Isu Namba 2216 MasWantok 9 - 15, 2017 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol The Catholic Reporter P9, 10,19 na 20 Ol Manam lida laik gavman

Frieda Sila Kana i raitim kamap long Pot Mosbi long bung i makim MRA bod hariapwantaim ol Manam Komyuniti OL lida bilong Manam Komyuniti long Pot Mosbi. long Pot Mosbi, aninit long Manam Ol dispela lidaman i raitim pinis Pipel Sustenebol Divelopmen wanpela pas long kisim i go long Asosiesen i bungim maus wantaim gavman long autim ol dispela ol lida bilong ples na autim bel na bikpela tingting long gavman bai tingting bilong ol long gavman i skelim: 1. Longpela taim tumas mas hariap long makim Manam Re- long kamapim MRA Bod, 2. Long- setelmen Atoriti Bod. pela taim tumas long makim Sif Ol i wari long K10 milien we gav- man bilong Peter O’Neill i makim I go moa long pes 3... nogut bai lus. Mausman bilong ol pipel bilong Manam Ailan long Pot Mosbi na Sia- man bilong Manam Pipel Saustenebol Divelopmen Asosiesen, Henry Konaka i bin tokaut long wan- pela midia konprens long Tunde dis- pela wik olsem ol lidaman i makim ol 12,000 o moa pipel bilong Manam i bin kam long wiken i go pinis long paitim toktok long hevi bi- long ol pipel. Foapela lida husat i bin kam long pesen9 Pot Mosbi em, Siaman bilong Kaun- sil ov Sif o Kukurai bilong Manam, i go Willie Rupunae, Presiden bilong long ol Iabu Lokal Level Gavman, Martin Ol pipel bilong ples Zogari long Manam Ailan, nau i stap klostu 12-pela yia long nambis bilong Potsdam long limenmemba. Ururu, man i makim Manam Komyu- Sap Yawar LLG, Bogia Distrik. Ol i soim hia wanpela IDP plen bilong ol, we ol i bin laik givim long gavman long niti long Lae, Lucas Kintau na wan- las yia. I no gat helpim i kamap yet inap nau. Poto: fesbuk. pela lida bilong ples, Bruce Sila i bin P13,14,15 na 16 P2 Wantok Mas 9 - 15, 2017 palamennius Dadae: Yumi olgeta

masGAVANA Jeneral Bob wokbungtaim em i laik opim Gav- bilong Gavman Haus ibin yumi olgeta i mas wok- Dadae i tokim ol wok man Haus Kristen Felosip. statim dispela felosip bung long mekim,” Mista manmeri long Gavman Gavman Haus Kristen Mista Dadae, husat i Dadae i tok. Haus olsem wok bilong Felosip em i wanpela stat wok long las wik, i tok Mista Dadae i wanbel Gavman Haus em i no felosip o bung lotu bilong lotu em i namba wan long ol wok manmeri bi- wok bilong em tasol. ol wok manmeri long Gav- samting. long Gavman Haus i putim Mista Dadae i tok olgeta man Haus. Em i tok pasin bilong Papa God i go pas laip na manmeri imas mekim Dispela felosip i save lotu em i wanpela bikpela wok bilong ol. Em i askim ol manmeri wok na sapotim wanpela kamap long olgeta Mande wok tu we Gavman Haus i long wokbung aninit long na narapela taim ol i laik moning long Gavman nidim long bringim gut- pasin bilong bung wan- mekim wok long gavman Haus long Konedobu. pela samting i kam long taim na wanbel pasin. haus. Gavana Jeneral bipo Sir dispela kantri. Mista Dadae i wanbel Mista Dadae i mekim Paulias Matane i bin sta- “I gat planti wok i stap long ol wok manmeri i dispela toktok long tim dispela bung lotu bi- long Gavman Haus. Lotu redi long wok wantaim Gavana Jeneral Bob Dadae i sekan wantaim ol wok manmeri bilong Gav- Mande long dispela wik long ol wok manmeri em i wanpela wok we em. man Haus. Olgeta wok manmeri i Gavana Jeneral sori long Sir Manasupe i dai GAVANA Jeneral Bob long Morobe Provins long em na gutpela tingting bi- maus bilong famili bilong Dadae i salim tok sori bi- planti yia. long em long wok stret i em na salim tok sori i go nambawan long em i go long Sir Man- Praim Minista Peter mekim gavman i luksave long meri bilong Sir Man- OLGETA wok manmeri bilong klinim plaua gaden i no stap, asupe Zurenuoc i dai. O’Neill i bin makim em i long em,” Mista Dadae i asupe, Ledi Josephine, ol Gavman Haus i namba wan ausait gaden na ol plaua bai no Sir Mansupe Zurenuoc kamap Sif Seketeri bilong tok. pikinini na ol lain bilong Sir bikos wok ol i save mekim em i inap gro gut na stap gut. em i pastaim Sif Seketeri Gavman long yia 2011 i Sir Manasupe i bin holim Manasupe. namba wan. “Dispela bai no inap mekim bilong Gavman na em i kam inap em i sik na lusim ol bikpela wok long pablik “Mi salim tok sori i go Dispela em i toktok i kam ples i luk gut long ol arapela bin risain long yia 2015 wok long yia 2015. sevis olsem Seketeri bi- long brata bilong Sir Man- long Hannah Dadae, meri bi- bikpela manmeri husat bai kam taim em i sik long Paking- “Mi sori long harim long Morobe Provinsal asupe na Palamen Spika long Gavana Jeneral Bob long hia. Sapos ol lain bilong sons Disis. olsem Sir Manasupe i dai. Gavman, Provinsal Edmin- Theodore Zurenuoc na Dadae. kukim na stretim kaikai i no Em i lusim wok na Isaac Mipela i bin save olsem istreta bilong Morobe long ol pipel bilong Fin- Misis Dadae i tok ol wok man- stap, bai yumi kisim kaikai long Lupari i kamap Sif Seketeri em i bin sik na stap, tasol Provins, Seketeri bilong schaffen. Bel isi bilong meri bilong gavman haus i save we?,” Misis Dadae i tok. bilong Gavman. dai bilong em i mekim mi Provinsal Afes na Sif Seke- Papa God i ken stap wan- mekim nambawan wok na, Em i tokim ol wok manmeri Sir Manasupe i dai long kirap nogut. teri. taim yupela long dispela taim ol i putim wok bilong ol i long i no ken daunim ol yet Mande moning long Lae “Em i bin wok olsem “Long lukluk bilong mi taim bilong sori,” Mista go long han bilong Papa God, bikos ol i save mekim nam- bihain long em i bin kisim pablik sevan long planti yet, Sir Manasupe em i no Dadae i tok. wok bai kamap gut. bawan wok long larim Gavman dispela sik. yia. Planti manmeri i save man bilong toktok planti Kwin bilong Inglan na Misis Dadae i mekim dispela Haus i stap gut. Mista Dadae i tok Sir laikim pasin bilong em tasol em i man bilong Komonwelt, Kwin Eliza- toktok long Mande long dispela “Sapos yupela i no givim Manasupe em i wanpela bikos em i wanpela man mekim samting stret. beth II, i bin luksave long wik taim Mista Dadae i opim sapot long mitupela, bai mitu- long taim wokman bilong bilong daunim em yet na Kantri lusim wanpela gut- pablik sevis wok bilong em Gavman Haus Kristen Felosip pela i no inap long mekim gut gavman. sevim gavman wantaim pela man,” Mista Dadae i na em i givim em taitel Sir bilong yia 2017. wok bilong mitupela,” Misis Em i bin wok olsem gutpela tingting. tok. long yia 2015. Misis Dadae i tok taim ol i Dadae i tok. Provinsal Edministreta bi- “Gutpela pasin bilong Mista Dadae i makim bung olsem, wan wan wok manmeri bai luksave long wanem wok ol i save mekim long larim Gavman Haus i stap Praim Minista tok sori long Hau’ofa gut na wok i kamap isi. PRAIM Minista Peter O’Neill i tok “PNG i save harim nek bilong na fridom bilong toktok we Mama nem we PNG i save. Mista Hau’ofa “Wan wan wok manmeri bi- sori long wanpela biknem man long Roger Hau’ofa long redi tok bek so Lo bilong kantri i toktok long en,” i save gut long wanem ol bikpela long Gavman Haus em i nam- redio, Roger Hau’ofa, husat i dai long 30 yia olgeta na mipela bai no Mista Dadae i tok. samting kantri i wok long bungim, bawan. Dispela opis bilong long las wik. moa harim nek bilong em,” Mista Media Kaunsil l bilong PNG i salim na em i save askim. Gavana Jeneral em i nambawan Mista Hauofa, husat i save toktok O’Neill i tok. bikpela tok sori tu i go long famili Mista Rheeney i tok Mista opis na wok yupela i save long FM 100 Tok Bek So, i bin sik na Gavana Jeneral Bob Dadae tu i na lain bilong Mista Hau’ofa. Hau’ofa i save toktok gut wantaim mekim em i nambawan. i dai long las wiken. salim tok sori i go long famili na lain Presiden Alexander Rheeney i tok ol lain husat i ringim em long redio “Stat long ol wok manmeri Em i dai long Sarere nait long Iare bilong Mista Hau’ofa. Mista Hau’ofa i save mekim gutpela tok bek so long FM 100. husat i save wok long gaden na viles long Kairuku-Hiri distrik, Sen- Mista Dadae i tok Mista Hau’ofa wok long redio taim em i save “Na em i no man bilong pret long pinis long Gavana Jeneral em tral Provins. em i wanpela biknem redio man askim ol lida long toktok long sam- ol lida. Em i save askim ol stret. yet, yumi olgeta i mekim nam- Mista O’Neill i salim tok sori i go long kantri na em i wok long redio pela bikpela samting i kamap long Wanem kain samting ol pipel i bawan wok,” Misis Dadae i tok. long famili na lain bilong Mista long moa long 50 yia. kantri. laikim, Roger i save askim stret ol Em i tok sapos ol lain bilong Hau’ofa. “Em i save promotim demokrasi “Dispela nem Roger Hau’ofa em i lida,” Mista Rheeney i tok. ileksennius Mas 9 - 15, 2017 Wantok P3 O’Neill sori long Sir Trukai rais daunim Manasupe PRAIM Minista Peter O’Neill i sori tru long harim olsem pastaim Sif Seketeri bi- long Gavman, Sir Manasupe Zurenuoc, i dai. TRUKAI i daunim prais bilong ol daunim 14 pesen bilong 10kg bawan kaikai bilong ol,” em i tok. “Mipela i daunim prais bikos Mista O’Neill i salim tok sori bilong em praisrais prodak long dispela yia. Trukai long Midium Grein, Trukai Long2017 dispela as, Mista Wor- mipela i sori long ol famili long i go long Zurenuoc famili na ol lain bilong Taim kantri i wok long bungim Braun Rais, Trukai Jasmine Rais, thington-Eyre i tok ol bai daunim PNG. Planti manmeri i save kaikai Sir Manasupe long Finschaffen, Morobe hat taim long ikonomi, Trukai i na Trukai Ruts Rais. prais na larim prais i stap olsem rais bilong mipela. Provins. save olsem laip bilong planti Mista Worthington-Eyre i yet. “Taim ikonomi bilong kantri i Sir Manasupe i dai long sik Parkingsons famili long kantri bai no inap stap tok stat long Disemba 2016, ol i Mista Worthington-Eyre i tok go daun, mipela i save olsem Disis. Em i bin kisim dispela sik long yia 2015 na dispela sik tasol i mekim em i gut sapos prais bilong rais i go daunim 14 pesen bilong prais bi- kwaliti bilong rais insait long bek planti famili bai kisim taim. hat long mekim wok na em i bin risain. antap. long ol 10 kg bek rais bilong dis- i no senis.“Insait em i wankain “Mipela i daunim prais long Sir Manasupe i dai long Lae long dis- Sif Ekseketiv Opisa (CEO) bi- pela 4-pela rais prodak. tasol. Mipela i no daunim kwaliti helpim pipel,” Mista Worthing- pela wik Mande moning. long Trukai Industries Limited, “Planti manmeri i wanbel long bilong rais. Teis na olgeta samt- ton-Eyre i tok. Praim Minista O’Neill i bin luksave long Greg Worthington-Eyre, i tok ol i mipela i daunim prais bikos nam- ing bai wankain. gutpela wok Sir Manasupe i bin wokim long sevim gavman na em i bin promo- tim em i kamap Sif Seketeri bilong Gav- Ol Manam lida laik gavman i makim MRA bod hariap man taim em i kamapim nupela gavman long yia 2011. I kam long pes 1.. Sir Manasupe i bin stap Sif Seketeri bi- Ekseketiv Opisa (CEO) bilong long Gavman aninit long O’Neill-Dion MRA; 3. Kamapim ol Lo bilong Gavman i kam inap yia 2015 we em i bin MRA; 4. I no gat wanpela Risetel- painim sik na em i lusim wok. men Program Disain na Plening i Mista O’Neill i tok ol pablik sevan i mas stap. bihainim pasin bilong Sir Manasupe. Bihain long Manam Ailan “Mi sori long em I long dai. Em i wan- maunten paia i bin pairap na pela trupela lida, em i save wok stret, em bagarapim olgeta hap bilong i no save asua long wanpela samting. ailan long yia 2004, samting “Em i hat long painim wanpela man olsem 10,000 i go 12,000 man, olsem em. Mi laik salensim ol pablik meri na pikinini i bin lusim ailan sevan long kamap olsem em,” Mista na i go sindaun long graun bilong O’Neill i tok. ol bikples nau inap long 13 yia ol- Taim Sir Manasupe i bin risain, Mista geta. O’Neill i bin opim nupela bilding long Long yia 2016 Me Nesenel Ek- Waigani we bipo ol isave kolim Painepol seketiv Kaunsil i bin givim tok Bilding. orait long kamapim Manam Long luksave long wok em i bin mekim Risetelmen Atoriti (MRA), na long sevim gavman, Mista O’Neill i long toktok bilong Mista Konaka senisim nem bilong dispela bilding i na ol lida bilong ol pipel, Provin- kamap Sir Manasupe Haus. Long wankain taim, Gavana bilong Nu sal Ekseketiv Kaunsil em i gat Ailan, Sir Julius Chan, i sori long harim wok long kamapim dispela bod na bihain kisim tok orait gen long Willie Rupunae, Siaman bilong ol Kaunsil ov Sif bilong Manam Ailan i toktok long ol Manam komyuniti olsem pastaim Sif Seketeri bilong Gav- long Pot Mosbi, long Sarere Mas 5 long Gerehu. Poto: Frieda Sila Kana. man, Sir Manasupe Zurenuoc, i dai. Nesenel Ekseketiv Kaunsil, tasol Sir Julius i tok Sir Manasupe i bin sevim i kam inap nau dispela i no gavman long planti yia na em i save kamap yet. stap long pinisim gut miting. Planti pikinini husat inap long yunivesiti na ol koles tasol long mekim wok gut tru wantaim pasin bilong Long 2016 Septemba, ol Nau yet sindaun bilong ol pipel go long ol bikpela skul olsem ol dispela yia em i hat long mekim bel isi na stretpela tingting. Manam lida i bin singautim wan- bilong Manam i no senis. Ol haus yunivesiti na koles i stap nating bikos i no gat moa mani i stap Em i tok Sir Manasupe i save wok gut pela bung miting bilong ol lida sik i no gat marasin, ol Ke Senta i long ples bikos i no gat mani long long LLG akaun. no gat kaikai, wara, na ol matiriel baim skul fi bilong ol. na wok bilong em i save karim gutpela bilong ples wantiam Provinsal “Mani i kam long Distrik Sevis bilong wokim ol nupela haus. Ol Gavman long lukluk stretim dis- Presiden bilong Iabu LLG, Mar- Impruvmen Program (DSIP) em kaikai. i no inap long wokim gaden long “Mi makim maus bilong famili bilong pela hevi tasol Madang Provinsal tin Ururu i tok em i kisim planti graun bilong ol asples lain, na tu lo i no larim mi long yusim long mi na pipel bilong Nu Ailan long salim Gavman Ekseketiv Kaunsil i bin askim long ol papamama bilong baim ol skul fi, olsem na mi no tok sori i go long meri, pikinini, famili na i no gat rot long ol i wokim sam- ol sumatin na long ol yia i go em salim tasol Kodineta bilong pela ikonomik wok bilong painim gat rot nau long helpim ol wan lain bilong Sir Manasupe,” Sir Julius i bin helpim sampela i go long i tok. Manam Rilif Projek na tu em i no mani. sumatin,” Mista Ururu i tok. Wantok Mas 9 - 15, 2017 P4 nius Gamato: Kendidet mas bihainim Midia opisa kisim ileksen woksop lo long taim bilong kempen Paul Zuvani i raitim bilong ol opisa bilong em. Paul Zuvani i raitim olsem ol i ken votim ol. tasol mas ripot hariap taim Las wik em i ranim wan Ol i mas ripot hariap i go wanpela i lukim paul pasin i PAPUA Niugini Ilektoral wik woksop bilong ol ileksen PAPUA Niugini Ilektoral long EC sapos wanpela kamap. Komisin (PNGEC) i holim menesa na asisten menesa Komisin (PNGEC) i putim sapota bilong kenidet i Promotim na stap insait media woksop bilong ol bilong ol long Kokopo, Is Nu tok save long ol lo kendidet brukim gavman, EC o OLLI- long kempen we tok pait bi- ripota long Pot Mosbi dis- Britan. i mas bihainim long de bi- PAC. long tingting na polisi i pela wik na narapela wik. Sif Seketeri Isaac Lupari na long kempen. Bihainim polisi bilong em, kamap. Dispela woksop we i PNG Ilektoral Komisina Patil- Dispela ol lo em olsem ol wanpela kendidet i no ken Kendidet i mas redi na kamap long 16-Mail, Sogeri ias Gamato i opim dispela kendidet i mas bihainim lo daunim narapela kendidet wanbel long mak em i Rot i bilong helpim ol ripota woksop. bilong kantri, bilong PNGEC bikos wok bilong em i no kamap long em bihain long long save long pasin bilong Gamato i givim tok lukaut na bilong Ogenik Lo bilong gutpela. vot na i mas askim ol sapo- ripot long ol tok bilong ilek- i go long ol ileksen opisa Politikal Pati na Kendidet Ol i no ken kamapim ol tim long mekim wankain na sen. long ol i mas wok gut long (OLLIPAC) bipo na bihain Gamato blok vot we dispela i brukim i no ken kros na bagarapim I gat tupela grup bilong 2017 Ileksen. taim bilong ileksen. spirit bilong sikret (hait) vot. ol samting. Em i mas go long woksop, namba wan grup “Mi laik lukim senis long Ol i no ken givim presen, Ol kendidet i no ken stilim kot bilong dispiuted riten em ol ripota bilong Nesenel tingting na wok bilong yumi mani o ol narapea samting o ol arapela samting bilong vot bilong narapela na taim em i lukim ol i brukim Brodkasting Komisen (NBC) long taim bilong ileksen long long grisim ol manmeri long wok. mekim olsem vot bilong ol. lo long taim bilong vot. we ol i stat long Mande na yumi lukim gutpela ileksen,” votim ol long ileksen. Ol i mas rispektim rait bi- Ol i no ken grisim ol pol- Sapos kenidet win em i pinis long aste Trinde. em i tok. Ol i no ken sanapim ol long ol arapela kendidet. ing opisa olsem ol bai mas go bek long komyuniti, Namba tu grup em ol “Mi askim yupela ol ilkek- haus bilong kempen long ol Ol i mas ripot i go long mekim samting long ripot na kamapim ol wok ripota bilong ol arapela sen menesa na asisten ilek- komyuniti. dispela komyuniti we man o kendidet i ken win na i long ilektoret na kamapim midia oganaisesen olsem sen menesa long menesim Ol kendidet i no ken meri i askim long em i baim lukim ileksen i no ran stret. wok long olgeta komyuniti, Pos Kuria (Post-Courier), Na- na kamapim gutpela nesinel yusim ol samting bilong gav- ol o givim samting long ol Ol i no ken paulim enrol- maski sapos wanpela tional Niuspepa, EMTV, ileksen long 2017. man olsem kar, mani, pepa olsem mani o baim kar men, poling, kaunim wok komyuniti i no givim sapot. Wantok Niuspepa, TV Wan, “Hevi bilong kos bilong FM 100, PNG FM, FM Cen- kamapim ileksen i go antap tral na arapela moa. i mas pinis.” Namba tu grup bai stat Em i tok hevi bilong kos bi- long Mande 13 Mas na pinis long ol samting, frod (fraud), Meri kisim trening long wok politik long 15 Mas. vailens na kros pait i no gut- I luk olsem dispela i pela nius na i no ken kamap. namba wan taim PNGEC i Em i askim ol opisa long ranim kain woksop olsem. stap longwe long ol pasin Ol woksop bilong bipo em we inap bagarapim ol wok PNG Midia Kaunsel i save bilong ileksen. bung wantaim AusAID long Em i tok em bai ripot long ranim. polis sapos wanpela opisa i Arere long ol ripota asua long taim bilong ilek- Komisen i holim tu woksop sen. Skul kisim nupela saplai Shirley Gar i raitim UPNG Jenelisim sumatin

