Namba 1884 Wan Wik Septemba 23 - 29, 2010 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

The PNG Government does not belong to Independens amamas kirapim the ordinary people ...... moa sik kolera long NCD... Page 6 Long pes 3 na ritim moa stori long pes 8 Papagraun lusim

TUDE ol manmeri bilong kamap bihain long tripela Dispela i bikpela disisen Ol i mekim dispela di- Stevens bilong Stevens lo Raikos, Madang bai save papagraun, Eddie Tarsie, tru long wanem olgeta kot sisen tu long taim Kot bai kampani i mekim sabmisen RamuPeter Sel na Farima Nico Siga bilong ol i tok nogat DSTP long mekim laspela disisen bi- kotlong Nesenel Kot long sapos Saina Metalujikal Konstraksen Korporesen bilong Bassamuk Be, husat kampani i tromoi pipia. hainim ol arapela kot bilong Madang aste olsem no kes (MCC) or Ramu Nico, bai i kisim MCC i go long kot Tasol disisen bilong ol ol long tokim MCC sapos sabmisen. Nogat kot bai tromoi pipia long long em i no ken tromoi long aste i tanim olgeta dis- em bai go het long tromoi kamap long dispela toktok. pipia long solwara i tokaut pela tingting na kot bilong pipia o nogat. Basamuk Be yet o nogat. I go moa long pes 2 Dispela disisen bai long lusim dispela kot. ol. Loya bilong ol Davis

LUSIM KOT: Sama Melambo, wanpela bilong ol kotman husat pastaim i soim han i tok nogat long MCC i tromoi pipia.

GUTPELA SOLWARA: Bas- samuk Be, ples i soim fektori ples we MCC bai mekim nikel na tromoi pipia i go daun long solwara. P2 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 lokolnius PNGDF na Gad Dok pait long Lae Michael Novingu i raitim stilim ol samting long Fudmat Baha’i komyuniti i tasol ol ami i stopim ol long SAMTING olsem tripela ten noken stilim ol samting long (30) soldia bilong Igam Bareks stua. long Lae i wertim yunifom bi- Wantok Niuspepa i raun luk- long pait, pulimapim sikspela luk long Lae siti long Fraide i kar, na go insait long Lae siti lukim olsem ol hap ol Gad Dog long pait wantaim ol sekyuriti Sekyuriti i putim was i pasim makim Wok Pis De gad bilong Gad Dok Sekyuriti dua em Pos Opis, Fudmat Sevises (Guide Dog Security Supa Maket, BSP, ANZ na Services) las wik Fraide. Wespac. Wanpela sait dua Dispela i bihainim wanpela tasol i open na ol woklain bilong pait long Lae Intanesenel hotel benk i wok sekyuriti long lukau- bihain long indipendens kaikai tim hap bilong ol. we bosman bilong difens long Long 11 kilok ol soldia boi i Igam baraks i kisim taim nogut pulap long taun polis stesen long han bilong ol gad bilong wantaim gan, putim was long ol Gad Dog Sekyuriti Sevises. Gad Dog Sekyuriti bai kam long Ol ami long Igam bareks i go stretim toktok long as bilong long BSP benk, ANZ na Wes- pait i kamap long en. pac karim gan, mekim poretim Polis i kisim fomel komplen ol gad bilong sekyuriti, paitim ol na i karimaut wok panimaut i go na ronim ol. insait long hevi i kamap long Bihain ol i go insait long Fud- en. mat Supa Maket poinim gan, Planti manmeri long Lae siti i pretim ol woklain, na paitim na no wanbel long wok bilong ol ronim ol Gad Dok woklain. Gad Dok Sekyuriti Sevis, we Wanpela wokman long Fud- planti i tok ol i ekt olsem ol polis WOL PIS DE : Ol lain i bin bung long UPNG sapel long makim Wol Pis De aste. Poto: Veronica Hatutasi mat Supa Maket i no laik autim long wokim wok bilong ol i no nem bilong em, i tokim Wantok stret. Ol i nogat rait long paitim Niuspepa olsem ol ami i karim ol manmeri. Veronica Hatutasi i raitim de. Ol bin putim askim long pela toktok long makim pela. Maski yumi no go gan i kam insait long supa Long wankain taim bosman pablik long kam insait long samting long makim maus long bikpela skul, yumi ken maket, poinim gan, mekim pre- bilong difens, Francis Agwi, i PIS ( Peace) o pasin bel dispela preia bung, tasol bilong ol lain i bin stap long helpim long painim belgut. tim mipela, paitim ol Gad Dok givim oda long ol soldia long isi em i bikpela samting liklik grup we planti lain i belotaim sios bung aste Na preia em i wanpela Sekyuriti wok lain insait long noken kam aut long taun. tude long wol na tu, long memba bilong Baha’i sios long makim Wol Pis De. bikpela samting long stua. Em i tok em i makim ol opisa PNG. na tupela i bilong Angliken Mis Gubag i tok “Tingim bringim pis long PNG na Em i tok wanpela wok man i long karimaut wok painimaut Samting olsem 20 pipel i Sios i bin stap long dispela wanpela de we wol i stop wol, Mis Gubag i tok. laik stopim ol long pait, ol i long hevi kamap. bin bung long Yunivesiti ov preia bung bilong pis long long pait na stap isi wan- “I moabeta long gavman putim pistol long het bilong em “Husat i mekim ron bai difens PNG (UPNG) sapel long PNG na wol. taim bel isi (pis). Wanem i luksave long dispela de na tokim em long noken stopim i givim em, mekimsave aninit makim Wol Pis De aste, Olsem na long preia gutpela samting wol i ken long makim long neks yia ol long pait. long lo bilong difens,” Agwi i Septemba 21, we Yunaitet bung,grup i bin autim ol rit lukim,” Mis Gubag i tok. na i go,” Mis Gubag i tok. Long dispel taim ol pablik i tok. sapotim ol ami long go insait Nesens i makim long ol- long buk Baibel, Baha’i, Em i tok long neks yia, ol Preia bung long Yuni- geta yia long pipel long wol Koran na ol narapela moa i bilip long lukim planti moa vesiti i bin namba wan i luksave long en na pre we i sut long pis. pipel i bung na pre wantaim bung we Baha’i komyuniti long bel gut pasin long wol. “Ol Kristen i mas stap in- long makim dispela bikpela long Mosbi i bin kamapim Polis stopim protes Dispela de i no stap long sait long ol preia bung de we pipel long PNG i long makim Wol Pis De. PNG kalenda na kantri i no samting long makim Wol laikim bikos nau, planti Baha’i lotu i save bilip makim dispela de wantaim Pis De (World Peace samtign nogut olsem kilim long yuniti na belgut bilong mas tude sampela spesel progrem o Day),” dai man i wok long kamap. pipel long wol, maski ol i bi- preia taim. Alida Gubag em i wokim “Pasin kastom i kontribiut long wanem lotu, skin Veronica Hatutasi i raitim tasol i moabeta long ol oge- naisa i painim ol narapela rot i Baha’i komyuniti long namba wan yia lo skul stadi long ol wanpisin pait long kala, tokples na sapos ol i POLIS i stopim protes mas we stap yet long stretim ol wari. Mosbi i bin redim liklik preia long Yunivesiti bilong PNG kantri, moa yet long hailans gat planti samting o ol i tu- Non Gavman Ogenaisesen “Polis i gat gutpela pasin bung seremoni long UPNG long Waigani kempus i tok. rijen. I moabeta long yumi rangu. lida, Noel Anjo na lain bilong poroman wantaim Mista Anjo sapel long makim dispela Mis Gubag i wokim dis- painim rot long stopim dis- em i plenim long kamap tude, na mipela i toktok gut wantaim. Metropoliten Polis Superinten- Na mipela i no stopim em long den long Mosbi siti, Fred mekim samting, tasol ol samt- Yakasa i tok aste apinun. ing we inap kamap taim dispela Papagraun lusim Ramu Nico DSTP kot Insait long wanpela bung protes mas i kamap em mipela I kam long pes 1 Disisen bilong ol i kamap bihain na kotim MCC. Na nau em i laik go long kot ol i wantaim ol nius manmeri, i wari long dispela,” Mista long namba tri man Sama Melambo Long Tunde dispela wik Tarsie, Sel Mista Yakasa i tok as long Yakasa i tok. painim taim long toktok long em. Dis- husat i gat wankain tingting long na Siga i no bin kamap long kot. stopim dispela protes mas em As tingting long Mista Anjo pela bai nogat. kotim MCC tasol i tok nogat long kot Dispela i mekim Justis David Can- long lukautim sefti bilong pab- na lain sapota bilong em long Wantok Nius i laik kisim tingting bi- bilong em long stat bilong dispela nings husat i harim dispela kot i kros. lik, na tu, long bel isi pasin na holim mas em long soim gav- long MCC tasol i no bin inap. mun. Em i givim oda long tripela man gutpela stap i mas stap long man long i no amamas long Long narapela nius Tiffany Nong- Nogat kliapela tok i kamap long as long kamap long kot long aste na gorr, loya bilong Tarsie, Sel na Siga dispela taim. Maladina Bill na ol narapela di- bilong ol i lusim kot. olsem ol i bin kamap na tokaut tingt- long Tunde dispela wik i tok em i Em i tok polis bai holim sisen o lo moa we Somare gav- Kot bilong tude bai kamapim tripela ing bilong ol. pasim husat lain i sakim toktok man i mekim i sut long samting: Tasol long Medaing em i stat long kisim wanpela feks long wanpela lo na bung na go hetim mas. busgraun na ol samting i • OL tripela papagraun, Eddie pait agens long dispela tingting bi- kampani long Mosbi olsem tripela Mista Yakasa i tok tru, Mista karamapim laip na rait bilong Tarsie, Peter Sel na Farima Siga i long MCC 10-pela yia i go pinis. man yah i laik pasim dispela kot. Anjo i bin raitim pas pinis i go pipel. lusim kot bilong ol agensim MCC; Ripot i kamap olsem nau em i redi Long taim Nonggorr i laik go insait long polis long kisim tok orait, Mista Yakasa i tok dispela • NUPELA na namba foa long stap insait long kot, MCC i yusim long kot rum long Madang em i tok tasol Pis na Gutpela Oda komiti taim i no gutpela taim long man Louis Medaing bai save sapos ol lidaman na famili bilong em long em i no save wanem hap dispela ol i gat long rem Mista Yakasa, holim mas bikos long keis i bin em bai kisim tok orait long stap insait tokim em long em i noken go. tripela man i stap. NCD Gavana Powes Parkop kamap long Kainantu na ol tra- long dispela kot na skruim dispela Ripot i tok MCC i tokim famili bilong Em i tok em i sori long laip bilong na Siti Menesa, Leslie Alu, i bel we ol narapela lain i no stap kot; na em tu olsem sapos dispela kot bilong ol long wanem em i prêt nogut sam- glasim na skelim ol samting na long protes mas i bin wokim. • MCC bai save sapos em bai em i win em bai kisim taim nogut long pela man i no bihainim laik bilong ol ol i tok nau i no gutpela taim Na long Mosbi, ol PNG Difens go het yet long wok bilong em na tro- bihain taim. na i holim pasim ol long wanpela hap. long holim mas. Fos lain i gat hevi long gavman moi pipia long solwara. Medaing i skelim dispela ol tok Kot bilong Tunde i laspela na “Tru, mipela i sapotim ol kain i no stretim pe bilong ol we dis- Tasol pastaim long dispela, ripot olsem em i no ol gutpela tok. Em i bikpela kot we Kot bai mas mekim di- samting we Mista Anjo na lain i pela kain protes mas i ken ki- long Madang i tok MCC, husat bai skelim ol tok i sut long bagarapim laip laik holim dispela protes mas rapim tingting bilong ol na tromoi 100 milion tan pipia bilong bilong em na famili bilong em. sisen long tok stret sapos askim bi- long em, mipela i lukim olsem trabel i ken kamap. main i go daun long solwara, i traim Medaing i no suruk tasol i tokim ol long Tarsie, Sel na Siga long pasim sefti bilong pablik i bikpela Mista Yakasa i tok polis i long pasim Medaing long go long kot. brata bilong em olsem ol i mas tokim kampani long em i no ken tromoi samting we mipela i mas tingim raitim pinis wanpela pas long Medaing bilong Tugyay Viles long MCC olsem ol i no ken lusim nating pipia long solwara i mas kamap. long dispela taim. toksave long Mista Anjo na lain Basamuk long tupela wik i go pinis i taim bilong ol long wanem planti taim Tasol dispela i no kamap long “Mipela i askim pablik long bilong em olsem ol i stopim dis- mekim askim i go long Nesenel Kot em i bin laik toktok wantaim ol tasol, wanem tripela man i no kamap. noken stap insait long mas pela mas long noken kamap. sapos em inap stap insait long grup ol i no harim. Kot i stat long Mas long dispela yia. lokolnius Septemba 23 - 29, 2010 Wantok P3 Independens amamas

kirapimJames Kila i raitim Kontrola moa bilong Nesenel Kapital siklong Gerehu em i kolera pas pinis. Nara- Tunde Septemba 23 long go antap. bilong kamap NCD bilong sik kolera em Distrik Kolera Task Fos, Timothy pela samting tu dispela sik kolera Em i tok long Septemba 18, ol i bikos ol manmeri i no wasim han LEALEA viles klostu long Mosbi Pyakalia, i tokaut olsem ripot ol wod long Pot Mosbi Jeneral Haus lukim tupela kes na long Septemba na lukautim gut helt bilong ol na tu i lukim bikpela namba long ol nu- wokman bilong em i kisim long Sik inap long lukautim 15-pela lain 18, ol i kisim 18-pela lain wantaim hevi bilong pekpek nabaut na i no pela lain manmeri i kisim sik kol- Tunde i soim olsem sik kolera i tasol wantaim sik kolera, tasol nau sik kolera, long Septemba 22, ol i yusim gut toilet na tu ol binatang era bihain long ol i amamas na kirap bikpela gen long Lealea viles yet namba i go antap tru na dispela kisim 19-pela lain wantaim sik kol- nogut i stap long wara. kaikai na selebretim long indepe- bihain long selebresin bilong inde- bai givim moa hevi na hatwok long era na long Septemba 23, ol i kisim Em i tok olsem long taim bilong dens wiken. pendens wiken taim pipel i kaikai sait bilong givim marasin na oraitim 8-pela lain wantaim sik kolera. selebresin bilong independens, Dispela bikpela namba bilong ol na selebret. ol sik lain. Insait long dispela 65-pela kes o planti lain i no tingting tumas long lain wantaim dispela sik kolera i Narapela samting we i givim Dokta Pyakalia i tokaut olsem lain ol i kisim dispela sik nogut kol- lukautim helt bilong ol na tu tingim lukim namba bilong lain manmeri bikpela hevi na pret long sait bilong ripot ol i bin kisim olsem i bin gat era, 55-pela bilong ol dispela lain gut long wanem samting ol i kaikai wantaim dispela wik long Lealea helt insait long NCD em sik kolera wanpela kes bilong sik kolera long em ol bilong Lealea viles. na dispela i kamapim sik kolera. viles i go antap. senta bilong St. Johns Ambulens Septemba 16 i lukim namba long Dokta Pyakalia i tok olsem as tru Gan pairap na klas pas gen long Yunitek

James Kila i raitim Dispela hevi long Tunde long Sepik. moning tu i lukim sampela Nau yet planti lain papa- OL KLAS long namba tu lain sumatin bilong Sepik i mama em pikinini bilong ol bikpela yunivesiti bilong ronim ol liklik lain sumatin i skul long Yunitek, i kros kantri, Yunivesiti ov bilong Hailans rijen. tru na wok long askim Ofis Teknoloji (Yunitek), i pas Ekting SRC presiden bi- ov Haia Edukesin (OHE) gen long Tunde moning bi- long Yunitek, Joel Koyap i long lukluk kwiktaim i go hain long pait i kamap gen tokim ol midia lain olsem insait long dispela hevi na namel long ol sumatin bi- em tru olsem gan i bin stretim. long Hailans na Sepik. pairap long Tunde moning, Sampela papa i wok Ripot Wantok Niuspepa tasol em i no tokaut long traim ringim OHE ofis i kisim long Lae long aste i wanem lain tru i pairapim long autim wari bilong ol, tokaut olsem gan i bin gan. tasol ol lain long OHE i tok pairap, tasol ripot i no tok Insait long wanpela stet- ol i wet long kisim ripot i wanem lain stret i men i kam long ofis bilong kam long Yunitek long pairapim gan. Tasol, Unitek Vais Sensela wanem samting i kamap. bikpela pret i stap yet Baloiloi, em i tokaut olsem Sampela lain sumatin maski olsem ol polisman i sampela studen long hap i husat i toktok wantaim ol DROIM PIKSA LONG KAP: Paul Posa na Sam Billy tupela save droim ol piksa na bihain salim go stap wok raun insait long bin traim long paitim ol midia lain i tok olsem laip ovasis long putim long kap, dispela ol kap save kam bek long ol na ol save salim long K10, Paul na yunivesiti eria. narapela lain, tasol ol polis bilong ol sumatin i stap Sam save stap long Hohola 3 na mekim dispela wok aninit long lukaut bilong Wol Visen. Dispela nupela hevi i bin stap na i kontrolim long hevi na pret na planti long Yunitek long Tunde hevi. Tasol narapela ripot i i laik witdro o lusim skul moning taim ol sumatin i tok olsem planti sumatin long dispela yia. Sampela bung long forum eria long lusim Yunitek kempus o lain sumatin i laik redim Salens long stretim na planim ol daiman askim Vais Sensela bilong skul graun bikos ol i pret wanpela petisen long Yunitek, Dokta Misty olsem polis bai i no inap givim long yunivesiti ed- Veronica Hatutasi i raitim Kapitel Distrik Provinsel AIDS dispela we famili na hauslain i Baloilo, long tokaut kontrolim dispela hevi. ministresin na kopi bai go Komiti (NCD PAC na ol no laikim ol,” Mis Samilo i tok. wanem ol sekiuriti i stap Dispela hevi long Yu- long OHE na tu long BIKPELA salens i stap long stekholda) i harim.mausmeri Forum o bung i bin toktok long was long ol sumatin nitek i bin kamap samting midia. stretim na planim ol manmeri i bilong ol manmeri i stap wan- long Hauskrai fan we Nesenel long go het long skul bi- olsem tupela wik i go pinis Wanpela bikpela askim dai long Mosbi siti bikos long taim HIV/AIS na wokmeri bi- Kapitel Distrik Gavana Powes long ol. bihain long wanpela pait i insait long petisen em ol mani hevi ol famili na hauslain long i Gat Hop em Helen Parkop i bin kirapim long las i bungim. Samilo i tok. Vais Sensela Baloiloi i bin kamap namel long student i laik akademik yia yia Na bung i bin tok long kisim Na long planti taim tu, ol Mis Samilo i toke m i save go bin tokim ol sumatin tu sumatin bilong Sepik na bilong 2010 mas pas na moa save long dispela tasol i famili na hauslain i no laik kisim aut long ol famili na toktok long olsem polis bai stap long Hailans we i lukim wan- olgeta sumatin mas kam- moabeta long putim mani long holim pas husat lain i pela sumatin i lusim laip bek fres long neks yia na na planim ol gut. ol olsem em i wok bilong ol Dispela i moa yet long ol olsem famili bilong ol daiman dispela fan. Na sapos dai na kamapim trabel long yuni- bilong em. Dispela skul. hevi i kamap, dispela Hauskrai vesiti. sumatin husat i dai em bi- manmeri na pikinini i dai long long kisim na planim gut ol. sik AIDS, forum bilong Nesenel “Bikpela salens i stap long ol fan i ken helpim. P4 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 lokolnius Gigira siaman askim gavman long

