani oneakenkanira Recursos Naturales - INRENA) posee timagetatsirira inchatopage la naturaleza es manifiesta en una oga niagetatsirira otimakera una clasificación oficial de especies ikantavintantakerira koveenkari distribución geográfica restringida a niakogetakerorira irorotari de flora y fauna silvestres según Yogotagantaigakerora un área definida (Gastón, 1994; León tivarokagetakerorira magatiro su estado de conservación. Para la timagetatsirira inkenishipageku, ario et al., 2006). otimagetira tyarikara kara clasificación de especies silvestres onagetakera kara inchatipage intiri Endémica para el Perú (E): Especies onagetakera itsirinkagetakerora amenazadas en el Perú, se utilizaron inkenishipagekunirira inaigakera con distribución exclusiva del Perú. Gaston iroro shiriagarini 1994 impo como base los criterios y categorías anta ikempogiinkanira. Ashi No endémica para el Perú (N): imatakero Leoni roro shiriagarini de la UICN en un proceso abierto y yogageigakerora inchatopage Especies de amplia distribución, no 2006. participativo con investigadores y yoga pegagetanankicharira aka exclusivas del Perú. Omantsigane ashi nankitsirira especialistas a nivel nacional, y estu- peroku onti yantantaigakaro aka peroku intagati dios realizados por el INRENA y por isureigakarira ontiri onagetakera tivarokagetankicharira aka peroku otras instituciones. neagetirorira ario kara onake kameti Tera ontime omantsigane onakera iriaigakera inkamosoigakerora aka Peroku, onti inchatopage tovaiti La clasificación según este Decreto yogaegi govageigatsririra otivarokagetaka tera patiro onakera es la siguiente: magatiro otimagetaganira ashi perokutirira. En Peligro Crítico (CR) aikiro isankevantakoigakerora En Peligro (EN) kamagugeigirorira ontirika pashini Vulnerable (VU) niakogetakerorira. Casi Amenazado (NT) Nero oka yogogeigakerora oniakogetakerora ikantirira koveenkaripage Koveenkatakitsirira okantunkanirira koveenkatake okenkisureakara Mataka atake ompeganakempara

34 35 Partes de una planta Opaigetakara patiro inchato

Hoja simple Fichas de especies Oshi papanatiro onake yema terminal otsonkanakara okii Sankevantipage peciolo otsirinkakotantagetunkanirira yemas axilares okoroa ochomikipage otsego ovairopage inchatopage lámina opana

nodo ogavitara

tallo ogati Hoja compuesta Oshi tovaipanatirira foliolo okarashiatira

yema axilar ochomiki foliolo terminal okarashiatira

peciolulo peciolo ovikagetara oshi okoroa raquis otsapa

tallo hoja ogati oshi, opana

36 ANACARDIACEAE Spondias mombin 1 Ubus, Ubos y Ushun / Tsigorioki, ontirika tsigoroki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de 30 m de alto, tronco Onti inchato katinkapoamatake, principal recto y cilíndrico con kanuropoamatake ogatsantsatira corteza agrietada que, al corte, ogotaganira onake 30 metero, secreta una resina transparen- ogari otaki tagintagiimataka te. Hojas compuestas, alternas, onkaratakenkanirika

Robin Foster imparipinnadas de hasta 7 pa- onkonteatapaake onani saankia. res de foliolos, olorosas al apre- Ogari oshi onti apatoshiataka, Árbol con la corteza externa agrietada, de color marrón claro tar (olor a mango). Flores pe- okantatigashiagetaka queñas, de color blanco cremo- otseretserogoshiatake o grisáceo y olor penetrante, hojas imparipinnadas con hasta onavagetakera 7 oshipage so, dispuestas en panículas. Fru- 7 pares de foliolos. Fruto característico con pulpa amarilla, apatoshiagetakara, ogari agridulce, ligeramente fibroso y endocarpo leñoso. to en drupa ovoide amarillenta, enkagakera kañomataka con la parte carnosa y agridul- oenkagira mango. Ogari otega ce, comestible. Las raíces coci- otyomiaegiti kutategatavagetake Onti inchato, ogari otaki tagintagiimataka, kisaamatake das se usan para la diarrea y el okitetegatumatake shintsi ontirika okamaratake, onkasankavageteratyo kara, ogari tronco es maderable. Crecen en opogerenki, ogari okitsoki oshipage tsegireashiamatake ona 7 patiropage. Ogari bosques sin ninguna alteración, onti okanurokitsotake, aityo okitsoki onti okitekitake, choeni opochatakotakero principalmente en lugares pla- ovatsa, choeni opotsatumatake, oshitsakinii aikiro tsirematake. nos no inundados; ocasional- ogagani, ogari oshitsaki agagani mente en áreas con bosque se- okotaganira ashi shiarontsi, cundario. irorokya opoa onti agunkani ashi pankotsi. Onti otimi inkenishiku HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Distribución: Desde México kantaka tera ogagumatempa, hasta el centro de Brasil y Boli- onasanogeti opampatira kipatsi via, mayormente debajo de los terira ampamankagetero nia 700 m de altitud. aikiro onti onagetake inkenishiku omechomaronkashiagetira. Distribución local: KIR, MALV, POR, MER, AGN, CASH2, POT, Otivarokagetakara: Otsitanaka TSO, TOT, SME. mejikoku oavagetanake brasilku, onasanogetake ogaenokasanogetakara onakera 700 metero. Fenología: Florece principal- DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA mente a fines de la estación ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: KIR, MALV, seca, entre octubre y noviem- POR, MER, AGN, CASH2, POT, TSO, am ay ca cu hu ju li bre, y fructifica entre enero y TOT, SME. CONSERVACIÓN / marzo. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta irorori: CITES IUCN DS Oporenkantasanogeta irorota ontsonkanaempa osarigira UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ariorika octubre, noviembre impo ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA ontimavagetanake okitsoki kashiri END enero ontisaneni marzo. N BAPD BAPsd PBA Bs AI 38 39 APIACEAE Eryngium foetidum 2 Sacha culantro / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba de cortísimo tallo, aro- Tera ogatsantsakiite otonki, mática, de hasta 40 cm de alto. kasakamatake, antari Hojas basales agrupadas, muy ogatsantsatakera intitagati pocas veces sobre el tallo, limbo onake 40 cm. Ogari oshi obovado que se angosta hacia tsuampiroroitake apatoshigaka, la base, margen con pequeños tesano otimasanogete okii, dientecillos. Flores pequeñas akatsitikiini onake oponiakotakara Hierba aromática, que se encuentra frecuentemente blancas, azules a moradas; agru- oshivokakera okarashiagetakera alrededor de casas, con las hojas basales duras, con márgenes padas a manera de cabezuelas otsempiroroitake. Kutategamatake dentados. Sabor parecido al culandro o cilantro, pero más cilíndricas, protegidas por ho- otega otyomiatisano, fuerte, usada como condimento. jas pequeñas puntiagudas. Fruto okamachokategatake, globoso de superficie lisa unido okisaategatake aikiro apatogitotaka en el ápice. Raíz carnosa. Las ho- maganatotiro, otikakotakero Kasankashi oshi otimageti anta shogikya pankotsipageku, choeni jas son usadas como condimen- oshipage tsuampishiagetake, otimi okusopanatumatake otsuampiroroigetake okarashiatakera, to en la preparación de comidas okitsoki tapityonkarekimataka oenkagakera kañovetaka okantaganirira korantero ontirika y se toman en infusión contra apatogisetakaro magatiro. Ogari cirantero, kantankicha pairo oenkagasanovagetake, onti dolores de estómago. Crecen en opari otimumatake ovatsa. Ogari okonogantagetagani osekataganirira. claros con bastante luz, especial- oshi agagani ovetsikantaganira mente cerca de las poblaciones. onkonogakenkanira isekataganirira aikiro okavuatagani oviikaganira Distribución: Desde Canadá así ankatsimotiatera. Onti HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA hasta la Argentina, cultivada en oshivoki terira ontime tovaseri, huertas familiares. Se comercia- yatagagetirora poreatsiri, liza a nivel internacional. oshivokasanoti ochoenitira itimageigira. Distribución local: KIR. Otivarokagetakara: Fenología: Florece y fructifica Oponiakotanakara kanadaku casi todo el año. ogonketakovagetanaka, argentinaku, onti ipankiigiro DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA itsamaireegiku. Aikiro opimantagani ONAKERA AKA PEROKU pashiniku kipatsi.

am ay ca cu hu ju li Itimira otimagetaganira: KIR. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta irorori: CITES IUCN DS Otimasanoageti otegapage ontiri oipage omirinka shiriagarini. UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 40 41 Himatanthus sucuuba 3 Bellaco Caspi / Chomisanto

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de 20 m de alto, con tron- Onti inchato omaretakera co cilíndrico, con corteza que se- onake 20 metero ogatsantsani creta abundante látex blanco al kara, kanuropoamatake opoa, cortar. Hojas simples, alternas ogari otaki onkaratakempara con el limbo lanceolado a elípti- okonteatanake kutakashiaamatake Hamilton Beltrán Hamilton cas. Flores de color blanco, a ve- oani. Ogari oshi kantaka ces con una mancha amarilla okañotakara, kachanchashiagetake Árbol con el tronco recto y cilíndrico, con abundante látex en el centro. Frutos con dos fo- ovegaraagetaka okaragetanakera blanco, hojas simples alternas. Fruto con dos folículos lículos elipsoidales de 20 cm de okamashiati. Ogari otega elipsoidales amarillentos y brillantes. largo, glabros brillantes, semi- kutategamatake okonogake llas numerosas aladas. Su látex okitetake maani anta nigankitega. es usado para combatir las her- nias y los dolores lumbares; oca- Otivarokagetakara: Onake sionalmente se usa como made- Venesoeraku ogoketakovagetaka Voriviaku. Onti inchato katinkapoamatake aikiro okanuropatake, rable. otovaigavageti okashi kutakashiamatake. Distribución: Desde Venezuela Itimira otimagetaganira: NM, hasta Bolivia. CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3. Distribución local: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, Tyara okanta iroririi: Onti HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3. otegamaiti irorori sarinku kañorira kashiri setiembre, intirika octubre, Fenología: Florece a finales de ogari otimira okitsoki inti kashiri la época seca entre septiembre y julio, intiri setiembre. octubre, y fructifica en la época seca entre julio y septiembre.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 42 43 APOCYNACEAE Tabernaemontana sananho 4 Sananho / Potogowariki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbusto o árbol pequeño de has- Onti inchato otyomiani onake ta 9 m, con látex abundante, cor- ogatsantsatakera onake 9 m, teza externa blanquecina o gris otimavageti tovaiti oani, ogari otaki clara. Hojas simples y opuestas, onti okutatakitumatake, ontirika a veces una más grande que la okisaatumatake. Ogari oshi kantaka Hamilton Beltrán Hamilton otra, ovadas elípticas con el bor- okañotakara oshigetira, aityo de entero a sinuoso. Flores blan- ochoeni omarashiatake impo pashini Arbolillo de sotobosque con látex blanco abundante, tronco cas con el tubo ligeramente re- otimiashini oveshintsaashiataka recto cilíndrico, hojas simples opuestas, fruto con 2 folículos torcido. Frutos con la superficie antari okarashiku onti semiglobosos de cubierta amarilla a verdosa y pulpa roja. lisa, de color amarillento a ver- okanuroshiatake. doso, con la pulpa rojiza, forma- dos por dos estructuras de forma Otivarokagetakara: Onti onake semiglobosa, con numerosas se- Kamaaku, opokakovagetake Peroku. Onti inchato otimi inkenishiku ogari oani onkutavageteratyo millas marrones. Sus frutos son kara otovaigavageti, ogari opoa kantika kanuropoamatake, comestibles y las hojas frescas Itimira otimagetaganira: KIR, ogari oshi opigapigashiataka, ogari okitsoki piteti onake se calientan al fuego y colocan CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, ovikagetakara okanuroitumatake okitetumatake ontirika como emplasto para combatir MER, AGN, MIP, PAGB, ARM, SME, TSO. okaniatake ogari ochomiki onti okiraatake. el reumatismo. Crece en el soto- bosque de varios tipos de bos- Tyara okanta iroriri: Irorori onti ques sin perturbación. oporenkamaiti otsitanakara ontirika okarakutanaira oparigaatira inkani, HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Distribución: Desde Panamá kañorira Setiembreku, intiri marzo. hasta el Perú.

Distribución local: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, MIP, PAGB, ARM, SME, TSO.

Fenología: Florecen a principios o finales de la época lluviosa en- DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA tre septiembre y marzo, fructifi- ONAKERA AKA PEROKU can a finales de la época lluviosa, hacia marzo. am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 44 45 ARACEAE Xanthosoma pubescens 5 No conocido / Kenashi

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba del sotobosque, con Onti tovaseri onake kara abundante látex. Hojas simples inkenishiku, otovaiti oani, ogari y alternas, agrupadas en la base, oshi oparapanapageni kara, cordadas. Flores pequeñas blan- oshitikagetakaro okoroaku, cas o amarillentas, forman un ci- ovetsikagani okañovetakara Hamilton Beltrán Hamilton garrillo que está protegido por seri aityo konogakarorira una bráctea conocida como es- okutapanatumagetake. Ogari Hierba de sotobosque con abundante látex blanco, con hojas pata de color blanquecino. El fru- okitsoki onti omaikitake otimake basales cordadas y peciolos largos, con la inflorescencia y to es una drupa. Crece en el so- inkenishiku, tera onkogakotempa, bráctea blanca. tobosque de bosques sin ningu- otimasanoigeti niatenipageku na alteración y en las orillas de ontirika ampovatsasegetira, los riachuelos. No se conoce nin- ogavintantagani. gún uso. Otivarokagetakara: Onti tovaseri onake inkenishiku, tovaiti otimake okashi Distribución: Desde El Salvador Oponiakotanakara salvadorku kutashiatake, ogari oshi omarapanani kara otsantsashiagetake, hasta Bolivia. oatakovagetake voriviaku. antari opanaku onagetake otsapa kutatsapatavagetake. Distribución local: CASH1, Itimira otimagetaganira: CASH2, CASH3. CASH1, CASH2, CASH3.

Fenología: Produce flores y fru- Tyara okanta iroriri: Otegamaiti, HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA tos en la época seca de mayo a otimanake okitsoki sariniku yoga septiembre. kashiri mayo intiri setiembre.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 46 47 ARALIACEAE Schefflera morototoni 6 No conocido / Chakopiniroke

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 18 m de alto, Onti inchato ogatsantsanisano tronco recto sin ramificaciones onavagetake 18 metero, en la parte inferior, madera blan- okatinkapoavageti kara tera da cremosa. Hojas palmaticom- ontsegogetumate opoaku, puestas, alternas, de hasta 1 m choeni okitepoatake. Ogari Robin Foster de largo; número de foliolos va- oshi ogatsantsashiapageni kara ría entre 8 y 11, el envés de los onake 1 m oshitishitikaataka oshi Árbol pionero, propio de áreas alteradas de madera liviana foliolos de color marrón a ama- onavagetake 8 ontirika 11 opana, cremosa, hojas palmaticompuestas grandes, el envés de los rillento. Flores de color blanco antari otapinapanatake onti foliolos de marrón a amarillento. verdoso, que en conjunto dan okiteripanatumagetake. Ogari un aspecto de paraguas. Los fru- otegapage, onti okutategatumatake tos son drupas de color morado okaniategatumatake aikiro, onti a negruzco. En el Bajo Urubam- okanuromaitake okañovetakarora Onti inchato tesano ontimasanote, otimashitakerira otyomiati ba, no se ha registrado ningún omanpegantaganirira onake kitepoamatake, ogari oshi ogatsantsashiapage uso, en otros países, la madera es (paragua). Ogari okitsokipage omarashiani kara, antari savipanaku opana utilizada para fabricar palitos de kanurokitsogetake shotuitumatake, aikro opotsitakitumatake. okamarapanatumatake ontiri aikiro okitepanatumatake. fósforo. Crece principalmente en el bosque secundario. Antari timagaeigira Matsigenkaegi Enikunirira, tera Distribución: Desde México irantantumaigemparo, antari hasta la Argentina. pinkante pashiniku kipatsi, onti HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA yagaigakero yovetsikantaigakerora Distribución local: NM, KIR, inchakii ashi poshiporo. Onti CASH1, CASH2, CASH3, MALV, oshivokasanogeti tesakonara otime POR, TOT, MER, MIP, SEP, SM3, inchatopage. ARM. Otivarokagetakara: Mejikoku, Fenología: Probablemente pro- oatakovagetakero Aregetinaku. ducen flores y frutos durante todo el año en forma continua, Itimira otimagetaganira: NM, KIR, DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA como las otras especies sucesio- CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, ONAKERA AKA PEROKU nales. TOT, MER, MIP, SEP, SM3, ARM.

am ay ca cu hu ju li Tyara okanta iroriri: Irorori onti CONSERVACIÓN / otegamatitake ontiri okitsokitira OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm magatiro shiriagarini omirika CITES IUCN DS otimira okañogetakarora pashini shigakerorira. UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 48 49 ARECACEAE Astrocaryum murumuru 7 Chonta / Tiroti

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmeras con los tallos agrupa- Onti aratintiitake dos de 10 m de alto, con los en- apatosegavagetakara trenudos con espinas de color ogatsantsatakera onake gris a negruzco formando ani- 10 m, ovikagetaka ogereto llos. Hojas alternas, pinnadas, el otimagetakero otseipage Robin Foster envés blanquecino y con espi- potsitatseitavagetake. Ogari ogari oshipage ogatsantsashiapage Palmera usualmente con varios tallos agrupados; los nas aplanadas de color amari- llento a marrón, igual que el pe- kara antari saviku okutatumatake entrenudos del tronco, cubiertos con espinas quebradizas de ciolo. Flores masculinas purpú- otimakero otseipage tovaiti aikiro color gris o negruzco; hojas con el envés de la pinnas blancas, reas, y flores femeninas cubier- choeni okitetakotumatakero con espinas aplanadas de color amarillento a marrón. tas con espínulas, agrupadas en okañotakarora pashini maempa. racimos largos. Fruto globoso de Ogari otega, intirika surari color verde amarillento, frecuen- vimakashiamataka, irororika tsinane, Onti otimi kara inkenishiku otimakera otovaigavageti temente cubierto de espinas. Los kipareashiataka, ogatsantsishiani aratintiroroitakera apatosegavagetaka, otimagetake ogetopage frutos y las hojas tiernas se usan kara tsurinkashiavagetake. opoaku tovaiti otsei okaraagetake potsitatonkimatake como alimento, y del raquis de Ogari okitsokipage otsei, ogari oshi antari savi kutashiamatake, otimake otsei las hojas se extrae fibra. Crecen tapityonkarekitavagetaka opagagetakera choeni okiteshiatumatake aikiro. en bosques primarios y cercanos kamiakitsomatake choeni a los ríos. okitekitsotake, okitsokipage ontiri oshipage mechotankitsirira Distribución: Desde Colombia osekatagani ogari oshi HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA hasta Bolivia. ogatsantsatankitsirira agagani ompegunkanira pishimerontsi. Onti Distribución local: PAG, KIR, otimi kara inkenishiku tesakonarira CASH1, CASH2, CASH3, MIP. ontimasanote inchatoshi, otirika ochoenigetira niatenipage. Fenología: Floración registrada hacia fines de la época seca e ini- Otivarokagetakara: cios de la época húmeda, entre Oponiakotanaka korompiaku, octubre y diciembre, y frutos a oatakovagetake voriviaku. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA inicios de la estación lluviosa en- ONAKERA AKA PEROKU tre noviembre y febrero. Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MIP. am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / Tyara okanta iroriri: Onti OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm oporenkashiati irorori, panikyara CITES IUCN DS onkarakuatanae, o oparigaatanaira inkani arioka octubre, intirika UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO diciembre ogari okitsokipage onti ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otimantageta kashiri noviembre END intiri febrero. N BAPD BAPsd PBA Bs AI 50 51 ARECACEAE Bactris gasipaes 8 Pijuayo / Keiri

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmera generalmente solita- Onti aratinki patiro, kanuropoa ria, de hasta 18 m de alto, el en- ogatsantsani kara onavageti 18 trenudo del tallo con espinas ne- metero, ogavigaviataka ogereto gras. Hojas alternas, pinnadas potsitatseimatake otsei. Ogari cubiertas de espinas de color ne- oshipage ogatsantsashiapageni, onti Robin Foster gro o marrón, las espinas del pe- gotankicha otsei potsitatseimatake okonogaka choeni okitetumatake, Palmera con tallo único generalmente, con los entrenudos ciolo distribuidas en tres hile- ras. Flores agrupadas en racimo ogari otseipage otaganakutirira con espinas negras, raramente sin espinas, hojas cubiertas de espigas, protegidas por una otivarokagetaka mavati onake con espinas marrón a negruzcas, frutos ovoides de color bráctea o espata espinosa exter- oveshintsaakara. Ogari otega onti amarillo, naranja o rojo con pulpa harinosa. namente. Frutos ovoides, con la opatakotakero onake tsompogi superficie amarilla, naranja o roja oponatakotaka tseisetakomatake Onti shireri onake patiro aratinki ovikavikaagetakaro ogereto con la pulpa harinosa. Los frutos anta enokukya. Ogari okitsoki tovaiti onei potsitatseimatake, gara pineimatiro garira otimi maduros y los ápices tiernos de kanurokitsogematake okitekitakera, otsei, ogari otsi onti gotankicha otsei, kamarashiamatake otirika las hojas son comestibles; de las okiteritumatake, ontirika opotsitatakotakero maani, ogari okitsoki kanurokitsomatake, hojas, se obtiene un tinte verde okiraakitsotasanotake antari para colorear fibras. Crecen en tsompogi tuvemataketyo. Ogari kitetinamatake, ontirika potsonamatake, otirika kiraatinamatake okitsoki irakankitsirira ontiri onti gotankicha ovatsapage tevumatake. las quebradas de bosques per- turbados o cultivadas. ovatsa nankitsirira savi osenoku mechomataketyo intagati Distribución: Desde Colombia otimashitakera osekantakenkanira, HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA hasta Bolivia, fue introducida en ogaro oshipage agagani América Central. ashi ontiritantakenkanira pitsarintsitsapage. Onti oshivoki Distribución local: KIR, CASH1, niateniapageku inchatoshigetira CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, okaraatuigetakera ontirika MER, MIP. otsamaitaganira.

