Schetsen Van Een Nieuwe Economie Liesbeth Van Tongeren Pepijn Vloemans

Schetsen van een nieuwe economie Liesbeth van Tongeren Pepijn Vloemans

2 Schetsen van een nieuw e econom ie

Liesbeth van Tongeren Pepijn Vloem ans

3 4 In h o u d s o p g a v e

Voorw oord 7 Rutger Bregm an

In le id in g 1 1 Liesbeth van Tongeren

1 Waarom ik Kamerlid wilde worden voor GroenLinks 15 Liesbeth van Tongeren

2 Vrienden met je toekom stige zelf 21 Pepijn Vloem ans

3 Het verhaal achter de spullen 25 Pepijn Vloem ans

4 Een ontspannen leven is een duurzaam leven 3 5 Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans

5 Nieuwe welvaart 39 Pepijn Vloem ans

6 We groeien ons arm 43 Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans

7 Klimaatchaos hoort hoog op de politieke agenda thuis 47 Liesbeth van Tongeren

8 Geen Iraanse olie maar Hollandse zon en wind 51 Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans

5 9 Belasten lokale stroom is nuts 55 Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans

10 Vast in het gas 59 Liesbeth van Tongeren

11 Naar een econom ie die we willen 63 Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans

Colofon 71

6 Voorw oord

Het zijn vreemde tijden. Moeten we optimistisch zijn, of juist pessimistisch? Voor beide is veel te zeggen. Enerzijds: kinderster)e, honger en extrem e arm oede nem en in enorm tem po af. Sinds 1946 is het aantal oorlogsslachtof- fers m et 90 procent gedaald. Sinds 1910 is het aantal slachto2e rs van natuurram pen m et 93 procent afgenom en. Unesco rekent voor dat de kom ende dertig jaar meer mensen onderwijs zullen volgen dan in de hele voorgaande wereldgeschiedenis. Sterker nog, tachtig procent van de mondiale welvaart is in de afgelopen dertig jaar geproduceerd. Maar er is ook reden tot pessimisme. De planeet warmt onmis- kenbaar op. Hoew el we niet precies weten wat de gevolgen zullen zijn – veel goed s beloo) het niet. En de crisis gaat nog diep er: ons oude vooruitgangsgeloof, synoniem aan econom ische voorspoed, is opgebrand. Steeds vaker blijken niet voedsel en welvaart de schaarse goed eren van deze eeuw , m aar tijd en zekerheid. Aan de oppervlakte zijn we rijk en gelukkig, maar onderhuids le e ) een gestrest volk dat steeds m inder tijd hee) voor hobby’s, vrienden en fam ilie. Juist nu we aan het einde van de geschiedenis zijn gekom en – we rijk, veilig en gezond zijn – lijkt het goed e leven verder weg dan ooit. Volgens de Oude Grieken is een crisis het moment om te scheiden en te schi)en: het moment van de waar- heid. Maar tot nu toe is de crisis vooral een com a, een diepe droom - lo z e s la a p , g e b le k e n .

7 De financiële meltdown was niet louter een kwestie van wat verkeerde econom ische m odellen, een ongelukje dat m et m eer van hetzelfde had kunnen worden voorkom en. Nee, de crisis van dit moment is door en door politiek, en daarmee intellectueel van aard. Op nationaal en Europees niveau lijkt regeren te zijn verw orden tot een vorm van probleem m anagem ent. ‘Laten we gew oon de problem en oplossen’, klinkt het dan – alsof er geen fundam entele keuzes te m aken zijn. GroenLinks is een van de weinige partijen die, vooral sinds het zelf een diep e crisis hee) doorgem aakt, w eer aan het denken is geslagen. Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans stellen in deze bundel fundam entele vragen. Wat is welvaart? Wat betekent het om na de crisis links en progressief te zijn? Wat zijn de werkelijke uitda- gingen van deze eeuw ? Links staat eens te meer voor de historische opdracht ‘vooruitgang’ te herdefiniëren. De grootste mijlpalen van beschaving – vrijheid van meningsuiting, gelijkheid tussen man en vrouw, sam en- werking op het Europese continent – zijn ooit begonnen in de hoofden van wereldvreem de drom ers. Maar nu lijkt het linkse project te zijn verworden tot een museum ; behouden wat je behouden kan, om dat er geen alternatief zou zijn. Van Tongeren en Vloem ans geloven wel in alternatieven – waar politiek in essentie ook om gaat. Welvaart om zetten in vrije tijd in plaats van spullen die we niet nodig hebben; vooruitgang meten in term en van w elzijn en geluk in plaats van een bruto nationaal product dat alles meet behalve dat wat werkelijk de moeite waard is ; e e n n iv e lle rin g s fe e s t v a n tijd tu s s e n m a n e n v ro u w , tu s s e n d e overwerkten en de werklozen – het zijn oplossingen die door de technocratische goegem eente zullen w orden afgedaan als ine2i- ciënt, onrealistisch en wereldvreem d. Maar ik ben ervan overtuigd dat we er nog veel meer van nodig hebben.

Rutger Bregm an, historicus en publicist

8 9 10 In le id in g

Praktisch iedereen – van links tot rechts, jong tot oud, arm en rijk – is h e t e e n s o v e r h e t re c e p t o m d e z e c ris is te b e s trijd e n : m e e r e c o n o - mische groei. Maar zo lang deze groei ten koste gaat van natuurlijk en sociaal kapitaal kan ze niet de definitieve oplossing zijn. Econo- mische groei hee) ons van armoede verlost en is de oplossing gew eest voor allerlei problem en, maar is nu zelf ook de hoofdoor- zaak van nieu w e (m ilieu )pro b lem en aan het w o rd en . Daarn aast lijkt ze ons in het W esten niet w ezenlijk gelukkiger te m aken: sind s het midden van de jaren zeventig verdubbelde het nationale inkomen, te rw ijl h e t aa n ta l N e d e rla n d e rs d a t zich ze lf als ‘ge lu k k ig to t ze e r gelukkig’ beschouw t, rond de 80% bleef zw even. We bezitten heel veel m eer spullen dan de generaties voor ons, m aar zijn sinds de ja re n z e v e n tig n ie t n a v e n a n t g e lu k k ig e r g e w o rd e n . L e v e n in h e t consum ptieparadijs is lekker, m aar kan ons uiteindelijk niet beschermen tegen onzekerheid over de toekom st en psychologisch ongeluk in het heden – zoals verbroken relaties, angst voor ziekte, werkloosheid of te weinig tijd voor dingen die we belangrijk vinden. Geluk in het leven lijkt vanaf een bepaald inkom en in grote mate los te staan van onze koopkracht. W e kunnen onze badkam ers luxueus in ric h te n , n ie u w e k le re n b lijv e n k o p e n , w e k u n n e n d e w e re ld ro n d - vliegen, m aar uiteindelijk kunnen deze nieuw e producten niet onze zorgen en angsten w egnem en. Daar kom t bij dat econom ische groei in rijk e la n d e n n ie t g e le id h e e ) to t g ro te re (in te r)n a tio n a le s o lid a ri- te it. Zo la n g d e klo o f tu sse n arm en rijk gro e it, zijn d e vo o rd e le n va n econom ische groei oneerlijk verdeeld.

11 H e t lijk t e r o p d a t m e e r e c o n o m is c h e g r o e i in r ijk e la n d e n z o a ls Nederland niet langer de juiste aanpak is voor een gelukkiger en duurzaam leven voor allen. Onder psychologen, gelukswetenschap- pers, beleidsm akers en econom en vindt daarom intussen een verandering in denken plaats. Overheidscom m issies in Frankrijk, Duitsland, Canada en Engeland onderzoeken de mogelijkheden om vooruitgang opnieuw te definiëren, waarbij econom ische groei ‘onttroond’ w ordt als de in d ic a t o r v o o r v o o r u it g a n g . De essays in deze bundel zijn bedoeld als kennismaking met deze nieuw e manier van denken over duurzam e vooruitgang. Het zijn geen blauw d rukken van een nieuw systeem , m aar de aanzet om een discussie over andere waarden, een andere leefstijl, en een andere econom ie uit te lokken. Duurzaam heid is een com plex begrip om dat het verschillende dingen kan betekenen. Het is een technische kw estie, een politieke en een persoonlijke. D eze essays draaien in eerste instantie om die persoonlijke inzichten. Onze hoop en ons geloof is dat een dieper begrip van de psychologische mechanismen achter ons koopgedrag er uiteindelijk aan bijdragen dat we een zinvol leven kunnen leiden, zonder dat dit ten koste van de aarde gaat. Wanneer we onze consum ptie kunnen relativeren, kan de politiek maatregelen nem en die de ‘lange term ijn’ steviger verankert in onze m aatschappij. En als het publiek en de politiek sam en een m aal een kritische m assa vorm en , dan volgt de techn iek vanzelf. Pas toen begin jaren tachtig duidelijk werd dat CFK’s scha- delijk waren voor de ozonlaag en er onder publieke druk een door de politiek afgedw ongen internationaal verbod kw am op drijf- gassen, werden bedrijven gedw ongen naar een milieuvriendelijk sub stituut te zoeken . W eten schap p elijke inzichten veran d eren persoonlijke waarden, die weer leiden tot politieke veranderingen; politieke veranderingen dwingen bedrijven tot technische innovatie die de wereld duurzam er maakt. Wij geloven dat we op twee fundamentele manieren onze econom ie moeten veranderen om haar werkelijk duurzaam te maken: we zullen onze persoonlijke waarden moeten richten op ‘doen en zijn’ in plaats van op ‘hebben en verspillen’. W e zoeken dus naar activiteiten die minder vervuilend zijn maar meer bevredigen

12 en uitdagen. Dit noem en we de ontspannen sam enleving, of het goede leven. Tegelijk zullen we de econom ie en het bedrijfsleven moeten heroriënteren op het voorzien in het goede leven voor ons allem aal. Dit noem en wij de groene econom ie, waarin individuen, lokale gem eenschappen en bedrijven de m otoren van duurzam e verandering zijn.

Liesbeth van Tongeren, Tw eede Kam erlid voor GroenLinks

13 14 1 Waarom ik Kamerlid wilde worden voor GroenLinks

Liesbeth van Tongeren

Het medialandschap wordt gedom ineerd door een inktzwart beeld. Nederland wordt overspoeld door een radicale moslimgemeen- schap die uit is op het on d erm ijnen van alles w at Ned erlan d s is, er zijn stad sw ijken vol gezinnen die van generatie op generatie werk- loos zijn, en bedrijven vertrekken en m asse naar lagelonenlanden. En als de moslims niet het probleem zijn, dan zijn het wel room s- katholieke priesters die zich aan onze kinderen vergrijpen. Elke dag dat je heelhuids thuis kom t is een wonder, want de misdaad neem t elke dag toe. Niem and voelt zich begrepen door de politiek. Doem - beelden over een kaalgekapte en leeggeviste wereld die per jaar warmer wordt, staan daarbij nog eens op de achtergrond. Daartegenover hee) de witte grachtengordelelite het piekfijn voor elkaar. De elite voelt zich Europees of kosm opolitisch, want het kenm erk van Nederlander zijn is vooral dat we nauw elijks een Nederlandse identiteit hebben. Men speelt elkaar de baantjes en de bonussen toe en is nooit ergens schuldig aan. Zeker de bankiers niet. De drukte over lastige groepen Turken en Marokkanen vindt men sterk overdreven want in hun buurt komt dat nauwelijks voor. Ze hebben veel gereisd, zijn begaan met Haïti, walvissen en het klim aat. Zolang ze maar wel mogen vliegen. Zodra je naar cijfers gaat zoeken achter dit beeld, klopt het al sn el niet m eer. Goed nieuw s kom t op je af als je ook de kleine

15 berichtjes in de krant of op internet leest. Het aantal kids dat zonder diplom a van school kom t daalt – al jaren. We kunnen drie jeugd- gevangenissen sluiten om dat er niet genoeg crim inele jongeren meer zijn om ze te vullen. We verhuren gevangenissen aan de Belgen. Elke keer stem m en er meer mensen voor de Tweede Kam er. Binnen Europa hee) Nederland één van de laagste werkloosheids- cijfers. Ook zijn er m aar vier wijken waar één niet-w esterse alloch- tone bevolkingsgroep in de m eerderheid is. In onderzoeken beschrijven de meesten van ons zich als gelukkig. Het veiligheidsge- voel van de m eeste Nederlanders neem t toe. W ereldw ijd zijn we het vierde m eest dem ocratische land op de dem ocratie-index van de VN en qua om vang de zestiende econom ie ter wereld. De groene nieuw e econom ie groeit dagelijks. Toch dom ineert het zw arte beeld en niet de nuchtere cijfers. Ons la n d h e e ) m et een aantal forse problem en te m aken, die w e kunnen oplossen als we de schouders eronder zetten. We beschrijven het halflege glas, maar niem and gaat op zoek naar de kraan. Daar staat een ander beeld tegenover, nog een vaag beeld. Je ziet het som s tussen je oogharen door, je heb t er een gevoel van en je verlangt ernaar. H et hee) e e n s o o rt le n te g e v o e l, p ril, fris , z o a ls d e eerste grassprieten. Hoe je eigenlijk zou willen dat Nederland was to e n je d a t n o g d u rfd e d ro m e n . D a t b e e ld zo e k ik en w il ik h e lp e n re a lise re n . Hoewel mensen goed te motiveren zijn vanuit angst, is het mijn diepste overtuiging dat een consequent uitgedragen positieve toekom stvisie essentieel is bij elke verand ering. G roenLinks hee) zo’n visie en zo’n positieve basishoud ing. Een sam enleving die sp eels en uitdagen d kan zijn m aar w aar de zorg voor zieken , ouderen en voor onze omgeving goed gew aarborgd is. Waar alle soorten m en sen kan sen krijgen , w aar veran tw oordelijkhed en verdeeld zijn naar draagkracht. Waar er weer tolerantie, vertrouw en en vrijheid is. Waarbij we ons thuis voelen zonder dat we de gordijnen dichttrekken en grenzen afsluiten. GroenLinks wil een gezond en groen milieu, een onderwerp wat me zeer na aan het hart ligt. Wat we keihard nodig hebben als