Jamesluksave Kila i raitim long 1,300 grup husat long i Mista Talu i tok olgeta em i long Juha, Angore, LNGlong olgeta lain husat papagraun i kapital bilong ol. bilong LNG projek na tu aplai long kisim sid kap- bilip olgeta dispela lain PDL1 na PDL7 em ol aplai bihainim wanem Em i tok olsem em i long olgeta lain i ken NESENEL Gavman ital o mani long statim ol husat i aplai long kisim mas yusim long lukau- rot ol dispela lain i ken bin toktok strong planti kisim hap sea long sid wantaim divelopa bi- projek insait long Hela sid kapitel i mas kisim tim olgeta lain papa- mekim wok long helpim taim olsem insait long kapital long wok insait long PNG likwifait net- LNG projek eria, tasol i helpim long dispela graun husat i putim pinis projek long muv fowat. dispela Ambrela Benefit long dispela malti bilien serel ges projek, wok long wet yet. samting. Em i tok dis- aplikesin bilong ol long Mista Talu i tok olsem Sering Agrimen (UBSA) Kina LNG projek. ExxonMobil mas Gigira Divelopmen pela sid kapitel i no bi- kisim sid kapitel na em i no amamas tumas long Kokopo na long “Ol papagraun i givim blesing na olgeta sapot hariap tru long painim Koporesin, em wanpela long wanpela o tupela noken larim aut ol ara- long ol hevi ol sampela taim bilong sainim aninit long LBSA na kampani bilong ol lain grup papagraun. Em bi- pela. papagraun i bungim Laisens Benefit Sering rot long stopim ol hevi planti bilong ol i no kisim we i wok long kamap papagraun husat i wok long olgeta lain papa- Em i tok taim olgeta long sait bilong dinau ol Agrimen (BSA) long Hides olsem kain rot sid kapital yet. Olsem sif long projek eria. wantaim Petrolium Ek- graun long helpim ol lain i sapotim dispela dispela lain papagraun i bilong Hides, mi askim Siaman bilong Gigira sploresin Join Vensa i long wok insait long pro- projek long gohet long kamapim long sait bi- tasol i ken sevim ol hevi. Somare gavman long Divelopmen Koporesen, no long taim i go pinis jek. gutpela bilong kantri, na long ples bilong slip, Mista Talu i tok em bai ona long komitmen na Stanis Talu, i mekim dis- long wok bung wantaim Mista Talu i tok olsem tu gutpela bilong di- kaikai, trenspot na dinau go het na sanap strong tu luksave long olgeta pela askim long dispela enjiniaring kampani bi- long dispela long kamap velopa na lain papa- mani ol i kisim insait long wanem samting em lain husat i aplai bikos wik. Askim bilong em i long Saina, Covec PNG 40 pesen bilong wan graun olsem ol sid long las 9-pela mun taim i bilip na rot i go fowat olgeta i papagraun long long bringim gutpela projek eria,” Mista Talu i kamap bihain long moa Ltd wantaim Whitehall. wan bilong sid kapital bi- kapital mas go aut fea ol papagraun i stap long Mosbi long wetim sid samting i kam long sait tok. Galp-Sentral polis Beseo sutim tok long Basil na Iguan long Kainantu bagarap operesen putim was James Kila i raitim gutpela i toktok egens long pipel bilong Kainantu long gavman. Anjo wantaim ol skelim gut ol toktok pastaim long Goilala spak brus MEMBA bilong Kainantu, sumatin bilong UOG tu i bin insait long ol pablik forum Sailon Beseo i sutim tok mekim wankain kempein pastaim long ol i karim lo i long tupela nesenel egens long gavman sam- go long han bilong ol yet. memba bilong Morobe long pela taim bihain. Memba bilong Kainantu kirapim bel bilong ol man Em i tok olsem dispela ol wantaim sapot bilong polis long kamapim bagarap pablik rali i bung long na Kainantu distrik edmin- long ol stua na ol samting Kainantu i hatim na kirapim istresEn pasim tok pinis bilong ol Esian bisnisman bel bilong ol lain pipel long long stopim wanem kain ol long Kainantu taun long las pablik long brukim ol stua pablik bung o rali o wanem wik. bilong ol lain Esian na kain protes i kamap long Mista Beseo i sutim tok tu kukim daun sampela stua Kainantu taun. long NGO mausman, Noel na tu bagarapim ol trak. Ol Mista Beseo i toktok na i Anjo, wantaim ol sumatin stua na trak em ol lokal lain redim pinis polis mobail bilong Yunivesiti bilong i papa long en. skwat bilong Kerowagi long Goroka (UOG) long kirapim Mista Beseo i tok olsem Simbu na Mt Hagen long bel bilong ol bikhet man tupela MP ya Basil wan- helpim long strongim seku- long kamapim trabel na taim Iguan i gat moa hevi i riti long Kainantu taun insait bagarapim Kainantu taun. stap yet long distrik bilong long 4-pela wik i kam. Em i tok olsem dispela ol long stretim na ol noken Em i askim tu Nesenel tupela MP bilong Morobe, holim ol bung long ples Gavman na Polis husat i memba bilong opo- olsem Kainantu na kirapim Komisina, Gari Baki long HIRITANO ROT BLOK: Polis man Andrew Aisa (lephan) wantaim ol wan wok bilong em i sekim ol lain sisen wantaim Anjo na ol bel bilong ol pipel long kamapim wanpela mobail i dring bia long PMV na ron long Hiritano Haiwe long las wik. Ol i mekim rot blok long maus rot i go narapela i mas karim hevi mekim trabel. skwat yunit insait long long Goilala distrik. Poto: James Kila na peim kompensesen em “Basil, Iguan na Anjo mas Kainantu. ol man i kamapim long ol karim hevi bilong wanem ol Mista Beseo i tok olsem James Kila i raitim lain polis man, Andrew provins na ples i kol na i bisnis insait long Kainantu bagarap i kamap long Kainantu i mas gat wan- Aisa, husat i bin sanap long gutpela long groim spak taun. Kainantu taun. Ol mas pela mobail skwat yunit i LONG las wik taim Papua rot long mausrot bilong brus mariwana. Ripot i tok Mista Beseo i tok sori peim kompensesin i go stap bikos em mausrot bi- Niugini i amamasim 35th Mona Haiwe, em rot i go sampela ples lain i save long ol pasin nogut i kamap Independens Anivesari se- olsem long Tapini stesin na long papa bilong ol stua em long Hailans rijon na tu ol- hait tasol na planim long long papa bilong ol bisnis lebresin bilong en, sampela Goilala i tok ol i mekim join paia i kukim na tu bagarap geta samting na masin gaden na taim ol i redi ol i planti bilong ol em ol lain lain polisman i hatwok tru operesen long makim PNG long ol trak na tu long ol bilong go long bikpela bil- save karim i go salim long Esian. long putim was long Hiri- 35th Independens sele- lain we i lusim bisnis,” ion Kina risos projek na tu tano Haiwe long Sentral bresin long lukim olsem Mosbi. Em i putim mani tu long Mista Beseo i tok. maining, kopi na ol nara- provins long ol bikhet lain nogat trabel i mas kamap Aisa i tok olsem insait polis long mekim wok paini- Em i tok long nau yet ol pela bisnis long Hailans husat save bringim simuk long haiwe. long operesen bilong ol maut i go insait long ol dis- lokal pipel bilong Kainantu rijon save go abrusim nogut o spak brus i go long Mista Aisa i tok olsem ol long Hiritano Haiwe long pela hevi na bringim ol lain i kisim hat taim yet long sait Mosbi siti. i bin kisim tokwin olsem las wik i lukim nogat husat i kirapim hevi long Kainantu na go. long kisim sevis bilong Wantok Niuspepa i bung sampela lain bikhet man bi- bikpela hevi o birua i han bilong lo. Em i tok tu olsem benk na pos ofis na tu baim bungim dispela ol lain polis long Goilala i laik muvim kamap long rot. Ol i holim Mista Beseo i tokaut Kainantu distrik edmin- man bilong Sentral na Galp ol kaikai long stua. BSP bikpela kilogram spak brus na rausim tasol ol sampela olsem tupela wik bipo long istresin i redim pinis wan- provins i bung wantaim mariwana i go long Mosbi lain i bikhet na sindaun o dispela hevi i kamap long benk na ol stua we ol lain pela graun long taun long long mekim operesin long hangamap nabaut long Kainantu, dispela tupela Esian i ronim long givim wokim haus bilong 30-pela haiwe long sekim ol trak na olsem na ol i putim was sevis long ol manmeri i mobail skwat yunit long ol lain manmeri i ron long long maus rot bilong Mona PMV na sampela lain i MP bilong Morobe em Basil PMV i go long ples na ol Haiwe i stap taim dispela haitim bia na laik karim i go, wantaim Iguan i bin stap stap pas yet bihain long ol stap, tasol nesenel gavman lain i ron i go olsem long nius ripot i bungim ol. tasol nogat bikpela hevi i long Kainantu we tupela i man i brukim na stilim ol i mas tok orait long dispela Mosbi siti. Goilala em i stap long kamap long rot. Dispela em givim toktok long wanpela samting. na putim mani long dispela Sinia bilong ol dispela maunten bilong Sentral gutpela nius. pablik forum o bung we Mista Beseo i askim ol wok i kamap. sabina’skona Septemba 23 - 29, 2010 Wantok P5 PNG gavman i no bilong

ONG dispela dipenden stet bilong Papua bisnis aninit long nem bi- ing? waitman. Em nau, yumi painim olkolum, liklikmipela i tok Niugini. Na long manmeri mipela long ‘gavman’. Long wanem moa samting Long pinisim toktok, pinis olsem bisnis wan wan, mipela i kisim Astingting bilong stethut Somare i mekim, em i yumi ken askim yumi yet narapela askim gen: bilong gavman long dis- wanpela opisal nem em ‘si- o gavman, em bilong kisim naithut pinis olsem olsem: ol pipel bilong kantri watpo na ol Papua yet i Lpela kantri, em i save tisen’ husat mipela wan bungim ol pipel aninit long Sir Michael Thomas So- bai kisim wanem samting nogat rot long makim kos kamap bihainim wanpela wan i gat ol rait na fridom wanpela politikal, sosol na mare. Na sapos em i no tru aninit long nem bilong bilong ol yet? I bin gat praivet bisnis, we ol Stet long mekim samting. ekonomik yunit. Na tingting inap, em i kamap wanpela gavman? Minista em ol Bod ov Orait, mipela i kamap i olsem yumi olgeta i Gren Sif bilong Oda bilong Mipela i tok pinis olsem wanpela referendum tu Dairektas, na Praim Min- long dispela mak nau, na bungim ol samting yumi gat Logohu. Dispela Oda bi- olgeta manmeri i bung long askim sapos ol ista em Siaman bilong mipela i askim yumi yet, bai yumi strong moa. Tru, long Logohu em wanem wantaim long kamapim in- Papua i bin laik bung Bod. long wanem as tru na ol i em i wanpela gutpela tingt- samting tru? Mipela i no dipenden stet bilong Papua wantaim Niugini na Mipela mas tok tu olsem bungim yumi olgeta i kam ing. save long wanpela kain Niugini. Tasol dispela stet i olgeta arapela ol memba olsem wanpela tasol. Tasol ol dispela aidia na historical o kalsarel astingt- gat pes tu o nogat? Em i kamapim dispela kantri, bilong palamen na ol Het- Wanem as tru na ol i tingting em bin stap long ing long dispela Oda bilong gat hamas han na lek? o nogat? Na sapos ol i no man bilong ol Dipatmen i mekim olsem? Na husat tru strongim fremwok bilong Logohu. I nogat wanpela samting bin givim tok orait bilong olsem ol seaholda insait bai orait moa long yumi stethut na masin bilong Na ol manmeri i save ol i kolim stet yu ken lukim, long dispela wok bisnis. kam bung aninit long wan- gavman. Wanpela rot we ol kisim dispela kain luksave sapos i nogat pipel i stap. ol pastaim, ol i kam Na i no longtaim i go pela nem tasol? dispela tingting i ken karim olsem wanem? Wanem tru Em i nem tasol. Nem ol i aninit long loa bilong pinis, mipela i tok olsem Em nau, yumi painim kaikai insait long dispela em i astingting bilong dis- yusim bilong tok makim ol kantri yet o nogat? Nau dispela gavman i no tingim narapela askim gen: watpo fremwok em long strong bi- pela Oda bilong Logohu? pipel, graun ol i stap long yet, turangu ol Papua i ol pipel bilong em olsem na ol Papua yet i nogat rot long ol manmeri i wok in- Indipendens i no bin en, na ol kain kain opis i wanwok bilong em long long makim kos bilong ol sait long gavman. Long wanpela bikpela samting. save odaim na stiaim ol kisim bikpela bagarap tru ekonomik laip bilong dis- yet? I bin gat wanpela ref- dispela, mipela i lus tru. Na bihain long 35 krismas pipel na laip bilong ol, bai ol we graun bilong ol i lus pela kantri. Nogat. Gav- erendum tu long askim Mipela i lus pinis long stre- yumi holim indipendens, i mekim wok tasol bilong pinis, na ol meri na man i luksave tasol long sapos ol Papua i bin laik tim gut rot bilong yumi long nogat wanpela samting wan wan long kisim gut- pikinini bilong ol i karim wokbung namel long em bung wantaim Niugini na taim bilong tumbuna, i long soim tasol poveti, o pela sindaun. yet na mani i kam long ol kamapim dispela kantri, o senis i kam long taim bi- nogat samting, nogat Em i wanpela samting bi- hevi long han bilong ol arapela ples. nogat? Na sapos ol i no bin long tude. Ol pipel i stiaim strongpela lo na oda na ol long kontrolim ol pipel. bikhet man bilong ol ara- Bai yupela ol rida i givim tok orait bilong ol dispela sip gavman long pipel i nogat luksave tru. Ol Sapos man nogut i go pas pela ples. tingsave tu olsem mipela i pastaim, ol i kam aninit painim gutpela taim i nogat rot bilong yumi bilong long en, em i ken yusim wok askim wanpela askim long loa bilong kantri yet o gutpela bel bilong stiaim bungim wan wan ol ples i gavman bihainim laik bi- olsem: ‘Ol pipel bilong dis- nogat? Nau yet, turangu ol yumi gut i go painim gut- stap we; ol ples klinik ol long em yet. pela kantri i sanap we in- Papua i kisim bikpela pela taim we i stap insait waitman i bin sanapim i Olsem na em i no stret sait long wok nesenel bagarap tru we graun bi- long ol Nesenel Gol na stap we, na olsem wanem long tok olsem gavman bi- gavman i mekim. Narapela long ol i lus pinis, na ol meri Dairektiv Prinispal long long ol skul na haus sik bi- long kantri em bilong ol biknem i stap em ‘the inde- na pikinini bilong ol i karim konstitusen. long yumi? Yumi no pipel bilong dispela kantri. pendent state of Papua hevi long han bilong ol I bin gat narapela rot strongim yet ol sevis i go Yes, long skul tok, gavman New Guinea’. Na sapos bikhet man bilong ol ara- long bihainim na painim long ol pipel. Yumi no em bilong pipel. Tasol long yumi go het long rausim ol pela ples. wankain gutpela taim? bildim welfe o sindaun gav- pasin na wok bilong en, dispela nem, wanem samt- Wankain tasol, oslem Mipela bai no inap save man i tok em bai givim gavman em bilong ol ing bai stap? Yes ya, ansa wanem na ol Tolai bai kam nau, bikos mipela i no bin aninit long ol Nesenel Gol memba bilong palamen, ol o bekim em ‘pipel’ tasol bai aninit long dispela namba sekim ol arapela rot bilong na Dairektiv Prinsipel. sivil sevan na hetmanmeri stap. Em ol tru tru manmeri wan loa bilong bungim bihainim. Dispela ‘Buli Bif Insait long dispela 35 bilong wan wan ol opis na bai stap. Tru tumas, aninit kantri, sapos ol i no bin tok Klab’ i no bin gat wanpela krismas, olgeta sevis i wok bisnis bilong gavman long long olgeta nem na arapela orait long en? Na ol Nu politikal visen i abrusim long go daun tasol. Yumi kantri. Olsem tasol na ol- bikmanmeri, yumi ol tru tru Alan i stap aninit long loa laikim bilong indipendens. mas askim, watpo na yumi manmeri i stap. yet sapos ol i no bin tok Ol i no bin gat wanpela wok amamas taim yumi geta bikpela hap mani ol i Pastaim long ol waitman orait long dispela politiks politikal manifesto bilong ol senisim tasol ol waitpela save skelim insait long i kam sua long ples bilong marit? Na sapos i gat man pipel. Ol i no bin gat wan- pes wantaim ol bilakpela baset wan wan yia i save yumi na kisim laip na pasin i tok olsem Konstituen pela samting olsem wan- pes. Na planti i save tok go long peim ol potnait pe, bilong em i kam, mipela bin Asembli i bin givim tok pela ekonomik polisi bilong olsem laip i bin mobeta ol alawens, na balus tiket gat kain kain tausen haus- orait, yumi mas askim kantri. aninit long ol waitman, na i na ol arapela kos bilong lain na pisin, na mipela i sapos mipela i bin givim tok I bin gat wan wan ol no olsem nau. Em nau wok long opis. gat wan wan tokples. Wan- orait long asembli long mansave olsem Sir John yumi klostu painim 40 kris- Liklik tru i save go long wan pisin grup em i sanap makim yumi. Se Julius em i Guise, husat i bin wanpela mas, na yumi nogat wan- stretim ol rot, bris, ol skul em yet na i gat nem bilong wanpela memba tasol tru tru nesenelis man, tasol pela gutpela samting. Ol na haus sik. em yet we i narakain long husat i luksave long dis- ol waitman i no laikim em korap politisen na ol tu- Em nau, wanpela Sif Ek- ol arapela pisin. pela paul pilai, olsem na bikos em i hapkas waitman rangu manmeri bilong seketiv Opisa bilong wan- Bihain wanpela nupela em i laikim Nu Ailan long na hapkas bilak man. Ol i kantri tasol i stap. pela gavman bisnis long tingting i kamap we mipela stap em yet. Watpo na em bin laik givim lidasip long Sapos yu skelim kalap Pot Mosbi i ken kisim i kisim toksave olsem ol- i nonap. Sir J, yu mekim wanpela bilakpela pes, long sindaun na taim bilong klostu K1.5 milian wan wan geta lain pisin i sindaun long save bilong yu yet! olsem na ol i givim long So- ol tumbuna i kamap nau yia long pe bilong em, na long wanpela hap graun, Yumi ken tromoi dispela mare, isi tasol. Somare i long dispela taim bilong antap long en, em bai stilim em mipela i gat nem, em askim i go i go, tasol mipela tok olsem em i bin pait long teknoloji na infomesen; em gen mani long opis em i Papua na Niugini na olgeta bai no inap kisim wanpela kisim indipendens, tasol i i bikpela kalap tru. Olsem bosim. i mas senis na kamap wan- gutpela bekim. Bikos i nogat wanpela stori insait na yumi wok hariap long Long 2012 Nesenel Ilek- pela, em indipenden stet nogat wanpela bekim inap long ol histori buk i tok pinisim olgeta gris bilong sen, plis, yusim gut vot bi- bilong Papua Niugini. long dispela askim. olsem ol waitman i paitim graun bilong yumi, olsem long yu. Noken larim ol Mipela i kisim wanpela Ating dispela bungim Somare na salim em i go timba, gol, kopa, silva, wel kendidet i baim vot bilong hap pepa ol i kolim Konsti- wantaim, em i kamap bi- kalabus, na em i no lusim na ges, bikos pastaim long yu. Votim wanpela gutpela tusen na bihain, ol i tok long mekim laip bilong han o lek bikos em i pait waitman i kam, samting mipela i mas bruk i go long wanpela i isi moa, na i no long indipendens olsem yumi gat em ston tasol. kendidet; wanpela man i wan wan liklik grup ol i bikos mipela i givim tok Mandela husat i bin pait Ston bilong mekim samt- save onaim God. Vot bi- kolim ol provins na distrik, orait long bung wantaim. makim bilakpela Saut ing. Olsem na yumi bin long yu em i bikpela samt- na bihain bung wantaim Nau, olgeta manmeri long Afrika. Na Somare i save guria tru taim yumi lukim na ing. Noken givim nating bikpela yunion, em in- gavman i save mekim wok toktok long wanem samt- holim mani na laip bilong ol long ol pik na dok. P6 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 sabina’skona The PNG Government does not