Long Fraide namba 3 Mas, Goldie Praimeri skul i bin kisim nupela skul saplai bilong ol sumatin na tisa long Treid Pacific (Long lep han) Olushola Ismail, UN mausman, Dokta Alphonse Gelu, Anna Solomon, Kala Aufa, Koffi Kouame na Julie husat i save wok wantaim ol skul. Dispela em wanpela long Bukikun, UNDP maus meri. Poto: Paul Zuvani ol TFF komponent aninit long infastraksa we edukesen di- patmen save givim mani long wan wan skul. Paul Zuvani i raitim Dokta Gelu i tok opis bi- demokratik rait bilong stap meri Goldie Praimeri skul em namba 5 skul long kisim dispela long Yunaitet Nesen i memba na makim laik bi- long rot ol i yusim long kain helpim long Treid Pasifik. Ol arapela skul em St There- OL 50 meri i bin kamap long mekim isi na gutpela long ol long ol manmeri husat i winim ileksen bilong ol na ses Praimeri skul, Gaire Praimeri skul, Koiari Praimeri skul wan wik woksop long meri i ken save long wok bi- votim em na kantri wan- wok strong olsem ol li- na Boreboa Praimeri skul. lainim wok bilong kamap long lida na stap wok olsem taim,” em i tok. dameri. politisen na lida long Pot politisen. “I gutpela long lukim Kouame long UN i tok Het tok bilong dispela bung em “Accountability,Trans- Mosbi long dispela wik. “Wan wan ol manmeri olsem yupela ol meri i redi wankain olsem ol man, ol parency, Equitability of Government's TFF.” Goldie Praimeri Yunaitet Nesen Divelop- husat i winim ileksen na stap long kisim dispela salens meri tu i gat save long na Treid Pasifk i wanbel long wok bung aninit long TFF mani men Program (UNDP) i go insait long Palamen i kam long makim ol manmeri bi- mekim kain kain wok. bilong infastraksa. pas long dispela woksop we long kain kain hap we planti long yupela na kamap lida. “Palamen i wanpela long Klostu long 500 sumatin na papa mama bin kamap long i bin stat long Tunde na bai bilong ol i no save tru mining “Em i gutpela tu bikos ol ples we ol meri i ken soim dispela bung na witnesim. Jenerel Edukesen Menesa bilong pinis long neks wik Mande. bilong stap olsem lida man- mipela tu i laik stap insait save bilong ol na soim pasin Treid Pasifik Oscar Iguarek i bin mekim mein Presentesen i Namel long 200 meri meri,” em i tok. long tim na trenim yupela bilong stap lida. go long het tisa bilong skul na bihain demo presentesen bi- husat i bin aplai dispela 50 “Long wanpela i stap long samting yupela i mas “Dispela sans i spesel long ol buk na pensil i go long 10- pela sumatin bilong apa meri tasol i winim ples long strongpela lida manmeri save long em. bikos em i givim taim long ol na lowa greit. Long pinisim tok, bilong dispela bung, Siaman kamap long woksop. long makim ol pipel bilong “Taim yupela i kamap lida, meri long wanem samting ol Woksop i kamap bilong em, i gat tupela samting yupela bai save long wok inap long mekim,” em i tok. bilong Goldie Praimeri i tok “Edukesen em dua bilong ol- trenim ol meri long stap na wanpela i mas save long em. lida i mas mekim, i gutpela geta bikpela dipatmen insait long gavman.” wok olsem lida, long bipo “Namba wan samting em na i stret.” long ileksen na sapos ol i win wanpela i mas save long Mis Anna Solomon i ama- i wok olsem polilik lida o Mama Lo na namba tu mas long ol tingting bilong sapos i lus ol i ken go het yet samting em wanpela i mas ol meri na i tok long meri i long soim pasin bilong lida save long Palamen na wei wok politik dispela i nara- long komyuniti bilong ol yet. em i wok.” pela kain. Dokta Alphonse Gelu, re- Ekting Klak bilong Pala- Em i tok em i bin wok jistra bilong Politikal Pati, men Aufa i welkamim ol aninit long tripela politik Kala Aufa, Ekting Klak bilong meri na i strongim tingting meri husat i stap long Pala- Palamen, Anna Solomon, bilong ol long ol i mas kisim men nau em Gavana bilong Seketeri bilong Dipatmen bi- ol skul tok long ol opisa bi- Isten Hailans Julie Soso, long Komyuniti Divelopmen long em long ol lida man- Memba bilong Lae Loujaya na Relijin na Koffi Kouame, meri i mas wok taim ol i win Kouza na Memba bilong Ol sumatin kisim UN mausman i kamap na na stap insait long Palamen. Sohe Delilah Gore. givim toktok long opim dis- “Nesenel Palamen i ples Em i askim ol meri long ol buk na pensil long pela woksop. we wanpela i mas soim i mas askim dispela tripela Treid Pasifik. Mas 9 - 15, 2017 Wantok heltnius P5