16 sam en leving is een sociale en groen e econ om ie. Juist nu, na de crisis, is er een kans deze groene econom ie te realiseren. De econom ie hee) in het verleden steeds door innovatie een slinger gekregen. Denk aan stoom , staal, elektriciteit, de ontdekking van kunststo2en en natuurlijk het com putertijdperk. Elke keer zag je een toenem ende groei, bedrijvigheid, werkgelegenheid en een alge- mene opleving. De enige stimulans die zich nu aandient, is groen! Gaan we als Nederland daar op tijd aan meedoen of laten we de kansen naar Denem arken, Duitsland en zelfs China gaan? Groen als econom ische aanjager hee) meer voordelen dan econom ie en werkgelegenheid alleen: we pakken ook direct de energie-, milieu- en klim aatproblem en aan. Laten we ondertussen bezuinigen op dingen die we toch al niet wilden: bepaalde militaire uitgaven, sub sidie op fossiele bran d sto2en (in Ned erlan d 4,5 m iljard per jaar), bestuurlijke drukte, megafusies en sam enw erkingskolossen in de onderwijs- en welzijnssectoren. Belangrijke beslissingen over onze sam enleving worden genom en op basis van econom ische cijfers en aannam es die maar een zeer beperkte werkelijkheid laten zien. We zijn gaan denken dat goed leven, gelukkig zijn, hetzelfde is gew orden als oude econom i- sche groei en een kleine staatsschuld. M aar als je m en sen vraagt wat ze echt belangrijk vinden dan noemen ze zekerheid, een mate van voorspelbaarheid, ruim te voor eigen initiatief, goede en betaalbare gezondheidszorg, goed onderwijs voor hun kinderen en uitzicht op een fatsoenlijke oude dag. Kortom , een positieve toekom st w aar je op kan vertrouw en. Je kunt geen krant m eer openslaan of het gaat over herstel van vertrouw en in de sam enleving. Wat is er m et vertrouw en volgens mij aan de hand? Wij zijn als samenleving nu hoger opgeleid en hebben meer toegang tot inform atie. Dus kunnen we meer vragen stellen en op betere gron d en tw ijfelen aan autoriteiten . Burgers hebben meningen, willen betrokken zijn en meepraten over problem en die ze tegenkom en. Onze eerste historische fout was dat overheden mensen destijds hinderm acht hebben gegeven in plaats van een m ate van m edeverantw oordelijkheid voor bedenken, uitvoeren, en in stand houden van concrete oplossingen. Vervolgens

17 is de m arktw erking in N ederland op het publieke terrein helem aal doorgeslagen. Alsof zorg, welzijn en onderwijs op eenzelfde wijze rendabel m oeten w orden gem aakt als een koekjesfabriek of een elektronicam ultinational. Het gevolg is dat burgers zich als klanten hebben opgesteld. We kregen kabinetten die de boodschap erin geram d hebben dat je alleen zelf verantw oordelijk bent voor je eigen leven; op de sam enleving, op solidariteit, moet je niet meer vertrouw en. De burger hee) die boodschap begrepen en is een eisende en vaak ontevreden klant gew orden. Hindermacht moet om gezet worden in samen ontwerpen en sam en veran tw oordelijk zijn. Buurtbeheerp rojecten , Eigen Kracht- conferenties en sociale denktanks zijn voorbeelden van initiatieven die met kracht verder ontwikkeld moeten worden. De burger ziet dan het klachten-, beroep- en bezwaarcircuit niet als de enige mogelijkheid en raakt betrokken bij het bedenken en uitgevoerd krijgen van de oplossingen. Elke klacht is eigenlijk een wens. Hierop zijn initiatieven te ontw ikkelen die vertrouw en herstellen, kosten besparen en betere oplossingen realiseren. Er moet een duidelijke scheiding kom en tussen publieke taken en wat we aan de markt willen overlaten. De publieke taken organi- seren , betalen en geb ruiken w e allem aal sam en ; hier zijn w e burger. Op de markt zijn we consument en is het de rol van de overheid om door weten regelgeving een fatsoenlijke ordening aan te brengen. Op die markt kunnen bijvoorbeeld coöperatieve banken, verzeke- ringen die geen w inst beogen, andere vorm en van m edezeggen - schap en w instdeling voor alle w erkn em ers zorgen voor een betere balans tegenover beursgenoteerde ondernem ingen. Het klimaatdebat moet weer gaan over het ontwerpen van oplossingen op buurt-, wijk-, stads-, provinciaal, landelijk, Europees en wereldniveau; niet alleen over hoeveel procent van Nederland nu echt onder de zeespiegel kom t te liggen. De rol en positie van wetenschappers, van deskundigen, is blijvend veranderd. Het vertrouw en in wetenschappers is aangetast. Ook hier m oet positief kritisch op worden gereageerd, met een grotere openheid en bereidheid tot gesprek. Hele goede initiatieven zijn wiki-websites

18 waar iedereen zijn twijfel en kritiek kan neerleggen en een toegan- kelijke respons krijgt. Echte en gevoelde sociale rechtsvaardigheid zijn onderdeel van mijn toekomstvisie. De meest kansarmen, de zwaksten in de sam enleving, hebben dom w eg goede en snelle hulp nodig. Zodra mensen niet meer in acute nood of crisis zitten, moet de regie over het eigen leven direct in hun handen kom en. De persoon hee) geen betutteling nodig, maar hulp om de regie over het eigen leven terug te nem en. D eze principes zijn breed toepasbaar, geven antw oord op sociale prob lem en en helpen bij het herstel van vertrouw en . Een paar jaar geleden was ik bij een I)har-bijeenkom st in Felix Meritis. Daar sprak de omstreden islamdeskundige Tariq Ramadam. Eén van de dingen die hij tegen de overwegend islam itische aanw e- zigen zei, was: ‘Kijk niet naar wat Ned erland voor jou kan doen als Marokkaanse of Turkse Nederlander, maar kijk hoe jij je talenten voor Nederland kunt inzetten nu je hier woont.’ Een tre2end m otto vond ik, ook voor m ij. Ik heb altijd veel energie, plezier en vriendschap gehaald uit het m e inzetten voor een betere w ereld. Uit een gevoel van rechtvaardigheid en een streven naar vrijheid, naar keuzem ogelijkheden en ontw ikkeling voor de m ensen waarm ee ik sam enleef. Vanuit een diepgevoelde wens onze planeet door te geven aan de volgende generatie zonder onbetaalbare milieuschuld en met intacte ecosystem en. Om de ontwikkeling naar een sociale en groene econom ie te stim uleren. Om die redenen heb ik besloten de stap te wagen en me aan te melden als kandidaat voor het Kam erlidm aatschap. Om me in te mogen zetten voor idealen van GroenLinks, die ook al heel lang de mijne zijn.

Dit artikel verscheen op Joop.nl, 1 0 a p ril 2 0 1 0 .

19 20 2 Vrienden met je to e k o m stige ze lf

We maken keuzes waar we later spijt van krijgen. Waarom doen we dat, vraagt Pepijn Vloemans zich af. En belangrijker nog: hoe voorkom en we het?

Glazen bol Heb ik volgend jaar nog werk? Wat zal ik vanavond eten? Zal mijn geliefde me blijven begeren als ik kaal word? Een groot deel van de dag leven we niet in het heden, m aar in de toekom st. W e verheugen ons op een vakantie, of m aken ons zorgen over de gevolgen van de econom ische crisis. Anticiperen op de toekom st is een unieke eigenschap in het dierenrijk: de meest verziende apen kijken maxim aal twintig minuten vooruit. Talent hebben voor dagdrom en of je zorgen m aken is één ding, wat we ermee doen is een tweede. Tot actie overgaan op basis van drom en of zorgen kost moeite. In Portnoy’s Com plaint o m s c h r ij) Philip Roth zijn neurotische vader – en daarmee eigenlijk ons alle- maal – als iemand ‘die dagelijks een bepaald zorgenquotum moest halen’. De meeste mensen maken beslissingen die vandaag com for- tabel zijn m aar lijnrecht ingaan tegen hun belangen op de lange term ijn: uitstellen van w erk, roken, drinken, ongezond eten en weinig bewegen. Opgeruimd, productief, gezond en slank door het leven gaan is het glanzende ideaal dat w e geregeld o2eren op het altaar van het heden. Waarom maken we keuzes waar we later spijt van hebben, terw ijl we weten wat goed voor ons is?

21 Bijziendheid Simpel gezegd: om dat het heden ons meer ‘waard’ is. We prijzen de waarde van de toekom st af. Dat lijkt een biologisch fenom een: de psycholoog George Ainslie toonde in 1974 aan dat duiven kiezen voor onm iddellijk een beetje eten in plaats van niet veel later een grotere portie. Beter een vogel in de hand dan tien in de lucht. Met een visuele metafoor kunnen we spreken van bijziendheid. Het ‘nu’ onttrekt het ‘later’ uit het zicht, zoals een klein café het zicht op een hoger en verder gelegen doel – bijvoorbeeld het voltooien van een stud ie, lop en van een m arathon of het schrijven van een scriptie – belem m ert. Als het café nog een eindje gaans is, hebben we het berglandschap nog goed in het vizier. Maar zodra we met onze neus voor het café staan, is het belo)evolle berglandschap aan het zicht onttrokken. Het heden is warm , er branden kaarsjes en het is er gezellig – de bergen van ‘later’ zijn koel, rationeel en cerebraal. Maar de volgende dag balen we wel dat we ons hebben laten afleiden van het verder gelegen doel. ‘Er is geen eigenschap in de menselijke natuur die fataler is voor ons gedrag dan die welke ons de voorkeur gee) aan dat wat dichtbij is boven het verre en afgelegene,’ wist de filo so o f D a v id H u m e o n s b ijn a 3 0 0 ja a r g e le d e n a l te v e rte lle n . Het emotioneel waarderen van het nu hee) ons goed gediend toen levens kort w aren en door gew eld, ziekte, of honger iedere dag je la a ts te k o n z ijn . M a a r in d e re c e n t o n ts ta n e m a a ts c h a p p ij w a a rin overvloed en levenszekerheid de norm zijn, is het slim om aan de toekom st m eer w aarde toe te kennen. Zelfbeheersing is de sleutel tot succes in een m aatschappij w aar afleiding en goedkoop genot voor iedereen beschikbaar zijn. Uit langlopend onderzoek van de Nieuw-Zeelandse psychologen Terrie Mo2itt en Avshalom Caspi blijkt dat peuters met weinig zelfbeheersing als volwassenen meer kans hebben op overgew icht, hoge bloeddruk, minder succesvolle huw elijken hebben, vaker verslaafd zijn, minder geld hebben en vaker crim ineel gedrag vertonen. De peuters m et zelfbeheersing groeiden juist op als meer tevreden, gelukkige en gezonde mensen. Het loont om beter bevriend te raken met ons toekom stige zelf. Niet alleen individuen, maar ook maatschappijen hebben baat bij collectieve rem edies tegen onze natuurlijke bijziendheid. Eind

22 negentiende eeuw werd de leerplicht ingesteld als antwoord op bijziende ouders die hun kinderen als econom ische bron gebruikten. Pensioenen werden na de Tw eede Wereldoorlog het collectieve antw oord op de bijziendheid van de burger als het gaat om sparen voor de oude dag. Sindsdien zijn andere collectieve mechanismen ontstaan om roken te weerstaan: door het verbod op roken in publieke gelegenheden, het verbieden van reclam e en het verhogen van de accijns op tabak worden individuen geholpen weerstand te bieden aan de krachtige bijziendheid die nicotine te w e e g b re n g t.

Heilige plicht Ondertussen doemt er weer een nieuwe, angstaanjagende consequentie van bijziendheid op. De donkere wolk die zich boven de mensheid sam enpakt heet klimaatverandering. Wetenschap- pers, getraind in die unieke eigenschap van de mens – het vooruit kijken – zijn het er in overw eldigende meerderheid over eens dat de aarde opw arm t door menselijk toedoen. Het lijkt mij zinvol deze waarschuwing serieus te nemen en ernaar te handelen – ook als het minder rampzalig blijkt dan voorspeld is, hebben we door te handelen toch het juiste gedaan. Waarom doen we dan in de praktijk b ijn a n iets? H e t an tw o o rd w e te n w e n u : om d a t w e em o tio n e e l bijziend zijn. Het verschil tussen wat we weten en hoe we ons daarbij voelen is cruciaal. De wetenschap kan ons nog zo waar- schuw en , m aar zolan g w e geen urgen tie voelen doen w e niets. W e zijn als alcoholisten die ied ere ochtend wakker worden en de drank afzw eren, maar rond de middag weer naar de fles grijpen. Wat zou een geschikte maatregel zijn om de waarschuwing voor klim aatverandering kracht bij te zetten? Hoe vertalen we de cere- brale taal van de wetenschap naar tastbare em oties in het heden? Een optie is geloof. In Nederland moest er welisw aar een waters- noodram p aan te pas kom en, maar sindsdien geloven we in het nut van de Deltaw erken. W e betalen fors voor het onderhoud hoew el ze ‘ergens in de toekom st’ eventueel een nieuw springtij tegenhouden. Een vage dreiging eigenlijk, maar we geloven heilig in het nut van

23 dijken. Geen politicus die dur) te bew eren dat een toekom stig sp ringtij ‘ook m aar gew oon een m en ing is’. Begin januari publiceerde Trouw ‘H e ilig e p lic h t . K le in e c a t e - chism us van het groene geloof’. De stelling van de auteurs was dat de duurzam e bew eging trekjes hee) van een geloof. Het was bedoeld als provocatie, maar in het licht van de menselijke bijziendheid lijkt een bepaald soort duurzaam geloof me zo slecht nog niet. Voordat we collectieve maatregelen kunnen nem en om klim aatverandering tegen te gaan, hebben we een em otioneel zetje nodig. Met zeesp iegelstijging, storm en en bosb rand en als oud erw etse Ap oca- ly p s , C O 2-certificaten als aflaten voor on ze zon d ige vliegreizen en schitteren d e doom sday-film s a ls m e m o ra b e le B ijb e lv e rh a le n . W a a r het de duurzam e bew eging aan ontbreekt, zijn niet de feiten, maar de levendige em oties die kunnen wedijveren met onze bijziendheid. Geloof het of niet, maar door een groene religie zouden we de toekom st een stuk scherper zien.

