Lesgeven Over De Holocaust

Aanbevelingen voor docenten

Education Working Group of the Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, LesgevenRemembrance over de Holocaust and Research

Kamp Westerbork was een doorgangskamp van waaruit meer dan honderdduizend joden en 245 Roma en Sinti zijn gedeporteerd. Als onderdeel van de symbolische herinrichting van het kampterrein zijn op de vroegere appelplaats 102.000 stenen geplaatst. Een steen voor iedere jood, Sinti of Roma, of verzetsstrijder die zijn vermoord. © Herinneringscentrum Kamp Westerbork

3 Inhoud

Voorwoord Inleiding

Hoofdstuk 1 Waarom Holocaust onderwijs? Redenen om les te geven over de Holocaust

Hoofdstuk 2 Wat omvat Holocaust onderwijs? Aanbevelingen bij de keuze van thema’s en onderwerpen

Hoofdstuk 3 Hoe les te geven over de Holocaust? Pedagogische tips

Hoofdstuk 4 Buitenschoolse lessen over de Holocaust Suggesties voor schoolbezoeken aan herinneringscentra en musea

Bijlagen Oorlogs- en verzetsmusea in Nederland Verklaring van het Stockholm International Forum over de Holocaust

4 Voorwoord

Graag breng ik deze bijzondere brochure onder uw aandacht. Deze is geschreven om u te ondersteunen bij het lesgeven over de Holocaust.

De Tweede Wereldoorlog en de Holocaust Om u te helpen de lessen voor deze liggen meer dan vijfenzestig jaar achter ons jongeren interessant en aansprekend te maar zijn nog steeds actueel. De wereld zoals maken, hebben internationale experts we die vandaag kennen is voor een belangrijk deze brochure geschreven. Het initiatief is deel gevormd door deze belangrijke en afkomstig van de Task Force for International tegelijk vreselijke historische gebeurtenissen. Cooperation on Holocaust Education, Terecht dat er in het onderwijs veel aandacht Remembrance and Research. De Anne Frank aan wordt besteed. Maar, zoals u dat Stichting en het Joods Historisch Museum/ ongetwijfeld als ervaringsdeskundige weet, Hollandsche Schouwburg hebben de is het lesgeven over de oorlog en de brochure vertaald en geschikt gemaakt voor Holocaust niet altijd even eenvoudig. Nederland. U treft hierin praktische tips aan die u kunt gebruiken bij het voorbereiden Jongeren die decennia na het beëindigen van uw lessen. van de oorlog zijn geboren, zien soms het belang van deze geschiedenislessen niet De eerste tip is: Wees niet huiverig de in. Zij zijn niet opgegroeid met ouders die Holocaust te behandelen. Ik wil me daar zélf de oorlog hebben meegemaakt en graag bij aansluiten. We mogen niet zwijgen hebben de verhalen over de oorlog en de over de Holocaust. Iedereen moet kennis jodenvervolging niet meer uit de mond van kunnen nemen van deze periode in onze overlevenden zelf gehoord. Voor hen leeft geschiedenis. deze geschiedenis niet altijd. Bovendien wonen in Nederland veel jongeren afkomstig Ik wens u veel succes bij het voorbereiden uit niet-Europese landen waar de Tweede van uw lessen. Wereldoorlog en de Holocaust veel minder invloed op het dagelijks leven hebben gehad De staatssecretaris van Volksgezondheid, dan in Nederland. Welzijn en Sport,

Jet Bussemaker

5 Wat doet de ITF?

De Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance and Research bestaat uit vertegenwoordigers van overheden en NGO’s. Haar doel is het inzetten van politieke en sociale leiders om het belang van voorlichting, educatie, herdenking en onderzoek met betrekking tot de Holocaust* onder de aandacht te brengen. Ze brengt diplomaten, ambtenaren van ministeries van onderwijs en cultuur, onderwijs- en museumexperts en academici uit meer dan twintig landen** bijeen om de beste toepassingen op het gebied van onderzoek, pedagogiek en herdenking over de Holocaust te bevorderen.

De landen die lid zijn van de ITF dienen aanbevelingen meegewerkt. Ze hebben als toegewijd te zijn aan de Verklaring van doel om leraren en voorlichters helder advies het Stockholm International Forum over te geven dat relevant is voor het onderwijs in de Holocaust en moeten de principes de nationale context. accepteren die door de Task Force met betrekking tot het lidmaatschap zijn De aanbevelingen die hier worden overeengekomen. Zij moeten ook toegewijd aangeboden zijn niet als voorschrift bedoeld. zijn aan de implementatie van een nationaal Onderwijs over de Holocaust blijft zich beleid op educatief terrein, het bevorderen steeds ontwikkelen in het kielzog van nieuw van herdenkingen en onderzoek over de academisch en pedagogisch inzicht. Er zijn Holocaust steunen. verschillende onderwijsbenaderingen en manieren van leren met betrekking tot de Om dit te bewerkstelligen hebben de Task Holocaust. Leraren dienen rekening te Force-experts aanbevelingen opgesteld om houden met de specifieke context waar docenten te helpen met het voorbereiden binnen zij lesgeven en met de leerbehoeften van lessen over de Holocaust. Verscheidene van hun studenten. wereldberoemde instituten zoals het * Het woord ‘Holocaust’ wordt algemeen gebruikt om de Imperial War Museum in Londen, het jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog aan te Anne Frank Huis in Amsterdam, Yad duiden. Dit woord betekent ‘brandoffer’ en suggereert zo dat de vernietiging een offer was. Daarmee heeft het woord Vashem in Jeruzalem, het Huis van ‘Holocaust’ voor sommigen een religieuze connotatie. Om de Wannseeconferentie in Berlijn, het die reden geven velen vaak voorkeur aan het gebruik van het woord ‘Sjoa’, het Hebreeuwse woord voor catastrofe. Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau en het United States Holocaust Memorial ** De volledige lijst van alle aangesloten landen vindt u op de website van de ITF en ook de lijst van de aangesloten non- Museum in Washington hebben aan deze gouvernementele organisaties. www.holocausttaskforce.org.

6 Inleiding

In een tijd waarin racisme, antisemitisme en xenofobie nog steeds een bedreiging vormen voor vrede in onze samenleving, hopen we dat deze aanbevelingen docenten kunnen helpen met de moeilijke maar cruciale taak om jongere generaties te onderwijzen over een van de belangrijkste gebeurtenissen in de menselijke geschiedenis.

Hier vindt u een aantal tips en achtergronden collaboratie tijdens de bezettingsjaren. Het voor de voorbereiding van uw lessen betreft ook musea die geheel of gedeeltelijk over de Holocaust. Het doel van deze gewijd zijn aan de Tweede Wereldoorlog. handreikingen is om docenten te helpen Voorbeelden van de educatieve benaderingen helder voor ogen te krijgen: van deze instellingen zijn opgenomen in deze brochure. Het is geen volledige opsomming, • Waarom lesgeven over de Holocaust van maar het zijn enkele aansprekende voor- belang is; beelden. Een overzicht van oorlogs- en • Welke inhoud deze lessen kunnen krijgen; verzetsmusea in Nederland en andere • Hoe les te geven over de Holocaust. relevante instellingen met een educatieve dienst treft u achterin. Nederland heeft veel instellingen die het onderwijs ondersteunen bij het lesgeven Annemiek Gringold (Hollandsche Schouw- over de geschiedenis van de Tweede burg) en Karen Polak (Anne Frank Stichting) Wereldoorlog en de Holocaust. Het betreft nemen op verzoek van het ministerie van soms historische plekken, waar leerlingen Volksgezondheid, Welzijn en Sport deel aan ‘op de plek zelf’ in contact kunnen komen de Education Working Group van de ITF. met belangrijke gebeurtenissen uit de Januari, 2010 geschiedenis van vervolging, verzet en

In het ‘Onderduikmuseum’ Markt 12 in Aalten wordt aandacht besteed aan het dagelijks leven in de Tweede Wereldoorlog en de persoonlijke keuzes die men toen moest maken. Onder elke jas een persoonlijk verhaal: van o.a. een joodse onderduiker, een verzetsman en het kind van een NSB’er. © Aaltense Musea / Markt 12 Museum

7 Waarom 1 Holocaust onderwijs?

8 Redenen om les te geven over de Holocaust

Doelstellingen van lessen moeten altijd Elke vorm van onderwijs heeft tot doel helder geformuleerd worden. Wanneer een de intellectuele nieuwsgierigheid van docent de tijd neemt om na te denken over de leerlingen te stimuleren, waarbij ook de betekenis en het nut van lesgeven over de kritisch denken en persoonlijke groei Holocaust, zal hij of zij beter in staat zijn een worden aangemoedigd. keuze te maken die de leerlingen aanspreekt De volgende overwegingen kunnen en die een duidelijk beeld van een complexe docenten helpen te reflecteren over de geschiedenis geeft. redenen les te geven over de Holocaust:

1 De Holocaust is één van de belangrijkste ten behoeve van een beleid van genocide. gebeurtenissen van de twintigste eeuw maar Massamanipulatie door middel van ook van de geschiedenis van de mensheid. propaganda was een belangrijk onderdeel Nooit eerder was er het plan om niet alleen daarvan. een heel volk uit te roeien maar ook de cultuur en geschiedenis van dat volk. De 5 De Holocaust laat zien wat er gebeurt als Holocaust moet worden bestudeerd omdat mensen zwijgen en onverschillig zijn, terwijl deze de grondslagen van onze beschaving anderen onderdrukt en bedreigd worden. fundamenteel ter discussie stellen. 6 Wanneer leerlingen meer leren over de 2 De geschiedenis van de Holocaust helpt historische, sociale, religieuze, politieke en leerlingen na te denken over machts- economische aspecten van de Holocaust, uitoefening en machtsmisbruik en over de worden zij zich ook meer bewust van de rol en verantwoordelijkheid van individuen, complexiteit van het historische proces. organisaties en staten ten opzichte van Ze zien hoe het samenkomen van diverse schendingen van de mensenrechten. factoren bij kan dragen aan de desintegratie Het vergroot hun bewustzijn dat het gevaar van democratische waarden. Ze beseffen dan van een genocide nu en in de toekomst ook beter dat het de verantwoordelijkheid is werkelijk bestaat. van burgers in een democratische maatschappij om te leren gevaarlijke tendensen te 3 Door de Holocaust te bestuderen beseffen signaleren en te weten wanneer ze in actie de leerlingen beter wat vooroordelen, moeten komen. racisme, antisemitisme en stereotypering in de samenleving kunnen aanrichten. 7 De Holocaust is in de cultuur van veel Leerlingen worden zich bewuster van de landen een centraal thema geworden. Dit waarde van een pluralistische samenleving komt onder meer tot uiting in media en en kunnen inzicht ontwikkelen in de positie massacultuur. Onderwijs over de Holocaust van minderheden en hun betrokkenheid biedt leerlingen gelegenheid hun historische vergroten. kennis te verruimen en hun vaardigheden te ontwikkelen. Hierdoor kunnen ze de diverse 4 De Holocaust laat ook zien hoe een culturele uitingsvormen, waaronder films en moderne natie haar bestuursapparaat en boeken over de Holocaust, beter begrijpen haar technologische expertise kan gebruiken en beoordelen.

9 Wat omvat 2 Holocaust onderwijs?

10 Aanbevelingen bij de keuze van thema’s en onderwerpen

Lesgeven over de Holocaust dient om: collaborateurs. Tussen de Duitse invasie 1 Kennis over deze ongekende vernietiging van de Sovjet-Unie (zomer 1941) en het te vergroten. einde van de oorlog in Europa (mei 1945) 2 De herinnering te bewaren aan de probeerde nazi-Duitsland iedere jood te vervolgingsslachtoffers. vermoorden die onder zijn bewind viel. 3 Docenten en leerlingen te stimuleren om De discriminatie van de joden door de na te denken over de morele en spirituele nazi’s begon toen Hitler aan de macht kwam vragen die de Holocaust oproept, ook (januari 1933). Daarom beschouwen veel met betrekking tot de huidige tijd. historici dit als het begin van het Holocaust- tijdperk. De joden waren niet de enige Deze doelstellingen passen goed in de slachtoffers van het naziregime, maar zij volgende definities van de Holocaust: waren wel de enige groep die de nazi’s volledig hebben willen uitroeien. De Holocaust verwijst naar een specifieke (Yad Vashem, Jeruzalem, Israël) genocide uit de twintigste eeuw: de door de staat gesteunde systematische vervolging Tijdens de Tweede Wereldoorlog, in het en vernietiging van het Europese jodendom belang van hun ‘nieuwe orde’, probeerden door nazi-Duitsland en zijn collaborateurs de nazi’s alle Europese joden te vermoorden. tussen 1933 en 1945. De joden waren Voor het eerst in de geschiedenis werden de voornaamste slachtoffers; zes miljoen industriële methoden gebruikt voor de joden werden vermoord. Ook zigeuners, massale uitroeiing van een volk. Ongeveer gehandicapten en Polen werden om raciale, zes miljoen joden werden vermoord, etnische of nationale redenen vermoord of waaronder 1.500.000 kinderen. Deze uitgeroeid. Miljoenen anderen, waaronder gebeurtenis noemt men de Holocaust. homoseksuelen, Jehova’s getuigen, Russische De nazi’s hebben ook miljoenen anderen krijgsgevangenen en politieke dissidenten, onderdrukt en vermoord. Zigeuners, leden ook onder zware oppressie of vonden mensen met een lichamelijke of geestelijke de dood onder het nazibewind. (United handicap, Polen, Russische krijgsgevangenen, States Holocaust Memorial Museum, vakbondsleden, politieke dissidenten, Washington, D.C., Verenigde Staten) gewetensbezwaarden, homoseksuelen en vele anderen werden in groten getale De Holocaust was de moord op ongeveer vermoord. (Imperial War Museum, Londen, zes miljoen joden door de nazi’s en hun Groot-Brittannië)

Leerlingen plaatsen bloemen bij het monument voor de joodse slachtoffers uit Den Haag na deelname aan het educatieve programma ‘Kind in oorlog’ in het Museon. © Museon

11 De Holocaust kan aan bod komen bij het • Antisemitisme vak geschiedenis, maar ook bij andere mens • Het leven van joden in Europa vóór de en maatschappij-vakken, talen en creatieve Holocaust vakken. Vanwege het belang van nationale • De nasleep van de Eerste Wereldoorlog en lokale herdenkingen is het aan te raden, • Het aan de macht komen van de nazi’s indien mogelijk, hierbij stil te staan in de lessen. Het is steeds van belang om context Perspectief wisseling te geven en verschillende perspectieven te Wat de historische thema’s of onderwerpen bieden. betreft die verband houden met lesgeven over de Holocaust kunnen docenten de Context geven geschiedenis bekijken vanuit het standpunt Bestudeer de Holocaust binnen de context van de: van de Europese geschiedenis. Probeer • Slachtoffers ook het regionale en lokale niveau erbij te • Daders betrekken. Plaats de gebeurtenissen van de • Collaborateurs Holocaust in een context door informatie te • Omstanders geven over de volgende onderwerpen: • Redders en verzetsmensen

Thema’s Bij het ontwerp van de lessen zijn de • joodse reacties op het nazibeleid volgende thema’s van belang: • Getto’s • Einsatzgruppen Periode 1933-1939 • Uitbreiding van het systeem van • Dictatuur in nationaal-socialistisch Duitsland concentratiekampen • De joden in het Derde Rijk • Vernietigingskampen • Eerste fasen van vervolging • Collaboratie • De eerste concentratiekampen • Verzet • Reacties van de wereld • Redding • Reacties van de wereld Periode 1939-1945 • Dodenmarsen • Tweede Wereldoorlog in Europa • Bevrijding • Racistische ideologieën en beleid van de nazi’s Periode na 1945 • Het ‘euthanasie’programma van de nazi’s • Naoorlogse strafprocessen • Vervolging van en moord op de joden • Opvangkampen voor ontheemde • Vervolging van en moord op Roma en overlevenden en emigratie • Sinti, gehandicapten, homoseksuelen en (Displaced Persons Camps) Jehova’s getuigen

12 In het Verzetsmuseum Friesland leren scholieren ook over mensen in het verzet, hun keuzes en de consequenties van die keuzes. © Verzetsmuseum Friesland

In het Airborne Museum krijgen leerlingen onderwijs met (replica’s van) objecten en/ of originele documenten die rechtstreeks in verband staan met de Slag om Arnhem (september 1944). © Airborne Museum

Anna Maria (Settela) Steinbach werd op 19 mei 1944 vanuit Westerbork gedeporteerd. Ze maakte samen met haar ouders, broers en zussen deel uit van een groep van 245 Roma en Sinti die naar Auschwitz werden gestuurd. Vlak voordat de wagons van de trein vergrendeld werden, wierp Settela nog een laatste blik naar buiten. Op dat moment vereeuwigde de filmer Breslauer haar. Settela is vermoedelijk in de nacht van 31 juli op 1 augustus 1944 vermoord in de gaskamer van Auschwitz. © NIOD/Herinneringscentrum Kamp Westerbork

13 Hoe les te 3 geven over de Holocaust?

14 Pedagogische tips

De perfecte manier om over een bepaald onderwerp les te geven bestaat niet. De ideale methode die geschikt is voor alle docenten en leerlingen bestaat evenmin. Toch geven we hier een aantal richtlijnen die voor docenten nuttig kunnen zijn wanneer ze hun lessen samenstellen. De richtlijnen zijn gebaseerd op de ervaringen van onderwijsinstellingen die al jarenlang lesgeven over de Holocaust.