“I kam long Pacific International Hospital ” PIHPh: Saveman 311 3000 and 799 88000 Website: www.pihpng.com Nius Women’s Heart Health 8th March 2017 Mental stress and depression. 65, and especially those with a make your heart beat faster. A mass index (BMI) is helpful. BMI is Dr Suresh Venkita Women's hearts are affected by family history of heart disease, slow and leisurely walk, chatting a measurement calculated from stress and depression more than need to pay close attention to or on the phone will not do! height and weight. It helps you see Valentine’s Day is just over. Hav- men's. heart disease risk factors. if you have a healthy or unhealthy ing celebrated that with gusto, let Smoking. In women, smoking is percentage of body fat. A BMI of us resolve that we shall take bet- a greater risk factor for heart dis- 60 minutes a day, five days a 27 or higher can be associated ter care of women’s hearts in ease in women than it is in men. week, is even better! In addition, with an increased risk of heart dis- 2017 and beyond! Inactivity. A lack of physical ac- do strength training 3 or more ease. Today we shall talk about Heart tivity is a major risk factor for heart days a week. Waist circumference also is a Health, not Heart Disease! disease, and some research has If you can't get all of your exer- useful tool to measure whether or found women to be more inactive cise completed in one session, try not you are overweight. Women than men. What can women do to reduce breaking up your physical activity are generally considered over- Menopause. Low levels of oe- their risk of heart disease? into several 10-minute sessions weight if their waist measurement strogen after menopause pose a Women can make several during a day. You'll still get the is greater than 35 inches (89 cen- significant risk factor for develop- lifestyle changes to reduce the risk same heart-health benefits. timetres). ing cardiovascular disease in the of heart disease, including: Interval training — in which you Losing even a small amount of smaller blood vessels (coronary Quit or don't start smoking. alternate short bursts of intense weight can help by lowering your microvascular disease). Exercise regularly. activity with intervals of lighter ac- blood pressure and reducing your Broken hearts. This condition — Maintain a healthy weight. tivity — is another exercise alter- risk of diabetes — both of which Advantage Oestrogen: The fe- often brought on by stressful situ- Eat a healthy diet that includes native you might try. For example, increase your risk of heart disease. male hormone, Oestrogen, offers ations that can cause severe, but whole grains, a variety of fruits you could incorporate short bursts Listen to your heart! protection against heart disease usually temporary, heart muscle and vegetables, low-fat or fat-free of jogging or fast walking into your Every time your heart beats, lis- before menopause, an advantage failure — occurs more commonly dairy products, and lean meats. regular walks. Interval training ten; it is telling you: unfortunately lost as women begin in women after menopause. Avoid saturated or trans-fat, may help you burn more calories Lub-Dub, Lub-Dub, the Health to become overweight, smoke or Pregnancy complications. High added sugars, and high amounts than continuous exercise, and it of your Heart is not in your hands, develop high blood pressure or Di- blood pressure or diabetes during of salt. can help you maintain abetes early in life. But women are pregnancy can increase women's a healthy weight and as prone to heart disease as men, long-term risk of high blood pres- keep your heart after menopause. Knowledge sure and diabetes and increase the healthy. about risk factors unique to risk of development of heart dis- You can make other women, as well as eating a heart- ease in the mothers. small changes to in- healthy diet and exercising, can Women with inflammatory dis- crease your physical help protect you. eases, such as rheumatoid arthritis activity throughout the Heart disease risk factors for or lupus, may also have a higher day. For example, try women: risk of heart disease. taking the stairs in- Although several traditional risk Exercise to reduce the risk of stead of the elevator, walking or but in your legs; so walk, run and factors for coronary artery disease heart disease in women riding your bicycle to work or to do climb! — such as high cholesterol, high In general, everybody should do errands, or doing sit-ups or push- blood pressure and obesity — af- moderate exercise, such as walk- ups while watching television. If you have any further queries fect women and men, other fac- ing at a brisk pace, on most days of Heart does not love pills and po- or seek more information, you tors may play a bigger role in the the week. You are recommended tions, it loves exercise. may get in touch with the Pacific development of heart disease in a combination of moderate and Love your heart by making it ex- International Hospital at Ph No. women. For example, risk factors vigorous activity of about 30 min- ercise, it will love you right back! 7998 8000 or email them at may include: utes a day, five days a week. Exer- What's a healthy weight? [email protected]. Alternatively, Diabetes. Women with diabetes Women of all ages should take cise to be beneficial to your heart What's considered a healthy you may even visit their new web- are at greater risk of heart disease prevention of heart disease seri- should make you warm, sweaty, weight varies from person to per- site at www.pihpng.com and post than are men with diabetes. ously. Women under the age of breathing faster and harder and son, but having a normal body your queries. P6 Wantok Mas 9 - 15, 2017 edukesen PNG Career Development Inc i kamap Josiah Ururu Kana Lainim wei bilong painim i raitim

LONG Fonde Mas 2, wok em i gutpela 2017, wanpela nupela Josiah Ururu Kana Papua Niugini man husat “Taim mi tok olsem, kampani bilong Papua i raitim i gat kampani bilong ol bikos singaut bilong ol Niugini stret, PNG Ca- kampani long kisim gut- reer Development yet tu i bin kamap long PLANTI Papua Niugini soim sapot bilong ol long pela wokman na wokmeri Inc, i bin kamapim em i bikpela na ol kam- nem bilong en long man husat i papa bilong dispela taim olsem SP ol kampani bilong ol yet i Brewery, PNG Customs, pani na emploia i laik Pot Mosbi. save tru olsem ol i wok tok nau em i gat bikpela na NCDC Yut Divelopmen PNG Career Devel- long kisim wokman na opment Inc em i wan- nid long ol yut long save opisa. wokmeri husat i gat save pela non-profit long stretpela na gutpela Jacob Kaupa, Menesing na kwalifikesen bilong ogenaisesen i save wei bilong painim wok. Dairekta bilong Pasifik dispela wok,” Mista helpim ol sumatin John Kaupa Kamasua (wantaim aiglas) wantaim ol pikinini bilong em long taim bilong opim kampani long Gateway Hotel las wik. Poto: Josiah Ururu Kana. Dispela bai kamap sapos Kopret Sevis husat i Kaupa i tok. husat i greduet long ol inap long salim ol yet mekim namba wan tok- Long dispela taim tu yunivesiti na ol nara- olsem wanpela gutpela tok long opim dispela Deputi Prinsipel bilong pela haia institusen Tingting bilong planti taim long en na na as tingting bilong aset o samting we wan- bung. Em i tok olsem, Pot Mosbi Nesenel long we bilong painim kamapim dispela kain olsem na em i lukim kampani na ol sevis pela kampani o dipatmen PNG Career Development Haiskul, Gevenah wok. Dispela kampani kampani i bin kamap olsem em i wanpela em i save givim. bai kisim. Inc em i gutpela kampani Gwaigo, i toktok long nid i save lainim ol yang- long John Kaupa Ka- bikpela nid bilong ol “Mipela i save givim Ol dispela kain toktok i long kamapim ol driman bilong dispela kain oge- pela man na meri long masua 9-pela yia i go yangpela tude long ol woksop long ol gre- naisesen long wok wan- bin kamap long taim bilong ol yangpela na em wei bilong salim ol pinis. As tingting bi- kamapim wok laip bi- duet sumatin na ol taim ol sekenderi skul save bilong ol long wanpela nupela kampani i stori long ekspiriens bi- long kamapim dispela long ol. narapela lain tu husat long helpim ol gret 12 na kisim wanem kain wok kain kampani i kirap “Bikpela laik bilong bilong helpim ol yangpela long em tu. i painim wok, long ol i gret 10 sumatin long go ol i gat laik long en ol bikos Mista Kamasua i mipela em long long painim wok i bin “Long taim yu kamapim ken mekim gutpela moa long painim ol gut- long ol kain wok we ol bin lukim planti ol helpim ol yangpela kamap long las wik Fonde driman bilong yu bai i gat pas na stori bilong ol pela wok bihain long ol i i skul long en. sumatin husati lusim man na meri long 2 Mas long Mosbi. ol salens tu, tasol yu save pinisim skul. Man i statim dispela yet olsem long wei bi- skul pinis i save go salim ol yet o save bi- Dispela kampani em pinis long wei bilong “I gat liklik namba bi- kampani, em John long raitim ol gutpela long em na askim em long ol long open PNG Career Development menesim, plenim na long ol sumatin tasol i Kaupa Kamasua. Em i long raitim referens maket bilong ol wok,” CV (Curriculum Vitae), mekim ol dispela salens i Inc na John Kaupa Kama- save go long ol bikpela in- wanpeal leksera bi- long ol i painim wok. em i tok. aplikesen pas, ol wei kamap gut,” em i tok. sua, wanpela leksera na stitusen na planti i save long Yunivesiti bilong Em i save helpim ol Em i mekim dispela bilong wokim intaviu “Ol kampani i gat hevi het ov dipatmen bilong go stret long painim wok. Papua Niugini na Het long senisim pas ol i toktok bihain long bilong wok na tu long olsem na ol i salim tok Ol dispela kain lain Sosel Wok long Yunivesiti ov Dipatmen bilong save raitim bilong wanpela pawa poin helpim ol long painim save i go aut long painim sumatin i nidim helpim Skul bilong Sosel Wok bilong Papua Niugini i painim wok. presentesen em i wok we i gutpela long ansa bilong ol na i no long bilong ol kain ogenais- long Skul bilong Hu- Dispela kain singaut mekim long soim ol kamapim. ol bai kisim moa hevi.“ ol,” Mista Kamasua i esen olsem,” Misis manitis. bilong helpim i kam bikpela tingting o gol Planti ol narapela em i tok. tok. Gwaigo i tok. siosmeri Mas 9 - 15, 2017 Wantok P11 Tugyak viles i kisim fri taunam na malaria test Ol yangpela bagarapim