Dit artikel is eerder verschenen in NRC Handelsblad, 2 6 fe b ru a ri 2013 en NRC Next, 2 7 fe b ru a ri 2 0 1 3 .

24 3 Het verhaal achter de sp ullen

Pepijn Vloem ans

De afgelopen vij)ig jaar hebben we gespeeld met olie en met spullen. W e hebben daarvan genoten, het hee) de verveling verdreven. Maar nu is de consum ptiem aatschappij onze laatste horizon gew orden. ‘V a n a f h e t b e g in v a n o n z e g e s c h ie d s c h rijv in g – te ru g to t, z e g , tw eeduizend jaar voor Christus – tot het begin van de achttiende eeuw was er geen grote verandering in de levensstandaard van de gem iddelde mens die leefde in de beschaafde centra van de wereld. Op- en neergangen, zeker. Plagen, honger en oorlog. Gouden tijden tussendoor. M aar geen grote vooruitgang’, constateert John Maynard Keynes in zijn essay ‘Economische vooruitzichten voor mijn kleinkinderen’. Maar, profeteert Keynes in 1930, historische veranderingen zijn op kom st: over ‘honderd jaar’ zal de W esterse mens in al haar basisbehoe)en bevredigd zijn. Er treedt dan een tijdperk in van ‘econom ische gelukzaligheid’ w aarin w e ‘onze energie aanw enden voor niet-econom ische doeleinden’. Om dat onze instincten gevormd zijn door een strijd om het dagelijkse bestaan, zal de welvarend gew orden mens zich met iets anders moeten bezighouden. Dit vooruitzicht verontrustte Keynes. Zoals Nietzsche en Dostojevski zich afvroegen wat er van de mens terecht moest komen zonder God, zo vraagt Keynes zich bezorgd af wat de mensheid zal gaan doen wanneer zij niet meer in het zweet des aanschijns werkt voor het naakte bestaan.

25 Verm aak en verveling Als wij hier ons tot Nederland beperken, kunnen wij conclu- deren: niet meer op het Christen-Dem ocratisch Appel en de Partij van de Arbeid stem m en. Als we niet langer geloven in christelijke beginselen en de arbeidersklasse verdwenen is, verwachten wij door de politiek geam useerd te worden. Ook het uitbrengen van een stem op Wilders, en het zien spartelen van Cohen, is een vorm van verm aak. Stem m en in je eigen belang betekent nu ook: stem m en op spektakel. Keyn es zag het goed : de m en s die niet langer vecht voor haar bestaan, m oet vechten tegen de verveling. Het kopen van spullen, of het fantaseren erover, zijn krachtige wapens gebleken in de strijd tegen de verveling. Reclame speelt in op onze verlangens, perverteert deze misschien, wakkert deze aan to t ho o gten die w ij niet altijd als prettig ervaren . Een verlan gen koesteren naar de volgende generatie iPhones is echter nog altijd aangenam er dan niets hopen. Ik ben niet im m uun gew eest voor dergelijke verlangens. M ijn middelbareschooltijd werd beheerst door hebzucht naar technologie en kleding. Ik volgde nauw gezet de ontw ikkelingen op het gebied van harde schijven, videokaarten, monitoren en proces- soren . Zakgeld en m inim um loon stak ik in kled ing w aar krokod illen en ruiters prom inent op figureerden.

Tijd besparen én verbruiken Zijn deze instincten nog intact? Ik besluit opnieuw poolshoogte van m ijn verlangens te nem en. En daarvoor beginnen we bij de Mediamarkt, naast de Amsterdam ArenA. Het is er kalm op woensdagavond, ik zou haast zeggen: sereen. Systeem plafonds, gestapelde kartonnen verpakkingen en vreem d afgeronde prijzen wekken de indruk dat we hier geen dief van onze portem onnee hoeven te zijn. ‘Jij staat centraal in jouw leven. Het gaat om jou’, staat er naast een Sam sung Sm art TV, ‘Sm art your Life!’ D e vraag dient zich aan of w e deze tekst een diepere sociologi- sche lading m oeten toekennen, zoals een hand over hand toene- mend narcisme, of afnemend politiek engagement. Ik besluit deze vraag voor m e uit te schuiven.

26 Door de Mediam arkt lopen is een om m etje maken door de geschiedenis van de vrije tijd. Want de Mediam arkt verkoopt tw ee typen apparaten: tijdbesparende en tijdverbruikende. O nder het eerste type rekenen we de wasm achine, de stofzuiger en de magne- tron, de toekom stm achines w aarvan Keynes voorspelde dat zij ons zoud en verlossen van routineklussen. Zoals de akker en het paard de jager en verzam elaar bevrijdden, zoals olie en de tractor weer het paard in vrijheid stelden, zo bezorgde de condensdroger ons de vrije tijd. En die tijd zijn we gaan besteden aan het kijken naar televisie en het aanrom m elen m et cam era’s en com puters. Dit tw eede typ e ap paraten – dat niet alleen sensorische verstrooiing bied t, maar ook de belo)e van een creatiever, rijker, spannender en geva- riee rd e r be sta a n – ke n t ee n aa n zien lijk rijke re so rte rin g . Als ik de Mediam arkt weer uitloop, merk ik dat de meeste producten zich aan me hebben opgedrongen, maar dat de opw in- ding uitblij). Mijn liefde voor technologie is bekoeld, mom enteel associeer ik reusachtige platte televisies met morsige mannen. Misschien blij) de opwinding vooral uit wegens een rijper morbide fantasieleven: ik kan m e opm erkelijk levendig voorstellen hoe de apparaten een maand na aankoop afgedankt in een hoek liggen. Vroeger deed het onversneden verlangen naar het laatste van het laatste dergelijke overw egingen verbleken.

De bestrijding van de leegte ‘L o s v a n e lk a a r z ijn d in g e n n o d ig , s a m e n z ijn z e e e n w ild b e e s t’, zegt de Judith de Leeuw in de aanbevelensw aardige docum entaire Overal Spullen, ‘ik ben nu de m anager van spullen.’ D e Leeuw telde de spullen die ze met haar vriend en kind bezat. Ze deed dit door ze in een loods uit te stallen. Er w as een grote loods voor nodig: D e Leeuw telde 15.732 objecten. Want de grootste dromen draaien nog altijd om bezit. Dat we al 15.732 spullen hebben, doet daar niets aan af. De televisie en de com puter zijn tw ee krachtige tijdverbruikende m achines, de sp rookjes die ze on s vertellen zijn kleurrijk en divers, m aar ze zijn te vluchtig om ons duurzaam te biologeren. Anders waren de

27 consum ptieve verlangens van de Nederlander na de aanschaf van televisie en com puter snel verdord. Het verrichten van een transactie prikkelt de fantasie. Som m ige mensen hebben krachtiger prikkels nodig dan anderen. Het kopen van een luxe zonnebril is ook altijd het kopen van onbezorgdheid, van de belo)e dat geluk gerealiseerd kan worden in het hier en nu. De luxe zonnebril beloo) tijdelijke ontstijging van het doorsnee mensdom en verschilt daarmee niet veel van het kijken naar films waarbij we ons krachtig identificeren met de protagonist. Ik bezit tw ee luxe zonnebrillen. Het kopen van spullen kan ook uitstekend dienst doen als surro- gaat voor ervaringen. Bij mensen die weleens iets lezen, kan het aanscha2en van een boek de belo)e van kennis geven. Ook het aanscha2en van keukenapparatuur door mensen met een druk leven leidt niet noodzakelijk tot een verhoogde culinaire activiteit in de keuken. Het kopen van een pastam achine kost beduidend minder moeite dan het maken van verse pasta, de impliciete belo)e van Italiaans geluk kan al gerealiseerd worden door het overhan- digen van geld. De pastam achine is een aanschafbare droom . Door spullen te kopen kunnen we in een korter tijdbestek meer ervaringen kwijt. En hoe meer ervaringen, hoe minder leegte we ervaren. De bestrijding van leegte mag wel wat kosten.

‘K lanten w illen authentieke verkopers.’ In het B ijenkorfcafé spreek ik P im van den B erg. H ij verzam elde meer dan één miljoen beelden van winkels over de hele wereld en noem t zichzelf ‘straatoloog’. Het Bijenkorfcafé ziet uit op het beurs- plein. ‘Kopen is em otie’, zegt hij, ‘het is een sam enspel van al je zintuigen: reuk, zicht, gevoel, gehoor. Breng dat allem aal sam en en je k rijg t e e n p o s itie v e s te m m in g . Ik b e n n e t te ru g u it L o n d e n , d a a r is een Selfridge’s geopend met vierduizend vierkante meter aan winkeloppervlakte voor schoenen! Vrouwen kopen altijd schoenen! Bij al hun kleren horen andere schoenen, dus moeten ze altijd nieuw e schoenen hebben.’ Arthur Schopenhauer schrij) in D e W e r e ld als Wil en Voorstelling: ‘E lk e v e rv u ld e w e n s m a a k t im m e rs d a d e lijk p la a ts v o o r e e n n ie u w e ;

28 die oude wens is dan ook een reeds geconstateerd, de nieuw e een nog niet ingezien abuis.’ Schopenhauer trekt de conclusie dat we de wil moeten doven, onze wensen moeten uitbannen; Van den Bergs beroep bestaat er uit steeds nieuw e wensen aan te wakkeren. ‘K o m ’, z e g t h ij, ‘ik w il je ie ts la te n z ie n .’ W e b e w e g e n o n s d o o r d e Bijenkorf. Hij houdt vaak halt en zegt dingen als: ‘Er valt nog zoveel te w in n e n ’, en ‘zie je d ie ve rk o o p ste r? H o e ze kijk t? Z ie je h o e authentiek ze is? Authenticiteit is goed. Klanten willen authentieke verkopers.’ Pim van den Berg zelf is ook authentiek. Na tien minuten legt hij een arm om me heen, alsof hij een zw aar bevochten wijsheid met me wil delen. Ik ervaar dit niet als onprettig. Hij zegt: ‘Dat winkelen bij de Am sterdam ArenA van jou, dat vind ik maar niets. Die megalo- mane architectuur, verschrikkelijk! Mensen komen daar alleen maar om voor een dubbeltje op de eerste rang te mogen zitten. Het is een paradox, door de week kopen we bij Aldi, in het weekeinde gaan we ons zelf verwennen bij de fijne winkeltjes in de negen straatjes, dan mag het wat kosten...’ ‘D e c y c lu s v a n d e s e iz o e n e n ’, z e g t h ij, ‘m o e t je e e n s o p le tte n w a t hier nu het them a is. Het is nu januari, na de kerst is de opm aak van de slaapkam er aan de beurt. Je moet die onrust blijven voeden! Het verlangen aanw akkeren! Je m oet m ensen altijd iets laten m issen, dan blijven ze terugkom en.’

‘Je koopt een verhaal.’ We lopen de Louis Vuittonwinkel binnen. Bij Louis Vuitton denk ik a a n C h in e z e n , nouveaux riches e n S lo t e r v a a r t ; e ig e n lijk a a n ie d e re e n d ie lu id e n d u id e lijk w e e ld e w il c o m m u n ic e re n a a n d e medemens. Maar volgens Van den Berg nemen we ook deel aan een beleving van formaat. ‘De aanlichting bepaalt zestig procent van de em otionele belevenis’, fluistert hij tegen me, terw ijl we naar twee donkerbruine lederen tassen kijken, ‘dit is aanlichting van wereld- fo rm a a t.’ In m ijn ooghoeken zie ik een m an in pak naderen. D e m an stelt zich voor als de m anager, hij kom t poolshoogte nem en. Hij is niet onvriendelijk. ‘We zien de Louis Vuittonw inkel als een stukje dienst-

29 verlening’, zegt de m anager, die oorspronkelijk uit het hotelwezen kom t, wanneer ik de aard van m ijn bezoek uit de doeken doe. Van den Berg com plimenteert hem met de aanlichting. De manager glim t. ‘Retail is detail’, z e g t h ij t r o t s . Ik vraag hem w aarom ik een Louis Vuittontas zou m oeten aanscha2en. ‘Je koopt een verhaal. Dat verhaal vertellen we consis- tent. In 1888 w erd het beroem de Louis Vuittonpatroon ontw orpen. Mijnheer Vuitton ontwierp toen alles voor de reizende bourgeoisie. Dat verhaal koop je dus, een stukje geschiedenis eigenlijk.’ Dus daarom zien we die tassen altijd terugkom en op de meest onw aar- schijnlijke locaties, zoals op de achterban k van een taxi naast Gorbatsjov, of op een Afrikaanse steiger naast Angelina Jolie.

‘Een erfstuk eigenlijk’ Van den Berg en ik verplaatsen ons naar Herm ès. Ik sla er een brochure open, waarin am bachtslieden staan afgebeeld. ‘Why are we in this world, if not to work, together, to enhance its beauty?’ s n o rt de begeleidende tekst. Hermès brengt geen logo’s aan op zijn producten, het vertellen van verhalen is hier van strategisch belang. Een verkoper nadert. Ik pak een tas op. ‘Deze tas bevat vier werkdagen’, zegt hij, ‘u moet zich deze tas voorstellen als een fami- lieb ezit d at generaties m eegaat, een erfstuk eigenlijk.’ Ik inform eer naar de aard van de clientèle. De verkoper zegt: ‘Wij draaien geen muziek en eerbiedigen geen feestdagen, wij laten onze klanten, eh, mensen die bij ons huis komen, helemaal in hun waarde.’ Het hum anism e ziet zich in deze barre tijden tenm inste verzekerd van kapitalistische steun. Ik pak een trui op, w at d e verkop er een b eetje lijkt te veront- ru ste n . ‘D e ze tru i va n ka sjm ier is ge b re id do o r Ita liaa n se om a ’s’, ze g t hij. Ik inform eer naar de prijs, terwijl ik het breiwerk langzaam terug plaats. ‘Ongeveer 3000 euro – maar het zijn speciaal geselecteerde om a’s. De allerbeste uit Italië’, verklaart hij. Ik bespeur een gebrek aan vertrouw en in mijn koopkracht. ‘De fam ilie Herm ès stelt het op prijs dat zoveel mogelijk in Frankrijk, of tenm inste in Europa, vervaardigd wordt’, concludeert de verkoper zijn verhaal.

30 Vroeger was iets pas interessant als het van ver kw am . Maar wanneer iedereen zijn goederen betrekt uit het Verre Oosten, dienen nieuw e wijzen van onderscheid aangebracht te worden.

