Aardkundige excursiepunt 42 Henk Oosterink Hortensialaan 64, 7101 XH Winterswijk, 0543-513737 Neogene en kwartaire afzettingen en excursie- punten rondom Winterswijk 2 GRONDBOOR & HAMER NR 1-2011 Algemeen Over het Winterswijkse Mioceen is veel geschreven. Van Afbeelding1. De eerste twee delen over excursie- oudsher is de Midden-Miocene aardkundige bijvoorbeeld ontsluiting Zone met veel mogelijkheden in het Oost-Nederlands Plateau Stemerdinkbrug bekend in de Boven-Slinge beek in grindnabij (bekende) rond Winterswijk gingen over Trias, Jura, Krijt en de buurtschap Brinkheurne. Vele geologen, Vragender,tussen Oligoceen ontsluitingen. Dit derde en laatste gedeelte paleontologen en natuurliefhebbershebben sinds Winterswijk en betreft - Neogene (23 2,6 en de de eeuw hier hun eerste miljoen jaar geleden) jaren twintig van vorige Lichtenvoorde. Kwartaire - 0 (2,6 miljoen jaar geleden) ontsluitingen stappen gezet in de wereld van de aardwetenschappen. en in het Het Mioceen, bijzonderheden landschap. Vandaag de dag is deze plek niet meer toegankelijk Plioceen, Pleistoceen en Holoceen rondom Winterswijk en waarschijnlijk door de meeste mensen ook niet komen aan de orde. Er is een keuze gemaaktuit de vele meer exact terug te vinden. De brug waarnaar aardkundig interessante plekken. Voor een uitgebreidere Stemerdinkbrug is genoemd bestaat al lang niet meer. toelichting kunt u de (hier slechts beperkt) genoemde De stenen brug over de Boven-Slinge in de buurt van literatuur Stemerdink heel andere raadplegen. boerderij ligt op een plaats. Locaties Afbeeldfing2. Midden-Mioceen Het Wooldseveen. Afzettingen uit deze periode komen voor bij Berenschot in de buurtschap Miste (landgoed Kotmansl. De afzet- tingen waren tussen 1968 en 2006 bekend van de vele opgravingen en het uitzeven van grote hoeveelheden fossielen. Laat-Mioceen Deze periode is ontsloten in de kleigroeven van Haak en Hoek, ook wel FOW genoemd (naar Fornier, Overkamp en Wiegerink) of Zwarte Jan. Plioceen Zanden uit het Plioceen komen voor in een talud langs Afbeelding3. de spoorlijn ten westen van Winterswijk, één ongeveer Het Korenburger- kilometer voor het NS-station Lichtenvoorde-Groenlo. veen. Pleistoceen Langs de westrand van het Oost-Nederlands Plateau ligt 35 kilometer veel eenongeveer lange zone met grind en keien in de ondergrond. Deze zone loopt van Bocholt, Aalten, via Lichtenvoorde en Groenlo in noordelijke (Afb. 1) richting naar Eibergen. De grindrijke zone kan in sommige gedeelten wel twee kilometer breed zijn. Holoceen Het Blekkinkveen ligt in de buurtschap Woold. In het Nationaal bevinden zich fraaie Landschap Winterswijk weg. Na 3,2 kilometer ziet u links restaurant/speeltuin hoogveengebieden,zoals het Wooldseveen (Afb. 2) en Haak en Hoek. Na 100 meter wijst een bord naar links, (Afb. 3). het Korenburgerveen naar het natuurpark De Leemputten, de voormalige kleigroeven in het Laat-Mioceen. Bereikbaarheid(Afb. 4 t/m 6) Midden-Mioceen Plioceen U (N319). rijdt op de provinciale weg N318 van Winterswijk U rijdt van Winterswijk richting Groenlo Na 4,7 Aalten. In de kilometer naar kom van Miste verlaat u de N318 en vanaf de bebouwde kom van Winterswijk gaat tweemaal linksaf de De linksaf