Kraska płowogłowa jest Kraski i ich sztandarowym gatunkiem kuzynki Senegambii.

PIOTR GRYZ fot. Piotr Gryz Piotr fot. www.ornitofrenia.pl

KRASKI TO PTAKI DOBRZE ZNANE CHYBA WSZYST- KIM SYMPATYKOM ORNITOLOGII, GŁÓWNIE ZE WZGLĘDU NA NIEZWYKLE BARWNE UPIERZENIE. MAŁO KTO JEDNAK WIE, ŻE TO PRASTARE PTAKI O BARDZO INTERESUJĄCEJ PRZESZŁOŚCI, A DZIŚ ŻYJĄCE GATUNKI SĄ UKORONOWANIEM MILIO- NÓW LAT EWOLUCJI. Kraska abisyńska

przypomina Gryz Piotr fot. raski to średniej wielkości ptaki (dł. 25–40 cm) europejską, ma jednak bardzo ze stosunkowo dużymi głowami i moc- długi ogon. nymi, zakończonymi hakowato dziobami, wskazującymi na drapieżny tryb życia (Fry 2017). Występują obecnie jedynie w Sta- rym Świecie. Razem z żołnami, płasko- dziobkami, zimorodkami i piłodziobami należą do rzędu Kkraskowych (), w którym tworzą podrząd (klad) Coracii, obejmujący dziś dwie rodziny – krasek () i ziemnokrasek (Brachypteraciidae). Przed- stawiciele pierwszej z nich są najlepiej znani i szeroko rozprzestrzenieni w Eurazji, Afryce i Australii, natomiast zasięg mniej znanych ziemnokrasek ogranicza się do Ma- Kraska

liliowopierśna Gryz Piotr fot. dagaskaru. Zarówno jedne, jak i drugie to wyjątkowo gnieździ się piękne ptaki o bardzo barwnym upierzeniu, które mają za na afrykańskich sobą wiele milionów lat ewolucji. Dlatego warto bliżej po- sawannach. znać je same oraz ich prehistorycznych kuzynów.

KRÓLOWE AFRYKAŃSKIEJ SAWANNY Kraska kreskowana jest nieco Właściwe kraski są dziś zgrupowane w jednej, liczącej 12 skromniej gatunków rodzinie krasek (Coraciidae). Są to ptaki o krót- ubarwiona od swoich kich nogach i średniej długości skrzydłach, a rzucającą się kuzynek. w oczy cechą wszystkich jest niezwykle barwne upierzenie. Dominują w nim zazwyczaj różne odcienie barw niebieskiej i brązowej, choć często towarzyszą im inne kolory. Kraski są doskonałymi lotnikami, co uwidacznia się fot. Piotr Gryz Piotr fot. szczególnie podczas lotów tokowych, kiedy wykonują w powietrzu niezwykłe akrobacje. Są ptakami ciepłolubny- mi, większość preferuje tereny otwarte – stepy, sawanny, lasostepy lub pola poprzedzielane zadrzewieniami. Tylko niektóre zamieszkują lasy lub ich obrzeża. Najlepszym Kraskówka miejscem do ich obserwacji są afrykańskie sawanny, gdzie afrykańska różni się występuje aż 7 gatunków krasek. Na przykład w Gambii od właściwych krasek szerokim dziobem (Afryka Zachodnia) obok przepięknej kraski płowogłowej i sylwetką. (Coracias cyanogaster), możemy zaobserwować kraskę

liliowopierśną (C. caudatus), kreskowaną (C. naevius), Gryz Piotr fot. zimującą tam kraskę zwyczajną (C. garrulus) i na doda- tek bardzo podobną do niej, jednak charakteryzującą się wydłużonym ogonem kraskę abisyńską (C. abyssynicus).