belongpendent to state of the Papua sources ordinary in a common pool people E said in this col- show for it except for a life called the independent This takes us to umn just recently New Guinea. And as for for the common good is of poverty, destitute, law- state of Papua New that the business each one of us individuals, also a noble idea. lessness and total neglect Guinea. And what is this the next point: of government in this we were given an official However, these are only experienced by the people. entity called ‘the state’. why where the countryW is conducted name tag called “citizen” ideas and concepts which Where are our roads linking Does the state have a face, along the lines of a pri- with certain defined rights, laid the foundation for the all our villages to towns and and how many arms and Papuans not al- vate business enterprise freedoms and liberties, on frame work of statehood cities; where are our village legs does it have? lowed to deter- with the State ministers paper, anyway. and the machinery of gov- clinics built by the white There is no such tangible mine their own constituting the Board of Having come this far, let ernment. The only way man before self govern- thing as a state therefore Directors, the prime min- us now ask ourselves if these ideas can be made to ment and what has hap- applied in our case, there is future? Was there ister being the Chairman there was any rationale for bear fruit within the given pened to the state of our no such thing as the inde- ever a referendum of the Board. We should our being lumped together frame work is through schools and hospitals? We pendent stat of Papua New add that the rest of the in a single unit and if so, we human intervention or facil- have not improved on any Guinea without people. It is to determine if the members of parliament must now ask what that ra- itation and this is where we services delivery to the only a name, a legal fiction, Papuans wanted and their Departmental tionale might be? Ulti- have failed as a people; this people. We have not built applied to describe the peo- Heads are like sharehold- mately, the underlying is where we have failed as that welfare state promised ple, their landmass and a to united with ers in the business enter- question must be: For a nation of a thousand under the National Goals conglomerate of faceless New Guinea to prise. And more recently whose benefit and on tribes; and this is where we and Directive Principles. public institutions with di- we also said in this col- whose behalf were we have failed as a stone age In fact, there has been a verse functions to control, form a so-called umn that this government thrown together under one culture making the leap into total neglect and decline in direct and supervise our country or a does not consider the umbrella? the information age. The services over the last 38 people and their lives as a state? And if they people of this country as This takes us to the next people at the helm to steer years. And one wonders single social unit to exploit partakers in the economic point: why where the the ship of state to greener what it is that we are cele- the people en masse. did not, then how life of this country, rather Papuans not allowed to de- pastures haven’t got the brating for when all we’ve It is essence, a control are they consid- the partnership is be- termine their own future? hearts to make us realize got at independence were mechanism. In the wrong tween the government Was there ever a referen- the dreams embodies in black faces in place of people’s hands, it becomes ered bound by this and foreign capital. dum to determine if the those National Goals and white colonial masters. And a tool for manipulation; a union if they And the readers of this Papuans wanted to united Directive Principles. most people will say that life means by which to serve column will note that all with New Guinea to form a Was there any other way under colonialism was far personal interests; and a never gave their along we have been asking so-called country or a of achieving the same better and fairer than it is vehicle for exploitation of consent in the one question: Where do the state? And if they did not, goal? We will never know now, under our black broth- the masses. However, the first place? Right people of this country fit in then how are they consid- because we never explored ers. Thus, here we are, independent state of Papua within the economic equa- ered bound by this union if any options to what we close to 40 years after inde- New Guinea is a name ap- now, the Papuans tion pursued by this face- they never gave their con- were offered. The so-called pendence and with nothing plied to describe real peo- are the most less entity called, the sent in the first place? Right ‘Bully Beef Club’ never re- to show for it except cor- ple, real human beings, “national government” of now, the Papuans are the ally had a political mani- rupted politicians and lots of their landmass with its abused regional another faceless institution most abused regional festo for the people. They poor, illiterate and destitute abundant resources and group of people called, “the independent group of people with their had nothing to offer by way citizens in the country. the faceless institutions cre- state of Papua New land gone to the dogs and of an economic policy for And whose idea was it ated to exert control, exploit with their land Guinea”? And if we proceed their women and children the nation in the making. that we should all form this and steal from the people. gone to the dogs to remove these two abused by unruly people There were individuals union called, ‘the independ- Thus, seen in the above and their women masks, what do we get? from elsewhere. like Sir John Guise who ent state of Papua New context, it is a myth to sug- Yes, the answer is, “people” Likewise, how is a Tolai was a tru nationalist except Guinea? Well, let us call it gest that the government of of course, and “real people” bound by this union if the that the white man did not and children ‘a legacy of colonial’ for lack this country belongs to the for that matter. At the bot- Tolais never gave their con- accept him because he was of a better term. It is a re- abused by unruly people of this country. Yes, tom of it all, are the people; sent as Tolais, to such a half white and half black. minder that here we are, a people from else- real people all lumped to- union? And how is a New They wanted to hand over people coming out of a in theory only the govern- where. gether under two faceless Irelander bound by this leadership to a black face, stone age culture to find ment does belong to the entities wearing masks. union if the New Irelanders so they offered it to Somare that other human beings people. However, in prac- Before the white man ar- never gave their consent as on a silver platter. elsewhere had already ad- tice, the government be- rived on these shores with New Irelanders to this politi- Somare boasts that he vanced to higher levels of longs to the members of his way of life, we were a cial marriage? And if it is fought for independence, development where they parliament, the civil ser- thousand tribes peaking a suggested that the Con- but there is nothing in the were living in social group- vants and heads of various thousand languages but stituent Assembly gave that PNG history books that say ings under a organized sys- statutory institutions in the each tribal grouping, was consent, then let us ask if Somare was ever beaten tem of government which country. This is the reason distinctive in the sense that the Assembly had our con- up and sent to gaol by the we had to copy in order to why the bulk of the money each tribe had a name by sent to act for us? Sir Julius white man nor did he lose partake in the new and which to distinguish itself is the only politician who an arm and a leg because modern order of things. appropriated each year by from its neighbours and can see the reality behind he fought for independence But imagine the leap from way of the annual budget- each tribe occupied a geo- this farce so he wants New like Mandela fought for the Stone Age to Information ary process is spent on graphically distinctive land- Ireland to go solo. Why not, black South African. Thus, Age; the gap is far too big. salaries, perks, travelling, mass as its habitat and Sir J? Bon Voyage. what is Somare boasting Little wonder we are in a allowances and other ad- each tribe had certain char- We can repeat this ques- about? hurry to exhaust our natural ministrative costs. acteristics peculiarly its tion over and over again For whatever it is that So- resources like timber, gold, Very little is spent on own, which distinguished it and yet we shall never get mare did, he has already copper, silver, oil and gas roads, bridges, schools and as a people thereby giving any satisfactory answer be- been knighted Sir Michael because before the white hospitals. For example, a itself a sense of identity dis- cause there is no satisfac- Thomas Somare and as if men came, all we ever CEO of a statutory corpora- tinctive from its neighbour- tory answer to our that is not enough, he has found was stone to mould tion in re- ing tribes. questions. The only plausi- also been made a Grand into implements for use in Then came a totally new ble explanation for this Chief of the Order of Lo- our daily lives and pigs and ceives close to K1.5 million concept whereby we were union is “administrative gohu. What exactly is this sea shells for items of a year in salary plus perks told that the people of the convenience” for somebody Order of Logohu? We are wealth thus the attraction excluding what he steals whole landmass then called at our expense apart from not aware of any historical for white man’s goods in- from the institution that he Papua and New Guinea the historical fact that all or cultural basis for this so cluding money and the runs. had to come under one um- modern people transact called Order of Logohu. white man’s way of life. Come the 2012 National brella called the independ- business under the um- And how does one merit In conclusion, all we can Elections, please, use your ent stat of Papua New brella of statehood with a such an award and what is now ask ourselves is: what vote wisely. Do not allow Guinea. We were then government performing all the essence of the Order of is there for the people the candidates to buy your given a political document stately functions. Logohu? Does the Order of under the umbrella of state- vote. Vote for an upright called the Constitution and The concept of statehood Logohu have any meaning hood and the machinery of then informed that we had was a noble idea of uniting at all? government? candidate; an upright and to re-order ourselves into people under a single polit- In any event, independ- We said earlier in this col- God-fearing man. Your vote units called provinces and ical, social and economic ence was no big deal. And umn that the people of this means something. Do not districts and then join a big- unit. And the idea that we after 38 years of independ- country were pooled to- give it away to the pigs and ger union called the inde- should all place our re- ence, there is nothing to gether and formed a union dogs for nothing. P8 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 heltnius

Haus…Mog long Pot Mosbi sik Haus Sik mog i kisim namel long i 5 na pulap 10 pipel olgeta de Veronica Hatutasi i raitim kontena rum nau i pulap bikos Wanpela man i narapela mog kontena i bagarap. lukautim mog i tok SINGAUT i go long gavman na ol Olsem na haus sik menesmen i tupela 24 fit mog menesmen bilong Pot Mosbi wokim disisen long putim olgeta dai kontena i bagarap Jenerel Haus sik long stretim bodi i go long wanpela mog kon- moa long 4-pela hevi bilong mog o aisbokis bi- tena tasol i wok i stap. Na ol i toktok mun nau na wan- long putim bodi bilong ol dai wantaim Nesenel KapiteklDistrik pela 44 fit wan manmeri I pulap. Komisin (NCDC) long planim ol- tasol i wok i stap. Nau yet I gat 170 daibodi I pulap geta bodi i stap nau long mog long Kolrum i bagarap I stap long mog, na ol haus sik lain wanpela matmat tasol. long las wik tasol, I laikim ol family bilong ol I kam “Mipela i wet yet long NCDC long nogat man i go kisim na planim kwik. Sapos nogat, kam bek long mipela long wokim lukluk long hevi ol bai askim Nesenel Kapitel Distrik dispela “mass burial” o planim ol- na stretim. Komisin long planim olgeta long geta ai bodi long wanpela matmat. Em i tok gav- wanpela bikpela matmat tasol. I nogat narapela rot nau bikos sam- man bilong Korea Dispela i bihainim sot long spes pela ol dai bodi i stap long mog i bin givim ol dis- long siti mog we nau i lukim wan- klostu long pinis bilong las yia yet. pela mog kontena pela mog tasol i wok,em tu I pulap Sapos mipela i no wokim samting, long 1990’s tasol pinis. bai nogat spes long putim ol nupela nau, mak bilong Insait long wanpela de, mog i dai bodi. I kam inap nau, i gat moa pipel long siti i go save kisim namel long 5 na 10-pela long 170 dai bodi we ol i slipim ol antap na moa dai bodi. Tasol sampela taim, ol i antap long wanpela narapela long pipel i wok long save kisim 15 na 16 dai bodi long mog,” Dokta Amini i tok. dai. Olsem na ol i wanpela de. Dokta Amini i tok dispela mog mas kisim moa Asisten Dairekta bilong Medikel kontena i bagarap i gat asua long mog kontena long Sevis long Pot Mosbi Jenerel Haus ol ilektrikel na waia sait na em i hat putim gut ol dai sik, Dokta James Amini i tok em bin long stretim. Bikpela samting em manmeri na SORI TRU: Olpela kontena we frisa i bagarap, bodi i sting na wokman i klinim.Fail poto putim aut wanpela ripot olsem mog long hevi long mani. pikinini. Ol Simbu lida bung long wokim nupela givim moa mani sapot klasrum na helt projek long Skruim TLP i go moa James Kila i raitim mak bilong en em K80,000 na tu em i givim helpim igo long lokal TINGIM Laip Progrem long banisim sik AIDS i TLP i lukluk moa long kisim pinis sik na wok (TLP) em wanpela pro- kalap long moa pipel. ol rot bilong banisim HIV long daunim ol hevi long TRIPELA Memba bilong Simbu Bindai Raiders ragbi lig tim long gram i wok long daunim Gavman bilong PNG i i sut long ol komyuniti sosel na mani sait we provins long Nesenel Palamen i pilai insait long Kundiawa ragbi sik AIDS long PNG bai kodinetim aninit long olsem rot bilong yusim wan wan man, ol famili bin bung wantaim long lonsim ol lig. kisim AUD$8 milion Nesenel AIDS Kaunsel i kondom o karamap, trit- na komyunitri i bungim divelopmen projek wantaim Ol projek em Mista Mek Teine moa mani long kodinetim dispela men bilong ol sik we bikos long sik HIV/AIDS. manimak moa long K500,000. i helpim wantaim mani em haus karim,aut wok bilong komyuniti beis progrem manmeri i kisim taim ol i Long taim bilong lons, Ol lain i bung wantaim em bilong ol tisa, banis o fens bi- em. Dispela bai kisim i wok 11-pela provins na slip wantaim planti poro- Siaman bilong NACS, Memba bilong Kundiawa-Gem- long skul, Bindai na Kombuk eid manimak we PNG i 36 ples . Progrem i bin man o lain i gat dispela Se Peter Barter i tok bogl, Joe Mek Teine, Gavana bi- pos, Mirane maket bilding na kisim aninit long dispela stat long 4-pela yia i go sik pinis, volanteri test- bikpela samting long long Chimbu, Pater John Garia Nazarin na Kombuk elementeri progrem i kam long pinis. ing na kaunseling, kea stopim sik AIDS long na Memba bilong Gumine na skul. Australia i go long Namba wan hap long na sapot na tritmen. PNG i kalap long planti Minista bilong Lens na Fisikol Mista Mek Teine i tokim ol AUD$18 milion. TLP program i bin go Long tupela yia i kam, narapela em long Plening, Lucas Dekena. pipel long lonsing seremoni Long dispela wik,PNG gut long trenim ol program bai strongim ol strongim wok long Insait long lonsing seremoni olsem ol i mas lukautim gut ol NA Australia i tok orait komyuniti na sapotim ol komyuniti, go hetim ol komyuniti level. Na wan- we i bin kamap long Mirane dispela projek na kamap olsem long skruim dispela pro- long plenim na go hetim rot long banisim sik, pela bikpela samting em Praimeri skul graun i no long papa bilong projek bikos dispela gram we ol i lukim ol HIV rispons inap long kamapim gut wok long long helpim pipel long taim i go pinis i lukim planti lain projek bai helpim ol pipel long olsem em i I wok gut ol nits bilong ol. lukautim ol dispela i senisim pasin. tru i bin kamap, namel long nau na ol pikinini long bihain olsem presiden bilong PNG Ne- taim. senel Pati, David Yak. Em i tok amamas long Mista Lonsing seremoni long Mirane Dekena long sapotim wantaim i lukim tupela dabol klasrum i wanpela nupela klasrum bikos Wanpela Korea kampani bai givim ol lons em Mista Dekene i putim ol pipel bilong em bilong Dom K80,000 na Mista Mek Teine i eria insait long Gumine distrik i piano na blekbot long ol PNG skul putim K100,000. Ol narapela save stap long boda na ol projek i lukim opim bilong nu- pikinini bilong ol save go skul WANPELA kampani bilong Korea klas bilong ol. donesen bilong en, em bin tok ol bai helpim ol skul long PNG wan- Agrimen i tok kampani bai givim pela maket tupela etpos ol i long Mirane praimeri skul. dispela samting bai helpim wan- taim ol samting bilong sapotim 1,000 piano we Edukesen Dipat- wokim long mani mak olsem Mista Mek Teine i tok amamas taim lainim bilong ol sumatin na lainim na skul bilong ol. men bai tilim i go aut long ol skul. K60,000 long wan wan na wan- long Mista Dekena long gutpela tu, sapotim Yunivesel Praimeri Long las wik Fraide, Edukesen Ol bai givim tu 20,000 blekbot we pela laip ben musik sek i go long pasin em i mekim long helpim Edukesen Plen long 2010 inap Sekreteri, Dokta Joseph Pagelio i ol bai tilim tu i go aut long ol long 2019 . Aninit long dispela wanpela grup long Kugai-Mi- wantaim nupela klasrum na tu bin sainim wanpela Memorendum praimeri skul level. rane rot. long sapotim wanpela rabgi lig ov Andastening agrimen wantaim Mista Eui-Ki i tok edukesen em plen, olgeta pikinini inap long go Pater Garia i putim mani i go tim long pilai insait long taun presiden bilong Booyoung Kam- i bikpela samting long divelopmen long skul bai kisim kwaliti eduke- long stretim Kugai-Mirane rot na kompetisen. pani, em Kim Eui-Ki, long Mosbi bilong kantri na em i bilip olsem ol sen we ol bai lainim ol samting wok long stretim gut Mirane Em i tok tenkyu tu long Ga- we bai dispela kampani bilong dispela donesen bai helpim ol tisa long helpim ol long laip na sin- Praimeri skul. vana Garia long sapotim pipel Korea bai givim ol piano na blek- na sumatin long skulim na lainim daun bilong ol na ol i ken kon- Projek we Mista Dekena i bilong em wantaim nupela rot bot. Piano em dispela instramen bilong ol. tribiut long ol wok diveloipmen givim mani long kamapim em na tu long wok bilong stretim Mi- man i ken pilaim musik long en. Taim Dokta Pagelio i tok tenkyu bilong kantri. wanpela dabol klasrum we mani rane skul. Na ol skul bai yusim long ol music long Booyoung Kampani long P10 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 siosnius Bung i glasim korapsen na kwaliti …Namba 17 Luteran Rivaivel bung Veronica Hatutasi i raitim ol wok bilong sios. Yumi i noken mas sindaun tasol na lukluk STOPIM na rausim korapsen long korapsen pasin i gro, long olgeta level bilong so- nogat. Yumi mas bildim ol gut- Nogat Tisa! TAIM mi wok long Erima yet, mi save bungim saiti long PNG em wanpela pela famili we ol pikinini i kisim planti sumatin i wokabaut wantaim yunifom long ol bikpela eria we namba gutpela stia skul na yumi ken bilong ol long rot olgeta de. Mi save bungim ol 17 bung bilong Luteran Ri- abrusim korapsen i stat yet long long 10 kilok o bipo long 10 kilok. Long kala vaivel Sios i bin lukluk long level bilong famili. Menesim gut bilong yunifom bilong ol, mi inap luksave long em long wanpela wik kon- mani na plen long gutpela bi- wanem skul ol i kam long en. prens bilong em. hain taim na yusim gut mani Konprens i bin kamap long 8 yumi gat na noken askim tumas Insait long Katolik misen stesen long Erima Mail ausait tasol long Mosbi siti long helpim i kam long ol dona tu, mi save lukim planti sumatin i sindaun na i stat long Septemba 12 na ejensi na ovasis bai helpim gut nabaut nabaut. Sampela i kam na prea long pinis long las wik Sande, Sep- long abrusim korapsen,” Mista Grotto. Sampela i kam na stori nating arere temba 19. Ubulea i tok. long haus lotu. Samting olsem 70 lain i gat I gat samting olsem 4,000 Sampela taim mi wokim soping long long em ol pasto, ol lida man- sios memba long dispela sios i Boroko o narapela hap, mi tu bungim sam- meri bilong sios, ol meri na yut bin kirapim wok klostu long 20 pela sumatin wantaim yunifom bilong ol long wankain taim. grup i bin kam long Wau, Bu- BUNG I TOKTOK LONG DIVELOPMEN NA KORAPSEN: Luteran Ri- yia i go pinis. lolo, Makam, Buang, na Siassi i Ol kongrikesen yet i save Nau mi kam na stap long Hanuabada tu- vaivel konprens bung grup i kam long Morobe na Nesenel Kapitel Distrik. bin sindaun long konprens. yusim mani bilong ol we ol i pela mun i go pinis. Wankain taim, mi save Nogat lain i bin makim Goroka Poto: Veronica Hatutasi kisim long ol fan resing long lukim sumatin wantaim yunifom bilong ol i na Madang bikos ol i no salim ol holim long peim rot bilong ol i wokabaut o pilai long rot, o raun raun nating kam long Mosbi. Sampela ol yet, insevis bilong ol pasto, ol long maket ples. Sampela taim mi visitim ol lain bilong ol long dispela bung. Waria lain i bin wokabaut bi- meri na yut, na Sande skul tisa go long ol bung olgeta yia. Tasol Het tok bilong bung em, “Di- wan wan long ol o peim K70 fi famili, mi save painim ol i stap long haus hainim Galp provins na ol i kisim em ol sampela samting mipela i pinis. velopim o kamapim kwaliti long tripela o foapela de long kam toktok long en. Narapela samt- long helpim wantaim ples bilong Sios” we i bihainim Baibel tok- slip na kaikai. Taim mi bungim ol, mi save askim wankain kamap long Mosbi. ing tu mipela i glasim em graun askim mi bin askim narapela sumatin long tok long John 15: Ves 8, i bin Kodineta bilong konprens, bilong sios, moa yet, long het- Konprens i bin kisim helpim i mekim ol manmeri i kamap long kam long CDI wantaim ol tent Erima o Boroko. Em i 9 o 10 kilok yet. Ol i Pasto Mathias Mathew i tok ol- kota long Lae,” Pasto Mathias i mas stap insait long klasrum. Tasol taim mi bung i opim tingting long glasim geta yia, ol i save holim nesenel tok. na (32) sia, Esco i givim ol lait- ol korapsen wok i stap long ol- ing na ol kod, na Pot Mosbi In- askim ol: “Bilong wanem yu no i stap insait bung bilong ol long olgeta yia Sekreteri bilong nesenel sios long klas rum? O bilong wanem yu kam bek geta level bilong sosaiti na rot long wankain taim PNG i save em Wilson Ubulea i tok taim ol i tanesenel skul wantaim ol lait we sios i ken pilaim hap wok bi- na kod bilong ol krused o preaia pinis long skul?” makim indipendens taim bilong toktok long kwaliti insait long Wankain bekim olsem mi bin kisim antap long em long daunim dispela em. Tasol ol i save holim long sios, dispela i min olsem ol i reli long nait. pasin we i wok long bagarapim Ol mama na ol yangpela meri long Erima o Boroko, mi bin kisim wankain nupela hap olgeta yia na long mas daunim korapsen insait bekim long Hanuabada tu. Bekim bilong ol stret PNG. dispela yia, ol i holim long long sios, famili na kongrikesen yet long 9 Mail sios komyuniti i Grup bilong Morobe i gat ol save redim ol kaikai long ol lain sumatin mi save kisim em i wankain; “I nogat Mosbi. pastaim. Tisa. Tisa i no kam long skul”. pasto, Meri na yut grup i bin “Plening bilong sios, kirapim “Bildim kwaliti na mekim wok i bin sindaun long wanpela wik baim rot bilong ol long balus i bung konprens. Wanem taim em i no kam long skul? Ol i bek Baibel skul we i stap pas long ples klia bai kamapim gut bekim: “Olgeta de” Taim mi harim dispela kain bekim, mi pilim sori tru long ol pikinini. Ol i gat strongpela laik Gutpela wokabaut bilong Pop Benedict 16 long UK long lainim samting, tasol i nogat wanpela i FOAPELA de wokabaut bagarap long Pop. Dis- Sios memba long hap 16 i bin bung, toktok na ol Angliken husat i laik bi- stap long helpim o tisim ol. bilong hetman bilong Ka- pela 6-pela man i wok namel long 60 milion kaikai wantaim ol bika- hainim Katokim Sios Dispela pasin em i no nupela samting. Ol- tolik Sios long wol, Pop wantaim wanpela praivet mak long populesen bi- man long kantri olsem long fomim ol grup na go geta yia, yumi save bungim dispela kain hevi. Benedict 16 i go long Yu- kampani i save klinim ol long Yunaitet Kingdom, i Kwin na lain bilong em, wantaim olsem grup. Long taim nupela skul yia i kamap, yumi naitet Kingdom (UK o strit long London. Olsem santuim Kadinal Henry Praim Minista David Praim Minista bilong save lukim kain kain tisa i kam long skul bi- Inglan i bin go gut tasol na ol polis i bin strongim Newman, wanpela save- Cameron, hetman bilong Inglan Mista Cameron wantaim nogat meknais. gut wok sekyuriti bilong man bikman Katolik i bin Angliken Sios na As- husat i bin bungim Pop long resis long kisim posisen long skulim ol Tasol long Fonde Sep- ol long lukautim Pop inap dai moa long 100 yia i go bisop bilong Kentaberi Benedict na lain bilong sumatin. Tasol sampela wik o mun bihain, em temba 16, de we Pop i long Sande nait, Sep- pinis tasol i mekimgut- em Rowan Williams na em long taim em i mekim i lusim sumatin i stap nating long klasrum, na bin statim wokabaut, temba 19 taim em i bin pela wok long sios na ol narapela lida bilong wokabaut i bin go tok em i raun raun long laik bilong em. Em i no polis long Skotlen Yad lusim Inglan long go bek sosaiti long strongim Angliken Komyunien, ol gutbai long Birminghan wari long pikinini, bikos olgeta potnait, pe (Scotland Yard) em het- long Rom. wokbung wantaim An- Katolik Bisop na Katolik Intanesenel ples balus mani bilong em i kam long akaun bilong em. kota bilong polis long Wokabaut bilong Pop gliken sios na kantri komyuniti na jenerel taim Pop i lusim kantri Em i mekim wok o nogat, sumatin bilong em Inglan i bin holim pasim Benedict 16 i go long Inglan. pablik. Moa long long Sande nait. i kisim save o nogat, em i no wari. Em i ama- 6-pela yangpela man Inglan na Weils i bilong Long dispela foapela 700,000 pipel i bin bi- Taim em i luksave long mas bikos olgeta potnait, akaun bilong em bai husat i bin laik kamapim lukim 6 milion Katolik de raun , Pop Benedict hainim em long ol wok- wokabaut bilong Pop abaut na lotu em bin olsem wanpela bikpela pulap. Tisa i nogat kain sem i stap moa (No wokim long 4-pela de na gutpela wokabaut we guilty feeling at all). wokabaut bilong em. ol mesej o toktok em bin Mi lukim dispela em i wanpela bikpela sik i Long taim Pop i lusim autim em planti milon stap insait long edukesen sistem bilong kantri OL stori long Inglan long Sande nait, pipel long kantri i harim bilong yumi. i nogat kontrol moa. Mi bin raitim wokabaut bi- em bin gat tupela spesel na kisim, em bin tok wanpela pas i go long educkesen opisa long long Hetman askim mesej i go long ol kantri bilong em na rausim wanpela tisa long Erima i no save kam bisop bilong Inglan, Vatiken bai skruim wok long skul. Bod menesmen bilong skul wan- bilong Kato- Skotlen na Weils. Em bung wantaim namel taim sampela papa mama tu i bin raitim pas lik Sios long long mekim ol wok bi- long ol long kamapim wol, Pop hainim nupela wok tanim gutpela samting long ol- long sapotim pas bilong mi. samting long mekim save long dispela tisa. Em i stap yet Benedict 16 i bilong Roman Misal o geta pipel, family na buk i gat ol bilip bilong komyuniti na moa yet, na sumatin bai kisim hevi olgeta taim yet. go long Sios long en Vatiken i bin long helpim ol turangu. Las wik yumi bin selebretim 35 yia indepen- Inglan (Great tok oraitim long mun “Mesej yu givim i no den long kantri bilong yumi. Krismas bilong Britain) na Julai long dispela yia, bi- bilong ol Katolik pipel kantri kamap 35 nau. Edukesen sistem em i Weils long strongim wok katek- tasol long mipela olgeta gutpela, tasol tisa i no save kamap long klas- islong Yukaris na bilong ol narapela sios rum, ol i nogat save long skulim pikinini. Ol i (Wales) i rinyuwim divosen o preia kam long na ol dispela i nogat bilip gat setifiket, tasol i luk olsem dispela setifiket laip olsem dispela nu- tu. Bikpela samting we Zenit Nius pela tanim wok Misal i ol i baim long blek maket, olsem na ol i kamap Kadinel Henry Newman Ejensi, tokaut long en. tisa i nogat save. Pop i santuim tude mon- Em i gutpela sapos pe sistem i mas senis, Vatiken. Narapela askim em long go hetim strong ing long bikpela sere- noken putim mani long akaun bilong ol tisa, wokbung wantaim An- moni hia long bipo yumi kisim ripot bilong het tisa, hamas gliken Sios aninit long Birmingham i bin toktok taim tisa i save kam long klasrum. Sapos wanpela dokumen ol i long en long wok we wan nogat, yumi westim mani bilong kantri nating kolim long “Anglicano- wan man i gat long so- nating. rum Coetibus” Vatiken i saiti olsem “samting i bin kamapim long las yia bungim yumi wantaim i Novemba we i singautim serim.” Hepi 35 Independen PNG! merinius Septemba 23 -29, 2010 Wantok P11 Ol Luteran Rivaivel Sios meri mas sanap strong long wok Veronica Hatutasi hevi long famili, odus kongrikesen long meri grup. Ministri bi- i raitim komyuniti, sios na Wau long Morobe long ol meri i stap long- kantri. provins. pela taim long taim OL Luteran Rivaivel Vais Tresera bilong Misis Bonai i tok ol sios i bin kirapim wok Sios meri i mas meri grup wantaim Ne- meri i save bung long moa long 17 yia i go sanap strong mekim senel Luteran Rivaivel ol felosip, ol autris pro- pinis. wok bikos planti Sios Meri grup, em, grem na tu, long ol Taim Misis Bonai i samting i wok long Roengi Bonai i tok. woksop wantaim ol autim tok amamas kamapim bagarap na Misis Bonai i bilong Ex- narapela sios na ol long sios na 8 Mail kongrikesen long lukautim bung, givim ples bilong slip na Raun lukim ol Meri kaikai long moa long 70 manmeri na ol yut i na pikinini stap long dispela namba 17 nesenel sios bung bilong ol, em i tok planti meri na mama, ol yut na sampela sios lida i kam lukim Mosbi siti long nambawan taim. Sios bung tasol i kisim ol i kam olsem, Misis Bonai i tok. long helpim ol nara- OL MERI I MAS SANAP MEKIM WOK: Ol lain lidameri Em i tok wanem ol pela mama na yang- na ol narapela mama bilong Luteran Rivaivel Sios i bin samting ol i lainim long pela meri insait long ol kam bung long Mosbi inap long las wik Sande Septemba hia em ol bai kisim i go wan wan kongrikesen 19. Poto: Veronica Hatutasi long helpim skruim bilong ol. wok bilong ol. Na tu,