Homo consumens Sinds het ontstaan van de consum ptiem aatschappij zijn er veel kritieken op gelanceerd. Weinige hebben doel getro2en. Thorstein Veblen en Keynes deelden de zorg dat conspicuous consum ption – het bezit van dure spullen dient alleen maar om anderen de ogen uit te steken – de drijfveer van consum ptie zou worden. J.K. Galbraith schrij) in The A,luent Society (1 9 5 8 ) d a t h e t creëren van behoe)en door m iddel van reclam e onderdeel is gew orden van het productieproces. Hij voorspelt dat in welvarende sam en levingen reclam e steed s belan grijker zal w orden om on s nieuw e verlangens aan te praten en zo aan het kopen te houden. Het creëren van behoe)en zal even belangrijk worden als het produceren van consum ptiegoederen. Herbert Marcuse, een discipel van de Frankfurter Schule, g a a t in One Dimensional Man (1 9 6 4 ) e e n s ta p v e r d e r. ‘E e n c o m fo r ta b e l, zach te, red elijke, dem o cratisch e on vrijheid hee) in de geavan- ceerde industriële beschaving de overhand’, schrij) hij. Het individu verliest zijn vrijheid, zijn m enselijkheid, om dat het aan een syste- matische indoctrinatie van reclameboodschappen wordt onder- worpen. De critici van de consum ptiem aatschappij benadrukken dat de kopende m ens een slachto2er is van zijn drang de buren te over- tre 2en, of van de snode verleidingstechnieken van het grootkapi- taal. H et is w aar dat m ensen zich gem akkelijk laten m anipuleren – ik la a t m ij v a n tijd to t tijd g ra a g m a n ip u le re n – m a a r d e Hom o consum ens profiteert ook van het com fort en de verstrooiing. Daar- naast tre) de consum ent de Consum entengids a a n h a a r z ijd e .

Groen consum eren De toekom st van de kritiek op de consum ptiem aatschappij zal waaien uit een andere hoek. De teneur zal niet langer zijn: onze verlangens worden gem anipuleerd, we verw orden tot m assa-

31 mensen. De teneur zal zijn: ik ben aan het genieten en ik voel me daar schuldig bij. De recente lichting critici wenst niet de consum ptie met wortel en tak uit te roeien, maar haar groen en ethisch te maken. ‘Zoals de m eesten van ons ben ik ook een consum ent m et schuldgevoel,’ schrij) Fem ke Halsem a in haar boek Geluk! Voorbij hyperconsum ptie, haast en hu0erigheid (2 0 0 8 ). W a n t h e t v le e s is zw ak: ‘De kans is aanzienlijk dat ik de eerstvolgend e zaterdag toch weer val voor mooi geëtaleerde en aantrekkelijk geprijsde kleding’, gee) Halsem a toe. Vroeger waren we zondig om dat we uit het paradijs verdreven waren, vandaag klee) ons schuld aan omdat we in het paradijs geboren zijn. We zijn veroordeeld tot onethische consum ptie, tot vervuiling. W e leven in een com fortabele cocon, wat Sloterdijk een ‘k ris ta lp a le is ’ n o e m t – e e n ‘g ig a n tis c h e o n ts p a n n in g s b ro e ik a s ’ w a a r we ons vermaken met spullen die buiten ons zicht geproduceerd worden. Soms dringen er splinters van deze boze buitenwereld door de wanden van de cocon naar binnen en worden we geconfronteerd met een fabriek van Foxconn in Shenzen waar onze iPhones gem aakt worden of met de industriële stallen waar ons vlees vandaan schijnt te kom en. Wij drinken dagelijks van een vervuilde bron: niet de reclame, maar de productieketen is het probleem. De bronnen zijn niet alleen vervuild, ze raken ook op: de olie, de soja, de m etalen, katoen – alles wat ooit goedkoop en oneindig voorhanden was zal door machtigere landen en een talrijkere wereldbevolking bevochten worden en in prijs stijgen. ‘O ndertussen schuilt er geen kw aad in het m aken van m ilde voorbereidingen op onze lotsbestem m ing, in het aanm oedigen van, en experim enteren met de kunst van het leven, evenals andere activiteiten die zin geven’, schreef Keynes als voorzichtige suggestie voor de naderende tsunam i van vrije tijd. De afgelopen vij)ig jaar hebben we gespeeld met olie en met spullen. W e hebben daar van genoten, we kunnen niet ontkennen dat het de verveling verdreven hee). De consum ptiem aatschappij is zelfs onze laatste horizon gew orden, een eind e van de geschied enis:

32 alternatieven zijn er eenvoudigw eg niet. Maar als iem and milde voorbereidingen wil tre2en voor de toekom st, dan suggereer ik: leer verhalen te vertellen, word creatief m et kurk, zoek een hobby, want de aanschaf van kant-en-klare verhalen zal een steeds hogere prijs hebben.

Dit artikel van Pepijn Vloem ans verscheen eerder in De Groene Am sterdam m er, 1 5 fe b r u a r i 2 0 1 2 .

33 34 4 Een ontspannen leven is een duurzaam leven

Een cultuur waarin iedereen minder betaald werkt, voltooit volgens Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans de em ancipatie van vrouw en, gee; meer werkzekerheid en biedt ons ook meer vrije tijd, terwijl we en passant d e a a r d e s p a r e n .

Niet lullen maar poetsen De Partij van de Arbeid en de partij voor de hardwerkende Nederlander – de VVD – hebben hun regeerakkoord gepresenteerd. Beide partijen willen dat we meer gaan werken, zodat we uit de econom ische crisis groeien. Werkende ouders met slaapgebrek en chronische stress zullen er niet van opvrolijken. Toch zullen de meesten onder ons denken dat er nu eenmaal geen alternatief is, en dus morrend instem m en. Want het lijkt zo logisch: harder werken om uit de recessie te kom en. De schouders eronder, niet lullen maar poetsen; de retoriek van de wederopbouw oefent nog altijd grote aantrekkingskracht uit op onze calvinistische instincten. Toch berust zij op verouderde econom ische inzichten. Harder werken en meer economische groei waren ooit de recepten die ons voorspoed brachten. Toch zijn het anno 2012 paardenm iddelen uit een ander tijd p e rk . W e ho e ve n he le m a a l n iet te kie ze n tu sse n ee n fin a n cië le puinhoop of nog meer werken – we kunnen ook minder g a a n werken. Onze receptuur voor deze crisis is een psychologisch advies: leef ontspannen. Dit is het mom ent om massaal minder te gaan werken en onze betaalde banen te delen. Dat is goed voor de gelijkheid van kansen voor mannen en vrouw en, de werkgelegen-

35 heid, de kw aliteit van onze levens en de leefbaarheid van onze planeet.

Kind of carrière Te beginnen m et gelijke kansen voor m annen en vrouw en. Het met veel instemming ontvangen artikel van Anne-Marie Slaughter in The Atlantic over de onm ogelijkheid van het com bineren van een topbaan en kinderen deed ook het debat in N ederland oplaaien. Het bewijst dat het feminisme ook in Nederland nog lang niet voltooid is. Het fem inism e uit de vorige eeuw hee) haar vruchten afgew orpen: vrouw en hebben en masse de universiteit en de markt overspoeld. Ze lijken mannen zelfs voorbij te streven: uit studies blijkt dat vrouw en eerder volwassen zijn en beter presteren op school. Toch w orden vrouw en per gew erkt uur niet gelijk beloon d voor hun diensten en zijn ze in Nederland nauw elijks zichtbaar in topbanen. Aan het begin van de 21ste eeuw is het fem inistische project vastgelopen. Het nastreven van de voltijdsbaan voor vrouw en hee) niet tot het gew enste e2ect geleid: échte gelijke kansen voor mannen en vrouw en. Dat hee) alles te maken met de dom inante norm van een veelei- sen d e voltijdsbaan voor m an n en en vrouw en , die Slaughter bij topfuncties constateert. D eze norm leidt nam elijk in de m eeste gevallen tot de harde keuze tussen kind en topcarrière. En in onze cultuur zijn het nu eenm aal de vrouw en die sneller zw ichten voor een kind boven een carrière. Vervolgens worden deze vrouw en verw eten dat ze ‘lui’ zijn of het ‘niet graag genoeg willen’ en genoegen nem en met ‘deeltijdsbaantjes’. De spagaat van vrouw en zal blijven bestaan zolang de vrouw m et een topbaan die succesvol kind en carrière com bineert het rolm odel is. De enige oplossing is een kortere werkweek en een cultuurom - slag van kan tooruren m achism o naar thuisw erkp lezier. Alleen een kortere en flexibelere betaalde werkw eek voor iedereen kan het fem inistische project voltooien: op het m om ent dat zow el m an als vrouw een ontspannen werkw eek hee), zijn kinderen of zorg voor een ziek fam ilielid niet langer een reden voor een van beide partijen om uren en dus carrièrekansen in te leveren. Vrouwen moeten niet

36 langer denken dat de em ancipatie uitsluitend kan kom en van de uit ijz e r g e b e ite ld e fu lltim e w e r k e n d e v r o u w d ie d e g la z e n p la fo n d s doorbreekt. Nee, de mannen zijn nu aan zet: het is de voltijds werkende man die geëmancipeerd moet worden.

Bestrijd werkloosheid met minder werken Maar waarom nu midden in een economische crisis beginnen over fem inism e? Het antwoord is simpel: minder werken is ook een bew ezen oplossing om werkloosheid te bestrijden. Ga maar na: er is op dit mom ent ongeveer 21 uur betaald werk beschikbaar per arbeidsgeschikte Nederlander. Door het bestaande werk (én de inkom ens) beter te verdelen krijgen m eer m ensen toegang tot een lonende baan. N iet dat w e voorstellen dat iedereen precies 21 uur per week gaat werken. Som m ige banen zijn nou eenm aal moeilijk te delen. Het punt dat we maken is dat het huidige niveau van welvaart bereikt wordt met een gemiddelde werkweek van 21 uur. Dat korter werken econom isch succesvol beleid is, weten we al langer: in de m eeste rijke landen zijn m ensen de afgelopen eeuw korter gaan werken. In Nederland werd de vijfdaagse werkw eek in 1960 als sluitstuk van de sociaaldem ocratische bew eging inge- voerd. Recenter bleek in Duitsland de tijdelijk ingestelde deel- tijd -W W , d e ‘Kurzarbeit’, bij autofabrikanten zo succesvol dat ze gehandhaafd bleef. Tegelijk vorm t deze econom ische crisis op paradoxale wijze een kans om de vruchten van onze productieve sam enleving te plukken: meer vrije tijd. In een cultuur leven, waarin een kortere betaalde werkweek sociaal geaccepteerd is, betekent dat we onze levens vrijer kunnen inrichten. Wanneer we uit de tredm olen stappen, houden we aan het einde van het jaar minder geld over. Daar krijgen we meer tijd voor terug, die we kunnen besteden aan dingen die we echt belangrijk vinden, zoals vrienden, fam ilie, mantelzorg, sport, cultuur, onderw ijs, vrijwilligersw erk en duizenden andere activite ite n . D e ze activite ite n sp e le n zich b u ite n d e m a rk t af, m a a r d e fin i- ëren wie wij zijn en wat wij belangrijk vinden. Het zijn precies deze activiteiten – en niet werk – die we ons op het einde van ons leven herinneren.

37 Een ontspannen leven is een duurzaam leven Ontspannen leven is ten slotte niet alleen goed voor de mens, maar ook voor het milieu. Voorlopig gaat iedere euro die wij uitgeven gepaard met de uitstoot van broeikasgassen, het gebruik van schaarse grondsto2en en zoet water, en natuur die als landbouw grond in gebruik wordt genom en. We springen tegenw oordig weliswaar per euro zuiniger om met de aarde, maar economische groei zonder enige navenante milieuvervuiling is nog niet uitge- vonden. ‘Groene groei’ is dus voorlopig nog een utopie. Een rijke sam enleving als de onze m ag dan wel glanzend schoon ogen, m aar de vieze rekening wordt elders gepresenteerd: van de roofbouw in de Am azone, waar de soja voor ons vee vandaan kom t, tot de atm osfeer waar onze CO 2 e in d ig t . O n e in d ig e g r o e i o p e e n e in d ig e planeet betekent dat we vroeg of laat tegen de lam p lopen en dat de bronnen van onze voorspoed zélf opdrogen. Uit de crisis kom en door harder te werken – en dus door meer conventionele econom i- sche groei te realiseren – is dus ook in dit op zicht een kortzichtige oplossing. Minder betaald werken en minder markt banen de weg voor lokale econom ieën waar hergebruik en een gesloten kringloop weer voorop staan, en die veel eleganter zijn ingericht dan de huidige grote industriële system en. Een ontspannen leven is dus tegelijk een stap in de richting van een duurzam e econom ie. Een cultuur waarin iedereen minder betaald werkt, voltooit de em ancipatie van vrouw en, gee) meer werkzekerheid en biedt ons ook meer vrije tijd, terwijl we en passant de aarde sparen. Minder stressen en m eer relaxen : w ie w il dat niet? De w erken d e oud ers m et chronische stress drom en er tijdens hun weinige uren slaap al stiekem van .

Dit artikel van Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans verscheen in de Volkskrant, 3 1 o k to b e r 2 0 1 2 .

38 5 Nieuwe welvaart

Het Westen moet de flexibiliteit van de Inuit krijgen wil ze de kom ende eeuw overleven. Bezit wordt minder belangrijk, betoogt Pepijn Vloem ans. ‘Onze lineaire econom ie zal circulair worden.’

