ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ
LESSONS LEARNED ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՆԱԽԱԲԱՆ BACKGROUND
Կազմակերպությունները և համագործակցության համակարգերը կարող են զարգանալ, Organizations and cooperation systems can develop, adapt to their environment and even հարմարվել իրենց միջավայրին և նույնիսկ ազդել դրա վրա: Դա հնարավոր է միայն այն influence it. This is only possible when learning takes place within the cooperation system. դեպքում, երբ այդ համակարգի ներսում տեղի է ունենում ուսուցում: Knowledge sharing is a way of transferring lessons learned on innovation across the Համագործակցության շրջանակներում և դրանից դուրս գիտելիքների փոխանակումը cooperation system and beyond it. The lessons learned and experience gained in the քաղված դասերը նորարարության վերածելու միջոցներից է։ Ծրագրերի իրականացման projects are a driving force for joint learning among the actors involved. They can also be of ընթացքում քաղված դասերն ու ձեռք բերած փորձը համատեղ ուսուցման շարժիչ great value for other initiatives or working in the same area as well. However, this complex ուժն են: Դրանք կարող են մեծ նշանակություն ունենալ նաև ոլորտում ներգրավված knowledge is often not organized in a way that outsiders can understand it, or it is not այլ ծրագրերի կամ նախաձեռնությունների համար: Այնուամենայնիվ, շատ հաճախ disseminated beyond the project’s closest partners and donors. այս տեղեկատվությունը հասանելի և հասկանալի չի լինում ծրագրի սահմաններից դուրս աշխատող կողմերի համար, կամ էլ տարածվում է միայն ծրագրի անմիջական This publication presents the main processes, results and lessons learned of the country գործընկերների և դոնորների շրջանակում։ component Armenia of the Integrated Biodiversity Management, South Caucasus (IBiS) programme implemented by Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) Այս հրատարակությունը ներկայացնում է Գերմանիայի միջազգային GmbH. համագործակցության ընկերության (ԳՄՀԸ) կողմից իրականացվող Կենսաբազմազանության ինտեգրված կառավարումը Հարավային Կովկասում (ԿԻԿ) As a knowledge management product of IBiS, the publication documents and in a ծրագրի հայաստանյան բաղադրիչի հիմնական գործընթացները, արդյունքներն ու summarized, yet comprehensive way shares the below listed: քաղված դասերը։
• the main strategies and processes of the programme Որպես ԿԻԿ ծրագրի գիտելիքի կառավարման գործիք, հրատարակությունը փաստագրում և սպառիչ, մինչդեռ համապարփակ կերպով ներկայացնում է՝ • the effectiveness of the strategies applied and their contribution to reforms
• what the programme has learned along the way. • ծրագրի հիմնական ռազմավարությունները և գործընթացները,
• գործարկված ռազմավարությունների արդյունավետությունը և դրանց ազդեցությունը The publication comprises three parts. The first part introduces the programme and the բարեփոխումների վրա, Armenian context. It presents a summary of the main achievements and lessons learned, as well as the alignment of the programme with international and national frameworks and • ծրագրի գործունեության ընթացքում քաղված դասերը։ goals. The second part describes the main processes supported by the programme, with the results and changes achieved as well as the lessons learned in each process. In the third part, Հրատարակությունը կազմված է երեք մասից։ Առաջին մասը ներկայացնում է ծրագիրը a comprehensive list of the most important environmental products published by Deutsche և Հայաստանում դրա գործունեությունը։ Այն ամփոփում է հիմնական ձեռքբերումները Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH is provided. և քաղված դասերը, ինչպես նաև ծրագրի համապատասխանությունը միջազգային և ազգային շրջանակներին և նպատակներին: Երկրորդ մասը նկարագրում է ծրագրի աջակցությամբ իրագործված հիմնական գործընթացները` ձեռք բերված արդյունքները և բարեփոխումները, ինչպես նաև յուրաքանչյուր գործընթացի ընթացքում քաղված դասերը: Երրորդ մասում ներկայացվում է Գերմանիայի միջազգային համագործակցության ընկերության կողմից հրատարակված բնապահպանական թեմայով հիմնական հրատարակությունների համապարփակ ցանկը։
2 / ՆԱԽԱԲԱՆ BACKGROUND / 3 ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ CONTENT
Նախաբան...... 2 Background...... 2 Կրճատումների և հապավումների ցանկ...... 6 Abbreviations and Acronyms...... 6 Ցուցադրական օրինակների ցանկ...... 10 List of Showcases...... 10 1.Ներածություն...... 12 1. Introduction...... 12 Հայաստանի կենսաբազմազանությունը...... 12 Biodiversity in Armenia...... 12 Կենսաբազմազանության ինտեգրված կառավարումը Հարավային Կովկասում (ԿԻԿ) The Integrated Biodiversity Management, South Caucasus (IBiS) programme...... 14 ծրագիրը...... 14 Main results of the programme...... 22 Հիմնական արդյունքների ամփոփում...... 22 Key lessons learned...... 28 Քաղված դասեր...... 28 Alignment of the programme with national and international frameworks...... 32 Ծրագրի համապատասխանությունը ազգային և միջազգային շրջանակներին...... 32 2. Mainstreaming of Biodiversity into different sectors...... 40 2. Կենսաբազմազանության ինտեգրումը տարբեր ոլորտներում...... 40 Capacity Development...... 42 Կարողությունների զարգացում...... 42 Armenian Vine and Wine Book...... 52 Հայկական խաղող և գինի գիրքը...... 52 3. Information for Sustainable Biodiversity Management...... 60 3. Տեղեկատվություն կենսաբազմազանության կայուն կառավարման համար...... 60 Biodiversity Information System...... 62 Կենսաբազմազանության տեղեկատվական համակարգեր...... 62 Lessons learned...... 72 Քաղված դասեր...... 72 4. Information Systems for Sustainable Forest Management...... 74 4. Տեղեկատվական համակարգեր կայուն անտառկառավարման համար...... 74 Improvement of the National Forest Management Information System...... 80 Անտառկառավարման տեղեկատվական համակարգի բարելավում...... 80 Capacity building in forest sector...... 86 Կարողությունների զարգացում անտառային ոլորտում...... 86 Regional exchange on sustainable forest management...... 92 Տարածաշրջանային փոխանակում կայուն անտառկառավարման վերաբերյալ...... 92 Lessons learned...... 94 Քաղված դասեր...... 94 5. Sustainable Pasture Management...... 98 5. Արոտավայրերի կայուն կառավարում...... 98 Pasture rehabilitation guidelines...... 102 Արոտավայրերի բարելավման ուղեցույց...... 102 Program Coordination Platform for Sustainable Management of RA’s natural fodder areas: ՀՀ բնական կերհանդակների՝ արոտավայրերի և խոտհարքների Pastures and Grasslands...... 114 կայուն կառավարմանն ուղղված ծրագրերի համակարգման հարթակ...... 114 Lessons learned...... 118 Քաղված դասեր...... 118 6. Erosion Control in Mountainous Regions...... 122 6. Էրոզիայի վերահսկողությունը լեռնային շրջաններում ...... 122 Afforestation and soil bioengineering measures...... 126 Անտառապատման և հողի բիոինժեներական միջոցառումներ...... 126 Handbook on integrated erosion control in Armenia...... 140 Հայաստանում հողերի էրոզիայի ինտեգրված վերահսկողության ձեռնարկ...... 140 Regional and international exchange on erosion control...... 144 Տարածաշրջանային և միջազգային փորձի փոխանակումներ էրոզիայի Lessons learned...... 150 վերահսկողության թեմայով ...... 144 7. Mainstreaming of Ecosystem Services into different sectors...... 154 Քաղված դասեր...... 150 Integration of ecosystem services into public administration...... 156 7. Էկոհամարկարգային ծառայությունների ինտեգրումը տարբեր ոլորտներում...... 154 Payments for Ecosystem Services Scheme in the Context of Innovative Biodiversity Finance Էկոհամակարգային ծառայությունների ինտեգրումը տարբեր ոլորտներում...... 156 Mechanisms...... 170 Էկոհամակարգային ծառայությունների վճարման սխեման կենսաբազմազանության Lessons learned...... 174 նորարարական ֆինանսական մեխանիզմների համատեքստում...... 170 8. Environmental Awareness Raising and Education...... 178 Քաղված դասեր...... 174 Knowledge-Attitude-Practice study on environmental awareness...... 180 8. Շրջակա միջավայրի իրազեկման քարոզարշավներ և դասընթացներ...... 178 Environmental awareness raising campaign...... 184 Բնապահպանական իրազեկման «Գիտելիք, վերաբերմունք, փորձառություն» (KAP) Lessons learned...... 202 հետազոտություն...... 180 9 List of Publications...... 206 Բնապահպանական իրազեկման քարոզարշավ...... 184 References...... 220 Քաղված դասեր...... 202 9 Հրապարակումների ցանց...... 206 Օգտագործված գրականության ցանկ...... 220 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԿՐՃԱՏՈՒՄՆԵՐԻ ԵՒ ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ ABBREVIATIONS AND ACRONYMS
ՅԲԿ ՀԱՀ Հայաստանի ամերիկյանի համալսարանի Յակոբեան ACE of AUA Acopian Center for Environment of the American University of Armenia բնապահպանական կենտրոն ADA Austrian Development Agency ԱԶԿ Ավստրիական զարգացման գործակալություն ANAU Armenian National Agrarian University ՀԱԱՀ Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարան ATP Armenian Tree Project ՀԾԾ Հայաստան ծառատունկ ծրագիր BISA National Biodiversity Information System of Armenia ՀԿՏՀ Հայաստանի կենսաբազմազանության տեղեկատվական համակարգ BMA Bio-Resources Management Agency of the Ministry for Environment ԿԿԳ ՀՀ Շրջակա միջավայրի նախարարության Կենսառեսուրսների BMS Butterfly Monitoring Scheme կառավարման գործակալություն BMZ German Federal Ministry for Economic Cooperation and Development ԹՄՍ Թիթեռների մշտադիտարկման սխեմա CARMAC Agricultural Resource Management and Competitiveness project ԳՏԶՀՆ Գերմանիայի տնտեսական զարգացման և համագործակցության CBA Cost-benefit analysis դաշնային նախարարություն CBD United Nations Convention of Biological Diversity ՀԳՌԿՄԾ Համայնքների գյուղատնտեսական ռեսուրսների կառավարման և մրցունակության ծրագրի ECOserve Management of natural resources and safeguarding of ecosystem services for sustainable rural development in the South Caucasus ԾՕՎ Ծախսեր-օգուտներ վերլուծություն EEN Armenian Environmental Education Network ԿԲԿ ՄԱԿ-ի Կենսաբանական բազմազանության մասին կոնվենցիա ESAC Environmental Sustainability Assistance Centre ECOserve «Բնական պաշարների կառավարում և էկոհամակարգային ծառայությունների պահպանություն Հարավային Կովկասում ES Ecosystem services գյուղական տարածքների կայուն զարգացման համար» ծրագիր EU European Union ԲԿՑ ՀՀ Բնապահպանական կրթության ցանց FE Forest Enterprise ԷՍԱՔ Շրջակա միջավայրի կայունության աջակցման կենտրոն FMC Forest Monitoring Center ԷԾ Էկոհամակարգային ծառայություններ GIS Geographic Information System ԵՄ Եվրոպական միություն GIZ Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit GmbH ԱՏ Անտառտնտեսություն IBiS Integrated Biodiversity Management, South Caucasus programme ԱՊՄԿ Անտառային պետական մոնիթորինգի կենտրոն ICARE International Center for Agribusiness Research and Education ԱՏՀ Աշխարհատեղեկատվական համակարգ IEC Integrated Erosion Control ԳՄՀԸ Գերմանիայի միջազգային համագործակցության ընկերության IES Integrating ecosystem services into development planning ԿԻԿ «Կենսաբազմազանության ինտեգրված կառավարումը Հարավային IPBES Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Կովկասում» ծրագիր Services ԱՀԿՄԿ Ագրոբիզնեսի հետազոտությունների և կրթության միջազգային LoGoPro Good Local Governance in South Caucasus programme կենտրոն MoA Ministry of Agriculture of the Republic of Armenia (old structure of the RA ԻԷՎ Ինտեգրված էրոզիայի վերահսկողություն Government) ԷԾԻ ԶՊԳ Էկոհամակարգային ծառայությունների ինտեգրումը զարգացման MoE Ministry of Economy of the Republic of Armenia պլանավորման գործընթացում MoEnv Ministry for Environment of the Republic of Armenia ԿԷԾՄԳՔԿ Կենսաբազմազանության և էկոհամակարգային ծառայությունների MoESCS Ministry of Education, Science, Culture and Sports of the Republic of Armenia միջկառավարական գիտական քաղաքական հարթակ MoNP Ministry of Nature Protection of the Republic of Armenia (old structure of the LoGoPro «Լավ տեղական ինքնակառավարում Հարավային Կովկասում» ծրագիր RA Government)
6 / ԿՐՃԱՏՈՒՄՆԵՐԻ ԵՒ ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ ABBREVIATIONS AND ACRONYMS / 7 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՀՀ ԳՆ ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարություն (ՀՀ կառավարության MoU Memorandum of Understanding նախկին կառուցվածք) MTAD Ministry of Territorial Administration and Development of the Republic of ՀՀ ԷՆ ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարություն Armenia (old structure of the RA Government) ՀՀ ՇՄՆ ՀՀ Շրջակա միջավայրի նախարարություն (ՀՀ կառավարության MTAI Ministry of Territorial Administration and Infrastructure of the Republic of նախկին կառուցվածք) Armenia NABU German Nature and Biodiversity Conservation Union ՀՀ ԿԳՄՍՆ ՀՀ Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարություն NBSAP National Action Plan of the Republic of Armenia on Conservation, Protection, ՀՀ ԲՆ ՀՀ Բնապահպանության նախարարություն (ՀՀ կառավարության Reproduction and Use of Biological Diversity of the Republic of Armenia նախկին կառուցվածք) NFMIS National Forest Management Information System ՓՀ Փոխըմբռնման հուշագիր NGO Non-governmental organization ՀՀ ՏԿԶՆ ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարություն (ՀՀ PAARA Public Administration Academy of the Republic of Armenia կառավարության նախկին կառուցվածք) RA Republic of Armenia ՀՀ ՏԿԵՆ ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների RECC Regional Environmental Center for the Caucasus նախարարություն RS Remote Sensing ԳԲՊՄ Գերմանիայի բնության պահպանության միության SDA Strategic Development Agency NGO ԿԱՌԳԾ ՀՀ կենսաբանական բազմազանության պահպանման, վերարտադրման SDC Swiss Agency for Cooperation and Development և օգտագործման ռազմավարություն և ազգային ծրագիր SNCO State Non-Commercial Organisation ԱԱԿՏՀ Ազգային անտառկառավարման տեղեկատվական համակարգ SFM Sustainable Forest Management ՀԿ Հասարակական կազմակերպություն SLM Sustainable Land Management ՀՀ ՊԿԱ ՀՀ պետական կառավարման ակադեմիա SMBP Sustainable Biodiversity Management in the South Caucasus programme ՀՀ Հայաստանի Հանրապետություն TEEB The Economics of Ecosystems and Biodiversity initiative ԿՏԲԿ Կովկասի տարածաշրջանային բնապահպանական կենտրոն TSE Towards Sustainable Ecosystems NGO ՀԶ Հեռահար զոնդավորում UNCCD United Nations Convention to Combat Desertification ՌԶԳ ՀԿ Ռազմավարական զարգացման գործակալություն ՀԿ UNDP United Nations Development Programme ՇԶՀԳ Շվեյցարիայի զարգացման և համագործակցության գործակալություն WOCAT World Overview of Conservation Approaches and Technologies ՊՈԱԿ Պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն YSU Yerevan State University ԱԿԿ Անտառների կայուն կառավարում ՀԿԿ Հողերի կայուն կառավարում ԿԿԿՀԿԾ «Կենսաբազմազանության կայուն կառավարումը Հարավային Կովկասում» ծրագիր ԷԿՏՆ Էկոհամակարգերի և կենսաբազմազանության տնտեսական նշանակություն ԴԿԷ ՀԿ «Դեպի կայուն էկոհամակարգեր» ՀԿ ՄԱԿ ԱԴՊԿ ՄԱԿ-ի Անապատացման դեմ պայքարի կոնվենցիա ՄԱԶԾ ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագիր ԲՄՏՀԱ Բնապահպանական մեթոդների և տեխնոլոգիաների համաշխարհային ակնարկ ԵՊՀ Երևանի պետական համալսարան
8 / ԿՐՃԱՏՈՒՄՆԵՐԻ ԵՒ ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ ABBREVIATIONS AND ACRONYMS / 9 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԱԿԱՆ ՕՐԻՆԱԿՆԵՐԻ ՑԱՆԿ LIST OF SHOWCASES
Գենդերային գաղափարի ինտեգրումը Հայաստանի «կանաչ» ոլորտում...... 48 Gender mainstreaming in the ‘green’ sector of Armenia...... 48
ԱԿՏՀ-ի քարտեզների բաժնի օգտագործում...... 84 Use of NFMIS map unit...... 84