TUPELA LIDAMERI: Vais Presiden bilong Nesenel Luteran Rivaivel Sios Meri grup, Mandy Morgan bilong 14 Mail Makam Wimens kongrikesen na Roengi Bonai em Vais Tresera i wokim sampela toktok long bung. Poto: Veronica Hatutasi

LUKAUTIM HAUSKUK LONG BUNG TAIM: Dispela em ol mama, ol yangpela meri na ol pikinini long 8 Mail kongrikesen i mekim bikpela wok long kukim kaikai bilong ol konprens lain. Poto: Veronica Hatutasi

SINDAUN LONG BUNG: Sampela ol meri i kam long ol wan wan kongrikesen long Morobe provins i sindaun harim ol toktok long bung long 8 Mail taim Meri Wantok i bin raun i go long hap. Poto: Veronica Hatutasi P12 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 abc/pasifiknius

Indonesia polis Polis i tok long mun Ogas bai gat olgeta samting bilong ol long ol pipel i kotim ol i no bin wantaim fos, i bin haijekim wanpela dispela yia, wanpela lain pipel ‘etlit’. kamap long kot. turis bas insait long Manila yet. mekim bikpela bilong ol teroris i bin stilim mani Em i tokim ol ripot olsem ol i PNG niusman Liam Fox, i ripot Dispela haijek i bin kamap laiv long wanpela benk long nogat wanpela samting long kam long Madang olsem kot i bin long ol televisen stesin i go inap wok painim Medan, we ol i man i holim gan wari na i tok ol deliget, husat i makim taim long harim dispela keis polis i sutim em i dai. long 15 teroris i stilim 40 tausen US dola. lukim Gems viles i bin tok ama- long Tunde, sapos em bai rausim I gat sampela toktok pinis olsem Ol i bilip ol stilman ya i hap mas olsem em i ‘wanpela long wanpela kot oda long stopim Ramu ating ol polis yet i bin sutim dai POLIS long Indonesia i tok ol i bilong wanpela teroris pait- ol namba wan ples’. Nikel main long posinim solwara sampela long ol turis long bas na i wok long painim 15-pela teroris man, em ol i painim ol long ol Em i bin tok ol ‘ogenaisa’ i wantaim pipia bilong ol o larim ol i no man wantaim gan. husat i bin ronawe insait long trening wok insait long Aceh tok long wok de na nait long go het na kamap ‘pemanen’ o bai Dispela ol toktok i stap insait long ol polis reid long ples Sumatra. provins long mun Februari. stretim ol hevi ol i gat nau. stap olgeta. wanpela ripot ol i putim olsem ol Lokol polis sif i tok em i bilip Dispela toktok bilong en i Tasol sampela minit pastaim long opisal i bin brukim loa ol yet na ol i ol i mas stap yet insait long India kamap bihain long Komonwelt kot i stat, loya bilong tripela papa- feil long skelim ol intelijens ripot provins. Gems Federesen i tok ples slip graun husat i kisim kampani i go long dispela taim. Anti teroris yunit, em Komonwelt bilong ol etlit i no seif na Nu kot, Tiffany Nongorr, i bin kisim Presiden bilong Filipins, Benigno Silan delegesen i bin tok ol Amerika i save sapotim, i bin Gems i no luk wanpela ‘feks’ leta i kam long wan- Aquino, i oda long ol loya lain sutim dai tripela saspek na samting i no redi we ol inap pela loa kampani long Pot Mosbi. bilong en long glasim gut ol toktok holim kalabus narapela 15 gut pasim Komonwel Gems long Na feks i tok makim ol papagraun long husat tru bai ol i sasim long insait long polis operesen long hap. olsem ol i laik bai Stevens loya dispela bikpela birua. Sande. OL ogenaisa bilong kampani i mas makim ol, olsem na Dispela ol reid i hap bilong ol Komonwelt Gems long India i PNG Jas i sus- ol i rausim keis long kot na stopim wok painimaut ol i gat nau tok no laik long planti toktok askim bilong ol long kot. Cambodia i winim bihain long ol ‘benk roberi’ na kros ol i wok long kisim long pendim kot Misis Nongorr i tokim kot em i no UN 'award' sampela arapela ol pasin Gems Viles. lukim ol o kisim sampela toktok Ol opisal bilong Nu Silan i tok long Madang long ‘klaien’ bilong en stat long teroris. I LUK olsem wanpela kot kes CAMBODIA i kisim pinis wanpela Gems Viles i doti na i no ‘helti’ Sande, na em i wari long sefti Ol memba bilong i go long stopim wanpela main- mak o awot i kam long Yunaitet long ol pipel i stap. bilong ol. Detachment 88 i go pas long ing kampani long tromoi ol Nesens (United Nations), long Jane Cowan i ripot kam long wanpela ‘man hunt’ o wok pipia bilong main i go insait kisim lidasip wok, long stopim HIV Nu Delhi olsem Vais Siaman painim man bilong painim dis- long solwara long Papua na AIDS i go bikpela. bilong ogenaisin komiti Difens Minista i pela ol man raun long kapitel Niugini bai i no kamap bihain Phnom Penh Post niuspepa i tok bilong Not Sumatra, Medan. Randhir Singh i tok Gems Viles tok Australia i mak bilong ol pipel i kisim HIV i bin go daun long 2 pesen long 1998 na gat inap soldia nau, 0.7 pesen long dispela yia. UNAIDS insait long Cambodia, i DIFENS Minista bilong Australia, tok ol atoriti i bin wok hat tru long Stephen Smith, i tok Australia i gat stopim dispela sik long sampela yia rait namba bilong ol soldia i stap nau. pait long Afganistan. Em i tok Cambodia program i bin Difens Dipatmen i sakim ol toktok wok bikos ol i bin lukluk moa long ol i sutim i go long ol olsem ol sol- wok bilong ol i go long pipel, husat dia, husat i bin hap bilong wanpela i stap long ol kain ‘risk’ bilong kisim pait long mun i go pinis, i no bin HIV na AIDS. kisim inap sapot long ol bikpela pait gan na balus. CONDOLENCE MESSAGE Mista Smith i tok dispela ol tingt- China polis i ing wari bai hap bilong wanpela The management and staff of the PNG Law wok painimaut i go insait long dai larim fri planti and Justice Sector Agencies; and the bilong Lens Koporal Jared tausen meri Mackinney long Afganistan. POLIS insait long China (Saina) i Secretariat are deeply sadden by the sud- Minista i tok em i no kisim wan- larim fri moa long 10-tausen meri, den death of the late Mr CHARLES pela advais long salim moa trups i em ol i stilim hait oa 'kidnapim' stat BAREKAS who served as a Manager for go long Afganistan. long mun Epril long las yia. Dispela i hap bilong wanpela the Eastern Highlands Law and Justice bikpela wok bilong stopim ‘humen Sector office since 2004. Ripot i sutim tok trafiking’ o pasin bilong haitim na long Manila atori- salim ol manmeri, we ol tu i bin We’d like to pass our deepest condolence to painim na larim fri klostu long 6 ti tausen pikinini. WANPELA ripot i go insait long the large extended family and friends of the Namel long ol meri ol i helpim, ol hau ol turis i bin dai long Filipins Late Charles and share the deep sense of loss. i painim planti bilong ol i bin kam long las mun i tok ol i tingting long long Vietnam, Kambodia, Laos, na sasim sampela ol biknem opisal. Mongolia, husat, ol ripot long hap i Saut Is Esia niusmeri, Zoe Daniel May the Good Lord comfort you all at this time of bereavement. tok, ol i bin salim ol long maritime ol i ripot tok makim dispela ol sas bai man Saina na fosim ol long wok go agensim wanpela olpela olsem ol pamuk. Our prayers are with you now in your time of grief. nesenel polis sif na sampela sinia Global Times i ripot polis i bin polis opisa, wantaim tu meya bilong painim klostu 2,400 ol kriminal Manila na tupela brodkasta. geng raun long kantri na klostu long Etpela turis bilong Hong Kong i 16-tausen saspek nau i stap long bin dai taim wanpela polisman, May His Soul rest in Eternal Peace polis rum gat. husat i bin gat sampela bel kaskas

Dr Lawrence Kalinoe Chair of National Coordinating Mechanism (NCM) KOMENTRI Septemba 23 - 29, 2010 WANTOK P13