Het onderwijs over de Holocaust is ten 15 Gebruik geen afschuwelijke beelden gevolge van nieuw onderzoek de laatste 16 Vergelijk het leed van een bepaalde groep dertig jaar enorm veranderd. Die ontwikkeling niet met dat van een andere groep gaat nog steeds door; deze richtlijnen zijn 17 Geef je leerlingen de kans kennis te dus zeker niet het laatste woord over dit maken met uiteenlopende reacties van onderwerp. Op elk van de onderstaande de slachtoffers, waaronder verschillende punten wordt in dit hoofdstuk dieper ingegaan. vormen van verzet tegen de nazi’s 18 Bespreek het joodse volk niet alleen 1 Wees niet huiverig de Holocaust te binnen het kader van de Holocaust behandelen 19 Maak duidelijk dat de Holocaust niet 2 Sta stil bij de term ‘Holocaust’ onvermijdelijk was 3 Zorg voor een positieve leeromgeving 20 Probeer de daders niet af te schilderen als met een actief leerproces en een leerling- ‘onmenselijke monsters’ gerichte aanpak 21 Maak onderscheid tussen het daderschap 4 Geef het historisch verhaal een gezicht toen en hedendaagse samenlevingen door feiten en cijfers om te zetten in 22 Spoor je leerlingen aan om zich te persoonlijke verhalen verdiepen in de geschiedenis en 5 Gebruik persoonlijke getuigenissen om de herinnering zowel plaatselijk, regionaal, geschiedenis bij je leerlingen tot leven te landelijk en wereldwijd laten komen 23 Kies aangepaste leeractiviteiten en 6 Een interdisciplinaire aanpak zal de vermijd simulaties waarbij je leerlingen leerlingen helpen de Holocaust beter te aanmoedigt zich te identificeren met de begrijpen daders of de slachtoffers 7 Plaats het verhaal in een relevante context 24 Vraag je leerlingen deel te nemen aan 8 Geef uitvoerige en evenwichtige informatie en na te denken over landelijke en over het onderwerp plaatselijke herdenkingen 9 Gebruik precieze taal en verwacht van je 25 Vermijd om de ontkenning van het leerlingen dat zij dit ook doen verleden te legitimeren 10 Maak onderscheid tussen de geschiedenis 26 Wees je bewust van de kracht, maar van de Holocaust en de lessen die je uit ook van de beperkingen van educatief die geschiedenis kunt trekken materiaal, waaronder internet 11 Vermijd eenvoudige antwoorden op een 27 Onderscheid historische en hedendaagse ingewikkeld verhaal gebeurtenissen en vermijd a-historische 12 Geef je leerlingen toegang tot de primaire vergelijkingen bronnen 28 Leef mee met de zorgen van je leerlingen 13 Wijs leerlingen op het feit dat de meeste bronnen over de Holocaust afkomstig zijn van de daders 14 Moedig je leerlingen aan tot een kritische analyse van verschillende interpretaties van de Holocaust

15 1 Wees niet huiverig de Holocaust te betekenis voor alle slachtoffers van de behandelen vervolging door nazi’s. De meeste historici die deze periode bestuderen werken echter De Holocaust kan met succes aan leer- met een preciezere definitie (zie hoofdstuk 2 lingen worden onderwezen al is het geen van deze brochure). gemakkelijk onderwerp. Daarom zijn veel docenten huiverig het met hun leerlingen Leerlingen moeten zich bewust zijn dat de te bestuderen. Zij weten niet goed hoe term ‘Holocaust’ voor veel mensen gevoelig ze de omvang van deze tragedie, het ligt. Een Holocaust is een Bijbels offer en enorme aantal slachtoffers en de laagheid het gebruik van deze term kan de indruk waartoe mensen in staat zijn duidelijk geven dat de massamoord op de joden moeten maken. Ze vragen zich af hoe zij een vorm van martelaarschap was. Er was hun leerlingen kunnen ontroeren zonder echter niets heiligs aan de Holocaust. Ook ze te traumatiseren. Ze zijn bezorgd om met andere termen moeten we voorzichtig de mogelijke reacties van hun leerlingen en zijn. Wanneer we het over de ‘Endlösung’ weten niet goed hoe ze moeten reageren op hebben, gebruiken we de taal van de daders. ‘ongepast’ gedrag in de klas, zoals gegiechel Veel mensen geven de voorkeur aan het of antisemitische en racistische opmerkingen. Hebreeuwse woord Sjoa, dat catastrofe betekent en geen religieuze betekenis heeft. Hoewel het onderwerp afschrikwekkend kan lijken moet je zeker niet aarzelen het met 3 Zorg voor een positieve leeromgeving je leerlingen te bespreken. Uit ervaring is met een actief leerproces en een leerling- gebleken dat de Holocaust met succes in de gerichte aanpak klas kan worden behandeld en dat dit zeer positieve resultaten kan hebben. De Holocaust trekt tal van opvattingen in twijfel die jongeren hebben over de 2 Sta stil bij de term ‘Holocaust’ maatschappij, vooruitgang, beschaving en menselijk gedrag. Leerlingen kunnen dus een Een duidelijke definitie van de term defensieve houding aannemen, negatieve Holocaust is cruciaal. Veel docenten gevoelens hebben of weigeren dieper in te gebruiken de term in een heel ruime gaan op de geschiedenis van het nazitijdperk

In de Hollandsche Schouwburg leren scholieren dat de jodenvervolging een proces was dat in de straten van Nederland begon en eindigde in de kampen. Het In het Herinneringscentrum Kamp programma ‘Kwaad in eigen Westerbork bezoeken leerlingen het straat’ staat uitgebreid stil bij dat voormalige kampterrein en staan stil proces en behandelt de actuele bij het monument op de voormalige betekenis ervan. appelplaats waar tegenwoordig een © JHM monument van 102.000 steentjes de slachtoffers individueel herdenkt. © Herinneringscentrum Kamp Westerbork

16 of de Holocaust. Schep een vertrouwelijke apathisch. Anders loop je het gevaar dat sfeer, zodat zulke zaken openlijk kunnen de historische personen aan menselijkheid worden aangekaart en besproken. Het is verliezen en eerder als karikaturen over- belangrijk een open sfeer te creëren waarin komen dan als mensen van vlees en bloed. leerlingen ruimte en tijd krijgen na te denken, worden aangemoedigd vragen te stellen, hun Door de les toe te spitsen op individuele gedachten en angsten te bespreken en hun verhalen, op de morele dilemma’s waarvoor ideeën, meningen en zorgen te delen. mensen kwamen te staan en de keuzes die zij gemaakt hebben, kunnen docenten Kies voor een leerling-gerichte aanpak. jongeren beter interesseren voor de Het gaat erom jonge mensen te stimuleren Holocaust en de raakvlakken laten zien met een actieve rol te spelen in hun eigen hun eigen leven. leerproces. Het moet voor hen eerder een ontdekkingsreis zijn waarbij zij hun 5 Gebruik persoonlijke getuigenissen om eigen onderzoeksvragen formuleren, de geschiedenis bij je leerlingen tot leven informatiebronnen analyseren, verschillende te laten komen interpretaties en voorstellingen van gebeurtenissen ter discussie stellen en hun In veel landen zijn nog mensen die de eigen antwoorden vinden op uitdagende Holocaust hebben overleefd. Als je met historische en morele vragen. overlevenden contact legt en iemand in je klaslokaal uitnodigt zal dit voor leerlingen 4 Geef het historisch verhaal een gezicht vaak een onvergetelijke ervaring zijn. door feiten en cijfers om te zetten in Iemand ontmoeten die het onvoorstelbare persoonlijke verhalen heeft meegemaakt kan bij leerlingen ware empathie teweegbrengen. Het ‘Landelijk Kwantitatieve studies zijn belangrijk en steunpunt gastsprekers WOII- heden’ docenten moeten dan ook een manier (www.steunpuntgastsprekers.nl) kan helpen vinden waardoor leerlingen zich een een overlevende op school te laten spreken. voorstelling kunnen maken van de omvang en het aantal slachtoffers van de Holocaust. Aangezien de overlevenden uit deze Maar de meeste jongeren zullen zich moeilijk periode steeds ouder worden zal het voor in het drama van de Holocaust kunnen je leerlingen misschien niet mogelijk zijn inleven als het alleen maar in statistische zo’n rechtstreeks persoonlijk contact mee termen wordt voorgesteld. Geef je leerlingen te maken. In dat geval kun je als docent de kans om de mensen die door de nazi’s audiovisueel materiaal gebruiken om werden vervolgd als individuen te zien, persoonlijke verhalen over de Holocaust in plaats van als een anonieme massa in het klaslokaal te brengen. Mensen die slachtoffers. rechtstreeks bij de Holocaust betrokken waren of bepaalde gebeurtenissen met eigen Maak gebruik van casestudies, getuigenissen ogen hebben gezien, hebben aangrijpende van overlevenden en brieven of dagboeken verhalen te vertellen. Bevrijders, redders uit die periode om de menselijke ervaring of anderen in de klas uitnodigen zal bij de duidelijk te maken. Zodat leerlingen elk cijfer leerlingen de beleving van de Holocaust als een echt persoon beschouwen, een aanzienlijk verrijken. individu dat vóór de Holocaust een leven had, vrienden en familie. Benadruk altijd de Als je iemand in de klas uitnodigt om over waardigheid van de slachtoffers. zijn of haar persoonlijke ervaringen te praten, spreek dan vooraf met die persoon, zodat je Spreek niet over de Holocaust zonder kunt beoordelen of hij of zij in staat is voor de stereotypen ter discussie te stellen – een groep te spreken en op de hoogte is bijvoorbeeld dat alle daders gek of sadistisch van je educatieve doelstellingen. Bereid het waren, alle bevrijders heldhaftig, dapper, bezoek voor met de klas om er zeker van te goed en vriendelijk, alle omstanders zijn dat de leerlingen eerbied en waardering