PLANTIlaip ol yangpela bikos nau i no gat wokwe i save mekim olgeta mekim ol pasin we i wok i kisim ples bilong ol brukim lo bikos ol i no man long kamapim ol.” painim mining long laip. Long dispela em i givim Ol i kisim smok nogut, piksa long wanpela bisnis dring bia, bagarapim laip poroman bilong em long bilong ol narapela na Argentina, Saut Amerika. bagarapim laip bilong ol Em i tok dispela pren bi- yet bikos ol i no inap long em i no save go kam painim wok. planti long wok. Moa yet, long ol nara- Em i sindaun tasol long pela kantri, ol yangpela i kompiuta bilong em, tanim go mekim pasin paitim na salim tok i go i teroris bikos ol i lukim kam tasol namel long 10- dispela em i wanpela laip Pop Francis i givim toktok long ol sumatin na tisa bi- pela minit em i kamapim US$10,000 (K33,000). ol i ken stap bikos stap long Yunivesiti bilong Rom. Poto: Internet Em i tok kain senis gut i no inap givim ol Em i mekim dispela tok pela bai lukim ol divelop olsem dispela i kisim ples wanpeka gutpela samt- long taim em i mekim kantri i gat bikpela bilong ol man long wok. ing. raun i go long Yunivesiti namba bilong ol manmeri Em i tok dispela i Pop Francis i tok ol Roma Tre long Rom, Itali husat i no gat wok?” Pop mekim we ol i tok Yurop i yangpela long dispela i no longtaim i go pinis. Francis i askim. gat olgeta samting, dis- taim i bagarapim laip Pop i tok planti wok we “Long taim senis i pela i no moa tru, i no gat bikos no gat inap wok ol man i save mekim, nau kamap long teknoloji moa wok long ol yang- long ol i mekim. em teknoloji na kompiuta mipela long wankain taim pela long mekim. Pop i tok taim ol i lukim Long dispela as ol gav- i kisim ples na mekim. i mas gat ol rot long man i mas wok hat long ol i no gat wok long Tasol Pop i tok ol i mas kamapim ol wok we mekim, ol bai tanim na kamapim ol wok bai ol Ramu NiCo Komyuniti Afes Supavaisa, Nicholas Genaia (lephan) na ERT tanim na kamapim samt- mipela yet inap mekim. mekim kain kain samting yangpela i ken mekim Suprintenden, Venancius Sapak i givim presen long ol pikinini. ing ol yet olsem ol i ken “Ikonomi bilong mipela olsem joinim teroris o long sapotim laip bilong gat samting long mekim. i stap olsem wanem nau? bagarapim laip bilong ol ol yet. “Olsem wanem wan- “Senis long teknoloji OL pipel long Tugyak viles klostu helt, haisin, famili plening, TB, na yet. long Basamuk long Rai Kos distrik HIV/AIDS. long Madang i bin laki long kisim Tim lida Nicholas Genaia i tok Het Bisop bilong Evejelikol fri medikol sekap na ol fri taunam save long watpo ol i raun na Luteran Sios bilong Papua Nui em i gat marasin long en. Ramu mekim dispela awenes long taim Guinea long namel na long han NiCo Manesmen i bin givim ol bilong Nesenel Maining Sefti Wik. sut em olpela Kote Presiden, dispela samting i go long ol pipel Na BSK CA supavaisa, Venancius Pasto Kelly Rabisung husat nau Sapak i toktok long pasin bilong long Tunde Mas 7. i kamap saplin bilong Braun abrusim birua long taim ol i Wanpela tim bilong Kampani Rurel Haus sik na long han kais wokim paia we inap long kukim em nupela Presiden Jonati Metu. wantaim ol Helt, Sefti na En- bus na kamapim bikpela birua. Ol i wokabaut bihainim singsing vairomen (HSE) na Komyuniti Sampela lida bilong komyuniti grup long go insait long haus Afes dipatmen i kisim kar i go askim ol kwesten long helt na en- lotu long taim bilong makim nu- kamap long Tugyak na bungim vairomen na ol opisa i bekim ol pela ELCPNG Kate Distrik Pres- 400 pipel na mekim dispela dispela askim. Ol i tok tenkyu iden long wik i go pinis. Poto awenes. long kampani i givim fri test na fri stori: Joyce Huanjo – Luteran Ol i wokim tu ol fri test long sik taunam bikos planti lain bilong Komyunikesen malaria na givim tupela beil tau- ples i stap longwe na i no inap go nam long ol pipel. long Madang long kisim ol dispela Nes opisa long Ganglau helt samting. senta, Martin Uma i bin go wan- Ol pipel i givim ol frut na gaden taim ol long Tugyak. kaikai wantaim buai long soim Ol pipel bilong ples i bin bung amamas bilong ol long tim bilong na harim ol toktok bilong sefti, Ramu NiCo. Siameri: Tok save long kost bilong wanpela sumatin Paul Zuvani i raitim Em i tok bikos long dispela, mani ponen bilong Karikulum na Risos Boreboa Praimeri Skul Bod Sia- bilong TFF. mak we skul i mas kisim i go antap. metiriel wantaim Infrastraksa man Peter Pete i tok skul bilong Em i tok skul i no kisim olgeta EDUKESEN Dipatmen i mas tokaut Tasol em i tok mani Dipatmen i komponen i gat fanding bilong tu- em i laik save mani bilong infra- mani em i askim long en na i save klia long kost bilong skulim wan- givim i save daunbilo long mak ol i pela yet. struktsa na Karikulum na Risos kisim mani long taim stret. pela sumatin, Eileen Lala, bod askim long em na i no save givim Long Janueri dispela yia, dipat- Metiriel i stap we? Em i tok las yia skul i kisim tasol siameri bilong St Therese Praimeri mani long taim stret. men i bin sainim K90 milien kon- “Mipela i gat ol tisa husat i no K380,000 na i wet yet long kisim Skul long Pot Mosbi i tok. “Las yia mipela i bin askim long trak long tupela kampani em gat haus bilong slip, mipela i mas narapela K770,000 hap bilong Em i mekim dispela tok taim skul K341,000 tasol mipela i kisim Tokiwa Ltd and MH Ltd long baim meintenenim klasrum na opis, mani. dispela ol metiriel na givim aut i kisim ol tis na lening metiriel long K251,000,” Lala i tok. banis bilong skul na skul laibreri “Mipela i gat 725 sumatin we tasol inap long nau, no gat wan- Treid Print long wik i go pinis. “Dispela i mekim wok bilong wantaim ol arapela samting we pela toksave i kamap. 336 em ol boda na narapela em ol Em i tok bipo long tiusen fi fri mipela i mas stretim,” em i tok. mipela i hat. Wantok Niuspepa long dispela de sumatin,” Sr Angela i tok. (TFF) polisi i kamap, skul i save “Sapos mani bilong dispela ol “Namba bilong ol sumatin i go wik i salim email long save long “Skul i narakain bikos i gat ol sasim wanpela sumatin long samting i stap, soim mipela bai antap na olsem mani mipela i dispela wok tasol i no kisim bekim boda na de sumatin wantaim. Praimeri Skul K200 o K250 na pro- nidim tu i go antap.” long Edukesen Seketari Dokta Uke mipela i kisim.” Edukesen Dipatmen i no tok klia jek fi K100. Skul i yusim K14,000 mani bilong Kombra taim em i go long prin. Las yia Sista Angela Taylor, hamas mani wanpela sumatin i Na skul i save gat 1000 sumatin tiusen fi fri (TFF) komponen long Bihainim Lala, wankain askim OLSH, prinsipal bilong Marinaville mas kisim. tasol bikos long TFF polisi namba baim dispela ol metiral. em planti ol arapela skul long Sekendari Skul ausait long Mosbi “Mak bilong mani mipela i nidim bilong sumatin i go antap long Tasol i gat save olsem TFF kom- kantri i mekim. klostu i pasim skul bipo long de tru em K1 milien na go antap.” 1700. bilong ol skul i pas bikos long hevi P12 Wantok Mas 9 - 15, 2017 komentri Selebretim spesel de bilong ol KOMENTRI meri na strongim gen ol wok

LONG Trinde 8 Mas, PNG i bung ol i liklik yet na bai ol i ken soim wantaim olgeta arapela kantri trupela kala bilong ol. long wol long selebretim Intene- I gat planti samting i sot yet. Ne- senel Wimens De. Long Pot senel Kaunsil ov Wimen i maus Mosbi, sampela lida meri i bung pas yet. Ol wimens grup long ol long toktok long ol hevi na ol gut- provins i no gat nek moa. Ol i dai pela samting tu i save kamap nabaut o i gat planti politiks tumas long ol meri bilong PNG. na i no helpim ol meri olsem na i Yumi wok long lukim yet pasin no gat sapot. Oltaim wanpela bilong vailens egensim ol mama bung bilong ol meri i kamap, em na ol pikinini meri. Yumi lukim yet ol ovasis lain husat i stap long PNG planti mama na i pikinini i dai i save go pas long en. bikos i no gat marasin, o rot long Tasol i gat planti ol strongpela go long haus sik. Yumi lukim planti wimens grup husat i wok strong mama i dai long sik kensa bikos i tru long helpim ol mama na yang- no gat marasin na dokta long pela meri long kantri bilong yumi. helpim ol. Ol i stap isi na i painim mani na I gat planti ol bikpela salens i sapot long mekim wok bilong ol. I save kamap long laip bilong ol gat planti yangpela meri husat i meri long PNG, tasol yumi gat ol wok long helpim komyuniti bilong strongpela meri husat i save ol. Yumi amamas na tok tenkyu painim rot bilong helpim ol yet long ol. wantaim famili bilong ol. Tude yumi lukim planti senis i Kantri i nidim ol kain strongpela kamap long helpim laip bilong ol lida meri olsem long mekim wok meri na famili. I gat ol awenes i bilong helpim komyuniti. Taim i kamap long ol rot bilong kisim senis na i gat nupela wei bilong helpim. Gavman na ol sios wan- wokim ol samting. taim ol ovasis patna i bung na na siti planti mama i save pret lukim tasol ol i pret o i les long meri wantaim bai ol i lain long luk- Ating ol yangpela meri bilong kamapim ol program bilong long wokabaut ol yet o go long ol helpim ol meri. save long stretpela pasin bilong tude i ken sanap strong na karim helpim ol meri. Ol save lain bilong ples we i gat nem nogut bikos long Namba wan rot bilong kamapim stap wantaim na soim rispek long gutpela nem na skruim ol wok we ol bisnis na ol benk tu i kamapim pasin bilong pikpoket na bagara- senis em long skulim ol pikinini ol arapela. ol mama i bin statim bipo long in- program bilong helpim ol meri i go pim ol meri. long haus yet long pasin bilong Tude ol pikinini meri bilong dependens na long ol yia bihain insait long wok bisnis. Yumi save olsem dispela ol soim rispek na helpim mama long yumi i mekim wok we ol man tasol long en, long kamapim driman bi- I tru olsem planti ol gutpela pasin nogut bai i stop sapos olgeta wok. Yumi save skulim ol pikinini i save mekim bipo. Ol i kamap long ol meri long PNG. Ol i ken senis i wok long kamap nau. Tasol pipel i pasim tok na helpim ol meri meri long helpim mama long wok dokta, pailot, ensinia, saintis, ol winim dispela mak sapos i gat i gat tu planti ol nogut pasin i stap long taim ol i lukim ol raskol i na larim pikinini man i go pilai. tisa long yunivesiti na ol arapela rispek na daunpasin na bel isi i yet. Dispela pasin bilong vailens i stilim bilum na mekim nabaut Dispela pasin i mas senis. Yumi bikpela wok. Em i gutpela na mo- stap na ol i wanbel long wok bung save kamapim pret. Long ol taun long ol meri. Planti taim ol man i givim wok long pikinini man na beta yumi givim sans long ol taim wantaim.