KOMENTRI Gavman na divelopa tromoi han na mani wantaim TAIM olgeta arapela rot i pas, gavman bai suvim het yet, na daunim ol liklik manmeri. Tru tumas, dispela nem gavman, em i bikpela tumas long wan wan manmeri i ken paitim. Gavman i pulap long ol mansave bilong yusim ol kain kain bikpela toktok na yusim midia bilong strongim laik na tingting bilong en. Dispela wik, mipela i lukim tru tudak bilong gavman. Insait long bikpela kot namel long ol papagraun bilong Madang agensim MCC o kampani i bosim Ramu Nikel projek, dispela wik em i wik kot i bin makim long go het long dispela kot na skelim evidens tupela sait wantaim i bringim long strongim ol kot bilong ol. Tasol taim kot i laik kirap long Tunde dispela wik, loya i makim ol papagraun i kisim wanpela pas ol i salim long feks, olsem narapela tripela papagraun husat i stap yet insait long dispela kot i laik lusim na rausim dispela kot. Watpo na ol tripela papagraun i laik lusim dispela kot, mipela i no save. Namba wan astingting long ol i kirapim dispela kot, em bilong banisim gut busgraun na solwara bilong ol bai pipia bilong main i no bagarapim. Tasol nau, i luk olsem ol i senisim tingting, na gavman na kampani bai go het long kirapim dispela projek. I gat planti birua bilong dispela senisim tingting ol pa- pagraun i gat. Namba wan samting em long as tru long ol i senisim tingting, na sapos ol i bin kisim bikpela tok lukaut long ol lain birua o ol lain husat gavman i makim long mekim ol dispela papagraun i senisim tingting. Long Madang, nau planti i mas tingting strong long watpo dispela ol lain i senisim tingting bilong ol. Tasol long mipela i stap ausait long Madang provins, em i klia olsem dispela projek, em i wanpela bikpela pro- jek tru we gavman i laikim i mas kirap na go het. Watpo ol i laikim dispela, em i no klia gut yet. Jada 2010! Olgeta gavman lain i wok tok olsem dispela projek i mas go het. Sapos em i no go het, bai kantri i lusim ‘planti billion kina’. Praim Minista Se Michael Somare yet i mekim dispela toktok, namba wan taim we em i kamaut na tok agensim ol wari bilong ol pipel long Madang long busgraun na solwara bilong ol i bagarap. Mipela ol pipel i laik save, husat tru bai lusim mani, na hamas mani tru bai kantri i lusim? Na sapos Chief i ken autim dispela agrimen gavman i sainim wantaim di- velopa MCC, em bai yumi ken lukim tru wanem kain ol tok wanbel i stap insait long en. Ating bai dispela i kliarim Wok bihainim driman bilong Visen 2050 gut husat tru long gavman bai bagarap sapos dispela AS wik 35 indepen- olsem Edukesen we planti wok na royalti mani long ol- projek i no go het. dens bilong Papua yangpela i pinisim long Gret geta pipel bilong PNG we ol Bikos antap long banisim gut busgraun na solwara bi- Niugini i mekim 10, Gret 12 na ol Koles na pipel bai i gat mani nau long long yumi, i gat laip bilong ol lain manmeri tu i stap. I gat sampela mining long yu- Yunivesiti na nogat hap moa helpim sindaun bilong ol na tingting bilong ol liklik manmeri tu i stap. Olgeta dispela samting, nau i stap long birua taim ol papagraun i rausim pelaL ol pipel o nogat? Dis- long go o nogat wok long famili bilong ol. kot bilong ol. pela askim em lida bilong kisim. Wanem plen bilong Lo na oda em bikpela hevi Sapos dispela kot i pinis nating, bai nogat wanpela i yumi wantaim ol savelain senis ol pipel na kantri bai go Edukesen sistem bilong yet olsem na yumi mas ken tok agensim gavman na kisim wanpela bikpela risos husat save mekim ol long en em gavman i taitim yumi long stretim rot bilong putim moa mani long wok bi- divelopa i go long kot long asua bilong en. bikpela disisen na senisim insait long dispela nesenel Edukesen bilong ol yangpela long polis fos, haus kalabus, ol Lo bilong kantri i mas plen o Vison 2050. bilong yumi long kamap na kisim moa spesel polis lain tok klia long yumi. Em i olsem yu wokim plen bungim nesenel plen o Vison long ol asples na ol taun, Bikos long taim bilong bilong haus na yu baim ol 2050? stapim ol mariwana na hom- makim na amamasim inde- timba palang, nil na kapa na Edukesen Minista na ol bru pasin long daunim sam- pendens de, ol bikman na ol ol samting pinis orait amas bosman bilong Edukesen di- pela pait na bagarap insait lida save sanap long fran bi- rum bai yu wokim na ve- patmen mas tokaut klia long long komyuniti bilong yumi. long ol pipel na opim maus randa bai sanap long we na wanem rot na mak ol redim Salens nau i go bek long na tokaut long planti bikpela amas windua bai yu wokim. bilong Edukesen i ron long han bilong ol lida bilong yumi bikpela na switpela toktok. Olgeta samting ya bai en. long palamen na ol bosman Ol save tokaut long wanem kamapim dispela plen bilong Helt sevis bilong yumi i no bilong dipatmen long sin- kain driman ol ting mipela yu long kamapim dispela gutpela yet. Planti manmeri daun wantaim na lukim mas kamapim o bihainim. haus we laikim long en taim kisim sik na dai long malaria, olsem sevis ron gut na go Em gutpela bikos taim ol em pinis. numonia na ol arapela sik daun long ol ples bilong lida i tokaut long wanem kain Orait las wik em 35 inde- we marasin i stap pinis long yumi. Yumi no laik lukim ol rot na plen ol laikim yumi go pendens bilong kantri na stretim. pipel i kros wantaim ol lida long en, ating ol gat sampela husat lida bilong kantri i Planti manmeri nogat inap bilong yumi olsem ol mekim samting stap long kisim yumi tokaut stret long wanem rot mani long poket long baim pinis na yumi ritim long nius- go long en long kamap long na plen bai PNG i bihainim skul fi na ol samting long pepa. dispela mak o driman em stat long nau i go? stua olsem sop, bilong Mekim wok na pipel ken toktok long en. PNG i gat planti hevi na waswas, bilas bilong werim lukim na pilim na yumi go Long dispela as gavman bagarap i stap na yumi mas na ol marasin bilong helpim fowet isi isi inap long yumi bin kamapim ol sampela stretim long kamapim gut- ol yet. Wanem rot i stap long bungim dispela nesenel plen bikpela nesenel plen olsem pela rot bilong yumi wok- helpim ol pipel painim mani o Vison 2050. Dispela Vison Vison 2050 gavman laikim abaut long en na go bungim long helpim ol yet wantaim 2050 em no samting nating. kantri bai ron long en na dispela Vison 2050. Ol hevi famili bilong ol? Em driman o wok mak bilong kamap long en. Wanem kain stap long ol bikpela sevis Ating LNG projek bai givim PNG long kamap long en. Septemba 23 - 29, 2010 WANTOK P15 ‘Revolutionising our roads’

Senis Take the kamap long PNG power Rot Sefti from Wantaim Dr John Mua Dr John Mua is the Managing FORdrivers the majority of the MVIL … ‘Road Director of Motor Vehicles Safety: it’s Not a Game’ campaign Insurance Limited, which we have the need to focus on the founded the Road Safety: It’s drivers of our PMVs, trucks and Not A Game public awareness other vehicles. This is of course with campaign. good cause as the vast majority of accidents can be eliminated through better driving practices. What is not loaded vehicle thanks to the clearly considered so often perhaps is that posted passenger limit stickers. even as a passenger on a PMV the Even without a limit sticker, if power is YOURS to greatly reduce there are clearly more people taking YOUR chance of being involved in the ride than there are seats, ask an accident. yourself – is it worth the risk? As passengers on a PMV have Statistics prove the chance of you ever questioned whether you your being involved in an accident should be pushing and squeezing to in a PMV is very real. Whilst un- be the last on? Or perhaps you seated on an overloaded PMV the have decided to stay a passenger likelihood of being thrown with great even upon noticing the driver is af- force into other passengers in the fected by drinking or is constantly event of an accident, or even being speeding or driving erratically. In thrown outside the PMV, prove the such situations the answer is sim- worth of waiting for a ride that al- ple. lows you to be seated safely and If you are uncomfortable with securely. what you see before you board a Further findings from an inde- PMV or during the journey, remem- pendent research company have ber you have the right to say no. found that a majority 96% worry That is, to say no to placing your- about being safe on the roads when self or your loved ones in a danger- they are a passenger. Why then are ous situation by hopping on, or so many overloaded PMVs contin- decide to get off and go if the situa- uing to get around on PNG roads? tion becomes dangerous once al- If we know we worry about our ready aboard. safety as passengers, we must now The most likely reason you would start acting on these worries! not accept a lift will be to do with You do have the right to say no how many fellow passengers are al- when you feel unsafe on a PMV. If ready on board, or are waiting to you feel you or your family is in dan- board. As many PMVs registered in ger when boarding or at any time the recent Driver Competition, it is during a PMV journey, exercise your now easier to distinguish an over- right to say no and get off and go. P16 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 laipstail

Bilas Ples: Gavana Powes Pakop i mekim Independens bilong Mosbi bilong olgeta provins, ol piksa i soim ol bilas ples bilong Niu Ailan i danis long liklik so graun long 5 mile Mosbi.

SEKIM: Gavana Generel Gren Sif, Paulias Matane i sekim gad of hona long 35 Independens KAM GUT STRET:Bilum Kala, Papua Niugini I lukim 35 krismas bilong em long wik i go pinis, planti de. Ol poto: Nicky Bernard bilong yumi i amamas na soim kala olsem ol liklik meri ya Evangeline Kenneth, Sonia Kala, Yvonne Wrondi, Ishshah Kenneth na Britney Andrew wantaim bilum klos bilong ol. kanage Septemba 23 - 29, 2010 Wantok P17 Raun wantaim Kanage olgeta wik Educated Kanage manmeri bai bung long fran bilong KANAGE raun long Boroko na 3 kilok kone pilai graun. samting em i kalap long PMV bas na Em fowat mas i go na sem taim wok laik go long Waigani. long singaut…’RAUSIM SOMARE NEM: Elsie Gunarang Em i kalap stret na long dua bilong bas GAVMAN,MIPELASAFAINAP, PIPOL ILES PINIS…em no kam aut- KRISMAS: yet em i lukluk i go long kilok bilong 26 (meri) bas long fran winskrin klostu long ria sait long kona bilong kapa long kone fil ADRES: C/- June Micka, Kokopo Court House, visen mira. Em laik save wanem taim Roket i go kamap long hap na laik yet na i wok long bikmaus i stap. P.O Box 381, Kokopo, ENB Province stret long apinun em i lusim 4 mail. pusim dua long go insait tasol em lukim Long fran bilong pila graun, wanpela 10 wanpela man i sanap long kona bilong sita bilong polis i sanap na nogat man o SAVE LAIKIM: Kilok i tok 8:25 PM na hariap tru Kan- Raun raun, harim musiK, danis, age tanim na tok gutnait long baskru ea salun. meri i stap long dispela hap, polis kar tok pilai, mekim pren, ritim Baibel na mekim pani. arere long em. “Gutnait Boskru,” Em i go klostu na kirap askim, ‘Ai yu tasol i stap. Boskru bekim “Boi, yu mas faol ya.” Tisisel fujitif? Em nau, kanage fowat mas, karim Kanage i tok “Mi educated o yu edu- Man ya, kirap nogut na faol wantaim protes mas kadbod bilong em na sin- NEM: Bredley Lowi Jr cated, yu wantaim draiva bilong yu ron bekim..’Husat! Mi, ah? gaut wantaim i kam long sait bilong KRISMAS: 20 (man) long nait ya, yutupla i no klia yet?” Kanage, i no westim taim, askim em kapa banis. Ol polis man long kar i ADRES: C/- Romei Aidpost, Aitape District, Boskru i tok “Mi les long toktok long ken ‘hariap, yu tok, Ai yu Tisisel fuji- harim nek bilong wanpla man i wok long ol faol faol man, kisim bas pe kam.” tif?..yes o no?’ singaut na wet tasol long husat bai Health Office, P.O Box 13, Aitape, Sandaun Kanage tokim em “Yutupla faol faol i Man ya bekim… ‘hey, husat fujitif bi- kamap long kona bilong banis. province stap na kilok bilong yutupla long fran i long yu, mi nau tasol mi kam long ples Kanage, singaut ’RAUSIM SOMARE SAVE LAIKIM: Pilai soka, volibol, lukim TV, tokim mipela olgeta olsem yutupla ron ya, yu longlong o, yu lukim mi olsem GAVMANPIPOLILESPINIS, long mosbi siti long nait. raskol man ah?’ ’SENISIN SOMARE GAVMAN’ na em mekim pren, mekim pani, na harim musik. Side Kona Joe Side Kona Joe tanim kona bilong kapa. Em abrusim M.B Hohola M.B Hohola olsem tri mita liklik na em hapim het NEM: Smith Ben na lukim barel bilong gan i sut kam Ai yu Tisisel fujitif? Kanage laik rausim gavman autsait long windo bilong polis kar. KRISMAS: 19 (man) KANAGE i laik winim mani long Digicel TAIM bilong protes mas go long pala- Kanage, hariap tru dropim kadbod ADRES: C/- Jacob Worin, Kiunga Catholic fujitiv resis we ol anaunsa bilong men long givim petisen i go long ol olsem em i no karim wanpela samting Church, P.O Box 42, Kiunga, Western Province NauFM olgeta moning i wok long givim memba long taim bilong ol long sindaun na singaut i senis i go long “HUSAT klu long ol man long painim dispela fu- long vot ov no konfidens. Tupela hap TOK BAI YUPLA RAUSIM SOMARE SAVE LAIKIM: Lukim TV, harim musik, mekim jitiv ya long Mosbi siti. bilong bung, wanpela long Unagi ovol na GAVMAN,EMSTAPNAYUPLA pren, na raitim pas Em harim mani i go antap long 8 narapela long Kone pilai graun long STAP, YAH, KAIKAI LEEEEEEEEKK!!’ tausen na em tingting long painim fu- Waigani. Kanage leg pas long as na saitim geit jitiv long tumora moning. Neks de, Long apinun tru bikman bilong polis i bilong Kone fil i go daun long Morata NEM: Lirry Kahy Kanage i kirap long moning yet, stap tok nogat long protes mas na planti bas stop. KRISMAS: 28 (man) pinis long 4 mail wantaim liklik redio lain i no save long dispela na ol man i Side Kona Joe ting olsem bai gat mas yet. Kanage tu M.B Hohola ADRES: Kukia SDA Primary School, P.O Box long yau bilong em. Em nau, nius pinis na anaunsa long laik mas, na em i redim em yet bilong 743, Gordons. NauFM i givim toksave na sem taim tumora. SAVE LAIKIM: Raitim pas, go lotu, mekim pren givim liklik klu na tok olsem ‘Look dif- Bik moning tru Kanage lusim Morata Ol skwat! ferent in the morror’. na kamap long baksait bilong Kone pilai Salim ol gutpela Kanage na tok pilai. graun na wokim liklik protes mas tok- Kanage harim i go na tingting i wok tok pilai i kam long: nau. Tingting i go, i go na em tingim em save bilong em long wanpela kadbod NEM: Steven Tobias bai long baba sop o long ea salun em boks aste yet em haitim long en. Kanage Tok Pilai Em kisim traipla retpela maka na KRISMAS: 20 (man) ples bilong katim gras. Em i resis long P.O. Box 1982, bas stop bilong 4 mail i go long Ori raitim olsem long kadbod “RAUSIM Boroko, NCD ADRES: Kanabea Catholic Mission, PMB, Kan- SOMAREGAVMAN,PIPOLILES Lavi haus olsem ol tewel i ronim em. Port Moresby. abea, Lae, Morobe province Kamap stret, ful stop na lukim geit i LONG EM!!” Putim nil long kadbod antap long liklik stik diwai na em karim Email: [email protected] SAVE LAIKIM: Pilai soka, volibol, basketbol, no op yet. Em tingim Trends ea salun long hapsait i go olsem long strit sin. long solda bilong em long bungim ol ritim buk na niuspepa, na kuk.

NEM: Luanne Akut KRISMAS: 19 (meri) ADRES: PO Box 102, Wewak, East Sepik Province Mi gat hevi na mi laikim helpim Dia Laiplain Marit i min olsem man na meri i SAVE LAIKIM: Raitim pas, pilai basketbol, MI gat hevi bikos meri bilong mi mas save long wanpela narapela harim musik na ritim buk. i laik maritim narapela man na di- pastaim. Ol i mas bung, toktok, vosim o lusim mi. save long wanpela narapela gut, NEM: Kamiva Hosea Sapul Mi painaut pinis long plen bi- toktok long marit na ol samting ol i KRISMAS: 26 (Man) long em long lusim mi. Mi wanbel namba wan meri bilong yu? Yu bin save laikim. Yumi save kolim dis- tu long em bikos em i bagarapim helpim meri bilong yu, olsem toktok pela taim bilong “engagement”. Bi- ADRES: PO Box 636, Beon Road, Madang nem bilong mi na mi no trastim long en na painaut watpo em i hain long sampela taim, tupela i SAVE LAIKIM: Raitim pas, lukim TV, piknik long em nau. laikim narapela man na i lusim yu? pilim olsem ol i laik marit, stap wan- nambis, pilai spot na go lotu Mi wok long painim wanpela Yu lainim samting long nambawan taim na laikim wanpela narapela meri long poromanim. Dispela ekspiriens na namba wan marit bi- na bai ol i gat pikinini, tupela bai go NEM: David Jason meri i stap long sem o wankain long yu? i bin gat sampela hevi long sios na toksave long minista o long sait bilong yu? Bai moabeta pater long kisim blesing bilong God KRISMAS: 19 (man) hevi na ol i rait pinis long Laiplain long askim tu long sapos yu tingting long ol dispela long marit bilong ol. Planti i save go ADRES: C/- Yonet Asuneng, PO Box 292, Tabu- helpim na painim patna. Sapos poin. tu long gavman na rejistaim marit bil, Western Province yupela i save long sampela meri Nau long painim narapela meri, bilong ol. SAVE LAIKIM: Pilai spot, harim musik na raun i gat wankain hevi, plis toksave Laiplain em i wanpela ogenaisesen Mipela i bilip na prei olsem bai yu lukim ol ples. long mi. long helpim givim tingting long ol painim rot long stretim wari na Mi save em i no samting bilong man na meri i gat hevi tasol mipela painim gutpela meri husat i ken i no inap givim aut nem tru bilong kamap olsem meri bilong yu. NEM: Raymond Duatna yupela long helpim mi painim poroman, tasol mi askim sapos man na etres bilong em. Na tu, Laiplain KRISMAS: 25 (man) yupela i ken helpim mi bikos Laiplain i no save wokim rot o ADRESS: PO Box 149, Goroka, Eastern High- lewa bilong mi i bruk ya. helpim ol klain i bung na stretim rot Sapos yu gat wari o hevi, rait i lands Province BROKENHEARTED long marit . kam long dispela etres: Lifeline, SAVE LAIKIM: Brukim paiawut, wok long bus, I gat sampela rot long bungim P O Box 6047, Boroko, NCD, wokim gaden na stori. I LUK olsem yu no bisi long dis- patna na save long ol. Sapos yu go PNG. O yu ken ringim mipela pela hevi tasol yu laik painim wan- long sios, bai yu bungim wanpela long dispela telipon namba: pela meri wantaim wankain hevi. meri. Na long wokples, i gat sam- 3260011. Taim yu rait i kam long NEM: Ken Tom Yu save olsem lusim hevi taim yu pela meri husat i no marit i painim mipela , putim trupela nem na KRISMAS: 24 (man) no daunim o mekim samting long patna i stap. Yu ken raitim pas i go etres bilong yu bikos bai mipela i ADRES: Pekai Contractors, PO Box 901, Mt. stretim wanpela pastaim i no inap long Post Courier o Wantok Pen- salim bekim long pas bilong yu. Hagen, WHP long helpim wanpela man. pren Kona na givim nem na ol ara- Tasol taim mipela i putim pas bi- SAVE LAIKIM: Mekim pren, mekim fani, go lotu Yu lusim wanpela meri na yu pela infomesen bilong yu na wetim long yu long dispela kolom, painim narapela wantaim wankain long kisim bekim. mipela i no inap long putim tru- na pilai ol spot hevi. Yu ting olsem bai yu painim Long wankain taim tu, noken pela nem na etres bilong yu. amamas na stap olsem gutpela hariap long painim meri na wokim Tenkyu marit taim yu tanim baksait long pren long stap wantaim hariap. P18 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 komik Program bilong Wanwan De 9:45am – YUMI PAINIM WOK Segment 3:10pm – Avinun cruz Weekend Shift – Saturday & Sunday 10:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta 4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta 6:00am – 11:00am – Wiken Sanrais 10am – 2pm – Monin Trek na Belo Pack – Host: VAVIESSIE 4:10pm – “FOAPELA KAM GUD LONG 4” 6:30am - Komuniti Notis Bod - Bondei gritings 10:10am – Lukatim yu yet – Helt toktok – RH Hyper Mart 4:30pm – Nius Hetlains 7am – 9am – Wiken Spots Mande – Fraide 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment 4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment 9am – 11am – Monin Raun 6am – 10am – Sankamap show – Host: KAS.T 11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta 5:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN – YUMIFM Nius Senta 11am – 1pm – National Weekly Hit Parade (Host Kas.T) 6:15am – Komiuniti Notis Bod 11:10am – Cont’d – Lukauti yu yet - Helt toktok 5:10pm – 6:00pm – FLAME KULCHA (1 hr) listeners request 2pm – 6pm – Sarere Avinun Draiv 6:30am – Nius Hetlains / Bondei gritings 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim 6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN – YUMIFM NIUS Senta 6pm – 00am – Nait Beat (Host Angra Kennedy) Trukai Rais - GES FAIA KOMPETISEN 12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 6 – 7pm - Maggi noodles request aua 6:45am – Niuspepa Hetlains 12:10pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM 6pm – 00am – NAIT BEAT – Host: ANGRA KENNEDY YUMIFM POROMAN TEAM: 7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 12:15pm – Komiuniti Notis Bod 6:10pm – 7:00pm Mun kamap sho Turner (KAS.T) Arifeae – Team Leader / Program Director 7:15am – Toktok sapotim LO na JASTIS Sekta 12:20pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM 6:45pm – Komiuniti Notis Bod 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta 7:00pm – 9:00pm – COCA COLA GARAMUT Angra KENNEDY – Senior Announcer 7:30am – Trukai Rais - GES FAIA KOMPETISEN Sinimil (Vaviessie) Philipo – Promotions Co ordinator 8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 1:10pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM 9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait 8:15am – Stori b’long Skelim Tingting 2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM NIUS SENTA 00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: Papa Raegs Papa Raegs – Anouncer Nenge Neings – Announcer 2pm – 6pm – Avinun Draiv Taim – Host: Enjo Dabix / Sally / Nenge Enjo Dabix – Announcer Selestine Sally Sino - Announcer 8:30am - Trukai Rais - GES FAIA KOMPETISEN 00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift) 9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 2:00pm – 4:00pm (Tundei / Fondei) TOKAUT TOKSTRET 2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment - Miusik / Request / Tok pilai 9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) - Kipim Kampani long ol nait shift. 9:30am - Trukai Rais - GES FAIA KOMPETISEN 3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAM HARIM LONG: 101.9 FM 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op Raun wantaim Wantok kru... 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Spots 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Helt 1 8.15PM Musik 8.30PM NIUS AMAMAS WANTAIM 35 YIA 8.40PM Spots Riplei 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas TUNDE - Moning - Nait 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Mama Graun 8.15PM Musik/Spots 8.30PM NIUS 8.40PM Helt Riplei 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas TRINDE - Moning - Nait 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Focus 2 8.15PM Musik/Spots 8.30PM NIUS 8.40PM Mama Graun Riplei 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas FONDE - Moning - Nait 3 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Youth 8.15PM Musik/Spots 8.30PM NIUS 8.40PM Focus Riplei 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas FRAIDE - Moning - Nait 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Wantok 8.15PM Musik 8.30PM NIUS 8.40PM Youth Riplei 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas SARERE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 1. Masol O! Ol lain save soim o masol bilong raun long kar long Independens long soim masol 7.40PM Wantok 8PM Lokal Ben bilong ol. 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas BSP wok lain save gat stail klos long taim bilong Independent. SANDE - Nait 2. 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) 3. Ol Able komputa meri i amamasim Independens wantaim kala na salim ol samting long ol 8PM Lukluk Bek Long Wik 8.30PM Nius kastoma bilong ol. 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