17 kunnen opbrengen. Leerlingen moeten basis van het verhaal van één persoon niet zich realiseren dat de spreker het - ondanks mogen generaliseren, zal de Holocaust na de de vele jaren die zijn verstreken - nog ontmoeting met een overlevende, redder of steeds moeilijk kan vinden om over pijnlijke bevrijder veel meer tot leven komen voor ervaringen uit het verleden te praten. je leerlingen en zullen ze beter beseffen dat deze tragedie gewone mensen heeft Zorg ervoor dat de leerlingen al een getroffen. degelijke basiskennis hebben van de gebeurtenissen. Getuigen van de Holocaust 6 Een interdisciplinaire aanpak zal de ontmoeten heeft niet als voornaamste doel leerlingen helpen de Holocaust beter te de historische gebeurtenissen uit die periode begrijpen over te dragen. Deze mensen zijn meestal geen historici of docenten en hun ervaring is De Holocaust raakt aan zoveel aspecten misschien ook niet typerend voor die van de van menselijk gedrag dat ook veel docenten overgrote meerderheid tijdens de Holocaust. van andere vakken dan geschiedenis zich Wel zullen de leerlingen de uitzonderlijke erdoor aangesproken voelen. Hoewel kans hebben om iemand te ontmoeten een goed historisch inzicht de basis vormt die de gebeurtenissen van dichtbij heeft voor het bestuderen van de Holocaust, meegemaakt en te luisteren naar een unieke hebben historici niet het monopolie op dit persoonlijke getuigenis. onderwerp. Creatieve samenwerking tussen vakken kan leiden tot een werkschema Stimuleer de leerlingen om aan de waarbij verschillende vakgebieden overlevende niet alleen vragen te stellen over betrokken zijn. Zo kan de Holocaust ervaringen tijdens de Holocaust, maar ook vanuit verschillende perspectieven worden over zijn of haar leven ervoor en erna. Zo benaderd en verder worden gebouwd op krijgen zij een beeld van de gehele persoon ideeën en kennis uit andere lessen. en van de manier waarop die met de er- De verhalen van de Holocaust tonen varingen heeft leren leven. Hoewel we op de uitersten van menselijk gedrag: haat

Het Digitaal Monument van de joodse gemeenschap in Nederland (www.joodsmonument.nl) herdenkt alle joodse slachtoffers uit Leerlingen krijgen in het Verzetsmuseum Nederland persoonlijk. De website geeft voor iedere man, vrouw en Zuid- Holland les over de bezetting en de kind alle beschikbare informatie, zoals leeftijd, beroep, gezinsverband, jodenvervolging door gebruikmaking van laatste woonadres, sterfdatum en plaats. Ook toont het foto’s en objecten en materialen die aansluiten bij documenten over iedere slachtoffer. Scholen gebruiken het monument de belevingswereld van jongeren. om te achterhalen wie de slachtoffers uit hun woonplaats waren en © Verzetsmuseum Z-H waar zij woonden. © JHM

18 en wreedheid, maar ook moed en goed voorbeeld is de term ‘kamp’. Hoewel menselijkheid. Leren over de Holocaust in veel kampen die door de nazi’s en hun via de geschiedenis roept sterke emoties collaborateurs werden opgericht mensen om op bij leerlingen, die ze door middel van het leven kwamen, werden niet alle kampen poëzie, kunst en muziek op een creatieve gebouwd met de bedoeling er mensen te en fantasierijke manier kunnen uiten. doden. Zo waren er concentratiekampen, De Holocaust roept belangrijke morele, werkkampen en doorgangskampen, om theologische en ethische vragen op, die de er enkele te noemen. Al deze kampen leerlingen kunnen onderzoeken tijdens de werkten op een verschillende manier en lessen godsdienst, burgerschapskunde of op verschillende tijdstippen. Beschrijf de maatschappijleer. activiteiten die in die verschillende kampen plaatsvonden dus zeer precies en gebruik het Door een interdisciplinaire aanpak doe je begrip ‘kampen’ niet in het algemeen. een beroep op de expertise van je collega’s in andere vakken. Daardoor verdelen jullie 10 Maak onderscheid tussen de niet alleen de werklast, maar vergroten jullie geschiedenis van de Holocaust en de ook de kennis van de leerlingen over de lessen die je uit die geschiedenis kunt Holocaust en hun betrokkenheid daarbij. trekken

7 Plaats het verhaal in een relevante Wanneer je de gebeurtenissen te eenvoudig context voorstelt of zo presenteert dat de moraal die je aan je leerlingen wilt meegeven er dik Bestudeer de Holocaust binnen de context bovenop ligt, loop je het risico het historisch van de Europese en wereldgeschiedenis, verhaal te verdraaien. Leren over deze zodat de leerlingen kennis hebben van wat gebeurtenissen kan jonge mensen gevoelig eraan voorafging en welke omstandigheden maken voor hedendaagse voorbeelden van ertoe hebben bijgedragen. vooroordelen en onrechtvaardigheid. Het bestuderen van de Holocaust confronteert 8 Geef uitvoerige en evenwichtige jonge mensen met stereotypen, mythen en informatie over het onderwerp verkeerde opvattingen en leert hun gangbare vooroordelen af te wegen tegen historisch De Holocaust was niet overal hetzelfde, bewijsmateriaal. Maar morele lessen kunnen maar verschilde aanzienlijk per land en vond de leerlingen alleen trekken als die gebaseerd op verschillende tijdstippen plaats (zie de zijn op een nauwkeurige en objectieve Inleiding en Hoofdstuk 2 van deze brochure). interpretatie van de historische documenten.

9 Gebruik precieze taal en verwacht van je Door historisch onderzoek zullen leerlingen leerlingen dat zij dit ook doen de complexiteit van een wereld inzien waarin keuzes werden gemaakt en beslissingen Er bestaan heel wat mythen over de werden genomen. Confronteer ze met Holocaust en je leerlingen hebben wellicht echte dilemma’s die mensen in het verleden vooroordelen. Dubbelzinnig taalgebruik kan hebben meegemaakt. Alleen dan kunnen ze bijdragen tot het in stand houden van deze de daden (en de dadeloosheid) van mensen verkeerde opvattingen. in de context van hun eigen tijdperk zien en daaruit proberen zinvolle lessen te trekken Vermijd de taal van de daders, die hun voor vandaag. standpunt weergeeft. Termen als ‘Endlösung’ mogen aangehaald en kritisch geanalyseerd 11 Vermijd eenvoudige antwoorden op worden, maar gebruik ze niet om de een ingewikkeld verhaal historische gebeurtenis te beschrijven. Wanneer je de leerlingen wijze lessen wilt Definities zijn belangrijk, omdat dit je dwingt leren loop je het gevaar de Holocaust tot nauwkeurigheid en eenduidigheid. Een te eenvoudig voor te stellen, waarbij

19 geen rekening wordt gehouden met de 12 Geef je leerlingen toegang tot de historische context waarin beslissingen primaire bronnen werden genomen. Door zo’n aanpak kan de kennis van de leerlingen over de complexe Dankzij brieven, dagboeken, kranten, gebeurtenissen gereduceerd worden tot toespraken, kunstwerken, bevelschriften een simpele les over goed en kwaad – en andere officiële documenten uit die tijd ‘de Holocaust is te wijten aan het feit dat kunnen we de daders, slachtoffers, redders mensen niet de juiste morele keuzes hebben en omstanders beter leren kennen. Primair gemaakt’. Dat kan tot een oppervlakkige bronnenmateriaal is onmisbaar als we de interpretatie van de geschiedenis leiden. motivatie, gedachten, gevoelens en daden van mensen in het verleden op een zinvolle Leerlingen moeten historische kwesties manier willen doorgronden. En ook als leren uitdiepen. Zij kunnen zich ook de we willen proberen te begrijpen waarom vraag stellen waarom het lot van de joden bepaalde keuzes gemaakt zijn en waarom de in verschillende landen zo uiteenlopend gebeurtenissen zich zo hebben voorgedaan. was en de Duitse bezettingsregimes van land tot land bestuderen. Zulk onderzoek Leerlingen moeten de kans krijgen om zal steevast morele vragen oproepen. oorspronkelijk bronnenmateriaal op Stimuleer je leerlingen daarom met een een kritische manier te analyseren en bescheiden blik naar het verleden te kijken. om te beseffen dat analyse, interpretatie Iemand veroordelen die geweigerd heeft de en beoordeling horen te berusten op joodse buren te verbergen of te helpen is grondige bestudering van het historisch gemakkelijk. Maar gemakkelijk oordelen helpt bewijsmateriaal. niet om de geschiedenis beter te begrijpen en maakt van je leerlingen ook geen betere 13 Wijs leerlingen op het feit dat de burgers. meeste bronnen over de Holocaust afkomstig zijn van daders De Holocaust is zo complex dat leerlingen de gelegenheid moeten krijgen om deze Een groot deel van het bewijsmateriaal van gebeurtenis grondig te bestuderen en de Holocaust – of het nu om geschreven te onderzoeken. Dit geldt ook voor de documenten, foto’s of films gaat – werd dilemma’s van de redders, die elke dag weer geproduceerd door de nazi’s. Het gevaar moesten beslissen of ze hun leven en dat van bestaat dus dat we het verleden alleen door hun gezin verder op het spel zouden zetten. de ogen van de daders zien. Als we zulk De leerlingen horen zich ook de volgende materiaal niet voorzichtig gebruiken lopen vragen te stellen: waarom hebben de we het gevaar de slachtoffers te zien zoals de geallieerden niet méér gedaan om de joden nazi’s hen zagen: als objecten, ontaarde en te redden, waarom stelden sommige joodse ontmenselijkte wezens. raden lijsten op van joden voor deportatie, waarom deden de meeste mensen in de Plaats het bewijsmateriaal in een context. bezette landen niets om hun joodse buren Houd als docent rekening met de cognitieve te helpen en waarom namen gewone en emotionele leeftijd van het kind en mannen en vrouwen bereidwillig deel aan verzeker je ervan dat dergelijke beelden massamoorden? geschikt zijn voor je leerlingen en dat ze goed voorbereid zijn op de emotionele schok Op zulke complexe vragen is een eenvoudig die de beelden teweeg kunnen brengen. antwoord niet altijd mogelijk. Vaak ontstaan Zorg er ook voor dat ze ruimte krijgen om er alleen maar meer vragen. Jonge mensen erop te reflecteren en hun reacties achteraf moeten zich inderdaad realiseren dat er op te bespreken. Wissel deze documenten en sommige vragen geen antwoorden zijn. foto’s af met dagboeken, brieven, foto’s en ander bewijsmateriaal van de slachtoffers zelf, zodat ook hun stem wordt gehoord.