Givim sampela taim bilong de long God

LONG taim planti senis i pela husat i save long pre pre. kamap long teknoloji, wok, long helpim em. Em ol trupela tok bikos pilai na laipstail, planti Maski yu no save long em kain sindaun bilong manmeri i no gat taim long kain tingting o toktok yu dispela laip. God o i lusim tingting ol- mas gat long em, dispela Tasol long strongim wan- geta long em. win yu pulim i go insait i pela long pre, Aposel Pol i Ol i ting wanem samting ken kamap pre bilong yu. tokim mipela long Rom ol i mekim i laip na i no gat Sapos yu wokabaut o yu 8:26, “Spirit i save Email: [email protected] narapela samting moa i ran long kar ol samting yu strongim mipela taim stap long strongim ol. lukim, dispela yet i ken mipela i no gat strong, long Tasol planti hevi i save wanpela inap pas oltaim kamap pre bilong yu olsem taim mipela i no save long kamap taim kain tingting na bihainim tok bilong yu amamas na tok tenk yu pre, Spirit i save helpim na sindaun i stap. God, em pasin bilong pre o long em. mipela long ol tingting na Long amamas na stap beten. Manmeri mas pre Tasol ating sampela strong long wanem samt- gut long laip, mipela mas oltaim. manmeri bai gat ol tingting ing mipela i mas mekim.” tingim skul bilong Moses Em i no hat long pre. we i pasim ol long pre. Ol I gutpela long larim Spirit long buk bilong Lo Wanpela inap kisim tupela kain tingting olsem: i strongim na soim mipela (Deuteronomy): 28. Long o 10-pela minit long pre. • Laip bilong mi i no long rot bilong pre. dispela buk Moses i givim Ritim Baibel i wanpela gutpela na mi no ken pre; Taim yu gat spirit bilong skul long ol manmeri bi- rot bilong pre. • Mi no gat taim pre, em bai i no inap hat long Israel. Narapela rot em wan- long pre; long pre. Em i tok sindaun bilong pela i mas stap isi na tok- • Bilong wanem mi Wankain olsem yu pulim tok wantaim God. Dispela pre, God i save pinis long win long stap, yu bai pilim Editor ol bai gutpela sapos ol i bi- Veronica Hatutasi hainim tok na lo bilong i min wanpela i mas go sindaun bilong mi; yu mas toktok wantaim God. Tasol sapos ol bai i no long wanpela kona o stap • I no gat God, lusim God long stap, maski i gat bihainim sindaun bilong ol isi long desk, tebol o sia bi- taim nating long dispela planti samting long mekim bai bagarap. long em na toktok long pasin; na na long gutpela taim o Wanpela bikpela rot God. Sapos wanpela i no • Mi pre tasol no gat taim nogut. save em mas askim nara- kaikai, bilong wanem mi entatenmen Mas 9 - 15, 2017 Wantok P17 STORI BILONG TUMBUNA Na sapos taim bilong wari nogut tru. Long wanem daun long bikbrata bilong hap na wokim nupela ples. marit, papamama bilong bikpela i marit nau na bai lik- em: Yu laik mi kisim namba So nau long dispela taim TOK PLES KAMAP WE? pikinini man i mas kirap i go lik tasol i go long olgeta hap wan rop o namba tu rop nau ol man long Kalapu i longwe ples long painim na mekim wok long papa- buai? Tasol bikbrata i bekim save kolim ol man long meri long pikinini man bilong mama. tok, mi no save yu tok Yamil olsem bikbrata. Long tupela. Dispela kain pasin i Taim Munapeihim i marit wanem. Na liklik i bekim: mi wanem em dispela ples we stap inap longpela taim tru. pinis, Lakito i hatwok long no save tang bilong mi Lakito i go i stap na tok ples Bihain nau long wanpela helpim papamama. Wan- tanim pinis. Ya mi ken harim ol i kolim Tumakundi. Na tu ples ol i kolim Yami, i gat pela de nau bikbrata i tok yu toktok long mi tasol mi ol Kalapu inap tok ples wan- wanpela man i stap nem bi- long Lakito. Mi laik i go kisim laik bekim, mi bekim long taim ol Yamil. long Aukejim. Dispela man i sampela buai long bus, inap narakain tok ples. Nau tu graun bilong tu- gat planti pikinini tru. Na ol long yu kam wantaim mi na Taim tupela i go bek long pela ples i wanpela, tasol na pikinini i wok long marit i go mitupela i go. Nau liklik i tok ples olgeta man i bung na tok ples em tupela Tu- i go na tupela tasol i stap orait bai mitupela i go. harim man ya i wokim nupela makundi na Bukikundi. wantaim papamama. Nem Tupela i kamap long tok ples. Nau wanpela lapun i bilong tupela Lakito na Mu- Yaubul, ples we bai tupela i tok, Lakito, yu mas lusim Noel J. napeihim. Tupela i pikinini kisim ol buai. Liklik brata i mipela na yu go long narapela Arawa / Bougainville man tasol. Las boi em Mu- tok, yu stap, bai mi go antap napeihim. long buai na kisim buai. Nau Em nau! Ol pikinini Tupela i save poroman bikpela brata i sindaun i stap long taim papamama i salim long as bilong ol diwai buai i ken painim rot tupela long kisim kaikai long na liklik i goap kisim buai. i go long ples wantaim gaden o pulimapim wara. Taim Lakito i go antap Wantok lain... Tupela i save slip long wan- kamap long rop buai em i pela rum tasol. sotwin na maus bilong em i Stat hia Long wanpela de papa bi- op stap long kisim win. Long long tupela i tokim tupela. O dispela taim stret wanpela tupela pikinini, yutupela i binatang i kaikaim tang bi- mas lusim pasin bilong long em. Nem bilong dispela bikpela man nau. Na liklik i binatang em Maliniti. Bipo tru olgeta man i save gat planti ples, tasol tok askim bilong wanem papa? Tasol Lakito i go het long long wanpela tok ples tasol. ples i wankain tasol. Olsem Papa i bekim na i tok, long kisim ol buai. Antap long dis- Na dispela tok ples ol i na ol manmeri i stap olsem wanem bikpela bilong yu bai pela buai i gat tupela rop kolim BUKIKUNDI. I tru ol i brata na susa. i marit nau. Na liklik boi i buai, na Lakito i singaut i go PPAAIINNIIMM WWOODD PPIILLAAII

Ol wod lista: RON KAKA LAKI WANTU HAMA HOP RIP LOTU GIP GOD TIKET MALAI DRAI DAS AWAN SWISIM BRINGIMAP BREKIM SIOS TANG ASA WET PUSI LIK TARAR TUPIS

Yu pinis! Em ples bilong yu

Ansa bilong Wod Pilai isu 2215 P18 Wantok Mas 9 - 15, 2017 abcnius

Nek bilong PNG Roger Hau'ofa i dai Ol Bogenvil fama tok tenk yu Caroline Tiriman i raitim kain samting olsem wok Nau planti pipel long long Australia na Nu Silan politik, na ol wari i save olegta hap bilong kantri PAPUA Niugini i lusim wan- kamap long helt, edukesen husat i save harim program Caroline Tiriman i raitim na lukautim kakao. helpim dispela projek wan- pela man em ol i save tok na ol narapela samting. bilong em i sori tru long Astingting bilong dispela taim Atonomos Bogenvil em i Nek bilong PNG. Dis- Roger i bin dai long ples harim olsem em i dai pinis. OL kakao fama bilong Bo- tupela gavman em bilong gavman. pela man, Roger Hau'ofa, i bilong em, Iare long Kairuku Presiden bilong Media genvil i givim bikpela tok apim na kamapim gut wok Kakao em i wanpela kain bin dai long Sarere nait. Distrik, long Sentral Provins. Kaunsil bilong PNG, Alexan- amamas long ol gavman na bilong kakao na helpim ol egrikalsa bisnis ol pipel bi- Dispela em toktok bilong Em i bin gat 73 krismas long der Rheeney i tok Hau'ofa i pipel bilong Australia na Nu fama i strongim kakao bisnis long Bogenvil i save planim Alexander Rheeney, Presi- taim em i dai. lusim bikpela hanmak. Silan long mani em ol i givim long Bogenvil. long planti yia winim ol den bilong Media Kaunsil bi- Papamama bilong Roger Wanpela lida husat i save bilong helpim ol long planim Gavman bilong PNG tu i narapela ples long PNG. long PNG na planti ol Hau'ofa em ol misineri bilong toktok planti taim wantaim Sampela kakao fama long narapela pipel long kantri. Tonga. Ol i bin kam wok Roger Hau'ofa em gavana Bogenvil nau i stat pinis long Roger Hau'ofa i bin wok misin long PNG na mama i bilong Oro provins, Gary yusim kakao bilong ol long wantaim Nesenel Brokasting bin karim Roger long Misima, Juffa. Juffa i tok olsem, wokim soklet. Kopresen (NBC) long planti Milen Be Provins. Em i wan- Mista Hau'ofa i bin mekim Ursula Rakova meri i go yia na bihain em i bin go wok pela sitisen bilong PNG na planti gutpela na bikpela pas long Tulele Peisan Inc, long FM 100. Em i gat redio em i gat famili bilong em yet wok long tok save na helpim NGO grup i save helpim ol tok bek program we em i tu long PNG. Em i wanpela ol pipel i save gut long pipel bilong Caterets, i wan- save toktok wantaim ol lida mansave long tok bek redio wanem ol samting i wok pela long ol kakao fama. Em na ol kain kain pipel long long FM 100 long planti yia. long kamap long kantri. i tokim Radio Australia olsem, dispela mani bai Ursula Rakova, bilong Tulele Peisa Inc, lain em i save helpim helpim gut ol fama wantaim Gavana Potape i singaut long AFP go wok long Hela ol Caterets pipel long Bogenvil. ol wok bilong ol. Sam Seke i raitim vailens long provins. sarenda i gutpela, tasol bai i gut- Mista Potape i tok em i klia ol pela moa sapos provins i gat Ol meri promotim PNG GAVANA bilong Hela Provins, polis i no mekim gut wok bilong polis fos husat i mekim gut wok Francis Potape i tok em i laik ol long wanem, planti kain kain bilong ol na pipel i gat bilip na bilum long Australia long sampela Australian Federal trabel i stap long komyuniti tasol trastim ol. Caroline Tiriman i raitim mama long planti hap bilong kantri. Police (AFP) long go helpim na i no gat wok bilong arestim na Em i tok em i lukim ol AFP i Astingting bilong dispela grup em bi- stretim ol hevi bilong lo na oda kotim ol lain i wokim trabel. mekim gutpela wok tru long WANPELA lain meri bilong strongim long helpim ol meri na mama long long provins. Em i tok planti long ol polis help daunim kraim long ol senta wok bilong ol lain i save wokim bilum wokim ol bilum na ol narapela art na kraf Em i tok em i mekim dispela opisa long Hela ol i orait, tasol we ol i wok long en long PNG. bilong Papua Niugini i raun nau long na salim bilong kisim mani long helpim ol singaut long wanem em i gat nid em i tokwin olsem sampela bi- Gavana Potape i tok provins i Australia long toktok na promotim yet na ol wan wan famili bilong ol. long stretim wok bilong ol polis long ol i save helpim long givim nidim 3 o 4-pela Australia polis bilum ol meri PNG i save wokim. Sharlene Gawi em i ekseketiv opisa long Hela long mekim wok bi- nating gan i go long ol pipel. long go helpim ol polis long Hela Ol dispela meri i memba bilong bilong dispela asosiesen na em i tok long daunim planti trabel na Mista Potape i tok gans long wok bilong prosekusen. Bilum Ekspot na Promosen Asosiesen gavman bilong Australia i sapotim dis- na ol i sanap makim moa long 600 ol pela project. Ol wol lida krosim Not Korea WOL NIUS OL lida bilong plani kantri bai ol putim wanpela US enti pasin i soim olsem Not Korea ami bilong USA na Saut sistem long pinis bilong dis- mekim kamap bihain long long wol i bin kirap nogut misail difens sistem, maski i no gat rispek long ol reso- Korea i wokim ol militeri dril. pela yia. gavman bilong Not Korea i tru na i krosim Not Korea bi- sapos Saina i kros long dispela. lusen bilong UN na maus- Presiden Kim Jong-un bilong Japan i tingting nau long kisim planti tok kros tu long ol hain long em i sutim 4-pela Not Korea i toklukaut man bilong Rasia, Dmitry Not Korea i sutim tok olsem strongim balistik misail wol lida bihain long indai bi- strongpela roket bom long olsem militeri eksasais bi- Peskov i tok Rasia i wari tru. tupela kantri Ii prektis long difens bilong en. Em i tingt- long hap brata bilong Kim long Mande na 3-pela bilong ol i long USA na Saut Korea bai i “Dispela kain pasin i save tokova long kantri bilong em. ing long baim wanpela Malesia. Ol i bilip ol lain bilong bin pundaun insait long sol- kamapim nuklia bagarap. kamapim sindaun nogut USA i gat 28,500 soldia na Thaad o bai ol i wokim wan- Not Korea i bin kilim em. wara bilong Japan. Embasada bilong Not long rijon, Rasia i singaut ol ikwipmen i stap long Saut pela Aegis sistem long Long Sande, Malesia i bin Ol i singaut long gavman Korea i salim pas i go long UN long olgeta i mas stap Korea na i tingting long graun, wankain olsem i stap rausim embeseda bilong bilong Not Korea long stopim sekyuriti kaunsil long Mande isi,”Peskov i tok. putim wanpela Terminal long ol sip i patrol long sol- Not Korea. Not Korea i dispela pasin bilong sutim na em i tok, dispela ol eksa- Boris Johnson i tok, High-Altitude Area Defense wara bilong Japan. bekim na rausim embasada bel. Foren Seketeri bilong sais i bilong kamapim woa. “Mipela i askim Not Korea (Thaad) na enti-misail difens Dispela pasin Not Korea i bilong Malesia. Briten, Boris Johnson i tok Ol dispela 4-pela roket long stopim dispela pasin bi- dispela pasin bilong Not bom bilong Not Korea i flai i long sutim bel, we bai Korea i brukim planti ol reso- go inap long 620 mail, 3-pela kamapim birua pasin namel lusen bilong Yunaitet Nesen bilong ol i bin pundaun insait long ol kantri. Mobeta Not (UN) na inap long kamapim long solwara bilong Japan Korea i wokbung wantaim ol birua pasin long wol. (EEZ) na namba foa i pun- arapela kantri na stat long USA wantaim Japan i daun ausait long dispela mak. helpim sindaun bilong ol askim UN long kamapim Saut Korea i tok ol i no klia pipel bilong en na maski wanpela imejensi miting bi- yet long wanem kain tru long mekim ol program bi- long UN sekyuriti kaunsil roket bom bilong Not Korea, long kamapim ol balistik na long toktok long dispela tasol em i no olsem dispela nuklia bom.” samting. Praim Minista bi- kain ol i kolim inta-kontinen- Gavman bilong Frans i tok, long Japan, Shinzo Abe, i tok tal balistik misail (ICBM). “Mipela i singaut long Not dispela pasin bilong Not Wanpela mausman bilong Korea long stopim dispela Korea inap long kirapim Pentagon, Nevi Kepten Jeff pasin na bihainim agrimen bikpela birua. Davis i tok ol i no lukim wan- bilong em long stopim na Ekting Presiden bilong Saut pela ICBM. Tasol ol i no klia rausim olgeta program bi- Korea, Hwang Kyo-ahn, i wanem kain roket bom Not long en long wokim ol balis- mekim strongpela toktok Korea i bin sutim. tik na nuklia wepon.” egensim Not Korea na tok em Foren Afeas sif bilong Dispela pasin bilong Not i pasin bilong salensim ol ara- Yuropian Yunion (EU) Feder- Korea long sutim ol dispela Dispela roket bom i flai long Tongchang-ri i go pundaun long samting olsem 186 mail ausait pela kantri long wol. Em i tok ica Mogherini i tok dispela misail, i kamap bihain long long Oga Peninsula long Akita prifeksa long Japan. bisnis Mas 9 - 15, 2017 Wantok P21 Telikom bai ran gut aninit KCH strongim long nupela ristraksa TELIKOM PNG Limited i stap KTH bai kamap olsem long kirapim resis pilai egen- kampani gut na ol manmeri i no ken bikpela ambrela kampani bi- sim arapela praivet sekta pret bikos kampani i stap long Telikom PNG Limited, kampani,” Mista Abel i tok. gut tru na bai ran gut long DataCo PNG Limited na Em i tok dispela kain pasin han bilong gutpela menes- bmobile. bilong larim ol SOE yet i men tim na bod. EMTV na Datec tu bai stap kamapim resis egensim ol bilong gavman Ekting Minista bilong Pab- aninit long KTH bikos tupela yet i no gutpela. lik Entaprais na Stet Inves- tu i sabsideri kampani bilong “I no gutpela long ol kam- AS tru bilong O’Neill-Dion Mista Abel i tok. Em i tok gavman polisi i men, Charles Abel i tok, Telikom PNG Limited. pani bilong gavman yet i resis Gavman i bungim olgeta Em i tok gavman i save tok long lukautim mani bi- gavman i mekim nupela ris- Mista Abel i tok dispela egensim ol yet. Mipela bai kampani bilong gavman na mekim bisnis long praivet long ol SOE gut, putim traksa na dispela bai helpim ristraka bai bungim dispela bungim olgeta kampani bilong larim ol i stap aninit long sekta taim em i lukim olsem strongpela menesmen tim Telikom long kamap wan- olgeta 5-pela kampani bi- gavman i stap long telekomyu- Kumul Consilidated Hold- praivet kampani na bisnis i na ranim gut kampani olsem pela strongpela stet on en- long gavman i stap aninit nikesen indastri na kamapim ings Limited (KCH) em long les long givim sevis long arapela kampani long taprais long PNG. long wanpela holding kam- wanpela strongpela kampani larim ol wan wan kampani i pipel o i sot long mani long praivet sekta. Mist Abel i tok dispela nu- pani tasol. stret,” Mista Abel i tok. ran gut. givim ol namba wan sevis “KCH i stap long larim ol pela ristraksa bilong Telikom “KTH bai kamap wanpela Em i tok KTH bai kamap Dispela em i toktok bilong long pipel. SOE i bihainim gavman polisi bai lukim nem bilong ambrela holding kampani bikpela na strongpela kam- Ekting Minista bilong Pablik “Mipela i putim bisnis na strongim bisnis. Gavman Telikom PNG Limited i senis bilong dispela ol arapela pani long resis wantaim ara- Entaprais na Stet Inves- bilong telekomyunikesen, i laikim ol SOE long bihainim na i kamap Kumul Telikom kampani. Ol bai bungim pela ol telekomyunikesen ment, Charles Abel. pawa, wara, balus na ara- polisi na strongim bisnis. Holdings Limited (KTH). strong na risos wantaim kampani long praivet sekta. Mista Abel i tok strong bi- pela bisnis bilong gavman i “Ol SOE olsem Telikom long kampani na pasin bi- stap insait long wanpela bil- PNG, Post PNG, PNG Power, Ramu NiCo givim marasin long wokbung wantaim lum,” Mista Abel i tok. Air Niugini na arapela bisnis arapela kampani bilong gav- Em i tok KCH i stap long bilong gavman i mas givim bokis long Ganglau helt pos man bai kamap gut taim putim ai long wan wan stet sevis long pipel, mekim win- mama kampani KCH i bosim on entiti (SOE) o kampani bi- mani na strongim kompetisen RAMU NiCo Menesmen Basamuk medikol tim em sevim ol manmeri na olgeta na lukautim wok bi- long gavman. wantaim arapela praivet sekta (MCC) long Mande, Mas 6 i Dr. Ming Meng na Shem pikinini long ol viles na haus- long olgeta liklik sabsideri “Gavman i mekim polisi bisnis,” Mista Abel i tok. givim marasin i go long Silas i go pas long en na ol lain husat i save go kisim kampani. bilong larim gavman yet i Mista Abel i mekim dis- Ganglau helt pos long lain long CA Dipatmen i go helpim long Ganglau klinik. “Gavman i gat rait long mekim bisnis. Dipatmen ov pela toktok taim em i laik kli- Raikos distrik long Madang. em supavaisa, Nicholas Mista Uma wantaim meri bi- mekim bisnis, kamapim Pablik Entaprais na Stet In- aim toktok long olsem Dispela donesin o helpim Genaia. long em nau i go lukautim kompetisen na givim sevis vesmen i save mekim polisi wanem KCH i ran na wanem em Kampani i save givim Dokta Meng i tokaut Ganglau klinik wantaim ara- long pipel long wan wan in- bilong olgeta SOE,” Mista kain wok em i mekim long long olgeta kwata bilong olsem kost bilong dispela pela nupela lain medikol dastri long dispela kantri,” Abel i tok. kontrolim ol SOE. wan wan yia aninit long marasin bokis em moa long opisa bihain long wok i pinis wanpela agrimen kampani i K5000, na dispela marasin long nupela haus bilong ol Dipatmen bai kamapim polisi bilong bisnis bin sainim insait long mem- em bilong namba wan helt wokman long hap. WOK bilong Dipatmen ov “Dipatmen ov Pablik En- Em i tok mama kampani orandum ov agrimen (MoA) kwata bilong yia 2017. Dispela helpim bilong Pablik Entaprais na Stet In- taprais na Stet Invesmen i bilong olgeta SOE em i KCH. long helpim helt sevis insait OIC bilong Ganglau helt givim marasin i kam long rait vesmen em long mekim mas stap long kamapim ol KCH i stap long lukluk long long projek eria bilong en. pos, Martin Uma i givim taim tu taim Ramu NiCo polisi bilong helpim operesen polisi na mekim ol pepa wok operesen bilong wan wan Long Mande, Mas 6 ol bikpela tok tenkyu bilong (MCC) i wok long amamasim bilong ol stet on entaprais long soim rot we ol SOE i SOE olsem Telikom PNG, Ramu NiCo medikol tim em i go long Ramu NiCo tim Nesenel Maining Sefti Wik (SOE), Ekting Minista bilong stap aninit long Kumul Con- Post PNG, PNG Ports, PNG wantaim ol Komyuniti Afes bilong Basamuk Rifaineri (NMSW) long ol wok bilong Pablik Entaprais na Stet In- solidated Holdings Limited Power na Air Niugini. Dipatmen opisa i bin go long long gutpela sapot ol i givim em long Kurumbukari Main, vesmen, Charles Abel i tok. (KCH),” Mista Abel i tok. Mista Abel i mekim dis- Ganglau long givim wanpela long Ganglau helt pos. BSK Rifaineri na Madang Bes. Mista Abel i tok Dipatmen Em i tok dipatmen i mas di- pela toktok taim em i laik marasin bokis i go long Mista Uma i tok dispela NMSW bilong kampani ov Pablik Entaprais na Stet velopim polisi bilong wan wan tok save long Seketeri bilong medikol opisa i lukautim helpim bai helpim em wan- stat long Mande, Mas 6 na Invesmen i no ken mekim SOE na i mas larim ol wan wan Dipatmen ov Pablik En- etpos, Martin Uma. taim ol opisa bilong em long bai pinis long Sarere, Mas 11. bisnis long laik bilong em yet. SOE yet i ranim operesen. taprais na Stet Invesmen, “Straksa bilong ol wan wan Dokta Clement Waine, long SOE i stap aninit long KCH i mas em i kamap ekting minista bihainim polisi we dipatmen i long dispela tupela bipo kamapim,’ Mista Abel i tok. long 2017 Nesenel Ileksen. Bung mas kamap yet