Աջակցություն կաթի արժեշղթայի զարգացմանը...... 110 Support to milk value chain development...... 110
Կանանց առաջնորդությունը համայնքին ներգրավվելու հարցում հանուն շրջակա Women’s leadership in community engagement for the environment...... 148 միջավայրի...... 148 The IES approach contextualized for Armenia...... 166 ԷԾԻ մոտեցման համատեքստային մշակումը Հայաստանի համար...... 166 Haybuis Festival...... 194 Հայբույս փառատոն...... 194
10 / ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԱԿԱՆ ՕՐԻՆԱԿՆԵՐԻ ՑԱՆԿ LIST OF SHOWCASES / 11 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION Հայաստանի ավելի քան 17,000 անողնաշարավորներ Biodiversity in Armenia Armenia is also a globally significant center of և 372 թռչնատեսակներ (6-րդ զեկույց agrobiodiversity considering the diversity of կենսաբազմազանությունը Կենսաբանական բազմազանության մասին wild relatives of cultivated crops and ancestral կոնվենցիային, 2018թ.)։ Երկրում նկատվում As part of the larger Caucasus ecoregion, races of domesticated animals. The country is Կազմելով կովկասյան էկոշրջանի են մի շարք խոշոր գիշատիչներ, այդ Armenia is widely recognized as one of the considered a global conservation hub of wild առավելապես խոշոր մաս՝ Հայաստանը թվում՝ էնդեմիկ և վտանգված կովկասյան world’s biodiversity hotspots (Myers et al., 2000). wheat (Triticum), rye (Secale), barley (Hordeum) մեծապես ճանաչվում է որպես աշխարհի ընձառյուծը: Հայաստանյան կենդանական Spanning the isthmus between the Black and and aegilops (Aegilops) varieties. Further, there կենսաբազմազանության թեժ կետերից աշխարհի շուրջ 3%-ը էնդեմիկ է (495 Caspian Seas, the ecoregion is at a biological are numerous wild relatives of fruits and berries մեկը (Մայերս և համահեղինակներ, տեսակ), ԿԱՌԳԾ, 2015թ.։ crossroads, where plant and animal species from as well as of leguminous plants and vegetables 2000թ.)։ Ձգվելով Սև և Կասպից ծովերի Europe, Central Asia, the Middle East and North (NBSAP, 2015). Africa meet. The complex mountain relief and the հորիզոններով, էկոշրջանը տարածվում է Հայաստանը նաև կենսաբանական խաչմերուկում, որտեղ rich bio-climatic conditions create a wide range ագրոկենսաբազմազանության These ecosystems are not only a vital source of հանդիպում են Եվրոպայի, Կենտրոնական համաշխարհային կարևորագույն of ecosystems, including semi-desert, grassland genetic material in the face of climate change. Ասիայի, Միջին Արևելքի և Հյուսիսային կենտրոն է՝ ի դեմս մշակաբույսերի steppes, alpine meadows, wetlands and forests The mountain forest and meadow ecosystems, in Աֆրիկայի բույսերի ու կենդանիների հարուստ բազմազանության և տնային with unique oak, beech and pine species. particular, provide a variety of ecosystem services տեսակներ: Լեռնաշղթայի բարդ ռելիեֆը և կենդանիների ժառանգական ցեղերի: կենսակլիմայական հարուստ պայմանները to around 38% of the Armenian population that Երկիրը համարվում է ցորենի (Triticum), Armenia is a highland country. Its terrain is made ձևավորում են էկոհամակարգերի լայն live in rural areas, including provision of food, տարեկանի (Secale), գարու (Hordeum) up of plateaus and high peaks. Mount Aragats շրջանակ՝ ընդգրկելով կիսաանապատային, water and other natural resources as well as և այծակնի (Aegilops) տեսակների is the highest at 4,090 m above sea level. The խոտհարքային տափաստաններ, protection from flooding and droughts. As the պահպանման կենտրոն: Նկատվում է նաև region is characterized by an exceptional number ալպիական մարգագետիններ, rural population in Armenia directly depends մրգերի և հատապտուղների, ինչպես նաև of animal and plant species as well as by a high ճահճուտներ, եզակի կաղնու, հաճարենու և on these goods and services, the conservation հատիկավոր բույսերի և բանջարեղենի level of endemism. The country is home to սոճու տեսակների անտառներ: հարուստ բազմազանություն (ԿԱՌԳԾ, of biodiversity and the proper functioning of 3,800 species of vascular plants, 142 of which are 2015թ.)։ the ecosystems are of high socio-economic found nowhere else in the world (NBSAP, 2015). importance. Հայաստանը բարձր լեռնային երկիր With this variety of plants on a land area of less է, որի տարածքը զբաղեցնում են Կլիմայի փոփոխության պայմաններում than 30.000 km² Armenia has one of the highest սարահարթերը և բարձրադիր գագաթներ։ այս էկոշրջանները ոչ միայն գենետիկ plant species densities in the world. The fauna Ամենաբարձր գագաթը Արագած լեռն է՝ նյութի կենսական աղբյուր են։ Լեռնային is also notable for the richness in species. Over ծովի մակերևույթից 4,090 մ բարձրության անտառների և մարգագետինների 17,000 species of invertebrate fauna and 372 վրա։ Տեղանքը բնութագրվում է էկոհամակարգերը, մասնավորապես, bird species have been registered (6th report to կենդանիների և բույսերի տեսակների ապահովում են էկոհամակարգային CBD, 2018). Several large carnivores, including the բացառիկ քանակով, ինչպես նաև՝ տարատեսակ ծառայություններ endemic and endangered Caucasian Leopard, էնդեմիզմի բարձր մակարդակով: Այստեղ Հայաստանի գյուղերի բնակչության are observed in the country. Around 3% of թվարկվում են 3.800 տեսակի բույսեր, մոտ 38%-ին, այդ թվում՝ սննդի, ջրի և այլ all Armenian fauna is endemic (495 species), որոնցից 142-ը աշխարհի ոչ մի վայրում բնական պաշարների մատակարարում, (NBSAP, 2015). չի հայտնաբերվել (ԿԱՌԳԾ 2015թ.)։ 30.000 ինչպես նաև՝ պաշտպանություն ջրհեղեղից ք/կմ-ից փոքր ցամաքային տարածքում և երաշտից: Կենսաբազմազանության բույսերի նման բազմազանությամբ, պահպանումը և էկոհամակարգերի Հայաստանը առանձնանում է որպես պատշաճ գործունակությունը սոցիալ- բուսատեսակների ամենաբարձր տնտեսական կարևոր նշանակություն խտությունն ունեցող երկրներից ունեն, քանի որ Հայաստանի գյուղական մեկն աշխարհում: Կենդանական բնակչությունն ուղղակիորեն կախված է աշխարհը ևս հայտնի է տեսակների այս ռեսուրսներից և ծառայություններից: բազմազանությամբ: Գրանցված են
12 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 13 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
Կենսաբազմազանության մշակել նորարարական մոտեցումներ` The Integrated Biodiversity German Development Cooperation in the կենսաբազմազանության կայուն South Caucasus ինտեգրված օգտագործման և տնտեսական Management, South արագ զարգացում հետապնդելու կառավարումը Caucasus (IBiS) programme On behalf of the German Federal Ministry for շուրջ ձևավորված շահերի կայուն Հարավային Կովկասում Economic Cooperation and Development (BMZ) բախումը վերացնելու նպատակով։ The exceptional biodiversity and ecosystem the Deutsche Gesellschaft für Internationale (ԿԻԿ) ծրագիր Ավելին, կենսաբազմազանության և services of the South Caucasus region face Zusammenarbeit GmbH (GIZ) has been work- բնական պաշարների վերաբերյալ diverse challenges, which require action ing in Armenia since the early 1990s. When the տվյալների հասանելիության և Հարավկովկասյան տարածաշրջանի using the potentials that exist in Armenia. Soviet Union dissolved, the BMZ supported the պատասխանատվության բարձրացումը կենսաբազմազանության և The Armenian general public values nature, emerging independent South Caucasus countries կնպաստի առավել արդյունավետ էկոհամակարգային բացառիկ but lacks knowledge on how to better of Armenia, Georgia and Azerbaijan in their tran- որոշումների կայացմանը: Հարկավոր ծառայությունները բախվում են բազմազան protect their environment and conserve sition towards a social market economy and in է անդրադառնալ նաև կլիմայի մարտահրավերների, որոնք պահանջում the benefits it provides. As a result, natural restructuring their systems of government. Re- փոփոխության հետևանքներին, են Հայաստանում առկա ներուժի resources are used in a way that puts gional integration has been a focus from the be- քանի որ դրանք խորացնում են առկա գործուն միջամտություն։ Հայաստանի pressure on ecosystems and biodiversity. ginning and continues to be the main approach մարտահրավերները: հանրությունը արժեվորում է բնությունը, The rural population, which directly of the South Caucasus Initiative of the German սակայն չունի բավարար գիտելիք, թե depends on biodiversity and ecosystems, Federal Government. ինչպես կարելի է ավելի լավ պաշտպանել Գերմանիայի զարգացման is in particular need for approaches for շրջակա միջավայրը և պահպանել համագործակցությունը Հարավային sustainably managing the natural resource բնության տրամադրած օգուտները: Կովկասում base to ensure and increase its wellbeing. Արդյունքում, բնական ռեսուրսներն The Strategy and National Action Plan on այնպես են օգտագործվում, որ ճնշում Հանդես գալով Գերմանիայի տնտեսական Conservation, Protection, Reproduction է գործադրվում էկոհամակարգերի և զարգացման և համագործակցության and Use of Biological Diversity (NBSAP) of կենսաբազմազանության վրա: Գյուղական դաշնային նախարարության (ԳՏԶՀՆ/ the Republic of Armenia (RA) provides the բնակչությունը, որն ուղղակիորեն BMZ) պատվիրակմամբ։ Գերմանիայի foundations for sustainable management of կախված է կենսաբազմազանությունից միջազգային համագործակցության biodiversity. It calls for integrated approaches և էկոհամակարգերից, մասնավորապես ընկերությունը (ԳՄՀԸ) Հայաստանում to embed environmental issues and concepts պետք է ցուցաբերի բնական ռեսուրսների գործունեություն է ծավալում՝ սկսած in political decision-making as well as in the կայուն կառավարման մոտեցումներ՝ 1990-ականներից։ Խորհրդային Միության curricula of education and training institutions. իրենց բարեկեցությունն երաշխավորելու փլուզումից հետո ԳԴՀ ՏՀԶՀՆ-ն աջակցեց Coordination across sectors as well as the և ապահովելու համար: ԿԱՌԳԾ-ն հիմքեր հարավկովկասյան զարգացող անկախ collaboration between state institutions, non- է ապահովում կենսաբազմազանության Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի state actors and different population groups կայուն կառավարման համար։ Այն հանրապետություններին՝ անցնելու should be improved. Innovative approaches խրախուսում է ներդնել ինտեգրված սոցիալական շուկայական տնտեսության have to be developed for reframing persisting մոտեցումներ բնապահպանական և կառավարման համակարգերը conflicts of interest between sustainably using խնդիրներն և հայեցակարգերը վերակառուցելու հարցերում: Ի սկզբանե biodiversity and pursuing rapid economic քաղաքական որոշումների կայացման տարածաշրջանային ինտեգրումն development. Further, increasing the հիմքում, ինչպես նաև կրթական և ուշադրության կենտրոնում էր և availability and liability of data on biodiversity ուսումնական հաստատությունների շարունակում է մնալ ԳԴՀ կառավարության՝ and natural resources would lead to a more առարկայական ծրագրերում: Հարավկովկասյան նախաձեռնության effective decision making. The effects of climate Հարկավոր է ամրապնդել տարբեր հիմնական մոտեցումը: Նախաձեռնության change also need to be addressed as they ոլորտների փոխգործակցությունը շնորհիվ հարավկովկասյան երկրների exacerbate the existing challenges. պետական կառույցների, ոչ պետական և Գերմանիայի կառավարության միջև դերակատարների և բնակչության համագործակցությունը ձեռք է բերում տարբեր խմբերի միջև։ Անհրաժեշտ է ռազմավարական, երկարաժամկետ
14 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 15 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
ուղղվածություն: Նախաձեռնության Տտարածաշրջանային այս մանդատով The Initiative gives strategic, long-term ori- formed part of IBiS and was co-financed by շրջանակում համագործակցության ԳՄՀԸ-ն 2015-ի դեկտեմբերից 2019-ի entation to the cooperation between the the Austrian Development Agency (Decem- գերակա ոլորտներն են՝ նոյեմբերը ընկած ժամանակահատվածում countries of the South Caucasus and the ber 2015 to December 2017). աջակցեց ԿԻԿ ծրագրի իրականացմանը German Government. The priority areas of Հայաստանում, Ադրբեջանում և cooperation within the initiative are listed • Տնտեսական զարգացում և IBiS continues efforts of the earlier pro- Վրաստանում։ 2015թ. դեկտեմբերին below: զբաղվածություն gramme Sustainable Biodiversity Manage- Հայաստանում ԿԻԿ ծրագրին միացավ ment in the South Caucasus (SMB) with a Հարավային Կովկասի լեռնային • Economic Development and stronger focus on mainstreaming biodiversi- • Շրջակա միջավայր և կլիմայի շրջաններում Ինտեգրված էրոզիայի Employment փոփոխություն վերահսկողություն (ԻԷՎ) բաղադրիչիը, որը ty across sectors. համաֆինանսավորվում էր Ավստրիական • Environment and Climate Change • Կառավարում և ժողովրդավարություն։ զարգացման գործակալության կողմից Partners (2015թ. դեկտեմբերից մինչև 2017թ. • Governance and Democracy. դեկտեմբերը)։ Ի՞նչ է կենսաբազանության ինտեգրումը The lead political partner of IBiS in Armenia What is Biodiversity mainstreaming? is the Ministry of Territorial Administration Կենսաբազմազանության համատեքստում ԿԻԿ ծրագիրը շարունակում է In the biodiversity context, mainstreaming refers and Infrastructure (MoTAI). Key partners ինտեգրումը վերաբերում է «Կենսաբազմազանության կայուն to the incorporation of biodiversity considerations for implementation are the Ministry of En- կենսաբազմազանության գործոնների կառավարումը Հարավային Կովկասում» into established or on-going development pro- ներգրավմանը հաստատված կամ vironment (MoEnv), and the Ministry of (ԿԿԿ) ծրագրի գործունեությունը՝ grams, policies or management strategies, rather ընթացիկ զարգացման ծրագրերին, Economy (MoE). Based on its integrative կենսաբազմազանությունը բազմաթիվ than the classic development of nature protection քաղաքականություններին կամ կառավարման approach, the programme has also collab- ոլորտներում ներդնելու հիմնական initiatives. The concept refers to the integration ռազմավարություններին, այլ ոչ թե orated with a broad variety of NGOs, local շեշտադրումով։ of biodiversity and ecosystem services into the բնապահպանական նախաձեռնությունների and regional government bodies, communi- planning and decision-making of sectoral policies, դասական զարգացմանը: Հասկացությունը ty population, academic institutions as well measures, programs and budgets. The integra- ենթադրում է կենսաբազմազանության և Գործընկերներ tion of biodiversity into development plans and as international organizations in its different էկոհամակարգային ծառայությունների sectoral policies has numerous and broad advan- fields of intervention. ինտեգրմանը ոլորտային tages. In particular, mainstreaming favors a better քաղաքականությունների, միջոցառումների, ԿԻԿ ծրագրի քաղաքական գործընկերն coherence between different policies and sectors ծրագրերի և բյուջեների պլանավորման ու է ՀՀ Տարածքային կառավարման և 1 and has the potential to reduce trade-offs or որոշումների կայացման գործընթացներին: ենթակառուցվածքների նախարարությունը possible conflicts of biodiversity conservation and Կենսաբազմազանության ինտեգրումը (ՏԿԵՆ)։ Իրականացման հիմնական development policies that could exist by address- զարգացման ծրագրերում և ոլորտային գործընկերներն են Շրջակա միջավայրի ing them separately. քաղաքականության մեջ ունի բազմաթիվ և նախարարությունը2 (ՇՄՆ), և Էկոնոմիկայի լայն առավելություններ: Մասնավորապես, նախարարությունը3 (ԷՆ)։ Ծրագիրն իր ինտեգրումը նպաստում է տարբեր միջամտության բազմաթիվ ոլորտների With this regional mandate, from December քաղաքականությունների և ոլորտների միջև շրջանակում համագործակցել է 2015 to November 2019, GIZ supported im- ավելի սերտ փոխկապակցվածությանը և նաև մի շարք հասարակական plementation of the IBiS programme in Ar- կարող է նվազեցնել կենսաբազմազանության կազմակերպությունների, տեղական և պահպանման և զարգացման menia, Azerbaijan and Georgia. In Armenia, քաղաքականությունների հակակշիռները կամ տարածքային կառավարման մարմինների, starting from December 2015 the Integrated հավանական բախումները, որոնք կարող էին համայնքի բնակչության, գիտական Erosion Control in Mountainous Regions of գոյություն ունենալ՝ դրանցից յուրաքանչյուրին հաստատությունների, ինչպես նաև the South Caucasus (IEC) component առանձին անդրադառնալու դեպքում։ միջազգային կազմակերպությունների հետ:
1 former Ministry of Territorial Administration and Development (MoTAD) 1 նախկին Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարություն (ՏԿԶՆ 2 former Ministry of Nature Protection (MoNP) 2 նախկին Բնապահպանության նախարարություն (ԲՆ) 3 former Ministry of Agriculture (MoA) 3 նախկին Գյուղատնտեսության նախարարություն (ԳՆ)
16 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 17 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ INTEGRATED BIODIVERSITY -Ը ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱՍՈՒՄ ԻՆՏԵԳՐՎԱԾ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄԸ MANAGEMENT, GIZ IN THE SOUTH CAUCASUS ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱՍՈՒՄ SOUTH CAUCASUS ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒ՝ COMMISSIONED BY BMZ ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ PARTNERS IN ARMENIA ՏԿԵՆ MoTAI ՇՄՆ MoEnv ԷՆ MoE
ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ OVERALL ՏԱՐԻ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ REGIONAL ≈30 YEARS IN ARMENIA ԲՅՈՒՋԵ՝ BUDGET ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋՆԱՀԵՐԹ ՈԼՈՐՏՆԵՐԸ ՄԼՆ THE PRIORITY AREAS OF COOPERATION 22,89 MLN ԵՎ ՄԼՆ ՀԱՄԱՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՈՒՄ AND ԱԶԳ-ԻՑ 5 MLN CO-FUNDING FROM ADA ԿԻԿ ԻԷՎ ԿՈՄՊՈՆԵՆՏԻ ՀԱՄԱՐ FOR THE IEC COMPONENT OF IBIS
ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ԵՎ ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐ ԵՎ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԿԼԻՄԱՅԻ ԵՎ ԶԲԱՂՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ GOVERNANCE AND ECONOMIC DEVELOPMENT DEMOCRACY ENVIRONMENT AND AND EMPLOYMENT 2015 - 2019 CLIMATE CHANGE ԴԵԿՏԵՄԲԵՐ ՆՈՅԵՄԲԵՐ DECEMBER NOVEMBER
18 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 19 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
Նպատակներ և գործունեության • Արոտավայրերի կայուն կառավարում Objectives and areas of activity • Sustainable pasture management on ոլորտները ազգային և տեղական մակարդակում national and local level The programme’s primary objective for Arme- Ծրագրի հայաստանյան բաղադրիչի • Աջակցություն nia was the promotion of a better coordination • Support to sustainable biodiversity առաջնային նպատակն է եղել կենսաբազմազանության կայուն for the sustainable management of biodiversity management, legal framework and հավաստի տվյալների հիման վրա կառավարմանը, իրավական դաշտին and ecosystem services across sectors based other related issues խթանել կենսաբազմազանության և և այլ հարակից հարցերին on solid data, supporting both government as էկոհամակարգային ծառայությունների well as local population in pilot communities. • Awareness raising and piloting of կայուն կառավարումը բազմաթիվ To address the challenges to biodiversity and • ԷԾ իրազեկման բարձրացում և ecosystem services on local and national ոլորտներում՝ աջակցություն ցուցաբերելով ecosystem services mentioned above, the pro- փորձարկում տեղական և ազգային level երկրի կառավարությանը և պիլոտային gramme followed an integrated multi-stake- մակարդակում համայնքների բնակչությանը։ holder and inter-sectoral approach in the fol- Կենսաբազմազանության և ԷԾ թվարկված lowing key areas of intervention: • Academic curricula on integrated մարտահրավերներին անդրադառնալու • Կենսաբազմազանության biodiversity management and job նպատակով ծրագիրը կիրառել է ինտեգրված կառավարման market assessment • Sustainable forest management on ինտեգրված բազմակողմ շահառուների թեմայով ուսումնական պլան national & forest enterprise level և աշխատանքային շուկայի և միջոլորտային աշխատանքային • Environmental awareness raising and գնահատում մոտեցումը` հետևյալ հիմնական environmental education. ոլորտներում. • Erosion prevention on national and local level • Բնապահպանական կրթություն և • Անտառների կայուն կառավարում իրազեկության բարձրացում։ ազգային, ինչպես նաև անտառտնտեսությունների մակարդակում
• էրոզիայի կանխարգելում ազգային և տեղական մակարդակում
20 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 21 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
Հիմնական արդյունքների խոտհարքների կայուն կառավարմանն Summary of the main member organizations as well as local rep- ուղղված ծրագրերի համակարգման հարթակի resentatives coordinate strategies, exchange ամփոփում ստեղծումը։ results experiences and provide advice on national policy. Experiences and approaches from Սերտ համագործակցություն տարբեր Հարթակի մոտ 15 անդամ կառույցները Close collaboration with partners in the local level pilot projects are here up- ոլորտների գործընկերների հետ համակարգում են ոլորտի multiple sectors scaled to the national scale to support poli- ռազմավարությունները, փորձի փոխանակումը cy proposals. և խորհրդատվություն են տրամադրում։ ԿԻԿ ծրագիրը հաջողված The IBiS programme enhanced a successful Տեղական մակարդակում իրականացված համագործակցություն է ծավալել իր երեք cooperation with its three partner ministries Biodiversity mainstreaming processes պիլոտային ծրագրերից ձեռք բերված փորձն գործընկեր նախարարությունների հետ on biodiversity and ecosystem services. catalyzed կենսաբազմազանության և ԷԾ շրջանակում: ու մոտեցումները այստեղ տարածվում Using different approaches, IBiS in various Բազմաթիվ մոտեցումների կիրառմամբ՝ են ազգային մասշտաբով՝ քաղաքական ways mainstreamed biodiversity concerns ԿԻԿ ծրագիրը կենսաբազմազանության առաջարկներին աջակցելու նպատակով: The support provided by the IBiS pro- across a diversity of institutions and sectors հիմնախնդիրները ինտեգրել է մի gramme catalyzed a variety of processes such as agriculture, school and higher ed- շարք կառույցներում և ոլորտներում, Կենսաբազմազանության ինտեգրմանը towards the mainstreaming and more sus- որոնք են գյուղատնտեսությունը, ucation, forestry, public administration and tainable use of biodiversity. միջնակարգ և բարձրագույն the private sector. Besides, the programme ուսումնական հաստատությունները, ԿԻԿ ծրագրի տրամադրած աջակցությունը collaborated closely with multiple civil so- անտառտնտեսությունները, հանրային խթան հանդիսացավ մի շարք գործընթացների ciety partners. Academic institutions and A compilation of knowledge on the diver- կառավարման ոլորտը և մասնավոր համար` ուղղված կենսաբազմազանության non-governmental organizations have been sity of grape vines and wines in Armenia ինտեգրմանը և առավել կայուն հատվածը: Բացի այդ, ծրագիրը սերտորեն strengthened as multipliers and advocates sparked a range of self-sustaining initiatives օգտագործմանը: Հայաստանում խաղողի համագործակցել է քաղաքացիական of instruments and integrated approaches to use and value this diversity as well as to գինեմետ տեսակների բազմազանության հասարակության ոլորտի բազմաթիվ developed by IBiS to promote sustainable further increase awareness on it. Trainings ներկայացուցիչների հետ: Ուսումնական վերաբերյալ գիտելիքների հավաքագրումը for teachers on integrating environmental սկիզբ դրեց մի շարք ինքնաբավ biodiversity management. հաստատությունները և ՀԿ-ները topics in school lessons initiated discussions նախաձեռնությունների` կիրառելու և կենսաբազմազանության կայուն on the need to modernize school curricula արժեվորելու այս բազմազանությունը, ինչպես կառավարումը խթանելու նպատակով Public Administration Academy of the RA and to include the methods introduced. նաև բաձրացնելու դրա վերաբերյալ հետագա զարգացրել են իրենց կարողությունները՝ (PAARA) for example has consolidated The supported development of an amateur դառնալով ԿԻԿ ծրագրի մշակած գործիքների իրազեկումը։ Դպրոցական դասավանդման content of the GIZ Integrating Ecosystem fishing and hunting license system motivat- և ինտեգրած մոտեցումների տարածող մեջ բնապահպանական թեմաներն Services into Development Planning (IES) ed changes in legislation to make amateur կողմեր և ջատագով։ Օրինակ, ՀՀ պետական ընդգրկելու վերաբերյալ ուսուցիչների training as part of its curricula. hunting more sustainable. կառավարման ակադեմիան (ՀՀ ՊԿԱ) ԳՄՀԸ վերապատրաստման դասընթացները «Էկոհամակարգային ծառայությունների քննարկումներ ձևավորեցին դպրոցի ինտեգրումը զարգացման պլանավորման ուսումնական ծրագրերն արդիականացնելու Intersectoral coordination mechanisms գործընթացներում» դասընթացի նյութը և ներկայացված մեթոդները ծրագրերում ներառելու անհրաժեշտության մասին: ինտեգրել է իրենց ուսումնական պլանում: The IBiS programme contributed to more Սիրողական ձկնորսության և որսի թույլատվությունների էլեկտրոնային coordination, collaboration and transparen- Միջոլորտային համակարգման համակարգ մշակելու օժանդակումը cy between actors within and across sectors մեխանիզմներ խթանեց օրենսդրական փոփոխությունների regarding important environmental topics. իրականացմանը՝ սիրողական որսն առավել ԿԻԿ ծրագիրը խթանել է բնապահպանական կայուն դարձնելու նկատառումով: The programme supported initiation of the կարևորագույն ոլորտների դերակատարների Intersectoral Coordination Platform for Sus- փոխգործակցությունը, համակարգվածությանը, tainable Management of Armenia´s Natural համագործակցությանն ու թափանցիկությանը։ Fodder Areas: Pastures and Grasslands. In this coordination platform around 15 non- Ծրագիրը աջակցել է ՀՀ բնական governmental, international and academic կերհանդակների՝ արոտավայրերի և
22 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 23 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
Կենսաբազմազանության կայուն պատճառներին, որոնց կանխարգելումը Capacity building for sustainably guidelines and manuals on sustainable natu- կառավարման համար կարողությունների պահանջում է տարբեր ոլորտների managing biodiversity ral resource management in their work. զարգացում ինտեգրում: Խոտհարքների էկոհամակարգերը պահպանելու և բարելավելու նպատակով՝ Biodiversity data and information ծրագիրը մշակել է արոտավայրերի In all areas of activity, IBiS built capacities Գործունեության բոլոր ոլորտներում ԿԻԿ բարելավման և կառավարման համապարփակ among individuals, organizations and entire systems for decision making ծրագիրը տարբեր մակարդակներում գործիքակազմ: ԿԻԿ ծրագրի գործընկերներն sectors for sustainably managing biodiversi- զարգացրել է կարողություններ՝ իրենց աշխատանքում ակտիվորեն գործածում ty as well as for using the tools and systems կենսաբազմազանության կայուն The development of comprehensive informa- և տարածում են բնական պաշարների it developed. կառավարման, ինչպես նաև ծրագրի tion systems for decisions based on robust կայուն կառավարման այս ուղեցույցներն ու գործիքներն ու համակարգերը data was supported. Existing information on ձեռնարկները: օգտագործելու համար: Բոլոր գործընկեր Specialists from all partnering forest entities biodiversity as well as efficient methods for անտառտնտեսությունների մասնագետները were trained on how to gather and analyze obtaining new accurate data were dissemi- վերապատրաստվել են, թե ինչպես ԱԱՏՀ, ԱՏՀ Կենսաբազմազանության տվյալներ և relevant data for decision making based on nated. և ՀԶ տեխնոլոգիայի հիման վրա անհրաժեշտ տեղեկատվության համակարգեր՝ որոշում the National Forest Management Informa- կայացնելու համար տվյալներ հավաքագրել և դրանք վերլուծել tion System and GIS and RS technology. On In the forest sector, the National Forest Man- որոշում կայացնելիս։ the sector level, the capacity of different agement Information System was improved Ծրագիրը օժանդակել է հավաստի տվյալների forest authorities to collaborate and ex- and further developed with MoEnv. Data Ոլորտային մակարդակում բարելավվել հիման վրա որոշումների կայացման change in a more transparent and efficient from the first Atlas of Butterflies in Armenia են անտառի համար պատասխանատու տեղեկատվական համակարգերի մշակումը։ way was improved. which has been supported by IBiS, is used by բազմաթիվ կողմերի՝ առավել թափանցիկ Ներկայացվել է կենսաբազմազանության authorities and civil society actors to identify և արդյունավետ համագործակցելու վերաբերյալ առկա տեղեկատվությունը, և փորձառության փոխանակման ինչպես նաև նոր ճշգրիտ տվյալներ ձեռք Local communities gained capacities for priority natural areas and animal species for կարողությունները։ բերելու արդյունավետ մեթոդները։ implementing measures on sustainable conservation. An electronic Amateur fishing biodiversity management as well as for and hunting license system provides valuable organizing future environmental activities data for decision making on hunting quota Համայնքները ձեռք են բերել Անտառային ոլորտում, ՇՄՆ հետ համատեղ that involve coordinating different interest and wildlife management in general. կենսաբազմազանության կայուն մշակվել, այնուհետև կատարելագործվել groups. կառավարմանն ուղղված աշխատանքներ է ԱԱՏՀ-ն։ ԿԻԿ ծրագրի աջակցությանն իրականացնելու կարողություններ, արժանացած Հայաստանի թիթեռների Mainstreaming biodiversity and ինչպես նաև փորձ՝ հետագայում առաջին ատլասի տվյալները կիրառում են Tools for sustainable biodiversity ecosystem services into community տարբեր շահառուների մասնակցությամբ պետական մարմինների և քաղաքացիական management and awareness raising development and public administration բնապահպանական գործունեություն հասարակության ներկայացուցիչները՝ ծավալելու ոլորտում։ առաջնահերթ բնական տարածքների պահպանման ենթակա կենդանատեսակները Adapting international know-how to the The interactive IES training has been con- ճանաչելու նպատակով։ Սիրողական Armenian context, the IBiS programme has textualized for Armenia and the needs of Կենսաբազմազանության կայուն ձկնորսության և որսի իրավունքի լիցենզիայի developed various field tested tools for sus- decision-makers in public administration and կառավարման և իրազեկման էլեկտրոնային համակարգը հաղորդում tainable management of biodiversity and local self-government bodies. The training բարձրացման գործիքակազմ է արժեքավոր տվյալներ որսի քվոտայի awareness raising on environmental issues. has successfully raised awareness in com- և ընդհանուր առմամբ՝ վայրի բնության munities on the sustainable management of Միջազգային փորձը հայաստանյան կառավարման վերաբերյալ որոշումների ecosystem services that can support to inte- A Handbook on Erosion Control compre- համատեքստին հարմարեցնելով՝ ԿԻԿ կայացման համար: grate it with other priority issues and broad- ծրագիրը մշակել է փորձարկված մի շարք hensively addresses main forces causing ero- er development goals. գործիքներ՝ կենսաբազմազանության կայուն sion that require the integration of various Կենսաբազմազանության և ԷԾ կառավարման և բնապահպանական sectors. To conserve and recover grassland ինտեգրումը համայնքի զարգացման և իրազեկության բարձրացման համար։ ecosystems the programme validated a As a result, different biodiversity and ecosys- պետական կառավարման մեջ comprehensive toolbox on pasture rehabili- tem services concerns have been integrated Էրոզիայի վերասկողության ձեռնարկը լիարժեք tation and management. Partners of the IBiS into the development strategies and plans of Ինտերակտիվ ԷԾԻ ուսուցումը և պետական անդրադառնում է էրոզիայի հիմնական programme actively use and promote these some participating communities.