30 Ptaki świata www.otop.org.pl Największe zagęszczenie krasek stwierdzono jednak kraskówka lazurowa (Eurystomus azureus) zamieszku- w Afryce Wschodniej – w Tanzanii i Kenii. Jest to też ulu- je jedynie Halmaherę i kilka mniejszych wysp Indonezji. bione miejsce zimowania europejskich krasek. W samej Obie, podobnie jak wspomniana kraska purpurowa, są ga- wschodniej Kenii co roku zimują 2–3 miliony tych pta- tunkami zasiedlającymi lasy tropikalne. Do polowania po- ków, a szczególnie upodobały sobie Park Narodowy Tsavo, trzebują jednak polan, gdyż ich skrzydła nie nadają się do gdzie ich liczebność oceniono na 500 000 – 700 000 osob- manewrowania pośród gęstej roślinności. ników (Fry 2017). Są tam wyjątkowo łatwe do obserwacji, Ciekawostką jest, że stosunkowo niedawno egzotyczne ponieważ lubią polować na parkowych drogach. kraskówki żyły także w Europie. Na Węgrzech znaleziono Część krasek zasiedliła też Azję, a tylko jeden gatunek skamieniałości gatunku Eurystomus beremendensis liczą- występuje obecnie w Europie. W Azji podobne środowi- ce 3,2–2,5 Ma, natomiast w Rumunii jeszcze młodsze, li- sko co afrykańskie kraski zamieszkuje kraska bengalska czące 2,6–0,8 Ma (Kessler 2010). Europejskie kraskówki (C. benghalensis), jednak endemiczna kraska purpurowa prawdopodobnie nie przystosowały się do zmian klima- (C. temminckii) z Celebesu zamieszkuje las tropikalny, tycznych zachodzących w plejstocenie i wyginęły. podobnie jak jej niektóre mniej znane kuzynki. ZIEMNOKRASKI DOLLARBIRDS Blisko spokrewniona z kraskami rodzina ziemnokrasek Bliskimi kuzynkami krasek są należące do tej samej rodzi- (Brachyptaraciidae) obejmuje obecnie 5 mało znanych ny kraskówki. Co ciekawe, w języku angielskim nazywane gatunków żyjących jedynie na Madagaskarze. Ziemnokra- są dollarbirds. Nazwa ta pochodzi od dużych jasnoniebie- ski różnią się od krasek mocniejszymi i dłuższymi nogami,

Kurtokraska rudogłowa (Atelornis crossleyi) ma dość nietypowe jak na kraskę upierzenie, jest fot. Nick Athanas/Tropical Birding ono wyrazem przystosowania Jedna do życia w lesie. z przedstawicielek

endemicznych dla Shapiro Dubi fot. Madagaskaru ziemnokrasek – kurtokraska białogardła (Atelornis pittoides).

skich plam na skrzydłach jednego z gatunków – kraskówki azjatyckiej (Eurystomus orientalis). Owe plamy, widoczne w locie, błyszczą w ostrym świetle, dlatego odkrywcom skojarzyły się ze srebrnymi monetami dolarowymi. Kraskówki różnią się od krasek pokrojem i przede wszystkim techniką łowiecką. Właściwe kraski do polo- wania potrzebują czatowni, którą stanowi gałąź lub drut linii wysokiego napięcia. Zdobycz – małe kręgowce i duże bezkręgowce – chwytają na ziemi lub przy ziemi, zlatu- jąc na nią z czatowni. Mające dłuższe skrzydła, krótsze nogi, bardziej krępe ciało oraz znacznie szersze dzioby kraskówki polują w inny sposób. Ich ofiarami są głównie duże owady, które chwytają w powietrzu, a nie na ziemi lub w jej pobliżu. Zamieszkują podobne środowiska i tereny co właściwe Dziwokraska kraski, a niektóre gatunki mają rozległy zasięg geograficz- (Uratelornis ny. Na przykład kraskówka azjatycka zasiedla tereny od chimaera) jako jedyna pośród Indii do Japonii i Australii, natomiast kraskówka afry-

ziemnokrasek Shapiro Dubi fot. kańska (Eurystomus glaucurus) zamieszkuje prawie całą zamieszkuje Afrykę na południe od Sahary. Dwa pozostałe gatunki suche zakrzewienia, charakteryzuje ją mają ograniczony zasięg. Kraskówka modrogardła (Eury- również długi ogon. stomus gularis) żyje tylko w środkowej Afryce, natomiast

Kwartalnik Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków Ptaki świata 31 wskazującymi na bardziej naziemny tryb życia (Langrand W pierwszym z tych stanowisk znaleziono skamieniałe 2017). Ponadto mają wyraźnie krótsze, bardziej zaokrą- skrzydło, które opisał paleornitolog prof. Pierce Brodkorb glone skrzydła, co z kolei wskazuje na umiejętność ma- (1908–1992) z Uniwersytetu Florydy. Nowy gatunek newrowania podczas lotu w gęstwinie drzew lub krzewów. ptaka nazwał Primobucco mcgrewi (Brodkorb 1970), pod- Z pewnością przydaje się ona, gdyż ptaki te zamieszkują kreślając jego podobieństwo do żyjących dziś w lasach tro- wilgotne lasy tropikalne. Tylko jeden gatunek, dziwokra- pikalnych Ameryki Południowej drzymów (Bucconidae). ska (Uratelornis chimaera), występuje na suchych tere- Drzymy to ptaki wyglądające jak groteskowe miniaturki nach porośniętych gęstymi krzewami. Co ciekawe, jako krasek, choć spokrewnione są z tukanami i dzięciołami. jedyna posiada długi, schodkowany ogon. W 1978 r., również w Green River, znaleziono kolejną, Niestety, do tej pory nie jest do końca jasne pochodze- bardziej kompletną skamieniałość. Okaz, ze względu na nie tych endemicznych ptaków. Choć niedawno odkryto zabawne ułożenie na skalnej płytce (ptak wygląda, jakby wymarły gatunek, Brachypteracias langrandi (Goodman biegł), został nieoficjalnie nazwany Speedy Gonzales. Po 2000), to jego szczątki pochodzą sprzed maks. 1927 lat zbadaniu okazało się jednak, że należy do tego samego i nie mówią wiele o przeszłości całej rodziny. Przypuszcza gatunku, który opisał wcześniej Brodkorb (Houde i Ol- się, że ziemnokraski wywodzą się od prawdziwych krasek, son 1989). Skamieniałość Speedy’ego dostarczyła wielu które przybyły na Madagaskar z pobliskiej Afryki (Kirch- nieznanych wcześniej informacji o tym gatunku. Choć man i in. 2001, Mayr i Mourer-Chauvire 2003). Napo- pokrojem i wielkością Primobucco istotnie przypominał tkawszy tu odmienne warunki, zaczęły się do nich przy- drzymy, to miał więcej cech zbliżających go do krasek. stosowywać, wykształcając nowe formy. Dlatego utworzono dla niego i jego kuzynów osobną ro- dzinę Primobucconidae, której przedstawicieli, ze wzglę- SPEEDY GONZALES I JEGO KUZYNI du na podobieństwo do drzymów i pokrewieństwo z kra- skami, nazwano drzymokraskami. Początki krasek sięgają przynajmniej 54–48 Ma i epoki zwanej eocenem. Był to okres znacznie cieplejszy niż obec- DRZYMOKRASKI nie – przynajmniej do 50°N (czyli do szerokości geograficz- nej, na której leżą dziś Kraków, Lwów czy Kijów) Europę Wspomniany Primobucco mcgrewii był o tyle ciekawy, porastały wilgotne lasy tropikalne. W takim właśnie środo- że należał do najstarszych kuzynów krasek, a na dodatek wisku żyły pierwsze kraski, a znamy je dzięki dwóm oknom pochodził z Ameryki Północnej, czyli z miejsca, gdzie na tamtejszy świat: osadom formacji skalnej Green River dziś kraski nie występują. Wkrótce jednak opisano tak- (Wyoming, USA), liczącym 53,5–48,5 Ma, oraz kopalni że kuzynów Speedy’ego z Europy – z Niemiec (gatunki Messel (Niemcy) z pokładami datowanymi na ok. 47 Ma. Primobucco frugilegus i P. perneri) i z Francji (Mayr i in. 2014). Pozwoliły one jeszcze lepiej poznać te prehisto- ryczne kuzynki krasek. Były to krótkonogie ptaki, mniej- Przypuszczalny sze od wszystkich dzisiejszych gatunków krasek. Za życia wygląd pokrojem i wielkością przypominały zapewne wspomnia- drzymokraski (Primobucco ne drzymy. Od krasek różniły je mniej masywne i dużo mcgrewi) delikatniejsze dzioby. Posiadały też cechę unikalną nie z eocenu Green tylko wśród krasek, ale i wśród większości nowoczesnych River, USA. ptaków – prymitywny pazur na palcu skrzydełka. Cecha ta zbliża je do ptaków mezozoicznych i może wskazywać,

rys. Piotr Gryz Piotr rys. że są jeszcze starsze, niż dotychczas sądzono. Ponadto charakteryzowało je kilka unikalnych cech czaszki oraz szczególnie owalnego kształtu otwory nosowe. Kształt i wielkość otworów nosowych to niezwykle istotne cechy diagnostyczne kopalnych krasek. Najciekawsze jest jednak to, że w dwóch niemieckich okazach zachowały się ska- mieniałe ziarna w okolicy przewodu pokarmowego. W po- łączeniu z delikatniejszym dziobem może to świadczyć, że drzymokraski miały bogatsze menu niż ich współczesne kuzynki, które są wyspecjalizowanymi drapieżcami. Po- twierdziły to kolejne odkrycia.

fot. Michael Brett-Surman) RYBOŻERNA KRASKA W skamieniałości Primobucco mcgrewi W 1986 r. profesor Niels Bonde z Uniwersytetu Kopen- ptak wygląda, jakby haskiego prowadził kurs terenowy w opuszczonej kopalni biegł, i z tego względu nazwano Klovbakker na wyspie Mors (Dania). Uczestniczyło w nim go Speedy Gonzales. dwoje studentów, którzy podobnie jak profesor byli zadzi-

32 Ptaki świata www.otop.org.pl wieni tym, co znaleźli. Była to nadzwyczaj dobrze i trój- przynajmniej 3 znane gatunki tych ptaków prawie nie wymiarowo zachowana skamieniałość ptaka. Wiek osadów, różniły się pod względem anatomicznym od dzisiejszych w których ją znaleziono, oszacowano na ok. 54 Ma, czyli krasek, a ich skamieniałości znamy z Francji i Czech. wczesny eocen. Tajemniczy okaz został opisany jako nowy Przez pewien czas prawdopodobnie koegzystowały z pier- dla nauki i, jak się okazało – najstarszy gatunek kraski: wszymi gatunkami właściwych krasek (Coraciidae). Po- Septencoracias morsensis (Bourdon i in. 2016). Wspaniały twierdzają to szczątki gatunku Miocoracias chenevali stan zachowania pozwolił na dokładne porównanie z inny- (Mourer-Chauvire i in. 2013), który opisano niedawno na mi gatunkami, w efekcie czego zaliczono go do wspomnia- podstawie skamieniałości znalezionej we Francji. Liczą one nej już rodziny drzymokrasek (Primobucconidae). 22–20 Ma, co czyni ten gatunek najstarszym znanym Nowy gatunek był niewielkim ptakiem o długości ok. przedstawicielem rodziny krasek (Coraciidae). 25 cm, a więc mniejszym od większości dzisiejszych kra- sek, ale większym od swoich najbliższych kuzynów z ro- KRASKI DZISIAJ dzaju Primobucco. Duża w stosunku do reszty ciała głowa odróżniała go od kuzynów i sprawiała, że Septencoracias Dzisiaj mające za sobą miliony lat ewolucji kraski zapewne przypominał pokrojem niektóre z dzisiejszych zi- w większości nie są zagrożone wyginięciem, a niektó- morodków lub żołn, choć miał od nich wyraźnie dłuższe re są nawet dość liczne. Niestety, są i takie, szczególnie nogi oraz inny kształt dzioba. Miał też charakterystyczne te o ograniczonym zasięgu, których los nie jest pewny. dla drzymokrasek małe, owalnego kształtu otwory no- Głównym zagrożeniem dla krasek jest niszczenie oraz sowe. Ciekawe było również to, że osady formacji Fur, przekształcanie ich środowiska, co szczególnie widać na w której znaleziono szczątki ptaka, były osadami morski- Madagaskarze, gdzie żyją wspomniane ziemnokraski. Do- mi, a miejsce, w którym znaleziono kraskę, było za jej ży- tyczy to także innych gatunków, w tym jednego z najbar- cia oddalone ok. 200 km od lądu. To jednak nie wszystko. dziej niezwykłych w całej rodzinie – kraski zwyczajnej W okolicy klatki piersiowej i brzucha ptaka zachowały się (Coracias garrulus). Ten wyjątkowo piękny gatunek jest dwie ryby długości ok. 10 cm, będące ostatnim posiłkiem jednym z dwóch dalekodystansowych, międzykonty- ptaka. Czyżby więc prehistoryczne kraski polowały na nentalnych migrantów w rodzinie. Co roku europejskie morskie ryby? Tego nie wiadomo, gdyż ryby mogły zostać i azjatyckie kraski podejmują daleką wędrówkę do swo- zebrane np. z plaży. W każdym razie skamieniałość Sep- ich afrykańskich zimowisk. W drodze powrotnej wiele tencoracias, podobnie jak jej niemieckich kuzynów, uka- ptaków przekracza Zatokę Adeńską i Morze Czerwone. zuje wszechstronność pokarmową wczesnych krasek. Po tym przelocie zmęczone ptaki odpoczywają, siadając na drzewach i krzewach, co niestety wykorzystują my- NOWOCZESNE KRASKI śliwi (szczególnie w Omanie), a kraski stają się ofiarami krwawej rzezi. Polowania na nie są obecnie szczególnie Równolegle z drzymokraskami zarówno w Green River, popularne wśród młodzieży, która wykorzystuje dosko- jak i Messel żyły gatunki bardziej przypominające dzisiejsze nałą i dość tanią japońską broń pneumatyczną. Skala tego kraski. W Green River odnaleziono szczątki prakraski Para- zjawiska jest bardzo duża – co roku (w samym Omanie) coracias occidentalis (Clarke i in. 2009), która różniła się w ciągu zaledwie kilku tygodni ginie od kilkuset do kilku od drzymokrasek znacznie większymi rozmiarami, pokro- tysięcy tych ufnych ptaków (Fry 2017). Polowania to jed- jem i szczegółami anatomicznymi. Miała też kilka unikal- na z przyczyn znacznego spadku liczebności krasek w Eu- nych cech, jak np. stosunkowo duży i szeroki dziób, przy- ropie, lecz niestety niejedyna. Drugą przyczyną jest utrata pominający ten u dzisiejszych kraskówek (Eurystomus). siedlisk. Antropopresja, zmiany w krajobrazie i nowocze- Charakteryzowały ją także niezwykle duże, szerokie i trój- sne rolnictwo sprawiają, że w wielu krajach Europy kraski kątne otwory nosowe (w przeciwieństwie do małych to ptaki ginące. Niestety, najlepszym przykładem takiego i owalnych u drzymokrasek). W Messel żył jeszcze bar- kraju jest Polska, gdzie obecnie jest to gatunek krytycznie dziej nowoczesny gatunek – Eocoracias brachyptera (Mayr zagrożony wyginięciem. i Mourer-Chauviré 2000). Co ciekawe, w skamieniało- Tragiczną sytuację gatunku najlepiej obrazują liczby. ści zachowały się ślady upierzenia, które przypominało to Jeszcze w latach 1977–1980 w Polsce gniazdowało blisko u wspomnianej dziwokraski (Uratelornis chimaera) z Ma- 1000 par kraski, natomiast w 1995 r. już ok. 200 (Gór- dagaskaru. Ptak ten również miał schodkowany ogon i krót- ski i in. 2007). Mimo działań ochronnych, prowadzo- kie skrzydła. Takie upierzenie, podobnie jak u dzisiejszych nych również przez OTOP w ramach Projektu Aktywnej ziemnokrasek, było przystosowaniem do leśnego środowi- Ochrony Kraski, liczebność tego gatunku w Polsce nadal ska, jakim były okolice Messel w eocenie. Tak więc pierw- maleje. Być może działania ochronne niweczą masowe sze kraski były leśnymi, bardziej wszechstronnymi pokar- polowania na kraski w krajach arabskich. W każdym razie mowo ptakami, które dopiero po milionach lat ewolucji najnowsze dane są zatrważające. W 2017 r. odnotowano przystosowały się do życia na otwartych terenach. pewne gniazdowanie krasek w zaledwie 10 stanowiskach Najbliżsi kuzyni dzisiejszych krasek, zgrupowani w ro- (Monitoring Ptaków Polski 2017). Zniknięcie z polskiej dzinie Geranopteridae, pojawili się pod koniec eocenu awifauny tego niezwykłego gatunku, będącego ukorono- lub na początku oligocenu (33–30 Ma) i przetrwali przy- waniem trwającej przynajmniej 54 miliony lat ewolucji, najmniej do wczesnego miocenu (17–16 Ma). Wiemy, że byłoby naprawdę smutne.

Kwartalnik Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków Ptaki świata 33 rys. Alina Gerlee Alina rys.

Goodman S.M. 2000. A description of a new species of Brachypteracias (Fa- Kraska zwyczajna (Coracias garrulus) mily Brachypteraciidae) from the Holocene of Madagascar. Ostrich: Journal wbrew swojej of African Ornithology 71 (1, 2): 318–322. nazwie jest jednym Górski A., Dombrowski A., Sosnowski J. 2007. Kraska Coracias garrulus. z najbardziej niezwykłych W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G. i Chyralecki P. (red.). przedstawicieli Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004, ss. 290–291. Bo- rodziny krasek. gucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Niestety w Polsce już prawie wyginęła. Houde P, Olson S.L. 1989. Small arboreal nonpasserine from the ear- ly Tertiary of western North America. W: Ouellet H. (red.) Acta XIX con-

fot. Piotr Gryz Piotr fot. gressus internationalis ornithologici. University of Ottawa Press, Ottawa, pp 2030 – 2036. Kessler J. 2010. Új eredmények a Kárpát-medence neogén és negyedidőszaki madárvilágához, III. Földtani Közlöny 140/1: 53-72. Kirchman J.J., Hackett S.J., Goodman S.M., Bates J.M. 2001. Phylogeny and Systematics of Ground Rollers (Brachypteraciidae) of Madagascar. The Podziękowania dla Michaela K. Bretta-Surmana i Thomasa Jorstada z Smith- Auk 118 (4): 849-863. sonian Institution za udostępnienie fotografii Primobucco, dla Aliny Gerlée Langrand O. 2017. Ground-rollers (Brachypteraciidae). W: del Hoyo J., El- za wykonanie mapy oraz dla Nicka Athanasa (Tropical Birding) i Dubiego Sha- liott A., Sargatal J., Christie D.A. & de Juana E. (eds.). Handbook of the piro za udostępnienie zdjęć ziemnokrasek do artykułu. Birds of the World Alive. Lynx Edicions, Barcelona. Mayr G., Mourer-Chauviré C. 2000. Rollers (Aves: Coraciiformes s.s.) from the Middle of Messel (Germany) and the Upper Eocene of the Qu- ercy (France). Journal of Vertebrate Paleontology 20: 533- 546. Literatura: Mayr G., Mourer-Chauviré C. 2003. Phylogeny and Fossil Record of the Brachypteracidae: A comment on Kirchman et al. (2001). The Auk 120 (1): 202-203. Bourdon E., Kristoffersen A.V., Bonde N. 2016. A roller-like (Coracii) from Mayr G., Mourer- Chauviré C., Weidig I. 2004. Osteology and systematic the Early Eocene of Denmark. Scientific Reports. 6: numer artykułu 34050. position of the Eocene Primobucconidae (Aves, Coraciiformes sensu stricto), Brodkorb P. 1970. An Eocene from Wyoming. Rocky Mountain with first records from Europe. Journal of Systematic Palaeontology 2: 1-12. Geology 9 (1): 13–15. Monitoring Ptaków Polski 2017. Kraska – Coracias garrulus. www.monito- Clarke J.A., Ksepka D.T., Smith N.A., Norell M.A. 2009. Combined phylo- ringptakow.gios.gov.pl. genetic analysis of a new North American fossil species confirms widespread Mourer-Chauvire C., Peyrouse J.-B., Hugueney M. 2013. A new roller Eocene distribution for stem rollers (Aves, Coracii). Zoological Journal of (Aves: Coraciiformes s. s.: Coraciidae) from the Early Miocene of the Sa- the Linnean Society 157: 586–611. int-Gérand-le-Puy area, Allier, France. pp 81-92, w: Paleornithological Re- Fry H. 2017. Rollers (Coraciidae). W: del Hoyo J., Elliott A., Sargatal J., search 2013. Proceedings of the 8th International Meeting of the Society of Christie D.A. & de Juana E. (red.). Handbook of the Birds of the World Avian Paleontology and Evolution. Ursula B. Göhlich, Andreas Kroh (red.) Alive. Lynx Edicions, Barcelona. Naturhistorischen Museums Wien.

34 Ptaki świata www.otop.org.pl