IXILERA IXIL, IXIL, IXIL

Language family: Mayan, Quichean-Mamean, Greater Mamean, Ixilan. Language codes: ISO 639-1 - ISO 639-2 - ISO 639-3 ixl : ixil1251.

Beste izen batzuk (autoglotonimoa: ixil): ixil, chajul [IXJ] hizk. . ixil, nebaj [IXI] hizk. Guatemala. ixil, [IXL] hizk. Guatemala.

GUATEMALA ixil, chajul [IXJ] 18.000 hiztun, (1998, SIL) Quiché Departamendua. Mayan, Quichean-Mamean, Greater Mamean, Ixilan. Dialektoa: ilom. Adin guztietakoak. Hiztegia, gramatika, VSO. ixil, nebaj [IXI] 35.000 hiztun (1991, SIL). Nebaj eskualdea, Quiché departamendua. Mayan, Quichean-Mamean, Greater Mamean, Ixilan. Adin guztietakoak, hiztegia, gramatika, VSO. ixil, san juan cotzal [IXL] 16.000 hiztun (1998, SIL). Quiché departamendua, Mayan, Quichean-Mamean, Greater Mamean, Ixilan . % 70-75eko ulergarritasuna 3 ixileren artean, elebitasun eskasa espainieraz, adin guztietakoak, VOS.

Hizkuntza / lengua: ixilera / ixil / ixil / ixil. Hiztunak / hablantes (1995): 69.000-140.000 (Wikipedia). Herrialdea / país: Guatemala.

oOo

HISTORIA. Guatemalan 21 hizkuntza maia mintzatzen dira, gehi 3 ez maia, hots, garifuna edo karibea, xinka eta gaztelania, hau ofiziala izanik, eta 21 horien artean ixilera agertzen da. Maia herriaren bizitza kulturalaren trantsizioaz jakitun, inbasio espainolak sortua, gaurko maiek diote beren arbasoek utzitako kulturak munduko beste edozein herri zibilizaturen ezaugarri guztiak dituela. Honela bada, maiek beren existentzia garatzen ari den herri bezala aitortzen dute eta mundu osoari azaldu nahi diote beren borondatea nortasun, kultura eta historia propioak dituztela eta hau lortu dezaketela “Proyecto Lingüístico Francisco Marro-quín” bezalako erakundeen interbentzioari esker.

HIZKUNTZA. Ezaugarri nagusiak. Fonetika. Ixilera hizkuntza maian 37 hots grafiko daude 10 bokalak barne. Morfosintaxia. A) Ixileraz, aurrizkiak eta atzizkiak bakarrik daude, ez dago artizkirik: taq’on (zure lana) delakoan t singularreko hirugarren pertsonaren aurrizkia da eta aq’on lana adierazten duen erroa da. B) Aditz trantsitibo eta intrantsitiboak daude. C) Adjektiboa beti izenaren aurrean doa. D) Bozaren 3 kategoria bereiz daitezke: boz aktiboa, boz pasiboa eta boz antipasiboa. E) Hona hemen ixileraz lehenengo 10 zenbakiak: ma’l (1), ka’va’l (2), oxva’l (3), kaava’l (4), o’va’l (5), vaajil (6), jujva’l (7), vaaxajil (8), b’eluval (9), laval (10). Idazkera. Gramatika honetan erabilitako alfabetoa Gobernuaren Akordioz ofizialdutakoa da, Guatemalako Hizkuntza Maien Akademiarena.

***

HISTORIA. En Guatemala existen 21 idiomas mayas, más 3 no mayas que son garífuna o caribe, xinka y español como oficial, dentro de los cuales aparece el idioma ixil. Conscientes de la transición de la vida cultural del pueblo maya, ocasionada por la invasión española, los mayas actuales afirman que la cultura que les legaron sus ancestros posee todas las características de cualquier pueblo civilizado del mundo. Así pues, los mayas afirman su existencia como un pueblo en desarrollo y no quieren dejar de manifestar al mundo su voluntad de seguir teniendo una identidad, cultura e historia propias, que pueden lograr gracias a la intervención de instituciones como el “Proyecto Lingüístico Francisco Marro-quín”.

LENGUA. Principales características. Fonética. En el idioma maya ixil hay 37 sonidos gráficos incluyendo las 10 vocales. Morfosintaxis. A) En ixil, únicamente hay prefijos y sufijos, no hay infijos: en taq’on (su trabajo) la t es prefijo de tercera persona singular y aq’on es la raíz que significa trabajo. B) Existen verbos transitivos e intransitivos. C) El adjetivo siempre le antecede al sustantivo. D) Se pueden mencionar 3 categorías de voz: voz activa, voz pasiva y voz antipasiva. E) Los 10 primeros números en ixil son: ma’l (1), ka’va’l (2), oxva’l (3), kaava’l (4), o’va’l (5), vaajil (6), jujva’l (7), vaaxajil (8), b’eluval (9), laval (10). Escritura. El alfabeto que se utiliza en esta gramática es el oficializado bajo Acuerdo Gubernativo, de la Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala.

GRAMATIKAK, METODOAK, ESKULIBURUAK

GRAMÁTICA DEL IDIOMA IXIL, Maximiliano Poma S., Tabita J.T. de la Cruz, Manuel Caba Caba, María Marcos Brito, Nocolás A. Cedillo, P.L.F.M., 21x16, 261 or., Guatemala, 1996.

HIZTEGIAK, LEXIKOAK

DICCIONARIO DEL IDIOMA IXIL, Ixil-Español, Antonio Cedillo Chel eta Juan Ramírez, 21x16, 384 or., Guatemala, 1999.

FONOLOGIA

Bokalak / Vowels

Short Front Central Back Close u [ŭ] Near-Close i [ɪ̆ ]* Mid o [ŏ] Mid-low e [ɜ̆ ] Open a [ɐ̆ ]

Long Front Central Back ii [iː] High uu [yː] ee [eː] Close-mid oo [øː] Open aa [aː]

Kontsonanteak / Consonants

Velar Bilabial Alveolar Postalveolar Retroflex Palatal Uvular Glottal Normal Palatalized Normal p [p̪ ʰ] t [tʰ] k [kʰ] ky [kʰʲ] q [qʰ] ' [ʲʔ] Ejective t' [tʼ] k' [kʼ] ky'[kʼʲ] Implosive b' [ɓ] q' [ʛ] Nasal m [m] n [n] nh [ŋ] v [v~f] z [s] xh [ɕ] x [ʃ] j [χ] Normal tz [͡tsʰ] ch [͡tɕʰ] tx [͡ʈʂʰ] tz' tx' Ejective ch' [͡tɕʼ~dʑʼ] [͡tsʼ~dzʼ] [͡ʈʂʼ~ɖʐʼ] Flap r [ɾ] w [ʋ] l [l] y [j]