Aardkundige excursiepunt 42
Henk Oosterink
Hortensialaan 64, 7101 XH Winterswijk, 0543-513737
Neogene en kwartaire
afzettingen en excursie-
punten rondom Winterswijk
2 GRONDBOOR & HAMER NR 1-2011 Algemeen Over het Winterswijkse Mioceen is veel geschreven. Van Afbeelding1.
De eerste twee delen over excursie- oudsher is de Midden-Miocene aardkundige bijvoorbeeld ontsluiting Zone met veel mogelijkheden in het Oost-Nederlands Plateau Stemerdinkbrug bekend in de Boven-Slinge beek in grindnabij (bekende) rond Winterswijk gingen over Trias, Jura, Krijt en de buurtschap Brinkheurne. Vele geologen, Vragender,tussen
Oligoceen ontsluitingen. Dit derde en laatste gedeelte paleontologen en natuurliefhebbershebben sinds Winterswijk en
betreft - Neogene (23 2,6 en de de eeuw hier hun eerste miljoen jaar geleden) jaren twintig van vorige Lichtenvoorde.
Kwartaire - 0 (2,6 miljoen jaar geleden) ontsluitingen stappen gezet in de wereld van de aardwetenschappen. en in het Het Mioceen, bijzonderheden landschap. Vandaag de dag is deze plek niet meer toegankelijk
Plioceen, Pleistoceen en Holoceen rondom Winterswijk en waarschijnlijk door de meeste mensen ook niet komen aan de orde. Er is een keuze gemaaktuit de vele meer exact terug te vinden. De brug waarnaar aardkundig interessante plekken. Voor een uitgebreidere Stemerdinkbrug is genoemd bestaat al lang niet meer.
toelichting kunt u de (hier slechts beperkt) genoemde De stenen brug over de Boven-Slinge in de buurt van literatuur Stemerdink heel andere raadplegen. boerderij ligt op een plaats.
Locaties Afbeeldfing2. Midden-Mioceen Het Wooldseveen.
Afzettingen uit deze periode komen voor bij Berenschot
in de buurtschap Miste (landgoed Kotmansl. De afzet-
tingen waren tussen 1968 en 2006 bekend van de vele opgravingen en het uitzeven van grote hoeveelheden fossielen.
Laat-Mioceen
Deze periode is ontsloten in de kleigroeven van Haak en
Hoek, ook wel FOW genoemd (naar Fornier, Overkamp en Wiegerink) of Zwarte Jan.
Plioceen
Zanden uit het Plioceen komen voor in een talud langs Afbeelding3. de spoorlijn ten westen van Winterswijk, één ongeveer Het Korenburger-
kilometer voor het NS-station Lichtenvoorde-Groenlo. veen.
Pleistoceen
Langs de westrand van het Oost-Nederlands Plateau ligt
35 kilometer veel eenongeveer lange zone met grind
en keien in de ondergrond. Deze zone loopt van Bocholt,
Aalten, via Lichtenvoorde en Groenlo in noordelijke
(Afb. 1) richting naar Eibergen. De grindrijke zone kan
in sommige gedeelten wel twee kilometer breed zijn.
Holoceen
Het Blekkinkveen ligt in de buurtschap Woold. In het
Nationaal bevinden zich fraaie Landschap Winterswijk weg. Na 3,2 kilometer ziet u links restaurant/speeltuin
hoogveengebieden,zoals het Wooldseveen (Afb. 2) en Haak en Hoek. Na 100 meter wijst een bord naar links,
(Afb. 3). het Korenburgerveen naar het natuurpark De Leemputten, de voormalige
kleigroeven in het Laat-Mioceen. Bereikbaarheid(Afb. 4 t/m 6)
Midden-Mioceen Plioceen
U (N319). rijdt op de provinciale weg N318 van Winterswijk U rijdt van Winterswijk richting Groenlo Na 4,7
Aalten. In de kilometer naar kom van Miste verlaat u de N318 en vanaf de bebouwde kom van Winterswijk gaat
tweemaal linksaf de De linksaf gaat Brinkeweg op. Brinkeweg u [GasteveldsdijkJ. Deze weg uitrijden tot aan de
uitrijden tot aan de Heenkamppieperweg. Hier rechtsaf Grolsedijk (ongeveer 3 kilometer]. Hier gaat u linksaf
slaan. U kruist de de rechtsaf de vervolgens spoorweglijn Winterswijk en nog voor spoorwegovergang langs
Arnhem. Direct achter het eerste bosje aan de rechter- spoorweg. In het talud aan de rechterkant kan men
kant, gaat u rechtsaf de Kotmansweg in. Rechts is het Plioceen zand ontdekken.