Fenología: Registro de floración Otivarokagetakara: a fines de la estación seca, entre Oponiakotanakara korompiaku DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA agosto y noviembre; fructifica- ogotetakovagetanaka voriviaku, impo ONAKERA AKA PEROKU ción durante la época lluviosa. oatakovageti itimageigira niganki kara.

am ay ca cu hu ju li Itimira otimagetaganira: KIR, CONSERVACIÓN / CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm MER, MIP. CITES IUCN DS Tyara okanta iroriri: UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO Otsirinkakotunkanira iroro atakera ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA okarakuatanai arioka kara kashiri END agosto, noviembre, antari otimira N BAPD BAPsd PBA Bs AI okitsokipage onti inkanianiku. 52 53 ARECACEAE Euterpe precatoria 9 Huasai / Shireri

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmera de tallo único, de has- Onti patirorira aratinki, ogatsantsani ta 20 m de alto, con un montí- onake 20 metero, otovaigavageti culo de raíces de color rojo-ana- oshitsakipage aratinkakagakerorira, ranjado intenso, cuyos extremos kiteshitsakitavagetake okiagemati están cubiertas por una sustan- savi antari enoku onti gotankicha Hamilton Beltrán Hamilton cia mucilaginosa. Hojas alternas otopesetakera.ogari oshipage pinnadas usualmente pendula- onti ovemaronkaashiataka Palmera con tallo único, en la base del tallo con un montículo res, con las vainas foliares de co- ovetsaikashiatakara patiropage de raíces de color rojo naranja intenso, sus hojas pinnadas lor verde que forman una funda omeretapageku okii cuyas vainas forman una funda en la base de la copa y sus en su base. El racimo tiene flo- kaniashiamatake ovikagetakara frutos globosos de color negruzco a rojizo. res blanquecinas. Frutos globo- otonkiku, ogari otega onti sos, con la superficie de color ne- okanatake kutamaimatake, ogari Onti tsireri pakiitiro aratinki otimagetake oparipage gro a púrpura a la madurez. Se okitsokipage kanorokichotagavetake shintsitagagetakerorira arantinkakera okiraatake aikiro okitetakotakera, extrae el palmito de los brotes antari enoku onti opotsitakitake, ogari ogipage ogatsantsashianisano otyomiaegiti oshipage de las hojas, y los frutos son con- antagitakerira ontirikara shitikagetankicharira oveshintsaagetaka patsaipagetiro anta okiiku, sumidos en forma de bebidas y irakakera, agagani oshipage ogari okitsokipage tapityonkarekitavagetaka onti opotsitakitsotake, dulces. Los troncos se emplean tsovankagetankitsirira ogari okitsoki como puntales y travesaños para antari pinkemetakerora ario pinkante choeni okiraatake. onti osekatagani ochaposetunkanira la construcción rural. Crecen en oviikasetunkanira pochamatake, quebradas de bosque primario, ogari opoa onti agagani hasta los 2000 m de altitud. ovetsikantaganira pankotsipage HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA aikiro otantantaganira ivankoigara. Distribución: Desde Costa Rica Onti otimi niatenipage inkenishiku hasta Bolivia. timasanotira ichatopage onagetakera 2000 metero. Distribución local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, Otivarokagetakara: MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, Oponiakotanakara costa ricaku SM3. ogonketakovagetaka voriviaku.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Fenología: Registro de floración Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, ONAKERA AKA PEROKU entre enero y agosto, y fructifica- CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, ción al inicio de la estación seca MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, am ay ca cu hu ju li y durante esta, entre marzo-abril SM3. CONSERVACIÓN / y junio-julio. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: CITES IUCN DS Itsirinkakoigakero onti otegati irorori eneroku ontiri agostoku impo UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO otimantarira okitsokipage onti ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA okyara tsititanankicha sarini kañorira END kashiri marzo, abril, junio intiri jurio. N BAPD BAPsd PBA Bs AI 54 55 ARECACEAE Iriartea deltoidea 10 Huacrapona / Kamona

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmera con tallo único, de hasta Onti kamona patiro aratinki oshivokakera 30 m de alto, el tallo con secto- ogatsantsatakera onake 30 metero, res abultados sostenido por raí- ogari opoa onti shintsitagakero otsempokipage patosegamatakatyo ces congestionadas de color rojo kara okiraatsempokitake impo aikiro

Hamilton Beltrán Hamilton a negruzco, con la superficie con opotsitatumatake ogari nankitsirira aguijones. Las hojas con el ápi- enoku aratinkaroroimatake ogari opoa ce de las pinnas dentadas, con onti okarenipoatake, Ogari oshipage Palmera con el tallo a menudo con partes abultadas, raíces las vainas foliares estrechadas kantatigashiamataka ogatsarankapageni muy congestionadas, negruzcas y cubierta de aguijones. formando una funda en su base. oshi ovikagetakara oponatakogetakara Las flores son pequeñas y nume- apatovanagetaka oveshintsaakara rosas, formando racimos que es- otimagetakerora patiropage otonkiku. tán protegidos por una bráctea Ogari otegapage otyomiaegitisano grande leñosa en forma de cuer- kara, otovaigavagetityo kara omonki otikakogetakero otakipage omarapageni Onti kamona otyomiani opoa onake ogamonkitumatake, no. Frutos globosos, la superfi- kañotavagetaka otseipage. Ogari ogari otsempoki apatokempokivagetaka kara cie de color negro, azul o verde okitsokipage tapigagitsotavagetaka, amarillento hacia la madurez. La opotsitatumatake apamankakaro magatiro otsempoki. enoku onti opotsitakitake, antari corteza del tallo es usado para la irakanakera onti okaniatake okisaatake construcción de pisos y paredes okitetakotumatakero ogari okota de las viviendas tradicionales; al- onti ovetsikantagani pankotsi gunas veces, la madera se usa omenkotantaganira ontiri otantantaganira okonogaka ovetsikunkani shintipoa HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA para hacer balsas, arpones y fle- chas. También derriban los tron- onkenantakenkanira, igentsirokiite, cos para criar larvas de coleóp- ovetsikantagani chakopi, aikiro itogaigakero itsireigakerora ovatsa teros, las cuales son consumidas. kameti irogakemparora pagiri Crecen casi en todos los bosques impo ontovaiganakera kutagiteri hasta los 1300 m de altitud. intsiraakotaatempara irogakenkanira. Onti otimi magatiro tomirishiku Distribución: Desde Costa Rica ogaenokagetakara 1300 metero hasta Bolivia. Otivakokagetakara: Oponiakotakara DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Distribución local: NM, PAG, costa rikaku, oatakovagetake voriviaku. ONAKERA AKA PEROKU KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, AGN, ALC, Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, am ay ca cu hu ju li MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, CONSERVACIÓN / MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, SME, POT, TSO. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm ARM, SME, POT, TSO. CITES IUCN DS Fenología: Registro de floración Tyara okanta iroriri: y fructificación a lo largo de todo Otsirinkakotunkani otegagetakera aikiro UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO el año, con la fructificación fre- okitsokigetakera magatiro shiriagarini ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA cuentemente durante la estación ogari otimakera okitsokipage onti END BAPD BAPsd PBA Bs AI lluviosa, entre diciembre y marzo. oparigaatira inkani yoga kashiri N diciembre intiri marzo. 56 57 ARECACEAE Oenocarpus bataua 11 Ungurahui / Segaki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmera con un solo tallo, de Onti patiro aratinkake, antari hasta 25 m alto. Hojas con las ogatsantsatakera onti onake 25 pinnas lanceoladas numerosas, metero ogari oshi otontashiatake dispuestas en un mismo plano, otsantsanshiapageni otovaigavageti con el envés blanquecino. Flores kara ovikavikaatakara anta Hamilton Beltrán Hamilton pequeñas agrupadas en un raci- otonkiku, antari anta savikyakona mo que cuelga debajo de las ho- onti otashiatumantake. Ogari Palmera con tallo solitario, las hojas con el envés de las jas. Fruto globoso a elipsoide, la otegapage onti otyomiaegiti pinnas blanquecinas, el racimo de flores situado bajo las superficie de color negro a pur- onake okanatakera onti otsataka hojas. púrea a la madurez. La pulpa del savi onakera oshipage enoku. fruto es comestible y, con ella, se Ogari okitsoki onti okanurokitake preparan refrescos; también se ontirika okachanchakitsotumantake extrae aceite; de los peciolos de antari enoku onti opotsitakitake Irorori patiro oni aratinkira, ogari oshipage onti las hojas se hacen dardos; algu- anta irakanakera. Ogari otontashiatumatake onagetake ovikagetakara nas veces el tronco se usa como omeshina okitsoku ogagani ogatsantashiapageni kutashiatake savi oshitakera, ogari postes en la construcción de vi- ovetsikunkani oviikakenkanira, otegapage onagetake saviku oshitakera. viendas rurales. Crecen en bos- aikiro ovetsikagani asuti ogari que primarios inundados y no oshipage onti ovetsikagani ashi inundados. okoroatagagetunkanira ogari opoa onti vetsikantagani pankotsipage Distribución: Desde Panamá tyarikara kara itimageigira. Onti HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA hasta Bolivia, hasta los 1000 m oshivoku inchatoshitasanotira de altitud. otovaigavagetakae okonogaka tesano ontovaige. Distribución local: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, SM, Otivarokagetakara: MALV, PAGA, PAGB, TOT. Oponiakotanakara Panamaaku, ovashi oatakovagetanake Voriviaku, Fenología: Probablemente flo- otimake onakera 1000 metero rece a lo largo de todo el año; la ogaenokakara. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA fructificación se produce prin- ONAKERA AKA PEROKU cipalmente a fines de la esta- Itimira otimagetaganira: NM, PAG, ción seca, entre septiembre y no- CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, am ay ca cu hu ju li viembre. PAGA, PAGB, TOT. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta irorori: Irorori onti CITES IUCN DS otagamaiti omirinka shiriagarini, antari otimanakera okitsokipage UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO onti otimanake okagakuatanaira ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA shiriagarini, ariorika setiempereku, END intiri noviembereku. N BAPD BAPsd PBA Bs AI 58 59 ARECACEAE Phytelephas macrocarpa 12 Yarina, Tagua y Marfil vegetal / Kompiroshi

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmera con tallo corto único, Onti oshitake patiro aratinkake, subterráneo con cicatrices. Hojas oshivokake savi kipatsi, grandes con las bases persisten- mashimashikitsotavagetaka okitsoki, tes, las pinnas lineales dispuestas ogari oshipage omarashiapageni en un solo plano. Las flores mas- kara kusotavagetake antari Robin Foster culinas con estambres numero- ovetsainkanakara oshipage sos que forman racimos densos, ovikavikaatakarora paitiropageku Palmera con tallo solitario, corto o subterraneo, con los frutos localizados entre las hojas y las otonki. Yogari surari itegatira dispuestos en grupos de 8 a 20 en cabeceras provistas de flores femeninas agrupadas en onti otovaigavagetake kametini protuberancia leñosa. racimos mucho más pequeños y ontimanakera okitsoki paita escondidos entre las hojas. Fru- ovikavikaatakarora onakera savikona tos densamente agrupados en oshipage, ogari tsinane otegapage cabezuelas cuya superficie tiene otyomiani onagetake otegapage Onti oshitake aratinkake patiro, akatsititi onake oshivokakera protuberancias leñosas; cada ca- onti onake ovikagetakara onakera savi kipatsi, ogari okitsokipage apatotankuvagetaka bezuela cuenta con 8 a 20 frutos. shipage savi omanategagetakara, kara onakera 8 ontirika 20 gatankunisanotyo kara Las semillas inmaduras son co- ogari okitsokipage otovaigavageti kara apatogotitakara tovaiti tsuampiviitavagetake poregagitsomatake kusoseamatake. mestibles, y se les atribuyen pro- piedades medicinales. La semi- onake okusokotitakera aikiro lla se usa para confeccionar di- okamarakotitakotakerora ariorika versos tipos de artesanía. Crecen oshitikagetakara onake 8 ontirika principalmente en bosques pri- onake 20 shitikaviogetankicharira HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA marios. ogari okitsoki terkyarira irakasanote onti agunkani ashi Distribución: Desde Colombia irogavintantaigakemparora ogari hasta Bolivia, hasta los 1000 m okitsoki antarokigetankitsirira onti de altitud. agunkani ashi ovetsikakenkanira ipegaigakerora itsataneegi. Distribución local: CASH1, Onti oshivokasanogetake CASH2, CASH3, AGN. otimasanogetakera inchatopage.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Fenología: Producen flores en la Otivarokagetakara: Oponiakotakara ONAKERA AKA PEROKU época húmeda de noviembre a korompiaku oatakovagetake voriviaku marzo y fructifica en julio. ogaenokakara onake 1000 metero. am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / Itimira otimagetaganira: OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CASH1, CASH2, CASH3, AGN. CITES IUCN DS Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO otegapage oparigaatira inkani yoga ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA kashiri noviembre intiri marezo END otimasanotira okitsoki inti kashiri jorio. N BAPD BAPsd PBA Bs AI 60 61 ARECACEAE Socratea exorrhiza 13 Cashapona y Pona / Kontiri

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmera con un tallo único, de Onti patiro aratinki, ogatsantsani hasta 20 m de alto, el tallo está kara onake 20 metero, ogari sostenido por un grupo de raíces opoa onti shintsitagakero fúlcreas no densas de color ne- otsempokigetakera tera gro; la superficie tiene aguijones. ontovaigasanote potsitaparigetake, Hamilton Beltrán Hamilton Hojas alternas, con las pinnas asi- antari oparipage tovaiti otsei. Ogari métricas y el ápice dentado. Las oshipage onti onti omankushiatake, flores blancas, agrupadas en un kamorikeshiatavagetake Palmera con tallo solitario, sostenido por raíces fúlcreas, de racimo, hacia la base las feme- tyankuririshiatavagetake, color negro, con la superficie cubierta por aguijones. ninas y hacia el ápice las mascu- ovikagetakarora otonkipage, Ogari linas. Frutos ovoides o elipsoi- otegapage onti okutategagetake, des; con superficie de color ama- pamonkitiro onake ashi rillento a la madurez. La corte- onantakarira tsinane, impo Onti patiro aratinki kara onti shintsitagagetakero za del tallo se prepara como lá- apimonkitene inti surari, Ogari otsempokipage ogatsantsatsempokipageni kara, minas para pisos y paredes en okitsoki kanurokitsogetake, ontirika opotsitatake, ogari otsempokipage anta oparipageku onti la construcción de las viviendas chanchakitsotavagetake, antari anta gotankicha otseipage. tradicionales, las raíces con espi- enoku irakakera kitekitsomatake. nas son usadas como rallador y Ogari opoa ovetsikantagani pankotsi de las semillas se hacen collares. otantantaganira, ogari opari onti Crecen en todo tipo de bosques. agagani ashi ompegakenkanira kontiripari onkontitantakenkanira, HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Distribución: Desde Costa Rica ogari okitsoki onti hasta Bolivia, hasta los 1000 m ovetsikantagetagani nenketsikipage. de altitud. Onti oshivokageti kara magatiro inkenishipageku. Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, Otivarokagetakara: TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, Oponiakotanaka costa Ricaku SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, ogonketakovagetanaka Voriviaku POT, TSO, SM3. onakera ogaenokakara 1000 metero. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU Fenología: Producen flores y fru- Itimira otimagetaganira: NM, PAG, tos durante todo el año, con ma- KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, am ay ca cu hu ju li yor fructificación en la época llu- MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, CONSERVACIÓN / viosa. PAGB, ARM, SME, POT, TSO, SM3. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS Tyara okanta iroriri: Otimake otegapage ontiri okitsokipage UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO magatiro shiriagarini , antari ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otimasanotakera okitsokipage onti END oparigaatira inkani. N BAPD BAPsd PBA Bs AI 62 63 ASTERACEAE Tessaria integrifolia 14 Pájaro bobo / No conocido .

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbusto a árbol pequeño de has- Onti inchato otyomiani onake ta 7 m de alto, con tallo de co- ogatsantsatakera onake 7 metero lor verdoso a parduzco, liso y kaniakiimatake okii katinkakiimatake brillante. Hojas simples y alter- kovoreakiimatake. Ogari oshi nas, angostas oblongas lanceo- kantaka okañotakara, otyomiashiati Wilfredo Mendoza Wilfredo ladas, con ambas superficies pu- suashiatamatake, tsuampishiatake berulentas, de color verde pálido okarashiatakera, antari anta enoku Arbolillo o arbusto, con las hojas de color verde pálido o o verde grisáceo, con el margen kanuroshiamatake kaniashiamatake verde grisáceo, en ambas superficies, con el tallo parduzco, entero o aserrado. Flores mora- ontirika maani ochoriashiatake liso y brillante. das, agrupadas en cabezuelas ci- okaniatake maani okamaratake líndricas. El fruto es un aquenio magatiro toviririkishiataka. con proyecciones apicales, cer- Otega kamachonkategamatake, doso de color blanquecino a ma- apatotegaataka anta ogitotegaku Onti inchato onake, ogari oshi onti okiteshiatake, rrón. Los tallos son usados para kanurotegatavagetake. Ogari choriashiamatake aikiro okaniashiatumatake kamarashiamatake hacer cercos de corrales. Crecen okitsoki, onti ochoviokitake, tyarika aka enoku oshitakera, ogari opoa tagintagiimataka, principalmente en bosques se- okantumataka, okutakitsotumantake cundarios, de preferencia a las ovoreapoamatake. aikiro okitekitsotumatake maani. orillas de los ríos. Ogari opoa onti antantagani ashi irovatikashigetakenkanira Distribución: Desde Costa Rica piratsipage. Onti oshivokageti hasta Paraguay. inkenishipageku tesanonarira HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA ontimasanogete inchatopage, Distribución local: CASH1, aikiro onti onasanogeti niapageku CASH2, CASH3, SM. otsapiapageku.