24 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 25 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
կառավարման, ինչպես նաև տեղական վերաբերյալ իրազեկվածության մակարդակը Promoting participative approaches to school libraries have been equipped with ինքնակառավարման մարմինների և քարոզել շրջակա միջավայրին նպաստող address pressures on local scale educational materials. շրջանակում որոշում կայացնողների գործողությունների իրականացումը կարիքները հարմարեցվել են հայաստանյան Հայաստանի հասարակության՝ մասնավորապես Regional integration of biodiversity and համատեքստին: Դասընթացի շնորհիվ երիտասարդների շրջանում: On the local level, the programme demon- բարձրացել է ԷԾ-ի կայուն կառավարման strated integrated, participative approaches ecosystem services վերաբերյալ համայնքային իրազեկվածության for implementing projects on sustainable Մշակվել են բնապահպանական մակարդակը, ինչը կարող է խթանել ոլորտի biodiversity management on community կրթության նյութեր, որոնք տարածվել են In regional exchange and training events ինտեգրումը այլ գերակա խնդիրներին և lands. պիլոտային համայնքների դպրոցներում, with representatives from the neighboring զարգացման առավել լայն նպատակներին: բնապահպանական կրթության ցանցում Georgia and Azerbaijan, the Armenian part- (ԲԿՑ) և այլն: Կազմակերպվել են It pioneered locally coordinated initiatives ners of IBiS broadened their horizon be- Արդյունքում, կենսաբազմազանության և ԷԾ-ի կրթական միջոցառումներ, ստեղծվել են on afforestation and soil bioengineering on yond the national borders. All participants վերաբերող մի շարք խնդիրներ ներառվել են բնապահպանական իրազեկության մակարդակի community lands. 640.000 native trees have gained a better understanding of how the մասնակից որոշ համայնքների զարգացման բարձրացման նորարարական ձևաչափեր, been planted on 14 different sites covering countries share the same environmental ռազմավարություններում և ծրագրերում: ինչպիսին էր օրինակ «կանաչ ավտոբուսի» 200 ha of degraded lands in 14 rural com- challenges and increased the regional dia- շրջայցը գյուղական համայնքներում: munities. Further, 6 community nurseries logue on solutions and experiences. Արագածոտնի և Շիրակի մարզերի 1500 Մասնակցային մոտեցումների խթանումը have been established. The local interven- աշակերտ մասնակցել է բնապահպանական tions also showcased how different areas of դասընթացների, և 17 դպրոցական գրադարանի Approaches developed by IBiS in Armenia, activity such as environmental education, Տեղական մակարդակում ծրագիրը ցուցաբերել տրամադրվել են ուսումնական նյութեր: such as the Handbook on Erosion Control local environmental governance and ad- է ինտեգրված, մասնակցային մոտեցումներ՝ are adapted in the other two countries and համայնքային հողերի կենսաբազմազանության dressing pressures on biodiversity (erosion Կենսաբազմազանության ԷԾ vice versa. By means of study tours and կայուն կառավարման ծրագրեր իրականացնելու control) are interlinked and can be harmo- տարածաշրջանային ինտեգրումը visits the programme contributed to an in- nized. նպատակով: creased technical exchange within Armenia and across its borders. Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի Ծրագիրն իրականացրել է համայնքային հողերի Environmental awareness-raising ներկայացուցիչների մասնակցությամբ անտառապատման և հողի բիոինժեներական անցկացված տարածաշրջանային միջոցառումների նախաձեռնությունները։ փոխանակման և վերապատրաստման By means of environmental awareness Տնկվել է 640.000 տեղական ծառ 14 գյուղական միջոցառումների ընթացքում ծրագրի համանքների 200 հա դեգրադացված հողեր raising campaign, the programme raised հայաստանյան գործընկերներն ընդլայնել ընդգրկող 14 տարբեր տեղամասերում։ Հիմնվել awareness for biodiversity and promoted են իրենց մտահորիզոնը պետական է 6 համայնքային տնկարան: Տեղական actions in favor of the environment among սահմաններից դուրս: Բոլոր մասնակիցներն միջամտությունները ցույց են տվել նաև, թե the Armenian public and particularly young ամրապնդել են իրենց պատկերացումները ինչպես գործունեության տարբեր ոլորտները՝ Armenians. այն մասին, թե ինչպես են երկրները բախվում օրինակ բնապահպանական կրթությունը, բնապահպանական նույն մարտահրավերներին տեղական բնապահպանական կառավարումը և ընդլայնում տարածաշրջանային Materials for environmental education were և կենսաբազմազանության (էրոզիայի երկխոսությունը լուծումների և փորձի developed and disseminated within the վերահսկումը) խնդիրներին արձագանքելը վերաբերյալ: Հայաստանում ԿԻԿ ծրագրի կարող են փոխկապակցված և համատեղելի pilot region schools, as well as within the մշակած մոտեցումները, օրինակ՝ էրոզիայի լինել: Environmental Education Network (EEN) վերահսկողության ձեռնարկը հարմարեցվել and others. Educational events have been է մյուս երկու երկրների համատեքստին, organized and innovative formats for rais- Բնապահպանական իրազեկության և հակառակը: Ճանաչողական ing environmental awareness were created, մակարդակի բարձրացումը շրջագայությունների և այցելությունների such as the tour of a “green bus” to rural միջոցով ծրագիրը նպաստել է տեխնիկական communities. 1500 school kids in Aragat- փոխանակման Հայաստանի սահմաններում և Բնապահպանական իրազեկության սահմաններից դուրս։ son and Shirak marzes have participated in բարձրացման քարոզարշավի միջոցով ծրագիրը environmental education sessions and 17 բարձրացրել է կենսաբազմազանության
26 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 27 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
Հաշվի առնելով բազմաթիվ Considering the differing ideas and ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ LESSONS LEARNED շահառուների մասնակցությամբ ծրագրի expectations in the multi stakeholder նախաձեռնած գործընթացներում processes the programme initiated, Կենսաբազմազանության կայուն A comprehensive, cross-sector տարբերվող գաղափարներն ու a continuous communication was կառավարման խթանման համար approach is essential for promoting ակնկալիքները, շարունակական a key for success. It was important անհրաժեշտ է համապարփակ, sustainable biodiversity management since հաղորդակցությունը հաջողության to continuously work on creating an միջոլորտային մոտեցում, քանի որ the challenges to biodiversity conservation գրավականն է: Կարևոր է ծրագրի understanding of the purpose of the կենսաբազմազանության պահպանմանն involve different sectors and levels. նպատակի և տեղական պիլոտային programme and of the local pilot activities. ուղղված մարտահրավերները ներառում գործողությունների վերաբերյալ են տարբեր ոլորտներ և մակարդակներ: ըմբռնում ձևավորող շարունակական աշխատանքը: Գործընթացների լայն շրջանակը The broad range of processes made առավելապես բարդացրել է the coherence of the overall project Հավակնոտ, երկարաժամկետ Defining ambitious, long term objectives ընդհանուր ծրագրի համախմբումը: more difficult. Projects addressing the նպատակներ սահմանելը, ինչպիսին such as the development of a national Կենսաբազմազանության mainstreaming of biodiversity should է ԱԱՏՀ մշակումը, սահմանափակել է biodiversity information system limited խթանմանն ուղղված ծրագրերը develop a more specific focus. The ծրագրի ճկունությունը և հարմարվելու the programme’s flexibility and ability պետք է մշակեն ավելի հստակ recently started and GIZ supported կարողությունը՝ քաղաքական to adapt when faced with unexpected ուղղվածություն: Վերջերս սկսված և “Management of natural resources and անսապասելի փոփոխությունների political reform changes. Making clear ԳՄՀԸ-ի աջակցությամբ իրականացվող safeguarding of ecosystem services for ի հայտ գալու դեպքերում: and realistic agreements at the beginning «Բնական պաշարների կառավարում և sustainable rural development in the Համագործակցության սկզբնական of a cooperation, which define roles and էկոհամակարգային ծառայությունների South Caucasus” (ECOserve) programme փուլում հստակ և իրատեսական responsibilities, can mitigate these risks to պահպանություն Հարավային accordingly concentrates its mainstreaming պայմանավորվածություններ ձեռք a certain degree. Կովկասում գյուղական տարածքների efforts on the dominant land use system in բերելը, որոնք սահմանում են կողմերի կայուն զարգացման համար» (ECOserve) each of the South Caucasus countries. դերերն ու պարտականությունները, ծրագրի հիմնական ուղղությունը կարող են որոշ չափով մեղմել այդ հարավկովկասյան երկրներից ռիսկերը: յուրաքանչյուրում հողօգտագործման գերակշռող համակարգերն են: Չնախատեսված Unforeseen changes pose challenges, փոփոխությունները մարտահրավեր but also bring new opportunities and Հայաստանի երեք գործընկեր The cooperation with three Armenian են ստեղծում, նաև բերում են նոր potentials that the programme has to նախարարությունների հետ partner Ministries provided the IBiS հնարավորություններ և ներուժ, identify in such situations. համագործակցությունը ԿԻԿ programme with valuable entry points to որոնք ծրագիրը պետք է տարբերակի ծրագրին մատուցել է արժեքավոր work in different sectors and to integrate այս իրավիճակներում: հնարավորություններ՝ տարբեր them around biodiversity. At the same time, the differing perspectives and ոլորտներում աշխատելու համար, Որևէ արտադրանք կամ գործիք When developing a specific product mandates require increased resources in ինչպես նաև դրանք ինտեգրելու մշակելիս կարևոր է ի սկզբանե or instrument it is important to clarify terms of coordination and communication. կենսաբազմազանության շուրջ: հստակեցնել տարածման և questions of dissemination and In complex cooperation schemes, a Միևնույն ժամանակ, տարբեր պահպանման հարցերը։ maintenance from the very beginning. հեռանկարներն ու մանդատները clear steering mechanism for the պահանջում են լայն ռեսուրսներ՝ cooperation facilitates the decision- A highly participatory approach was համաձայնեցման և հաղորդակցման making process. Բարձր մասնակցային մոտեցումը the main success factor for achieving առումով: Համագործակցության բարդ դարձել է հաջողության հիմնական integrated and sustainable results both սխեմաներում հստակ համակարգման գործոնը՝ թե տեղական, և թե՛ on local and national scale. Putting մեխանիզմը դյուրացնում է ազգային մասշտաբով ինտեգրված communities in the role of coordinating որոշումների կայացման գործընթացը: և կայուն արդյունքների հասնելու
28 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 29 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
համար։ Համայնքներին տեղական and implementing local activities resulted հակասող գործողություններից on the local scale can create benefits for գործունեությունը համակարգողի և in high degrees of ownership and խուսափելու համար: Տեղական the beneficiaries that each project for its իրականացնողի դերը հաղորդելը comprehensive capacities for integrated մակարդակում աշխատող տարբեր own could not have achieved. ապահովել է սեփականության զգացումի management. ծրագրերի գործողությունների բարձր մակարդակ և ինտեգրված ներդաշնակեցումը կարող է կառավարման կարողություններ: այնպիսի առավելություններ ստեղծել շահառուների համար, ինչպիսիք ծրագրերն առանձին արձանագրել չեն Բազմաթիվ շահառուների Involving many stakeholders requires կարող: ներգրավվածությունը պահանջում է identification of the needs of partners գործընկերների և շահառուների and beneficiaries and target activities կարիքների բացահայտում, accordingly. Processes that managed to Ծրագրի գործունեության The timing of project activities is հետևաբար նաև՝ համապատասխան identify a common need, such as the ժամկետը չափազանց կարևոր է crucial for their success. Activities such գործողությունների հստակեցում: establishment of the platform on pasture գործունեության հաջողության համար: as trainings or events should take Ընդհանուր կարիքներ հստակեցնող management, have generated significant Դասընթացներ կամ միջոցառումներ into consideration the availability of գործընթացները, ինչպիսին է impacts. կազմակերպելիս արդյունավետ participants for (active) participation արոտավայրերի կառավարման փոփոխությունների հասնելու as well as the windows of opportunity for հարթակի ձևավորումը, զգալի նպատակով հարկավոր է հաշվի effective change. ազդեցություն են ստեղծել: առնել (գործունյա) մասնակիցների զբաղվածությունը, ինչպես նաև մասնակցության հնարավորության Թե՛ համայնքներում գործողություններ Both for activities in local communities տարբերակները։ իրականացնելու, և թե՛ գործընկերների and in the collaboration with partners, it հետ համագործակցության դեպքում was essential to identify the “change կարևորագույն նշանակություն ունի agents” who are open for new Համաձայնագրերի, լավագույն Proper documentation of agreements, բացահայտել «փոփոխության approaches and able to mobilize their փորձի և քաղված դասերի best practices and lessons learned was a ջատագովներին», որոնք բաց են peers and colleagues. պատշաճ փաստաթղթավորումն key factor in the IBiS programme. Both նոր մոտեցումների առջև և կարող են առանցքային գործոն է եղել ԿԻԿ on the regional and national level the համախմբել իրենց գործընկերներին: ծրագրում: Թե՛ տարածաշրջանային, documentation fostered the replication of և թե՛ ազգային մակարդակի best practices as well as planning based փաստաթղթավորումը նպաստել Բազմաթիվ ոլորտներ կամ խմբեր Processes that involve multiple sectors on lessons learned. It also facilitated the է լավագույն փորձի տարածմանը, ներառող գործընթացներում or groups often cause conflicts of continuity of processes involving a variety ինչպես նաև պլանավորմանը` հաճախ առաջանում են շահերի interest. Building relationships of trust of actors. քաղված դասերի հիման վրա: Այն բախում։ Վստահության is important to achieve compromises նաև նպաստել է գործընթացների փոխհարաբերություններ կառուցելը on activities that benefit all the parties շարունակականությանը՝ մի շարք կարևոր է բոլոր գործողություններում involved. դերակատարների մասնակցությամբ: փոխզիջումների հասնելու համար, ինչը շահեկան է ներգրավված բոլոր կողմերի համար։
Նույն ոլորտում աշխատող The coordination with other organizations այլ կազմակերպությունների working in the same area was an important հետ փոխգործակցությունը factor to avoid contradictory activities. կարևոր հանգամանք է` միմյանց Harmonization of different projects
30 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 31 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
Ծրագրի համապատաս (նպատակ 15.2), ինչպես նաև լեռնային Alignment of the By afforestation and rehabilitation of pasture էկոհամակարգերի պահպանմանը land and degraded soils the IBiS programme խանությունը ազգային (նպատակ 15.4), որին նպատակաուղղված programme with national developed methods that promote carbon և միջազգային է եղել դեգրադացված հողերի and international sequestration and climate change mitigation. վերականգնումը (նպատակ 15.3)։ The resulting ecosystem services of climate շրջանակներին frameworks regulation and moderation of extreme events also strengthen the resilience and adaptive Արոտավայրերի և դեգրադացված Օրակարգ 2030-ը և Կայուն զարգացման The Agenda 2030 and the 17 Sustainable capacity of local target groups to climate- հողերի անտառապատման և 17 նպատակները (ԿԶՆ) ապահովում են Development Goals (SDGs) with specific related hazards. Trainings for local community վերականգնման միջոցով ԿԻԿ ծրագիրը կայուն գլոբալ զարգացման համընդհանուր targets provide a universal action plan for members also included awareness raising for մշակել է մեթոդներ, որոնք նպաստում գործողությունների ծրագիրը: sustainable global development. They build the potential effects of climate change (SDG են ածխածնի մեկուսացմանը և Դրանցով է ձևավորվում նաև ԳՄՀԸ-ի the overall context for the work of GIZ and the 13). կլիմայի փոփոխության մեղմմանը: գործունեության ընդհանուր համատեքստը IBiS programme. A specific frame for the IBiS Կլիմայի կարգավորման և ծայրահեղ և ԿԻԿ ծրագիրը։ Հայաստանում ԿԻԿ programme in Armenia was the Strategic Plan for տեղումների վերահսկման արդյունքում ծրագրի հստակ շրջանակը 2011- Biodiversity 2011-2020 with the Aichi Biodiversity ԷԾ-ները հզորացնում են նաև տեղական 2020թթ. Կենսաբազմազանության Targets to which Armenia committed as party թիրախային խմբերի ճկունությունն ու ռազմավարական ծրագիրն է եղել՝ to the UN Convention on Biological Diversity կլիմայով պայմանավորված վտանգներին (CBD). The IBiS programme further supported Աիչիի կենսաբազմազանության հարմարվելու կարողությունը: Տեղական Armenia in its Land Degradation Neutrality (LDN) նպատակային թիրախների հետ, որոնք համայնքների ներկայացուցիչների համար target under the UN Convention to Combat Հայաստանը ստանձնել է որպես ՄԱԿ-ի անցկացվող դասընթացները ներառել են Desertification (UNDCC). Կենսաբազմազանության կոնվենցիայի By implementing the environmentally նաև կլիմայի փոփոխության հնարավոր կողմ (ԿԲ) պետություն: ԿԻԿ ծրագիրն sustainable management concepts that հետևանքների վերաբերյալ իրազեկման այնուհետև աջակցել է Հայաստանին Sustainable Development Goals provide economic benefits, the natural բարձրացում (ԿԶՆ 13)։ ՄԱԿ-ի Անապատացման դեմ պայքարի production base for the rural population will be improved. In the medium term, these measures կոնվենցիայի (ԱԴՊԿ) ներքո գործող Հողերի With its main objective of supporting the contribute to poverty reduction (SDG 1) and քայքայման չեզոքություն (ՀՔՉ) թիրախի Իրականացնելով էկոլոգիապես կայուն sustainable management of biodiversity, food security. շրջանակում: կառավարման հայեցակարգերի the IBiS programme in Armenia principally իրականացմանբ, որոնք նաև contributed to the SDG 15 on protecting, Կայուն զարգացման նպատակներ ապահովում են տնտեսական օգուտներ, restoring and promoting the sustainable use գյուղական բնակչության բնական of terrestrial ecosystems. Its mainstreaming արտադրության հիմքը կբարելավվի: approach specifically promoted the integration of Կենսաբազմազանության կայուն Միջնաժամկետ հեռանկարում այդ ecosystem and biodiversity values into national կառավարմանն օժանդակելու գլխավոր միջոցները նպաստում են աղքատության and local planning (Goal 15.9). նկատառումով, Հայաստանում ԿԻԿ մակարդակի կրճատմանը (ԿԶՆ 1) և ծրագիրը նպաստել է հիմնականում սննդի ապահովությանը: Ելնելով «ոչ Կայուն զարգացման նպատակ 15-ին, որն մեկին չանտեսելու» և գենդերային Following the principle of “leaving no one ուղղված է ցամաքային էկոհամակարգերի հավասարության ԿԶՆ 5-ի սկզբունքներից, behind” and the SDG 5 on gender equality, the պահպանությանը, վերականգնմանը և տեղական միջոցառումները նախատեսվել local measures were designed to improve the կայուն օգտագործման խթանմանը: Դրա են խթանելու կանանց եկամուտներն ու income and participation of women in հիմնական մոտեցումը մասնավորապես մասնակցությունը՝ մասնավորապես, որպես particular as vulnerable group in rural settings. խթանել է էկոհամակարգի և խոցելի խումբ գյուղական միջավայրում: կենսաբազմազանության արժեքների It specifically addressed the sustainable ինտեգրումը ազգային և տեղական Բնապահպանական իրազեկումը և management of forests (Goul 15.2) as well as the պլանավորման շրջանակում (նպատակ conservation of mountain ecosystems (Goal 15.4) ծրագրի կրթական գործունեությունը 15.9): Այն մասնավորապես վերաբերում where it targeted the restoration of degraded մարդկանց ոգևորել է ձեռք բերել է անտառների կայուն կառավարմանը land and soil (Goal 15.3).