landgoed Kotmans en de voormalige vindplaats van het
Midden-Mioceen. Pleistoceen
De zone met veel grind is vanaf meerdere plaatsen goed
Laat-Mioceen tevens de Pleistocene bereiken. Het is niet één (FOW; en te specifieke plek. Let u op
Het de steen het de met keien bedekte de die zandwinplas Hilgelo en grote bij landerijen langs wegen,
voetbalveld Meddo): in de zuid-noordlijn Aalten, Lichtenvoorde, Groenlo en
U rijdt van Winterswijk richting Meddo. U passeert Eibergen liggen.
na 700 meter buiten Winterswijk de links liggende
zandwinplas Het Hilgelo en rijdt daarna langs de Holoceen
bebouwde kom van Meddo naar Eibergen lEibergseweg). Het Wooldseveen ligt aan de Kuipersweg in het
Na 600 de linkerkant het ziet Woold. meter aan bij sportveld Deze weg kunt u als volgt bereiken: U neemt
de zwerfsteen Meddo. Dan deze de u grote van vervolgt u provinciale weg van Winterswijk naar Geding
GRONDBOOR & HAMER NR 1-2011 3 (links IN319). Ter hoogte van Café Schreurs van de vervolgt de Kuipersweg. Na ruim twee kilometer hebt u
weg) gaat u rechtsaf richting de kom van Kotten. Bij links het Wooldseveen.
het eerste kruispunt gaat u linksaf (Burloseweg). Na
zo’n 1300 meter houdt u rechts aan en komt dan op Korenburgerveen
kruist de oude Borkense Baan U neemt de naar de Kuipersweg. U en provinciale weg van Winterswijk
Afbeelding4.
Mioceen Miste
(pijl linksboven),
Blekkinkveen (pijl linksonder) en
Wooldseveen (pijl rechtsonder).
Kaart: Topografische
Dienst Emmen.
Afbeelding5.
De grote steen van
Meddo (linker pijl)
en Valkeniersbult
(rechter pijl). Kaart:
TopografischeDienst
Emmen.
4 GRONDBOOR & HAMER NR 1-2011 Groenlo (N319). Na één kilometer vanaf de bebouwde toegankelijk. Het zandwingebied Het Hilgelo is tevens
kom linksaf Deze Achterhoek/ gaat u (Meekertweg). weg rijdt u een recreatieplas (eigenaar Recreatieschap
uit tot net de - Liemersl is geheel over spoorweg Winterswijk en vrij toegankelijk.
Zutphen. Hier gaat u linksaf en aan de rechterhand voor u ziet u het kantoor van Natuurmonumenten |Den Holoceen
Oppasl. Hier kunt u zich melden voor een bezoek aan Het Wooldseveen is vrij toegankelijk. Waarschuwing:
het ook zich niet buiten de Het is beter Korenburgerveen (zie hierna). begeeft u paden! nog
een bezoek te brengen onder leiding van een gids.
Valkeniersbult Het Korenburgerveen is grotendeelsniet vrij
U de Vreden. De laatste Er is alleen onder rijdt weg van Winterswijk naar toegankelijk. toegang leiding van
links de in IWaliense- ’s Zomers worden meerdere excursies weg voor grensovergang rijdt u een gids. er
Deze weg). weg gaat, als u min of meer rechtdoor rijdt, gehouden. U moet zich dan melden bij het gebouw van
in de Deze ruim kilometer 7102 GD over Masterveldweg. weg 2,5 Natuurmonumenten,Korenburgerveenweg2,
komt de Valkeniersbult. vervolgen en u op Winterswijk I05A3-5139A1).
Eigenaren/Toegankelijkheid Wat is er te zien?
Midden-Mioceen Midden-Mioceen
Het Landgoed Kotmans is particulier eigendom (Fam. Op de plek waar in het verleden kunstmatige ontslui-
Berenschot! en het Waterschap Rijn en Ussel zorgt voor tingen in het zwartgroene Mioceenzand werden
het waterbeheer. Het landgoed en informatiecentrum gemaakt, is nu een landgoed gecreëerd onder de
zijn vrij toegankelijk. naam Kotmans (Afb. 7|. Als alternatief voor de niet
meer toegestane graafwerkzaamhedenvoor het
Laat-Mioceen verzamelen fossielen is het bezoekerscentrum van op
Oost-Gelre. Eigenaar is de gemeente Het natuurpark het landgoed een aanrader. Een expositie toont veel
(Afb. De Leemputten is op de paden vrij toegankelijk. van de zeer soortenrijke fossiele vondsten 8.1.
t/m Het informatiecentrum is van april september
Plioceen geopend. Afspraken voor andere bezoekmomenten en
Het Plioceen zand is de Nederlandse kunnen de heer Berenschot worden gebied met van voor groepen met
Spoorwegen en is vrij toegankelijk. gemaakt (05A3-5653AAI.Ook in Museum Freriks kunt
u een grote collectie Mioceen-fossielen uit Miste
Pleistoceen bewonderen.
