Acta Scientiarum Polonorum Nazwisko Autora
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
tytuł artykuACTAłu SCIENTIARUM POLONORUM 1 Czasopismo naukowe założone w 2001 roku przez polskie uczelnie rolnicze Administratio Locorum Gospodarka Przestrzenna Real Estate Management 9(4) 2010 Bydgoszcz Kraków Lublin Olsztyn Administratio LocorumPozna 8(3) 2009ń Siedlce Szczecin Warszawa Wrocław 2 Rada Programowa Acta Scientiarum Polonorum nazwisko autora Janusz Falkowski (Olsztyn), Florian Gambuś (Kraków), Franciszek Kluza (Lublin), Wiesław Nagórko (Warszawa), Janusz Prusiński (Bydgoszcz), Jerzy Sobota (Wrocław) – przewodniczący, Stanisław Socha (Siedlce), Waldemar Uchman (Poznań) Rada Naukowa serii Administratio Locorum Arturas Kaklauskas (Wilno), Urszula Litwin (Kraków), Alina Maciejewska (Warszawa), Tadeusz Markowski (Łódź), Heronim Olenderek (Warszawa), Ewa Siemińska (Toruń), Maria Trojanek (Poznań), Zofia Więckowicz (Wrocław), Ryszard Źróbek (Olsztyn) – przewodniczący Opracowanie redakcyjne Agnieszka Orłowska-Rachwał Projekt okładki Daniel Morzyński ISSN 1644-0749 © Copyright by Wydawnictwo Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego Olsztyn 2010 Redaktor Naczelny – Aurelia Grejner ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn tel. (0-89) 523 36 61, fax (0-89) 523 34 38 www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/ e-mail: [email protected] Nakład egz. 300, ark. wyd. 12,5; ark. druk. 10,25 Druk: Zakład Poligraficzny UWM w Olsztynie, zam. 42 Acta Sci. Pol. tytuł artykułu 3 Od redakcji Kolejny numer kwartalnika Administratio Locorum obejmuje 15 opracowań (w tym dwa w języku angielskim). Tematyka poszczególnych artykułów dotyczy między innymi: – zmian w krajobrazie i innych aspektów gospodarowania na obszarach wiejskich, – zagadnień lokalizacji w gospodarce przestrzennej, – możliwości wykorzystywania odnawialnych źródeł energii w gospodarowaniu zaso- bami mieszkaniowymi, – problematyki przejmowania gruntów (nieruchomości) na potrzeby realizacji celów publicznych, w tym budowy dróg krajowych i autostrad (dwa opracowania w języku angielskim). Ta różnorodność tematyczna wskazuje na wiele aspektów gospodarki przestrzennej i ich powiązań. Podstawowym polem odniesienia przestrzennego w tych badaniach jest zwykle nie- ruchomość gruntowa. Dotyczy to zarówno prac związanych z waloryzacją krajobrazu, jak i nabywania nieruchomości na cele publiczne. Część autorów opracowań jako przedmiot badań wybrało nieruchomości lokalowe. Istotnym zagadnieniem jest lokalizacja z wykorzystaniem atraktora funkcji badawczej czy też geoinformacja w zarządzaniu siecią transportową. Prezentowane artykuły stanowią przyczynek do dalszego poznawania przestrzeni geograficznej i przyczyniają się do zachowania zasad zrównoważonego rozwoju. Przewodniczący Rady Naukowej serii Administratio Locorum prof. dr hab. Ryszard Źróbek Administratio Locorum 8(3) 2009 4 nazwisko autora Acta Sci. Pol. Krajobrazy glebowe wybranych form geomorfologicznych terenu okolic Olsztyna 5 Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 9(4) 2010, 5–18 KRAJOBRAZY GLEBOWE WYBRANYCH FORM GEOMORFOLOGICZNYCH TERENU OKOLIC OLSZTYNA Arkadiusz Bieniek Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Streszczenie. Badania gleboznawcze prowadzono w krajobrazie kulturowym obrzeża miasta Olsztyna. Rozpatrywany teren (około 330 ha) jest geologicznie mocno zróż- nicowany i obejmuje powierzchnie sandrowe, wzgórza kemowe i moreny martwego lodu, taras rozlewiskowy doliny rzeki Łyny i rzeki Kortówki oraz bezodpływowe za- głębienia wytopiskowe. Stwierdzono, że w zależności od warunków litologicznych i rzeźby terenu, w krajobrazach nadrzędnych (automorficznych), występują gleby brunatne, rdzawe i arenosole oraz gleby płowe, opadowo-glejowe i antropogenicz- ne. W ekosystemach leśnych ich odczyn jest kwaśny, a w agrocenozach regulowany wapnowaniem. W krajobrazie akumulacyjnym (podporządkowanym) o typologii gleb decyduje sposób transportu substratu glebowego (aluwialny, deluwialny), a w hydro- morficznym – warunki wilgotnościowe. Odwodnienie gleb torfowych spowodowało ich przejście w torfowo-murszowe. Słowa kluczowe: formy geomorfologiczne terenu, gleby, krajobrazy geochemiczne WSTĘP I CEL PRACY Termin krajobraz jest pojęciem wieloznacznym i wyróżnia się klika sposobów jego rozumienia. Definiowany jest jako pojęcie ogólne, geograficzne, przyrodnicze, estetyczne czy społeczno-kulturowe, a każda definicja zabarwiona jest zawodowym spojrzeniem [Kowalkowski 1998, Bajerowski i in. 2000]. Z punktu widzenia geo- chemii, krajobraz jest częścią powierzchni ziemi, na której zachodzi migracja pier- wiastków chemicznych [Perelman 1971]. W definicji geografów jest „układem kom- ponentów przyrody, powstałych na i w pobliżu powierzchni Ziemi, a komponentami są składowe abiotyczne (budowa geologiczna, atmosfera, woda), biotyczne (szata roślinna, zwierzęta) i gleby stanowiące pomost między obu grupami” [Ostaszewska 2002]. W pojęciu tym, w zależności od stopnia uogólnienia przyjmuje się, że gleby Adres do korespondencji – Corresponding author: Arkadiusz Bieniek, Katedra Glebo- znawstwa i Ochrony Gleb, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, pl. Łodzki 3, 10-957 Olsztyn, e-mail: [email protected] Administratio Locorum 9(4) 2010 6 Arkadiusz Bieniek mogą określać miąższość krajobrazu. Kondracki [1967] w terminologii krajobrazu wyraźnie akcentuje geomorfologiczne formy terenu i wyodrębnia krajobraz młodo- glacjalny, staroglacjalny i inne. Marcinek [1976] krajobrazom przypisuje określone jednostki glebowe. Huggett [1950] sugeruje wyróżnić krajobrazy glebowe, uważa- jąc, że procesy geomorfologiczne i glebotwórcze przebiegają w tym samym czasie i miejscu. Celem pracy było wydzielenie asocjacji glebowych na wybranej powierzchni krajobrazu młodoglacjalnego i określenie ich roli oraz miejsca w typologii krajobra- zów geochemicznych. Większość obszarów polodowcowych wykazuje lokalne zróż- nicowanie wynikające ze skał pokrywowych, ekosystemu i rzeźby terenu. Czynniki te zadecydowały o kierunku procesów glebotwórczych i zróżnicowaniu pokrywy glebowej. ZAKRES I METODYKA BADAŃ Prowadzono badania gleboznawcze w krajobrazie kulturowym obrzeża miasta Olsztyna. Rozpatrywany teren (około 330 ha) geologicznie jest mocno zróżnicowa- ny i obejmuje powierzchnie sandrowe, wzgórza kemowe i moreny martwego lodu, taras rozlewiskowy doliny rzeki Łyny i rzeki Kortówki oraz bezodpływowe zagłę- bienia wytopiskowe (rys. 1). Występują na nim gleby zróżnicowane pod względem użytkowania i przekształcenia, w tym tereny związane z zabudową miejską i sie- cią komunikacyjną (droga szybkiego ruchu), obiekty przemysłowe (kotłownia miej- ska), stacja benzynowa oraz tereny o przeznaczeniu parkowym (park leśny) i rekre- acyjnym (stadion), jak również obszary leśne i rolnicze z doliną rzeczną o różnym stopniu odwodnienia (łąki, grunty orne, odłogi, nieużytki). Podstawą badań były prace terenowe, które wykonano metodą katen siedliskowo-glebowych. Uważa się, że „koncepcja kateny” jest najwłaściwszym podejściem do analizy pokrywy glebo- wej na terenach urzeźbionych [Gerrard 1992]. Wydzielono asocjacje glebowe i włą- czono je do krajobrazów glebowych wg interpretacji geografów [Kern 1999] oraz typologii krajobrazów geochemicznych [Perelman 1971, Marcinek 1976, Pokojska i Prusinkiewicz 1982]. Wykonano 6 katen o długości od 200 do 950 m i oznaczono je symbolami: A–A”, B–B”, C–C”, D–D”, E–E” i F–F” [Bieniek 2003] (rys. 2–7). W katenach, w miejscach charakterystycznych, opisano 38 profili glebowych w uję- ciu typologii gleb, zalegających utworów glebowych i zbiorowisk roślinnych – wg zasad IV wydania systematyki gleb Polski [Systematyka ... 1989]. Utwory organicz- ne sondowano do mineralnego podłoża. Wykonano analizy laboratoryjne na iden- tyfikację utworów w tym: uziarnienie metodą areometryczną, a grupy granulome- tryczne ustalono wg normy Gleby... BN-78/9180-11; odczyn – potencjometrycznie; zawartość materii organicznej przez spalenie w temperaturze 550°C; węglan wapnia – aparatem Scheiblera. Acta Sci. Pol. Krajobrazy glebowe wybranych form geomorfologicznych terenu okolic Olsztyna 7 6 BB”– 3 2 AA”– 1 6 CC”– 3 DD”– 3 2 5 EE”– 2 7 6 4 3 6 4 1 1 7 3 2 FF”– 6 3 0 100 m 1 2 3 4 5 6 7 Rys. 1. Mapa utworów i form geomorfologicznych terenu (opracowano na podstawie Witkow- skiej 1970): 1 – piaski i żwiry wodnolodowcowe (sandrowe); 2 – piaski i żwiry moren; 3 – piaski i pyły zastoiskowe kemów; 4 – gliny zwałowe wysoczyzny morenowej; 5 – piaski rzeczne i namuły torfi aste; 6 – torfy tarasu zalewowego doliny rzecznej; 7 – torfy wytopiskowego zagłębienia bezodpływowego; A–A” – transekt glebowy Fig. 1. Deposits and geomorphological forms map (based on Witkowska 1970): 1 – fluvio- glacial sands and gravels (outwash plain); 2 – moraine sands and gravels; 3 – sands and silts of kame; 4 – boulder loams of a morainic upland; 5 – alluvial sands and peaty outwash; 6 – peats of a river valley; 7 – peats of a close areas; A–A” – soil section Administratio Locorum 9(4) 2010 8 Arkadiusz Bieniek uprawa warzyw – vegetable cultivation sad – orchard 115 m n.p.m. m a.s.l. 4 A? 110 3 morena piaszczsto-pyłowa 2 sandy-silty moraine 105 1 A 0 50 100 150 200 m 2 nr profilu glebowego, 1 2 3 4 soil profile No 0 pgm Ap Ap pgm Ap glp Ap utwory fluwioglacjalne i moren gpp fluvioglacial and moraine deposits W ps Eet 50 ps ip Bbr płg Cgg nasypy antropogeniczne anthropogenic embankment R3 Ot gsp Btg 100 i C torf szuwarowy gc II Cgg reed peat płg Dgg pl II C pl II C poziom wody gruntowej 150 ground water depth cm antropogeniczna czarna płowa brunatna próchniczna ziemia opadowo-glejowa typowa humous black pseudogley typical anthropogenic soil earth lessive soil brown soil Rys. 2. Przekrój glebowy A–A” przez morenę piaszczysto-pyłową Fig.