20 14 Moedig je leerlingen aan tot een verleden, maar dat niet alle interpretaties kritische analyse van verschillende even verdedigbaar zijn (zie punt 25). interpretaties van de Holocaust 15 Gebruik geen afschuwelijke beelden Wat leerlingen in de klas leren wordt beïnvloed door een bredere culturele Het gebruik van beeldmateriaal over de context en de Holocaust heeft in de Holocaust met de bedoeling te schokken populaire cultuur vele vormen aangenomen. en/of afschuw te wekken is niet alleen Wetenschappelijke en populaire verhalen, vernederend voor de slachtoffers, maar speelfilms, massamedia, documentaires, geeft ook blijk van onverschilligheid voor kunst, toneel, romans, herdenkingen en de gevoelens van de leerlingen. Respect musea dragen allemaal bij tot het collectief voor de slachtoffers van de Holocaust en geheugen. Elke interpretatie wordt beïnvloed voor de leerlingen, vraagt om een gevoelige door de omstandigheden waaronder ze aanpak en het voorzichtig afwegen van wat wordt geproduceerd en vertelt waarschijnlijk gepast materiaal is en wat niet. Docenten die net zoveel over de tijd waarin en de plaats met hun leerlingen een vertrouwensband waar ze ontstond, als over de gebeurtenissen hebben opgebouwd kunnen dat vertrouwen die ze weergeeft. in gevaar brengen door erg wrede en storende beelden te laten zien. Juist dit soort Het is belangrijk dat leerlingen zich afvragen materiaal kan de spanningen en verlegenheid hoe en waarom zulke voorstellingen van veroorzaken die in de klas tot gegiechel en het verleden worden geproduceerd, op misplaatste opmerkingen leiden. welke selectie van het bewijsmateriaal ze Lesgeven over de Holocaust kan heel goed gebaseerd zijn en wat de intenties waren zonder gebruik te maken van foto’s waarop van diegenen die ze hebben verwezenlijkt. stapels naakte doden te zien zijn. Overdadig Leerlingen horen te begrijpen dat er gebruik van dergelijke beelden kan overigens weliswaar historische debatten gaande schadelijk zijn. Hevige emoties en afkeer zijn over bepaalde gebeurtenissen in het leiden zelden tot een positieve leerervaring.

De Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan 24 in Amsterdam werd van 1942-1943 gebruikt als deportatieplaats voor joden. Een tentoonstelling informeert Het steunpunt Gastsprekers, dat gevestigd met name jongeren over het is in het Herinneringscentrum Kamp verloop van de jodenvervolging Westerbork, coördineert gastlessen van tijdens de TweedeWereldoorlog Holocaustoverlevenden op school. in Nederland. © Herinneringscentrum Kamp Westerbork © JHM

21 Het kan wel een ontmenselijkend effect de vervolging door nazi’s van de Roma en hebben en het beeld van de joden als de Sinti, van homoseksuelen, communisten, slachtoffers nog versterken. politieke dissidenten en non-conformisten. Laat alleen foto’s van gruweldaden zien als dit voor de leerlingen een duidelijke Het lijden van alle slachtoffers van de meerwaarde heeft. vervolging door nazi’s moet aan de orde komen zonder de joodse ervaring te 16 Vergelijk het leed van een bepaalde relativeren. Een hiërarchie van het lijden groep niet met dat van een andere groep bestaat niet, of het nu om de nazitijd gaat of om de Holocaust in vergelijking met andere De Holocaust bestuderen kan jonge genociden. mensen gevoelig maken voor vervolging, discriminatie en haat in de wereld van nu. Wat de andere vervolgingsslachtoffers van de Maar de universele lessen die je uit het nazi’s hebben meegemaakt mag niet worden bestuderen van deze periode kunt trekken, verbannen naar één extra les, waarbij zijn voor leerlingen alleen echt te begrijpen al deze verschillende groepen worden als je de ervaring van de slachtoffers en de behandeld alsof zij allemaal dezelfde waren. ideologische achtergrond van de vervolging Integreer het verhaal van deze groepen ook behandelt in je lessen. in het verhaal van de jodenvervolging. Bestudeer bijvoorbeeld de overeenkomsten In het geval van de joodse ervaring zien en verschillen tussen de genocide van de we discriminatie, economische uitbuiting, joden en die van de Roma en de Sinti. Of het vervolging en moord die het gevolg verband tussen de daders en hun methoden waren van het nazi-antisemitisme. Voor van het euthanasieprogramma van de nazi’s voorbeelden van andere vormen van haat en enerzijds en die van de vernietigingskampen onverdraagzaamheid, die net zo kenmerkend anderzijds. Zo’n aanpak erkent niet alleen de zijn voor onze moderne samenleving, vervolging van andere slachtoffers, maar laat moeten we naar andere groepen kijken: naar ook het bijzondere karakter van de joodse

Een belangrijke les uit de geschiedenis van de Holocaust In het Oorlogs-en en Tweede Wereldoorlog is dat we onze vrijheid moeten Verzetscentrum Groningen koesteren en beschermen. Het Nationaal Comité 4 en krijgen leerlingen les door 5 mei organiseert tal van educatieve activiteiten rond middel van een koffer de 5 mei viering in Nederland. met daarin originele © Nationaal Comité 4 en 5 mei objecten en documenten. © OVMG

22 ervaring zien en helpt de Holocaust in een onvermijdelijk was. Door nadruk te leggen ruimere historische context te plaatsen. Net op de besluiten van individuen, groepen zoals het onmogelijk is de massamoord op en naties krijg je een beter inzicht in de de joodse bevolking uit te leggen zonder geschiedenis en de menselijke aard en kun de context van de Tweede Wereldoorlog, je je leerlingen aanzetten zich te ontwikkelen gaat het ook niet op dit verhaal apart van de tot kritische denkers. vervolging van andere slachtoffergroepen te bestuderen. 20 Probeer de daders niet af te schilderen als ‘onmenselijke monsters’ 17 Geef je leerlingen de kans kennis te maken met uiteenlopende reacties De Holocaust was een menselijke van de slachtoffers, waaronder verschil- gebeurtenis met menselijke beweegredenen. lende vormen van verzet tegen de nazi’s Alle actoren van de Holocaust moeten dus opnieuw menselijk worden gemaakt: Het verzet tegen de vervolging door slachtoffers, redders, collaborateurs, nazi’s nam verschillende vormen aan, van omstanders en daders moeten gezien gewapende strijd tot pogingen om de worden als gewone mensen in buiten- menselijke waardigheid in stand te houden, gewone omstandigheden. Het is niet de zelfs in de extreme omstandigheden van de bedoeling de daders te ‘normaliseren’, getto’s en kampen. maar om in te zien dat de meesten geen De slachtoffers van de nazi’s ondergingen sadistische psychopaten waren en dat ‘het de vervolging niet passief. Het is belangrijk kwade’ niet volstaat om de Holocaust te dieper in te gaan op de manier waarop de verklaren. slachtoffers reageerden, op hun beperkte Een moeilijke vraag blijft deze: hoe is bewegingsruimte en op de talrijke vormen het menselijkerwijs mogelijk dat gewone van joods verzet tegen de vervolging. mannen en vrouwen, liefhebbende vaders en echtgenoten bereidwillig hebben deel- 18 Bespreek het joodse volk niet alleen genomen aan de moord op onschuldige binnen het kader van de Holocaust mannen, vrouwen en kinderen?