De zone met veel grind is in particulier en soms
gemeentelijk eigendom en is over het algemeen vrij
Afbeelding6.
De liggingvan:
1, De grote steenbij
het gemeentehuis
van Winterswijk;
2, Zandwingebied
Het Hilgelo;
3, Korenburgerveen;
4, Museum Freriks.
Kaart: Topografi-
sche Dienst Emmen.
GRONDBOOR & HAMER NR 1-2011 5 boer om te tand te Afbeelding7. toestemming vragen om zijn mogen
zeker als Bezoekerscentrum betreden, er Ijongel landbouwgewassen op
Kotmans staan! Veel zwerfsteenvondsten uit de streek in op het voor- zijn
Museum Freriks malige opgravings- tentoongesteld.
terrein van het
Mioceen Niet alleen in de boven zwerf- van Miste. genoemdezone zijn
stenen te vinden. Feitelijk komen overal in het
Winterswijkse gebied zwerfstenen voor. De door het
zwerfstenen landijs aangevoerde hebben soms extreme
afmetingen, zoals de grote steen naast het gemeente-
huis van Winterswijk en tegenover de Rabobank (een
43 (Afb. ton wegende Vaxjö-graniet) 11) en de 38 ton
wegende steen bij het voetbalveld van Meddo (Afb. 12|.
Beide stenen zijn ten oosten van Meddo gevonden.
In het (Afb. 131 ten Afbeelding8. zandwinningsgebied Het Hilgelo
noorden heel botten Enkele fossielen van Winterswijk zijn wat van
Een aantal is zien in uithet Mioceen ijstijdzoogdieren opgezogen. te
Museum Freriks (Afb. 141 in 15 van Miste. Schaal- Winterswijk. Afbeelding
laat eenfraaie onderkaak van een neushoorn verdeling in cm. wolharige
zien.
Holoceen
Het BLekkinkveen is bekend geworden door het voor-
komen van moeraskalk Ikalkgyttjal. MoeraskaLk ontstaat
meestal in open zoet water waar door verzadiging kalk
neerslaat. De zachte en kruimelige witte kalk (Afb. 16)
bevat een tiental fossiele zoetwatermollusken. Tegen-
woordig is daar helaas nauwelijks iets van ontsloten.
Afbeelding9.
Tand de tand- De en Wooldseveen van veengebieden Korenburgerveen zijn
walvis twee van de vier Natura rond Winters- Squalodon sp. 2000-gebieden
Natura door de Unie uit het Mioceen van wijk. 2000-gebiedenzijn Europese
als beschermde de voormaligeFOW- aangewezen natuurgebieden,vanwege
de grote en waarde. Het groeve (gevondenin biologische aardkundige
vormt met Korenburgerveen samen het Meddoseveen 1974). Schaalverde-
in en het één ten ling cm. Vragenderveen groot hoogveengebied
noordwesten van de kom van Winterswijk. Het Wooldse-
veen is met de Duitse gebieden Burlo- en Vardingholter
Venn ook één groot hoogveengebied.De veengebieden
zijn interessant vanwege hun ontstaanswijze, maar
vooral ook vanwege de zeldzame planten- en dieren-
wereld.
Laat-Mioceen
Uit de werd tot 1975 vette klei kleigroeven gewonnen Geomorfologie
de steenfabriek Groenlo. voor van Nu staan de klei- De Vatkeniersbult ten noordoosten van Meddo is een
onder kan niet naar fossielen groeven water en er meer hoger gelegen gebied met een keileembedekking langs
worden In het verleden hier veel vondsten de Duitse gezocht. zijn grens. De heuvel verheft zich meer dan 5
onder botten gedaan van meer van zeezoogdieren, zoals meter boven de omgeving. Het is één van de meest
walvissen, e.d. lAfb. 9). dolfijnen opvallende keileemresten in de Achterhoek en daarom
Het is nu een bosrijk natuur- en wandelgebied genaamd van geomorfologisch belang. Op de hoogtekaart van
De Leemputten. Op verschillende plaatsen langs de het Winterswijkse gebied, is te zien dat de hoogste
route met zijn borden geplaatst toelichting over onder gebieden langs de oostgrens met Duitsland liggen en
andere de situatie 10). Fossiele vondsten de de het vroegere (Afb. laagste grofweg langs westelijke grens van
uit deze vindt in Museum Twentse Welle in Oost-Nederlands kleigroeven u Plateau. Met een hoogte van bijna 50
Enschede en Museum Freriks in Winterswijk. meter boven NAP ligt het hoogste punt in het Woold. De
oost morfologie zorgt voor een van naar west gerichte Plioceen afwatering van de beken.