In de late M iddeleeuw en bloeide in het zuidelijkste puntje van Groenland een buitenpost van de Westerse beschaving op. Noorse Vikingen bouw den tussen de fjorden en groene weiden nederzet- tingen m et kerken, koeien en een Europese cultuur. M eer dan vier- honderd jaar houdt dit precaire paradijs stand – tot de kleine ijstijd in z e t. In k o rte tijd v e rd w ijn t h e t g ra s e n v e rh o n g e re n d e V ik in g e n . Weliswaar een gevoelige klap voor het gen dat verantwoordelijk is voor roodharigheid, m aar ook een waardevolle les voor onze tijd. Waarom deze ogenschijnlijk succesvolle maatschappij plotseling in s to rt, b e s c h rij) d e A m e rik a a n s e e v o lu tio n a ir b io lo o g J a re d Diam ond in Ondergang (2 0 0 5 ). H e t w a s n ie t d e strijd m e t d e In u it e n ook niet het afkoelende klimaat dat de Vikingen uiteindelijk de das om deed: het waren de rigide culturele waarden die het volk ervan weerhielden zich aan te passen aan nieuwe omstandigheden. De Vikingen weigerden te leren van de flexibele Inuit. Die vingen gew oon vis als ze honger hadden. De Vikingen moesten daar niets van weten. Terw ijl de kustw ateren bulkten van het zeeleven, werden er bij opgravingen maar een paar visgraten teruggevonden. Het lot van de koppige Vikingen is een prachtige parabel voor onze tijd. Wij houden er een waarde op na die de kom ende tien jaar onder enorm e druk kom t te staan: materiële econom ische groei. De Vikingen zagen hun veestapel en groene weiden plotseling slinken;

39 wij zien er de komende tien jaar op aarde bijna een miljard mensen bij kom en. Tegelijkertijd verdubbelen de econom ieën van China, India, Zuid-Am erika en Afrika in om vang. H et w ordt vechten om olie en water en dringen om land. Met de Vikingen in ons achterhoofd moeten we ons afvragen: hoe gaan we daar mee om? Vroeger dachten we nog dat de Am erikanen rijk waren. Nu weten we wel beter. Ze hebben hun land namelijk achterlijk ingericht. Ze denken dat ze vrij zijn door de uiterst vrije markt; in de praktijk zijn ze door slechte overheidsp lanning slaaf van goed kop e olie gew orden. Het machtigste (en duurste) leger ter wereld staat dag en nacht paraat om de aanvoer van energie te garanderen. En dat alle- maal omdat het verhaal dat de Amerikanen graag over zichzelf vertellen draait om individuele vrijheid en bezit. Het is de rom antiek van het wilde westen. De Vikingen hadden hun koeien, de Am erikanen hun auto’s. Daarom mag de overheid geen belasting he2en op benzine of eisen stellen aan de e2iciëntie van auto’s. Deze indivi- dualistische, materialistische waarden hebben de Am erikanen enorm e huizen met gazonnetjes in wijken buiten de stadscentra opgeleverd. Maar die huizen zijn alleen te bereiken per auto. Het is geen toeval dat de kredietcrisis begon in het najaar van 2008. Door de piekende olieprijs in de zom er van hetzelfde jaar (147 dollar per vat) werd woon-w erkverkeer plotseling zo duur dat de waarde van huizen in de verst gelegen buitenw ijken begon te dalen. Leningen konden niet m eer worden afgelost. De rest is geschiedenis. Vergelijk dit met Nederland. Bezie de zegeningen van onze infrastructuur. De m eeste Ned erlan d ers vind en de fiets en de trein norm ale transportm iddelen. Ons netwerk van fietspaden behoort to t d e b e ste ter w e re ld . W a t ee n rijk d o m . E n d ie rijk d o m h e e ) alle s te m aken m et onze w aarden: fietsen is oké. D ie w aarden hebben de grootschalige aanleg van fietspaden mogelijk gem aakt. Die fietspaden op hun beurt versterken weer de waarden die we er op nahouden – dat fietsen norm aal is. Precies de om gekeerde situatie van Am erika. Hier lijken de Am erikanen op de Vikingen en de Neder- landers op de flexibele Inuit. W ij halen onze neus niet op voor de ‘arm oedige’ transportm iddelen zoals de trein en de fiets.

40 Maar met meer fietspaden zijn we er nog lang niet in een eeuw waarin grondsto2en niet langer goedkoop en oneindig beschikbaar zijn. Onze lineaire econom ie zal circulair worden. In een lineaire econom ie delven we grondsto2en, gebruiken deze en dum pen het afval. Neem de staafm ixer. Een Chinese fabrikant maakt het appa- raat, w ij kopen het. N a een paar jaar brandt het elektrom otortje door. De staafmixer gaat in de afvalbak. De grondsto2en – plastic en metaal – worden waardeloos. Eeuwig zonde! Dit gebeurt overal om ons heen, zo hebben we de econom ie ingericht. Het beperkt voorradige fosfor – noodzakelijk voor onze enorme landbouw industrie – sp oelt door de riolering w eg in zee. Zeldzam e aardm etalen uit gadgets en telefoons verdw ijnen bij het afval. In een circulaire econom ie zal het niet langer gaan om dingen bezitten, maar om gebruik maken van diensten. Eigendom verschui) van de consum ent naar de producent. De groene loten van een lichte, circulaire econom ie zijn er al. Het bedrijfje Car2go biedt zonder gedoe het gebruik van elektrische Sm arts aan. Niet het verbruiken, m aar het gebruiken staat voorop. In de lichte econom ie is m in d e r m e e r. E e n a u to k a n n a m e lijk o o k e e n la s t z ijn – d e n k a a n wegenbelasting, parkeren, keuringen, reparaties. Dit raakt aan een tw eede ontw ikkeling: een verschuiving van w aarden. Rijkdom wordt steeds meer een kwalitatieve ervaring. Niet te hebben maar te ervaren is het nieuw e credo. D e w ereldw ijde m arkt voor video - sp ellen passeerde recen t die van film s. AirB n B laat m en sen in elkaars huis overnachten, op Marktplaats is het iedere dag Konin- ginnedag en is alles tweedehands bij elkaar te scharrelen. De Vikingen hechtten tot de laatste snik aan hun koeien. Op soortgelijke w ijze m aken on ze m aterialistische w aarden on s kw etsbaar voor de nieuw e magere tijden. Kijk maar naar de arm e Ameri- kanen. Ze zitten gevangen in een infrastructuur die gebouw d werd toen olie goedkoop w as. Zo bezien is de w elvaart in N ederland ook precair. De haven van Rotterdam , de luchthaven Schiphol, de chem ische industrie en onze olie-intensieve landen tuinbouw : allem aal kw etsbaar in een tijdperk van dure olie. Jared Diam ond eindigt Ondergang met een positieve noot. Wij bezitten, schrij) hij, een cruciaal gereedschap dat de Vikingen niet

41 hadden: zelfkennis. Dit stelt ons in staat om voorbereidingen te tre 2e n vo o r ee n lich te eco n o m ie w a a rin n iet m a te rië le , m a a r d e psychologische groei centraal staat. De groei van ervaring, geestelijke ontplooiing, leren en sporten kan nam elijk oneindig doorgaan. Wie deze waarden nu al omarmt, zal minder bezitten (en meer delen) niet als ram p maar als zegen ervaren. En net als de Inuit zich flexibel aan de om standigheden aanpassen. Voor hardnekkig m ate - rialistisch e cu ltu re n m e t rigid e cu ltu re le w a a rd e n – m e t als extreem ste exponent de Am erikaanse – kan de eenentw intigste eeuw wel eens een verschrikking worden.

Dit essay verscheen eerder in NRC Next, 1 7 s e p te m b e r 2 0 1 2 .

42 6 We groeien ons arm

Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans

Onze kwaliteit van leven houdt al geruime tijd geen gelijke tred meer met de groei van ons nationaal inkomen. We moeten exacter gaan nadenken over wat we onder ‘groei’ verstaan. Bewoners van de Com ponistenbuurt, de rijkste villawijk van Rotterdam , hadden er geen rekening mee gehouden toen ze in 2010 massaal VVD stemden. Toch komt er dankzij minister Schultz van Haegen uitgerekend in hun achtertuin, het Lage Bergse Bos, een zeven m eter hoge tunnel die de A13 en A16 zal verb ind en. Deze nieuwe snelweg is een voorbeeld van econom ische groei in Nederland aan het begin van de 21ste eeuw. De aanleg biedt werkgelegenheid en zal deels terugverdiend worden door tolhe2ing. Meer automobilisten zullen sneller op de plaats van bestemming kom en. Maar is dit nog wel echte groei? In de woorden van een teleurgesteld lid van de bew onersvereniging: ‘Ik ben ook voor m eer sn elw egen . M aar niet ten koste van dit prachtige recreatiegeb ied .’

Schaduw zijde van onze groei Bijna zeventien miljoen Nederlanders wonen op een kluitje. Zo worden we misschien wel eerder dan enig ander land geconfronteerd m et de schaduw zijde van onze groei. D e snelw eg is een onm is- bare publieke voorziening, maar ergens hee) de snelweg zichzelf in g e h a a ld . W ille n w e m e e r a s fa lt, d a n z u lle n w e n a tu u r, s tilte e n schoonheid m oeten inleveren. Zodra we groei breder opvatten dan wat in geld kan worden uitgedrukt, staan we al een poosje stil. Tot midden jaren zeventig

43 gold in Nederland dat een toenam e van welvaart gelijk opliep met een toenam e van welzijn. De koelkast was pure vooruitgang, de koelkast kent weinig vijanden m eer. Econom ische groei was nuttig om dat hij draaide om het ‘verm ijden van pijn’: een bevrijding van ziekten, kou, slecht eten, m iserab ele huisvesting en zware arbeid. Nadat dit laaghangend fruit van de materiële vooruitgang geplukt was, trad de ‘economie des overvloeds’ in werking. Zij hee) ons voorzien van televisies, com puters, verm aak, reclam e en winkelen als tijdverdrijf. We zijn bevrijd van pijn; de ontstane leegte dem pen we met vertier. Olie-intensief vertier: volgens het Sociaal en Cultureel Planbu- reau (SCP ) groeide sinds 1974 het nationaal inkom en (gecorrigeerd voor inflatie) m et 210 procent. De leefsituatie – zoals woonkw aliteit, sociaal leven , vrije tijd en gezon d heid – van de Ned erlan d se bevolking verbeterde slechts met 13 procent. Daarbij bleef het percen- tage N ed erlan d ers d at zichzelf als ‘gelukkig tot zeer gelukkig’ beschouw t constant boven de tachtig procent zweven. Kortom : onder de kerstboom stapelen de cadeaus zich straks weer op, maar de realiteit is dat deze spullen doorgaans weinig zullen toevoegen aan ons welzijn.

Onze consumptie is niet vol te houden Terw ijl ons bezit groeit, lopen de laatste tw intig jaar alle indicatoren van biod iversiteit terug; sneller zelfs dan de w ereld b evolking aanw ast. Daarnaast leven Nederlanders drie keer boven hun ecolo- gische stand. Onze consum ptie is niet vol te houden. Varkens zijn goedkoop om dat ze gevoederd worden met soja, waar Braziliaans oerwoud voor gekapt wordt. Een groot bedrijf als Ahold begrijpt dat een duurzam e keten noodzakelijk is om ook in de toekom st winst te blijven maken. Even dw ingend zijn de veiligheidsoverwegingen. Volgens het laatste rapport van de conservatieve International Energy Agency (IE A ) is h e t tijd p e rk va n d e g o e d k o p e o lie d e fin itie f te n e in d e . D o o r opkom ende econom ieën als China en India stijgt de vraag naar olie te rw ijl d e ee n v o u d ig te exp lo ite re n o lie v e ld e n al o n td e k t zijn . O p d it moment is de Nederlandse economie sterk afhankelijk van olie.

44 Deze afhankelijkheid leidt tot onzekerheid: als de olieprijs stijgt zoals in de zom er van 2008 stagneert de econom ie en breekt onrust uit. Dit gevaar wordt ook gesignaleerd door een recente studie van het strategische kenniscentrum van de Bundeswehr. In de studie wordt geconcludeerd dat Duitsland bij een ongewijzigd beleid kw etsbaar wordt voor fluctuaties in de olieprijs en politiek afhankelijk raakt van ondem ocratische regim es. D e oplossing volgens de Bundeswehr? Onze welvaart loskoppelen van olie en investeren in zelfvoorzienende energieopw ekking. Als econom ische groei onze leefsituatie niet meer significant verbetert, deze groei ecologisch niet vol te houden is, ons kw etsbaar maakt voor prijsschokken en ons politiek afhankelijk maakt van ondem ocratische regim es, wat staat ons dan te doen?

Nadenken over groei Som m igen denken dat de oplossing ligt in het voeren van een bevolkingspolitiek. Als er minder mensen op aarde rondlopen, daalt de druk op grondsto2en vanzelf. Maar de wereldbevolking groeit door tot negen miljard halverwege deze eeuw : de mensen die (k le in -)k in d e re n g a a n k rijg e n , zijn a lle m a a l a l g e b o re n . B e v o lk in g s- groei is onverm ijdelijk. Zelfs technologie gaat ons niet redden. Ondanks dat auto’s schon er zijn gew orden , w egen ze m eer en rijden w e verder. Deze paradox van toenem ende e2iciëntie zien we overal terug: hoew el een lcd-televisie minder energie verbruikt dan een conventionele beeldbuis, zijn de schermen groter gew orden en worden er nieuw e toepassingen gevonden. H et m egascherm op station U trecht Centraal laat dit zien. Bevolkingspolitiek en technologische ontwikkelingen gaan ons dus niet voldoende helpen. We moeten econom isch exacter leren denken. Econom ie is de wetenschap van de behoe)ebevrediging. We hebben echter vergeten dat economische groei slechts kan meten wat in markttransacties tot stand komt en dus in geld is uit te drukken. In een echte econom ie moet rekening worden gehouden met indicatoren die moeilijk in geld zijn uit te drukken, maar daarom nog niet minder belangrijk zijn.

45 In een echte econom ie w ordt structureel inzichtelijk gem aakt wat er verloren gaat wanneer we nog een snelweg aanleggen: meer afhankelijkheid van olie, interen op ecologisch kapitaal, een toenam e van longziekten, het verdw ijnen van stilte en natuur in Nederland. Wanneer we deze overwegingen meenemen, merken we dat de meeste spullen uiteindelijk olie-intensieve artefacten zijn die enkel psychologische doelen dienen.