EMTV Television Guide FONDE, SEPTEMBA 23 2010 6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS KIDS KONA 11.59PM STATION OPEN 10.00AM G WIDE WORLD OF 6.30PM G A CURRENT AFFAIR 3.00PM G G2G: GOT TO GO 12.00PM G THE SHAK SPORTS 4.59AM STATION OPEN 7.00PM G SPORTS SCENE 3.30PM G THE KINGDOM 12.30PM G THE GARDEN GURU 11.00AM G SUNDAY FOOTY SHOW 5.00AM G JOYCE MEYER 7.27PM G EMTV TOK SAVE OF PARAMITHI 1.00PM G DISCOVER DOWNUNDER 12.00PM G SUNDAY ROAST Religious program 7.30PM G RAIT MUSIK 4.00PM G PARALLAX 2.00PM G SUPER LEAGUE 1.00PM PG SEND IN THE DOGS 5.30AM G TODAY 8.30PM PG ELITE MUSIC ZONE 4.30PM G THE SHAK 4.00PM PG CUSTOMS 1.30PM G SUPER LEAGUE 9.00AM EMTV PRIME TIME LINEUP 9.00PM PG CUSTOMS 4.57PM G EMTV TOK SAVE 4.30PM PG THE RACING YEARS WARRINGTON v HUDDERSFIELD CLASSROOM BROADCAST 9.30PM M FOOTY SHOW 5.00PM G HOT SOURCE 5.30PM G MXTV 3.30PM G 2009 NRL GRAND FINAL 9.20am - Grade 7 Mathematics 10.30PM G NATIONAL EMTV 5.29PM G EMTV NEWS UPDATE 6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS 5.30PM G TOP SOIL 10.10am - Grade 7 Science NEWS REPLAY 5.30PM G WHO WANTS TO BE A 6.30PM PG AUSTRALIA'S FUNNIEST 6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS 11.00am - Grade 8 Mathematics 11.00PM Australia Network MILLIONAIRE - HOT SEAT HOME VIDEO SHOW 6.30PM G DIGICEL STARS 11.50am - Grade 8 Science 5.55PM CRIME STOPPERS 7.30PM G INRL: 2ND PRELIMINARY (NEW SERIES) - A brand new exciting 12.40pm - Grade 6 Mathematics FRAIDE, SEPTEMBA 24 2010 6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS FINAL: ST.GEORGE-ILLAWARA DRAG- singing competition. 1.30pm - Grade 6 Science 6.30PM G A CURRENT AFFAIR ONS v WESTS TIGERS Each week competitors unleash their 2.30PM - DEPI Training 4.59AM STATION OPEN 7.00PM G TOP SOIL Venue: ANZ Stadium, . raw talents before a panel of judges. KIDS KONA 5.00AM G JOYCE MEYER: 7.30PM G NRL: 1ST PRELIMINARY 10.00PM PG BROTHERS & SISTERS There will be excitement as well as dis- 3.00PM G MAGICAL TALES Enjoying Every Day Life FINAL: v SYD- 10.30PM PG ELITE MUSIC ZONE appoints as competitors go through the 3.30PM G THE KINGDOM 5.30AM G TODAY NEY ROOSTERS - Venue: Suncorp Sta- 11.30PM G NATIONAL EMTV steps to realising their dream in winning OF PARAMITHI 9.00AM EMTV PRIME TIME LINEUP dium, Brisbane. NEWS REPLAY the cash prize of PGK10,000 as well as a 4.00PM G PARALLAX CLASSROOM BROADCAST 9.40PM G IN MORESBY TONIGHT 12.00AM Australia Network recording contract. 4.30PM G THE SHAK 9.20am - Grade 7 Mathematics 10.20PM PG THE SIMPSONS 7.30PM G 60 MINUTES 4.57PM G EMTV TOK SAVE 10.10am - Grade 7 Science 10.40PM G NATIONAL EMTV SANDE, SEPTEMBA 26 2010 8.30PM M SUNDAY NIGHT MOVIE: 5.00PM G HOT SOURCE 11.00am - Grade 8 Mathematics NEWS REPLAY OCEAN’S 13 - (2007) Drama – It’s bolder, 5.29PM G EMTV NEWS UPDATE 11.50am - Grade 8 Science 11.20PM AUSTRALIA NETWORK 6.29AM STATION OPE riskier, the most dazzling heist yet. George 5.30PM G WHO WANTS TO BE A 12.40pm - Grade 6 Mathematics 6.30AM G IT IS WRITTEN: Clooney, Brad Pitt and Matt Damon reteam MILLIONAIRE - HOT SEAT 1.30pm - Grade 6 Science SARERE, SEPTEMBA 25 2010 7.00AM G HILLSONG for a split second caper that stacks the deck 2.30PM - DEPI Training 7.30AM AUSTRALIA NETWORK with wit style and cool. Danny Ocean again komik Septemba 23 - 29, 2010 Wantok P19 TORO

BIABIA

KANAGE

Ansa bilong Kon lain pulap haus long hausik. Ol i no poret long las wik TOKWIN Ol manmeri long Simbu na Goroka rausim laplap na slip antap long tu- Sudoku Sik kolera pret stap mas was gut long sampela kon lain o rangu ol dai meri. Yupla, ating ol yet giaman grup i go raun na tokim ol dispela man i gat sik nogut long het pipel olsem ol bai stretim rot long o? Bihain long bikpela kaikai na dring ol manmeri go wok long ol frut fam Anjo redi long protes bia na amamas bilong Indepenens, long Australia. Noken tru givim Planti lain long Goroka na Kainantu i sik kolera i kamap gen long Lealea mani long ol dispela kon lain. Ol no amamas long kempein bilong viles. Namba bilong dispela viles em yusim nem nating bilong Minista bi- Noel Anjo na grup bilong em long sigirapim bel bilong ol manmeri long Ansa antap tru wantaim sik kolera bihain long Foren Afes na tu Foren Afes bilong belhat long gavman na bagarapim ol long independens selebresin. Ating ofis. las wik long Krismas taim namba bilong sik Esian bisnis lain long hap. Ripot i Pasol kolera go narakain gen taim moa Slip wantaim indai meri tok olsem tude Anjo wantaim lain abus na kaikai i kamap gen. Plis ol Ripot long Mosbi Jeneral Hausik i bilong em bai mas na givim petisen tambu isi liklik ya, nogut yupela tokaut olsem tupela man i hait long Gavana bilong NCD, Powes kisim sik kolera na ol tambu bai tasol na go slip wantaim ol meri Parkop. Gavman save harim tok bi- hatwok ya. indai pinis klostu long ais bokis long Anjo o nogat?? Tokwin Tasol...

EMTV Television Guide runs the game, so no rough stuff, no one 4.00PM G THE PYRAMID Religious program 4.59AM STATION OPEN PARTING WAYS: The Beatles gets hurt, except for double-crossing Vegas 4.30PM G THE SHAK 5.30AM G TODAY 5.00AM G JOYCE MEYER John Lennon, Paul McCartney, George Har- kingpin Willy Bank. Ocean’s crew will hit 4.57PM G EMTV TOK SAVE 9.00AM G MALOLO CLUB Religious program rison and Ringo Star: the four most iconic him where it hurts, in his wallet ! 5.00PM G HOT SOURCE 11.00AM AUSTRALIAN NETWORK 5.30AM G TODAY names in pop music. Also stars: Andy Garcia, Don Cheadle, 5.29PM G EMTV NEWS UPDATE KIDS KONA 9.00AM EMTV PRIME TIME LINEUP Parting Ways examines the phenomenon Bernie Mac, Ellen Barkin nd Al Pacino. 5.30PM G WHO WANTS TO BE A 3.00PM G MAGICAL TALES CLASSROOM BROADCAST that was Beatlemania, but also looks at the 10.30PM G HILLSONG MILLIONAIRE - HOT SEAT 3.30PM G HI-5 9.20am - Grade 7 Mathematics ups and downs of the fab four since their 11.00PM G NATIONAL EMTV 4.00PM G THE PYRAMID 10.10am - Grade 7 Science heyday. From John Lennon’s relationship 11.00am - Grade 8 Mathematics with Yoko Ono to his untimely death; from NEWS REPLAY 5.55PM CRIME STOPPERS 4.30PM G THE SHAK Paul McCartney’s solo career to his knight- 11.30PM Australia Network 6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS 4.57PM G EMTV TOK SAVE 11.50am - Grade 8 Science hood; from George Harrison’s stabbing to 6.30PM G A CURRENT AFFAIR 5.00PM G HOT SOURCE 12.40pm - Grade 6 Mathematics death ; and Ringo Starr’s rise above being MANDE, SEPTEMBA 27 2010 7.00PM G TOK PIKSA 5.29PM G EMTV NEWS UPDATE 1.30pm - Grade 6 Science ‘just a drummer’. ‘Parting Ways’ treats The 7.27PM EMTV TOK SAVE 5.30PM G WHO WANTS TO BE A 2.30PM - DEPI Training Beatles with the respect they deserve, and 4.59AM STATION OPEN 7.30PM PG THE FARMER WANTS A MILLIONAIRE - HOT SEAT KIDS KONA detail their lives since the world’s number 5.00AM G JOYCE MEYER WIFE (NEW SERIES) 6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS 3.00PM G MAGICAL TALES 3.30PM G HI-5 one band fell apart. 5.30AM G TODAY 8.30PM PG THE SIMPSONS 6.30PM G A CURRENT AFFAIR 4.00PM G THE PYRAMID 7.57PM EMTV TOK SAVE 9.00AM G MALOLO CLUB 9.00PM G SUPER LEAGUE 7.00PM G HAUS & HOME 4.30PM G THE SHAK 8.00PM M 24 School holiday special programs to keep A knockout competition for 7.57PM EMTV TOK SAVE 4.57PM G EMTV TOK SAVE 9.00PM M WEDNESDAY NIGHT kids entertained throughout the holidays clubs across Europe with Kevani Mado 5.00PM G HOT SOURCE MOVIE:THE RING - 2002) Hor- includes cartons: Go Diego Go; Poke- 11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS 8.00PM PG BROTHERS & SISTERS 5.29PM G EMTV NEWS UPDATE ror/Mystery/Thriller - A young journal- mon; Three Little Pigs; Cybershak and REPLAY 9.00PM G SUPER LEAGUE 5.30PM G WHO WANTS TO BE A ist must investigate a mysterious Kids Movie: Charlie & The Chocolate 11.30PM Australia Network (teams: tba) MILLIONAIRE - HOT SEAT videotape which seem to cause the Factory. 11.00PM G EMTV NEWS REPLAY death of anyone in a week of viewing it. 11.00AM AUSTRALIAN NETWORK TUNDE , SEPTEMBA 28 2010 11.30PM AUSTRALIA NETWORK 5.55PM CRIME STOPPERS 11.00PM G NATIONAL EMTV KIDS KONA 6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS NEWS REPLAY 3.00PM G MAGICAL TALES 4.59AM STATION OPEN TRINDE, SEPTEMBA 29 2010 6.30PM G A CURRENT AFFAIR 11.30PM AUSTRALIA NETWORK 3.30PM G HI-5 5.00AM G JOYCE MEYER 7.00PM PG THE WORLD AROUND US P20 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 laipstail

James Kila i raitim

MP Paru Aihi helpim Inauaibu skul na eid pos RU tumas, ating ol lain meri bi- pairap na ol meri i wok long mekim save long Inauaibu em ol lain bilong na danis na soim welkam long Mista Aihi. danis stret ya. Maski bikpela san i Bihain long lain delegesen i go long stes hot, ol meri ya i sekim sekim bodi bi- bilong wanpela sif bilong Inauaibu klen, ol Tlong ol na soim stret stail bilong ol na toktok i kirap we planti lain i tok amamas givim samsam long welkam long ol lain long gutpela wok Mista Aihi i mekim insait em Memba bilong Kairuku-Hiri, Paru long distrik. Aihu i bin go wantaim ol. Bihain long toktok Mista Aihi i mekim tok- Mi bin makim Wantok Niuspepa long go tok bilong em na i givim tupela sek mani i long dispela wok raun long las wik Fonde go long helpim Santu Francis bilong Asi- i go long Inauaibu, em namba wan viles in- sis, Inauaibu praimeri skul na tu sek long sait long Mekeo eria long rot bilong Hiri- wokim haus bilong wanpela helt wokman. tano Haiwe i go long Trens Haiwe we i go Mista Aihi i mekim planti gutpela toktok joinim Malalaua na i go olsem long long sait bilong ol manmeri long ples i mas Kerema. wok hat long helpim ol yet na sindaun bi- Wanpela samting mi lukim long Inauaibu long femili na komyuniti long ples. viles em ol wan wan klen i gat meri Santu Tru tumas, dispela Inauaibu viles em bilong ol. Ol dispela meri em i gat gutpela wanpela bikpela ples na insait long dispela stori bilong ol na ol Santu insait long Kato- ples ol pipel i stap long haus-kapa tasol lik Sios. Yes, Inauaibu em wanpela Katolik bikos long bikpela mani tru ol save kisim Paramaun sif bilong Mekeo, Paul Aisa i makim Mista Aihi long givim tupela sek long vika komyuniti, bikos planti ol manmeri long taim ol i salim buai bilong ol. Yes, dispela jeneral bilong Bereina daiosis, Pater Paul Guy, na Katolik helt seketeri long Inauaibu viles dispela ples em ol Katolik. em wanpela bilong ol buai holsel saplai long las wik. Poto: James Kila Vika Jenerol bilong Bereina daiosis, bes bilong Mosbi siti na tu Sentral provins. Pater Paul Guy wantaim Katolik Helt seke- Mista Aihi i tok amamas long ol pipel i na teri i bin stap long dispela seremoni long tokaut olsem em bai go bek sampela taim Inauaibu viles. long stap na amamas wantaim ol dispela Dispela raun bilong MP Paru Aihi i go pipel. long Inauaibu viles em long givim sek mani Ol yangpela mak olsem K20,000 i go long Santu Fran- meri na ol cis bilong Asisi praimeri skul long Inauaibu mama long In- na tu K19,800 i go long wokim nupela haus bilong wanpela helt wokman husat auaibu viles i bai lukautim eid pos long dispela viles. givim sam- Wanpela mausmeri Angela Topul bilong sam stret Inauaibu viles i tokaut olsem Mista Aihi em long welkam wanpela trupela lida bikos em i putim kolta long Kairuku- long rot long Hiritano Haiwe na tu em i Hiri MP, Paru save mekim gutpela wok long sait long Aihi. bringim sevis i go long olgeta LLG insait long Kairuku-Hiri. Bipo MP i no save mekim kain pasin olsem Mista Aihi save Yangpela meri bilong In- mekim. auaibu, Margaret Ae, i Planti ol komyunti lida long Inauaibu i bilas gut na singsing mekim gutpela tok amamas i go long Mista long Santu Francis ov Aihu olsem maski em i stap long Oposisen Asisi praimeri skul long em save givim gut ol sevis i go long ol lain Inauaibu. long distrik bilong em wantaim ol divelop- men projek we ol pipel i ken kisim helpim long stretim sindaun bilong ol. Ol komyuniti lida bilong Inauaibu viles i bin bungim Mista Aihi wantaim delegesen bilong em we ol i bringim ol i go long wan- pela stes long Santu Francis bilong Asisi praimeri skul. Bihain long sampela toktok na tu liklik kaikai em ol skul tisa i redim ol lain dele- gesin i wokabaut bihainim rot i go namel long Inauaibu viles we sampela lain i mas na bringim ol i go. Taim delegesen i go Wanpela viles lida bilong Inauaibu i makim Sif long givim rop buai long namel long viles, musik i wok long long Kairuku-Hiri MP, Paru Aihi. Poto: James Kila bisnisnius Septemba 23 - 29, 2010 Wantok P21