BUNG bilong PNG Petrolium “Mi laik tok tenkyu long na Eneji Samit i mas kamap dispela bung i kamap. long olgeta yia bikos dispela Bikpela tok tenkyu bilong mi i bringim ol bikpela kampani i go long ol lain long Kumul bilong oil na ges long kam Petroleum Holdings (KPH) toktok long invesmen ol i long kamapim dispela bung. mekim long PNG. “Em i namba wan bung Treseri Seketeri Dairi Vele we KPH i ogenaisim long i tok dispela bung i mas bungim gavman, ol investa, kamap long olgeta yia bikos ol bikpela benk na oil na ges em bai bringim planti in- kampani,” Mista Vele i tok. vesta i kam insait long kantri. Em i tok planti taim ol in- Mista Vele i tok oil na ges vesta i no save gat sans long indastri em i wanpela kam long kantri na lukim bikpela indastri we gavman ples we ol bai mekim bisnis i save mekim bikpela mani long en. long en. Em i tok dispela kain Em i tok ikonomi bilong bikpela bung i save mekim PNG i wok long gro bikos isi long ol investa i kam long Ramu NiCo (MCC) Basamuk Rifaineri Suprintenden, Dr. Meng Ming (namba tu long raithan) na Nesing Opisa, Shem Silas long oil na ges projek olsem hia, bungim ol gavman lain (namba tri long lephan) i givim boks marasin long Ganglau helt pos OIC, Martin Uma. PNG LNG Projek. na bisnis patna. P22 Wantok Mas 9 - 15, 2017 ruralindestri Didiman Tupela kasen mekim liklik bisnis toktok Nicky Bernard i raitim wanpela tingting bilong kamapim liklik bisnis bilong Profesa John Warren - Vais Sansela, Jason Andrew na Mathew tupela na traim long mekim PNG Yunivesiti bilong Nesurel Risos na Marabe, em tupela kasen liklik mani long go bek long Envairomen i raitim brata na tupela bilong Tari skul long kisim moa save. long Hela Provins. Tupela stat long baim Jason na Mathew i statim wanpela Original Coca Cola Ol mak bilong skul bilong tupela long Tari na salim dispela wanpela na bihain mekim rot bilong katen, tupela salim wanpela Balsa diwai i gro tupela kam antap long Hai ken long K2 wankain tasol ol Skul. narapela lain save salim BALSA em wanpela gutpela diwai ol fama long ENBP I Jasson go painim Sekendri pepsi. Dispela wanpela ken ken planim long kisim mani bihaim taim ol I salim long Skul long Wabag na em pin- katen Coca Cola bilong tu- kampani. Fama bai no gat gutpela wok bilong balsa, em isim yia 12 bilong em long pela i stat gro go bikpela. bilong planim, katim na salim go ovasis maket tasol. hap na bihain em kam daun Taim tupela lukim olsem Jason na Mathew stap insait long rent stua bilong tupela long long Mosbi long painim kolis tupela i mekim liklik mani Boroko. Poto Nicky Bernard Husat fama i tinGting long planim balsa em mas save long kisim moa save. moa tupela stat long salim pela tu pulap long karten stua long op long 8 kilok pastaim long wei balsa i save gro stat long taim em stap Mathew i pinis tu hai skul ol narapela samting olsem bisket na twistis, flex kat, moning taim. liklik i go inap em i kamap bikpela. Balsa em diwai we i bilong em na kam daun long bisket, Flex kat na sampela top kat smok na sampela Tupela i gat 3-pela mun save gro hariap stret, insait long 5 o 6 yia em bai redi Mosbi na pinis gret 12 bi- samting moa. moa samting. tasol stap bipo long papa bi- long katim na kamapim kain kain diwai prodak. long em long Gerehu Sek- Tupela tingting long ren- Dispela liklik stua bilong long liklik stua bai kisim bek endri. Bihain em go long tim wanpela hap long tupela save pulim planti kas- long wanem em givim tu- Balsa – mak bilong gro wanpela kolis na trening mekim bisinis bilong tupela toma long bik moning na ap- pela wapela yia tasol long Balsa save karim plawa na sit i save kamap insait lo sit- long Tiri long Aviesen(Fly) na na tupela lukim wanpela inun taim ol stua i no open rentim. pod bihain long bilak bokis i maritim plawa. Bai groim em pinisim dispela Stadi bi- Coca Cola stua bokis long yet o pas long apinun. Tu- Tupela askim Coca Cola balsa insait long neseri long plastik bek na gutpela long long em. Boroko na tupela askim man pela i save opim long hap long helpim tupela long baim gutpela sit i kamap long neseri na no ken kisim sit Jason i kam daun long husat i lukautim dispela stoa pas 5 o 6 kilok long moning givim wanpela kain liklik stoa nabaut long bus. Bihain long planim pinis, yu mas lukaut Mosbi na go stadi long ITI na sapos tupela ken rentim. na pasim long 6 o hap pas olsem long salim ol kaikai na long gras i no ken gro arere long en na bai yu lukim balsa kisim Diploma bilong em Dispela askim bilong tupela sikis long apinun na resis dring bilong ol long en. Tu- i gro hariap. bBhain long 5 o 6-pela yia em bai gro long- long Humen Risos na i karim kaikai na tupela stat long bas long go long haus. pela tok ol dring tupela save pela klostu long 35 mita. Bikos balsa gat ol bikpela lip, Menesmen. long rentim. Olgeta wok manmeri na salim em Coca Cola tasol na em bai blokim san lait go aninit namel long 6 na 12 pela Dispela tupela kasen nau i Tupela i no westim taim, skul pikinini save resis long olgeta dring bilong tupela mun. pinisim skul bilong tupela na tupela i pulmapim ekski bi- stua bilong tupela long em PNG Made tasol long gat pepa, tasol long kisim long tupela wantaim olgeta moning long wanem ol wanem tupela laikim mani Balsa i groim han wok i hat liklik long tupela. PNG Made Coca Cola drings samting ol i laik save stap na bilong yumi stap long kantri Ol mani we fama i save kisim long groim balsa em i save Olsem na tupela kamap long tasol. Liklik self bilong tu- ol i no save wetim bikpela bilong yumi PNG YET. kam long ol planti namel bilong diwai we em i salim. Namel bilong diwai i bagarap olsem na i gat liklik diwai tasol na dispela i mekim fama i lusim mani. Dispela inap Ol sefti posta i karim bikpela stori kamap bikos ol han i gro antap long namel bilong diwai. OL jenelis i save tok, “Ol long ol wol long mein opis Wanpela fama inap long katim ol han bilong diwai olsem piksa i karim planti stori na bai ol jasi ken skelim. Ol i long katim kru bilong jorquette. Makim han bilong jor- tru”. Na ol atis i ken tok,“ mekim wankain tu long quette we bai inap long kamap olsem wanpela kru na grafik posta o artistik droing Basamuk na Madang opis. rausim ol kru bilong narapela han tu long em i no ken i winim milien toktok.” Ol dispela posta i toktok gro hariap. Bihain katim sot ol dispela han bilong diwai. KBK Main, Basamuk Ri- long sefti long ples bilong faineri na Madang Bes bi- wok na i bihainim astingting Bihain long katim diwai na salim long Ramu NiCo i wok long bilong Ol pipia i kamaut bihain long katim i mas lusim i stap lukim ol Sefti Posta wantaim Nesenel Maining Sefti long graun bikos dispela i ken givim gris i go bek long kain kain toktok na ol piksa wik, Managing Your Risks. graun. Hipim ol bikpela pipia bihainim balsa lain long em ol wok lain bilong kam- Na i karim ol toktok bilong mekim isi long i go i kam. pani i bin droim long strong 13 Golden Rul bilong luk- het tok bilong Sefti. save long wanem samting Long kisim moa stori: Lukim: www.pip.com.pg long kopi Posta kompetisen em i inap kamapim bagarap na ol bilong toktok pepa. wanpela bilong ol awenes rot bilong abrusimim birua. ektiviti ol Projek wok lain i Ramu NiCo i save makim Kontekim: ACIAR Projek Opisa, Jaupo Minimulu long bin wokim long sapotim ast- Sefti Wik long 6 i go inap 11 7251 2787 o Integrated Agriculture Training Program, ingting, Manage Your Risk. Mas. Ol arapela main long Helt, Sefti na Envairomen Opisa, Alex Kambual na wanwok bi- Papua Niugini Yunivesiti bilong Nesurel Risos na Long KBK Main sait opis, kantri tu i save makim dis- long em bilong Saina, Mista Jia i putim ol sefti posta long Evairomen long telepon: (675) 983 9736. ol i putim moa long 30 posta pela bikpela de. banis long KBK Main Opis. Klaimet senis i senisim rot wok