Circulaire econom ie Een echte econom ie springt zuinig om met grondsto2en. Dien- sten staan cen traal: de belasting op arb eid w ordt verlaagd , m aar vervuilers gaan betalen. Muziekles voor het hele gezin wordt goed- koper dan een tw eede auto. Arbeidsintensieve sectoren als onderwijs, wetenschap, sport, kunst en cultuur worden betaalbaarder voor iedereen. Benzine, vlees en luxegoederen worden duurder. Een echte econom ie wordt dan vanzelf circulair: we kopen geen tapijten m eer, m aar huren ze van een bedrijf dat ze w eer inneem t en hergebruikt. Dit bedrijf wordt niet gem otiveerd door goede bedoe- lingen, m aar door w inst. In een circulaire m aatschappij is recycling het beste zakenm odel, met tienduizenden nieuw e banen als gevolg. Een echte econom ie is ten slotte robuust door decentralisatie: zonnepanelen op onze daken en wind op zee m aken Nederland niet alleen minder afhankelijk van slechte olieregimes, maar beschutten ons ook tegen prijsstijgingen. De om schakeling naar een echte econom ie is geen elitaire aangelegenheid: het is net als de Deltawerken een project dat iedere N ederlander dient. H et biedt nieuw e kansen aan onderne - mers en maakt afwegingen inzichtelijk die nu verborgen blijven. Vraag het maar aan de VVD’ers uit de Com ponistenbuurt.

Dit artikel van Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans verscheen in de Volkskrant, 2 3 d e c e m b e r 2 0 1 1 .

46 7 Klimaatchaos hoort hoog op de politieke agenda thuis

Liesbeth van Tongeren

Tijdens de zom er van 2012 genoten veel Nederlanders van het warme weer. In de tuin, aan het strand, of op Lowlands. Maar het was niet alleen genieten. Hulpverleners gaven advies hoe zonne- steken te voorkom en en de organisatie van de Gay Pride m aande deelnem ers om vooral veel extra water mee te nem en. Bijna werd deze zom er het Nederlandse hitterecord aller tijden gebroken. In de zom er van 2003 hadden w e ook zo’n extreem w arm e zom er. Veel oud ere m ensen bezw eken toen aan de dod elijke hitte- golf in Europa. Elektriciteitsbedrijven kw am en in de problem en om dat het rivierwater te warm was voor de koeling van hun ouder- wetse kolencentrales. Die zomer was de heetste Europese zomer van de laatste 500 jaar. Het voorjaar 2011 was het droogste voorjaar ooit gem eten in Nederland. De staatssecretaris van Milieu riep toen zelfs op w ater te besparen door de auto niet te w assen en de tuin niet te sproeien. In maart 2012 werd Australië getro2en door de ergste overstrom ingen in 160 jaar tijd. In juni 2012 teisterde extrem e droogte de Verenigde Staten, de droogste Am erikaanse periode sind s 1956. De volled ige lijst m et w eerrecords is nog veel lan ger. Is het toeval of klimaatchaos? NASA-klimaatexpert James Hansen hee) met collega-wetenschap p ers laten zien dat toeval statistisch gezien zo goed als uitge- sloten is. Er is een duidelijk verban d tussen klim aatveran d ering en de extrem e droogte en hitte van de afgelopen decennia. In hun

47 stud ie heb b en ze gekeken naar de zom ertem p eraturen en hitte- golven sinds 1951. Hun conclusie is dat klim aatverandering zorgt voor m eer extreem weer. Gek genoeg is klimaatverandering in Nederland van de politieke agenda verdw enen. Ooit waren we als land koploper op milieu- en klim aatgebied. Logisch gezien onze lage ligging, onze kenniseconom ie en bevolkingsdichtheid. Juist Nederland is kw etsbaar voor de gevolgen van klimaatchaos. Helaas liggen we nu hopeloos achter op groene koplopers als Duitsland en Denem arken. Duurzaam heid hee) de potentie om het hart te vorm en van onze kenniseconom ie. Toch is Nederland nog steeds de grootste viespeuk van Europa. Het kabinet spreekt wel over energietransitie, maar de sluiting van de vieste kolencentrales is nog alles behalve geregeld. Het Energieak- koord doet te weinig om klim aatverandering tegen te gaan en de in het regeerakkoord vastgelegde duurzaam heidsdoelen zijn alweer naar beneden bijgesteld. Klimaatkritische partijen zoals de PVV en VVD gokken met onze sam en leving en m et on ze econ om ie door te hop en dat het uiteind e- lijk w e l m e e z a l v a lle n m e t d e k lim a a tc h a o s . H e t is o n v e ra n tw o o rd en onnodig om die gok te nem en. Financiële problem en moet je niet voor je uit schuiven in de hoop dat het wel mee zal vallen. Klimaatproblem en kun je al helem aal niet op de lange baan schuiven . Elk jaar dat w e lan ger w achten nem en de risico’s toe en stijgen de kosten als gevolg van m ilieuschad e. Hoe eerder w e om schakelen naar duurzam e energie, hoe meer het ons oplevert. Door te investeren in energiebesparing en schone energie zorgen w e ervoor dat w e nu w erkgelegenheid creëren en dat w e een im puls geven aan onze kenniseconom ie. Alleen al m et de bouw van windmolens op de Noordzee kunnen we ruim 54.000 banen creëren. Je hebt m ensen nodig om de windm olens te m aken, te plaatsen en te onderhouden. Tel daar de m ensen bij op die huizen isoleren, zonnepanelen plaatsen of werken aan het recyclen van grond- sto2en . Dan zie je dat investeren in groen e en ergie ook goed is voor onze werkgelegenheid. Maar het belangrijkste argument voor de omslag naar duurzame energie blij) het milieu. Groene maatregelen maken ons minder

48 afhankelijk van dure olie uit het Midden-Oosten en gas uit Rusland. Het zorgt voor schone lucht, een gezonde leefom geving en het staat aan de basis van de aanpak voor de klimaatverandering. Als we vandaag de omslag maken naar zon-, wind- en water- kracht, dan hebben we straks geen olie en kolen meer nodig. Het nieuw e kabinet moet prioriteit geven aan het vergroenen van de econom ie. Burgers willen wel en het groene bedrijfsleven staat te trappelen. W aar w achten w e nog op? H et klim aat verandert al, nu de politiek nog.

Dit artikel verscheen op Joop.nl, 2 4 a u g u s tu s 2 0 1 2 .

49 50 8 Geen Iraanse olie maar Hollandse zon en wind

Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans

Rutte hee) gelijk: Nederland is een kolen-, gas- en olieland. We zijn afhankelijk van de grillen van dictators en gevoelig voor prijsschom - melingen op de wereldmarkt in fossiele brandsto2en. Alleen door voorrang te geven aan Hollandse zon, wind, aardw arm te en energiebesparing boven buitenlandse olie, blij) Nederland een sterk en onafhankelijk land. ‘V e rv e le n d ’, n o e m d e M a x im e V e rh a g e n d e o p lo p e n d e p rijs v a n benzine. ‘Koop een zuinigere auto’, raadde Jan Kees de Jager automobilisten aan. Toen werd het stil, en dat is opmerkelijk. Als de prijs van benzine tijdens een wereldw ijde recessie tot Q 1,80 is opge- lopen, is dat niet vervelend, m aar raakt het aan ons nationaal belang. Want de hoge prijs aan de pom p kondigt een nieuw e realiteit aan: perm anente schaarste door de w ereldw ijde vraag naar energie. ‘H e t tijd p e rk v a n d e g o e d k o p e e n e rg ie is v o o rb ij’, m e ld d e h e t International Energy Agency vorig jaar. D at is pas echt vervelend. Politici wordt vaak verweten dat ze uitsluitend op incidenten reageren en pas handelen als een ram p zich al voltrokken hee). Zo kw am de kredietcrisis joehoe roepend en met z’n arm en maaiend op ons af – maar werd ze genegeerd omdat het een onw enselijk verhaal was. Dat het tijdperk van goedkope energie voorbij is, is o o k een onw enselijk verhaal. Toch is het de moeite waard om verteld te worden.

51 Nederlands aardgas leverde de schatkist de afgelopen decennia miljarden euro’s op. Gas verwarmt onze huizen, kassen en kantoren, en levert elektriciteit. Schiphol en Rotterdam , maar ook onze chem iesector, bloeiden op dankzij goedkope en ruim voorradige im p o rt v a n o lie . A a n d it tijd p e rk k o m t e e n e in d e : h e t N e d e rla n d s g a s raakt op en geïm porteerde olie is niet langer goedkoop. D at w e dan niet langer vrij en onverveerd, maar politiek afhankelijk zijn van energie-exporterende landen, wist Mark Rutte vier jaar geleden al: ‘Aangezien onze gasbel op zijn laatste benen loopt, zijn w ij op term ijn voor onze energie geheel afhankelijk van landen als China, Rusland en Iran. Het lijkt mij niet verstandig om ons politiek uit te leveren aan dit soort regim es.’ Rutte hee) gelijk: Nederland is een kolen-, gas- en olieland. We zijn afhankelijk van de grillen van dictators en gevoelig voor prijsschom m elingen op de w ereldm arkt in fossiele bran d sto2en . Deze winter sloot Rusland weer de gaskraan naar Europa af; Iran dreigt met een boycot van olie.

Geopolitieke patronen Bovenstaande incidenten zijn de exponenten van twee onloo- chenbare geopolitieke patronen: aan de ene kant een groeiende, rijke re w e re ld b e vo lkin g , aa n de an d e re ka n t he t ein d e va n m a k k e- lijk w inbaar olie en gas. Kom en deze patronen sam en – en dat lijken ze sind s het begin van de eenentw intigste eeuw te doen – dan leidt dit tot permanent hogere prijzen én meer strijd om schaarse grond- sto2en. Niem and kan ons garanderen dat de olieschokken zoals we die in de zom er van 2008 meem aakten (de prijs van olie steeg toen to t 14 7 d o lla r) in d e to e k o m st u itg e slo te n zijn . N ie m a n d ka n o n s garanderen dat vertrouw en op een stabiele prijs en aanvoer van fossiele energie d e grootste zekerheid b ied t. R esultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekom st. Dat is de andere les die w e in 2008 geleerd hebben.

Garantie De enige garantie voor de toekom st is een echte Green Deal. Door voorrang te geven aan Hollandse zon, wind, aardwarmte en

52 energiebesparing boven buitenlandse olie, blij) Nederland een sterk en on afhan kelijk lan d . Een echte Green Deal draagt bij aan onze welvaart omdat het de energiezekerheid vergroot en de risico’s van energieschokken spreidt. Anticiperen op perm anent schaarse grondsto2en is geen zw everig ideaal. De Ned erland se econom ie houd t niet van prijsschokken – de olieboycot van de OP EC in het najaar van 1973 en de stijging van de oliep rijs in de zom er van 2008 leidd en beide tot een recessie. O nderzoek van de U niversiteit van Californië hee) aa n g e- toond dat oplopende olieprijzen in Am erika de laatste vij)ig ja a r onveranderlijk econom ische teruggang inleidden. Hoe houden deze tw e e ve rb a n d m e t elk a a r? D a t is sim p e l: he t ge ld d a t aa n d e im p o rt van olie en gas wordt uitgeven, kom t nooit m eer terug. Geld dat we uitgeven aan de pom p, kunnen we niet meer besteden in het restaurant om de hoek. H et geld verdw ijnt in de schatkist van R usland, Ira n o f C h in a .

Fossiele subsidies Dit is geen wisselgeld. Nederland gebruikt bijna 200 miljoen vaten olie per jaar – dat zijn zo’n 17,5 m iljard euro’s die dictators, legers en hun geheim e diensten financieren. Tegelijk subsidieert de Nederlandse overheid de fossiele sector nog eens met 5,8 miljard euro. Via allerlei regelingen worden de grootverbruikers en produ- centen van fossiele energie bevoordeeld ten opzichte van gew one consum enten en groene entrepreneurs, berekende CE Del). Een gem iddeld gezin is zevenhonderd euro per jaar kw ijt aan deze fo s s ie le su b s id ie s . Fossiele energie m aakt ons dus arm er en levert ons uit aan onw enselijke regimes en een onvoorspelbare oliem arkt. Een echte Green Deal maakt een einde aan de privileges van de fossiele industrie en biedt nieuw e kansen voor duurzam e onderne - mers. Want lokale energie levert niet alleen zekerheid, ze levert ook nieuw e lokale banen op – van monteurs tot o,shore-in g e n ie u rs e n onderzoekers in schone energie. Deze schone banen zullen nodig blijven zolang duurzam e energie op grote schaal in Nederland wordt toegepast. Het zullen de banen van de toekomst zijn.

53 Er is nóg een kant van een echte Green Deal die zelden wordt opgem erkt: het gezam enlijk publiek project kan ons als volk weer verbinden. W e zijn trots op onze Deltaw erken en euforisch over een Elfstedentocht die niet eens doorging. Een echte Green Deal kan dezelfde sentimenten mobiliseren. De keuze tussen verdelen en vervuilen of sam en bouw en aan een schoon en energieveilig Neder- la n d is e e n lo g is c h e . Eenvoudig zal het niet zijn, maar mogelijk is het wel. De Duitsers gingen ons twaalf jaar geleden al voor met de succesvolle wet op hernieuw bare energie. De Duitse Groenen zorgden er met deze wet voor dat particulieren een adequate vergoeding ontvangen voor elektriciteit die met windm olens en zonnepanelen wordt opgew ekt – tot tw intig jaar in de toekom st. Het is een ongekend succes: gem iddeld wekt een Duitser al vij)ig keer zoveel zonne-energie op als een Nederlander. Je kunt de stijgende olieprijs vervelend noem en, je kunt energie- schaarste een onw enselijk verhaal vinden – m aar daarm ee verdw ijnen ze nog niet. Ieder jaar dat we langer afhankelijk blijven van olie verspillen we geld dat we beter kunnen investeren – bijvoorbeeld in de echte Green Deal die Nederland zeker maakt van energie en ons voorbereidt op de toekom st. En die autom obilist? Die zal het niet vervelend vinden om z’n auto vol te gooien voor tien euro aan groene stroom .

Dit artikel van Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans verscheen in de Volkskrant, 2 m a a rt 2 0 1 2 .

54 9 Belasten lokale stroom is nuts

In plaats van het scheppen van een stabiel investeringsklim aat voor lokale en schone energie, schui; het kabinet duidelijke wetgeving over saldering voor zich uit. Het huidige belasting- stelsel rem t tech n ologisch e inn ovatie en houd t en ergie duur, kw etsbaar en vies, betogen Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans.