De gebeurtenissen van de Holocaust moeten Bestudeer de motieven van de daders in hun historische context worden geplaatst. grondig. Leerlingen moeten hiervoor gebruik Toon het leven vóór en na de Holocaust om maken van primaire bronnen, casestudies en duidelijk te maken dat de joodse bevolking individuele biografieën, om zo het belang te een lange geschiedenis heeft en een rijk zien van ideologie, antisemitisme, ambitie, cultureel erfgoed, zodat de leerlingen joden sociale druk van de omgeving, economisch niet alleen zien als de ontmenselijkte en opportunisme, criminele psychopathologie vernederde slachtoffers van de vervolging en andere factoren die verklaren waarom tijdens de Tweede Wereldoorlog. Jonge mensen zo gehandeld hebben. mensen moeten zich realiseren dat de vernietiging van rijke en levenskrachtige 21 Maak onderscheid tussen het joodse gemeenschappen in Europa een daderschap toen en hedendaagse enorm verlies heeft betekend voor de samenlevingen hedendaagse wereldcultuur. Leerlingen mogen niet de indruk krijgen dat 19 Maak duidelijk dat de Holocaust niet alle Duitsers nazi’s waren, en ook niet dat de onvermijdelijk was hele Duitse bevolking uit was op genocide. Zij moeten de gelegenheid krijgen om de De Holocaust vond plaats omdat individuen, verschillende reacties van de Duitsers op groepen en naties besloten te handelen het nazi-beleid te bestuderen: enthousiaste of niet te handelen. Dat het in boeken en steun, medewerking, ongenoegen, apathie films beschreven is betekend niet dat het en actief verzet.

23 Een van de bekendste slachtoffers van de Holocaust is Anne Frank. Haar dagboek, hier in het Anne Frankhuis, is voor velen een bron van informatie en inspiratie. © AFS

In het Kindermuseum van het Joods Historisch Museum maak je kennis met de joodse familie Hollander, en leer je wat joods eigenlijk is. © Geek Zwetsloot JHM

Museum Bronbeek laat de koloniale geschiedenis van voormalig Nederlands-Indië zien. Op het omringende landgoed staan monumenten ter nagedachtenis aan slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Zuidoost-Azië. © Bronbeek

24 Maak een duidelijk onderscheid tussen het bevrijding van de joden niet tot een van hun Duitsland van vroeger en dat van nu. Plaats oorlogsdoelstellingen gemaakt? Had men de gebeurtenissen van de Holocaust in hun meer kunnen doen om de joden in Europa historische context, zodat bevolking, beleid, te bevrijden? samenleving en cultuur van het moderne Duitsland worden onderscheiden van het 23 Kies aangepaste leeractiviteiten en naziverleden. vermijd simulaties waarbij je leerlingen aanmoedigt zich te identificeren met de Leerlingen moeten zich ook realiseren daders of de slachtoffers dat antisemitisme een wereldwijd en eeuwenoud verschijnsel is en dat er in Empathische activiteiten, waarbij de heel Europa tal van niet-Duitse daders nadruk wordt gelegd op wat de mensen en bereidwillige collaborateurs waren. hebben meegemaakt en op de reacties op Veel mensen met andere nationaliteiten gebeurtenissen in het verleden, kunnen werkten samen met de SS-eenheden heel effectief zijn om bij jonge mensen of als bewakers in concentratiekampen. belangstelling voor de geschiedenis te Plaatselijke politiediensten namen deel aan wekken. Maar ga met deze techniek bij een de arrestatie en deportatie van joden naar gevoelig onderwerp als de Holocaust uiterst de vernietigingskampen. Soms was de voorzichtig om. plaatselijke bevolking verantwoordelijk voor pogroms tegen joodse buren of verraadde zij Het kan bijvoorbeeld nuttig zijn dat ondergedoken joden. Regeringen die nazi- leerlingen de rol op zich nemen van Duitsland steunden deden op eigen initiatief iemand uit een neutraal land, die op deze mee aan de moorden. gebeurtenissen reageert. Een journalist die voor zijn of haar krant een artikel 22 Spoor je leerlingen aan om zich schrijft over de vervolging van de joden, te verdiepen in de geschiedenis en een bezorgde burger die een brief schrijft herinnering zowel plaatselijk, regionaal, naar een volksvertegenwoordiger, of een landelijk en wereldwijd actievoerder die de publieke opinie probeert te mobiliseren. Dat soort activiteiten werkt Als je in een land woont waar de Holocaust motiverend en kan leerlingen ook helpen bij plaatsvond is het van belang de vervolging het bepalen van hun opstelling ten opzichte ook in de context van de nationale van actuele wereldgebeurtenissen waarover geschiedenis te benadrukken. Hierbij zij zich zorgen maken. moet echter niet de Europese dimensie van de Holocaust uit het oog verloren Sommige jongeren kunnen zich teveel worden. Bestudeer de ervaringen van de identificeren met de gebeurtenissen van de slachtoffers, redders, daders, collaborateurs, Holocaust. Anderen kunnen gefascineerd verzetsstrijders en omstanders. En ga na in raken door de macht en zelfs door de hoeverre dit alles is doorgedrongen tot het ‘glamour’ van de nazi’s. Of ze geven blijk van lokale, regionale of nationale geheugen en of een morbide fascinatie voor het lijden van de het is opgenomen in de geschiedschrijving. slachtoffers. Hier ligt het gevaar van creatieve schrijfopdrachten of rollenspeloefeningen, Als je in een land woont dat tot de waarbij leerlingen zich inbeelden dat zij Geallieerden behoorde of dat tijdens de rechtstreeks bij de Holocaust betrokken Tweede Wereldoorlog neutraal was, is het waren. Leerlingen aansporen tot creatieve van belang je leerlingen te stimuleren om de expressie kan de moeite waard zijn, maar nationale geschiedschrijving van die periode het doel ervan moet duidelijk zijn. Vaak onder de loep te nemen. Waarom hebben zijn ‘empathische oefeningen’ misplaatst en landen tijdens de jaren dertig en veertig pedagogisch onverantwoord, omdat het voor niet meer vluchtelingen binnengelaten? ons onmogelijk is om ons voor te stellen Waarom hebben de Geallieerden de hoe het voelt dergelijke gebeurtenissen

25 mee te maken, behalve dan op een zeer weerleggen aan de hand van rationele oppervlakkige manier. argumenten en een normaal historisch debat.

Zulke technieken steken bleek af tegen de Vele docenten geloven toch dat zij het ware empathie waarvan tal van leerlingen met hun leerlingen over ontkenning of blijk geven bij het in contact komen met het trivialiseren van de Holocaust moeten persoonlijke verhalen, casestudies en hebben. Omdat de leerlingen zelf het getuigenissen van overlevenden. onderwerp aansnijden, of omdat docenten bang zijn dat hun leerlingen later toch met 24 Vraag je leerlingen deel te nemen deze kwestie te maken krijgen en dan niet aan en na te denken over landelijke en voorbereid zullen zijn op de retorische plaatselijke herdenkingen technieken van de ontkenners en hun talent om mensen te misleiden of in de war te Herdenkingen bieden de kans om contact brengen. te leggen tussen generaties, bijvoorbeeld door middel van gesprekken over relevante Als dit aan de orde is behandel dan de hedendaagse gebeurtenissen. Dat kan in ontkenning van de Holocaust los van de familieverband maar ook breder. Ook dagen geschiedenis van de Holocaust. Ga in op de herdenkingen uit tot andere vormen van vraag wat de motivatie kan zijn van mensen community learning. die een historische gebeurtenis ontkennen of bagatelliseren. Dit onderwerp kan aan bod Zulke gelegenheden zorgen er niet komen in aparte lessen over de historische alleen voor dat leren over de Holocaust ontwikkeling van de verschillende vormen verplaatst wordt van de klas naar de lokale van antisemitisme. Het kan ook behandeld gemeenschap, maar ze kunnen ook zelf worden als een mediastudieproject, waarbij het onderwerp worden van studie en dieper wordt ingegaan op de manipulatie, onderzoek. Vraag de leerlingen na te denken onjuiste voorstelling en vervorming die over de volgende kwesties: Hoe herdenken? sommige groepen toepassen voor politieke, Welke blik kiest jouw stad, regio of land sociale of economische doeleinden. om naar het eigen verleden te kijken? Hoe selecteren verschillende groepen elementen 26 Wees je bewust van de kracht, maar uit de geschiedenis om daarmee hun eigen ook van de beperkingen van educatief verhaal te construeren? Laat jouw land lastige materiaal, waaronder internet kwesties uit het nationaal verleden wel of niet buiten beschouwing? In hoeverre verschillen Controleer zorgvuldig of het educatief deze herdenkingen van die in andere landen? materiaal dat je gaat gebruiken historisch accuraat is. Antisemitisme, homofobie en 25 Vermijd om de ontkenning van het vooroordelen jegens Roma en Sinti komen verleden te legitimeren in veel samenlevingen voor en kunnen ook in de klas aanwezig zijn. Ook jouw leerlingen De ontkenning en het trivialiseren van de zullen vooroordelen hebben. Wees Holocaust is ideologisch gemotiveerd. De voorzichtig bij de keuze van het lesmateriaal. strategie van ontkenners bestaat erin twijfel De weergave van nazipropaganda en het te zaaien door historische feiten doelbewust tonen van foto’s van gruweldaden kunnen te vervormen en onjuist voor te stellen. Let immers ongewild een negatief beeld van erop dat je de ontkenners niet ongewild de slachtoffers versterken. Zorg ervoor erkent door een schijndebat aan te gaan. dat het lesmateriaal persoonlijke verhalen en casestudies bevat die een tegenwicht Pas op dat je geen spreekbuis wordt voor bieden tegen negatieve stereotypen over de ontkenners. Behandel de ontkenning of slachtoffergroepen. het trivialiseren van de Holocaust niet als Naast gedrukt materiaal kan internet een geldig historisch standpunt en probeer eveneens een waardevol middel zijn het standpunt van de ontkenners niet te voor educatie en onderzoek. Maar wees

26 De tijdelijke tentoonstelling Marokkanen en de Tweede Wereldoorlog van het Verzetsmusem Amsterdam voedde het gevoel van betrokkenheid bij veel jongeren met een Marokkaanse achtergrond. © VMA

Holocaust Memorial Day wordt in de week van 27 januari op onderwijsinstellingen door het hele land georganiseerd. Leerlingen in gesprek met Auschwitz overlevende Lenie Boeken-Velleman. © Michael Jacobs CHGS.