Fenología: Florecen principal- Otivarokagetakara: mente desde agosto hasta ene- Oponiakotanaka costa rikaku ro, y fructifican principalmente oatakovagetake Paraguaiku en enero. Itimira otimagetaganira: DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA CASH1, CASH2, CASH3, SM. ONAKERA AKA PEROKU Tyara okanta iroriri: Otegamaitanta am ay ca cu hu ju li yoga kashiri agosto intisaneni CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA eneroku ogari otimantarira okitsoki lo md pa pi pu uc sm inti kashiri enero. CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 64 65 ASTERACEAE Vernonanthura patens 15 Ocuera / Poigoro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbolillo de crecimiento rápi- Onti inchato onake shintsi do, de hasta 8 m de alto, con ta- okimotake, ogatsantsatakera onake llo delgado y liviano. Hojas sim- 8 metero otyomiakiitisanotyo kara ples y alternas, con el limbo lan- tera ontenate. Ogari oshipage ceolado, con el margen leve- kantaka aikiro kantatigashiamataka Robin Foster mente aserrado. Flores blancas a okanuropanatake ligeramente lilas, agrupadas en tsuampiroroimatake okaragetakera Arbolillo con tallos y hojas puberulentos, con el envés cabezuela, formando un racimo antari okarashiatakera estrigoso o glandular, con flores de color blanco a ligeramente escorpioide terminal. Fruto que toviririkiamataka. Ogari otegapage lila, agrupadas en un racimo de forma escorpioide. consta de un aquenio con ápi- kutategatavagetake shintsi ce coronado por numerosas cer- oparitegati, apatotegagetaka das marrones. No se ha registra- anta ogitetegagetakera, do ningún uso. Colonizando cla- onegintetaka okanatakotakero Onti inchatokii, aityo okii ontiri oshipage tsiripeshiaegitisano, ros, chacras abandonadas y ori- kanuronketegamataka kanuroshiatavagetake aikiro vetseigashiataka, ogari otega llas de los ríos. otsonkatanakara. Ogari katamaimatake mechomaimatake apatogetagetakara okitsoki akamontirokitisanotyo omorinketakera vetseigamankutavagetaka. Distribución: Desde México has- amatsaitakotakaro tovaiti ta Bolivia. kononkagetankicharira nashonkaimataka. Tera ogotenkani Distribución local: CASH1, tatoita otimashitake, otimasanogeti CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, okoneagitetira tsamairintsi HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA AGN, MIP, SM3, POT, TSO. terira ontsamaitaenkani ontirika otsapiapageku niaapage. Fenología: Producen flores y frutos entre febrero y abril. Otivarokagetakara: Oponiakotanakarora mejikoku, ogonketakovagetanakaro voriviaku.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA MER, AGN, MIP, SM3, POT, TSO. ONAKERA AKA PEROKU Tyara okanta iroriri: am ay ca cu hu ju li Otimasanovageti otegapage, ogari CONSERVACIÓN / otimantarira okitsikipage inti kashiri OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm febrero aikiro abril. CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 66 67 BORAGINACEAE Cordia nodosa 16 Anayocaspi / Matiaguereki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbusto a arbolillo, de hasta 7 m, Onti inchakii onake con ramas divididas donde pre- ogatsantsatakera onake 7 sentan una estructura abultada metero otsegororoavagetaketyo y hueca denominada domacio kara otivarokatsegogetaka que son ocupadas por hormigas. patiropage, onegintegetaka Wilfredo Mendoza Wilfredo Hojas simples, ovadas con pe- aikiro omotogetakara opoakju los rígidos en ambas caras. Flores ikiantaigakarora matianeriki. blancas amarillentas, agrupadas, Ogari oshi kameti onake Arbusto o arbolillo, mirmecofila cuyos domacios están axilares. Fruto en drupas, blancas okanuroshiatumatake pitishiamatake constituidos por ensanchamiento a nivel de las ramas. con superficie cubierta de pelos agaveake onkentakaera rígidos. Sus frutos ocasionalmen- otimagetakero apisotapanaku, ogari te se consumen y se los usa para otega onti okutategatake aikiro picaduras de serpiente. Crecen okitetegatumatake ovikavikaatakaro en los sotobosques de cualquier otsegogetakera. Ogari okitsoki Onti inchato aikiro onti inchakii tiputipukiimatakatyo tipo de bosque. ovinchaegetaka kutakitsomatake otimagetakero magatiro okiipage anta otegopageku. antari enoku pitikitsomatake Distribución: Desde Venezuela kosumotyokarekimatake. Ogari hasta Bolivia. okitsoki okonogaka osekatagani aikiro yogavintantagani iragaera Distribución local: NM, PAG, maranke, aikiro ashi ampatsaera KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, anta tsompogi. Onti oshivoki HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, ometsomaigetira inkenishipage PAGA, PAGB, ARM, SME, TSO, SM3. ontirika tyarikara kara onagetakera inkenishi. Fenología: Florecen y fructifi- can casi durante todo el año, Otivarokagetakara: con mayores picos entre abril y Oponiakotanakara Venesoeraku mayo. ogoketakovagetaka Voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, ONAKERA AKA PEROKU POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, ARM, SME, TSO, SM3. am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA Tyara okanta iroriri: Onti lo md pa pi pu uc sm otegamaiti aikiro otimasanovageti CITES IUCN DS okitsoki magatiro shiriagarini, ogari otimantasanotakarira inti kashiri UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO abril intiri mayo. ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 68 69 CANNABACEAE Trema micrantha 17 Atadijo / Pashiroki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 15 m de alto, de Onti inchato ogatsantsatakera rápido crecimiento, corteza ex- onake 15 metero shintsi okimoti, terna lenticelada, de color ma- ogari otaki nankitsirira enokukya rrón amarillento, la corteza inter- tagirereimataka, tsienkapoamatake na fibrosa de color blanquecino okitepoatumatake, ogari otake Wilfredo Mendoza Wilfredo a amarillento y se desprenden savitirira onti otsatake kutamatake en tiras largas y resistentes. Ho- okitetakotakerora onti asarainkani Árbol con la corteza interna fibrosa, que sale en tiras largas jas simples, alternas con estipu- ogatsantsani onake okusotsavageti. y resistentes, con hojas trinervadas finamente aserradas y las, el limbo ovado, márgenes fi- Ogari oshipage kantaka simétricas en la base. namente aserrados, trinervados okañotakara akashiagetisano onake y simétricos. Flores muy peque- chanchashiatavagetake antari ñas, agrupadas en racimos axi- okarashiatanakera toviririkiataka lares. Fruto ovoide, de color roji- mavati onashigetaka aikiro zo a marrón oscuro y carnoso. De otsaishiaatakara. Ogari otega Onti inchato otimake omashi asaraagani agakenkanira su corteza se extraen fibras para otyomiaegitisano, apatotegagetaka otsa ogatsantsatsani aikiro kusotsatake, ogari oshi onti confeccionar sogas. Crecen en ovikavikaagetakara anta otonkiku. otsiripeshiatake otoviririkiataka ovikagetaka anta okiiku. bosques secundarios o chacras Ogari okitsoki onti osuakitsotake abandonadas. kiraakimatake tsienkakitsomatake opotsitakitsotumatake aikiro Distribución: Desde México has- ovatsatumatake. Ogari otsapage onti ta Paraguay, hasta los 2500 m de agagani ashi ovetsikantakenkanira HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA altitud. shivitsapagae, onti otimageti kara inkenishiku omechomaigetira ontirika Distribución local: NM, CASH1, tsamairintsi terira ontsamaitaenkani. CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT, MER, AGN, MIP, SM3. Otivarokagetakara: Oponiakovagetaka mejikoku, ovashi Fenología: Registro de floración oatakovagetanake paravaiku, y fructificación a lo largo de todo otimakera onti ogaenokara 2500 el año. metero. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, am ay ca cu hu ju li ap TOT, MER, AGN, MIP, SM3. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: CITES IUCN DS Otsirinkakotunkanira otegagetira ontiri otimira okitsoki omirinka UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO shiriagarini. ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 70 71 CALOPHYLLACEAE Calophyllum brasiliense 18 Lagarto caspi / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA Árbol de dosel, de hasta 25 m Onti inchato toviriripoari, de alto, tallo recto y cilíndrico, ogatsantsatira onake 25 metero con corteza fisurada, con aspec- opoa kantinka aratinkake to a piel de lagarto, con exudado aikiro kanuropoamataketyo, amarillo. Hojas simples, opues- ogari otaki tagintagiamataka Robin Foster tas, elípticas con venación se- kañovagetakatyo omeshina cundaria finamente paralelas en- saniri, choeni okitetakitumatake. Árbol con el tronco recto, con la corteza externa gris fisurada, tre sí. Flores pequeñas, amari- Ogari oshi kantaka okañotakara llentas, agrupadas en pequeños opigapigashiataka, ogaenokashiataka con aspecto de piel de lagarto, látex amarillento y hojas con anta otsonkashiatanakara la venación paralela entre sí. racimos. Frutos globosos, con la superficie lisa de color marrón mechoshiamatake ario okañovakagaka. Ogari otega en la madurez. Es aromático. Su otyomiaegitisanotyo kitemaimatake, madera es usada en la fabrica- apatotegataka okanategatakera Onti inchato ona katinkapoamatake, ogari otaki anta ción de herramientas, carpinte- otyomiatisano. Ogari okitsokipage enokutankitsiririra karatakimatake toviririkiamataka ría y en construcción rural; exu- tapityonkatekitavagetaka, antari dación con propiedades medici- enoku onti onashonkatake irakira kañomatakatyo ovatsaku saniri, okitetakotumatakerora nales; el aceite de las semillas sir- maani, ogari oshi otentagashiavakagaka irorori. okasankavagetiratyo kara. Ogari okota ve para las afecciones cutáneas, onti antantagani ovetsikantaganira y las hojas son usadas con acción asuropage, itogotavageigira, antiinflamatoria y para combatir aikiro yovetsikantavageigarora problemas estomacales. Crecen ivankoegi, ogari omasavika onti HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA en bosques primarios, principal- okametitashiti ogavintantatenkanira, mente en colinas o en planicies ogari ogeika okitsoki onti ashi cerca de los cursos de agua. anchakotakera atsanoku, ogari oshipage agavintantakemparora Distribución: Desde México anonagisetakera ontiri hasta Paraguay. onkatsitakera amotiaku. Onti oshivokake ichatotasanogetakera, Distribución local: SEP. otishigetanakera ontirika opampatakera ochoenitakogetakerora nia. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Fenología: Florecen durante la época seca entre julio y octu- ONAKERA AKA PEROKU Otivarokagetakara: bre, y fructifican inmediatamen- Oponiakotakara mejikoku am ay ca cu hu ju li te después. CONSERVACIÓN / oatakovagetakera Paravaiku .

OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS Itimira otimagetaganira: SEP. Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO osariganaira yoga kashiri jorio ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA intiri octubre ogari otimira shintsi END otimutaka okitsoki. N BAPD BAPsd PBA Bs AI 72 73 CARICACEAE Jacaratia digitata 19 Papaya silvestre / Panaro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 35 m alto, tallo Onti inchato onake ogatsantsatakera recto cubierto con espinas cóni- onti onake 35 metero, ogari opoa cas que tienen látex blanco. Ho- katinkapoamatake, otimakero jas palmaticompuestas, alternas, tovaiti otsei tsuampitseitavagetake, con foliolos elípticos. Flores fe- ogari oani kutakashiamatake. Robin Foster meninas blancas en racimos axi- Ogari oshi omarashiamatake lares. Fruto subgloboso de co- ogaeronkanisanotyo kara Árbol con el tallo recto cubierto con aguijones cónicos, con lor amarillento a la madurez, con ogashiapagenityo kara. Ogari látex blanco, hojas palmadas y frutos subglobosos de color numerosas semillas de color ma- otega tsinane kutamataketyo amarillento. rrón. El fruto es ocasionalmen- okanatega anta ovikakara. Ogari te comestible. En el interior del okitsoki kachanchakitsomatake tronco viven larvas de coleópte- antari irakakera kitekitsomatake, ros que se consumen. Crecen en pashini otovaigavatake okitsoki bosques sin ninguna alteración. nashonkakimatake. Ogari okitsoki Onti inchato katinkapoari otseisevageti magatiro opoaku, okonogaka ogagani ogari opoa ogari oani onti okutaatake, ogari oshi omarashiapageni kara Distribución: Desde Colombia inti garo pagiri irantaitanakerikara ogari okitsoki ogatsantsakitsopageni onti okitekitake. hasta Bolivia. irogakenkanira. Onti oshivokageti anta inkenishiku tera ontimumate Distribución local: NM, PAG, komutankichanerira. CASH1, CASH2, CASH3, MER, AGN, SM3, PAGA, PAGB. Otivarokagetakara: HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Oponiakotanakara korompiaku Fenología: Probablemente pro- oatakovagetake voriviaku. ducen flores y frutos durante todo el año. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, MER, AGN, SM3, PAGA, PAGB.

Tyara okanta iroriri: Onti otimi otegapage ontiri okitsokipage DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA magatiro shiriagarini. ONAKERA AKA PEROKU am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 74 75 CLUSIACEAE Symphonia globulifera 20 Sulfuro caspi / Kompuey

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, con Onti inchato ogatsantsatakera el tallo recto sostenido por raí- onake 30 metero ogari opoa ces tablares de látex, corteza ex- katinkapoa, onti shintsitagagetakero terna del tallo de color marrón a otsempokipage, ogari grisáceo con grietas separadas, otakipage enokutankitsirira onti Robin Foster con látex amarillo brillante. Hojas onashonkatumatake onashigetaka simples, opuestas, limbo elíptico patiropage, ogari oani kiteaamatake con venas secundarias paralelas Árbol con el tronco recto, con látex de color amarillo intenso, sankiavagetake. Ogari oshipage y muy próximas entre sí. Flores onti opigapigashiataka, hojas pequeñas elípticas, con las venas paralelas entre sí. de color rojo intenso agrupadas kanuroshiamatake savisaviamataka en las ramas terminales. Fruto otsapapage okañovakagaka globoso, con la superficie lisa, de magatiro ochoenitakovakagaka. color amarillo. La madera es usa- Ogari otega onti okiraategatake da en carpintería para los pisos, y apatotegataka anta otsegoku Onti ichato katinkapoari, ogari oani onti okitekashiataku el látex para calafatear los pisos okaratsegotanakera. Ogari okitsoku tovaiti ogari oshipage akapañaegiti, otsapatsapashiataka ario de botes, para impedir el ingreso onti otapityonkarekigetaka antari okañovakagaka. del agua. Crecen principalmente oiku kusomokoiki, okiteitakera. en bosques primarios. Ogari okotapage onti agagani ashi ovetsikantakenkanira Distribución: Desde México has- menkotsi, ogari oanipage ta Bolivia, generalmente hasta onti ontiritantagetakenkanira HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA los 1500 m de altitud. omenkopage pitotsi, ganiri okonteati nia. Onti oshivokageti Distribución local: PAG, KIR, anta inkenishiku otimasanotira CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, inchatoshipage. AGN, SEP. Otivarokagetakara: Fenología: Florecen durante la Oponiakotanakara Mejikoku estación seca, mayormente en- oatakovagetanakera voriviaku, tre agosto y octubre, producen ariorika ogaenokakara 1500 metero. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA frutos en la época húmeda entre ONAKERA AKA PEROKU enero y febrero. Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, am ay ca cu hu ju li AGN, SEP. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti CITES IUCN DS osarigira yoga kashiri agosto intiri octubre, ogari otimira okitsoki onti UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO oparigaatira inkani ariorika kashiri ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA enero intiri febrero. END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 76 77 EUPHORBIACEAE Croton lechleri 21 Sangre de drago / Kasomati

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 25 m de alto, ta- Onti inchato ogatsantsatakera llos de madera suave, corteza de onake 25 metero opoa color grisáceo blanquecino, al mechopoamatake, ogari otakipage cortar fluye una resina rojiza. Ho- onti okutatakitumatake, antari jas simples, alternas, cordiformes ankaratakerora onkonteatanake Wilfredo Mendoza Wilfredo en la base con un par de glándu- oania kirajaa. Ogari oshi kantaka las, las hojas jóvenes de color ro- okañotakara tsuampishiamatake Árbol de madera suave, crece generalmente en áreas claras. jizo, y tomentosas a ambos la- antari ovikagetakara Al cortar la corteza, fluye una resina roja traslúcida, con las dos. Flores agrupadas en espigas otentavakagaka, ogari mechoshiari hojas tiernas de color rojo. terminales. Fruto capsular globo- onti okiraashiatake omarashiagetake so, formado por valvas leñosas. okañovakagaka otishitapanaku. Su resina es usada como cicatri- Ogari otega apatotegagetaka zante de heridas internas y exter- anta okarategagetanakera. Ogari Onti inchato onake mechopamatake onti oshivokake nas. Crecen en bosques secun- okitsoki kanurokitsotavagetake terira otovasetasanote, antari ankaratakerora opoaku darios donde la iluminación sea tapigagitsotaka, ovetsikagetaka onkonteatanake oani kiraamonkiamantake, ogari oshi abundante. kanurokitsotavagetake. Ogari mechoshiamatake kiraamatake. oani onti ogavintantagani Distribución: Desde Colombia oveganaempara anchakotakera hasta Bolivia. anta tsompogi ontirika enoku. Onti oshivokageti tesakonariraku Distribución local: AGN, MIP, ontimasanote inchatopage HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA SM3. osaagitegetakera.

Fenología: Producen flores du- Otivarokagetakara: rante la estación seca de mayo a Oponiakotakara korompiaku septiembre, y los frutos se pro- oatakovagetake voriviaku. ducen al finalizar la estación seca. Itimira otimagetaganira: AGN, MIP, SM3.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Tyara okanta iroriri: Omirinka ONAKERA AKA PEROKU otegatakera osarigagiteira yoga kashiri mayoku ontisaneni am ay ca cu hu ju li setiembreku ogari okitsoku onti CONSERVACIÓN / otimi okarakutanaira sarini. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 78 79 EUPHORBIACEAE Hevea brasiliensis 22 Caucho y Shiringa / Koñori

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, con Onti inchato onake el tronco cilíndrico, algunas ve- ogatsantsatakera onake 30 metero ces sostenida por aletas, al cortar omarapoanisanotyo kara okonogaka en cualquier parte de la planta onti shintsitagakero omentsa, se produce la liberación de exu- antari ankaratakerorika patiro Robin Foster dado blanco cremoso muy espe- onkotetapaake oani kutaamatake so. Las hojas compuestas trifo- tontaavagetake. Ogari oshipage onti Árbol de tronco cilíndrico; al cortar la corteza, exuda un liadas alternas, antes de caer, se otimagetake vetseigashiatavagetaka, látex abundante de color crema a blancuzco; las hojas son tornan de color rojo, con los fo- antari opariganakerika savi onti trifoliadas y con fruto característico que tiene tres partes. liolos elípticos de margen en- okiraashiatanake, okonogaka tero. Flores pequeñas agrupa- onagetakera magatiro. Ogari das. Frutos capsulares, dividido otegapage otyomiaegitisano en tres partes. La madera es usa- apatomankugetakara, ogari okitsoki Onti inchato kanuropoamatake, antari ankaratakerora da en construcciones livianas y kanurokitsotavagetake onagetake opoa inkonteatanake oani ikantavagetanake para hacer cajas, con el látex se mavati otsatenigetakera. Ogari shararara kutakashiaamatake, ogari oshipage onti prepara caucho. Crecen en bos- okotapage onti ovetsikantunkani tsegorororoshiamatake ogari okitsoki otimakera mavati ques primarios, pincipalmente ashi kajonakipage, ogari iani onti okitsoki. en áreas colinosas. yovetsikantagani kaocho. Onti oshivoki inkenishisanoriraku anta Distribución: Desde México has- otishigetanakera. ta Bolivia. HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Otivarokagetakara: Distribución local: KIR, CASH1, Oponiakotanakera Mejikoku CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, oatakovagetakera voriviaku. SEP, SM3, PAGA, PAGB. Itimira otimagetaganira: KIR, Fenología: Florecen a fines de la CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, estación seca entre agosto y no- AGN, SEP, SM3, PAGA, PAGB. viembre, y producen frutos hacia fin de año. Tyara okanta iroriri: Otegamaiti DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA okarakutanaira sarini yoga kashiri ONAKERA AKA PEROKU agosto intiri noviembreku ogari otimira okitsoki onti otsonkanaara am ay ca cu hu ju li shiriagarini. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 80 81 EUPHORBIACEAE Hura crepitans 23 Catahua / Kamana

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 20 m de alto, tallo Onti inchato ogatsantsatakera recto y cilíndrico, la corteza cu- onake 20 metero katinka, aikiro bierta de aguijones cónicos, con omonkipoatake, ogari otaki látex cremoso a amarillento. Ho- otimakero magatiro otseipage ogari jas simples, alternas, acorazona- oani okitetakotumatakero ontirika Robin Foster das con margen dentado, pro- kiteaamatake. Ogari oshipage Árbol con el tronco abultado, cubierto con aguijones cónicos; vista cada una de dos glándulas kanuroshiatavagetake okaragetakera basales y un peciolo largo. Flo- la corteza exuda una secreción traslúcida amarillenta al pitetiropage onagetake patiro res masculinas y femeninas se- okaratanakera ogatsantsashiani cortar, las hojas son acorazonadas denticuladas, con dos paradas, las primeras son roji- onake. Ogari otega surari ontiri glándulas en la base y tienen el peciolo largo. zas. El fruto es una cápsula con 9 tsinane onashigetaka oketyorira a 15 valvas. Su madera se usa en kiraashiatake maani ogari okitsoki Onti inchato, omaranatopoanisanotyo kara, carpintería, de tronco ahuecado, onti oponatakota onagetake 9 con el que se fabricaban canoas; ontseintseiavagete, ogari otaki tagirereimataka tyarika ontirika 15 okoroapage. Ogari las semillas crudas son purgan- okota onti okametitashitake onkantumataka okitetakotumatakero okaratakara ogari tes, y los frutos se utilizan en ar- agakerora ovetsikantakenkanira, oshipage kanuripanatavagetake omake piteti niganki antari tesanía. Crecen en bosques pri- ogari opoa onti ovetsikantagani okiiku ogatsantsashiatake. marios. pitotsi, ogari okitsoki kaniari ashi agakemparora inkamanakera tsomiri Distribución: Desde Guatemala ogari okitsoku onti ovetsikantagani hasta Bolivia, principalmente de- HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA inenkevagetenkanirira. Onti bajo de los 700 m de altitud. oshivokagetake ontimasanotira inkenishipage. Distribución local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, Otivarokagetakara: Onti AGN, ALC, MIP, SEP, PAGA, PAGB, oponiakotanaka vatemaraku SME. ogonketakovagetaka voriviaku ontimake ogaenokagetakra 700 Fenología: Florecen mayormen- metero. te entre agosto y diciembre; des- DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA pués pierden todas las hojas, y Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, ONAKERA AKA PEROKU recién entonces empiezan a pro- CASH1, CASH2, CASH3, MALV, AGN, ALC, MIP, SEP, PAGA, PAGB, SME. am ay ca cu hu ju li ducir frutos. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA Tyara okanta iroririi: Otimasanoti lo md pa pi pu uc sm otega anta kashiri agostoku intiri CITES IUCN DS diciembreku onkuanakempara magatiro oshi impo ovashi UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ontimanakera okitsoki. ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 82 83 FABACEAE Cedrelinga cateniformis 24 Tornillo / Paria

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de 40 m de alto, tronco ci- Onti inchato onake, líndrico con corteza profunda- ogatsantsatakera onake 40 metero, mente fisurada. Hojas compues- ogari opoa ogapoanisano kara tas, alternas, bipinnadas, con los kanuropoamatake, ogari otaki foliolos opuestos que tienen la