NCSL na 'SAVE BAL' mekim histori gutpela mobail fon sevis long ol memba James Kila i raitim bungim wantaim kastoma menesmen infomesin sistem NASFAN Kontribiutas Sevings na na Lon Sosaiti (NCSL) i amamas  Namba wan sosaiti long putim long tokaut long las wik Fraide kamap Balens bilong ol Memba nupela sevis bilong en ol i kolim yusim Mobail Fon. 'SAVE BAL" we ol memba i ken Siaman bilong NCSL, Ian Tarutia yusim mobail fon tasol long save long taim bilong lonsing bilong long sevings na lon balens bi- SAVE BAL long las wik Fraide, i long ol taim ol i yusim Digicel tokaut olsem long nau yet mem- netwok. Rot long bihainim em basip bilong NCSL i sanap olsem long *628* NCSL Membasip 44,344 membas olgeta. namba# SEND. Na ol asset o samting NCSL i gat Dispela nupela sevis i kam bihain em stap olsem K64 milien na insait tasol long TEXT BAL, we i wankain long dispela em K54 milien em sev- sevis we ol NASFUND memba i ings bilong ol memba na loan em ken sekim ol supaenuesin balens K18.9 milen. bilong ol. Long sekim supaenuesin Mista Tarutia i tokaut tu olsem balens em *627* NASFUND Mem- NCSL i peim 5283 memba bilong basip namba# SEND. en stat long Janueri dispela yia. Dispela nupela sevis bilong Em i tokaut tu olsem long taim NCSL em nambawan tru insait long NCSL i statim wok bilong en em i kantri we wanpela sevings na lon wok long gro gut tru wantaim mak sosaiti i kamapim. olsem 33 % membasip na tu sais Long taim NCSL i kirapim wok bi- bilong asset bilong en. long en long 2003 dispela sevings "Long sait bilong bilong sevings na lon sosaiti limited i kamapim na lon indastri long kantri, NCSL i sampela nupela na nambawan stap long namba tri ples antap wan- samting pinis insait long sotpela taim ol narapela olsem Tisa Sev- histori bilong en. Ol dispela em: ings na Lon na Is Nu Briten Sevings  Namba wan sevings na lon so- na Lon," Mista Tarutia i tok. saiti bilong ol supaenuesin Mista Tarutia long las wik Fraide i memba; tokaut tu olsem wanpela sinia wok- ol em gutpela rot long helpim na dispela pasin bilong ol memba i go ISI SEVIS: Siaman bilong NCSL, Ian  Namba wan sevings na lon so- man bilong em, Bernard Geita, i sapotim gut supaenuesin. sanap long lain long o ofis bilong Tarutia (raithan) wantaim opisa bilong saiti long yusim ol bikpela aut- kisim wanpela Wol Kaunsil ov Dispela em bikos em i strongim NASFUND long ofis bilong en insait NCSL, Engle'bert Batia i yusim mobail sait edministresin wok long sait Kredit Yunien Setifiket. Mista Geita na helpim mani bilong ol lain mem- long kantri bai go daun stret long fon long sekim "SAVE BAL" wantaim bas i stap long taim inap long taim mak bilong 50%. bilong tilim mani na stretim o i bin bin kisim dispela setifiket bi- netwok bilong Digicel. prosesim ol lon na witdrowal; long em bihain long tupela yia stadi ol i ritaia o pinis long wok. Siaman bilong NCSL i tok ama- mas i go long ol lain patnas ol i wok Poto: JAMES KILA  Namba wan sosaiti long putim long skul bilong Pasifik Kredit Yu- Na NCDL i helpim ol memba long sevim na kisim mani long helpim ol wantaim olsem Pacific Wealth Man- ol minits bilong bod miting bi- nien Kongres we i bin kamap long agement, Sterling Sistems, long en long websait - long go Hide Away Hotel long Mosbi. long sait bilong skul fi, ol kastom Datanets na Digicel, husat i mekim stret wantaim stendet bilong Mista Tarutia, long taim em i pasin na tu wanem ol samting ol i rot long dispela NCSL sevis long gavanens; tokaut long SAVE BAL, i tok olsem nidim. kamap long helpim ol memba bi-  Namba wan sosaiti long dispela sevings na lon fasiliti bilong Mista Tarutia i tok moa long en tu long ol. Petromin opim Singapore Rijinel Opis NESENEL wel, ges na hainim medium i go long long bilong Papua Niugini na ol long go kam na mekim wok teknikol na komasel opisa we minarel kampani bilong tem invesmen strateji bilong arapela nesenel tinging bilong bisnis,” Mista Brown i tok.Em i ol bai kisim taim long lukau- Papua Niugini, Petromin PNG em. kantri olsem foren polisi olsem tok ol intanesenel poroman tim. Holdings Limited, i opim rijinel Em i tok bihainim tingting bi- Wok long Pasifik na Lukluk bisnis grup na ol arapela “Taim dispela opis i pinis projek kodinesen na maketing long Nesenel Wel Kampani long Not. stekholda bilong Petromin kampani bai yusim tu long opis long Singapore long (NOC), gavman i givim pawa “Na olsem Petromin i gat olsem InterOil Koporesen, trenim ol opisa bilong em, Mande 20 Septemba long dis- long Petromin long kamapim gutpela as long opim opis hia Pasifik LNG and Likwuifaid moa long sait bilong kisim pela wik. wok bisnis long dispela ol long Singapore na putim opis Niugini Ges, i gat ol opis long save long wok bisnis long Siaman bilong Bod bilong sekta na ol arapela bisnis long dispela ples i gutpela Singapore na olsem em i moa ovasis. Petromin, Brown Bai, i tok di- sekta bilong kantri. bikos em i namel ples bilong gutpela Petromin i bihainim ol. “Opis i stap long Robinson Bai, Siaman, Petromin Hold- sisen bilong kampani long “Ol wok bisnis bilong Petro- Esia na i ples we ol manmeri Em i tok opis em sampela Rot long Sentrel Bisnis Distrik ings Limited. opim rijinel opis long Esia i bi- min i mas bihainim bisnis plen long Yurop na Midel Is inap ol sinia opisa wantaim ol (CBD) long Singapore. P22 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 ruralindastri

Josephine Yaga (NARI) i raitim lik manmeri i toktok long em long daman i mekim olsem ol i bihainim tok bilong Nesenel Kapitel Distrik Taim kain samting i stap ol man- PNG laikimamamasim dispela Indipendens tu pasin gutpela bilong ol. Ol i no ken wari Gavana Powes Parkop long pasin In- meri bai lukim dispela sindaun long EM i bin wanpela wik we planti De. long ol arapela manmeri na pablik dipendens toktok bilong em. sosel, ikonomik na kalserel laip bi- long ol. samting i kamap na manmeri bi- Ol i toktok tu long ol salens em samting na moa long dispela ol yet. Long dispela taim Mista Parkop i Bikos long planti tok ples na long Papua Niugini i kamap wan- kantri i bungim na olsem em i mas Long dispela as PNG i gat tok i gat tripela samting we inap kalsa name long ol manmeri ol i taim kainkain kala na stail painim rot long apim mak bilong bikpela wok long stret pasin bilong long apim mak bilong divelopmen nogat bikpela tingting long bung amamasim 35 yia Indipendens wok divelopmen bilong em. em. bilong kantri na dispela ol samting wantaim narapela na arapela na aninvesari bilong kantri. Bikpela toktok em ol manmeri i Dokta Sergie Bang, wanpela em- gutpela lidaman, gutpela olsem i nogat yuniti. Planti manmeri i toktok long ol kamapim em long ol lidaman i lus dairekta bilong Nesenel Agrikalsa menesmen na gutpela tingting bi- Em i tok bikpela tok olsem gut- samting i kamap long las 35 yia na tingting long ol manmeri. Risets Institut (NARI) i mekim dis- long ol manmeri. pela lidaman, gutpela menesmen wanem samting ol i mas mekim Ol i tok ol manmeri i ken sindaun pela tok long toktok long moa long I mas gat gutpela lidaman husat na manmeri i gat gutpela tingting mas oltaim kamap bai olgeta long long stretim gut moa stap bilong gut tasol bikos long hevi bilong ol li- 200 manmeri husat i amamasim In- i gat gutpela save bilong ronim, komyuniti i save na kamapim. kantri. daman i no yusim gut ol risoses dipendens De long NARI Bainiel yusim na kamapim gut wok divel- Em i strongim toktok bilong Long kantri i pulai long kain kain sindaun bilong ol manmeri i go Spot tonamen ausait long Lae. opmen na tingting bilong ol man- Pakop long wanem em i tok Pakop samting na i wok long divelop yet, bagarap. Long taim em i toktok em i askim meri i mas stap bilong laikim na i wanpela gutpela man long ol man- planti samting em ol bikpela na lik- Na taim ol manmeri i lukim ol li- ol manmeri long tingim gen ol tok- lukautim ol samting. meri i lukim em olsem lidaman. PNG na ROC Taiwan sainim tok orait pepa long skruim wok RIPABLIK bilong Saina (long Tai- na sanapim ol samting bilong em wan) na PNG i sainim pepa long long wok long Bubia ausait long skruim yet wok long agrikalsa. Lae. Dispela long lukim rivalidesen Na em i wok klostu wantaim Di- bilong Teknikal Koporesen Agri- patmen bilong Agrikalsa na Laip- men long Agrikalsa progrem i stok na ol arapela agrikalsa stap narapela tripela yia gen. ejensi long promotim wok bilong Gavman bilong Papua Niugini i agrikalsa. komitim em yet long lukim olsem Planti bilong ol teknoloji we Tai- dispela Tok Orait wantaim Taiwan wan i sapotim i stap long planti i strong na i stap narapela yia hap bilong kantri. long midium i go long long tem di- Long Ogas 30 dispela yia, Min- velopmen plen long lukim ol lokol ista bilong Agrikalsa na Laipstok, fama i kisim gutpela sevis long John Hickey na wan wok Minista dispela progrem. na Siaman bilong Agrikalsa Long ol yia i go pinis bihain Kaunsil Wu-hsiung Chen sainim long kamap bilong dispela Tok tok orait pepa long Taipei, Tai- Orait, PNG i lukim planti gutpela wan. samting olsem gutpela rais na Mista Hickey i tok tenk yu long saior, masin, ol saveman bilong gavman na ol pipel bilong Taiwan mekim samting, irigesen teknoloji long kamap bilong dispela tok na sapot long agrikalserel ek- orait na wok bung i stap namel stensen we i kisim tu humen risos long tupela kantri. divelopmen long kantri na long Taiwan aninit long Intanesenel GUTPELATRU: Minista Hicky (rait Koporesen na Divelopmen han) wantaim wanwok Taiwan Minista Senta. Chen i sekan bihain long ol i sainim tok Teknikol Misen i kamapim opis orait pepa.

Kopi bringim K62 milien nupela mani long Ogas ekspot James Kila i raitim tasol i save helpim ol manmeri long taim i go pinis na i lukim tu long ples long stretim ol hevi olsem ol manmeri i pulap tru na PAPUA Niugini i bin salim olsem baim meri, peim kompens- raun long taun na baim ol samt- 101,802 kopi beg i go ovasis long esin na tu helpim long stretim ing long stua long karim i go long mun Ogas long dispela yia na i narapela hevi. rurel ples bilong ol. bringim nupela mani olsem K61 Long dispela yia, planti ol fama Wanpela bikpela het tok CIC i milien i kam insait long kantri. insait long ol Hailans provins we save toktok strong long ol fama Dispela em nupela mani bilong kopi em diwai ol save kolim ‘Grin em olsem ‘Lukautim Kopi na mun Ogas tasol em Sif Ekseku- Gol’ i amamas tru bikos prais i Kopi bai Lukautim Yu’. tiv Opisa bilong Kopi Indastri Ko- bin gutpela tru na planti i salim Dispela em wanpela trupela poresen (CIC), Navi Anis, i tokaut kopi bilong ol na kisim gutpela tok bikos sampela taim ol fama i long en las wik insait long ripot i mani. save givim baksait long kopi kamaut long Kopi Buletin bilong Ol bikpela taun long Hailans gaden bilong ol, tasol long taim CIC. rijon olsem Kainantu, Goroka, bilong kopi sisen ol save guria na Mista Anis i tokaut olsem prais Kundiawa, Minj, Banz na Mt ron ron i go painim kopi long bilong kopi i go antap gut tru long Hagen i bin bisi o pulap tru stap gaden bilong ol long salim taim ol mun Ogas na i stap antap insait KISIM KAM: Ol kopi baia sambai namel long Goroka taun pinis long baim kopi long mun Mas i kam inap tude i lukim olsem prais i gutpela. olsem 13-pela mun olgeta. long ol rurel fama. Poto: JAMES KILA bikos em ‘6 mun sisen’. Dispela Tasol bikpela edvais em olsem Dispela go antap bilong prais i em narapela nem bipo ol i save ol fama mas oltaim lukautim kopi strongim Kina bilong kantri long bringim gutpela mani long poket Long mani bilong kopi tasol e kolim kopi sisen long Hailans. bilong ol, maski em i no kopi sait bilong eksens reit na tui bilong ol kopi groa insait long mol papamama i save salim Planti ol stua i pulap tru long ol sisen. bringim moa gutpela prais long kantri. pikinini i go long skul taim ol i manmeri i baim kaikai na tu planti Taim ol i lukautim kopi gaden olgeta kain kopi olsem pasmen Kopi em wanpela agrikalsa ko- baim skul fin a tu kopi mani tasol ol bisnis i go het gut tru bikos em bilong ol oltaim na taim bilong (drai kopi) seri kopi na grin brin moditi o kes krop long Hailans i save helpim ol liklik manmeri kopi sisen na ol liklik manmeri i kopi sisen stret i kam na prais i (kopi redi long ekspot). rijen na sampela ol provins long long ol rurel ples long baim ol gat mani long yusim long bai gutpela, tru tumas ol dispela lain Em i tokaut olsem gutpela mak kantri we i save sapotim tru sin- kaikai long stua na ol samting kaikai na mekim bisnis. fama bai amamas tru na kisim bilong prais i kamapim gutpela daun bilong ol liklik manmeri long olsem klos. Wantok Niuspepa i bin raun gutpela mani long kopi diwai bi- maket insait long kantri na i ples. Moa long en tu mani long kopi long Gorokan a Kundiawa i no long ol. spotnius Septemba 23 - 29, 2010 Wantok P23 MAKIM: Media Pool resis long Lamana hotel i wok long kamap klostu long ol fainols nau na sampela tim i aut pinis. POTO: Nicky Bernard.

Wanpela pilaia bilong Mt Hagen Brown Eagles ikisim bal long tromoi go bek long RAUSIM: Gurias senta, Kevin bes long gem bilong ol agensim Manta Frank i laik rausim wanpela Rays bilong Mosbi long nesenel sofbol pilaia bilong Mioks long semi klap sempionsip long Bisini las wik. fainol gem bilong ol las wik POTO: Andrew Molen. Sande long Mosbi. Gurias i win 20-4. POTO: Andrew Molen.

APIM HET: James Runnegar i kam antap long SOIM: Ol yangpela swima bilong PNG i kisim ol kep kisim win taim em i resis insait long brest we i soim ol i stap insait long spesol trening skwat strok resis bilong em long Nesenel Swiming bilong PNG Swimming Inc. bihain long nesenel sem- Sempionsip long Mosbi las wik Sande long pionsip bilong ol las wik Sande. POTO: Andrew Molen. Mosbi. POTO: PNGSI. P24 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 spotnius

BIPOSevens Nu Silan ragbi yunion pilaia na nau Asisten tim kosa, Willie Rikis i i tok Howarthken mekim nem PNG ragbi sevens kosa, Shane Howarth i kisim sampela nupela samting i kam i tok Papua Niugini ken bilip long dispela long tim. tim bilong ol. “Wanpela nupela samting em i kisim i Em i amamas long trening bilong ol kam em long strongim tingting bilong ol long las tripela wik na i bilip ol bai pilaia. kamapim gutpela salens long Komonwelt “Mipela i lainim ol stail bilong pilai tasol Gems long India long Oktoba, dispela yia. strongpela tingting bilong pilai yet na “Dispela em ol gutpela mangi bilong traim long win em i bikpela samting pilai stret. mipela i lainim ol pilaia,” Rikis i tok. “Ol i no save toktok o askim wanpela Dispela sevens tim i gat planti ol spit samting, tingting bilong ol i pas long tren- man i stap insait long en na tu ol fowet ing na pilai tasol,” Howarth i tok long wan- husat i ken ron planti wantaim ol. pela bung bilong PNG Rugby Football “Yes, spit em wanpela samting we Union (PNGRFU) las wik Sarere long mipela i laik yusim long helpim mipela gut Mosbi. bilong wanem i gat planti long tim husat i “Sampela i nogat su bilong pilai tasol ken ron,” sinia pilaia, Douglas Guise i tok. ol i no wari, ol i go het long trening het. Ol i gat ol ekspiriens pilaia tu olsem “Mi amamas long wokbung wankain Guise na Monty Diave long go pas long dispela kain ol pilaia na mi ken tok olsem tim. Papua Niugini ken bilip long dispela tim Rikis i tok olgeta pilaia i gat Intanesenel olsem ol i ken mekim yupela i amamas,” ekspiriens pinis na Komonwelt Gems nau em i tok. bai wanpela narapela salens bilong ol MAKIM KANTRI: Howarth i tok em i laik strongim dispela gen. Ray Vagi em tim bai ol narapela kantri noken lukim “Olgeta i pilai ragbi long dispela level wanpela bilong ol PNG olsem wanpela isi tim long winim. pinis olsem na ol i gat ekspiriens tasol pilaia i stap long Sevens tim i go “Taim yumi kamap, yumi mas pilai na komonwelt gems em bai namba wan taim long India dispela givim ol gutpela salens. bilong ol long pilai insait,” em i tok. yia. Wantok Poto. “Ol i noken pusim yumi go long sait isi Bipo long India, bai tim i go long Osenia tasol, mi no laikim dispela na bilip ol dis- Sevens long Darwin, Australia, long Sep- pela pilaia i ken kamapim sampela gut- temba 27. pela samting bilong kantri,” em i tok. Ol bai bungim tim long India bihain.

WANBEL: Huegill i no wari long wanpela samting.