Pliocene zanden. Hierin bevinden zich Geelgroene geen
fossielen mineralen. en De vele beken vormen een aantrekkelijk en gevarieerd
landschap. Enkele voorbeelden zijn de Boven-Slinge,
Pleistoceen Ratumsebeek,Willinkbeek, Bemersbeek, Venne-
De zone met veel tussen Aalten grind en Eibergen vertlosebeek, Wehmerbeek, Beurzerbeek en Groenlose
bevat veel zwerfstenen van noordelijke, oostelijke en Slinge. De eerstgenoemde beek is de bekendste en de
zuidelijke herkomst. Hier en daar zijn ook nogalwat grootste. Regelmatig stroomt de Boven-Slinge door
windkeien te vinden look wel windkanters genoemd; fraaie beekbossen, zoals het Buskersbos (Afb. 17)
dit die in zijn stenen een poolwoestijn lagen; door de en de Bekendelle. Bovendien snijden de beken vaak
wind getransporteerde zandkorrels schuurden en/of geologisch interessante aardlagen aan.
polijstten de stenen). Voor de keienliefhebber is dit een
ideaal zoekgebied. Het is wel gewenst om vooraf bij de
6 GRONDBOOR & HAMER NR 1-2011 Afbeelding10.
Routekaart van het
natuurgebiedDe
Leemputten.Rechts
deze kaart ziet op
ook het u nog
Zwillbrocker Venn
aangegeven. Het
is een net over
Duitse de grens
gelegenhoogveen-
gebied.
Afbeelding12.
Grote zwerfsteen
bij het voetbalveld
van Meddo.
Afbeelding13.
Zandwinplas
Het Hilgelo.
Afbeelding11.
zwerfsteen Grote (= Växjö-graniet)naast het gemeentehuis van Winterswijk.
GRONDBOOR & HAMER NR 1-2011 7 Museum Freriks en VVV Meyer, T., 1970. De moeraskalk in het Blekkinkveen bij
Vele fossielen, mineralen en gesteenten uit het Winterswijk. Mededelingen WTKG 7, 3:
in Museum 89-91. Winterswijkse landschap liggen pp.
Freriks, Frerikshof 11, 7103 CD Winterswijk (0543- Oosterink, H.W., 2010. Aardkundigeexcursiepunten
5335331 (website: www.freriks.nl). Bovendien is nr. 38: Triasafzettingen ten oosten van
hier vaak nadere informatie beschikbaar en zijn er Winterswijk. Grondboor & Hamer 64, nr. 3:
Dat laatste ook de 96 - 100. excursiemogelijkheden. geldt voor pp.
VVV-ANWB, Markt 17, 7101 DA Oosterink, 2010. Winterswijk H.W., Aardkundige excursiepunten nr.
10543-512302) (website: n www.vvvwi te rswij k. n l). 40: Jura-, Krijt- en Paleogene afzettingen in de
gemeenteWinterswijk. Grondboor & Hamer
6: 157 - 161. 64, nr, pp.
LITERATUUR Peletier, W., 2008. Geologischeexcursiegids voor Deinse, A.B. van, 1957. Boven-Miocenevondsten in ons Winterswijk.
land. Grondboor & Flamer 3: 5 - 54. W. & 1986. nr. pp. Peletier, Kolstee, H.G., Winterswijk, geologie
G.P. (red.), 1988. van deel I. Gonggrijp, Gea-objecten Inleiding tot de geologievan Winters- Gelderland. 88/64, RIN-rapport Leersum. wijk. Wet. Med. nr. 175 KNNV, NGV, Stichting Jansen, A.W. 1984. Mollusken uit het Mioceen van Freriks, Stichting Staring Instituut.
- Miste. KNNV, Winterswijk NGV, Rijksmuseum Vries, E. de, 1952. Het hoogterras in het oosten van de
van Geologie en Mineralogie. Graafschap. Publicatie XI Ned. Geol.Ver.:
177 - 181. pp.
Wiesmann, F.-J. & Memelink, H., 2006. Einweihung
Informationszentrum Afbeelding 14. Kotmans am 12. Mai
2006 Museum Freriks. (t.g.v. de opening van informatiecentrum
Kotmans op 12 mei 20061. Afzettingen WTKG
4: 75. p.
Website: www.nl.wikipedia.org/wiki/Aardkundig_
waardevolle_gebieden_in_Winterswijk
Afbeelding15.
Kaak van een wol-
harigeneushoorn
uit Het Hilgelo(coll.
Museum Freriks).
Afbeelding16.
Holocene moeraskalk uithet Blekkinkveen (monster is
de begin tachtigerjarenvan vorige eeuw genomen).
Afbeelding17.
De Boven-Slingein
het Buskersbos in de
buurtschap Brink-
heurne.
8 GRONDBOOR & HAMER NR 1-2011