Leerlingen in gesprek met Ahmed Aboutaleb tijdens Holocaust Memorial Day. Op scholen en universiteiten worden in de week van 27 januari workshops, lezingen en ontmoetingen georganiseerd. © Michael Jacobs CHGS.

27 voorzichtig met het gebruik van internet, compleet mogelijk overzicht van beschikbare, want veel schijnbaar geloofwaardige maar vooral betrouwbare kennis over de websites worden geschreven en beheerd Tweede Wereldoorlog op internet. door ontkenners van de Holocaust en antisemieten. Waarschuw jonge mensen 27 Onderscheid historische en hiervoor en laat zien dat sommige hedendaagse gebeurtenissen en vermijd zoekmachines onbetrouwbare resultaten a-historische vergelijkingen kunnen geven. Help de leerlingen ook om betrouwbare en toonaangevende websites Een van de voornaamste motivaties om over te herkennen. de Holocaust les te geven is voor docenten Wijs de leerlingen op de noodzaak om alle het feit dat het jonge mensen gevoelig kan informatiebronnen kritisch te beoordelen maken voor onrechtvaardigheid, vervolging, en de context waarin de informatie werd racisme, antisemitisme en andere vormen geproduceerd erbij te betrekken. Spoor van haat in de wereld van vandaag. De de leerlingen aan de volgende vragen te Holocaust wordt vaak gezien als een morele stellen: Wie schreef de informatie? Wat is maatstaf, een paradigma van het kwaad. het doel van de website? Is er een lijst van Hoewel het leren van zulke universele onderwerpen? Hoe beïnvloedt die lijst de lessen een belangrijk onderdeel kan zijn van selectie en de presentatie van de informatie? de studie van de Holocaust, moeten de leerlingen ook de verschillen zien tussen de Raad toonaangevende websites aan die gebeurtenissen toen en nu, waarbij ze zowel je hebt nagetrokken. De websites van de het specifieke als het universele herkennen. organisaties die opgenomen zijn achter in De term ‘Holocaust’ wordt vaak gebruikt deze brochure kunnen een goed startpunt als een parapluterm om allerlei vreselijke zijn. www.wo2online.nl streeft naar een zo gebeurtenissen, gruweldaden en menselijke

Het Herinneringscentrum Fort de Bilt wil een brug slaan tussen de geschiedenis van de Tweede In het Fort van de Democratie bezoeken leerlingen vier Wereldoorlog en actuele ontwikkelingen op het belevingsruimten: Het Vrijheidspark, De Duisternis - de terrein van de mensenrechten. Zij doet dit met democratie is afgeschaft, Het Communicatiecentrum en een interactieve tentoonstelling voor scholieren. © Stichting Vredeseducatie Straatbeelden. © Stichting Vredeseducatie

28 drama’s te omschrijven. Dat komt niet 28 Leef mee met de zorgen van je alleen doordat de taal tekortschiet om leerlingen dergelijke gebeurtenissen op gepaste wijze te beschrijven, maar ook door een gebrekkige Leerlingen die vinden dat het lijden van kennis van de Holocaust. Door dit overmatig hun eigen volk of groep niet aan bod is gebruik heeft de term ‘Holocaust’ jammer gekomen kunnen er moeite mee hebben genoeg aan betekenis verloren en is in om de vervolging en de moord op anderen sommige gevallen zelfs verbasterd geraakt. te bestuderen. Daarom is het belangrijk Met de ‘onjuiste toe-eigening’ van deze term ook andere geschiedenissen van racisme, lopen we dan ook het gevaar de misdaden onderwerping, vervolging of kolonialisme te van de nazi’s af te zwakken door onterechte bestuderen die voor jouw groep leerlingen vergelijkingen. relevant zijn.

Leren over de Holocaust kan jonge mensen Sommige leerkrachten zijn bang dat hun aanzetten tot nuttige vergelijkingen met lessen over de Holocaust jongeren ophitsen, de moderne wereld. De schending van die het lijden van de joden onder de nazi’s de mensenrechten tijdens het nazibewind onterecht vergelijken met het Israëlisch (vooral tijdens de vooroorlogse periode) kan beleid in de Palestijnse gebieden. Maar dat heel goed vergeleken worden met moderne is geen reden om geen les te geven over de voorbeelden van vooroordelen, discriminatie Holocaust. In de tekst ‘Anti-Semitism: Why en vervolging. and How? Guidelines for Educators’ staan praktische aanbevelingen voor het omgaan Een genocide daarentegen is duidelijk met zulke situaties. Zie: www.osce.org/odihr. en fundamenteel verschillend van het verlies van burgerrechten. Er zijn uiteraard Er bestaat grote kans dat lesgeven over de andere voorbeelden van genociden. Het Holocaust de leerlingen gevoelig zal maken is bijvoorbeeld logisch je af te vragen wat voor onrecht, vervolging, vooroordelen de overeenkomsten en de verschillen en schendingen van de mensenrechten in zijn tussen de Holocaust en de genocide de wereld van nu. Toch moeten docenten in Rwanda of Darfur. Maar de leerlingen vermijden de geschiedenis te politiseren en moeten zich realiseren dat niet alle tragische de Holocaust te gebruiken om een of andere gebeurtenissen een genocide zijn en geen campagne te promoten. onterechte vergelijkingen maken. Heb als docent oog voor de gevoelens en Pas op voor oppervlakkige vergelijkingen de meningen van je leerlingen over zaken die of voor de gedachte dat we nu onze hen echt bezighouden. Docenten moeten koers kunnen bepalen door gewoon naar bereid zijn de oorzaken van hedendaagse gebeurtenissen uit het verleden te kijken. We conflicten te bestuderen en jonge mensen leven in een complexe tijd en bewijzen onze moeten de kans krijgen om vrijuit over deze leerlingen geen dienst door hen te doen problemen te discussiëren. Maar maak wel geloven dat de lessen uit de geschiedenis zo een onderscheid tussen de verschillende duidelijk zijn dat ze gemakkelijke oplossingen conflicten en de oorzaken en de aard van elk bieden voor vandaag. conflict.

29 Buitenschoolse 4 les over de Holocaust?

30 Suggesties voor schoolbezoeken aan herinneringscentra en musea

1 Bezoeken aan oorspronkelijke en niet- 7 Het bezoek aan een oorspronkelijke locatie oorspronkelijke locaties zorgen voor of een museum is op zichzelf niet voldoende specifieke leerervaringen en bieden andere om de Holocaust te bestuderen. Omschrijf mogelijkheden dan die in de klas. Een bezoek duidelijk de doelstellingen van een bezoek kan de ‘status’ van een thema in de ogen aan een oorspronkelijke locatie of een van de leerlingen ook doen toenemen. Zij museum. Hoe kan het bezoek het onderwijs beseffen het belang van het thema omdat in de klas aanvullen, verrijken en verder zij er de school voor verlaten en de andere ontwikkelen? lessen stilliggen. 8 Het bezoek moet zorgvuldig worden 2 Authentieke locaties zoals voormalige gepland. Neem vooraf contact op met de kampen creëren een unieke atmosfeer, wat locatie voor advies bij de voorbereiding. bij de leerlingen voor een speciale motivatie Idealiter breng je als docent vooraf een kan zorgen om er meer over te weten te bezoek aan de locatie en/of je volgt een komen en ook sterke emoties kan oproepen. specifieke cursus voor docenten over de Wees je er als docent van bewust dat je de voorbereiding van zulke studiereizen. leerlingen aan deze hevige emoties blootstelt en houd daar rekening mee bij de organisatie 9 Denk na over het beste moment van een van het bezoek. studiereis binnen de algemene context van een lessenserie over de Holocaust, en ook 3 Oorspronkelijke locaties bieden de hoe deze reis wordt ingebed in het werk in gelegenheid voor een diepgaande studie de klas. De studiereis vergt voorbereiding, van specifieke plekken, momenten en niet alleen van het bezoek zelf maar ook van gebeurtenissen. de follow-up activiteiten. Deze activiteiten moeten vooral betrekking hebben op de 4 Musea kunnen de emotionele impact van geschiedenis van de Holocaust, maar kunnen een bezoek aan een oorspronkelijke locatie worden verrijkt door een interdisciplinaire moeilijk evenaren. Maar in een museum aanpak. zullen de leerlingen minder snel overspoeld worden door hun gevoelens en daardoor 10 De locatie is ervoor verantwoordelijk de bredere historische context beter kunnen docenten van advies, informatie en zien. educatief materiaal te voorzien voor de voorbereidende en aansluitende lessen in de 5 Originele voorwerpen bestuderen klas. De leerkracht moet hieraan voldoende kan de belangstelling, de motivatie en de tijd besteden. leergierigheid stimuleren en een directe en voelbare band met de mensen uit het 11 De voorbereiding moet duidelijk verleden tot stand brengen, wat in een maken dat een oorspronkelijke locatie een klaslokaal minder gemakkelijk is. gedenkplaats is met een eigen geschiedenis en dat een bezoek aan deze plek niet alleen 6. De docent is verantwoordelijk voor zijn of iets leert over het verleden, maar ook haar leerlingen en moet zeker weten dat een over hoe dat verleden wordt herinnerd en bezoek aan een voormalig kamp of museum herdacht. geschikt is voor hun leeftijd. Overleg hierover met het personeel van de oorspronkelijke locatie of het museum.