Huegill bilip gem bai orait PLANTI manmeri wok long wari lukautim gut ples na ol pilai bai long Delhi olsem teroris na ara- “Mi no go yet long India tasol ol mas tasol long go. olsem Komonwelt Gems long kamap gut tasol. pela grup i wok long bikhet na lain i go pinis long hap i ken tokim Em i tok planti ol arapela wan- Delhi bai no i nap kamap gut tasol Huegill i mekim dispela toktok bagarapim ples na tu planti ol yu olsem dispela em pasin na pilai bilong em i gat wankain tingt- swima bilong Australia, Geoff bihain long wol sempion, diskas pilai graun na ples bilong stap i sindaun bilong ol, kain hevi, nois, ing. Huegill i bilip ol samting bai orait pilaia bilong Australia, Dani no redi yet. pilai na kala bai kamap,” em i tok. Huegill bai resis insait long 50m tasol. Samuels i tokaut olsem em bai “Mi yet i wok long amamas na Huegill i tok, ol hevi save na 100m bataflai. Em i tok, ol narapela swima no i nap go pilai bilong wanem wet tasol long go pilai long hap,” kamap olgeta taim long kain ol Komonwelt Gems bai stat long long tim bilong em i bilip ol sekyu- em i pret long sefti bilong em. Huegill i tokim ol niusman long bikpela gem olsem tasol em yet Oktoba 3 na pinis long 14 dispela riti fos long India bai nap long Planti ripot i wok long kamap Australia. olsem wanpela pilaia, em i ama- yia. spotnius Septemba 23 - 29, 2010 Wantok P25 Roosters laik

BRATA SALENS: Anthony (lephan) na Mark bai bung dispela Fraide wantaim bekim hevi tim bilong ol. Anthony na Mark Minichiello resis long gren fainol BIKPELA brata, Anthony Minichiello i bin bikpela gem long Oktoba 3, dispela yia. OL Roostersbilong i bin pinis las long 2009 na “Dispela 2009 win i givim mipela taim long winim namba wan NRL gren fainol bi- Ol Roosters i winim Penrith Panthers i kisim spun na dispela em wanpela malolo long namba tu hap bilong gem, long em long 2002 taim liklik bilong em, 34-12 las wik Sarere long bungim Titans samting we kepten, Braith Anasta i tok, i em i strongpela win we mipela i strong Mark i pilai namba wan gem bilong em dispela wik Fraide. strongim ol dispela yia. planti hap insait long gem,” Anasta i tok. long wankain yia. Mark i amamas long Anthony husat i Anasta i bilip ol bai go moa yet dispela Roosters hap bek, Mitchell Pearce, i Mark i bin pilai wantaim Roosters long putim wanpela trai tu las wik tasol em i yia na i redi long bungim ol Titans dispela amamas long gem bilong em yet las wik namba wan gem bilong em tasol em i tok em i hanger long winim NRL taitol na Fraide long Suncorp stedium long Bris- na i tok em bai kamapim wanpela strong- no bin pilai gen dispela yia olsem na i no bai no i nap isi long brata bilong em. bane. pela gem gen long traim na helpim ol i bin stap insait long gren fainol tim wan- Em i bilip Roosters bai win bilong Sapos ol i winim Titans bai ol i kisim winim ol Titans. taim Anthony. wanem planti bilong ol Panthers pilaia i wanpela ples insait long 2010 NRL gren Em i tok dispela gem bilong em i winim Dispela em laspela taim Anthony bin bagarap. fainol. ol arapela pilai em i mekim dispela yia. wantaim ol Roosters i bin go long gren Mark i makim NSW pinis long Stet ov “Las yia mipela i bungim planti hevi “Mi amamas tru long gem bilong mi, mi fainol na nau Mark tu, husat i joinim Orijin na i gat sans long go insait long tasol dispela yia mipela i wokhat na em i putim mi yet insait long gem, kamapim Gold Coast Titans long 2007, i laik pilim Kangaroos skwat bilong 4 Nesens resis kisim mipela i kam longwe tru nau,” sampela gutpela takol na putim wanpela wankain amamas bikpela bilong em i dispela yia tasol bikpela tingting bilong Anasta i tok. trai tu,” Pearce i tok. bin kisim pinis. em nau em long winim wanepla taitol “Mipela i kamap klostu pinis nau olsem Em i tok tu olsem faiv eit, Todd Carney Tasol tupela wantaim bai no i nap stap wantaim Titans. na mipela i mas go long hap na winim na em bai no i nap lusim tupela ek- insait long gren fainol dispela yia bilong “Mi no tingting tumas long dispela.” dispela gem,” em i tok. spiriens hap bilong Titans, Scott Prince wanem tim bilong bai pait dispela Fraide Mark i tok long 4 nesens resis. Em i amamas long 34-12 win bilong ol na Matt Rogers i winim pilai bilong ol. long lukim husat bai go insait. “Mi laik winim taitol bilong Titans tasol agensim Panthers las wik we i gutpela “Tasol mipela i save olsem em bai no i Bihain long dispela gem bai wanpela na amamas, sapos ol i kisim mi long moa long narapela wik bipo we ol i dro nap wanpela isi gem na tu wanpela tasol bilong tupela brata bai hangampim su pilai bilong Australia em bai gutpela tu,” wantaim Wests Tigers na i pilai 100 minit bai win long go insait na narapela bai na wetim 2011 na narapela bai redi long em i tok. olgeta. pundaun,” Pearce i tok.

Dragons bilip long difens bilong ol OL St George Illawarra Drag- 34-10 long raun 16 dispela yia ons i no save wanem samting na Nightingale i tok ol bai lukluk Wests Tigers faiv eit, Benji Mar- long dispela gem long strongim shall bai mekim ol long tasol ol ol taim ol i bungim Tigers dis- i bilip difens bilong ol bai sanap pela wiken. strong yet. “Olgeta man i luksave pinis Difens bilong ol Dragons em long wanem samting Benji ken wanpela samting we i kisim mekim sapos yu no was gut planti luksave long gem bilong long em,” Nightingale i tok. ol dispela yia we i helpim ol tu Em i tok ol i mas opim ai tasol long winim planti gem na i na lukluk gut long em taim em i kamap long hia nau. holim bal. Nu Silan na Dragons winga, “Mipela bai traim long mekim Jason Nightingale i bilip dispela wanem samting mipela i bin banis bilong ol bai sanap strong mekim taim mipela i bin winim agensim Marshall na ol mangi ol dispela yia. bilong em long Tigers taim ol i “Mipela i noken abrusim bung dispela Sarere. planti takol na tu helpim nara- Dispela tupela tim i bin bung pela long takol na pasim ol spes long wankain pilai long 2005 na sapos ol i brukim banis,” em i ol Tigers i bin daunim ol long tok. Sydney Football stedium. Dragons i pilim dispela kain Wankain samting i bin kamap presa bipo tasol Nightingale i we ol Dragons i win na malolo tok ol i save nau long holim dis- wanpela wik bipo ol i bungim ol pela presa. Tigers. Nightingale i tok olgeta samt- Marshall i go pas long pilai bi- ing bilong ol i ron gut tasol dis- long ol Tigers we i lukim ol i pela wik na ol i wet tasol long daunim Dragons 20-12. pilai. MAN NOGUT: Nau ol Dragons bai was long I gat bilip olsem moa long 65, Dragons bai was gut long lukim olsem wankain samting i 000 manmeri bai kamap long Marshall. noken kamap gen. lukim dispela gem long Olympic Dragons i bin winim Tigers stedium. P26 Wantok Septemba 23 - 29, 2010 spotnius

HusatJames Kila i raitim bailain long fowet wantaim go kepten, pas long gren fainol? Joseph Omae long go pas wan- TUPELA strongpela gem tru in- taim Paulus Mondo long stopim sait long bemobile Kap fainols Gurias long kamap long hap bi- resis bai kamap dispela Sande long ol. long Mosbi na Lae. Gem long Lae bai paia lait tru Long Lloyd Robson pilai graun bilong wanem, Lahanis i redi long Mosbi bai lukim primia tim long bungim Mioks na rausim ol bilong 2009, Agmark Gurias i long kompetisen. salensim maina primia bilong Long las wik, Lahanis i bin dispela yia, SBS Muruks. kam long baksait na rausim tiket Long Lae bai lukim Toyota bilong Stop ‘N’ Shop Poret Enga Mioks i traim strong bilong Moresby Vipers, na long dispela Bintangor Goroka Lahanis. Sande ol i redi long mekim Gem long Mosbi bai lukim wankain long ol ‘Kaim’ bilong husat tim tru bai go pas na stap Enga sapos ol i no was gut. long gren fainol, na long Lae bai Lahanis i gat ol strongpela lukim husat i win bai bungim tim fowet i stap we i ken putim banis i lus namel long gem bilong Mu- na tu brukim difens bilong ruks na Gurias. Mioks. Long las wik, Gurias i bin Ol fowet bilong Lahanis bai bagarapim stret sindaun bilong lukim kepten yet, Glen Nami Mioks long Mosbi na nau bai ol i long lok posisen i go pas long ol traim strong bilong Muruks. strongpela lain olsem Tony Dai, Muruks na Gurias i gat ol gut- John Milba, Nicko Ubile, Elvis pela pilaia husat i ken kamapim Dick na George Aba long sans long skoaim trai. kamapim hevi long ol Mioks. Gurias i gat ol strongpela lain Long las wik stail hap bek bi- long fowet olsem kepten, Rod- long Lahanis, Walter Hasu tasol ney Pora, Larsen Marabe, Pidi i mekim na ol mangi bilong Tongap, Sigfried Gande na Nokondi kantri win, olsem na em George Moni long brukim banis bai join gut long Sande wantaim bilong Muruks sapos ol i no faivet Joseph Peter, na senta GO STRONG: Ol Lahanis i bung long daunim Jessie Joe Parker bilong Vipers taim ol i pilai long raun 18 sanap strong. olsem Chris Hogi na fulbek Adex long Mosbi. Lahanis i bin win. POTO: Nicky Bernard. Gurias i gat spit long beklain Wera long kamapim sans bilong tu wantaim ol pilaia olsem Kevin skoa. taim ol strongpela lain olsem Yapao na Jonah Mackay. winga, Jason Tali long traim Frank, Jeffery Vinevel na stail Tasol ol Mioks tu i save long kepten, James Gend wantaim Beklain bilong Mioks bai lukim givim hevi long Lahanis. hap bek, Ase Boas. gem plen bilong Lahanis na bai helpim bilong David Loko, Sent ol lain olsem James Meninga, Ol gem bai stat long tri kilok Muruks i gat tu ol strongpela kam strong long daunim ol wan- Angra, Essau Siune, Nissy Jeffery Maino na strongpela avinun.

HEKARI United i gat wanpela bikpela long apim nem bilong kantri gen. “Hekari mekim PNG amamas planti long Australia na Nu Silan, insait long tonamenHekari i stap yet na ol i kisim planti Long winim Tunde dispela wik ol i kisim taim, ol i moa soim gutpela pasin na tingting sapotPasifik long winim O’ Lig na mipela i ama- moa sapot na helpim long go long en. helpim bilong BSP benk wantaim K100, taim ol i makim kantri long hia na ovasis mas long ol dispela win bilong ol. Ol i sempion bilong Nesenel Soka Lig 000. taim ol i go raun na pilai. “Mipela i bilip long ol na i save ol bai bilong Papua Niugini, sempion bilong Rosemary Mawe bilong BSP maketing “Nau mipela i amamas long helpim ol traim hat tru taim ol i go pilai long Dubai,” O’Lig resis bilong Pasifik rijen na nau ol dipatmen, i tok, ol i laik helpim spots in- long wokabaut bilong ol i go long Dubai,” Mawe i tok. bai traim long kisim Wol Klap Sempi- sait long kantri na Hekari em wanpela Mawe i tok. Long dispela FIFA Wol Klap Sempi- onsip. klap we i amamasim gut PNG. Em i tok Hekari mekim histri na onsip long Dubai, bai ol i bungim ol ara- Dispela tonamen bai kamap long Dubai Long dispela as, Benk i amamas long kamapim planti rekot long PNG soka. pela nambawan klap bilong wanwan long Disemba dispela yia na tim i redi helpim ol wantaim dispela mani. “Hekari em namba wan klap autsait kantri insait long wol.

Ol kikboksa wetim pait TROMOI HAN: Sinia kikboksa, Solomon Tiamani trening wantaim Mark Sondo long Sir John Guise stedium long Mosbi. Ol i wok long redi long bikpela semi profesenol kikboksing tonamen we bai kamap long Ogas 22 long Mosbi. Long dispela tonamen bai lukim 8-Men Tonamen i kamap long tupela divisen na tu bai gat ol bikpela pait i kamap namel long sampela ol sinia paitman bi- long PNG na ovasis. Olgeta kikboksa bilong Mosbi wok long trening nau long wetim dispela pait. POTO: Andrew Molen. spotnius Septemba 23 - 29, 2010 Wantok P27

Pini rausim tripelaAndrew Molen i raitim PNGMopio-Jane bilong ol meri, rekotmastas divisen. i bin stap long dispela resis Em i putim 1:04.22 long RYAN Pini kisim tripela nu- tu. 100m fristail na 27.53 long pela PNG rekot long ne- Presiden bilong PNG 50m fristail we i rausim senel swim sempionsip Swimming Inc. (PNGSI), olpela rekot bilong Bruce long Mosbi las wik Sande. Elizabeth Wells i tok dis- Mead bilong Boroko klap Em i mekim dispela long pela em laspela resis bi- husat i bin putim long 400m Fristail bilong ol 25- long ol i nap ol i go long 2006. 29 krismas grup bilong ol India. Ian Nakmai i putim wan- masta divisen wantaim Em i amamas long pilai pela nupela rekot tu long 4:48.98; long 200m Fristail bilong ol las wik na i tok ol 1:12.56 we Nigel Cleur bi- em i putim 2:30.25 na bai trening hat yet. long BASC i bin putim long 100m Fristail em 55.38 Pini go bek long Aus- 1973 wantaim 1:12.90. sekens. tralia long Sande bihain Long ol meri, Anna-Liza Pini bin stap insait long long dispela tonamen long Mopio Jane i putim nupela dispela tonamen wantaim pinisim trening bilong em rekot bilong ol Sinia na ol arapela memba bilong long hap. Open divisen long 50m PNG swim tim husat bai Em bai bungim tim long bekstrok wantaim 32.86 go long Komonwelt Gems Australia na go wantaim ol we i abrusim 33.59 mak bi- (Commonwealth Games) long India. long Krystle Babao long long India long Oktoba. Narapela 5-pela rekot tu 2005. Ol arapela memba bi- i bin pundaun long dispela PNGSI makim tu ol nu- long tim, Adam Ampa’oi, nesenel sempionsip. pela skwat bilong ol bilong Peter Pokawin, Danny Tony King brukim dispela yia we i gat planti Pryke bilong ol man na Ju- tupela PNG rekot tu ol yangpela na nupela AWOD: Pini kisim medol bilong em long sponsa, Kevin Pini bilong Theodist. POTO: PNGSI. dith Meauri na Anna-Liza long 45-49 krismas grup swima i stap insait tu.

6-pela makim Traders Ekspiriens bilong Mowen na namba wan taim Yao i ken strongim etletiks tim 6-PELA nupela pilaia i go insait long Southern Traders tim bilong Coca- Andrew Molen i raitim Cola Supa 5 resis dispela yia. Dispela em bipo PNG anda 20 pilaia, Jonah Kautu Jnr (Harlequins) EKSPIRIENS bilong Mowen na David Moses (Defence), prop Parker Kamuri (Kone), strongpela Boino na Sapolai Yao long fowet, Kini Roy Yaki (University) na tupela winga, Karo Kauna Jnr (Uni- Olimpik na Komonwelt gems i versity) na Kojo Ware (Harlequins). ken strongim etletiks tim bi- I putim wanpela strongpela tim long bungim ol arapela 4-pela tim in- long PNG long India dispela sait long Coca-Cola Supa 5 ragbi yunion resis long Lae dispela wik. yia. Tim i pilim namba wan gem bilong ol long Trinde dispela wik pinis. Dispela bai namba tri Olgeta pilaia bilong Traders i kam long ol tim insait long ragbi yunion komonwelt gem bilong Boino resis bilong Mosbi bilong wanem ol arapela ples long Sauten rijen i na namba tu bilong Yao tasol nogat tim. em bai namba wan taim bilong Namba wan gem bilong tonamen i kamap long Trinde dispela wik ol narapela etlit long tim. long SCRUM pilai graun long Lae, Morobe provins. Boino i makim PNG tripela Tonamen bai pinis long Oktoba 2. taim pinis long Olimpik gems tu na strongpela pilai na toktok Southern Traders tim em; bilong em i ken strongim ol 1. Tait-het Prop –Augustine Kumalau (Uni) arapela long pilai strong. 2. Huka – Wesley Thomas (Uni) Tupela bai kisim sapot tu 3. Lus-het prop – Parker Kamuri (Kone Sharks) long Mae Koime husat tu i 4. Seken-ro - David Moses (Defence) lukim komonwelt na Olimpik 5. Seken-ro – Philip Suapo (Uni) Gems pinis bilong ol meri. 6. Flenka – Cyjoh Waingut (Brothers) Boino bai ron long 400m he- 7. No.7 – Gabriel Lovare (Uni) dols wantaim Wala Gime na 8. No.8 – George Oki (Uni) tupela bai joinim tu Nelson 9. Hap-bek- Adeck Naio (Defence) Stone na John Rivan long 10. Faiv-eit – Jonah Kautu Jnr (Harlequins) 4x400m rile resis. EKSPIRIENS: Boino i ken strongim ol nupela etlit. WANTOK POTO. 11. Wing – Karo Kauna Jnr (Uni) Yao wanpela tasol bai 12. Insait-senta – Raymond Romalus (Uni) mekim PNG long longpela rot Wisil, Salome Dell na Betty long Australia na Nu Silan tu 13. Ausait-senta – Lawrence Posu (Defence) resis (Long distance). Burua. bai kamap long dispela resis 14. Wing – Kojo Ware (Harlequins) Boino na Yao i stap namel Dispela skwat i stap nau na em bai givim gutpela tes na 15. Ful-bek – Jack Maraha (Uni) long 10-pela man na 6-pela long Osenia Sempionsip long salens long ol PNG etlit. 16. Prop – Kini-Roy Yaki (Uni) meri etlit insait long dispela Cairns, Australia long laspela “Dispela bai mekim em i no 17. Huka – Peter Titi (Brothers) skwat we Mong Tavol, husat i resis bilong ol bipo ol i go long isi long winim ol medol tasol 18. Seken ro/flenka – Aaron Miai (Wanderers) holim PNG nesenel rekot bi- India. em bai strongim na redim yumi 19. Seken ro/flenka – Dan Khaisir (Kone Sharks) long Long Jam i stap long en Presiden bilong PNG Athlet- gut bilong bikpela pilai long 20. Hap-bek/faiv-eit/senta – Keith Puaria (Brothers) tu. ics Union (PNGAU), Tony India,” Green it ok. 21. Senta/ful-bek – Joe Kautu (Brothers) Norman Tse, Kupun Wisil, Green i tok long wanpela stet- Em i amamas long ol gut- 22. Wing – Madi Ora (Brothers) Joe Matmat na Ruwan Gunas- men pepa olsem dispela resis pela ripot em i kisim long tren- inghe i stap long tim bilong ol bai givim ol gutpela sans long ing bilong ol etlit long Brisbane Ol sedo pilaia; Ojay Moka (Southern Chiefs), Taugau Tau (Brothers), man tu. redi gut bipo long Komonwelt na i bilip ol bai gat sans long Auloh Ottio (Brothers), Andrew Samson (Uni), Enos Taureka (Defence), Ol arapela meri long skwat Gems. yet long mekim PNG amamas Anthony Pangkatana (tim menesa). em Helen Philemon, Toea Em it ok ol strongpela tim bi- long dispela sempionsip. Isu 1884 Wan wik: Fonde, Septemba 23 - 29, 2010.

WOK REDI: Ol masin i stretim ples bilong pilai long Delhi. i gat toktok olsem sampela samting i no redi yet. POTO: PNGSFOC.

PLANTI kantri wok long wari long ol hevi we i wok long gat dispela tingting nau sapos ol hevi long India i go bikpela gem bai stat klostu nau. kamapPlanti long Delhi, siti long India we Komonwelt Gems wari bai moa yet. longSapos dispela Delhi ol hevi go bikpela yet na planti kantri wari kamap long en long Oktoba, dispela yia. Papua Niugini tim tu i gat wankain wari na Menesmen bi- long sefti bilong ol pilaia bilong ol em bai dispela gem i no Las wik tasol, ol teroris i bomim wanpela haus lotu bi- long tim i askim wanwan pilaia long skelim tingting bilong i nap kamap. long ol Muslim long hap na dispela i mekim planti kantri ol wanwan na lukim sapos ol i laik go o nogat. Ogenaising komiti long India i tok wok sekyuriti long hap askim sapos em bai gutpela long ol gem i kamap long hap. “Husat i no laik go, em i orait, mipela bai no i nap pusim bai strong tru na sampela ol kantri bai kam wantaim sekyu- Dispela wik, wol sempions Diskas pilaia bilong Australia, ol long go pilai,” Bosmeri bilong tim, Tamzin Wardley i tok riti bilong ol yet long lukautim ol long dispela taim. Dani Samuels i tok em bai no i nap go wantaim tim bilong long wanpela bung bilong tim dispela wik long Mosbi. Tim PNG bai lusim kantri long Trinde wik i kam (Sep- wanem em i pret long ol hevi kamap long hap. I gat ol ripot i kamap tu olsem planti samting bilong temba 29) na go long Brisbane, we ol bai senisim balus Planti ol arapela pilaia long ol wanwan spot na kantri bai pilai na ol ples bilong ol tim long stap tu i no redi yet na long go long India.

Publisher of the newspaper operates at Section 58, Allotment 3, Office 2, Waigani Drive