gaat Brinkeweg op. Brinkeweg u [GasteveldsdijkJ. Deze weg uitrijden tot aan de uitrijden tot aan de Heenkamppieperweg. Hier rechtsaf Grolsedijk (ongeveer 3 kilometer]. Hier gaat u linksaf slaan. U kruist de de rechtsaf de vervolgens spoorweglijn Winterswijk en nog voor spoorwegovergang langs Arnhem. Direct achter het eerste bosje aan de rechter- spoorweg. In het talud aan de rechterkant kan men kant, gaat u rechtsaf de Kotmansweg in. Rechts is het Plioceen zand ontdekken. landgoed Kotmans en de voormalige vindplaats van het Midden-Mioceen. Pleistoceen De zone met veel grind is vanaf meerdere plaatsen goed Laat-Mioceen tevens de Pleistocene bereiken. Het is niet één (FOW; en te specifieke plek. Let u op Het de steen het de met keien bedekte de die zandwinplas Hilgelo en grote bij landerijen langs wegen, voetbalveld Meddo): in de zuid-noordlijn Aalten, Lichtenvoorde, Groenlo en U rijdt van Winterswijk richting Meddo. U passeert Eibergen liggen. na 700 meter buiten Winterswijk de links liggende zandwinplas Het Hilgelo en rijdt daarna langs de Holoceen bebouwde kom van Meddo naar Eibergen lEibergseweg). Het Wooldseveen ligt aan de Kuipersweg in het Na 600 de linkerkant het ziet Woold. meter aan bij sportveld Deze weg kunt u als volgt bereiken: U neemt de zwerfsteen Meddo. Dan deze de u grote van vervolgt u provinciale weg van Winterswijk naar Geding GRONDBOOR & HAMER NR 1-2011 3 (links IN319). Ter hoogte van Café Schreurs van de vervolgt de Kuipersweg. Na ruim twee kilometer hebt u weg) gaat u rechtsaf richting de kom van Kotten. Bij links het Wooldseveen. het eerste kruispunt gaat u linksaf (Burloseweg). Na zo’n 1300 meter houdt u rechts aan en komt dan op Korenburgerveen kruist de oude Borkense Baan U neemt de naar de Kuipersweg. U en provinciale weg van Winterswijk Afbeelding4. Mioceen Miste (pijl linksboven), Blekkinkveen (pijl linksonder) en Wooldseveen (pijl rechtsonder). Kaart: Topografische Dienst Emmen. Afbeelding5. De grote steen van Meddo (linker pijl) en Valkeniersbult (rechter pijl). Kaart: TopografischeDienst Emmen. 4 GRONDBOOR & HAMER NR 1-2011 Groenlo (N319). Na één kilometer vanaf de bebouwde toegankelijk. Het zandwingebied Het Hilgelo is tevens kom linksaf Deze Achterhoek/ gaat u (Meekertweg). weg rijdt u een recreatieplas (eigenaar Recreatieschap uit tot net de - Liemersl is geheel over spoorweg Winterswijk en vrij toegankelijk. Zutphen. Hier gaat u linksaf en aan de rechterhand voor u ziet u het kantoor van Natuurmonumenten |Den Holoceen Oppasl. Hier kunt u zich melden voor een bezoek aan Het Wooldseveen is vrij toegankelijk. Waarschuwing: het ook zich niet buiten de Het is beter Korenburgerveen (zie hierna). begeeft u paden! nog een bezoek te brengen onder leiding van een gids. Valkeniersbult Het Korenburgerveen is grotendeelsniet vrij U de Vreden. De laatste Er is alleen onder rijdt weg van Winterswijk naar toegankelijk. toegang leiding van links de in IWaliense- ’s Zomers worden meerdere excursies weg voor grensovergang rijdt u een gids. er Deze weg). weg gaat, als u min of meer rechtdoor rijdt, gehouden. U moet zich dan melden bij het gebouw van in de Deze ruim kilometer 7102 GD over Masterveldweg. weg 2,5 