Loutova Siapea i raitim planti hevi long ol kar. Poto antap i soim ol bikpela trak i KLAIMET senis (climate traim long ran antap long rot i change) i wok long kamapim wok long bruk long wanpela planti ren long olgeta hap bi- seksen bilong Kassam Pas long long PNG. Dispela i mekim na Isten Hailans. Dispela rot i save planti hevi na bagarap tu i wok givim sevis nas sevim ol pipel long kamap. Long bikpela Okuk bilong Hailans na Momase Hailans Haiwe stat long 9 Mail rijon. Sapos dispela rot i bruk i long Lae, Morobe provins na i go hap hap, olgeta operesen go antap long 7-pela provins bai stop tu, na dispela bai dau- long Hailans Rijon, rot i wok nim stret ol bisnis na ol pablik long bruk nabaut na i kamapim long tripela rijon. Haiwe i bagarap… Poto: Loutova Siapea. nrlwolspot Mas 9 - 15, 2017 Wantok P23 2017 NRL Dro bilong raun namba 2 Pilai Taupau na Addin Det Hom Awe TV Taim Graun Fonde, Allianz bai malolo long tupela gem Nine, Fox 8:05 pm Mas 9 Stediam PROP bilong Sea Eagles, Martin Taupau na Addin Fraide, Mt Smart Fox 6:00 pm Fonua-Blake, bai no inap Mas 10 Stediam pilai tupela gem bikos ol Fraide, Suncorp riviu komiti bilong NRL resis Nine, Fox 8:05 pm Mas 10 Stediam i lukim tupela i bin givim solda sas long birua pilaia bi- Sarere, McDonald 3:00 pm long tupela long raun Jones Stediam Fox Mas 11 namba wan resis we ol i lus Sarere, Brookvale egensim ol Parramatta Eels Fox 5:30 pm Mas 11 Oval long las wik Sande apinun. Ol i sasim Taupau long em Sarere, GIO Fox 7:30 pm i bin givim solda sas long Mas 11 Stediam Suaia Matagi bilong ol Eels Sande, Campbelltown long namba 13 minit. Nine, Fox 4:00 pm Mas 12 Stediam Fonua- Blake tu i bin mekim wankain asua na em Sande, WIN bai no inap long pilai gem. Fox 6:30 pm Mas 12 Stediam Sapos em i no strongim em yet long taim bilong NRL i lukluk long ol lo bai lukim Martin Taupau bai no inap pilai tupela gem bikos em i bin givim 2017 NRL Lata | TELSTRA PREMIASIP olsem em bai no inap pilai solda sas long birua pilaia, Suaia Matagi. Posisen Tim P WAL D B F +/- Pts tripela gem. Barrett i no amamas 1 1 110 0 0 42 032 2 long planti asua i kamap KOSA bilong Manly Sea Ea- “Dispela em i Raun 1 bi- “Sapos tim i skelim ol po- 2 1 110 0 0 34 816 2 gles, Trent Barrett, i no ama- long dispela sisen na mi ting sisen, strongim banis bilong mas long planti asua i olsem banis bilong mipela i ol yet na lukluk long asua bi- kamap long tim bilong em, kamap orait, tasol planti long ol na stretim ol dispela 3 1 110 0 0 32 814 2 tasol em i amams long ol pi- asua i kamap long sait bilong asua i kamap, i luk olsem laia bilong em i strongim mipela na mipela i lus long mipela bai winim planti banis bilong ol. dispela gem,” Barrett i tok. gem.” 4 1 110 0 0 20 282

5 1 110 0 0 26 882

6 1 160 0 0 12 62

7 1 110 0 0 20 642

8 1 120 0 0 26 242Ol Manly Sea Eagles i no win long Raun 1 na ol pilaia i no amamas.

9 1 021 0 0 22 6-4 0 Warriors egensim Knights WARRIORS na Knights i statim 2017 sisen bilong ol we resis i kamap 10 1 021 0 0 16 0-4 0 strong na i lukim 10-pela pilai bilong tupela tim i pilai gut. Resis i bin kamap long Sande long Mt. Smart we ol i painim aut olsem 11 1 011 0 0 6 2-6 0 Roger Tuivasa- Sheck bilong ol War- rior i soim kala bilong em gut egen- sim ol Knights. 12 1 021 0 0 18 6-8 0 Solomon Kata i amamasim ol Nu Silan wantaim tupela trai we namba tu trai bilong em i bin kamap long 32 13 1 021 0 0 12 0-8 0 minit bilong resis taim. David Fusitu’a, Tuimoala Lolohea na Shaun Johnson bilong Warrior i soim kala bilong ol long putim trai. 14 1 031 0 0 18 2-14 0 Johnson i kisim tinging bilong ol komenteta taim pilai bilong em i kamap narapela kain tru. 15 1 031 0 0 18 4-16 0 Ol pilaia bilong Newcastle husat i pilai gut em Ryan Hoffman, Trent Hodkinson, Nathan Ross, Mitch Bar- nett na Peter Mata’utia. 16 1 041 0 0 10 2-32 0 Shaun Johnson bilong ol Warrior i soim gut kala bilong em long Raun 1 bilong 2017 NRL resis. P24 Wantok Mas 9 - 15, 2017 ramunico

RAMU NiCo Menesmen gram long tupela wok sait i (MCC) long stat bilong dis- karamapim olsem program pela wik i amamasim Ne- olsem sefti posta kompe- Ramu NiCo amamasim senel Maining Sefti Wik tisen, ol skul sumatin i go bilong en wantaim kain lukluk raun long projek eria, kain ol sefti program. skils test long mobail ikwip- Tripela wok eria bilong en men, imejeni rispons Sefti Wik wantaim ol skul long Madang em long Ku- demonstresen na ol arapela rumbukari Main, Basamuk samting tu em jenda smat Rifaineri na Madang Bes i sefti (GSS) we ol woklain kamapim ol kain kain ol pro- long lukluk na glasim sefti sumatin na komyuniti gram bilong ol yet long luk- long kain kain rot. I gat ol save long NMSW. kompetisen tu i bin kamap taim bikpela menesmen long kamapim gutpela pasin kamap. em long ‘Proses Sefti’. NMSW i save kamap ol- we bai lukim husat lain i win miting we ol menesa bilong na kalsa long sait long sefti. Em i laikim olsem Kam- Long Basamuk Rifaineri na geta yia long insait ol main- bai kisim prais long pinis bi- Kampani i bin sindaun long KBK Mains Jeneral pani mas kamapim dispela KBK Main i bin gat ol skul ing kampani long PNG. Sif long wik. wanpela vidio konprens Menesa, Sarimu Kanu i givim kain ol program na no ken sumatin i stap insait long Inspekta ov Mains Sekre- Ramu NiCo (MCC) i ama- long autim tingting bilong ol strongpela toktok long luk- lukim kain ol hevi olsem i program bilong makim tariat bilong Mineral Risoses masim NMSW bilong em long sait long luksave long save Kampani mas givim long kamap. NMSW. Atoriti (MRA) i putim kamap wantaim ol skul sumatin na sefti olsem namba wan sait long fomal helt program. Basamuk Rifaineri bilong Long Basamuk Rifaineri, we olgeta maining projek lokal komyuniti klostu long samting long wok ples. Mista Kanu i tok olsem in- Ramu NiCo (MCC) long invitesin i bin go long Gawar long kantri i mas luksave Projek. Vais Presiden bilong Ramu sait long las sikispela mun Raikos i givim planti taim bi- praimeri skul sumatin long long en long promotim Sefti wik bilong Ramu NiCo NiCo (MCC), Hu Zhiliang i bin PNG maining indastri i lukim long en long promotim go raun lukim proses plent. pasin na kalsa bilong sefti i bin stat long Mande, Mas 6 opim NMSW bilong Kampani foapela dai i bin kamap long NMSW long wok eria na tu Na antap long KBK ol opisa long wok ples bilong ol. long dispela wik na i lukim ol wantaim strongpela salens i sait long helt bilong ol wok- autsait long komyuniti bilong CA wantaim HSE na Long tupela wok eria long kain kain program long luk- go long olgeta wokman na man, olsem na em i givim klostu long en. Vais Presiden, Mista Hu i bin KBK Main na Basamuk Ri- save long pasin na kalsa bi- menesmen olsem olgeta tingting olsem moa fomal Insait long Basamuk Ri- go stap na amamas wan- faineri i kamapim ol pro- long sefti i bin kamap. mas putim moa tingting na helt program long sait long faineri yet, em het-tok ol taim ol sumatin na serim ol gram bihainim ol het-tok Stat bilong Ramu NiCo luksave long sait long risk fisikol na mental helt bilong wok man i lukluk moa long presen na toktok long sait bilong sefti. Ol sampela pro- Sefti wik i bin kamap wan- menesmen na wok go het ol maining wokman mas en long promotim NMSW long sefti wik.