‘N e d e rla n d z e t in o p e e n a m b itie u s in te rn a tio n a a l k lim a a tb e le id ,’ ston d te lezen in het regeerakkoord van VVD en Pvd A. ‘Het klein- schalig, duurzaam op w ekken van (zon n e-)en ergie (...) w ordt fiscaal gestim uleerd.’ Was het maar waar. In plaats van een stabiel investeringsklim aat voor schone en lokale energie te scheppen, schui) dit kabinet een beslissing over decentrale energieopw ekking voor zich uit en handhaa) daarm ee de fossiele status quo. Terwijl de grootverbruikers van elektriciteit vrijgesteld zijn van energiebelasting, blij) de consum ent die zich in zon- of windcoöperaties wil vere- nigen gew oon belasting betalen op zelf opgew ekte stroom . Toch is het niet zo m oeilijk lokale initiatieven subsidieloos te stim uleren . M et een kleine w ijziging in de w etgeving kun n en lokale energiecoöperaties direct aan de slag. Hoe? Sim pel: door saldering – het terugleveren aan het net van zelf opgew ekte elektriciteit – ook voor coöperaties m ogelijk te m aken. Sam en opgew ekte elektriciteit die de leden van een coöperatie niet direct nodig hebben, strepen ze w eg tegen stroom van het net. Salderen is nu alleen m ogelijk voor eigenaren van zonnepanelen m et een eigen dak. Zij betalen

55 belasting noch BTW op energie die ze zelf produceren. Net zoals je ook geen BTW of belasting betaalt op sla en tom aten die je in je eigen tuin kweekt. Sim pel en rechtvaardig. Maar alle andere Neder- landers – bijvoorbeeld de bew oners van een flat zoals ondergete - kenden – m oeten bijna tw aalf cent energiebelasting per kW h afre- kenen over de stroom die hen via het net bereikt – ook al is deze stroom opgew ekt door zelf betaalde zonnepanelen op het dak van een vereniging van eigenaren. Uit onderzoek van Ecofys blijkt dat salderen voor coöperaties de in v e s te rin g e n in z o n n e p a n e le n d rie to t v ie r ja a r te ru g b re n g t, waarmee een energierevolutie van Duitse proporties in zicht komt. Maar dit kabinet schui) ondanks de afspraak in het regeerakkoord een besluit over salderen voor coöperaties voor zich uit. Zo blij) het onlogische en onrechtvaardige onderscheid in belastingtarieven tussen burgers en grootverbruikers in stand. M ocht er w el een besluit kom en, dan beloo) dat volgens bronnen ook niet veel goeds: zoals de plannen er nu uitzien, mag salderen als coöperatie straks alleen binn en het viercijferige postcod egeb ied en tegen een ie ts v e rla a g d b e la s tin g ta rie f. D it is n ie t a m b itie u s g e n o e g . Want nog belangrijker is dat het (uitblijven van een) besluit over salderen de tran sitie naar een CO 2-vrije econom ie rem t. Klim aatverandering mag dan niet op de politieke agenda staan, daarm ee is het probleem nog niet verdwenen. Onlangs doorbrak de concentratie

CO 2 in d e a t m o s fe e r d e g r e n s v a n 4 0 0 d e e lt je s p e r m iljo e n . E n C h r is - tine Lagarde, voorzitter van het Internationaal M onetair Fonds (IM F), benadrukte al eerder dat zonder actie toekom stige generaties ‘geroosterd, gefrituurd en gegrild zullen w orden.’ D e W ereldbank vraagt zich publiekelijk af of het überhaupt nog m ogelijk is ons aan te passen op een w ereld die vier graden w arm er w ordt. En zelfs de conservatieve International Energy Agency (IEA) neem t tegen- woordig het standpunt in dat we voor een stabiel klimaat en economisch systeem het merendeel van fossiele brandsto2en voor altijd in d e g ro n d m o e te n la te n z itte n . H e t is d a n o o k to e te ju ic h e n d a t deze regering 16% duurzam e energie in 2020 wil, oplopend naar 100% duurzam e energie in 2050. Maar om deze doelen te halen is

56 het dem ocratiseren van energie door het toestaan van coöperatief salderen een on m isbaar ingred iën t. De voordelen van deze lokale ‘Energiew ende’ z ijn ta lrijk : wanneer meer huishoudens zelf of met energiecoöperaties de vruchten plukken van schone energie zal er m eer steun kom en voor het afbouw en van de vervuilende fossiele industrie. Wanneer – zoals in D u its la n d – h e t n ie t d e g ro te b e d rijv e n z ijn , m a a r d e b u rg e rs z e lf die geld verdienen aan zon, aardwarmte en wind, krijgen juist zij belang bij een koolstofarme econom ie. Je valt op in een straat als je geen zonnepanelen hebt. Je wordt een uitzondering als je geen aandeel hebt in de lokale windcoöperatie. Schone energie wordt het nieuw e norm aal. Een bijkom end voordeel dat vaak vergeten wordt, is dat deze revolutie van onderop N ederland sterker zal m aken. Terw ijl de kosten van zonnepanelen het afgelopen decennium spectaculair gedaald zijn – voorspeld wordt dat de prijs iedere drie jaar blij) halveren – is de levering van kolen, olie en gas onvoorspelbaar en onverm inderd afhankelijk van dubieuze regimes. Wegens deze kw etsbaarheid voor zow el vraag- als aanbodgedreven ‘energieschokken ’ – den k aan de oliecrisis van de jaren zeven tig of de piekende olieprijs in 2008 – is ook de denktank van het Duitse leger voorstander van de huidige transitie van Duitsland naar een schone energievoorziening. Het benutten van lokale zon en wind is ook een slim m e geop olitieke zet. Alles goed en wel zult u misschien denken, maar de belastingen dan? Is het verstandig om midden in een crisis salderen toe te staan en zo belastingen mis te lopen? Ja: de opbrengsten uit BTW op de te installeren zonnepanelen en w indm olens en de nieuw e banen voor monteurs en installateurs leveren de staat ook geld op. Daarnaast zou er eind elijk eens gekeken m oeten w orden naar de huidige onrechtvaardige verdeling van energiebelasting. Grootverbruikers van elektriciteit (m eer dan 10 m iljoen kW h) betalen nu vrijwel geen belasting – 0,00005 cent per kW h. Deze goedkope energie maakt de in d u s trie lu i, w a a rd o o r te c h n o lo g is c h e in n o v a tie s d ie s e rie u s energie besparen gerem d worden. Het energiebelastingsysteem is momenteel oneerlijk en ongebalanceerd: het belast de productie

57 van schone en lokale energie door burgers en m oedigt energiever- sp illing door grootverb ruikers aan . ‘S a m e n k ie z e n w e v o o r e e n o v e rh e id d ie m e n s e n n ie t in d e eerste plaats als consum ent ziet, maar als burgers die de ene keer zelfstand ig, de and ere keer sam en de toekom st van Ned erland vorm geven,’ staat er ook te lezen in het regeerakkoord. Maar de huidige wetgeving rem t juist innovatie en betrokkenheid van burgers, terwijl het energie duur, kw etsbaar en vervuilend houdt. Vrij zijn om collectief je eigen stroom op te wekken is een belangrijke ee rste sta p in die tra n sitie: pow er to the people.

Dit artikel verscheen in NRC Handelsblad, 8 ju n i 2 0 1 3

58 10 Vast in het gas

Liesbeth van Tongeren

Eind 20ste eeuw gebruikte een Am erikaanse prom ovendus het begrip ‘fo s s il lo c k -in ’ v o o r h e t e e rs t. M in is te r K a m p v a n E c o n o m is c h e Zaken zit er middenin, in de ‘lock-in’ van het Nederlandse gas. Een ‘fossil lock-in’ is: het muurvast zitten aan fossiele energie. Over klimaatmodellen en bandbreedtes verschillen wetenschappers van mening, maar niet over de noodzaak af te stappen van fossiele brandsto2en – ook om dat de m akkelijke bronnen leeg raken. Er zijn voldoende m oderne technieken om de sam enleving energie-e2iciënter te maken en meer schone energie op te wekken. Toch schiet het niet op. Dat kom t volgens onze prom ovendus, en inm iddels ook volgens het Internationaal M onetair Fonds en het Internationaal Energieagentschap, om dat onze w esterse industriële econom ieën zijn vastgeklonken aan fossiele brandstof. Een ‘lock-in’ ontstaat vanw ege eerdere investeringen, gew en- ning aan de inkom sten en de enorm e om vang van de energie-infrastructuur. Gas- en olieb ed rijven horen tot de grootste ter w ereld en er werken miljoenen mensen. De indirecte fossiele werkgelegenheid is nog veel groter. Zo’n sector hee) d e n e ig in g z ic h z e lf in s ta n d te houden, klimaatverandering of niet. Nadat in 1959 bij Slochteren het gas ontdekt was, hebben we in Nederland bedrijven aangetrokken die dat gas goed konden gebruiken. Deze strategie hee) veel welvaart gebracht. We hebben het hele land aangesloten op een gasnetwerk en gezinnen zijn nota bene met gratis gasfornuizen verleid om ook gasconsum ent te worden. Het netwerk van de Gasunie hee) inmiddels 15.500 km

59 pijpleiding, vele com pressor- en exportstations en is heel veel waard. Mede omdat er zoveel infrastructuur en gaskennis was, besloot de regering in 2005 dat Nederland het Europese handels- centrum voor gas m oest worden: de zogenoem de gasrotondestra- tegie. Tot 2014 hee) sta a tsb e d rijf G a su n ie al 8,2 m ilja rd ge ïn v e s- teerd in deze gasrotonde. Interessant is dat de Rekenkam er geen enkel spoor van een bew uste afweging van voor- en nadelen door de regering kon vinden bij het gasrotondebesluit. Er is niet getoetst of deze investering aantoonbaar bijdraagt aan een schone, betrouw bare en betaalbare energievoorziening. Dat de infrastructuur op (en in) N ederlandse bodem ligt, betekent niet dat N ederlan - ders dat gas zelf kunnen gebruiken. Het aangevoerde gas wordt hier opgeslagen en is bestem d voor buitenlandse afnem ers, zegt de Rekenkam er in 2012. Dat is lock-in. Het is zo vanzelfsprekend om voort te borduren op eerdere investeringen, dat er niet verder over nagedacht wordt. De lock-in is ook zichtbaar bij de situatie rond de alum inium - sm elter Aldel – een echte en ergiegrootverb ruiker die nu failliet is. Groningers willen dat Kam p de gaskraan flink dichtdraait zodat het risico op ga sb e vin g e n ve rm in d e rt. Te g e lijke rtijd w illen on d e rn e m e rs in Groningen veel gesubsidieerd aardgas om goedkope stroom m ee op te wekken, zodat Aldel gered kan worden. Als Minister Kam p niet zo diplom atiek w as zou hij zeggen: ‘W at w il je nu, Groningen? Veel goedkoop gas of veel minder gevaar?’ Maar Kamp kan geen kant op. Een element binnen fossiele lock- in is u its te lg e d ra g ; z o a ls b ij e lk e v e rs la v in g . V a n a f h e t m o m e n t in 2009 dat de Nederlandse Aardolie Maatschappij en het rijk wisten dat de aardbevingsrisico’s groter waren dan aan de Groningers was verteld, werd er jarenlang getreuzeld. Was de gasw inning toen getem perd, dan lag het aardbevingsrisico nu echt lager. Maar ja, de inkom sten van het rijk w aren dan ook navenant lager gew eest. Een tweede elem ent van de lock-in is de drang om andere fossiele grondsto2en te vinden, en w el snel. D at verklaart K am ps in z e t o p s c h a lie g a s w in n in g , w a a rm e e h ij d e fo s s ie le v e rs la v in g gew oon in standhoudt.

60 Een derde elem ent is dat belangen van bew oners onderschikt worden. Wat Nigerianen in hun olierijke delta en de indianen in Canadese teerzandgebied al wisten, ontdekken de Groningers nu. De belangen van fossiele winning en de inkom sten wegen bij rege- rin g e n zw a a rd e r da n de lee fo m g e vin g en ve iligh e id va n de bu rg e rs. Er is een ‘troostpakket’ sam engesteld voor Groningen, schade wordt vergoed en huizen en dijken verstevigd, maar het gaswin- ningstem po wordt nauw elijks verm inderd. Tot slot gaat Nederland door m et het aanleggen van dure fossiele infrastructuur. N ieuw e huizen w orden bijvoorbeeld nog steed s aan gesloten op het gasn et, terw ijl de techn iek er is om com fortabele energieneutrale woningen te bouw en. Het kán ook anders. Vorige week draaide Denem arken op bijna 100% wind- stroom , in de w eken daarvoor flikte Duitslan d datzelfde kun stje m et een com binatie van zon en wind. Deze landen doen gratis R&D v o o r Nederland, dus laten we daar gebruik van maken en uit de ‘fossil lock-in’ breken. D at betekent groene industriepolitiek voeren, schon e en ergie een eerlijk speelveld bied en en lokale initiatieven aanm oedigen. ‘Ja, m aar w indm olens kosten heel erg veel geld,’ hoor je een enkele colum nist zoals Martin Som m er nog wel eens verzuchten. Een windm olen is inderdaad niet gratis, maar wordt wel elk jaar beter betaalbaar. De regering kan kiezen om de fossiele econom ie nog een tijdje in leven te houden met belastinggeld, of besluiten zich los te wrikken en stap p en te zetten naar de econom ie van de toekom st. D an krijgt de bevolking banen en de G roninger bodem ru st.

Dit artikel verscheen als ‘We moeten af van verslaving aan fossiele grondsto2en’ in de Volkskrant, 2 4 ja n u a r i 2 0 1 4 .

61 62 11 Naar een econom ie die we willen

Grote denkers proberen de econom ische groei terug te laten keren naar het Westen, maar er is weinig aandacht voor het probleem dat dit allem aal overschaduw t. Liesbeth van Tongeren en Pepijn Vloem ans willen naar een nieuw e, groene econom ie.