Natuurmonumenten,Korenburgerveenweg2, komt de Valkeniersbult. vervolgen en u op Winterswijk I05A3-5139A1). Eigenaren/Toegankelijkheid Wat is er te zien? Midden-Mioceen Midden-Mioceen Het Landgoed Kotmans is particulier eigendom (Fam. Op de plek waar in het verleden kunstmatige ontslui- Berenschot! en het Waterschap Rijn en Ussel zorgt voor tingen in het zwartgroene Mioceenzand werden het waterbeheer. Het landgoed en informatiecentrum gemaakt, is nu een landgoed gecreëerd onder de zijn vrij toegankelijk. naam Kotmans (Afb. 7|. Als alternatief voor de niet meer toegestane graafwerkzaamhedenvoor het Laat-Mioceen verzamelen fossielen is het bezoekerscentrum van op Oost-Gelre. Eigenaar is de gemeente Het natuurpark het landgoed een aanrader. Een expositie toont veel (Afb. De Leemputten is op de paden vrij toegankelijk. van de zeer soortenrijke fossiele vondsten 8.1. t/m Het informatiecentrum is van april september Plioceen geopend. Afspraken voor andere bezoekmomenten en Het Plioceen zand is de Nederlandse kunnen de heer Berenschot worden gebied met van voor groepen met Spoorwegen en is vrij toegankelijk. gemaakt (05A3-5653AAI.Ook in Museum Freriks kunt u een grote collectie Mioceen-fossielen uit Miste Pleistoceen bewonderen. De zone met veel grind is in particulier en soms gemeentelijk eigendom en is over het algemeen vrij Afbeelding6. De liggingvan: 1, De grote steenbij het gemeentehuis van Winterswijk; 2, Zandwingebied Het Hilgelo; 3, Korenburgerveen; 4, Museum Freriks. Kaart: Topografi- sche Dienst Emmen. GRONDBOOR & HAMER NR 1-2011 5 boer om te tand te Afbeelding7. toestemming vragen om zijn mogen zeker als Bezoekerscentrum betreden, er Ijongel landbouwgewassen op Kotmans staan! Veel zwerfsteenvondsten uit de streek in op het voor- zijn Museum Freriks malige opgravings- tentoongesteld. terrein van het Mioceen Niet alleen in de boven zwerf- van Miste. genoemdezone zijn stenen te vinden. Feitelijk komen overal in het Winterswijkse gebied zwerfstenen voor. De door het zwerfstenen landijs aangevoerde hebben soms extreme afmetingen, zoals de grote steen naast het gemeente- huis van Winterswijk en tegenover de Rabobank (een 43 (Afb. ton wegende Vaxjö-graniet) 11) en de 38 ton wegende steen bij het voetbalveld van Meddo (Afb. 12|. Beide stenen zijn ten oosten van Meddo gevonden. In het (Afb. 131 ten Afbeelding8. zandwinningsgebied Het Hilgelo noorden heel botten Enkele fossielen van Winterswijk zijn wat van Een aantal is zien in uithet Mioceen ijstijdzoogdieren opgezogen. te Museum Freriks (Afb. 141 in 15 van Miste. Schaal- Winterswijk. Afbeelding laat eenfraaie onderkaak van een neushoorn verdeling in cm. wolharige zien. Holoceen Het BLekkinkveen is bekend geworden door het voor- komen van moeraskalk Ikalkgyttjal. MoeraskaLk ontstaat meestal in open zoet water waar door verzadiging kalk neerslaat. De zachte en kruimelige witte kalk (Afb. 16) bevat een tiental fossiele zoetwatermollusken. Tegen- woordig is daar helaas nauwelijks iets van ontsloten. Afbeelding9. Tand de tand- De en Wooldseveen van veengebieden Korenburgerveen zijn walvis twee van de vier Natura rond Winters- Squalodon sp. 2000-gebieden Natura door de Unie uit het Mioceen van wijk. 2000-gebiedenzijn