Wilfredo Mendoza Wilfredo tagirereimataka karagaraimatake. base desigual. Flores blancas pe- Ogari oshi apatoshigavageta queñas y numerosas, agrupa- kara, okantatigashiageta, Árbol de gran tamaño, con la corteza de color café fisurada das en racimos. El fruto es una otyomiashiaegini, o agrietada, hojas bipinnadas con foliolos muy asimétricos, legumbre estrecha y alargada a oveshintsashiatakara tera frutos estrechos alargados que se asemejan a un tornillo. manera de tornillo, con membra- ontentagavakagempa. Ogari otega nas segmentadas, en cada seg- onti okutategatake ontyomiategani mento con una semilla. Su ma- onake otovaigavagetira kara, dera es muy apreciable y tiene apatotegatakara kañotaka Onti inchato onake omaranesantyo kara, ogari otaki demanda en el mercado inter- ontinirikatyo okanatake. Ogari okañovetakara opotsitatira kaju vatsavatsaimataka, ogari nacional, algunas veces fabrican okitsoki otyomiakichonisano aikiro oshi akashiaegitisanotyo otyomiashiasanotyo, ogari okitsoku del tronco botes. Crecen en bos- choeni ogatsantsakitsotumatake otyomiakitisano okañotasanotakarotyo okitsoki paria. que primarios, principalmente ariotari okantari paria, en áreas colinosas. oponatakogetaka patiropage patiropage oponatakogetakara ario Distribución: Desde Venezuela onake kara okitsoki. Ogari okotapage hasta Bolivia. pairo okogasanotagani aikiro HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA ipimantaigakerora oatakotanakera Distribución local: CASH1, pashiniku kipatsi, okonogaka CASH2, CASH3, TOT, MER, AGN, ogari opoa ovetsikagani pitotsi. MIP, PAGB, ARM. Onti oshivokageti otimasanotira inchatopage, otimasanogeti Fenología: La floración ocurre otishigetanakera. entre agosto y diciembre, los fru- tos se producen entre enero a Otivarokagetakara: abril. Oponiakotakara venesoeraku DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA oatakovagetakera Voriviaku. ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: CASH1, am ay ca cu hu ju li CASH2, CASH3, TOT, MER, AGN, MIP, CONSERVACIÓN / PAGB, ARM. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti otsititanakera agostoku UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ontisaneni diciembreku, antari ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otimira okitsoki inti ontimanta END kashiri enero ontisaneni abrilku. N BAPD BAPsd PBA Bs AI 84 85 FABACEAE Copaifera paupera 25 Copaiba / Jagaro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, con Onti inchato ogatsantsatakera el tronco cilíndrico, corteza ex- onti onake 30 metero, ogari opoa terna con lenticelas y contenien- onti okantinkapoatake, otaki do oleorresina aromática. Hojas enokutankitsirira saatakimatake compuestas alternas, imparipin- onkasankavageteratyo kara. Robin Foster nadas o paripinnadas, con folio- Ogari omirinka omechoshiati, los marcadamente asimétricos. veshintsaashiamataka aikiro Árbol con el tronco cilíndrico, con la corteza externa Flores blancas, pequeñas, agru- okonogaka tera ovetsikashiatempa lenticelada, hojas compuestas con foliolos pequeños padas en racimos. Fruto discoi- oveshintsaashiatakara onti marcadamente asimétricos. dal aplanado, con la superficie okepishitakanakera. Ogari otega lisa y glabra con una semilla ne- kutategaimataka ityomianisanotyo gra, encerrado en un arilo car- kara apatotegatakara noso de color amarillo a anaran- okanatakotakerora. Ogari Onti inchato ogari opoa katinkapoamatake, ogari otaki jado. La madera se usa en cons- okitsoki kanurokitsomatake enokutirira kosutakimatake, ogari oshi onagetake magatiro trucciones, y la oleorresina se usa kavogutakitsomatake enokukya apatoshigagetakara otyomiashiaegini onegitegetakara contra heridas e inflamaciones y kusomatake potsitakematake onegintegetaka okametishiatakera. para afecciones de la garganta. tovaiti onti okiraakitsotake choeni Crecen principalmente en bos- okitetakogetakero, ogari okotapage ques primarios. antari ovetsikagetanakempara impogini ogavintantagani Distribución: Desde Brasil has- ashi ankaratakempara ontiri HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA ta Bolivia, debajo de los 700 m anonagisetakera anta atsanoku. Onti de altitud. okimoti okimogeti anta inkenishiku. Onti oshivokageti otimakera Distribución local: PAG, KIR, SM, inchatopage. POR, ALC, SEP, CASH2, SM3. Otivarokagetakara: Fenología: Producen flores a lo Oponiakotakara brasilku largo de todo el año y fructifican oatakovagetake voriviaku, principalmente entre septiem- ogaenokakara onale 700 mil metero. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA bre y enero. ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, SM, POR, ALC, SEP, CASH2, SM3. am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA Tyara okanta iroriri: Otimasanoti lo md pa pi pu uc sm otegapage antari otimira oipage CITES IUCN DS pairorira otimantasanotaka vu setiembre intiri eneroku. UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 86 87 FABACEAE Dipteryx micrantha 26 Chihuahuaco / Oaroki y Komagi

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 45 m de alto, tallo Onti inchato ogatsantsatakera cilíndrico y recto con la corteza onake 45 metero ogari opoa externa lenticelada, con ritido- onti okatinkapoatake, ogari mas que se desprenden dejando otake enokutankitsirira onti huellas. Hoja alterna y compues- okovoreapoatake, okonogaka Hamilton Beltrán Hamilton ta imparipinnada, con los folio- ogari otaki omeshina opariganake los alternos, fuertemente asimé- Árbol con el tronco cilíndrico de madera dura, con la impo omatanaara aikiro, trico, el raquis ligeramente ala- onti okanake agaveakara. corteza externa con ritidomas que se desprenden dejando do. Flores púrpuras, agrupadas Ogari oshi mechoshiatake huellas, las hojas compuestas imparipinnadas, con el raquis en ramas terminales. Fruto elípti- otimashigetaka magatiro estrechamente alado. co leñoso, ligeramente aplanado ogari oveshintsaashiatakara con la superficie externa de co- akashiaegitisano mechoshiamatake lor amarillento, harinoso y olea- okametitasanovageti. Ogari Onti inchato ogari opoa katinkapoamatake okota ginoso, con una sola semilla fra- otega gera ompitikumate onkusovageteratyo kara ogari otaku enokutankitsirira ganciosa. La madera es emplea- apatotegataka anta otsitipariku otagitagiataka opariganakerira koneatake opariganakera, da en pisos y estructuras y se ob- panikyara ontsokanaempa. Ogari ogari oshipage onti apatoshiagetaka okusopanatakera aikiro tiene carbón. Crecen en bosques okitsoku kanurokitsomatake patiro oneantasanotagani. primarios. kanuromatake choeni okitekitsotumatake, kañovetaka Distribución: Desde Colombia arina ontiri opotsitakitsotake hasta Bolivia. aikiro onkasankavageteratyo kara. HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Ogari okota onti ovetsikantagani Distribución local: PAG, KIR, menkotsi ontiri ovetsikantagani CASH1, CASH2, CASH3, SM, ALC, aikiro omenk. Onti oshivokageti anta MIP, PAGA, PAGB, TSO, MER, AGN, inkenishisanoriraku. POR, SM3. Otivarokagetakara: Fenología: Producen flores en Oponiakotakara korompiaku la estación seca y fructifican a fi- ogonketakovagetaka voriviaku. nes de esta. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, ONAKERA AKA PEROKU CASH1, CASH2, CASH3, SM, ALC, MIP, PAGA, PAGB, TSO, MER, AGN, POR, am ay ca cu hu ju li SM3. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: Onti otimi CITES IUCN DS otega osarigagitetira aikiro otimira okitsoki okarakutanaira. UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 88 89 FABACEAE Enterolobium schomburgkii 27 Oreja de diablo / Koitori

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, con Onti inchato ogatsantsatakera el tronco recto y cilíndrico, con onake 30 metero, okatinkapoavageti la corteza externa gris a amari- kara kanuropoamatake, ogari llenta. Hojas alternas, bipinna- otaki choeni okitetakitake. Ogari das, con 10 a 28 pares de pinnas, oshipage onti omechoshiageti Hamilton Beltrán Hamilton peciolo con glándulas en forma tsiripeshiatisanotyo onagetake Árbol de tronco recto, con hojas bipinnadas alternas, de 10 a de copa. Las hojas caen en la es- 10 ontirika 28 oponagetakara tación seca y se reponen a ini- 28 pares de pinnas; pierde todas las hojas en la época seca y ovetsikashiagetakara kamaeti cios de la estación lluviosa. Flo- kañotakatyo oviikantagetaganirira, los repone al inicio de la época húmeda; con fruto legumbre res pequeñas blancas, agrupadas antari sariniku onti oparishigeti que asemeja a la oreja humana. en cabezuelas globulares. Fru- oshipage antari oparigaatanaira to legumbre, con forma de ore- otimanaira oshipage. Ogari ja humana, con la corteza exter- otegapage otyomiaegitisano Onti inchato onake katinkapoari, ogari oshi mechoshiamatake na de color verde a marrón rojiza kutategamatake apatotegagetaka tsiripeshianisano ariorika onake 10 ontirika 28 oshipage, antari al madurar. Ocasionalmente usa- okaragetakera tapitegatavagetaka. oshiriaganaara oparishiatanai, antari opariganaira otimanaira do como madera, en otros países Ogari okitsoki kañovetaka oshipage omechoshiatanaira. Ogari okitsoku kañovetaka lo usan para fabricar papel. Cre- pankirintsi aikiro kañomataka pankirintsi okonogaka onti okañovetakara igempita matsigenka. cen principalmente en bosques igempita matsigenka, ogari primarios. otaki onti okaniatumatake aikiro okiraatakotumatakero irakira. Ogari Distribución: Desde México has- okota onti ovetsikantagetagani HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA ta Bolivia. antari pashini kipatsi onti ovetsikantagani paperishi. Onti otimi Distribución local: MIP, PAGA, otimasanotira inchatoshipage. PAGB. Otivarokagetakara: Fenología: Florecen y fructifican Oponiakotanakara mejikoku en la época seca. oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: MIP, DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA PAGA, PAGB. ONAKERA AKA PEROKU Tyara okanta iroriri: Onti am ay ca cu hu ju li otegamaiti aikiro otimi okitsoku CONSERVACIÓN / osarigagitetira. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 90 91 FABACEAE Myroxylon balsamum 28 Balsamo y Estoroque / Iribatiki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 40 m de alto, cor- Onti inchato ogatsantsani teza externa agrietada finamen- onake 40 metero, ogari otaki te, con secreción resinosa y con mechotakimatake, otimasanovageti fragancia. Hojas alternas, impa- osesereki aikiro okasankavageti. ripinnadas, con foliolos de 3 a Ogari oshi omechoshiati omirinka Hamilton Beltrán Hamilton 9 pares con las láminas glabras opatoshiagetaka onake 3 ontirika con diminutas líneas traslúcidas. 9 oshipage oveshintsaashitakara. Árbol de tronco cilíndrico, la corteza interna presenta fuerte Flores blancas, agrupadas en ra- Ogari otegapage onti okutatake olor al ser cortado, las hojas tienen unas diminutas líneas cimos axilares o terminales. El apatotegagetaka ovikagetakara traslúcidas en toda la superficie. fruto es una sámara, con ápice otsonkatanakara. Ogari okitsoki ancho que se adelgazada hacia ogatsantsakitsoni okonogakaro la base, semillas amarillentas con otyomiakichonisano ovikakarora olor muy fragante. La resina es otsegoku, okitetake aikiro usada como cicatrizante de he- choeni okiraatake ogari Onti inchato tapipoamataka, ogaru itaki savitirira ridas y en perfumería, la madera okitsoki kitekitsomatake onkasankavageteratyo kara okarataganira, ogari oshi onti es usada en construcciones para onkasankavageteratyo kara. Ogari osankenavantaka magatiro anta enoku. pisos. Crecen principalmente en oani onti ogavintantagani ashi bosques primarios. omashikitanaera achakovetakara ogari okasankatakera onti ashi Distribución: Desde México has- ontiritakenkanira menkotsi. Onti ta la Argentina, debajo de los otimi inkenishiku otimasanotira HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA 700 m de altitud. inchatoshipage.

Distribución en las localidades Otivarokagetakara: evaluadas: MER, AGN, MIP, SEP, Oponiakotakara Mejekoku SM3, POT, SME. oatakovagetake argentinaku ogaenokakara otishi 700 metero. Fenología: Florecen en la esta- ción seca entre abril a junio, y Itimira otimagetaganira: MER, producen frutos durante la esta- AGN, MIP, SEP, SM3, POT, SME. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ción seca entre junio y julio. ONAKERA AKA PEROKU Tyara okanta iroriri: Oporenkamati irorori osarigagiteira yoga kashiri am ay ca cu hu ju li abril irorosati Junio ogari otimira CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA okitsoki onti osarigira yoga kashiri lo md pa pi pu uc sm Junio intiri Jorio. CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 92 93 GESNERIACEAE Besleria capitata 29 No conocido / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba de hasta 60 cm de alto, Onti tovaseri ogatsantsatakera pubescente. Hojas ovaladas. Flo- onake 60 cm mechoshiamatake. res con cáliz anaranjado y coro- Ogari oshi suashiamatake, la amarillenta, agrupadas en ra- ogari otega antari nigankitega cimos comprimidos lateralmente kitetetamatake apatotegagetaka Hamilton Beltrán Hamilton que se asemejan a una cabezue- okanatakotakerora antari niganki la. Los frutos son bayas anaranja- okañovetakara ogitotega. das. No se ha registrado ningún Ogari okitsoki okitetumatake. Hierba pubescente; flores vistosas con cáliz anaranjado y uso. Crecen en el sotobosque Tera ontsirinkakotempa tatoita corola amarillenta; crece en áreas claras. con bastante luz, generalmente otimashiti. Onti otimasanoti en bosques secundarios. okitetumatake onti otimi inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchato Distribución: Su distribución iporeasanotakera, inkenishiku terira está restringida al Perú. onchatosetasanote. Onti tovaseri, mechoshiaegimataka, ogari otega oneasanotagani kitetegamatake otega aikiro kitematake, Distribución local: CASH1, Otivarokagetakara: Ogari otimi kara okoneagitetira. CASH2, CASH3, MALV. otivarokagetakara tesakona ontimasante aka Peroku. Fenología: Se ha registrado en flor y fruto en la época lluviosa. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, MALV. HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Tyara okanta iroriri: Itsirinkakoigakero otegamaitira ontiri otimira okitsoki oparigaatira inkani.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END E BAPD BAPsd PBA Bs AI 94 95 GESNERIACEAE Corytoplectus speciosus 30 No conocido / No Conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba de hasta 0,4 m de alto, Onti tovaseri ogatsantsatakera tallo con la parte apical de co- onake 0,4 metero ogari okii lor rojizo. Hojas simples opues- nigankikii kiraakiimatake. Ogari tas, ligeramente de diferentes ta- oshi omirinka omechoshiatakera maños, ovadas, margen crena- okantatigashiagetaka osuapanatake Hamilton Beltrán Hamilton do, haz verde oscuro y cerca a los okaragetakera otogetakara, onti nervios principales verde claro, okaniatakera opotsitatakotakero envés púrpura. Flores con cáliz antari nigankipana onti Hierba con el tallo apical rojo piloso, con el envés de las hojas rojizo, flores amarillas protegidas okaniapanatake, aikiro púrpuras, flores de color rojo piloso. por brácteas, elípticas, rojas, ex- oposantegetaka okiraagetakera. ternamente rojo piloso, agrupa- Ogari otega aikiro onti das en racimos terminales y axi- okiraatake, aikiro okitetegagetake lares. E fruto es una baya trans- onegintegetakara ganiri Onti tovaseri, ogari okii onti okiraakiitake okiraatakera parente, globosa; glabra y semi- okamategati, kaniapanamatake okiipageku, ogari oshipage onti otsiovanataka okonogakaro llas numerosas de color negro. aikiro kiraategamatake antari enoku Se desconoce su uso. Crece en el okiraagetakera, ogari otegapage onti okiraagetake onti okiraategatake, apatogagetaka sotobosque con bastante som- ovikagetakara anta oshitikagetakara. pitegamatake. bra, generalmente en bosques Ogari okitsoki saakitsomatake primarios. tapityonkarekimataka ogari okitsokipage otovaigavagetiratyo Distribución: Desde Costa Rica kara potsitakitsokatake. Tera HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA hasta Bolivia, hasta los 2400 m oneenkani tatoita otimashitake. Onti de altitud. oshivoki tesakonarira onti inkenishi onagetakera otsimankagetakara, Distribución local: CASH1, aikiro inkenishiku terira CASH2, CASH3. omporoimatenkani.

Fenología: Producen flores y Otivarokagetakara: frutos en la época húmeda. Oponiakotanakara costa ricaku oatakovagetake voriviaku DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ogaenokakara 2400 metero. ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: am ay ca cu hu ju li CASH1, CASH2, CASH3. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: CITES IUCN DS Otimasanovageti otega ontiri aikiro okitsokipage onti oparigaatira UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO inkani. ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 96 97 GESNERIACEAE Drymonia pendula 31 No conocido / No Conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Liana con hojas simples y alter- Onti tovaseri ogari oshi kantaka nas, distinguible por el tamaño omechoshiatakera okantatigagetaka del pedúnculo que alcanza los otimagetakera ogempitapage 150 cm de largo y desde el cual onagetake 150 cm ogatsantsatakera penden las flores. Flores amari- oatakovagetake ovikakara Wilfredo Mendoza Wilfredo llas formando un tubo, cubiertas otegapage. Ogari otegapage onti por brácteas rojas. Los frutos son okitetegatake omotonakitaka onti cápsulas carnosas. Se desconoce Liana con flores amarillas, sostenidas por un péndulo de más gotankicha kiraari, ogari okitsoki su uso. Crece en el sotobosque ovegitsoaka ovatsatakera. Tera de 1 m, protegidas por brácteas rojas. de bosques primarios, principal- ogotenkani tatoita otimashitake. mente en áreas de colinas bajas. Onti otimi kara inkenishiku tesakonarira ontime inchatopage Distribución: Desde Colombia aikiro otimasanotira inchatoshipage, hasta el Perú. otimasanoti terira ontimasanote Onti tpvaseri onake, ogari otegapage avintsaakotakaro otishipage otsateniagetira. patiro otega onake ogatsantsatakera 1 metero, ogari otega Distribución local: CASH1, kitetegamatake, otikakotakero pashini kiraategamatake. CASH2, CASH3, POT, SM3. Otivarokagetakara: Oponiakotakara korompiaku Fenología: Producen flores y oatakovagetakera aka peroku frutos en la época húmeda. Itimira otimagetaganira: HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA CASH1, CASH2, CASH3, POT, SM3.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsoki anta oparigaatira inkani.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 98 99 HELICONIACEAE Heliconia rostrata 32 Platanillo / Sagonto

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba rizomatosa, de hasta 2 o 3 Onti tovaseri kusomatyakimatake m de alto, erguida. Hojas oblon- ogatsantsatakera 2-3 gas dispuestas en abanico, mi- metero, okatsitikona. Ogari den hasta 2 m de largo. Flores oshiipage omarapanapageni de color amarillo claro, agrupa- kañotavagetaka evarontsi Hamilton Beltrán Hamilton das en inflorescencias pendula- ogatsantsatakera onagetake res, dispuestas en zigzag, cada 2 metero. Ogari otegapage inflorescencia está compuesta okitetake koneatasanotake, Hierba con hojas de hasta 2 m, inflorescencia dispuesta en por numerosas brácteas gruesas apatotaka magatiro otegatakera zigzag, protegida por brácteas gruesas y rojas. y rojas. Los frutos son drupas de okamuchankagetaka akya oati color azul intenso. Usado como akya oati patiropage otegapage ornamental. Crece en el sotobos- oponatakogetaka tovaiti que en lugares abiertos. kara omarapagerikatyo aikiro kiraamatake. Ogari okitsoki onti Onti tovaseri, ogari oshi ogatsantsashiani kara onake Distribución: Desde México has- okamachonkatake. Onti agagani 2 metero ogapanaani kara akya oati akya oati, aityo ta Bolivia. ashi ogakenkanira kara. Onti otimi tikakotakerorira omaranesano aikiro onti okiraatake. kara inkenishiku tesakonarira Distribución local: CASH1, onti inchatopage apomagashiku CASH2, CASH3. okoneagitetakera.

Fenología: Florecen y fructifican Otivarokagetakara: HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA a finales de la época lluviosa. Oponiakotakara mejekoku oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3.

Tyara okanta iroriri: Onti otegati aikiro otimake okitsoki panikyara ontsonkantanaempa inkani. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 100 101 MAGNOLIACEAE Talauma amazonica 33 No conocido / Iritoinkeimora y Iansidenpinikemari

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 12 m de alto, con Onti inchato omarane kara el tronco aromático, ápice de las ogatsantsatakera onake 12 metero ramas protegidas por grandes ogari opoa onkasankavageteratyo estípulas caducifolias que dejan kara ogari otsegopage una cicatriz. Hojas simples, alter- oshintsitagagetakero pashini Hamilton Beltrán Hamilton nas, elípticas; el peciolo con ci- omaratsegoni ario okañotaka catriz. Flores grandes y solitarias maika mashimashikiamataka. Ogari con varios pétalos blancos, aro- oshi omirinka omechoshiatake Árbol con la corteza aromática; en los nudos, presenta pelos máticos. Fruto globoso, con se- otsapatsapashiataka aikiro largos amarillos, caducos, con flores blancas aromáticas. millas rojizas péndulas. Se des- omashikishiataka. Ogari conoce el uso. Crecen principal- otega omarane patiro onake mente en el bosque primario. otsatategatakara tovaiti oshitishitikaatakara onti Onti inchato ogari otaki onkasankavageteratyo kara antari Distribución: De Ecuador hasta okutategatakera kasantategamatake. ovikagetakra aityo oviti ogatsantsapageniratyo kara Bolivia. Ogari okitsoki okanurokitsotake, onkitevagete, otsapatsapaatakara, ogari otegapage onti ogari okitsoki nankitsirira tsompogi okutategatake onkasankavageteratyo kara. Distribución local: NM, PAG, okiraakitsotake oshimpereokipage. KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, Tera ogotenkani tatoita SEP. otimashigetake. Onti otimasanotake anta otimasanotira inkenishi terira Fenología: Producen flores y omporoimatenkani. HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA frutos finales de la época seca, principalmente entre septiembre Otivarokagetakara: y octubre. Oponiakotanakara Ecuadorku oatakovagetakera voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, SEP.