Groei Sinds de crisis op de financiële markten delen de slimste econom en, de machtigste politici, de best betaalde CEO ’s en bril- ja n ts te fin a n c ië le quants é é n d o e l: e c o n o m is c h e g r o e i t e r u g la t e n keren naar het Westen. Hoew el deze week de Rio+20-conferentie plaatsvindt, hoor je weinig mensen over het probleem dat de terug- keer van econom ische groei overschaduw t: wanneer we in het tem po van de afgelopen halve eeuw blijven groeien zal de w ereld - econom ie in 2100 tachtig keer zo groot zijn. Die wereld is zelfs voor de grootste groei-adept niet aantrekkelijk. De groei-adepten lijken op technici die de motoren van de Titanic proberen te herstarten, zonder zich om de koers van het schip te bekom m eren . Dit terw ijl w e toch op een ijsberg afsteven en : het mom ent waarop de ecosystem en op aarde en ons uitgebalan- ceerde klim aat een om slagpunt bereiken. De huidige schuldencrisis zal een vo etn o o t zijn in de gesch ied en isb o eken , ten zij w e het onw rikbaar geloof in econom ische groei als oplossing voor alles doorprikken en een verhe2ender doel in het vooruitzicht stellen.

63 Nu heerst nog een dom inant geloof dat permanente groei, toenem ende arbeidsproductiviteit en groeiende w insten kunnen houden en ons ondertussen naar een echte groene econom ie toe kunnen ondernem en. Er is consensus onder een brede groep dat in n o v a tie , d ie v o o rn a m e lijk v a n b e d rijv e n z a l k o m e n , d e o p lo s s in g biedt. Als de overheid een beetje meehelpt, zo redeneert men, vinden we vanzelf een balans tussen m ens en m ilieu. Wat we echter sinds de vorige Rio-conferentie in 1992 hebben geleerd, is dat innovatie gericht op energie- en grondsto2ene2ici- entie alléén geen oplossing is. Ouderw etse econom ische groei betekent dan nog altijd m eer energieverbruik, een groter beslag op vruchtbaar land en m eer afval. We passen al eeuw en steeds ‘scho- nere en e2iciëntere’ technieken toe en gebruiken daardoor steeds meer energie. William Jevons stelde in 1865 al vast dat het e2ici- ënter gebruik van steenkool leidde tot een bredere toepassing en daarmee tot een grotere vraag naar steenkool. Vandaag laten we spaarlam p en lan ger bran d en om d at ze zo zuinig zijn. Het inzicht dat ‘s lim m e re ’ u itv in d in g e n n ie t v a n z e lf le id e n to t e e n d u u rz a m e econom ie is bij de enthousiaste technologieaanhangers nog niet doorgedrongen. Hoe kunnen straks negen miljard mensen een goed en welva- re n d le ve n le id e n m e t m in d e r la n d b o u w g ro n d , m in d e r zo e t w a te r, minder vis, minder bos, minder metalen, minder olie en gas en minder ruimte voor broeikasgassen in onze atmosfeer? Hoe zorgen we voor goede rijke levens voor mensen, terwijl we tegelijkertijd onze aanspraak op de aarde verm inderen? De vraag is: hoe krijgen we in plaats van een grotere econom ie een betere e c o n o m ie , e e n e c o n o m ie v a n h e t g o e d e le v e n ? H ie r- onder volgen zeven agendapunten voor de econom ie die we willen.

De lichte econom ie De vraag is zo oud als de mens: waar worden we gelukkig van? Wanneer we onszelf vertellen dat we kunnen houden wat we hebben – iedere dag vlees en om de week een nieuw e jurk – zal elke verandering pijnlijk zijn. Met negen m iljard m ensen is het slim m er ons te buigen over de vraag welke nieuw e bronnen van rijkdom we

64 kunnen aanboren. Ieder onderzoek laat zien dat m ensen relaties, fam ilie, gezondheid, de zekerheid van een fatsoenlijke oude dag en goed onderw ijs hoger waarderen dan meer salaris. Met meer salaris kopen we spullen die ons hoop bieden op vriendschap en een rijk sociaal leven . Alleen , de essen tie van het m en s-zijn bestaat niet uit het verzam elen van spullen, maar ligt meer in ervaringen en menselijke contacten. Toch is onze econom ie gebaseerd op het verhan - delen van massageproduceerde, milieuvervuilende, olie-intensieve sp ullen m et een snelle om loop tijd. W ij zijn deze spullen , die gekocht worden vanwege wisselende modes en een verlangen naar identiteit, gaan beschouw en als een onvervreem dbaar recht. Een sam en - leving w aar beleven, leren, ervaren, onderzoeken en zelf doen centraal staan, is interessanter en leefbaarder dan een m aatschap p ij georgan iseerd ron d de huidige hyp n otiseren d e stroom sp ullen . In de lichte econ om ie is de groei im m aterieel.

De exacte econom ie Econom ie is de taal van deze tijd, de groei van het bruto nationaal product (BNP) de heilige graal en geld de lingua franca van de wereld. Economen bepalen de taal waarmee we spreken over de wereld: ‘Alles wat ons minder laat groeien maakt ons zwakker’. Maar zij m issen in hun berekeningen de waarde die we ontlenen aan de natuur en het plezier dat we halen uit alles wat niet in financiële tra n sa ctie s pa st. Ie d e re b o o m d ie w e la te n sta a n is ee n ge m iste econom ische kans en ieder uur dat we niet werken is onproductief. Kolencentrales zijn in deze taal ‘goed voor de econom ie’ – al betekent de econom ie in die form ule slechts de zeer korte term ijn: de winst voor een paar aandeelhouders en ‘goedkope’ energie voor consum enten. Voor een groei-adept is alleen het financieel m eet- bare nuttig en productief. Vrije tijd, vrijwilligerswerk, mantelzorg en natuurbehoud zijn voor de groei-adept moeilijk als nuttig te zien om dat het niet tot een groter BNP leidt. De econom ische wetenschap kan voorrekenen hoe we onze behoe)en m axim aal bevredigen maar niet of som m ige behoe)en wenselijker zijn dan andere. In de w oorden van Robert Kennedy: ‘H et bruto nationaal product meet alles, behalve datgene wat het leven de moeite waard maakt.’

65 De langzam e econom ie Iedere dag die niet aan productieve arbeid besteed w ordt, kom t niet terug in de econom ische cijfers. Vakantiedagen leveren in econom isch opzicht niets op. Voor je kinderen zorgen, koken, het huishouden doen, vrijwilligerswerk, mantelzorg, maar ook leren, lezen en schrijven, zijn allem aal onproductief om dat er niks gebeurt dat in geld wordt uitgedrukt. Daarom zijn de ‘hardwerkende’ Am erikanen per hoofd van de bevolking rijker dan de ‘luie’ Nederlanders. Maar de Nederlander hee) bijvoorbeeld veel meer vrije tijd. Minder werken betekent meer vrije tijd. De langzame economie gunt ie d e re e n m e e r tijd o m te g e n ie te n v a n w a t e r a l is . W e z o u d e n kunnen experim enteren m et m eer m ogelijkheden voor langdurig verlof, kortere werkdagen of kortere werkw eken. W e m oeten herontdekken dat productiviteit een veel rijker en breder begrip is dan de nauw e definitie die econom en hanteren. En zo lang economische groei niet ontkoppeld is van toenemende vervuiling, betekent m inder productief zijn in de econom isch nauw e zin m inder milieuvervuiling.

De eerlijke econom ie Maatschappijen met minder inkomensongelijkheid, zoals Noor- wegen, Zweden en Denemarken, presteren op allerlei welzijnsas- pecten beter dan maatschappijen met grote ongelijkheid. Gelijkere sam enlevingen kennen m inder tienerzw angerschappen, sterkere gem eenschapszin, betere geestelijke én fysieke gezondheid, betere schoolresultaten en bijvoorb eeld m ind er crim inaliteit. Ook zijn maatschappijen met kleinere inkomensverschillen minder materia- listisch en statusgericht. D aarom is het b eter te streven naar een maatschappij waarin mensen in economische zin niet ver uiteen- lopen. H ogere belastingen op de hoogste inkom ens hebben tw ee voordelen: m ensen worden niet aangem oedigd nog harder te werken en de samenleving wordt ook voor diegenen met de hoogste inkom ens een stuk aangenam er. Door minder belasting op lagere inkom ens kom en arbeidsintensieve diensten van m asseurs, kleerm akers, schoonm aaksters, psychologen, reparateurs, leraren, buurtkoks, timm erlui, kappers, tuinm annen en kunstenaars binnen

66 het bereik van gew one mensen. Repareren wordt interessanter dan weggooien. Hergebruik makkelijker dan weggooien.

De econom ie van de eigen energie Als er één elem ent is van onze econom ie dat revolutionair zal veranderen is het energie. Schone energie die door zon en wind wordt opgewekt, is een elegante oplossing die leidt tot een stabiel klim aat, frisse lucht, werkgelegenheid en het einde van het subsidi- eren van olie- en gasdictators. Om de econom ie van de eigen energie dichterbij te brengen zijn stevige eisen nodig. Nieuw e wijken en gebouwen worden volledig zelfvoorzienend. Energieleve- ranciers produceren ieder jaar een oplopend aandeel duurzam e energie en slim m e system en zorgen ervoor dat wind- en zonne- energie direct na opw ekking ingezet worden. Meer nog dan al deze praktische voordelen verandert een nieuw e energievoorziening onze mentaliteit. Zij gee) de regie over energie terug aan de mensen zelf. Zonnepanelen op daken doen hetzelfde als volks- tuinen en stadsakkers. P lotseling lonkt de m ogelijkheid tot onaf- hankelijkheid van je huis of van de buurt.

De econom ie van het eten Op het menu staan ook harde keuzes, zoals vlees. De tafelma- nieren voor de eenentwintigste eeuw zijn regionaal en overwegend herbivoor. Weg met dierenleed en besm ettelijke ziekten, obesitas, mestprobleem en megastal, en adieu sojaschroot uit de Amazone. Gezond en duurzaam eten betekent allereerst dat vlees weer een luxeproduct w ordt, terw ijl planten populairder w orden. D e culinaire cultuur van de eenentw intigste eeuw is zeker geen straf. Wanneer restaurants betaalbaar zijn en chefs nieuw e vegetarische tech - nieken onder de knie krijgen, kan een eetcultuur opbloeien waarmee we verder kunnen groeien zonder te vervuilen. Om dit aan te w akkeren kunnen w erkgevers – net als in Parijs – verp licht worden een deel van het loon in lunchcoupons uit te betalen, waarmee de lokale horeca gestimuleerd wordt. Supermarkten werken samen met lokale boeren en ruimen de mooiste schappen in voor gezonde producten uit het seizoen en de regio. Er ontstaan

67 allerlei nieuw e tussenvorm en tussen restaurant, kookklassen, winkel en boeren. Van bezorgkratten met gezond eten uit eigen streek tot kw aliteitsafhaalm aaltijden bij de betere buurtkok.

De betere econom ie Coca-Cola verkoopt suikerwater met een sm aakje. Om te zorgen dat mensen het blijven kopen worden miljarden dollars aan recla- mecampagnes besteed. H&M verkoopt kleren voor prijzen waar de kosten van een fatsoenlijk loon of van vervuilende katoenplantages niet in verwerkt zijn. Beide bedrijven verkopen overvloed en plezier, terw ijl ze in w erkelijkheid arm oede produceren. D e dom inante duurzaam heidsm ythe stelt dat de econom ie vanzelf duurzam er wordt wanneer deze ondernemers wat schoner gaan produceren. Toch kan dat nooit de com plete oplossing zijn. We hebben een heel ander soort ondernem ingen nodig. Ondernem ingen die waarde toevoegen aan het leven van m ensen, sociaal geïntegreerd zijn in hun leefomgeving en radicaal anders met grondsto2en en energie om gaan. Die kleiner en lokaal herkenbaar zijn. We hebben coöpera- ties nodig, nieuw e sociale ondernem ingen, broodfondsen, lokale markten, nieuwe collectieven. De roep om verandering zal steeds vaker van de werknem ers zelf kom en. Zij zoeken vaker werk dat maximaal inspireert en zin gee) aan het bestaan, in plaats van een maximaal loon. Deze werknemers willen voelen dat zij bezig zijn met iets zinvols: iets dat hun leven de moeite waard maakt, iets wat echt bijdraagt aan de maatschappij. Te m idden van de financiële ram pspoed en de roep om m eer groei biedt de Rio+20-conferentie een kans om te reflecteren op de koers van onze econom ie. Hoe zetten we de ijzeren wetten van marketing en commercie om in actie die ons economisch systeem niet groter en viezer, maar beter en zuiniger maakt? Hoe kom t de regie w eer gew oon bij m ensen? H oe zorgen w e ervoor dat talent dat nu zwoegt en ploetert om ons com plexe financiële producten of suikerrijke dran kjes te verkop en zich inzet om echte w aarde toe te voegen? Hoe worden de levens van m ensen beter en tegelijk lichter voor de aarde?

68 Het is tijd dat de slimste econom en, de machtigste politici, de best betaalde CEO’s en de briljantste financiële quants z ic h b u ig e n over deze vragen. Waar blij) die Nobelprijs voor de groene econom ie?

Dit artikel verscheen op de website van Bureau de Helling, 22 juni 2012.

69 70 Colofon

Tekst: Liesbeth van T o n g e r e n e n P e p ijn V lo e m a n s Redactie: Socrates Schouten, Gerrit Pas, Reinier van der Hulst Om slagontwerp: Toos Hartog Druk: Macula, Waddinxveen

2014

Verspreid onder Creative Com m ons-voorw aarden (BY-NC-ND)

Uitgave Bureau de Helling – Wetenschappelijk Bureau GroenLinks Oudegracht 312, Postbus 8008, 3503 RA Utrecht Telefoon: 030 23 999 00 E-m ail: info@ bureaudehelling.nl

Website: www.bureaudehelling.nl

ISBN 978-90-72288-55-4 NUR 781

71 Schetsen van een nieuwe economie

Moeten we optimistisch zijn, of juist pessimistisch? Voor beide is veel te zeggen. Kindersterfe, honger en extreme armoede nemen af. Tegelijkertijd verandert het klimaat en stijgt de zeespiegel langzaam maar zeker. We halen de vreemdste capriolen uit om lastig winbare fossiele brandstof uit de grond te halen. Is het huidige type economie nog wel de beste manier om onze welvaart te vergroten? Is meer welvaart ook meer welzijn? In deze bundel zijn eerder verschenen artikelen samengebracht waarin Liesbeth van Tongeren, Tweede Kamerlid voor GroenLinks, en publicist Pepijn Vloemans op zoek gaan naar een nieuwe, toekomstbestendige economie.