Vais Presiden bilong Ramu NiCo, Hu Zhiliang i amamas wantaim ol sumatin bilong Emmanuel Sumatin bilong Gawar praimeri skul arere long bikpela bas bilong Ramu NiCo long Basamuk Rifaineri. Christian Academ Skul long Enikuwai long Kurumbukari maunten, Usino-Bundi distrik.

Tupela Ramu NiCo wokman em Komyuniti Afes supavaisa, Nicholas Genaia wantaim ERT Fri medikol sek i bin kamap long Tugyak long Raikos. Suprintenden, Venancius Sapak i givim presen long ol liklik pikinini long Tugyak viles long Tunde.

135 KM Slurry Pipeline BSK Refinery

KBK Mining spotnius Mas 9 - 15, 2017 Wantok P25 Albert na Wera i joinim SP Hunters FOAPELA etlit bilong Papua PNG etlit bai go Niugini husat i save stap VAIS kepten, Wellington Al- taim bilong Wellington long visa bilong em. long USA bai go long Birm- bert, na Adex Wera i joinim pilai wantaim ol Hunters bi- Hukula i strongim ol pilaia ingham Alabama long dis- 20 man skwat bilong PNG SP hain long em i kisim ples bi- bilong em long strongim long Alabama pela wiken. Hunters na bai pilai egensim long Ismael Balkawa. banis bilong ol gut long Ol bai resis long NCAA Di- ol Easts Tigers long dispela Asisten kosa bilong SP namba tu raun bilong Intras visen Tu Nesenel Indo Trek wiken. Hunters, Nigel Hukula, i bin Supa Kap resis. na Fil Sempionsip resis. Raun namba tu resis bi- mekim sampela liklik senis Ol Easts Tigers bai kam Ol Etlit em Rellie Kaputin long ol SP Hunters bai na makim Albert na Wera long kantri long Sarere. bai makim West Texas kamap long asples bilong ol. long 20 man skwat bilong A&M Yunivesiti. Em bai Resis bai kamap Sande api- raun namba 2 resis. Ol 20 man skwat em; resis long hai jam, long jam nun long Nesenel Futbal Ol i bin lusim Wera long 1 Bland Abavu na tripol jam. Stediam, Pot Mosbi. raun namba wan bikos em i 2 Afure Adah i gat 20 kris- Dispela em i namba wan gat sampela liklik asua long 3 Adex Wera mas bai makim Minnesota 4 State Yunivesiti Mankato. 5 William Aquila Em bai ran long 200 mita 6 Israel Eliab resis. 7 Adrine Monagi na Peniel 8 Henry Wan Richard bai makim Angelo 9 Sailas Gahuna State Yunivesiti long dispela 10 Esau Siune sempionsip resis. Monagi 11 Nixon Put bai resis long 5-pela iven 12 David Loko em 60 mita hadel, hai jam, 13 Stanton Albert sot put, long jam na 800 14 Lawrence Tu’u mita ran. Peniel Richard bai resis 15 15 Wellington Albert Rellie Kaputin i resis long hai jam. 16 Enoch Maki long tripol jam. 17 18 Karo Kauna Jr 19 Ismael Balkawa Wellington Albert. Adex Wera. 20 Dwellers i winim traim resis LAE City Dwellers i statim Simon i bin putim tupela gol. long Nesenel Soka Lig resis gut resis bilong ol na i go Namba tu traim resis bi- long 2016 i stap long grup C insait long Osenia Futbal long ol egensim Fiji nesnel wantaim Malampa Revivors Konfederet Sempionsip Lig tim long Ba Futbal Ekademi bilong Vanuatu, Western bihain long ol i winim tu- em i narapela strongpela United bilong Solomon pela traim resis bilong ol pait i kamap long Mande we Ailan na Auckland City bi- long Fiji. ol Dwellers i win, 4-3 poin. long Nu Silan. Ol Dwellers i pait strong Obert Bika i putim tupela Namba wan resis bilong ol long namba wan win bilong gol, Raymond Gunemba i long Sempions Lig em ol bai ol long las wik Fraide we ol i putim wanpela gol na salensim Malampa Revivors bin daunim ol Suva FC, 3-2. Japhet Tiampo i putim i bilong Vanuatu long Sarere Obert Baki i bin putim wan- putim wanpela gol. long Mangere Senta Pak Afure Adam i ran long namel. pela gol na Emmanuel Dwellers i kamap wina long Nu Silan.

Trukai Fan Ran oksen bai kamap tude

OKSEN bilong Trukai Fan Ran T-siot long Pot Mosbi bai kamap tude long Royal Papua Yatch Klap bihain long oksen long Lae i kamap asde long Lae Yatch Klap. Trukai Industries i laikim ol kopret, praivet na Gav- man ogenaisesen long stap wantaim long oksen na baim siot bilong ol lokal skul. Trukai i lukluk long salim 100, 000 T-siot. Ol i bin salim 20, 000 T-siot long Pot Adrine Monagi. Mosbi na 17, 000 long Lae long las yia. Ol hap bilong PNG husat i stap long Fan Ran long yia i go em Pot Mosbi, Lae, Gusap, Milne Bay, Popon- detta, Madang, Goroka, Mt. Hagen, Kokopo, Kimbe, Bialla, Kavieng, Lihir, Buka, Arawa na Buin.

Trukai Fan Ran T-Siot bilong 2017. Peniel Richard. P26 Wantok Mas 9 - 15, 2017 spotsnius Tarangau na Flies i winim MRDC 9s kap

Philemon Tame i raitim 20-16 poin. hap bilong resis, Abau i Hohola Flies kliaim rot bi- putim namba tu trai bilong MINERAL Risos Divelopmen long ol na daunim ol Royals, em i bringim skoa i go antap Kampani (MRDC) ragbi supa 14-8, long winim kap gren long 14-4 bihain long kon- 9s gren fainal i bin kamap fainal resis bilong ol meri vesen i no go insait. long Mosbi long las wiken i long Nesenel Futbal Stediam Ol Royals i bin taitim bun lukim man na meri wantaim long las wik Sande apinun. long bekim trai bilong ol we i resis long bowl, plet na kap. Long ai bilong planti Naomi Kaupa i putim namba Ol i bin givim tropi long sapota, ekspiriens pilaia bi- tu trai bilong ol Royals, tasol referi husat i lukautim resis long ol Hohola, Cathy Neap konvesen i no bin go insait. gut na pilaia husat i pilai gut na Helen Abau, i putim tu- Ol gel long Hohola i long taim bilong givim ol pela trai i bringim ol i go strongim banis bilong ol prais. bungim taim bilong malolo. taim skoa i sanap olsem 14- Resis bilong ol man i Hap taim skoa i sanap 8 inap long belo bilong pinis kamap namel long ol Royals olsem, ol Flies i stap pas taim i krai i pinisim 2017 na Tarangau we ol Tarangau wantaim 10-4 poin. MRDC 9s sempion resis bi- Ol pilaia bilong Tim Tarangau i apim tropi bihain long ol i winim MRDC ragbi supa 9s long las i daunim pl Royals wantaim Long stat bilong namba tu long ol meri. wik Sande. Tarangau i daunim ol Royals, 20-16. Hunters i opim sisen wantaim 22-16 win

Pilaia bilong Hohola Flies i abrusim tupela birua pilaia bilong em. Flies i daunim ol Royals, 14-8. Poto; Nicky Bernard. Koas bilong PNG SP Hunters, , i givim sampela skul toktok long ol pilaia bilong em. PNG SP HUNTERS bai resis egensim putim trai. ol Easts Tigers long asples bilong ol, Ol Hunters i putim narapela trai Nesenel Futbal Stediam long Pot gen na bringim skoa i go antap, 12- Mosbi long Sande, 12 Mas. 4, bihain long Boas i kikim konvesen Hunters i stap namba 5 ples long i go insait. lata bihain long ol i opim 2017 sisen Long namba tri minit bihain long bilong Intras Supa Kap resis wantaim hap taim, ol Hunters i skruim skoa i 22-16 win egensim ol Central go antap long 16-4, bihain long Boas Queensland Capras long Browne i abrusim Tofilau na kikim bal i go Pak , Australia long las wiken. long trai lain bilong ol Capras na Referi i bin givim penelti egensim William Aquila i putim trai. ol Capra long namba tu minit bilong Ol Capras i putim tripela trai we resis taim i lukim ol Hunters i bin olgeta konvesen kik i no go insait na kisim tupela poin bihain long ol i bungim skoa bilong ol Hunters, kepten, Ase Boas, i kikim penelti i go 16-16. insait. Boas i putim ol Hunters i go pas Ken Tofilau bilong asples tim i gen, 18-16, long 69 minit wantaim putim namba wan trai egensim ol wanpela konvesen kik bihain long PNG, tasol ol Hunters i bin bekim referi i bin givim wanpela penelti trai bilong ol long namba 16 minit egensim ol Capras. bilong resis bihain long Willie Minoga i strongim win bilong ol Minoga i abrusim tripela birua pilaia Hunters wantaim las trai bilong ol na salim bal i go long Boas long long 78 minit. Gahekave i soim kala long wiken

PORO Gahekave i joinim ol South mita rilei bihain long Poro i resis long Plains Kolis na resis long Nesenel en na em i brukim rekot bilong skul. Junia Kolis Indo trek na fil sempi- Presiden bilong Etletik PNG onsip long Pittsburg, Kansas. (APNG), Tony Green, i tok, “Poro i Poro i gat 23 krismas i save resis resis long dispela level bai givim em long midol na long distens i ran long strong long ol autdo sisen.” 5-pela resis insait long tupela de. Long wankain taim, Robson Yi- Em i painim isi long resis bikos em nambe i makim Cloud County na soim i bin trening hat bipo long resis i gut kala bilong em long Heptathlon kamap. Em i bin resis long medli rilei na em i mekim gut long dispela yia. long Sarere (PNG taim) na tim bilong Wankain tasol, planti ol etlit em i kamap namba tri ples. bilong PNG i mekim gut long ol wan South Plains tim i win long 4*800 wan resis bilong ol. spotpoto Mas 9 - 15, 2017 Wantok P27

Tim bilong ol meri Bears, long Mosbi. Tim Mungkas bilong Pot Mosbi.

Pri Sisen soka eksen namel long Mungkas na Yamaros meri long PMSA. Pri Sisen ragbi yunien eksen long Bava Park.

Ol bol boi bilong MRDC 9s ragbi wantaim yunifom bilong ol. MRDC 9s semi fainol namel long Paga Penters na Flais.

Ol olpela PNG Kumuls pilaia i sanap long NFS we bipo ol save pilai long en taim PRL graun bin MRDC 9s ragbi eksen namel long Dobo na West. Ol poto: Nicky Bernard stap yet. Wagambi, Wesley, Boge na nau presiden bilong Pot Mosbi Ragbi Lig Dokta Naipau. Namba 2216 Mas 9 - 15, 2017

POT Mosbi Soka Asosiesen i go insait nau long namba faiv wik bilong Pri Sisen na planti tim i wok long kisim strong bilong ol i kam bek bihain long PMSA i bin stopim pilai soka klostu long tupela yia olgeta. Planti tim i wok long pilai long op sisen taim PMSA i bin pasim pilai long wanem bikpela ol gem i wok long kamap insait long PNG. Na tu PMSA i wok long painim hap long holim ol gem bilong ol long 2015 na 2016. Wanpela tim nau i wok long strong long dis- pela pri sisen em Mungkas. Dispela tim i stap long fom stret na em i wok long winim olgeta gem bilong em long pri sisen. Mungkas i topim pul bilong ol na dispela wiken ol bai pilai long strongim ol long stap antap long lata bipo long ol fainal gem i kamap. Mungkas tim bilong ol man i no stap nating long dispela tupela yia PMSA i no ranim kom- petisen, nogat. Olgeta boi i bin stap wantaim na pilai wantaim ol narapela tim long mekim strong yet long pilai soka. Ol bin go long Bo- genvil na pilai sampela gem long hap na bihain kam bek long Mosbi. Mungkas tim bilong ol man i save win long bikpela skoa taim ol i salensim ol narapela tim long pri sisen long Bisini soka graun. Moa long 30 tim bilong ol man na meri i bin stap insait long pri sisen resis bilong PMSA. Na dispela wik bai seken las pilai bilong ol bipo ol go insait long pri sisen fainal long wiken antap.

Mungkas tim 1 bilong ol man redi long go insait long pilai graun. Poto Nicky Bernard.

Printed and Published by Elizabeth Konga - Dove Travel Services Building Section 24: Lot 25, Angau Drive/Lahara Avenue Junction.