Tyara okanta iroriri: DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Otimasanovageti otegapage, ontiri ONAKERA AKA PEROKU okitsokipage okarakutanaira sarini yoga kashiri setiembreku intiri am ay ca cu hu ju li octubreku. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 102 103 MALVACEAE Apeiba aspera 34 Peine de mono / Tampiraniro y Tamboraniroki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 20 m de alto, Onti inchato ogatsantsatakera tronco recto la corteza externa onake 20 metero katinka, ogari otaki con lenticelas circulares de co- sarasaraitake, onti opotsitatumatake. lor negruzco. Hojas simples, al- Ogari oshi omirinka omechoshiatake ternas, peciolo con los extremos omarapanapageni, antari Robin Foster engrosado, el limbo de 3 a 5 ve- opanaku onake 3 ontirika 5 Árbol con la corteza externa de color marrón claro con nas, con mechones de pelos a otsapagetakara, ogari omechoshiare cada lado del nervio central, fre- lenticelas circulares y regularmente distribuidas, hojas con otimagetake ovitipage patiropage cuentemente en las axilas de los ovikagetakara oshipage magatiro nerviación palmeada, con mechones de pelos diminutos a nervios secundarios en el envés. onagetakera anta ovikagetakara. cada lado del nervio central; fruto discoide y espinoso. Flores de color amarillo, agrupa- Ogari otega kitetetamatake das en racimos que salen opues- apatotegagetakara okontegetapaake Onti inchato ogari otaki onti okiraatumatake tas a las hojas. Frutos en cápsulas onakera savikona oshi. Ogari koneatasanovagetake ogari opoapage okantatigagetaka redondas, aplanados, cubiertos okitsoki onti okanurokitsotake otivarokagetakara, ogari oshi otsapashiagetaka de espinas rígidas poco punzan- shipetyakitsomatake onti gotankicha ogatsantsashiatakera, otovaigakera oviti anta oshiku onagetakera tes con una pequeña apertura. otseipage tsuampimantake maani Usado en construcción ligera de nigankipage ogari okitsoki kanurokitsomatake otimagetakerora otankagetake. Onti ovetsikantagani techos y tableros. Crece en bos- ashi pankotsipage ontiri taberapage. otseipage anta okitsokiku kañotavagetaka kishirintsi. ques primarios y secundarios. Onti otimi inkenishiku otimasanotira inchatopage ontiri tesakonarira Distribución: Desde Costa Rica ontimasanote. HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA hasta Bolivia, hasta los 1200 m de altitud. Otivarokagetakara: Onti onagetake consta rica oatakovagetake voriviaku Distribución local: NM, PAG, ogaenokakara onake 1200 metero. KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT, AGN, SEP, PAGB, SME. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, Fenología: Florece y fructifican MALV, TOT, AGN, SEP, PAGB, SME. durante todo el año, pero con DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA mayor ocurrencia a fines de la Tyara okanta iroriri: Onti ONAKERA AKA PEROKU estación seca. otegamaitake aikiro otimake okitsoki magatiro shiriagarini antari am ay ca cu hu ju li pairo otimasanotake panikyara CONSERVACIÓN / ontsonkanaempa sarini. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 104 105 MALVACEAE Ceiba pentandra 35 Lupuna / Pasaro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 50 m de alto. Onti inchato ogatsantsanisano Tronco ligeramente abultado, onakera 50 metero, con la corteza externa agrietada omaranesanotyo ogari otakipage de color marrón grisáceo a ver- ontagirereivagetempa ogari duzco, sostenido por raíces ta- otaki okiraatumatake aikiro Robin Foster blares. Hojas compuestas alter- choeni okaniatumagetake aityo nas, digitadas, con 7 a 9 foliolos otsempoki. Ogari oshi kantaka Árboles altos que superan los 40 m, con el tronco ligeramente lanceolados, con el margen en- omechosiatakera ariorika onake abultado, provisto de aguijones; las hojas digitadas con los tero o finamente aserrados. Flo- 7 ontirika 9 otsatakogetaka foliolos enteros y con flores de color amarillento. res de color blanco a amarillen- okametishiagetakera aikiro to, agrupadas en nudos de 8 a ovetseigagetaka otsonkatanakara 15 flores. Los frutos son cápsu- oshipage, ogari otega kitategamataka las elipsoides con la superficie aikiro choeni okitetegatumatake Onti inchato omarane kara ogatsantsatakera onake 40 lisa, semillas numerosas cubier- apatotakara magatiro onake 8 metero omaranesanotyo kara, antari anta opoaku aityo tas de material algodonoso de ontirika 15 otegapage. Ogari okitsoki tovaiti otsei, ogari oshi tsapatsapashiataka ogari otega color blanquecino, brillantes. Su onti oponatakotaka onakera anta tronco se usa para fabricar ta- kitetegavagetake. tsompogi ogari okitsoki tovaiti onake blas y las fibras de las semillas kara onti okañovetakaro otega para relleno de almohadas. Cre- ampei onkutavageteratyo kara. Ogari cen en diferentes bosques sin al- opoa onti ovetsikagani tablas ontiri teración, mayormente debajo de oshivitsate, ogari otsapage onti ashi HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA 1500 m de altitud. avetsikakerora anagitotakempara onti otimageti omakera 1500 metero Distribución: Desde México has- ogaenokakara. Onti oshivoki kara ta Bolivia. okantatigagetakara inkenishipage tera ovegagatgempa. Distribución local: POR, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, Otivarokagetakara: ARM, SME, POT, TSO, TOT. Oponiakotakara mejekoku oatakovagetake voriviaku. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Fenología: Florecen durante la ONAKERA AKA PEROKU estación seca entre abril y agos- Itimira otimagetaganira: POR, to, y producen frutos durante la MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, am ay ca cu hu ju li estación lluviosa. PAGB, ARM, SME, POT, TSO, TOT. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: CITES IUCN DS Otegamaivageti kara anta osarigagiteira yoga kashiri abril intiri UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO agosto ogar otimira okitsoki onti ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otimi oparigagiteira. END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 106 107 MALVACEAE Heliocarpus americanus 36 Huampo / Shinti

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 15 m de alto, cor- Onti inchato onake ogatsantsatakera teza fibrosa con mucílago trans- onake 15 metero, ogari otaki parente. Hojas simples y alter- aityo otsa tovaiti ogarentsaka nas ásperas, con el limbo en for- saankiamatake. Ogari oshi omirinka ma de corazón a veces con tres omechoshiatake tontashiamatake, Hamilton Beltrán Hamilton puntas, con glándulas dispues- antari opanaku onti okañovetakara tas en el margen. Flores peque- Árbol de crecimiento rápido, frecuente en bosques nigakintsi okonogaka onake mavati ñas y cremosas agrupadas en ra- opana, antari okaragetakera ario secundarios, con las hojas en forma de corazón con 3 puntas, cimos terminales. Frutos de co- kara ovikagetaka okiiku. Ogari las venas del haz de color rojizo a amarillento con pelos lor marrón. La madera es liviana, otegapage otyomiaegini choeni blancos. ocasionalmente las fibras de la okitetegagetake apatotegagetaka corteza son usadas como sogas. anta okarategagetanakera. Crecen en bosques secundarios Ogari okitsoki onti okamaratake. Onti inchato otimi kara oporoagetaganira shintsi okimoti, o chacras abandonadas. Ogari opoa tera ontenate, ogari ogari oshhi onti otsegoshiatumatake okañovetakaro otsa onti agagani ashi shivitsa nigakintsi 3 onake onti otsapatsashiataka antari okiraatakera Distribución: Desde México has- ampitsatakenkanira. Onti aikiro onti okitetakotumatakera ogari ogishi onti kutari. ta Paraguay. oshivokageti inkenishiku tesanorira ontimasanote inchatopage ontirikara Distribución local: MER, AGN, tsamairintsiku okaganirira. TSO. Otivarokagetakara: HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Fenología: Florecen y fructifican Oponiakotanakara mejikoku en la época lluviosa. oatakovagetake paraguay.

Itimira otimagetaganira: MER, AGN, TSO.

Tyara okanta iroriri: Otegamaiti aikiro otimke okitsoki anta oparigaatira inkani. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 108 109 MALVACEAE Matisia cordata 37 Sapote / Panashinteki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 18 m de alto, Onti inchato onake tronco recto y liso, algunas ve- ogatsantsatakera onake 18 metero ces sostenido por aletas. Hojas ogari opoa katinkapoamatake aikiro simples y alternas, ampliamen- kusopoamatake, okonogarantaka te cordadas. Flores blanco, cre- Wilfredo Mendoza Wilfredo onti kusotagagetiro omentsa. Ogari mosas o amarillentas, agrupadas oshipage omirinka omechoshiageti, en nudos. Frutos globosos, con onti otovanagetaka, antari la superficie lisa de color marrón Árbol con hojas cordadas anchas y grandes; sus frutos son enoku okusopanatake, onti amarillento, con pulpa carnosa okamarapanatake aikiro globosos amarillentos comestibles. anaranjada a amarillenta y dulce. okitepanatake, ogari apitene Su fruto es comestible por su sa- onti okitetumatake aikiro bor y aroma; se preparan jugos, ompochavageteratyo kara. Ogari dulces y mermeladas; por eso, se okitsoki onti osekatagani aikiro cultivan en algunos lugares. Cre- oenkagakera kasankamatake, Onti inchato onake ogari oshipage otsegopanagetake aikiro cen en lugares abiertos de bos- ovetsikagani oviikakenkanira omarapanapageni, ogari okitsoki omaramokoikipageni ques primarios. opochavageti aikiro okitetumatake ogagani. ovetsikagani opotsa irorotari Distribución: Desde Costa Rica opankitantagetaganirira. Onti hasta Bolivia. oshivokageti tyarikara kara otimasanotira inchatopage. Distribución local: PAG, KIR, HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA CASH1, CASH2, CASH3, SM, Otivarokagetakara: MALV, POR, MER, AGN, ALC, MIP, Oponiakotanakra costa rica SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME. oatakovagetakera voriviaku.

Fenología: En la época seca, Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, producen flores en forma masiva CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, y frutos durante la época húme- POR, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, da entre noviembre y febrero. PAGA, PAGB, ARM, SME.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Tyara okanta iroriri: Antari osarigira ONAKERA AKA PEROKU otimasanovageti otegapage tovaitisano ogari okitsokipage am ay ca cu hu ju li otimasanovageti kara onti anta CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA oparigaatanaira inkani yoga kashiri lo md pa pi pu uc sm noviembre intiri febrero. CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 110 111 MALVACEAE Ochroma pyramidale 38 Palo balsa y Topa / Paroto

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 25 m de alto, ta- Onti inchato onake ogatsantsatakera llos rectos de madera suave, tie- onake 25 metero ogari opoa ne la copa aparasolada. Hojas katinkapoamatake mechopoamatake, simples alternas, enteras y gran- otimake oani karentsapoamatake. des ampliamente acorazonadas, Ogari oshipage kantaka okañotakara Hamilton Beltrán Hamilton envés de las hojas con pelos es- omechoshiatakera, omarapanapageni trellados. Flores solitarias blan- kañovetaka nigakintsi okonogaka cas, grandes en forma de embu- oga oshi motokiroroimataka. Árbol con la copa aparasolada, con hojas anchas y grandes, do, con estambres numerosos. Ogari otega patiropage onagetake con el envés ferrugíneo; madera blanda. Fruto capsular con numerosas onkutavageteratyo kara, omarapageni semillas cubiertas por vellosida- onti ovenakigetaka tovaiti onake des sedosas de color café amari- ochoviatakera. Ogari okitsoki onti llento. El tallo se usa para hacer okoroatake tovaitisano okitsokipage balsas; la corteza fibrosa se usa oponatakogetakaro ovitipage Onti inchato ogari opoa saragavoamataka, ogari oshipage como sogas; las vellosidades de karentsamatake onti okitetumattake omarapanapageni antari savipanaku kañovetaka las semillas se utilizan como re- okañovetakaro kaju. Ogari opoa pariantipana ogari okota onti terira ontenate. lleno de colchones y almohadas; ovetsikantagani ashi shintipoa, algunas veces se aprovecha la ogari otakipage aityo otsapage madera. Crece generalmente en opegakagagani shivitsa, ogari los bosques secundarios y a ori- ampeitankitsirira onti opegakagunkani llas de los ríos. onoriantaganirira ontirika nagitorintsi, HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA okonogaka oga okota onti Distribución: Desde México has- ovetsikantagetagani. Onti otimi kara ta la Argentina hasta los 1500 m inkenishiku tesakonarira ontimasante de altitud. inchatopage aikiro kara otsapiapageku nia. Distribución local: PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, Otivarokagetakara: Oponiakotaka AGN, MIP, SM3, PAGB, POT, TSO. mejikoku oatakovagetanake anta argentinaku ogaenokakotaka 1500 DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Fenología: Florecen mayormen- metero. ONAKERA AKA PEROKU te en la estación seca entre junio y septiembre, y fructifican a fines Itimira otimagetaganira: PAG, am ay ca cu hu ju li de dicha estación. CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, CONSERVACIÓN / MER, AGN, MIP, SM3, PAGB, POT, TSO. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS Tyara okanta iroriri: Otegatasanovageti kara anta UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO osarigavagetira yoga kashiri jonio intiri ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA setiembre antari otimanakera okitsoki END otsonkanakara sarini N BAPD BAPsd PBA Bs AI 112 113 MALVACEAE Sterculia apetala 39 Huarmi caspi / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, Onti inchato ogatsantsatakera tronco con la corteza externa es- 30 metero ogari opoa ontiri camosa, con lenticelas circulares, otaki anta enoku tagirereimataka sostenida por raíces tablares. Ho- aikiro onkusovageteratyo kara jas simples, alternas, aglomera- ogari shintsitagagetakerorira Robin Foster das en el ápice de las ramas, lim- onti omentsapage. Ogari bos de 3 a 5 lobulos, con el en- oshi kantaka okañotakara Árbol de tallo cilíndrico, con la corteza con lenticelas vés densamente cubierto de pe- omirinika omechoshiatakera circulares, hojas grandes y lobuladas, con la base cordada y los estrellados. Flores púrpuras, otsegororoitakera ariorika onake cubierta por pelos estrellados. cubiertas por pelos estrellados 3 ontirika 5 otsegogetakera, externamente, agrupadas en ra- antari savipana omaranerika cimos terminales. Frutos de pén- apamankakarora magatiro ovitipage dulos, formados por 3 a 5 folí- kovoreatavagetake. Ogari otega Onti inchato tapivoamataka, ogari otaki tankatankaimatake culos leñosos, con la superficie kovoreamatake apataakarotyo vuavuaitaka. Ogari oshi omarapanapagenisanotyo aikiro amarillenta, con una densa pub- ovitipage kovoreamatake anta tapivanatavagetaka, antari otsititakara tsuampiviimataketyo escencia ferrugínea, con nume- enoku, apatotegatakara magatiro apataakarotyo oviti kovoreapititavagetake. rosas semillas negras. No se co- anta otsonkategaanakara. noce ningún uso. Crece general- Oagari okitsoki, onti apatotaka mente en bosques primarios. magatakutiro onagetake 3 ontirika 5 okitsokipage kitekitsomatake, Distribución: Desde México has- otovaigavagetityo kara HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA ta Bolivia. ovikavikaatakarora otsatagetakara ogari okitsoki onti opotsitakitsotake. Distribución local: CASH1, Tera ogotenkani tatoita CASH2, CASH3, MALV, AGN, SEP, ovetsikantagani. Onti oshivoki SM3. inkenishisanoriraku otimasanotira inchatopage. Fenología: La floración se pro- duce a mediados de la estación Otivarokagetakara: seca en el mes de julio y fructifi- Oponiakotakara mejikoku DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ca a fines de dicha estación. oatakovagetakera voriviaku. ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: CASH1, am ay ca cu hu ju li CASH2, CASH3, MALV, AGN, SEP, SM3. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: Antari CITES IUCN DS otimasanotakera otegapage onti niaganki sariniku yoga kashiri jorio, UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO antari otimanakera okitsoki onti ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otsonkatanaara sarini. END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 114 115 MALVACEAE Theobroma cacao 40 Cacao / Sareguemineki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 7 m de alto, a ve- Onti inchato ogatsantsatakera ces con más de dos tallos prin- onake 7 metero, okonogaka cipales, ligeramente inclinados. aratinkagetake pitepageti Hojas simples, alternas, con el inchakii kametigetankitsirira, onti limbo de forma oblonga a elípti- okanagagetaka. Ogari oshipage Wilfredo Mendoza Wilfredo ca, glabra, de color verde oscuro onti kantaka okañotakara en el haz y más pálidas en el en- omechoshiagetira, kanuroshiagetake Árbol con el tallo ramificado desde la base, hojas de color vés, con el peciolo en los extre- okonogaka onti okiteshiagetake, verde oscuras en el haz y más pálidas en el envés; el fruto es mos engrosado. Flores con el cá- aityo pashini onti okaniashiatake una baya grande, carnosa de color amarillo o púrpura. liz blanquecino o rosado y péta- opotsitatakotumatakero maani, los blancos, rosados o purpuras otsatatsataagetakara otsegogetakera agrupados en racimos de 20 a 25 ovetsainkagetakara oshipage. flores sobre protuberancias. El Ogari otegapage oporenkanakera Onti inchato onake tsegororoamatake oponianakara fruto es una baya carnosa oblon- kutategatavagetake ontirika choeni otsitiku, ogari oshipage kaniashiamatake okonogakaro ga, de color amarillo o purpura, okiraatake maani antari magatiro opotsitashiatake maani ontirika okiteshiatake anta con numerosas semillas. La pul- kutategamatake aikiro choeni savipanaku, ogari okitsoki omaramokoikini otimake okitsoki pa del fruto es comestible, y con okiraatake apatotegagetakara onti okitekitsotake ontirika okaniakitake. ella se preparan refrescos; de las magatiro onake 20 ontirika 25 semillas, se extrae aceite o man- otegagetakera patatogegagetakara teca. Crece principalmente en magatiro. Ogari okitsoki onti otimake bosques primarios y es cultivado. anta tsompogi okitsoki akakichoegiti HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA kitekitsotavagetake ontirika Distribución: Desde México has- okovoreakitakera otovaigavageti ta Bolivia. kara onti agagani aceite ontirika igeika. Onti oshivoki anta inkenishiku Distribución local: NM, PAG, otimasanotira inchatipage aikiro KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, opankitagani. MALV, POR, MER, AGN, MIP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, Otivarokagetakara: Oponiakotaka TSO. mejikoku oatakovagetakera DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA voriviaku. ONAKERA AKA PEROKU Fenología: Producen flores y frutos casi todo el año. Itimira otimagetaganira: NM, PAG, am ay ca cu hu ju li KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA MALV, POR, MER, AGN, MIP, SM3, lo md pa pi pu uc sm PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO. CITES IUCN DS Tyara okanta iroriri: Onti otimi UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO otega otovaiti aikiro okitsoku ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA magatiro shiriagarini. END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 116 117 MELIACEAE Cabralea canjerana 41 Cedro masha y Requi blanca / Seiguiriki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 40 m de alto, con Onti inchato onake ogatsantsatakera tronco cilíndrico, corteza grue- onake 40 metero ogari opoa sa fisurada suave y rojiza. Ho- omaraponanisano, ogari jas compuestas, alternas, impa- otakipage omarakotapageni ripinnadas, foliolos oblongos karagaraimatake mechokotamatake Hamilton Beltrán Hamilton con base fuertemente asimétri- aikiro kiraakotamatake. Ogari ca, el haz y envés glabras. Flores oshipage oashiatake magatiro Árbol de madera suave, corteza externa con pequeñas grietas con pétalos de color verde cre- kantaka okañotakara maika longitudinales, hojas compuestas con los foliolos glabros y ma, agrupados en racimos axila- omechoshiatavake oashitakotakero frutos globosos de color morado a rojizo. res. Frutos globosos de color mo- magatiro apatoshiagetakara rado a rojizo, la superficie con otapishiatakotakarora aikiro lenticelas. Usado como madera- otontapanatakotakerora aikiro ble, pero de poco valor comer- opigapigavanatakara. Ogari Onti inchato omarane tera onkusote, ogari otaki enokutirira cial. Crece en bosques secunda- otegapage onti okaniategatake otyomiaegiti onake otagiagetakara ogatsantsatakipageni, rios en áreas abiertas. apatotegagetakara magatiro anta ogari oshipage otimagetake oponashiagetakara ovikategagetakara otsegoku. Ogari ogashiapageni ogari oipage kanuroitavagetake onti Distribución: Desde Costa Rica okitsoki onti otagigamotikigetaka okisaatumaake aikiro okiraatumatake. hasta Paraguay, debajo de 2500 onti onashonkamokoikigetaka aikiro m de altitud. okiraatakotakerora anta enoku onti osaamokoikitake. Onti otimashitake Distribución local: NM, PAG, agakenkanira okota impogini HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA KIR, CASH1, CASH2, CASH3, onti ompimantanunkanira. Onti POR, TOT, MER, AGN, SEP, SM3, oshivokake inkenishiku tesakonarira PAGB, POT, TSO. ontimasanote inchatopage okoneagitetira. Fenología: Producen flores en la época seca entre junio y sep- Otivarokagetakara: Oponiakotakara tiembre y producen frutos a ini- costa rica oatakovagetanake cios de la época lluviosa. paraguay, ogenokakara 2500 metero.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Itimira otimagetaganira: NM, PAG, ONAKERA AKA PEROKU KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, SEP, SM3, PAGB, POT, TSO. am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / Tyara okanta iroriri: OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Otimasanovageti otegapage anta CITES IUCN DS osarigagitetira, yoga kashiri jonioku intiri setiembre, ogari otimira okitsoki UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO onti otsititanaara oparigaatanaira. ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 118 119 MELIACEAE Cedrela odorata 42 Cedro / Santari

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m alto, con ta- Onti inchato ogatsantsatakera llo lenticelado y fisurado, soste- onake 30 metero ogari nido por raíces tablares peque- opoa tankatanpoavagetake ñas. Hojas compuestas, alternas, aikiro karagarapoamatake, agrupadas en el ápice de las ra- onti oshintsitagagetakero Robin Foster mas, foliolos asimétricos. Flores omentsapage otyomiaegitirira. pequeñas, agrupadas en un raci- Ogari oshipage onti gotankicha Árbol con la corteza externa agrietada de color marrón claro, mo terminal o axilar. Frutos cap- oshipage apatoshiagetakara con suave olor a ajo; fruto capsular de color marrón claro, sulares, con la superficie de color anta otsegopageku cubierta de lenticela blanquecina. marrón claro, cubierta por len- otyomiashiegitisanotyo. Ogari otega ticelas blanquecinas, se abren otyomiategaegiti apatotegagetakara en 5 valvas leñosas, con semi- anta okarashigetakera llas aladas. Usado como madera- ovikavikaatakara otsegoku. Onti inchato ogari otakipage tagirereimataka opoaku, onti ble de buen valor comercial, su Ogari okitsoki akakichoegitisano okitetumantake mechotakimatake ogari oenkagakera corteza se usa como tinte. Crece okamarakitsotakera oponagetakarao santarienkamatake, ogari okitsoki anurokitsotavagetake en bosques primarios, principal- otakipage kutakitsomatake, choeni okitetumatake, otapatakotakaro otaki mente en áreas colinosas. pintagierora onake 5 okitsoki kutatakutumatake. metsokimatake, ogari okitsoki Distribución: Desde Venezue- ogatsantsakitsomatake. Onti la hasta Paraguay, debajo de los otimashitake ashi okota 1600 m de altitud. ompimantakenkanira ogari otaki onti HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA agagani opitsitsatakenkanira. Onti Distribución local: CASH1, shivokageti anta inkenishisanoriraku, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, ogasanotyo otishigetanakera ario AGN, SME. onake kara.

Fenología: Florecen durante la Otivarokagetakara: estación seca, mayormente entre Oponiakotanakara venesoeraku julio y octubre, y fructifican a fi- ogonketakovagetanaka paraguay nes de la estación seca. ogaenokakara onake1600 metero. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, AGN, am ay ca cu hu ju li SME. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: Otimasanoti CITES IUCN DS otegapage osarigapaakera, yoga ll VU kashiri jorio intiri octubre ogari UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO otimanakera okitsokipage onti atake ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otsonkatanaara sarini. END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 120 121 MELIACEAE Swietenia macrophylla 43 Caoba / Yopo

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 40 m de alto, Onti inchato omaranerika kara tronco recto y cilíndrico con ogatsantsatakera onake 40 metero corteza de color marrón roji- ogari opoa katinkavagetake aikiro zo, usualmente con raíces ta- ogapoanisano ogari otakipage onti blares. Hojas compuestas, alter- okitetumatake, ogari otaparipage Hamilton Beltrán Hamilton nas, imparipinnadas, agrupadas onti okotagetake. Ogari oshipage en el ápice de las ramas, foliolos apatoshiagetaka magatiro Árbol con la corteza externa agrietada de color marrón rojizo, opuestos y subopuestos, oblon- otimagetake tovaiti apatoshiagetaka con raíces tablares; hojas compuestas, con pocos pares de gos con base asimétrica. Flores ovikagetakarora anta foliolos asimétricos, frutos grandes y leñosos, que se abren de color verde crema agrupadas otsegopageku. Opigashiagetaka desde la base hasta el ápice. en racimos. El fruto es una cáp- ontiri choeni omarashiagetake sula ovoidea, que se abre de la ovikagetakara okiiku onagetakera base hacia el ápice, en cinco val- magatiro. Ogari ontegapage Onti inchato ogari otakipage tankatankaimatake onti vas leñosas, con semillas aladas okaniatake apatotegagetaka kiraari ogari oparipage onti okotagetake, ogari oshi ario numerosas. Usado como ma- anta okanategagetakera. Ogari kara onagetake tesano ontentavakagempa, ogari okitsoki derable de alto valor comercial. okitsoku onti otsantsakitsotake, omarapageni aikiro aityo ovatsa, otankanakerika ario kara Crecen principalmente en el bos- otankakotanakera magatiro okitsoki oneinkani ario onakera okitsoki. que primario. onagetakera 5 okitsokigetakera otovaigavagetityo kara. Ogari Distribución: Desde México otimashitakerira onti agakenkanira hasta Bolivia, debajo de los 1200 okotapage opunavagetatari HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA m de altitud. kara. Onti oshivokageti otimasanogetakera inchatoshipage. Distribución local: PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, Otivarokagetakara: SM3. Oponiakotanakara mejikoku oatakovagetanake voriviaku antari Fenología: Floración durante la ogaenokakara onake 1200 metero. estación seca, entre agosto y oc- tubre, y fructifica frecuentemen- Itimira otimagetaganira: PAG, DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA te hacia fin de año. CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, ONAKERA AKA PEROKU AGN, SM3.

am ay ca cu hu ju li Tyara okanta iroriri: CONSERVACIÓN / Otimasanovageti otegapage OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm osarigagiteira, yoga kashiri CITES IUCN DS agosto intiri octubre ogari ll VU otimantarira okitsoki irorotanake UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ontsonkanaempara shiriagarini. ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 122 123 MORACEAE Clarisia racemosa 44 Mashonaste / Erapatza

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 40 m de alto, Onti inchato onake ogatsantsatakera tronco cilíndrico con corteza onake 40 metero opoa anaranjada con numerosas len- ogapoanisano, ogari otakipage ticelas alargadas, con látex blan- onti okitetakotumatakero quecino. Hojas simples, alter- otovaigavagetiratyo kara Severo Baldeón Severo nas, ovadas, dispuestas en un ogatsantsatakipageni, ogari solo plano, glabras y rígidas. Flo- oani onkutakashiavagetetyo res pequeñas, las masculinas con kara. Ogari oshipage aityo Árbol con la corteza externa lenticelada de color anaranjado, un solo estambre, agrupadas en otimakerora osuashiagetakera con látex blanco muy abundante. racimos. Los frutos son drupas aikiro pampashiamataketyo subglobosas, de rojizas a amari- omarapani kusoshiamatake. llentas y lisas, carnosas con una Ogari okitsoki apatogisetaka semilla. Usadas como maderable akachomontekiegitisano de poco valor comercial. Crecen onti okiraakitsogetake aikiro Onti inchato onake ogari otakipage tagiririimataka principalmente en bosques pri- okitetakotakerora, kusokitsomatake, okitepoatumatakera ogari oani kutakashiamatake marios. otimakera ovatsa anta otovaigavagetiratyo kara oani. okitsokiku. Onti otimashitake Distribución: Desde Nicaragua ashi agakenkanira okotapage hasta Bolivia, debajo de los 1200 ompimantavagetakenkanira. m de altitud. Onti oshikageti otimasanogetira inkenishipage terira HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Distribución local: PAG, KIR, omporoimatenkani. POR, TOT, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA. Otivarokagetakara: Oponiakotanakara nikaragoaku, Fenología: Registro de floración ogonketakovagetanaka voriviaku durante la estación seca, produ- otimakera ogaenokakara onake 1200 cen frutos a fines de la estación metero. seca. Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA POR, TOT, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA. ONAKERA AKA PEROKU Tyara okanta iroriri: am ay ca cu hu ju li Otsirinkakotunkanira CONSERVACIÓN / otovaigavagetityo kara otegapage OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm anta osarigagitetapaakera CITES IUCN DS ogari okitsoki onti otimasanoti NT otsonkanaara osarigagitetapaakera. UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 124 125 MORACEAE Ficus maxima 45 Oje / Potogo

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 25 m de alto, cor- Onti inchato ogatsantsatakera teza lisa, con exudado blanco y onake 25 metero ogari otakipage abundante, con estípulas glabras kusotakimatake ogari oanipage o puberulentas. Hojas simples, kutakashiamatake otovaigavageti alternas y elípticas. Tiene una in- kara, otontakotatakera agaveake Wilfredo Mendoza Wilfredo florescencia globosa en cuyo in- okusotakera maani. Ogari terior están las flores. Los frutos oshipage kantaka okañotakra son siconos globosos, verdosos ogatsantsashiagetakera. Ogari Árbol con el envés de las hojas ásperas al tacto y peciolo con pulpa roja. Usado como an- otegapage otapitegagetaka rojizo y escamoso, con exudado blanco abundante. tihelmíntico se aprovecha su ma- anta tsompogi otegaku. Ogari dera para el entablado de las vi- okitsoki otyomiakichoegitisano viendas. Crece en el bosque pri- tapigagichotavagetake, mario, principalmente en áreas kaniakitsomatake ontiri aikiro Onti inchato onake ogapanagetakera oshipage colinosas y cerca de la orilla de okiraakitakera. Otimashitake ashi onkusopanavageteratyo kara okonogaka onti los ríos. ogavintantaganira aikiro agagani okiraapanagetake ontirika okamarapanagetakera ogari ovetsikantakenkanira pankotsi. oanipage onti okutakashiagetake otovaigavagetiratyo kara. Distribución: Desde México Onti oshivokageti inkenishiku hasta Bolivia. otimasanotakera inchatopage, aikiro anta otishigetanakera Distribución local: KIR, MALV, ochoenigetakera niaapage. MIP, PAGA, PAGB, ARM, TSO, POR, HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA SM3. Otivarokagetakara: Oponiakotanaka mejikoku Fenología: Producen flores y oatakovagetanakera voriviaku. frutos en la época seca. Itimira otimagetaganira: KIR, MALV, MIP, PAGA, PAGB, ARM, TSO, POR, SM3.

Tyara okanta iroriri: DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Otimasanovageti otegapage ONAKERA AKA PEROKU ogari okitsokipage onti otimi osarigasanotira. am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 126 127 MORACEAE Poulsenia armata 46 Llanchama / Kotokiriniro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, ta- Onti inchato onake llo cilíndrico, cubierto de espi- ogatsantsatakera onake 30 metero nas cónicas y cortas, las cuales omaragantonisano, otimakera se desprenden fácilmente; en la otsei magatiropage akatsititseiegiti parte interna del tallo, con un shintsi ontsokiakempa antari Severo Baldeón Severo exudado de color blanco a ama- okiiku onti okutapoatake aikiro rillento. Hojas simples, alternas, okitepoatake maani. Ogari Árbol cuyo tronco tiene espinas cónicas y cortas, sostenidas en el limbo, ovadas de base cor- oshipage kantataka okañotakara por aletones, con exudado de color blanco claro a amarillento dada; de color verde oscuro el maika omechoshiatakera que se oscurece rápidamente con el aire. haz y verde pálido el envés. Flo- okavogutashiatakera okonogaka res de color verdoso, agrupadas onti opatuavanagetake en racimo. Los frutos son drupas onti okaniapanatake aikiro comestibles. Se usa como made- opotsitatumatake aikiro Onti inchato ontseisevageteratyo kara magatiro opoaku rable y se emplea en cajonería, okaniatakotumatakero anta akatsititseiegiti, onti shintsitagagetakero omentsa ebanistería, para hacer hamacas, savipana. Ogari otegapage onti ogari oanipage onti okutakashiagetake aikiro onti esteras, mantas, vestimentas y okaniategatake apatotegagetaka osaankiatakotakero okiteaatumatake shintsi opotsitaatanake elementos folclóricos. Crecen ge- magatiro okanatakotakero. Ogari okianakerora oenka. neralmente en bosques prima- okitsoki onti osekataganirira. rios con relieve planos. Onti otimashitake agakenkanira okotapage ovetsikakempara Distribución: Desde México has- kajonakipage mesapage, HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA ta Bolivia. aikiro ovetsikakempara opionkakotantaganirira, Distribución local: NM, PAG, shitatsipage tsagompurontsipage KIR, CASH1, CASH2, CASH3, AGN, manchakintsipage ashi MIP, SM3, PAGA, PAGB, SME, TSO. irimatikantaigemparira. Onti oshivoki ontimasanotira inkenishisanorira Fenología: Producen flores y ontirika opampatapaakera. frutos en la época húmeda. Otivarokagetakara: DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Oponiakotakara mejikoku ONAKERA AKA PEROKU oatakovagetanake anta voriviaku.

am ay ca cu hu ju li Itimira otimagetaganira: NM, PAG, CONSERVACIÓN / KIR, CASH1, CASH2, CASH3, AGN, OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm MIP, SM3, PAGA, PAGB, SME, TSO. CITES IUCN DS Tyara okanta iroriri: UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO Otimasanovageti otegapage ontiri ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA okitsoki anta oparigaatira inkani. END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 128 129 MYRISTICACEAE Otoba parvifolia 47 Cumala / Iririanpinosheto y Joyo

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 20 m de alto, de Onti inchato onake ogatsantsatakera tallo recto, con la corteza exter- onake 20 metero okatinkavagetira na agrietada, con exudado roji- kara ogari otakipage tagirereimataka zo, de sabor muy amargo y per- okiraatumatake antari antsikakerora tinente. Hojas simples y alternas; kepishimatake agaveake osakakaera. Hamilton Beltrán Hamilton limbo elíptico y envés glauco. Ogari oshipage mechoshiamatake Flores masculinas más pequeñas otontashiatakotakero que las femeninas, agrupadas en omarapanapageni. Ogari otegapage Árbol con la corteza externa agrietada, de color marrón un racimo. El fruto es una cáp- yogari surari ityomiani inake ogari rojizo, abundante savia traslúcida y rojiza al cortar. sula globosa con dos valvas, con tsinane choeni omaranetumatake, la superficie lisa, de color ama- apatotegagetaka okanamonkitakera. rillento; la semilla es negra, cu- Ogari okitsoki onti okoroatake bierta por un arilo blanco. Usado otapityonkarekitakara Onti inchato ogari otakipage tagirereimataka, onti como maderable. Crece en bos- onagetake piteti okitsoki opotsitatumatake, okiraatakotumatakero otovaigavageti ques primarios, generalmente onkusotegavageteratyo kara oanipage ontirika onkaratakenkanira onkantavagetanake sobre áreas colinosas. okitetegatakera ogari okitsoki onti sararara oaniapage. opotsitatumatake ogari opeshiki onti Distribución: Desde Panamá okutatake. Ogari otimashitakerira hasta Bolivia, hasta los 2000 m onti ashi okota. Oshivokagetake kara de altitud. otimasanotakera inchatopage aikiro anta otishigetanakera. HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Distribución local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, Otivarokagetakara: POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, Oponiakotakara panamaaku SEP, SM3, PAGB, ARM, POT, TSO. ogonketakovagetanaka voriviaku antari otimakera ogaenokakara Fenología: Florecen durante la onake 2000 metero. estación seca, entre agosto y oc- tubre, y la fructificación es a fines Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, del año. CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, ONAKERA AKA PEROKU PAGB, ARM, POT, TSO.

am ay ca cu hu ju li Tyara okanta iroriri: CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA Otimasanovageti otegapage lo md pa pi pu uc sm osariganakera yoga kashiri agosto CITES IUCN DS intiri octubre ogari otimakera okitsoki onti otsonkatanaara UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO shiriagarini. ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 130 131 OLACACEAE Minquartia guianensis 48 Huacapú / Jahuantishi

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, con Onti inchato ogatsantsarika kara el tronco cilíndrico, con la corte- onake 30 metero omarapoanisano za externa finamente fisurada a ogari otaki mechotakimatake escamosa. La corteza interna es tovaiti otakigetakera antari de color blanco amarillenta, se tsompogi onti okutatakitake aikiro Hamilton Beltrán Hamilton oxida rápidamente y pasa a un okitetumatake, shintsi oyogetake rosado intenso. Hojas simples, al- shintsi omporoakenkanira. Ogari Árbol con corteza finamente fisurada a escamosa. Cuando ternas, con el peciolo fuertemen- oshipage kameti onake kantaka se realiza un corte, la corteza interna de color blanco te acanalado, limbo oblongo a okañotakara otovaigavageti amarillento se oxida rápidamente y pasa a un color rosado elíptico, coriáceo y glabros. Flo- opana aikiro otovaigashivagetira intenso; flores color crema. res cremosas, agrupadas en ra- okusoshitumatake aikiro cimos. Frutos subglobosos, li- otimagetakera magatiro sos de color verde, púrpura o ne- oshi otsatashiagetakara. Onti inchato ogari otaki mechotakimatake gruzco, carnosos de sabor dulce. Ogari otega okitetegatumata otagitagiapoavagetaka antari pinkaratakerorika Se usa como maderables. Crece apatotegatumataka ovikavikaatakara onkonteatanake oani kutakashiamatake ontirika principalmente en bosques pri- otonkipageku. Ogari okitsoki onti okiteatumantake shinti oporegi onti okiraatake maani ogari marios. otapimotikitakitaka kusokimatake otegapage onti okitetumatake maani. okaniamotikitake, ogari okitsoki Distribución: Desde Nicaragua onti opotsitatumatake otimakera hasta Bolivia. ovatsa apochatakotakerora. Ogari otimashitakerira onti otimakera HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Distribución local: NM, PAG, okotapage ovetsikakenkanira CASH1, CASH2, CASH3, SM, TOT, pankotsi. Onti otimageti kara AGN, ALC, MIP, SEP, POT, AGN, otimasanogetira inchatoshipage. SM3. Otivarokagetakara: Fenología: Producen flores y Oponiakotakarora nikaragoaku frutos en la época seca. oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA CASH1, CASH2, CASH3, SM, TOT, ONAKERA AKA PEROKU AGN, ALC, MIP, SEP, POT, AGN, SM3.

am ay ca cu hu ju li Tyara okanta iroriri: CONSERVACIÓN / Otimasanovageti otegapage aikiro OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm okitsoki anta osarigasanotira. CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 132 133 ORCHIDACEAE Phragmipedium pearcei 49 No conocido / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba con rizomas estoloníferos Onti tovaseri onake de 5 cm de largo. Hojas lineales apatoshinagetakara onake con un haz de color verde oscuro ogatsantsatakera 5 cm. Ogari y con el envés de color verde bri- oshipage okatinkashigetake llante. Flores con sépalos blan- okaniashiatakera aikiro Víctor Villalobos Víctor cos con líneas verdes, pétalos la- okaniatakotakero oporeakotakerora. terales lineales del mismo color Ogari otega onti okutategatumatake de los sépalos, el labelo saccifor- otsapatsapaatakotaka aikiro Hierba rizomatosa, con el envés de las hojas brillantes. Flores me externamente con líneas ver- okaniatakera otegapage blancas con líneas verdes. dosas, internamente con puntos ogatsantsategagetake verdes y púrpuras; agrupadas en otimasanovagetakera kara racimos de 4 a 9 flores cada uno. otegapage antari anta tsompogi Fruto capsular, glabro. Se desco- onake kara okaniatakera ontiri noce el uso. Crecen generalmen- otegapage apatogetaka onagetakera Onti tovaseri okusoshivageteratyo kara antari oshipageku te en bosques primarios. 4 ontirika 9 otegapage. Ogari onkusoshivagete kovoreashimatake ogari otega okitsoki otsantsakitsotakera. Tera okutategatake kaniatsapamatake otsapagetakara. Distribución: En Ecuador y Perú tatoita ovetsikantumantenkani. hasta los 1200 m de altitud. Onti oshivokageti otimasanotira inchatoshipage. Distribución local: NM, KIR. Otivarokagetakara: HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Fenología: Producen flores y Oponiakotakara ecuadorku frutos casi todo el año. opokakovagetake aka peroku ogaenokakara onake 1200 metero

Itimira otimagetaganira: NM, KIR.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage ontiri aikiro okitsokipage onti otimi DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA magatiro shiriagarini. ONAKERA AKA PEROKU am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS ll NT UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 134 135 PHYLLANTHACEAE Phyllanthus niruri 50 Chanca piedra / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba anual, de hasta 50 cm Tovaseri onake otimi omirinka alto, con látex blanco, tallos y ho- shiriagarini, ogatsantsatakera jas glabras con ramas horizonta- onake 50 metero, ogari oaeni les. Hojas simples, alternas, sub- onkutakashiavagetiratyo kara ogari sésiles con la base fuertemen- oshi otsatavanagetaka ogari otsego Hamilton Beltrán Hamilton te asimétrica. Flores de color ver- onti aratinkatsegororoatake. Ogari doso, agrupadas en la base las oshi onti kantaka okañogetakarora femeninas y las masculinas ha- Hierba con ramas horizontales, con látex blanco, hojas omechoshiatakera, antari cia el ápice. El fruto es una cáp- otapinapanaku onti otsataka alternas subsésiles y envés grisáceo. sula. Se usa toda la planta con- okusopanatake akapañaegitakera. tra la formación de cálculos bilia- Ogari otega kaniategatumantake res y renales. Crecen en bosques apatotegataka oga tsinane, secundarios y en chacras aban- ogari surari onti ovikaka anta Onti tovasri ogari otsego onti aratintisegororoatake, donadas. otsegoku. Ogari okitsoki onti ogari oani onti okutakashiatake, ogari oshipage okanurokitsotake. Onti otimashitake omirinka omechoshiagetake akachanchashiageni, antari Distribución: Desde México ashi ogavintantaganira otimakaira otapinapanaku onti okamarashiatake. hasta Paraguay. amapukite anta ashinkanaku ontiri achomoneku. Onti oshivokageti Distribución local: KIR, CASH1, anta inkenishiku tesakonarira CASH2, CASH3, SM, POR, TOT. ontimasanote inchatopage, ontiri tsamairintsi ovashigantaganirira. HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Fenología: Florecen y fructifican durante todo el año. Otivarokagetakara: Oponiakotaka mejikoku oatakovagetanake paraguay.

Itimira otimagetaganira: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT.

Tyara okanta iroriri: Onti DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA otimavageti otegapage tovaiti ontiri ONAKERA AKA PEROKU okitsokipage magatiro shiriagarini. am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 136 137 POACEAE Guadua sarcocarpa 51 Paca / Kapiro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Bambú leñoso con tallos ergui- Onti kapiro onake otagagani, dos o arqueados, de hasta 20 m, ogari okoroa ogavigaviataka presencia de espinas en los nu- ontirika opitake ogatsantsatakera dos de hasta 10 cm de largo. Ho- onake 20 metero aityo tovaiti

Wilfredo Mendoza Wilfredo jas lanceoladas hasta 20 cm lar- otseipage onagetakera ogereto go con corto pseudopeciolo, gla- onake 10 cm ogatsantsatakera. bras a ligeramente piloso. Flores Ogari oshipage akashiaegiti Bambú leñoso, con hoja lanceolada con corto pseudopeciolo. con los estambres de color púr- ogatsantsashiagetakera onake 20 Forma parches homogéneos o puede estar mezclado con pura, que forman racimos termi- cm ogatsantsatakera akatsititakera árboles. Con fruto cariópside carnoso. nales. Fruto cariópside carnoso. ovikagetakara entyashiamatake Los tallos rectos son usados en tera ontenashiatumate la construcción de casas para fa- tsuampishiamatake. Ogari otega bricar entarimados; los entrenu- onti ovikatankutaka magatiro onti Onti kapiro otagaganira, ogari oshi ogatsantsashiamatake dos son usados para la cocción okanatake okarakutanakera. Ogari akatsitishiegiti akachanchashiageti onake, onti de pescado en la brasa, el fruto okitsoki akakichoegiti timake ovatsa. ogavigaviataka agaveake onkonogakemparora inchatopage, es comestible. Crecen formando Ogari okoroa katinkamatake, onti ogari okitsoki okanurokitsogetake otimake ovatsa. parches uniformes, denomina- ovetsikantaganira pankotsipage dos pacales o pueden estar mez- aikiro ontikakotantakenkanira ogari clados con algunos árboles. ovetseigaganira onti okametitashitake inkentavatsatantakenkanira ivatsa Distribución: En Bolivia, Brasil shimapage intashitakenkanira, ogari HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA y Perú. okitsoki onti ogagani. Onti oshivokake ogavigaviatakara otentavakagaigaka Distribución local: CASH1, opaitantakarira kapiroshi agaveake CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, ontentagakemparora inchatoshipage. ALC, MIP, SM3. Otivarokagetakara: Otimakera Fenología: Producen flores y fru- voriviaku, brasilku, ontiri Peroku. tos después de 40 años; después de la floración producen frutos Itimira otimagetaganira: CASH1, DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA en forma masiva toda la pobla- CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, ALC, ONAKERA AKA PEROKU ción, para posteriormente morir MIP, SM3. y ser reemplazado por el estable- am ay ca cu hu ju li cimiento de las nuevas plantas Tyara okanta iroriri: Onti CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA de bambú que germinan. otimasanoti otega ontiri okitsoki lo md pa pi pu uc sm avisanakera 40 shiriagarini, impogini CITES IUCN DS ontegamaitanaera ontimanake okitsoki ontovaigavagete kara UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO impogini onti onkamanake ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA ompugapaerora pashini okarira END tsovankanaatsine kapiro. N BAPD BAPsd PBA Bs AI 138 139 POACEAE Gynerium sagittatum 52 Caña brava / Saboro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba rizomatosa, con tallos er- Onti inchakii onake katinkakiimatake guidos huecos hasta 6 m de alto, ogatsantsatakera onake 6 metero cubiertos por las vainas de las apataakaro magatiro oshipage. Ogari hojas. Hojas lanceoladas, alter- oshipage ogatsantsashiapageni kara nas, dispuestas en un solo plano, pashiatiro onake kanuroshiamatake Wilfredo Mendoza Wilfredo en forma de abanico. Flores nu- agaveake ovetsikakenkanira merosas, la inflorescencia se ase- evarontsi. Ogari otega Hierba grande, con las hojas dispuestas en abanico; su meja a una pluma de hasta 1 m tovaitisanotyo, opoegamaitakera inflorescencia se asemeja a una pluma de hasta 1 m de de tamaño. Los ejes de la inflo- onti okañovetakari ivankipage tamaño. rescencia se usan para hacer fle- ogatsantsatakera onake 1 metero. chas, lanzas de pesca, y en arte- Ogari okii oporenkagetake ashi sanía, los tallos se aprovechan ovetsikakenkanira chakopi kurikii como cercos de jardines o pare- shimakirontsi ontirika pashinipage, des de las casas; sus rizomas son aikiro okii onti otimashitake Onti inchakii omaranerika kara ogari oshi onti hervidos como diurético. Crecen ontantakotantakenkanira ogatsantsashiatake opegakara evarontsi, ogari oshi onti en la orilla de los ríos, en los bos- otegapage ontiri tantarintsi okañovetakari ivanki ogatsantsatakera onake patiro metero. ques secundarios. ashi pankotsi ogari ovatsapage okotagani ashi antiritemparora. Onti Distribución: Desde los Estados oshivokageti niaapageku otsapiaku Unidos hasta Paraguay. ovogeshigetira. HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Distribución local: CASH1, Otivarokagetakara: CASH2, CASH3. Oponiakotakara Estados unidos ogonketakovagetaka paraguay. Fenología: Producen flores y frutos durante todo el año. Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3.

Tyara okanta iroriri: Otimasanoti otegapage ontiri okitsokipage DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA magatiro shiriagarini. ONAKERA AKA PEROKU am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 140 141 POLYGONACEAE Triplaris poeppigiana 53 Tangarana / Kanai

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 12 m de alto, Onti inchato ogatsantsatakera tronco principal y ramas con ori- onake 12 metero ogari opoa ficios donde viven hormigas; con katinkapoamatake ogari estípulas que rodean comple- otsegopage onti otimagetake tamente al tallo, que al caer de- onake itimagetakera katitoripage, Hamilton Beltrán Hamilton jan una cicatriz. Hojas simples yapatosegagetakaro magatiro y alternas, con el limbo oblon- yonkuatakaro opoa antari Árbol con el tallo y las ramas huecas. Se lo asocia con go. Flores femeninas solitarias, opariganakera okanakero hormigas. Las flores tienen tres brácteas formando una con tres brácteas formando una okashikisetakera. Ogari oshipage estructura globosa en la base; fruto de color rojizo. estructura globosa en la base y omirinka omechoshiatakera agrupadas en racimos. El fruto es onti gotankicha oshipage. un aquenio con tres ángulos, en- Ogari otegapage tsinake cerrado en un tubo con tres ex- patiro onake, onake mavati Onti inchato, katinkakiimatake ogari otsegopage pansiones alares, de color roji- otimanakera oveshintsaanakera omotogetaka, itimantavagetaro kañai, ogari otegapage zo. Las picaduras de las hormi- otapityonkarekigetakara anta otimagetake mavati otegapage otimagetake otega gas que viven en el tallo se usan oshitikagetakara ario kara kanurotegatavagetaka antari okaratakera onti otapigaka contra el reumatismo. Crecen en apatogetaka okana. Ogari maani ogari okitsokipage onti okiraakitsogetake. bosques secundarios próximos a okitsoki tsiripekiegiti mavati la orilla de los ríos. onake ogatsantsagetakera ashitakotakara akakorioati Distribución: Desde Bolivia has- onake mavati okononkagetakara HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA ta el Perú. choeni okiraatumatake. Antari irogakempirika kañai nankitsirira Distribución local: NM, SM, kara inti ashi ashinkovakotempara. MALV, MER, ALC, MIP, SEP, SM3, Onti oshiki inkenishiku tesakonarira PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, ontimasanote inchatoshi, ontiri TSO. otsapiapageku niaapage.

Fenología: Florecen y fructifican Otivarokagetakara: en la época seca. Oponiakotakara voriviaku DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA oatakovagetake peroku. ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: NM, SM, am ay ca cu hu ju li MALV, MER, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, CONSERVACIÓN / PAGB, ARM, SME, POT, TSO. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otega aikiro UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO okitsokipage osarigagitetapaakera. ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 142 143 RUBIACEAE Calycophyllum spruceanum 54 Capirona de altura / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol deciduo de hasta 30 m de Onti inchato okusogetira kara alto, tronco liso, recto y brillan- ogatsantsatakera onake30 te de corteza marrón o verde pe- metero, opoa onkusovagete, tróleo, madera rojiza, provisto de katinkapoa, kovoreapoamatake ritidomas papiráceo. Hojas sim- otaki okiratumatake maani aikiro Hamilton Beltrán Hamilton ples, opuestas, con estípulas en- okaniatakitake okañovetakari tre ellas, el limbo ovado. Flores peteroreo, ogari okota kiraatake Árbol con la corteza lisa y lustrosa, verde con ritidomas pequeñas, blancas y aromáticas, onkusotavageteratyo kara. Ogari oshi papiráceos de color rojizo, hojas pequeñas provistas de agrupadas en racimos termina- otyomiashiaegini otyomiashianisano diminutos pelos en las axilas de los nervios secundarios les. Los frutos son cápsulas pe- suashiatavagetake. Ogari otega en el envés. queñas elipsoidales, pubescen- otyomiaegitisano onkutategavagete tes en la superficie, con muchas onkasankavageteratyo semillas aladas. Se las usa en la kara, onti apatotegataka Onti inchato onake ogari otaki onkusovagete aikiro construcción de viviendas. La sa- okanatakotakero otsonkanakara. saapoamatake aniapoamatake okonogaketakero kiraaripage, via se usa en cosmética. Crecen Ogari okitsoki onti okarakitake ogari oshipage otyomiashiegini otentagagetakaro en forma gregaria en bosques otyomianisano ovikavikaagetakaro opitigetakera anta ovikagetakra oshitsakipage primarios. otyomiakichoeginisanotyo otovaigavagetakera otyomiaegitirora oshipage. oporokigisetakera. Ogari Distribución: Desde Colombia okotapage onti ovetsikantagani hasta Bolivia, debajo de los 1200 pankotsipage ogari oani onti m de altitud. agagani ovetsikagetaganira. Onti HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA oshivokageti anta otimasanotira Distribución local: POT, TSO, inchatopage omarapageni. POR. Otivarokagetakara: Fenología: Florecen toda la es- Oponiakotanakara korompiaku tación seca, y fructifican entre oatakovagetakera voriviaku agosto y septiembre. ogaenkakara onake 1200 metero.

Itimira otimagetaganira: POT, TSO, DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA POR. ONAKERA AKA PEROKU Tyara okanta iroriri: am ay ca cu hu ju li Otimasanovageti otegapage anta CONSERVACIÓN / osarigagiteira ogari okitsoki onti OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm otimi yoga kashiri agosto intiri CITES IUCN DS setiembre.

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 144 145 RUBIACEAE Uncaria tomentosa 55 Uña de gato / Shamento

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Liana de más de 40 m de largo, Onti otsatake avuatakara inchatoku tallo fisurado, su textura inter- ogatsantsatakera onake 40 na es fibrosa, con un par de es- metero ogari okii okaragaraitake, pinas curvas no retorcidas. Hojas ogari ovatsasanorira onti simples y opuestas con estípulas; oshitsaroroimatake otimagetake Hamilton Beltrán Hamilton limbo elíptico, con el envés to- otseipage okiiku gara opiganaa mentoso. Las flores son peque- ontimaera otseipage. Ogari Liana con tallo provisto de espinas, corchoso; almacena ñas, pubescentes y amarillentas oshipage onti akashiaegitisano agrupadas en cabezuelas globo- onake ovikavikaatakaro okiiku abundante agua. Flores pequeñas amarillas. sas. El fruto es capsular con las onagetake parikotikonapage semillas aladas. Usada contra la tera ampatoshiatempa aikiro artritis y contra mordeduras de otapigashiagetaka. Ogari serpiente, su sabia es bebible y otega otyomiategatisano las espinas son utilizadas como enkagategamatake aikiro Onti ataguti inchatoku antari okiiku onti gotankicha sujetadores. Crece en terrenos choeni okitetegatake otseipage, mentamentatsamatake, otovaigavageti oani kara, planos a ondulados con pen- apatotegagetakaro ogitotegaku ogari otegapage otyomiategaegini kitetegatavagetake. diente suave, es colonizadora, de otapigategagetakara. Ogari okitsoki rápido crecimiento; por ello pue- onti otsantsakitsogetake ogari de ser hallada generalmente en ogatsantsakitsotumatake. Onti claros, campos de cultivo, cha- ogavintantagani mantsigarintsi cras abandonadas y al borde de ashinkovakotempara iragaera HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA los caminos. maranke ogari oani onti oviikagani ogari otsei onti okentakotantagani. Distribución: Desde Guatemala Onti oshivoki opampatira hasta Bolivia. ometsopatsagetira, onti otimagetake parikotipageku shintsi okimoti Distribución local: NM, CASH1, oshivokira onti oneagetakenkani CASH2, CASH3, SM, MALV. anta onkoneagetakera tyarikara kara, otsamaitakotaganira tsamairintsiku Fenología: Florece y fructifica en ovashigantunkanira ontirika avotsiku DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA la época lluviosa. okenapinitaganira. ONAKERA AKA PEROKU Otivarokagetakara: am ay ca cu hu ju li Oponiakotakara gatemaraku CONSERVACIÓN / oatakovagetakera voriviaku. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS Itimira otimagetaganira: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV. UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA Tyara okanta iroriri: END Otimasanovageti otega ontiri aikiro N BAPD BAPsd PBA Bs AI okitsoki oparigaatira inkani. 146 147 SALICACEAE Tetrathylacium macrophyllum 56 Llaja / Seripini

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbusto a arbolillo de hasta 13 m Onti inchatoshipage ogari de alto, con estípulas. Hojas sim- ogatsantsatakera onake 13 metero, ples alternas, oblongas, base cor- onti osuapoatake. Ogari opana onti dada y los márgenes espaciada- omechoshiagetake apatoshiagetaka mente dentados. Flores peque-

Hamilton Beltrán Hamilton ogari oshitikakara ovikagetakara ñas, sin pétalos, con cuatro es- opana oveshintsaagetakara. Ogari tambres amarillos, agrupadas otega otyomiani onake onake Arbusto a arbolillo con las hojas irregularmente dentadas en racimo con el pedúnculo ro- otega 4 okitetegagetake, ogari con la base cordada; flores sin pétalos, con los estambres jizo. El fruto es una cápsula glo- apitene otega apatotegagetaka amarillos. Los frutos son capsulares rojizos. bosa rojiza, con numerosas semi- okañovetakaro okana parianti llas. No se ha registrado ningún okiraategatake. Ogari okitsoki onti uso. Crecen en bosques prima- oponatakotaka okiraakitsotakera rios, preferentemente en las que- otyomiaeginisanotyo okitsokipage. Onti inchato ogari oshi tesano ontimasanote oshisano bradas. Tera ogotenkani tatoita akapañaegiti onake totatotaitaka, ogari otega onti okametitashitake. Onti oshivokake oponategatakotaka onti okitetegatake ogari okitsoki onti Distribución: Desde Costa Rica inkenishiku otimasanotira okanurokitake aikiro okiraakitake. hasta Bolivia. inchatopage anta otimagetira niatenipage. Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, Otivarokagetakara: Oponiakotaka AGN, MIP, PAGA, ARM, TOT, SME. costa rica oatakovagetake voriviaku HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Fenología: Producen flores y Itimira otimagetaganira: NM, PAG, frutos a finales de la época seca, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, entre octubre y noviembre. AGN, MIP, PAGA, ARM, TOT, SME.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsokipage panikyara ontsonkanaempara sarini yoga DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA kashiri octubre intiri noviembre. ONAKERA AKA PEROKU am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 148 149 Solanum grandiflorum 57 No conocido / Poiniro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 15 m de alto, de Onti inchato onake ogatsantsatakera rápido crecimiento, con espi- onti onake 15 metero, shintsi nas en el tallo y envés de las ho- okimotake oshivokakera jas. Hojas simples, alternas con el otimagetakero otseipage margen profundamente denta- anta opoaku otovaigavageti Hamilton Beltrán Hamilton do, el limbo ovado con pelos es- oshipage. Ogari oshipage trellados diminutos en el envés. omirinka omechoshiagetakera Flores blancas violáceas, agrupa- anta okarapanagetakera Árbol con espinas en el tallo y en el envés de las hojas, con las das en racimos. El fruto es esféri- aikiro okusopanagetakera flores de color blanco violáceo. co de color anaranjado, con nu- osuapanagetakera merosas semillas aplanadas. Se opitipanagetakera opotsitapanatake desconoce su uso. Crece en bos- maani. Ogari otega onti ques secundarios o en chacras okutategatake opotsonatakotakero abandonadas. maani apatotegagetakara Onti inchato otimakera tovaiti otseipage ogari opana okanaku. Ogari okitsoki akakichoti onti osuapanagetake, ogari otegapage okutategatake Distribución: Desde Brasil y Co- okitetumatake, otovaigavagetake okamachonkategatumatake. lombia hasta Bolivia. okitsoki kavogutakimatake. Tera ogotenkani tatoita otimashitakera. Distribución local: NM, PAG, Onti oshivokake inkenishiku CASH1, CASH2, CASH3, POR, tesakonarira ontimasanote MER, AGN. inchatopage ontirika tsamairintsi HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA ovashigantunkanirira. Fenología: Producen flores y fru- tos durante todo el año. Otivarokagetakara: Oponiakotakara brasilku, oatakovagetanake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, MER, AGN. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro am ay ca cu hu ju li okitsokipage magatiro shiriagarini. CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 150 151 SOLANACEAE Solanum sessiliflorum 58 Cocona / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbusto de 2 m de alto, tallo de Onti inchato onake onake pubescencia dura y grisácea. Ho- antari ogatsantsatakera onake jas simples alternas, limbo ova- 2 metero ogari okii onti do, asimétricas en la base, pub- otiputipugiitaka kusokiimatake escentes en el envés, de color aikiro kamarakiimatake. Ogari Hamilton Beltrán Hamilton más claro que el haz. Flores de oshipage kantaka okañotakara Arbusto de crecimiento rápido, con el tallo de pubescencia color verde amarillento, agrupa- omechoshiageti omirinka, dura y grisácea; las hojas con el envés de un color verde más das en pequeños racimos. Fru- omarapanai ovetsikashiatakara tos globosos de color amarillen- otoviririkishiatakara anta claro que el haz, y los frutos de color amarillo a anaranjado. to a anaranjado, con numerosas ovikakara okiiku antari okiiku Sus semillas tienen aroma agradable. semillas, redondas y planas, de koneatasanomatake avisakero sabor ácido y aroma agradable. pashini inchato. Ogari otega onti Inchato onake shintsi okimotake oshivokakera, ogari Con los frutos maduros se pre- okitetegatake apatotegagetakara okii tipurokiimataka kusokiita aikiro kamarakiimatake, paran refrescos y con los inma- okanurotegatakera. Ogari okitsoki ogari oshi ogapanapageni kaniashiamatake aikiro duros, ensaladas. Se las cultiva y onti okanurokitsotake okitekitakera choeni onatsirigashiatake, ogari okitsoki onti okiteitake crecen en lugares abiertos. maani okiraatakotakerora, otovaigavagetiratyo okitsokipage maani okirajaitakotakero enkaenkamatake okitsoki Distribución: Desde Colombia aikiro tapityokarekitavagetaka ontiri poshinienkamatake. hasta el Perú. shimpetyaimataka, onti okachotake poshinienkamatake onekagira. Distribución local: NM, KIR. Ogari oi irakankitsirira agunkanira HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA ovetsikunkanira oviikakenkanira, Fenología: Producen flores y ogari tyakarira irake onti frutos durante todo el año. ovetsikunkani ashi ogakenkanira. Onti oshivokageti otsamaigetaganira akiro onti opankitagani.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakra korompiaku oatakovagetanake Peroku. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: NM, KIR.

am ay ca cu hu ju li Tyara okanta iroriri: Otimasanovati CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA otegapage aikiro oipage omirinka lo md pa pi pu uc sm shiriagarini. CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 152 153 URTICACEAE Pourouma cecropiifolia 59 Uvilla / Sevantoki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de rápido crecimiento, Onti inchato onake shintsi okimotake de hasta 25 m de alto, tallo rec- antari ogatsantsatakera onake 25 to sostenido con raíces fúlcreas. metero, katinkapoamatake onti Hojas simples alternas, con 7 a shintsitagagetakero otsempokipage. 11 lóbulos y envés blanquecino. Ogari oshipage kantaka okañotakara Wilfredo Mendoza Wilfredo Flores muy pequeñas, agrupadas ovikagetakara patiropage solamente las flores masculinas, onagetake 7 ontirika 11 antari Árbol con tronco recto, sus hojas con 7 a 11 lóbulos grandes, y en forma separada, las femeni- otapinapanake onti okutapanatake. el peciolo inserto al borde de la lámina, con fruto globoso a nas. Frutos globosos, con la su- Ogari otegapage otyomiategaegiti manera de uvas. perficie lisa, de color guinda os- apatotegagetakara intagati curo, carnoso y dulce. El fruto es intega surari ogari otega tsinane comestible cuando está maduro tera ampatotegatempa.ogari con aspecto de uvas. Crecen en okitsokipage kanurokitavagetake Onti inchato onake katinkapoamatake, ogari oshipage bosques secundarios o en cha- kisaakitsomatake metsokimatake onagetake 7 ontirika 11 ovikagetakara omarashiapageni cras abandonadas pochamatake aikiro. Ogari okitsoki ovikagetakara antari okarapanatakera otimake okitsoki ogagani irakakerikara okañovetakara kanurokitavagetake kañotakato ova. Distribución: Desde Costa Rica okitsoki ova. Onti oshivokageti hasta Bolivia. inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatopage Distribución local: NM, PAG, ontirikara tsamairintsiku terira KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, ontsamaitaenkani. HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA TOT, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, SME. Otivarokagetakara: Oponiakotakara Costa Rikaku Fenología: Producen flores y oatakovagetake Voriviaku. frutos principalmente al final de la estación seca, entre julio y no- Itimira otimagetaganira: NM, PAG, viembre. KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, SME. DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage ontiri am ay ca cu hu ju li oipage okarakuatanaira sarini yoga CONSERVACIÓN / kashiri jorio intiri noviembre. OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 154 155 URTICACEAE Urera caracasana 60 Ishanga / Tango

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 8 m de alto, ra- Onti inchato onake antari mificado desde la parte inferior, ogatsantsatakera onti onake 8 con la corteza internamente ver- metero otsegotsegoitakera anta dosa, con las huellas de las espi- enokupage, ogari otakipage nas. Hojas simples, alternas, lim- kaniatakimatake, onti gotankicha Robin Foster bo acorazonado, margen denti- otseipage. Ogari oshipage kantaka culado, el envés de las hojas con okañotakra omechoshiatira, pelos urticantes. Frutos de co- okavogutoshiatakera, Árbol con el tallo de color más o menos rojizo, las hojas lor anaranjado. Las hojas se usan okarashiatakera antari grandes acorazonadas, con pelos urticantes en el envés. para artritis. Crecen principal- otapinapanaku onti gotankicha mente en bosques secundarios ipitigetakera. Ogari okitsoki y quebradas cercanas a los ria- kitekitsomatake. Onti otimashitake chuelos. agavintantakemparora ashinkovakotempara. Onti Onti inchato ogari okiipage choeni okiraakiitumatake ogari Distribución: Desde México has- oshivokageti anta inkenishiku oshipage omagarashiapagenityo kara ogari opitigetakera ta la Argentina. tesakonarira ontimasanote onti onagetake okarashiagetakera. inchatopage ontiri otimagetira Distribución local: NM, PAG, niatenipage aikiro ochoenigetira nia KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, koteagetatsirira. MALV, POR, AGN, SM3, SME, POT, TSO, TOT. Otivarokagetakara: HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Oponiakotanakara mejikoku Fenología: Producen flores y fru- oatakovagetanake tos casi todo el año. Argetinaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, AGN, SM3, SME, POT, TSO, TOT.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Tyara okanta iroriri: ONAKERA AKA PEROKU Otimasanovageti otegapage aikiro okitsokipage patiropage shiriagarini. am ay ca cu hu ju li CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA END N BAPD BAPsd PBA Bs AI 156 157 Glosario

Aquenio: Fruto seco con una semilla, unida a la cáscara en un solo Espinescente: Que se vuelve espinoso, que tiene muchas espinas. punto. Espinuloso: Que presenta espinas pequeñas. Árbol: Planta de más de 5 metros de alto, de tallo principal; que se Estilo: Porción de la flor femenina que une el estigma y el ovario. ramifica formando una copa. Estolón: Brote lateral del tallo subterráneo o sobre el suelo. Arbusto: Planta de menos de 5 metros de alto, sin un tronco princi- Fascículos: Tipo de inflorescencias muy contraídas. pal; se ramifica desde la base. Fisura: Superficie con grietas o hendiduras lineales. Arilo: Excrecencia que cubre total o parcialmente la semilla. Foliolo: Segmento de una hoja compuesta. Axilar: Relacionado a la axila. Fondo del ángulo superior que forma Forma biológica: Categoría dentro de la cual se incluyen los vege- una hoja, bráctea o rama. tales que coinciden en su estructura morfológico-biológica y, de for- Baya: Fruto carnoso con numerosas semillas. ma especial, en los caracteres relacionados con la adaptación al am- Bipinnada: Cada folíolo de la hoja se divide de manera pinnada. biente ecológico. Ejemplos: árboles, hierbas, etcétera. Bosques primarios: Vegetación primaria –poco alterada– caracteri- Fúlcrea: Aplícase a raíces sobre el suelo, que sirven de apoyo. zada por árboles y lianas grandes. Hábitat: Lugar con características físicas y biológicas donde se en- Bosques secundarios: Bosques degradados o en estado sucesional. cuentra una especie. Brácteas: Semejante a la hoja en forma, pero con distinto tamaño, Hermafrodita: Que tiene los dos sexos. color y consistencia. Hierba: Planta no leñosa de consistencia blanda. Cáliz: Conjunto de sépalos externos, generalmente de color verde Imparipinnado: Es una hoja pinnada cuyo raquis termina en un fo- en la flor. liolo. Capítulos: Tipo de inflorescencia en el cual las flores se disponen en Indehiscente: Que no se abre. un pedúnculo rodeado de varias brácteas. Inflorescencia: Conjunto de flores que se disponen sobre un eje. Cápsula: Tipo de fruto seco que se abre al madurar. Lanceolada: En forma de lanza con la base y el ápice agudos. Cariópside: Fruto seco indehiscente, con la cáscara fuertemente ad- Látex: Secreción de las plantas al corte, blanco lechoso. herida a la semilla. Lenticelas: Pequeñas aberturas visibles de forma lenticular. Caulinar: Relacionado con el tallo. Liana: Tallo sarmentoso que trepa los árboles. Cima: Inflorescencia cuya rama termina en una flor. Limbo: Porción más ancha de la hoja. Cordiforme: En forma de corazón. Monocaule: Formado por un solo tallo. Coriáceas: De consistencia dura como cuero. Oblanceolado: Limbo más ancho hacia el ápice. Deciduo: Caedizo. Oblongo: Más largos que anchos con bordes casi paralelos. Dehiscente: Que se abre. Obovada: En alusión a la forma del huevo, pero en posición invertida. Dísticas: Que se disponen en dos filas. Ovoide: En alusión a la forma del huevo. Divaricado: Ramas o ramitas secundarias que forman, con la rama Palmaticompuesta: Es una hoja compuesta cuyos foliolos nacen de principal, ángulos muy abiertos. un peciolo común. Drupa: Tipo de fruto carnoso con una sola semilla. Palmatinervias: Nervaduras que se originan de un solo punto y di- Envés: Cara inferior de la hoja. vergen como los dedos de una mano abierta. Espiciforme: Que tiene el aspecto de una espiga. Panícula: Tipo de inflorescencia que está doblemente ramificada de Espiga: Inflorescencia cuyas flores sésiles se disponen en un eje principal. un eje central y que termina en una flor.

158 159 Kamantakogetakerorira niagantsipage komugetankicharira

Pétalo: Cada una de las partes que compone la corola. Kusoki okitsoki: Okitsokipage orogankitsirira oponatakotaka anta Pinnada: Hoja dividida cuyos segmentos se dispone a ambos lados osamaku. del nervio principal. Inchato: Onti inchato ogatsantsanisanotyo kara onake 5 metero Pinnatinervio: Es una hoja en la que existe un nervio principal y de aityo opoa; impo omatapaaka otsegopage ovashi otimanakera las que arrancan otras laterales o secundarias a ambos lados, como oshipage. del raquis de las plumas, las barbas. Inchashimpo: Onti opankitaganirira ogatsantsani onake 5 metero Puberulento: Con pelos muy finos y escasos. tera ontime, opoa oshivo oponiakara savi onti otsegororoitake. Racimo: Tipo de inflorescencia, las flores pedunculadas sobre un eje Ponatakori okitsoki: Onti savotakotirorira magatiro okitsoki central. nankitsirira tsompogi Resina: Sustancia de secreción de diversa composición química. Otsegotira: Onti natsirira okegoku. Onake enokukya ovikakara oshi, Rizoma: Tallo subterráneo. ontirika otsego. Sacciforme: En forma de saco. Metsori oni: Onti timatsirira oipage aityo ovatsa otovaigavageti Samara: Tipo de fruto provisto de una prolongación membranácea. okitsokipage. Sépalos: Cada una de las partes que compone el cáliz. Otsegoshiatira: Patiropage ovevirikaakara oshipage otivarokana Sicono: Fruto compuesto de forma globosa con abertura apical o pashini oshipage. en cuyo interior se encuentran los frutos. Inkenishipage terira omporoenkani: Onti inchatoshipage Tricomas: Excrecencia a manera de pelos de varias formas. tekyarira oporoimatenkani otimasanotakera inchatopage ontiri Unisexuales: Con los sexos separados. opoapage omarapageni tera omporoimatenkani. Inkenishi tesano ontime inchato: Inkenishipage oporoanatunkani ontirika antavagetantunkani. Kantatigashiari: Okañovakagaka oshipage ovetsikakara, kantankicha okantatigaka omarapagetakera okaniatakera ontiri okusotakera. Otega kaniategari: Apatogetakara magatiro nankitsirira enoku ariorika onti okiraatake otegaku. Posanteri otegapage: Oposantegetakara otegagetakera, nerotyo otegapage otimanakera otega omonkiitanakera onkuatanakarora magatiro otakipage. Orogarioi: Oposantegetakara oi orogankitsirira impo avireanakara irakanakera. Okitsoki orogiri: Onti oi orogake okamaitakera ogari otakipage okusotakera ovetsikanakara okitsoki. Okii: Onti oniakogetakerora okiipage. Tsegororointo: Otegamaitakera antari otsegomaitakera. Kasamatirorira: Ovetsikashiatanakara okañovetanakarora nigakitsi. Kusomeshinaro: Onti kusotatsirira okusotasanovageti kara

160 161 kañovetaka imeshina. Savoshiaripage: Onti timatsirira oshi patoshitacharira antari Timari onani: Oanipage otsonkatanakera apatoshiataka. Tankari: Tankagetatsirira Vimakacharira: Terira ampigirempa. Vetsainkari: Onti timatsirira piteti otsaipage Tegamairi: Apatotegagetakara otegapage onti onagetake otsitiku Tsegororoiri: Onti otsego ontirika tsegogetatsirira oatanakara anta ovikagetakara. otimanakera otsego pashini otsego, otentagakara otankanakerika Tsegori: Onti otimakera oshi kañovetaka otsei ogari Kitsokiri metsori: Timagetatsirira oipage ogaganirira patiro okitsoki. shintsitagakerorira kuvagetake. Enokushia: Oshi nankitsirira savipana Osesereki: Oseserekisetakera inchato okarataganira, kutaamatake Monkitatsirira: Timatsirira ontirika kañovetarorira omonki oanipage. agaganirira Tankaventyakiri: Otyomiaegitiria otankakera koneatake Tegantopage: Onti timagetatsirira otegapage aityo patiro onagetakera tankagetankitsirira. shintsitagagetakerorira. Taguri: Okii otsatake atagutanakerora inchatopage. Tseinto: Onti timagetatsirira otseipage aikiro timasanogetatsirira Ogapanashiani: Otovaigakera omarapanatakera opana. otseipage Pakiitirorira: Aratinkakera patiro opoa. Timari otyomiati otsei: Onti timagetatsirira otseipage Katsitishiri: Oshi omarashitakera oatakotakera ovikakara. otyomiaegini Katsantsashiari: Avisachantatakera patiro oshi antari Patotegatacharira: Onti maanipage otega tsinane nankitsirira anta okarashitanakera ario okañovakagaka. ontiri otimantarira otega. Kanuroshiari: Onti kañovetakarorira igitsoku kantankicha onti Okii natsirira kipatsiku: Onti oshivokanaira akiro okii oatake parikoti. oponiapaakara savi kipatsi. Kavogutashiari: Onti oshi ovetsikakara okañotakarira igitsoku. Tovaigari otega: Otovaigakera otegapage ontirika Tovaipanatirira: Onti oshi apatovanagetakara otimake patiro otovaigasanovagetakera. opana okañovakavaka. Tsempokiri: Nankitsirira otsempokipage ontirika Tsapashiari: Onti inchato tsegororoitatsirira otsego patiro onake oshintsitantagetarira oparipage opoa okañovetanakaro patiro chapakintsi opakoreaganira. Ponashiari: Onti oga opana oshi oponavonataka. Tsegomairi: Otovaigagetakera otegapage otsegororoitakera otsego Niashiagetatsirira: Onti otimagetakera inkenishipage onti patiro otinkamitsego ovashi otsonkantanakara otimapaira otega. okañovakagaka otentavakagakara oniakogetakerira niagetatsirira Osevita: Otimagetira patiropage otegapage. okantativagetaka, okañogetakarora oshigavakagakara Tivarokashiari: Oshi otivarokagetakara otimagetakera patiropage timagetatsirira kara kañorira. Inchatopage ontiri tovaseripage. impo niganki aityo shintsigagakerorira. Kusotarigorira: Onti timatsirira oshitsakipage onakera nata kipatsi Tsaparoroshiari: Onti timatsirira oshitsaki niaganki ovashi shintsitagakerorira. oagetanakera okaragetakera apitegetanakarora, okañovetanakaro Otimira: Onti ogite onagetetakera terira anie intiri niagetatsirira oshipatonataganira. tyarikara kara Pitishiari: Otimakera oviti mechopiti aikiro terikara ontime. Pitegetacharira: Onti piteanitacharira piteni onagetake. Kanurotegari: Onti otimagetakera otegapage otsovankagetakera Tovaseri: Pankirintsi terira ontagenkani tera ontimumate ovatsa. otsitiku niagankitankitsirira. Imparipinnado. Oani: Onti timatsirira oani oposantegetakara ovashi opeganaka

162 163 Índice de especies Nombre científico, común y matsigenka Ipaitirora govagetatsirira inchato, ipaitirora virakocha inchato, ipaitirora matsigenka inchato kepigari. Apeiba aspera, peine de mono, tampiraniro/ tamboraniroki 104 Opari savitirira: Timatsirira opoa savipatsaku. Astrocaryum murumuru, chonta, tiroti 50 Orogari: Inchato otimakera okañovetakarora saco. Bactris gasipaes, pijuayo, keiri 52 Kitsokigetatsirira: Onti timatsirira okitsoki otovaigakovagetanake Besleria capitata, - 94 onakera anta onatoku. Cabralea canjerana, cedro masha/ requi blanca, seiguiriki 118 Calophyllum brasiliense, lagarto caspi, - 72 Anigetatsirira: Patiropage timagetatsirira onakera oanipage. Calycophyllum spruceanum, capirona de altura, - 144 Oigetatsiria: Timatsirira oi tapityonkarekitagavetaka otankakera Cedrela odorata, cedro, santari 120 oponatakota anta tsompogi ontira timankitsi okitsokipage. Cedrelinga cateniformis, tornillo, paria 84 Pitipoari: Otimagetakaera magatiro ovitipage tovaitisano Ceiba pentandra, lupuna, pasaro 106 ovetsikakara. Clarisia racemosa, mashonaste, erapatza 124 Nashigetacharira: Patiro osuraritake; patiropage onashigetaka. Copaifera paupera, copaiba, jagaro 86 Cordia nodosa, anayocaspi, matiaguereki 68 Corytoplectus speciosus, - 96 Croton lechleri, sangre de drago, kasomati 78 Dipteryx micrantha, chihuahuaco, oaroki/ komagi 88 Drymonia pendula, - 98 Enterolobium schomburgkii, oreja de diablo, koitori 90 Eryngium foetidum, sacha culantro, - 40 Euterpe precatoria, huasai, Shireri 54 Ficus maxima, oje, potogo 126 Guadua sarcocarpa, paca, kapiro 138 Gynerium sagittatum, caña brava, saboro 140 Heliconia rostrata, platanillo, sagonto 100 Heliocarpus americanus, Huampo, Shinti 108 Hevea brasiliensis, caucho/ shiringa, koñori 80 Himatanthus sucuuba, bellaco caspi, chomisanto 42 Hura crepitans, catahua, kamana 82 Iriartea deltoidea, huacrapona, kamona 56 Jacaratia digitata, papaya silvestre, panaro 74 Matisia cordata, sapote, panashinteki 110 Minquartia guianensis, huacapú, jahuantishi 132 Myroxylon balsamum, bálsamo/ estoroque, iribatiki 92 Ochroma pyramidale, palo balsa/ topa, paroto 112 Oenocarpus bataua, Ungurahui, Segaki 58 Otoba parvifolia, Cumala, Iririanpinosheto y Joyo 130 Phragmipedium pearcei, - 134 Phyllanthus niruri, Chanca piedra, - 136 Phytelephas macrocarpa, yarina/ tagua y marfil vegetal, kompiroshi 60

164 165 Bibliografía Sankevanti niakogetakerorira

Poulsenia armata, llanchama, kotokiriniro 128 Dallmeier, F. y Alonso, A. (eds.) (1997): Biodiversity assessment and Pourouma cecropiifolia, uvilla, sevantoki 154 long- term monitoring of the Lower Urubamba Region, Perú: San Mar- Schefflera morototoni, -, chakopiniroke 48 tín- 3 and Cashiriari 2 well sites. SI/MAB Series 1, Smithsonian Institu- Socratea exorrhiza, cashapona y pona, kontiri 62 tion/ MAB Program, Washington, D. C., EE. UU. Solanum sessiliflorum, cocona, - 152 Solanum grandiflorum, -, poiniro 150 Font Quer, P. (1985): Diccionario de Botánica, s. l., Editorial Labor. Spondias mombin, ubus/ubos/ ushun, tsigorioki 38 Sterculia apétala, huarmi caspi 114 Foster, R. B. (1990): “Long-term change in the successional forest Swietenia macrophylla, caoba, yopo 122 community of the Rio Manu floodplain”, en Four Neotropical rainfo- Symphonia globulifera, sulfuro caspi, kompuey 76 rests, A. H. Gentry, ed. New Haven, Yale Univ. Press. Tabernaemontana sanano, sanano, potogowariki 44 Talauma amazonica, -, iritoinkeimora/ lansidenpinikemari 102 Gaston, K. J. (1994): “Capítulo 17”, en Measuring geographic range si- Tessaria integrifolia, pájaro bobo, - 64 zes. Ecography, s. l., pp. 198-205. Tetrathylacium macrophyllum, llaja, seripini 148 Theobroma cacao, cacao, sareguemineki 116 León, B., J. Roque, C. Ulloa-Ulloa, N. Pitman, P. M. Jorgensen y A. Trema micrantha, atadijo, pashiroki 70 Cano. (2006): “El Libro rojo de las plantas endémicas del Perú”, Revis- Triplaris poeppigiana, tangarana, kanai 142 ta Perú. Biol., Vol. 13, Número 2 especial. Uncaria tomentosa, uña de gato, shamento 146 Urera caracasana, ishanga, tango 156 Marcelo, J. L.; Reynel, C. y A. Daza (2007): Manual de identificación de Vernonanthura patens, ocuera, poigoro 66 20 especies maderables de Atalaya, Región Ucayali, Perú. Xanthosoma pubescens, -, kenashi 46 Martín, M. (2011): Amazonía. 2011. Guía ilustrada de flora y fauna, s. d. Pennington, T. D., Reynel, C. y A. Daza (2004): Illustrated guide to the Trees of Peru. Published by David Hunt, The Manse, Chapel Lane, Mil- borne Port, England.

Reynel, C., T. D. Pennington, R. T. Pennington, C. Flores y A. Daza (2003): Árboles útiles de la Amazonía peruana y sus usos, s. d.

Sillero Zubiri, C., L. Albrechtsen, V. Ferretti, J. Marino, M. J. Packer, F. M. Palmada, Rodrigues Achung, M. y G. E. Soave (2002): Monitoring Biodiversity in Camisea: Scoping Study Report. Enviromental Resources Managemnet Argentina, Buenos Aires, Argentina. (497 pp.) Versiones en español y en inglés; en soporte digital, en papel y en línea, dispo- nible en http://www.camisea.com.pe.

Soave, G. E., V. Ferretti, G. Mange y C. A. Galliari (2009): Diversidad biológica en la Amazonia Peruana. Programa de Monitoreo de la Bio-

166 167 diversidad en Camisea, s. d.

Valenzuela, L., G. Calatayud, J. Farfán, I. Huamantupa, A. Monteagu- do y E. Suclli (2007): Flórula de la Reserva Ecológica Inkaterra, s. d.

Vásquez, R. (1997): Flórula de las Reservas Biológicas de Iquitos, Perú Allpahuayo-Mishana Explornapo Camp, Explorama Lodge. Monogra- phs in Systematic Botany from the Missouri Botanical Garden, volumen 63.

Wutke, J. y W. Barthlott (2005): Patterns of vascular diversity at continental to global scale. Biol. Skr., 55, pp. 521-538.

Zamora, N.; Jiménez, Q. y L. J. Poveda (2000): Árboles de Costa Rica. Vol. II. INBio, s. d.

­­

Se terminó de imprimir en Junio de 2013, en los talleres gráficos de Biblos S.A, Lima, Perú.

168