31 12 Een bezoek aan een oorspronkelijke omgeving. Daarom horen museum en locatie moet toegespitst worden op de oorspronkelijke locatie het leerproces geschiedenis van die plek. Laat leerlingen van leerlingen tijdens het bezoek te actief gebruikmaken van de locatie als ondersteunen door hen te helpen de historisch bewijsmateriaal om thema’s en tentoongestelde objecten te interpreteren. problemen te bestuderen die al tijdens de Ze moeten daarbij rekening houden met voorgaande lessen aan de orde kwamen. hun leeftijd, verschillende leerbehoeften Het bezoek is niet slechts een gelegen- en kennisniveau. Dat kan bijvoorbeeld heid om deze historische vragen te door middel van oriëntatie- en /of beantwoorden, maar moet ook als een verwerkingsactiviteiten, rondleidingen, stimulans gezien worden om nieuwe werkbladen en audiogidsen. historische, morele en ethische vragen op te werpen. 14 Zet je leerlingen op de locatie aan tot discussie en reflectie als integraal onderdeel 13 De meeste leerlingen zijn niet gewend van het bezoek. De oorspronkelijke plek of te leren in musea en op oorspronkelijke het museum moet hiervoor de gelegenheid locaties en velen beschikken niet over de bieden. studievaardigheden die nodig zijn in deze 15 De follow-up moet aansluiten op de vragen die naar aanleiding van het bezoek zijn gerezen en leerlingen helpen om hetgeen Een meer uitgebreide Engelse tekst over ze tijdens het bezoek geleerd hebben in een schoolbezoeken aan herinneringscentra en ruimere context te plaatsen. musea kunt u vinden op http://taskforce.ushmm. org/teachers (Revised Guidelines on Visiting Holocaust Related Sites). Daar vindt u ook ‘Suggesties voor Leerkrachten. Voorbereiding van Holocaust herdenkingsdagen’.

Een groep scholieren op het voormalige kampterrein van Kamp Vught. Een rondleider vertelt over de omvang van het kamp met behulp van een stenen maquette op de grond en de originele wachttoren op de achtergrond. © NMKV

32 Bijlage 1

Oorlogs- en verzetsmusea, herinneringscentra en educatieve organisaties die zich bezig houden met onderwijs over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust in Nederland.

Airborne Museum ´Hartenstein’ www.airbornemuseum.nl Anne Frank Stichting www.annefrank.org Aaltense Musea / Markt 12 Museum www.markt12.nl Centrum voor Holocaust en Genocide Studies www.chgs.nl Digitaal Monument Joodse Gemeenschap www.joodsmonument.nl Fort van de Democratie www.fortvandedemocratie.nl Herinneringscentrum Kamp Westerbork www.kampwesterbork.nl Hollandsche Schouwburg www.hollandscheschouwburg.nl Holocaust Memorial Day www.holocaust-memorial-day.nl Joods Historisch Museum www.jhm.nl Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II - heden www.steunpuntgastsprekers.nl Museon www.museon.nl Museum Bronbeek www.bronbeek.nl Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945 www.bevrijdingsmuseum.nl Nationaal Comité 4 en 5 mei www.4en5mei.nl en www.wo2online.nl Nationaal Monument Kamp Amersfoort www.kampamersfoort.nl Nationaal Monument Kamp Vught www.nmkampvught.nl Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum Overloon www.oorlogsmuseum.nl Nederlands Auschwitz Comité www.auschwitz.nl Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie www.niod.nl Stichting Sobibor www.stichtingsobibor.nl Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen www.ovcg.nl Verzetsmuseum Amsterdam www.verzetsmuseum.org Verzetsmuseum Friesland www.verzetsmuseum.nl Verzetsmuseum Zuid-Holland www.verzetsmuseum-zh.nl Vredeseducatie – Herinneringscentrum Fort de Bilt www.vredeseducatie.nl Werkgroep Zart www.joodsekindereninkampvught.nl

33 Bijlage 2

Verklaring van het Stockholm International Forum over de Holocaust

De leden van de Task Force onderschrijven 4 We beloven plechtig onze inspanningen te de verklaring van het Stockholm International intensiveren ten behoeve van voorlichting en Forum over de Holocaust, die luidt als volgt: onderwijs over, herdenking van en onderzoek naar de Holocaust in zowel onze eigen landen, 1 De Holocaust (Sjoa) heeft de pijlers onder waar al veel in dat kader wordt gedaan, als in de samenleving tot in hun fundamenten landen die zich hierbij willen aansluiten. aangetast. De Holocaust zal dan ook zijn universele betekenis behouden als een 5 We hebben ons gezamenlijk verplicht periode die haar weerga niet kent. Hoewel het onderzoek naar alle dimensies van de de Holocaust zich ruim 50 jaar geleden Holocaust te stimuleren. We bevorderen afspeelde, ligt deze nog vers in ons geheugen onderwijs en voorlichting over de Holocaust en kunnen overlevenden getuigen van op onze scholen, universiteiten en in onze de gruwelen waarmee het joodse volk gemeenschappen en moedigen dat ook aan in werd overspoeld. Ook het verschrikkelijke andere instanties en instellingen. lijden van de vele miljoenen overige slachtoffers van de nazi’s heeft diepe littekens 6 We hebben ons gezamenlijk verplicht de achtergelaten in Europa. slachtoffers van de Holocaust te herdenken en hen te eren die ertegen in opstand kwamen. 2 De omvang van de door de nazi’s geplande We zullen in onze landen passende manieren en voltrokken Holocaust moet voor altijd aanmoedigen ter herdenking van de Holocaust, in ons collectieve geheugen gegrift blijven. zoals een jaarlijkse Holocaust herdenkingsdag. Ook de onbaatzuchtige offers van hen die de nazi’s weerstand boden en soms 7 We hebben ons gezamenlijk verplicht licht zelfs hun leven gaven om de slachtoffers te werpen op de nog bestaande schaduwen van de Holocaust te beschermen of te van de Holocaust. We zullen al de nodige redden moeten we blijven meedragen in maatregelen treffen om opening van archieven ons hart. Deze peilloze verschrikkingen en te bevorderen, zodat wetenschappers toegang onvoorstelbare heldendaden kunnen ons tot krijgen tot alle documenten die betrekking bakens dienen om het menselijk vermogen hebben op de Holocaust. tot goed en kwaad te begrijpen. 8 Het is passend dat deze eerste grote 3 Aangezien de mensheid nog steeds internationale conferentie van het nieuwe getekend wordt door volkerenmoord, millennium verklaart bereid te zijn in de bodem etnische zuiveringen, racisme, antisemitisme van het bittere verleden het zaad te zaaien en xenofobie, rust op de internationale voor een betere toekomst. We leven mee gemeenschap de ernstige plicht al deze met het lijden van de slachtoffers en trekken vormen van het kwaad te bestrijden. Samen lering uit hun worsteling. Het is onze plicht moeten we de verschrikkelijke waarheid de herinnering aan hen die omgekomen zijn blijven verdedigen tegen degenen die de levend te houden, de overlevenden die nog Holocaust ontkennen. De morele plicht van onder ons zijn met eerbied te bejegenen en het onze volken en de politieke betrokkenheid gemeenschappelijk streven van de mensheid van onze regeringen moeten we versterken naar wederzijds begrip en gerechtigheid om te waarborgen dat ook de generaties na opnieuw te bevestigen. ons de oorzaken van de Holocaust kunnen begrijpen en stilstaan bij de gevolgen ervan.

34 Colofon Samenstelling: Education Working Group, ITF Bewerking Nederlandse tekst: Annemiek Gringold, Karen Polak Tekstredactie: Mariek Hilhorst Productie: AFS Vormgeving: Schuttelaar & Partners

Deze uitgave is mogelijk dankzij het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport