KWARTALNIK OŚRODKA MYŚLI NIEPODLEGŁOŚCIOWEJ Redaguje zespół: Marek Albiniak, Zbigniew Adamczyk, Andrzej Anusz (redaktor naczelny), Karol Chylak, Andrzej Chyłek, Michał Janiszewski (sekretarz redakcji), Marek Michalik, Mariusz Olszewski, Zbigniew Śniadecki, Bohdan Urbankowski, Jerzy Wawrowski, Kazimierz Wilk Artykuły są recenzowane Wydawca: Ośrodek Myśli Niepodległościowej Instytutu Historycznego NN im. Andrzeja Ostoja Owsianego ul. Nowy Świat 48/11 00-363 Warszawa e-mail: [email protected] © Wszelkie prawa zastrzeżone Przedruk możliwy za podaniem źródła Wszystkie dotychczasowe numery pisma dostępne na stronie ihoo.pl ISSN 2352-5725 Skład, łamanie i druk: Akces, Warszawa SPIS TREŚCI ANDRZEJ ANUSZ, MICHAŁ JANISZEWSKI Wstęp . 5 DR WOJCIECH BŁASIAK Polska tożsamość narodowa w PRL-u . 6 DR ANDRZEJ ANUSZ Kościół wobec NSZZ „Solidarności” i innych instytucji społeczeństwa obywatelskiego . 29 PIOTR PLEBANEK Pamiętam stan wojenny. 104 DR ANDRZEJ ANUSZ „Żeby Polska była Polską” (1981–1989) – najmniejsze pismo drugiego obiegu . 342 ANDRZEJ CHYŁEK Warszawskie środowisko robotnicze w strukturach nurtu niepodległościowego w latach 1979–1988 . 485 MICHAŁ JANISZEWSKI „Michał, który pogonił Albina Siwaka” . 496 ANDRZEJ IWAŃSKI Jeden z nas... W służbie pamięci, w szeregach solidarności i Konfederacji. Wspomnienia Andrzeja Iwańskiego . 524 ŁUKASZ PERZYNA Rozmowa z Krzysztofem Piesiewiczem. Zło dobrem zwyciężaj nie było frazesem . 528 JÓZEF JANIK „Chciałem być...” . 562 ŁUKASZ PERZYNA Dziecięca choroba Solidarności . 597 3 ŁUKASZ PERZYNA Młoda Solidarność. Z Mariuszem Ambroziakiem współorganizatorem strajków w Ursusie w maju i sierpniu 1988 r. Rozmawia Łukasz Perzyna. 607 DR ANDRZEJ ANUSZ Koniec drugiego obiegu: Rok 1989. Osobista historia . 638 ZBIGNIEW JACEK JACKIEWICZ 4 czerwca 1989: Zwycięstwo i święto Solidarności . 654 A NDRZEJ ANUSZ, MICHAŁ JANISZEWSKI WSTĘP 2020 rok, to czas szczególny. To również rok 40 rocznicy powstania „Solidarności”. Z powodu epidemii obchody tej rocznicy będą ogra- niczone. Dlatego pozwalamy sobie oddać w ręce czytelników wydanie specjalne „Opinii” w całości poświęcone fenonenowi „Solidarności”. Koncentrujemy się na okresie 1980–1989, czasowi powstania, legalne- go działania w okresie 16 miesięcy tzw. „karnawału”, aktywności „Soli- darności” w podziemiu po wprowadzeniu przez komunistyczne władze stanu wojennego, walce o legalizację i ponowną rejestrację, a wresz- cie udziałowi „Solidarności” w „kontraktowych wyborach” w czerwcu 1989 roku. Szczególną uwagę chcielibyśmy zwrócić na osobiste świadectwa „lu- dzi Solidarności” w większości szeregowych działaczy Związku, który osiągnął w pierwszym legalnym okresie prawie 10 milionów członków. Te wspomnienia zwłaszcza z okresu po wprowadzeniu stanu wojennego, mają niepowtarzalny charakter. Część materiałów publikowaliśmy we wcześniejszych numerach „Opinii”. Poszerzone o nowe materiały zebrane w jeden tom, stanowią naszym zdaniem ciekawe studium nad dziejami „Solidarności”. Życzymy dobrej lektury. 5 D R WOJCIECH BŁ ASIAK POLSKA TOŻSAMOŚĆ NARODOWA W PRL-U (fragmenty książki autora „Zaprzepaszczona rewolucja. Robotnicza rewolucja społeczna „Solidarności”: podłoże, przyczyny, przebieg, skutki i konsekwencje (w trzech studiach)”, Wyd. „Śląsk”, Katowice 2018) (...) (Polska tożsamość narodowa i jej deformacja) Nowoczesny naród polski ukonstytuuował się ostatecznie w nową historyczną grupę kulturową w okresie trwania II Rzeczpospolitej, a tra- gedia II wojny światowej domknęła ostatecznie ten narodowotwórczy proces1. Naród jako historyczna grupa kulturowa istnieje poprzez narodowy dyskurs symboliczny czyli nieustanny proces narodowej komunika- cji symbolicznej w toku codziennej jego aktywności. Wytworem tego historycznie trwającego dyskursu jest zjawisko społeczne, które za so- cjologią fenomenologiczną można by nazwać narodowym uniwersum symbolicznym, a które nazywam narodową wyobraźnią symboliczną. Ta intersubiektywnie istniejąca narodowa wyobraźnia symboliczna ma przy tym dwie ogniskujące idee – suwerenności państwowej i niepodległości 1 „W okresie odrodzonej Polski (1918-1939) zanika świadomość podwójna (państwowa: rosyjska, a zwłaszcza austriacka lub pruska, i narodowa: polska) i wzrasta liczba „faktycznych Polaków” do około 85-90 procent. Dopełnia proces upowszechniania świadomości narodowej polskiej czas najtragiczniejszy: II wojna światowa. Następuje wtedy moment osiągnięcia prak- tycznie 100 procent (2-3 procent zawsze jest labilna narodowo)” – Tadeusz Łepkowski, Uparte trwanie polskości. Nostalgie. Spory. Nadzieje. Wartości, Wydawnictwo Wolne Pismo Warszawa – MOST, Warszawa 1989, s. 25. 6 Polska tożsamość narodowa w PRL-u narodowej. Ta narodowa wyobraźnia symboliczna jest internalizowana osobniczo w procesach narodowego wychowania i socjalizacji, stale two- rząc i odtwarzając narodowe tożsamości społeczne. Narodowa wyobraźnia symboliczna, tak jak każdy znak symbolicz- ny w społecznej komunikacji, miała i ma trzy wymiary wewnętrzne. Intersubiektywna wyobraźnia symboliczna miała i ma swój wymiar iko- nografi czny, nade wszystko w postaci uczestniczącej w dyskursie symbo- licznym narodowej literatury, sztuki i muzyki. Ta grupowa wyobraźnia miała i ma swój wymiar znaczeniowy, w postaci merytorycznych i ide- owych treści przekazywanej za pośrednictwem wymiaru ikonografi cz- nego. I wreszcie intersubiektywna wyobraźnia symboliczna miała i ma swój wymiar wartościujący, w postaci przeżywanych emocji niesionych poprzez dwa pierwsze wymiary. Ten wymiar wartościujący tworzył i tworzy etos narodowy w postaci wartościujących emocji patriotyzmu, dumy narodowej, narodowej godności i honoru, odwagi i solidarności narodowej. Okres istnienia Polski Ludowej w latach 1944-1991, jako niesuwe- rennego państwa podległego w ramach zewnętrznego imperium Związ- ku Radzieckiego, w sposób istotny zdeformował polską tożsamość na- rodową, a także narodową wyobraźnię symboliczną. Nad dyskursem narodowym panowała rodzima biurokracja komunistyczna, która była stricte kompradorską i lojalistyczną klasą podległą radzieckiemu impe- rium. Dla tej klasy niepodległość polskiego narodu i suwerenność pol- skiego państwa, była zagrożeniem, a wręcz końcem jej istnienia. Dlatego z dyskursu symbolicznego eliminowano, redukowano i banalizowano idee oraz wartości niepodległości narodowej i suwerenności państwowej. Prowadziło to do znaczącej narodowej indoktrynacji polskiego społe- czeństwa, a w konsekwencji do eliminowania i redukowania ideowego patriotyzmu i ideowej tożsamości narodowej. (Dwa bieguny narodowej tożsamości społecznej) Stworzyło to w całym okresie istnienia Polski Ludowej, jak dowo- dził tego Tadeusz Łepkowski, dwubiegunowość tożsamości narodowej 7 Dr Wojciech Błasiak ze zmiennymi formami przejściowymi i pośrednimi2. Pierwszym biegu- nem, stale istniejącym i reprodukowanym, był biegun polskiej ideowej tożsamości narodowej i niepodległościowego patriotyzmu, w ramach za- sadniczo pozapaństwowego dyskursu symbolicznego i pozapaństwowej narodowej wyobraźni symbolicznej. Drugim biegunem był tworzony i reprodukowany biegun polskiej tożsamości obyczajowo-państwowej, z ideą lojalizmu wobec radzieckiego imperium i akceptacją podległości polskiego państwa, tworzony i reprodukowany w ramach państwowego dyskursu symbolicznego i państwowej wyobraźni symbolicznej. Jak twierdził T. Łepkowski3 w całym okresie Polski Ludowej istniał rozziew między «narodem-państwem», tworzonym przez zetatyzowaną więź narodową, a «ludem-narodem», tworzonym przez pozapaństwową więź narodową. Pomiędzy zaś tymi dwoma zbiorowościami rozciągała się forma przejściowa i pośrednia4. Tworzyło to „federalny naród Polski Ludowej”5. Zdaniem T. Łepkowskiego w okresie stabilizacji społecznej Polski Ludowej w latach 1957-1960 i 1972-1975, forma przejściowa obejmowała 85-90% Polaków. W okresie chwiejnej stabilizacji w latach 1968,1978 i1979, forma przejściowa kurczyła się do ponad 50%, przy wzroście znaczącym bieguna ideowej tożsamości narodowej. Natomiast w okresie antybiurokratycznej rewolucji robotniczej „Solidarności” w latach 1980-1981, forma przejściowa stanowiła już mniejszość, przy zdecydowanej większości bieguna patriotycznego, nazywanego przez T. Łepkowskiego „narodem-ludem”. Zdaniem T. Łepkowskiego w okresie stabilizacji społecznej Polski Lu- dowej w latach 1957-1960 i 1972-1975, forma przejściowa obejmowała 85-90% Polaków. W okresie chwiejnej stabilizacji w latach 1968,1978 i1979, forma przejściowa kurczyła się do ponad 50%, przy wzroście zna- 2 T. Łepkowski, 3 Tadeusz Łepkowski, Uparte trwanie polskości. Nostalgie. Spory. Nadzieje. Wartości, Wydaw- nictwo Wolne Pismo Warszawa – MOST, Warszawa 1989, s. 47-55. 4 „Istniała równocześnie forma pośrednia, przejściowa w postaci sfederowanego codzien- nym życiem publicznym <<państwo-narodo-ludem Polski Ludowej>>” – T. Łepkowski, 1989, s. 51-52 5 T. Łepkowski, 1989, s. 30. 8 Polska tożsamość narodowa w PRL-u czącym „narodu-ludu”. Natomiast w okresie antybiurokratycznej rewo- lucji robotniczej w latach 1980-1981, forma przejściowa stanowiła już mniejszość, przy zdecydowanej większości „narodu-ludu”6. „W każdym z wymienionych wypadków – pisał T. Łepkowski – mamy do czynienia z dwoma pokrywającymi się polami czy kołami. Im bardziej sytuacja zbliża się do stabilizacji, a więc etatyzacji i relatywnej harmonii społecz- nej (przystosowanie) oraz znośnej sytuacji bytowej, tym bardziej pola dwóch podstawowych narodów zachodzą na siebie. W ten sposób sfe- derowany <<państwo-narodo-lud Polski Ludowej>> staje się liczebnie dominujący, zaś dwa narody podstawowe formacjami marginalnymi. Z kolei im bardziej sytuacja