32 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 33 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
գիտելիքներ և հմտություններ, որոնք լիովին համապատասխանում է Aichi Targets անհրաժեշտ են կայուն զարգացումը ԿԲ ռազմավարական ծրագրի Ա խթանելու համար (նպատակ 4.7), նպատակին` կենսաբազմազանությունը The Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020 of միևնույն ժամանակ բարձրացնելով կառավարության և հասարակության the CBD provides an overarching framework նրանց տեղեկացվածությունը թափոնների շրջանակներում ներառելու for all initiatives engaged in biodiversity առաջացման կրճատման և կայուն վերաբերյալ: ԿԻԿ ծրագրի բազմաբնույթ management and policy development. Owing սպառման վերաբերյալ (ԿԶՆ 12): գործունեությունը նպաստել է այդ to its broad scope, the IBiS programme ոլորտներում և հասարակության շրջանում The environmental awareness and education addressed a variety of the Plan’s Aichi Targets. կենսաբազմազանության կարևորության Եթե մեկնաբանենք կառավարության activities of the programme motivated people Accordingly, it contributed to the goals of վերաբերյալ իրազեկության բարձրացմանը to aquire knowledge and skills needed to տեսանկյունից՝ տեղական միջոցառումներ the Strategy and National Action Plan on (թիրախ 1): promote sustainable development (Target 4.7), պլանավորելու և իրագործելու Conservation, Protection, Reproduction and մասնակցային և ինտեգրված Use of Biological Diversity (NBSAP) of the RA. մոտեցումներն ապահովում են տեղական The NBSAP approved by the Government of մակարդակում ներառական, թափանցիկ Armenia in 2015, is the main policy instrument և ներկայացուցչական որոշումներ of the RA for defining goals and specific կայացնելու ցուցադրական օրինակներ activities on the national level for implementing (նպատակ 16.7): the CBD’s Strategic Plan.
at the same time increasing their awareness on Աիչիի թիրախները The programme’s advisory processes to Հատկապես տեղական մասշտաբով, sustainable consumption and reduction of integrate biodiversity concerns into different պիլոտային ծրագրերի և դասընթացների waste generation (SDG 12). sectors aligned it closely with the Strategic ԿԲ 2011-2020թթ. կենսաբազմազանության արդյունքում ծրագիրը ինտեգրել է Goal A of the CBD’s Strategic Plan on ռազմավարական ծրագիրը նախատեսում կենսաբազմազանությունը զարգացման mainstreaming biodiversity across government է կենսաբազմազանության կառավարման ռազմավարություններում և պլանավորման and society. The diverse mainstreaming և քաղաքականության մշակման բոլոր գործընթացներում (թիրախ 2): Ծրագրի activities of IBiS contributed to raising նախաձեռնությունների ընդգրկուն բնապահպանական ուսուցման awareness for the importance of biodiversity շրջանակ: Իր լայն շրջանակի շնորհիվ գործունեությունը նաև բարձրացրել է in these sectors and the public at large ԿԻԿ ծրագիրը անդրադարձել իրազեկությունը կայուն արտադրության և (Target 1). Especially on the local scale, due to է Աիչիի մի շարք թիրախների։ սպառման փորձի վերաբերյալ (թիրախ 4): Interpreted in terms of governance, the pilot projects and trainings, the programme Այսպիսով, ծրագիրը նպաստել է ՀՀ participatory and integrated approaches to integrated biodiversity into development կենսաբազմազանության պահպանման, plan and implement local measures provide strategies and planning processes (Target 2). վերարտադրման և օգտագործման showcases for inclusive, transparent and ռազմավարության և ազգային ծրագրի representative decision-making on the local (ԿԱՌԳԾ) նպատակներին։ 2015թ.-ին, level (Target 16.7). ՀՀ կառավարության հաստատած ԿԱՌԳԾ-ն ԿԲ ռազմավարական ծրագրի իրականացման նկատառումով ազգային մակարդակում նպատակներ և հստակ ՀՀ ԿԱՌԳԾ-ի համատեքստում՝ ծրագիրը գործողություններ սահմանելու՝ ՀՀ մասնավորապես անդրադարձել է հիմնական քաղաքական գործիքն է: կենսաբազմազանության և Environmental education activities of the էկոհամակարգային մոտեցումների programme also raised awareness of խթանման առաջարկություններ մշակելուն sustainable production and consumption Կենսաբազմազանության առնչությամբ (գործողություն 4.2) և իրազեկության practices (Target 4). In terms of the RA’s NBSAP, մտահոգությունները տարբեր ոլորտներում բարձրացմանն ուղղված ծրագրի the programme specifically addressed the ինտեգրելու՝ ծրագրի խորհրդատվական իրագործմանը (գործողություն 4.4): ԷԾ development of proposals for mainstreaming գործընթացների շնորհիվ, ծրագիրը ինտեգրման վերաբերյալ դասընթացների և
34 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 35 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
դրանց վճարների վերաբերյալ հարմարվողականության կարողությունները՝ biodiversity and ecosystem approaches իրագործելիության ուսումնասիրության կլիմայի փոփոխության պայմաններում։ (Activity 4.2) and the implementation of a միջոցով ծրագիրը նաև ներկայացրել է ԷԾ Անտառապատումը, բուսականության programme on awareness raising (Activity 4.4). գնահատման մեթոդներ (գործողություն 1.1): վերականգնումը և անտառների կայուն With trainings on the integration of ecosystem կառավարման կարողությունների services and a feasibility study on payments for բարելավումը հետագայում նպաստում Մասնավորապես, ինչ վերաբերում ecosystem services the programme also են կլիմայի փոփոխության մեղմման է Հայաստանի խոտհարքների introduced methods for the valuation of գործողություններին (թիրախ 15): էկոհամակարգերն, ԿԻԿ ծրագիրն ecosystem services (Activity 1.1). The activities on promoting the sustainable use անդրադարձել է կենսաբազմազանության of mountain and forest ecosystems had the հիմնական սպառնալիքներին և հողերի Particularly in Armenian grassland ecosystems purpose of improving or restoring services դեգրադացման պատճառներին (թիրախ IBiS addressed main pressures on biodiversity these ecosystems provide to local communities 5): Այն նպաստել է արոտավայրերի and causes of degradation (Target 5). (Target 14). հողերի էրոզիայի վերահսկման, բարելավման և կառավարման միջոցառումներին, որոնք ապահովում են կենսաբազմազանության պահպանումը և Ծրագիրը օժանդակել է իշխանությունների կայուն օգտագործումը (թիրախ 7): ԿԱՌԳԾ շրջանում կենսաբազմազանության 3.3-րդ թիրախի շրջանակում այս միջոցները վերաբերյալ որոշումների կայացման համար մշակվել են համայնքային հողերի անհրաժեշտ գիտելիքների ձևավորմանն ու կենսաբազմազանության պահպանման տարածմանը, ինչպես նաև խրախուսել է The measures supported by the programme դրդապատճառներ հաղորդելու նպատակով: քաղաքացիական հասարակության It promoted erosion control, rehabilitation and were also selected to increase the resilience Ծրագիրը նաև աջակցել է իր հայաստանյան համագործակցությունը՝ տվյալների management measures on pasture land which and adaptive capacity of ecosystems and the գործընկերներին, թե ինչպես են նրանք հավաքագրման և վերլուծության ensure the conservation and sustainable use of local population in the face of climate change. կիրառում նորաստեղծ համակարգեր՝ բնագավառում (թիրախ 19): biodiversity (Target 7). Afforestation, rehabilitating of vegetation and կենդանատեսակների որսի քվոտաներ improving capacities for sustainable forest սահմանելու համար (գործողություն 3.2)։ management further contribute to climate change mitigation (Target 15). Հայկական խաղողի գինեմետ տեսակների և գինիների մասին գիտելիքների The programme supported the generation ընդլայնման և իրազեկության and dissemination of knowledge for decision- բարձրացման խթանման գործում ծրագրի making on biodiversity among authorities օժանդակությունը կարող է նպաստել Մասնավորապես, այն աջակցել է In line with NBSAP target 3.3, these measures and fostered collaborations with civil society սոցիալ-տնտեսական արժեքավոր Հայաստանում թիթեռների տեսակների were designed to provide incentives for on data collection and analysis (Target 19). նշանակության մշակաբույսերի տեսակների հիմնավոր և չափելի ատլասի ստեղծմանը՝ conserving biodiversity on community lands. Specifically, it supported the creation of and գենետիկ բազմազանության պահպանմանը նպաստելով ԿԱՌԳԾ-ի թիրախ 2.4-ին, որը The programme also assisted its Armenian robust and scalable assessment of butterfly (թիրախ 13): Լեռնային և անտառային սահմանում է միջազգային չափանիշներով partners on using newly developed systems to species in Armenia, contributing to NBSAP էկոհամակարգերի կայուն օգտագործման բուսական և կենդանական աշխարհը establish quotas for hunting of animals species Target 2.4 on assessing flora and fauna by խթանմանն ուղղված գործողությունները գնահատելու գործընթացը: (Activity 3.2). international criteria. նպատակ են ունեցել բարելավել կամ Կենսաբազմազանության ոլորտում վերականգնել այդ էկոհամակարգերի՝ ուսումնառության և մասնագիտական The support of the programme in increasing տեղական համայնքներին մատուցած կարողությունների զարգացման knowledge and mainstreaming awareness on The development and implementation of ծառայությունները (թիրախ 14): դասընթացների մշակելն ու իրականացնելը, aboriginal Armenian grape vines and wines trainings for learning and building professional Ծրագրի աջակցությամբ անցկացված ըստ ԿԱՌԳԾ գործողության 5.3-ի՝ ԿԻԿ can help to maintain the genetic diversity of capacities in the field of biodiversity, as defined միջոցառումները նաև ընտրվել ծրագրի գործողությունների բոլոր կողմերը these socio-economically valuable crop species in NBSAP activity 5.3, was a cross-cutting են ընդլայնելու էկոհամակարգերի զուգադրող ու միավորող գերակայությունն է (Target 13). priority of the IBiS programme in all its areas of կայունությունը և տեղական բնակչության եղել: activity.
36 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 37 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS 1
«Հողերի չեզոք դեգրադացիայի» վերազինումը անմիջականորեն Land Degradation Neutrality target degraded lands. These experiences also նպատակ նպաստել են գերարածեցումների concern the Armenian Intended Nationally դադարեցմանը և խոտհարքների Determined Contribution under the UN As party to the UNCCD Armenia is committed կառավարման բարելավմանը: ԿԻԿ ծրագրի Framework Convention on Climate Change Որպես ՄԱԿ-ի ԱԴՊԿ մասնակից to combating land degradation as well as իրականացրած անտառապատման which equally sets the objective of increasing պետություն, Հայաստանը պարտավորվել to maintaining and restoring land and soil միջոցառումները հետագայում ստեղծել են the country’s overall forest cover to 20,1%. է պայքարել հողերի դեգրադացման դեմ, productivity. By working on the rehabilitation արժեքավոր փորձառություն, ինչն ուղղված ինչպես նաև պահպանել և վերականգնել and conservation of grassland ecosystems է եղել Հայաստանի քայքայված հողերի 2/3- հողի արտադրողականությունը։ and forests IBiS supported Armenia in the ը վերականգնելուն: Այս փորձառությունները Աշխատելով խոտհարքների և անտառների strategic objectives for achieving its LDN վերաբերում են նաև ՄԱԿ-ի «Կլիմայի էկոհամակարգերի վերականգնման target. The piloting and upscaling the pasture փոփոխության մասին» շրջանակային և պահպանման ուղղությամբ, ԿԻԿ rehabilitation management directly contributed կոնվենցիայի ներքո Հայաստանի ծրագիրը աջակցել է Հայաստանին to the objective of stopping overgrazing ազգային հանձնառություններին, որոնք ռազմավարական նպատակների and improving grassland management. The հավասարապես սահմանում են երկրի համատեքստում՝ հասնելու ՀՉԴ afforestation measures implemented by IBiS ընդհանուր անտառածածկույթը 20,1%-ով նպատակին: Արոտավայրերի բարելավման further created valuable experiences regarding ավելացնելու նպատակը: միջոցառումների փորձարկումն ու the objective of reforesting 2/3 of Armenia’s
38 / ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ INTRODUCTION / 39
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ MAINSTREAMING OF BIODIVERSITY INTO DIF- ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ FERENT SECTORS 2 Կենսաբազմազանությունը պահպանելու Կարողությունների To conserve biodiversity and manage it in a • Partner orientation: IBiS measures and և այն կայուն կառավարելու sustainable way, biodiversity considerations objectives were aligned with partner նպատակով՝ կենսաբազմազանության զարգացում have to be integrated into policies, strategies as well as national objectives նշանակությունը պետք է ինտեգրվի strategies and practices of key actors as and targets, aimed at partners taking առանցքային դերակատարների կողմից Որպես ծրագրի համագործակցության well as across those sectors that impact or true ownership of them, characterized կիրառվող քաղաքականություններում, հիմնական միջոց և ԳՄՀԸ-ի հիմնական rely on biodiversity, and ultimately into the by mutual trust and appreciation and ռազմավարություններում և իրավասություն, ԿԻԿ ծրագրի whole society (Huntley & Redford, 2014). harmonized with approaches of other գործողություններում, ինչպես նաև այն կարողությունների զարգացման բոլոր The mainstreaming of biodiversity and development actors. ոլորտներում, որոնց գործունեությունը միջոցառումների հենքը եղել է ընդհանուր ecosystem services is a priority challenge որոշակի ազդեցություն է թողնում կամ ռազմավարությունը: Կարողությունների on a global scale, including for Armenia, կախված է կենսաբազմազանությունից։ • Shared responsibilities: GIZ and its զարգացման հիմնական մոտեցումն which is a party to the CBD. As a strategic Ի վերջո, այն պետք է ինտեգրվի ամբողջ partners shared the responsibility ուղղորդվել էհետևյալ սկզբունքներով. goal of CBD’s Strategic Plan for Biodiversity հասարակության մեջ (Հանթլի և Ռեդֆորդ, towards the objectives and performance 2011–2020, an effective mainstreaming can 2014թ.)։ Կենսաբազմազանության և of the IBiS programme. For achieving • Գործընկերային ուղղվածություն. have an important positive impact on all the էկոհամակարգային ծառայությունների the common objectives, the capacity ԿԻԿ ծրագրի միջոցառումներն ու Aichi targets. Consequently, mainstreaming ինտեգրումը գլոբալ մասշտաբով needs as well as the contributions նպատակները համահունչ են եղել առաջնահերթ մարտահրավեր է, of biodiversity and ecosystem services of each party were identified and գործընկերների ռազմավարություններին, այդ թվում՝ Հայաստանի համար, որը beyond the group of environmental agreed together. Capacity needs ինչպես նաև ազգային նպատակներին Կենսաբազմազանության մասին կոնվենցիայի specialists is the main strategic direction assessments were undertaken prior to ու թիրախներին, որոնք միտված են կողմերից է: Հետևելով կոնվենցիայի of the IBiS programme. Mainstreaming the development of capacity building եղել գործընկերների սեփականության 2011-2020թթ. կենսաբազմազանության involves improving frameworks and զգացումի ձևավորումը։ Այս երևույթը measures. ռազմավարական ծրագրի ռազմավարական widening perspectives that allow to բնութագրվում է փոխադարձ նպատակին, արդյունավետ ինտեգրումը recognize the potential of biodiversity to վստահությամբ և ներդաշնակեցվում կարող է դրական կարևոր ազդեցություն achieve sustainable development outcomes • Sustainability: The measures of the է զարգացման ոլորտի այլ ունենալ Աիչիի բոլոր թիրախների վրա։ (GIZ, 2018). In this regard, capacity IBiS programme were planned and դերակատարների մոտեցումների հետ։ Հետևաբար, կենսաբազմազանության և development on different levels was a key developed to impart sustained, էկոհամակարգային ծառայությունների measure of the IBiS programme to achieve long-term benefits to the natural ինտեգրումը բնապահպանական • Համատեղ պարտականություններ. its goal of mainstreaming biodiversity in environment and societal well-being. մասնագետների խմբերի սահմաններից դուրս ԳՄՀԸ-ն և գործընկերները համատեղել Armenia and across the South Caucasus Capacity development measures, ԿԻԿ ծրագրի հիմնական ռազմավարական են ԿԻԿ ծրագրի նպատակներն region. therefore, had the purpose of ensuring ուղղությունն է: Ինտեգրումը ենթադրում է նաև ու թիրախներն իրագործելու the sustainability of the benefits շրջանակների ամրապնդում և հեռանկարների պարտականությունները։ Համընդհանուր achieved. ընդլայնում, ինչը հնարավոր է դարձնում նպատակներին հասնելու համար Capacity Development ճանաչել կայուն զարգացման արդյունքներին համատեղ կարգով որոշվել և • Advisory approach: The focus of IBiS հասնելու՝ կենսաբազմազանության ներուժը համաձայնեցվել են կարողությունների As the principal means of cooperation of was on providing process advice. It (ԳՀՄԸ, 2018թ.)։ Այս տեսանկյունից տարբեր զարգացման կարիքները, ինչպես the programme and the core competence advised individual and institutional մակարդակներում կարողությունների նաև յուրաքանչյուր կողմի ներդրումը: of GIZ, all capacity building measures of the actors in developing visions and զարգացումը ԿԻԿ ծրագրի առանցքային Իրականացվել է կարողությունների միջոցառումներից էր՝ ուղղված կարիքների գնահատում նախքան IBiS programme were guided by a common objectives in an inter-sectoral setup, in կենսաբազմազանության ինտեգրմանը կարողությունների զարգացման strategy. The capacity development regularly reviewing them and assessing Հայաստանում և ամբողջ Հարավային միջոցառումների մշակումը։ approach was guided by the following progress. Կովկասի տարածաշրջանում: principles:
42 / ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF BIODIVERSITY INTO DIFFERENT SECTORS / 43 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
• Կայունություն. ԿԻԿ ծրագրի առանձնակի շեշտադրում կատարելով Based on those principles, the IBiS Organizations: Organizations are defined միջոցառումները պլանավորվել և մշակվել դասընթացավարների վերապատրաստման programme has built capacities on three as a formalized group of people that են շրջակա միջավայրին և սոցիալական և ուսումնական ծրագրերի մշակման levels. have a common purpose to pursue բարեկեցությանը կայունություն վրա: Ծրագիրը նաև մատուցել է հատուկ collective objectives as, for example, 2 հաղորդելու և երկարաժամկետ օգուտներ դասընթացներ աշխատավայրերում, Individuals: On the individual level, the departments, NGOs or universities. փոխանցելու նպատակով։ Հետևաբար, ինչպես նաև կազմակերպել ճանաչողական programme built the human capacities of Organizational capacity refers to the կարողությունների զարգացման այցեր Հայաստանի տարածքում և/կամ այլ collective capability of an organization, միջոցառումները նպատակ ունեին երկրներում։ specialists and managers in local, regional and national government institutions, as a whole, to achieve these common ապահովել ձեռք բերված օգուտների goals. To improve the performance of կայունությունը։ NGOs as well as academic organizations. Կազմակերպություններ. սահմանվում են As a driving force of positive change selected organizations, the IBiS programme որպես մարդկանց խումբ, որոնք ունեն in an organization or a larger system, supported them in enhancing key factors • Խորհրդատվական մոտեցում. ԿԻԿ ընդհանուր նպատակ՝ հասնելու հավաքական individuals have been supported to improve of their organizational capacity such as ծրագրի ուշադրության կենտրոնում է նպատակների, օրինակ՝ գերատեսչություններ, their knowledge as well as technical and internal policies and structures, rules and եղել խորհրդատվության տրամադրումը ՀԿ-ներ կամ բարձրագույն ուսումնական leadership skills relevant for their respective procedures, frameworks, processes and գործընթացի վերաբերյալ։ Ծրագիրը հաստատություններ: Կազմակերպչական roles. To this end, the programme used organizational culture. Individuals and խորհրդատվություն է մատուցել կարողությունը վերաբերվում է education and training through formal organizations have been supported both անհատական և ինստիտուցիոնալ կազմակերպության՝ որպես ամբողջության, in deepening their knowledge in their own դերակատարներին՝ մշակելու սահմանված ընդհանուր նպատակներին institutions like universities and colleges with an emphasis on training of trainers field and widening their understanding տեսլականներ և նպատակներ հասնելու հավաքական ունակությանը: beyond their discipline. միջգերատեսչական բնագավառներում, Ընտրված կազմակերպությունների and development of curricula. Besides, the պարբերաբար վերանայելու այդ գործողությունները բարելավելու programme applied on-the-job trainings as տեսլականներն և նպատակները և նպատակով ԿԻԿ ծրագիրը աջակցել է well as study tours within Armenia, and/or Capacities at the level of societies refer to գնահատելու առաջնթացը: նրանց՝ բարելավելու կազմակերպչական to other countries. the wider social system within which people կարողությունների առանցքային գործոնները, ինչպիսիք են ներքին Այս սկզբունքների հիման վրա ԿԻԿ քաղաքականություններն ու կառուցվածքները, ծրագիրը կառուցել է կարողություններ երեք կանոններն ու ընթացակարգերը, մակարդակներում։ շրջանակները, գործընթացները և կազմակերպչական մշակույթը: Անհատներն Անհատներ. անհատական մակարդակում ու կազմակերպությունները ստացել են ծրագիրը ձևավորել է տեղական, աջակցություն թե՛ իրենց իսկ ոլորտում տարածքային և ազգային պետական գիտելիքները խորացնելու, և թե՛ ոլորտի կառույցների, ՀԿ-ների, ինչպես նաև սահմաններից դուրս տեղեկացվածությունն գիտական կառույցների մասնագետների ընդլայնելու հարցում։ և ղեկավար անձանց կարողությունները։ Որպես կազմակերպության կամ ավելի Հասարակությունների մակարդակի մեծ համակարգի դրական փոփոխության կարողությունները վերաբերում են առավել շարժիչ ուժ, անհատներին աջակցություն լայն սոցիալական համակարգին, որի է ցուցաբերվել՝ բարելավելու իրենց շրջանակում գործում են մարդիկ և դերակատարության համար անհրաժեշտ կազմակերպությունները: ԿԻԿ ծրագիրը գիտելիքները, նաև տեխնիկական ստանձնել է հասարակությունների և առաջնորդական հմտությունները։ մակարդակի կարողությունների զարգացման Այս նպատակով ծրագիրը դիմել է երկու հիմնական ուղղություններ. պաշտոնական հաստատություններում (համալսարաններում և քոլեջներում) կրթական միջոցառումներ և վերապատրաստման Համագործակցության համակարգեր. դասընթացներ անցկացնելու քայլին՝ ոլորտի կամ լայն հասարակության
44 / ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF BIODIVERSITY INTO DIFFERENT SECTORS / 45 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
զարգացման հարցում կազմակերպության Արդյունավետ լինելու համար անհրաժեշտ and organizations operate. At the level of management of biodiversity and ecosystem ներդրումը կարող է տրամաբանական և է ներդնել նոր գործիքներ, մոտեցումներ societies,IBiS engaged in two main aspects services. արդյունավետ լինել միայն այն դեպքում, եթե և համագործակցության տարբերակներ of capacities: տվյալ կազմակերպությունը արդյունավետ հասարակության շրջանում, ինչպես նաև Policy field: In order to be effective, new 2 համագործակցում և համակարգում է օրենդրություններում, կանոններում, Cooperation systems: the contribution of an instruments, approaches and ways of ոլորտի այլ կազմակերպությունների հետ։ քաղաքականություններում, ուժային organization to the development of a sector cooperation need to be embedded in ԿԻԿ ծրագիրը ձեռնամուխ է եղել տարբեր հարաբերություններում և սոցիալական շահագրգիռ կողմերի միջև միջոլորտային նորմերում: Այս համատեքստում, ԿԻԿ or the society at large can be meaningful society,legislation, rules, policies, power համակարգման և համագործակցության ծրագիրը նպաստել է քաղաքական, and effective only if it cooperates and relations, and social norms. In this context, կարողությունների զարգացման ռազմավարական, իրավական և coordinates effectively with other relevant the IBiS programme contributed to creating գործին՝ կենսաբազմազանության և ինստիտուցիոնալ բարենպաստ միջավայրի organizations. The IBiS programme an enabling policy, strategic, legal and էկոհամակարգային ծառայությունների ձևավորմանը կենսաբազմազանության և engaged in developing inter-sectoral institutional environment for the sustainable կառավարման նպատակով։ էկոհամակարգային ծառայությունների կայուն coordination and networking capacity management of biodiversity and ecosystem կառավարման համար: among different stakeholders for the services.
46 / ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF BIODIVERSITY INTO DIFFERENT SECTORS / 47 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԳԵՆԴԵՐԱՅԻՆ ԳԱՂԱՓԱՐԻ GENDER MAINSTREAMING ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ IN THE ‘GREEN’ SECTOR OF «ԿԱՆԱՉ» ՈԼՈՐՏՈՒՄ ARMENIA 2 Հայաստանում աշխարհագրական In Armenia, the application of GIS in the field of տեղեկատվական համակարգն (ԱՏՀ) ունի environment and natural resources management սահմանափակ կիրառում շրջակա միջավայրի և is still limited. University students who want to բնական պաշարների կառավարման ոլորտում։ become a professional in the field must seek external Այն ուսանողներն, ովքեր ցանկություն ունեն resources for self-learning or find additional training մասնագիտանալու ԱՏՀ ոլորտում, ստիպված opportunities. There is a lack of specialists in the field, են փնտրել ինքնուրույն ուսուցման արտաքին which has been observed to be male dominant. The աղբյուրներ կամ գտնել վերապատրաստման perception prevails in the academic and professional լրացուցիչ հնարավորություններ։ Ոլորտում community that GIS technologies and the related մասնագետների պակաս կա, որտեղ, fieldwork, in particular, are not appropriate for համաձայն ուսումնասիրությունների՝ women. Thinking along these lines of gender գերակշռում են տղամարդիկ։ Գիտական stereotypes, female students, even if trained in GIS, և մասնագիտական շրջանակներում կա mostly avoid field work jobs. մտայնություն, որ ԱՏՀ տեխնոլոգիաները և մասնավորապես՝ վերջինիս հետ կապված դաշտային աշխատանքները հարմար չեն կանանց համար։ Ելնելով գենդերային այս կարծրատիպերից՝ նույնիսկ ԱՏՀ դասընթացներ անցած ուսանողուհիներն հիմնականում խուսափում են դաշտային աշխատանք ենթադրող աշխատանքային հեռանկարից։
Համագործակցելով հայաստանյան In cooperation with the Armenian universities, the բարձրագույն ուսումնական IBiS programme supported Bachelor’s and Master’s հաստատությունների հետ՝ ԿԻԿ degree students in undertaking internships with ծրագիրն աջակցել է բակալավրիատի special attention to gender equality in access to և մագիստրատուրայի ծրագրերի development opportunities in the use of GIS. In ուսանողներին անցնելու պրակտիկա՝ հատուկ the frame of the measure, 10 students, of which 7 ուշադրություն դարձնելով աշխարհագրական are female, completed internships at a variety of տեղեկատվական համակարգի կիրառման partnering public, private, and non-governmental ոլորտում զարգացման հնարավորություններն institutions in the sector of environment and հասանելի դարձնելու գենդերային natural resource management in Armenia. One of հավասարության սկզբունքի վրա։ Միջոցառման the female students, for example, interned at the շրջանակում, 10 ուսանող (որոնցից 7-ը American University of Armenia (AUA) in a project իգական սեռի էին) անցել են պրակտիկա on geocoding of species in the Red Book of Plants Հայաստանի բնապահպանական և բնական and Animals of the RA. պաշարների կառավարման ոլորտի մի շարք պետական, մասնավոր և հասարակական գործընկեր հաստատություններում: Օրինակ՝ ուսանողուհիներից մեկը պրակտիկա է անցել Հայաստանի ամերիկյան համալսարանում (ՀԱՀ) Հայաստանի բույսերի և կենդանիների Կարմիր գրքի տեսակների գեոկոդավորման ծրագրում:
48 / ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF BIODIVERSITY INTO DIFFERENT SECTORS / 49 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Այս միջոցառումը վկայում է, թե ինչպես է The measure exemplifies how the IBiS programme ԿԻԿ ծրագիրը նպաստել կարողությունների has promoted capacity building on all levels and զարգացմանը բոլոր մակարդակներում, how all these levels are interlinked. The female և թե որքան փոխկապակցված են այդ students gained valuable practical work experience մակարդակները: Ուսանողուհիները ձեռք են and developed trust in their own abilities, which 2 բերել գործնական աշխատանքի արժեքավոր encourages them to seek career opportunities in the փորձ և զարգացրել են վստահություն GIS field. Their performance proved to organizations սեփական ունակությունների նկատմամբ, that female graduates can do excellent field work ինչը խրախուսում է նրանց փնտրել and are highly competent in GIS technologies. աշխատանքային հնարավորություններ The internship thus has contributed to eliminating ԱՏՀ ոլորտում։ Նրանց աշխատանքն gender inequalities within the organizations, which ապացուցել է կազմակերպություններին, have become more open to the presence of որ կին շրջանավարտները կարող women’s agency in their GIS activities. This creates են կատարել գերազանց դաշտային more visibility and influence for Armenian women աշխատանք և որ նրանք լավագույնս in modern technologies, ultimately contributing to տեղեկացված են ԱՏՀ տեխնոլոգիաների reducing stereotypes in the ‘green’ sector and the մասին: Պրակտիկան, այսպիսով, նպաստել Armenian society at large. է կազմակերպություններում գենդերային անհավասարությունների հաղթահարմանը, որոնք առավել բաց են դարձել՝ կանանց ԱՏՀ աշխատանքներում ներգրավելու հարցում։ Այսպիսով, ժամանակակից տեխնոլոգիաների ոլորտում ներգրավված հայ կանայք վայելում են առավել տեսանելիություն և դառնում ազդեցիկ՝ նպաստելով կարծրատիպերի նվազեցմանը «կանաչ» ոլորտում և ընդհանրապես հայ հասարակության շրջանում:
«Սկզբում ես դեռևս խուսափում էի “At the beginning, I would still avoid field դաշտային այցերից և փոխարենը trips and would prefer office work instead. նախընտրում էի գրասենյակային However, after a couple of field trips աշխատանքը։ Սակայն մի քանի throughout the internship I changed my դաշտային այցից հետո ես փոխեցի opinion and came to the conclusion that կարծիքս և եկա եզրահանգման, որ work should not be separated between աշխատանքը չպետք է առանձնացնել men and women. Sometimes women do a կանանց և տղամարդկանց միջև։ Հաճախ better job in what is considered to be ‘a non- կանայք ավելի լավ են կատարում ի feminine task’. I would advise all women to սկզբանե «ոչ կանացի» համարվող աշխատանքը։ Խորհուրդ եմ տալիս, որ take part in field work.” բոլոր կանայք մասնակցեն դաշտային աշխատանքների»։
Նունե Ղազարյան, պրակտիկանտ, Ms Nune Ghazaryan, Intern at “Forest «Անտառային մոնիտորինգի Monitoring Center” SNCO կենտրոն» ՊՈԱԿ
50 / ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF BIODIVERSITY INTO DIFFERENT SECTORS / 51 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Հայկական խաղող և գինի պահպանումը և կայուն օգտագործումը Armenian Vine and Wine agricultural subsectors with the largest ոչ միայն ներկայացնում է տեսական growth potential, providing a major հետաքրքրություն, այլև ունի գործնական potential as income source for farmers. Yet, Հնագույն ժամանակներից ի վեր կարևոր նշանակություն: Ուստի, Since ancient times, Armenia features an little is known about these autochthonous 2 Հայաստանը բնորոշվում է խաղողի Հայաստանում անհրաժեշտ է abundance of grape varieties and a unique varieties and traditions. Only 10% of the սորտերի բազմազանությամբ և կենտրոնացնել իրազեկվածությունը wine-making culture. The country is home aborigine varieties are preserved on private գինեգործության յուրօրինակ մշակույթով: տեղական խաղողի սորտերի to hundreds of indigenous grape varieties, farms and in the Armenian National Երկիրը հայտնի է հարյուրավոր էնդեմիկ բազմազանության, ավանդական representing invaluable genetic resources. Grapevine Collections. In this sense, the խաղողի սորտերով, որոնք խաղողագործության մասին Հայաստանի conservation and sustainable use of ներկայացնում են անգնահատելի գինեգործության ոլորտի grapevine diversity are not only of գենետիկ ռեսուրսներ: քաղաքականություն մշակողների, theoretical interest, but also have great գինեգործների, գինեգործական practical significance. Thus, there is a strong ընկերությունների և սպառողների need to mainstream awareness on diversity շրջանում: of native vines, traditional viticulture and winemaking among policy makers, wine- growers, wine producing companies and Այս նպատակով, 2015 թ.-ին ԿԻԿ consumers in Armenia. ծրագիրը ԳՆ-ի (ներկայումս ԷՆ) հետ համատեղ նախաձեռնություն սկսեց՝ կազմելու «Հայկական խաղող և With this aim, in 2015 the IBiS programme գինի» գիրքը։ Կողմերը համախմբեցին in cooperation with the MoA started տարբեր ոլորտների հետազոտողների the initiative to compile the “Armenian (հնագետներ, ազգագրագետներ, Vine and Wine Book.” They brought կենսաբաններ և այլ գիտնականներ), together researchers from various fields ինչպես նաև արհեստավարժ (archaeologists, ethnographers, biologists գինեգործների՝ թեմայի վերաբերյալ and other scientists), as well as professional ընդգրկուն հրապարակում մշակելու wine makers to develop a publication with նպատակով: Շուրջ երկու տարվա սերտ a broad scope on the topic. In two years համագործակցության արդյունքում of close cooperation, the researchers հետազոտողները հավաքեցին, collected, analyzed and summarized data, վերլուծեցին և ամփոփեցին տվյալները՝ producing a comprehensive, bilingual Հայաստանում խաղողագործությունը կազմելով հայկական խաղողի և գինու volume of information on the Armenian զարգացման մեծագույն ներուժ ունեցող մասին տեղեկատվության ամբողջական, vine and wine. գյուղատնտեսության ենթաճյուղերից է, երկլեզու աշխատություն: ապահովելով գյուղական Combining cultural and biological aspects, տնտեսությունների եկամտի աղբյուրի Մշակութային և կենսաբանական the book provides detailed information հզոր հեռանկար: Այնուամենայնիվ, քիչ ուղղությունների համադրությամբ՝ about the origin and importance of բան է հայտնի այս ավտոխտոն գիրքը հաղորդում է հանգամանալից grapevine diversity, threats to neglected տեսակների և դրանց ավանդույթների տեղեկություն խաղողի գինեմետ autochthonous grape varieties, effective մասին: Զուտ տեղական (աբորիգեն) սորտերի բազմազանության ծագման approaches for their preservation as well as սորտերի ընդամենը 10%-ն է և կարևորության, խաղողի վտանգված current trends and future opportunities for պահպանվում մասնավոր տեսակների, դրանց պահպանման vine breeding and winemaking. տնտեսություններում և Հայաստանի արդյունավետ մոտեցումների, խաղողի այգիների ազգային ինչպես նաև ընթացիկ միտումների և հավաքածուներում: Այս առումով խաղողագործության ու գինեգործության խաղողի սորտերի բազմազանության ապագայի ու հեռանկարների մասին: Viticulture in Armenia is one of the
52 / ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF BIODIVERSITY INTO DIFFERENT SECTORS / 53 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
2
54 / ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF BIODIVERSITY INTO DIFFERENT SECTORS / 55 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
2
56 / ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF BIODIVERSITY INTO DIFFERENT SECTORS / 57 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Գիրքը ներկայացվեց 2018 թ. փետրվարին համագործակցության արդյունքում, The book was launched in February 2018 In a close multi-sector cooperation, the կազմակերպված շնորհանդեսին, որին հիմնադրամն իրականացնում է գրքի in an event with representatives of the RA Foundation together with the International ներկա էին ՀՀ կառավարության, տարածումն ու վաճառքը։ ICARE-ը government, scientific institutions, NGOs, Center for Agribusiness Research and գիտական հաստատությունների, ՀԿ- տարածում է գիրքը իր գործընկերների private sector companies, international Education (ICARE) as well as with the Young 2 ների, մասնավոր հատվածի ընդհանուր ցանցում, որը ներառում է organizations and ambassadors. Winemakers’ Union of Armenia organized ընկերությունների, միջազգային հայկական գինեգործարաններ, the promotion and sale of the book. ICARE կազմակերպությունների համալսարաններ և ընկերություններ։ promotes the book within its extended ներկայացուցիչներ և դեսպաններ։ Գործընկերների միջև կնքված network of partners, including all Armenian համաձայնագիրը երաշխավորում է, որ wineries, universities and companies. An վաճառքից ստացված ամբողջ եկամուտը agreement between the partners ensures բաշխվում է հետևյալ երկու նպատակով. that all revenue generated from the sales is allocated for two purposes: ա. օժանդակել Հայաստանում խաղողի աբորիգեն և վտանգված տեսակների a. support education, research, sustainable ուսումնասիրությանը, կայուն conservation and use of aborigine and պահպանմանը և օգտագործմանը։ endangered grape varieties in Armenia,
բ. գրքի վերահրատարակման b. finance the reprinting of the book. Գիրքը բաժանվեց գործընկերներին և ֆինանսավորում։ համապատասխան ոլորտների This scheme makes the Vine and Wine Book շահագրգիռ կողմերին, ինչպես նաև՝ Այս սխեման ապահովում է «Հայկական a self-sustaining product that generates Հայաստանի հիմնական հանրային խաղող և գինի» գրքի ինքնաբավությունը։ funds for the further generation and գրադարաններին։ Որպես արտադրանք՝ գիրքը գոյացնում dissemination of knowledge on grapevine է միջոցներ խաղողի սորտերի diversity. Since its publication, the book has Հեղինակային իրավունքի պայմանագրի բազմազանության վերաբերյալ գիտելիքի inspired multiple initiatives in the sectors համաձայն՝ գրքի օգտագործման տարածման համար՝ որպես ուղերձ Copies of the book were disseminated addressed. The book has been presented իրավունքները փոխանցվել են ապագա սերունդներին: Հրապարակման among partners and key stakeholders in on a variety of national and international Հայաստանի խաղողագործության և շնորհիվ գիրքը բազմաթիվ relevant sectors as well as were provided to wine festivals and expos. Further, it has գինեգործության հիմնադրամին: նախաձեռնություններ է ոգեկոչել main Armenian public libraries. been included in the International Wine համապատասխան ոլորտներից։ Այն Museum in Bordeaux, France and in the ներկայացվել է ազգային և միջազգային library of the International Organisation Based on a copyright agreement, the rights գինիների մի շարք փառատոններում of Vine and Wine. Photos from the book to the book have been handed over to the և ցուցահանդեսներում: Շուտով, այն have also been used for the design of the Vine and Wine Foundation of Armenia. ընդգրկվել է Ֆրանսիայի Բորդո քաղաքում Armenian National Wine Museum, which is գտնվող գինու միջազգային թանգարանում in the process of installation. և Գինու և խաղողի միջազգային կազմակերպության գրադարանում: Գրքից լուսանկարներ են մեջբերվել նաև Հայաստանի գինու ազգային թանգարանի ձևավորման համար, որը դեռևս «Ագրոբիզնեսի հետազոտությունների և հիմնադրման փուլում է: կրթության միջազգային կենտրոնի (ICARE)» և Հայաստանի երիտասարդ գինեգործների միավորման հետ սերտ
58 / ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF BIODIVERSITY INTO DIFFERENT SECTORS / 59
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ INFORMATION FOR SUSTAINABLE BIODIVER- ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՅՈՒՆ SITY MANAGEMENT ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ Կենսաբազմազանության վերաբերյալ Կենսաբազմազանության The availability of robust data on biodiversity play a role as regulatory institutions. Presented հիմնավոր տվյալների առկայությունը is the basis for sustainable biodiversity with different concept scenarios, there was կենսաբազմազանության կայուն տեղեկատվական management. In Armenia, the importance of a consensus among stakeholders on the կառավարման հիմքն է: Հայաստանում համակարգ monitoring and taking inventory of biodiversity development of a fully integrated biodiversity կենսաբազմազանության has been acknowledged at national level. The information system. According to the agreed 3 մշտադիտարկման և հաշվառման NBSAP of the RA defines the improvement concept, the system should act as single entry Հիմք ընդունելով Հայաստանի կարևորությունը ընդունվել է ազգային of knowledge related to biodiversity status point for information on biodiversity, comprising: կենսաբազմազանության մակարդակով: ՀՀ Կենսաբազմազանության and trends as a national target. The lack of մշտադիտարկման իրավիճակի comprehensive databases on biodiversity ազգային ռազմավարության և • A standardized spatial database for the գնահատումը, ԿԻԿ ծրագիրը information, however, compromises the ability գործողությունների ծրագիրը սահմանում organization of existing data աջակցել է Շրջակա միջավայրի of evaluating the condition of biodiversity է կենսաբազմազանության կարգավիճակի նախարարության (ՇՄՆ)` Հայաստանի elements, assessing the impact of anthropogenic և միտումների վերաբերյալ գիտելիքի կենսաբազմազանության տեղեկատվական and natural factors, and making justified policy • A participatory monitoring programme to կատարելագործումը որպես ազգային համակարգ (ՀԿՏՀ) մշակելու decisions regarding the conservation and use of populate the system with new biodiversity նպատակ։ Կենսաբազմազանության նախաձեռնությանը։ Ծրագիրը աջակցել biodiversity. As a basis for decision making, the data վերաբերյալ համապարփակ տվյալների է մասնակցային խորհրդակցության availability of robust data on biodiversity has to շտեմարանների բացակայությունը, գործընթացին` մշակելու հայեցակարգ և be improved by implementing comprehensive սակայն, հարցականի տակ է դնում • A comprehensive website providing ճանապարհային քարտեզ` առաջարկվող and effective monitoring approaches. Academic controlled access to data for the general կենսաբազմազանության տարրերի վիճակի տեղեկատվական համակարգի and non-governmental organizations carry out public and specialists գնահատումը, մարդածին և բնական ձևավորման համար: Գործընթացին extensive and specialized studies on biodiversity. գործոնների ազդեցության գնահատումը, մասնակցել են պետական կառույցների, But the results are often not standardized and are ինչպես նաև կենսաբազմազանության • An online platform for the MoEnv to carry ինչպես նաև գիտական, հասարակական not organized or communicated in an adequate օգտագործման և պահպանման out permit and licensing procedures և միջազգային կազմակերպությունների way to be used directly by decision makers. վերաբերյալ քաղաքական հիմնավոր ներկայացուցիչներ, որոնք որոշումներ կայացնելու կարողությանը: ճանաչվել էին որպես տվյալների The proposed system will thus promote public Որպես որոշում կայացնելու հիմք, մատակարարներ և օգտագործողներ, Biodiversity Information awareness raising on biodiversity and support կենսաբազմազանության վերաբերյալ կամ հնարավոր դերակատարում ունեցող System the involvement of multiple actors in data input, կայուն տվյալների առկայությունը պետք հաստատություններ։ Ներկայացված including research institutions and citizen science է ամրապնդվի մշտադիտարկման initiatives. The information system should also be հայեցակարգային տարբեր սցենարներից, Based on the status assessment of the համապարփակ և արդյունավետ harmonized with the structure and requirements շահագրգիռ կողմերը եկան համձայնության biodiversity monitoring in Armenia, IBiS մոտեցումների միջոցով: Գիտական և of the Biodiversity Information System for Europe համաձայնություն՝ լիարժեք ինտեգրված supported the MoEnv in its initiative to develop հասարակական կազմակերպությունները developed by the EU with a view to facilitate կենսաբազմազանության տեղեկատվական a national biodiversity information system of լայնածավալ և մասնագիտացված future exchange and collaboration. Based on the համակարգ մշակելու վերաբերյալ: Armenia (BISA). The IBiS programme facilitated a ուսումնասիրություններ են կատարում feedback from stakeholders on a demonstration Ըստ համաձայնեցված հայեցակարգի, participative consultation process for elaborating կենսաբազմազանության թեմայով: version, a comprehensive roadmap for համակարգը պետք է հանդես գա որպես a concept and road map for the proposed Արդյունքները, սակայն, անմիջապես developing the system was agreed. In the կենսաբազմազանության վերաբերյալ information system. The process involved որոշում կայացնողների հնարավոր process of elaborating the concept for the BISA, տեղեկատվության միասնական հարթակ, representatives of governmental institutions գործածման համար հաճախ the IBiS programme supported stakeholders as well as academic, non-governmental and որը կներառի. in developing relevant tools and instruments ստանդարտացված չեն և համարժեք չեն international organizations which were identified for biodiversity information that can form key կազմակերպվում կամ հաղորդվում: as potential data providers and data users or elements of the later system.
62 / ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION FOR SUSTAINABLE BIODIVERSITY MANAGEMENT / 63 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
• Ստանդարտացված տարածական Հայաստանի թիթեռների Ատլաս Atlas of Butterflies in Armenia does not have the capacity to analyze and տվյալների շտեմարան՝ առկա տվյալների disseminate the extensive data collected. կազմակերպման նպատակով Հայաստանը հայտնի է թիթեռների Armenia has a rich diversity of butterflies հարուստ բազմազանությամբ՝ with a total of 236 recorded species on The IBiS programme supported an effort • Մասնակցային մշտադիտարկման ընդհանուր 236 գրանցված տեսակներով: its territory. Butterflies are an essential of TSE NGO for organizing the monitoring ծրագիր՝ համակարգը Թիթեռները խոտածածկ և անտառային element of ecological processes in grass- data sets which were then published as կենսաբազմազանության նոր տվյալներով լանդշաֆտների էկոլոգիական and woodland landscapes. Consequently, the first Atlas of Butterflies in Armenia. համալրելու նպատակով գործընթացների էական բաղադրիչ they are a reliable indicator species for the The Atlas is the most comprehensive and են հանդիսանում: Ուստի, դրանք condition of these ecosystems in Armenia. robust database on butterflies in Armenia • Համապարփակ կայք, որն ապահովում է հանդիսանում են արժանահավատ so far. It systematically organizes all the 3 ցուցանիշ տեսակներ՝ Հայաստանում այս scientific data gathered by TSE NGO over տվյալների վերահսկելի հասանելիություն Interest in Armenian butterflies has a long էկոհամակարգերի վիճակը գնահատելու the last decades as well as historical data. լայն հանրության և մասնագետների history, dating back to expeditions to համար համար: It provides individual accounts for all the Mount Aragats in the mid-19th century. species studied in Armenia. The accounts Observing an increased land use change, include information on the species’ • Առցանց հարթակ ՇՄՆ-ի համար՝ Հայկական թիթեռների նկատմամբ in the last decade a network of NGOs distribution and biological peculiarities, իրականացնելու թույլտվության և հետաքրքրությունը երկար պատմություն studying butterflies realized the need to georeferenced population dynamics as լիցենզավորման գործընթացներ ունի ՝ սկսած 19-րդ դարի կեսերին introduce rigorous scientific monitoring well as conservation measures which are Արագած լեռան արշավախմբերի methods to keep track of changes in in place or are recommended for the Առաջարկվող համակարգը դրանով ուսումնասիրություններից: Դիտարկելով butterfly biodiversity. Founding the Towards species. Additionally, the Atlas provides իսկ կխթանի կենսաբազմազանության հողօգտագործման աճող փոփոխությունը՝ Sustainable Ecosystems (TSE) NGO as an recommendations for decision makers վերաբերյալ հասարակության նախորդ տասնամյակում թիթեռներ umbrella organization, the network has on the practical applications of the data իրազեկվածությանը և կաջակցի բազմաթիվ ուսումնասիրող հասարակական collected a significant amount of field data analyzed. It also presents the Butterfly դերակատարների ներգրավմանը կազմակերպությունների ցանցը on butterflies in Armenia since 2003, using Monitoring Scheme (BMS) used by TSE տվյալների մուտքագրման գործընթացում, հանգեց այն համոզմանը, որ methods in accordance with international NGO. The scheme was developed as a այդ թվում՝ գիտահետազոտական անհրաժեշտ է ներդնել խիստ monitoring standards. Still, the network հաստատությունների և քաղաքացիական գիտական մշտադիտարկման մեթոդներ՝ գիտական նախաձեռնությունների: թիթեռների կենսաբազմազանության Տեղեկատվական համակարգը պետք է փոփոխություններին հետևելու համահունչ լինի նաև ԵՄ-ի մշակած Եվրոպայի նպատակով: Հիմնադրվելով, «Դեպի կենսաբազմազանության տեղեկատվական կայուն էկոհամակարգեր (ԴԿԷ)» ՀԿ-ն1՝ համակարգի կառուցվածքին և որպես համակարգող կազմակերպություն, պահանջներին` հետագայում փոխանակում ցանցը հավաքել է Հայաստանի թիթեռների և համագործակցություն ապահովելու վերաբերյալ զգալի քանակությամբ նպատակով: Ցուցադրական տարբերակի դաշտային տվյալներ՝ սկսած 2003 վերաբերյալ շահագրգիռ կողմերի թվականից, կիրառելով մշտադիտարկման արձագանքների հիման վրա համաձայնեցվեց միջազգային չափանիշներով սահմանված համակարգի մշակման համապարփակ մեթոդներ։ Ցանցը, սակայն, դեռևս չունի ճանապարհային քարտեզը: ՀԿՏՀ-ի հնարավորություն՝ վերլուծելու և տարածելու հայեցակարգի մշակման գործընթացում հավաքված մեծածավալ տվյալները։ ԿԻԿ ծրագիրը աջակցեց շահագրգիռ կողմերին՝ մշակելու կենսաբազմազանության տեղեկատվական գործիքներ, որոնք կարող ԿԻԿ ծրագիրը աջակեց ԴԿԷ ՀԿ-ի ջանքերին` են հանդիսանալլ նախատեսվող համակարգի վերլուծելու առկա մշտադիտարկման հիմնատարրեր: տվյալների բազան , որոնք այնուհետև
1 ՀԿ-ն ձևավորում է «Եվրոպայի թիթեռների պահպանման» միջազգային ցանցի հայաստանյան բաժինը 1 The NGO forms the Armenian chapter of the international Butterfly Conservation Europe network
64 / ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION FOR SUSTAINABLE BIODIVERSITY MANAGEMENT / 65 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
հրապարակվեցին որպես Հայաստանի լրամշակելու նպատակով։ ԴԿԷ ցանցը solution for carrying out scientifically The Atlas data will also be used directly in թիթեռների առաջին Ատլաս։ Այն նախատեսում է Կառավարության rigorous monitoring under conditions the next edition of the Armenian Red Book մինչ այժմ Հայաստանի թիթեռների աջակցությամբ տարեկան զեկույցների of limited personnel and funding. The of Animals which is planned to be published վերաբերյալ տվյալների ամենաընդարձակ նախապատրաստում և Ատլասի նոր scheme for example shows an approach in 2020. According to the Atlas data, the և հիմնավոր շտեմարանն է: Այն հրատարակում տասը տարին մեկ։ for integrating amateur butterfly watching number of endangered butterfly species սիստեմատիկ կերպով համակարգում է Հիմնվելով ԹՄՍ-ի ապացուցված tourists in monitoring activities. All the could increase considerably. The outcome նախորդ տասնամյակներին ԴԿԷ ՀԿ-ի կիրառելիության վրա, նախաձեռվել է information of the Atlas is publicly available of Atlas have further been used for the հավաքված գիտական և պատմական նախագիծ, հարմարեցնելու է սխեման at the “Butterfly conservation Armenia” web Eco-regional Conservation Plan elaborated բոլոր տվյալները։ Ատլասում կարելի է որպես մշտադիտարկման երկարաժամկետ page (https://www.butterfly-conservation- by WWF, which identifies Key Biodiversity գտնել առանձին տվյալներ Հայաստանում ինքնաբավ գործիք տեսակների և armenia.org/species.html). Areas and vital corridors between them 3 ուսումնասիրվող բոլոր տեսակների էկոհամակարգերի մակարդակով: in the framework of the Bern Convention. մասին։ Տվյալները պարունակում են There is a high potential to use the Atlas The MoEnv confirms the Atlas as an տեսակների տարածման և կենսաբանական as basis for monitoring the influence of Ատլասի տվյալները կօգտագործվեն important tool not only for decision making առանձնահատկությունների, պոպուլյացիայի pasture and forest use, hydro power plants նաև Հայաստանի կենդանիների Կարմիր on biodiversity management. The Ministry աշխարհագրական դինամիկայի, ինչպես and mining on ecosystems in Armenia. գրքի հաջորդ հրատարակությունում, has also used the information to update նաև պահպանության ընթացիկ կամ With these different applications, the Atlas որը նախատեսվում է լույս ընծայել the national reporting to the CBD. With առաջարկվող միջոցառումների վերաբերյալ: constitutes an important achievement for 2020 թվականին: Ատլասի տվյալներով՝ governmental support the TSE network Որոշումներ կայացնողներին Ատլասը advancing systematic monitoring of animal թիթեռների վտանգված տեսակների plans the preparation of annual reports տրամադրում է նաև վերլուծություններ biodiversity in Armenia. It comes to prove թիվը կարող է զգալիորեն աճել: Ատլասի and the publication of new edition of the ուսումնասիրված տվյալների գործնական how the availability of robust data can տվյալները հետագայում գործածվել են Atlas every ten years. Based on the proven կիրառման վերաբերյալ։ Այն նաև support the decision making for biodiversity Բնության համաշխարհային հիմնադրամի functionality of the BMS, a project has been ներկայացնում է ԴԿԷ ՀԿ-ի կիրառած conservation. մշակած էկո-տարածաշրջանային initiated to adapt the scheme as a model Թիթեռների մշտադիտարկման սխեման պահպանման ծրագրի համար, որը for a long-term self-sustaining monitoring (ԹՄՍ)։ Սխեման մշակվել է որպես կանխորոշում է կենսաբազմազանության tool at species and ecosystem level. լուծում` սահմանափակ անձնակազմի հիմնական տարածքները և դրանց և ֆինանսավորման պայմաններում միջև գոյություն ունեցող կենսական գիտական հստակ մշտադիտարկում նշանակության միջանցքները՝ Բեռնի իրականացնելու համար: Օրինակ, կոնվենցիայի շրջանակներում: Մեծ սխեման ցուցադրում է թիթեռներին հեռանկար կա Ատլասը որպես սիրողական մակարդակում հետևող հիմք ծառայեցնելու Հայաստանի զբոսաշրջիկներին մշտադիտարկման արոտավայրերի և անտառօգտագործման գործընթացներում ներգրավելու քայլերը։ ազդեցությունը, հիդրոէլեկտրակայանները Ատլասի տեղեկատվությունը հասանելի է և էկոհամակարգային տարածքներում «Հայաստանի թիթեռների պահպանություն» հանքարդյունաբերությունը կայքում, հետևյալ հղումով՝ (https://www. մշտադիտարկելու համար։ Նմանատիպ butterfly-conservation-armenia.org/species. բազմազան կիրառություններով՝ Ատլասը html): կարևոր ձեռքբերում է Հայաստանում կենդանիների կենսաբազմազանության ՇՄՆ-ն հավաստում է, որ Ատլասը կարևոր համակարգված մշտադիտարկումը գործիք է ոչ միայն կենսաբազմազանության խթանելու համար։ Այն գալիս է կառավարման վերաբերյալ որոշումներ ապացուցելու, թե ինչպես կարող է կայուն կայացնելու համար, այլև նախարարությունը տվյալների առկայությունը նպաստել օգտագործել է Ատլասի տեղեկատվությունը՝ կենսաբազմազանության պահպանման Կենսաբազմազանության մասին վերաբերյալ որոշումների կայացմանը։ կոնվենցիային հաշվետվությունը
66 / ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION FOR SUSTAINABLE BIODIVERSITY MANAGEMENT / 67 ՍՈՎՈՐԱԾ ԴԱՍԵՐԸ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Սիրողական ձկնորսության և որսի հաստատված դիմումի և պայմանագրի Amateur fishing and hunting license system by advising the MoEnv on the potentials թույլտվությունների համակարգ ձև: Ըստ բացթողումների ՇՄՆ-ն of the license system for efficient decision նախաձեռնեց օրենսդրության մի շարք making on sustainable wildlife management. Irregular hunting and fishing practices are փոփոխություններ, որոնք ուղղված էին A process of updating the national rules Անօրինական որսը և ձկնորսությունը լուրջ an important threat to animal biodiversity in որսորդական և ձկնորսական առավելապես for hunting was initiated with the objective սպառնալիք է Հայաստանի կենդանիների Armenia and in particularly to certain rare կայուն գործունեությանը: ԿԻԿ ծրագիրը of improving the management of hunting կենսաբազմազանության և մասնավորապես՝ and endangered species. The Government նպաստեց այս առաջխաղացումներին, and fishing practices within the MoEnv. By որոշակի հազվագյուտ և վտանգված of the RA put in place regulations on տրամադրելով խորհրդատվություն revealing the potential for improvement in տեսակների համար։ ՀՀ Կառավարությունը hunting areas and schemes that require ՇՄՆ-ին` լիցենզավորման համակարգի amateur hunting and the need for more մշակել է կանոնակարգեր որսատեղերի և amateur hunters to apply for licenses. The առավելությունների՝ վայրի բնության efficient biodiversity management, the սխեմաների վերաբերյալ, համաձայն որոնց՝ complicated process of obtaining licenses, 3 կայուն կառավարման համատեքստում MoEnv and GIZ identified the need for սիրողական որսորդները պարտավոր however, was discouraging for the amateur արդյունավետ որոշումների կայացման analysing gaps in the laws on flora and fauna են դիմել լիցենզիա (արտոնագիր) ձեռք hunting community. Thus, government վերաբերյալ: Վերհանված բացերի in general. A study on legal gaps and on բերելու համար: Սակայն թույլտվություն inventories on animals hunted remained հիման վրա ՇՄՆ նախաձեռնել է recommendations for closing them has been ստանալու բարդ գործընթացը խրթին inaccurate. For the purpose of addressing որսի և ձկնորսության առավել կայուն supported by the IBiS programme. էր սիրողական որսորդական համայնքի this situation, the MoEnv and the IBiS կառավարումը ապահովելու համար, համար: Հետևաբար, կենդանիների որսի programme coordinated the development նախաձեռնել է որոշ օրենսդրական հաշվառումը շարունակում էր մնալ ոչ of an online amateur fishing and hunting The development of the application փոփոխություններ։ Բացահայտելով ճշգրիտ։ Իրավիճակին լուծում հաղորդելու license system. The objective was to organize system resulted in benefits for both users սիրողական որսի կատարելագործման նպատակով, ՇՄՆ-ն և ԿԻԿ ծրագիրը the – previously analogue – process of of biodiversity as well as for the institution հեռանկարները և կենսաբազմազանության նախաձեռնել են սիրողական ձկնորսության applying for amateur hunting and fishing regulating biodiversity. While previously առավել արդյունավետ կառավարման և որսի թույլտվությունների ստացման permits in one online information system on amateur hunters and fishers had to make անհրաժեշտությունը, ՇՄՆ-ն և ԳՄՀԸ-ն առցանց համակարգի մշակում: Նպատակն the national scale. several visits to the MoEnv for obtaining ուշադրությունն ուղղեցին ընդհանուր էր կազմակերպել նախկինում անալոգային` licenses, they can now directly do it from առմամբ բուսական և կենդանական ազգային մակարդակով միասնական home. This simplification provides an աշխարհի մասին օրենքներում առկա In the process of developing the system, առցանց տեղեկատվական համակարգում incentive for hunters to actually obtain an բացերը վերլուծելու անհրաժեշտությանը: various gaps in the general permit procedure սիրողական որսորդության և ձկնորսության official permit. Applicants are also more likely ԿԻԿ ծրագիրը աջակցել է իրավական were identified. For example, there were no թույլտվություններին դիմելու գործընթացը: to review the information on laws, hunting բացերի ուսումնասիրությանը և դրանց standardized, legally approved application areas and endangered species that they շտկման առաջարկություններին։ and contract forms. Based on the gaps have to consent to during the application. Համակարգը մշակելու ընթացքում identified, the MoEnv initiated a series The higher amount of permit applications հայտնաբերվել են բազմաթիվ բացեր of changes in legislation towards more Թույլտվությունների համակարգի then results in improved statistical data on ընդհանուր թույլտվության ընթացակարգում: sustainable hunting and fishing practices. The մշակումն արդյունավետ է թե՛ hunting and fishing activities in the country. Օրինակ՝ չկար ստանդարտացված, օրենքով IBiS programme promoted these advances
68 / ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION FOR SUSTAINABLE BIODIVERSITY MANAGEMENT / 69 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
կենսաբազմազանության օգտագործողների, նաև թիրախավորված տեսակները, This data can form a basis for decision Additionally, the data of the hunting permits և թե՛ կենսաբազմազանությունը տվյալների ճշգրտությունը նույնպես making on the species permitted for hunting, systems can easily be connected with other կառավարող հաստատության համար: Եթե բարելավվում է, ինչը կարող է նպաստել hunting quota and hunting season which electronic information systems for better նախկինում թույլտվություն ձեռք բերելու տեսակների բաշխման մոդելավորմանը: are defined by the Government of the RA decision making. The system as well as the նպատակով պարտադիր էր այցելել Նախարարության գործընթացը every year. Since the permit applicant has capacities in the Ministry were developed in ՇՄՆ, այժմ սիրողական որսորդներն համակարգող ներկայացուցիչն ընդգծեց, to indicate the exact hunting area as well a way that facilitates its upscaling for other ու ձկնորսները կարող են դա անել որ համակարգի շնորհիվ թույլտվության as the targeted species, the accuracy of the licensing procedures such as environmental անմիջապես տնից: Այս դյուրացումը խթան գործընթացը ոչ միայն դյուրին կառավարելի data is also improved which can contribute impact assessments. The amateur hunting է հանդիսանում որսորդների համար՝ կդառնա նախարարության համար, այլև to species distribution modelling. The application system can thus be the first իրականում ձեռք բերելու պաշտոնական կլինի առավել թափանցիկ բոլոր կողմերի representative coordinating the process for element of a general licensing system that is 3 թույլտվություն։ Առավել հավանական է, համար և կնվազեցնի կոռուպցիոն ռիսկը։ the MoEnv emphasized that the system will planned for the BISA. որ դիմորդները նաև կուսումնասիրեն not only make the permit process easier to օրենքների որսատեղերի և վտանգված manage for the Ministry. The process will Որսի թույլտվության համակարգերի տեսակների մասին տեղեկությունները, also become more transparent for all sides տվյալները հեշտորեն կարող են կապված որոնց պայմանների վերաբերյալ նրանք and will reduce the risk of corruption. լինել էլեկտրոնային տեղեկատվական պետք է համաձայնություն հայտնեն հայտը այլ համակարգերի հետ՝ որոշումների լրացնելու ընթացքում: Թույլտվության կայացման առավել դյուրին գործընթաց հայտերի առավել մեծ քանակությունը ապահովելու համար: Համակարգը մշակվել կբերի երկրում որսորդական և է և նախարարության կարողությունները ձկնորսական գործունեության վերաբերյալ բարելավվել են այնպես, որ հետագայում վիճակագրական տվյալների հավաստմանը։ այդ համակարգը հնարավոր լինի ընդլայնել Այս տվյալները կարող են հիմք հանդիսանալ թույլտվությունների այլ ընթացակարգերի որսի թույլատրված տեսակների համար, ինչպիսիք են շրջակա միջավայրի վերաբերյալ որոշումների կայացման, վրա ազդեցության գնահատումը: որսի քանակների և որսաշրջանի Սիրողական որսի հայտի համակարգը, համար, որոնք ՀՀ Կառավարությունը այդպիսով, կարող է լինել ընդհանուր սահմանում է յուրաքանչյուր տարի։ Քանի թույլտվությունների համակարգի առաջին որ թույլտվության հայտատուն պետք է տարրը, ինչը նախատեսված է ՀԿՏՀ-ով։ նշի որսի ճշգրիտ տարածքը, ինչպես
70 / ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION FOR SUSTAINABLE BIODIVERSITY MANAGEMENT / 71 ՍՈՎՈՐԱԾ ԴԱՍԵՐԸ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ LESSONS LEARNED
Իրավական բացերի հայտնաբերումը The identification of relevant legal gaps ձկնորսության և որսի լիցենզիայի was a positive result of the fishing and hunting մշակված համակարգի դրական արդյունք license system developed. This process է։ Այս գործընթացը ցույց է տալիս, թե shows how the development of a practical գործնական և բավականին յուրօրինակ and rather specific tool cancatalyze a գործիքի մշակումը ինչպես կարող է variety of positive changes in regulations խթանել կենսաբազմազանության for improved biodiversity monitoring and 3 ամրապնդված մշտադիտարկման և management. Changing laws and regulations կառավարման կանոնակարգերի մի on biodiversity, however, often requires a շարք դրական փոփոխություններ: long time. Կենսաբազմազանության օրենքների ու կանոնակարգերի փոփոխությունը, այնուամենայնիվ, երբեմն պահանջում է երկար ժամանակ:
Չնայած ՀԿՏՀ-ի մշակումը չէր կարող While the development of the BISA could ավարտին հասցվել ծրագրի ժամկետում, not be finalized within the timeframe of the կիրառված մասնակցային մոտեցումն programme, the participatory approach ապահովեց երկու արժեքավոր applied resulted in the elaboration of two տարրերի մշակում՝ մասնավորապես valuable elements in terms of biodiversity կենսաբազմազանության վերաբերյալ information that have produced positive տեղեկատվությունը, որն ինքնին impacts of their own. դրական տեղաշարժ էր:
Ծավալուն գործիքներին աջակցելիս ի When supporting complex tools, initially it սկզբանե անհրաժեշտ է մանրամասն is important to thoroughly discuss with քննարկել գործընկերների հետ partners all the elements and functionalities բոլոր այն տարրերն ու գործառույթները, that they request to be integrated. To the որ նրանք պահանջում են ներառել: degree possible, a clear understanding has to Հարկավոր է ձևավորել հնարավորինս be achieved not only on potential benefits but հստակ պատկերացում ոչ միայն also on the feasibility, requirements and հնարավոր օգուտների, այլև տարբեր risks of the different elements. In the case of տարրերի իրագործելիության, digital systems, the long term maintenance is պահանջների և ռիսկերի the key aspect to agree with partners. վերաբերյալ: Թվային համակարգերի դեպքում երկարաժամկետ պահպանումը գործընկեր կողմերի հետ համաձայնեցնելու հիմնական կողմն է:
72 / ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION FOR SUSTAINABLE BIODIVERSITY MANAGEMENT / 73
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ FOREST MANAGEMENT Հայաստանում անտառները կազմում են Շրջակա միջավայրի նախարարությունը Forests cover only 11,1% of the total Armenian sanctuaries) is managed by the Hayantar երկրի տարածքի ընդամենը 11,1%-ը (ՀՀ (ՇՄՆ) (նախկինում` Բնապահպանության land area (RA Ministry of Nature Protection, State Non-Commercial Organization (SNCO) Բնապահպանության նախարարություն, 2014թ.), նախարարություն) անատառային ոլորտի 2014), but provide habitats for an abundance and its 19 Forest Enterprises (FE). Hayantar սակայն բնական միջավայր են ապահովում պատասխանատու մարմինն է, իսկ of species as well as a series of important SNCO is under the Forest Committee, which բազմաթիվ տեսակների համար, ինչպես պետական անտառները կառավարում են ecosystem services. Meanwhile, over the is under the MoEnv. The other 25% of forests նաև տրամադրում են մի շարք կարևոր նախարարության ենթակայությամբ գործող recent decades, forest and their biodiversity is in specially protected nature areas and is էկոհամակարգային ծառայություններ: տարբեր կառույցներ: Անտառների մոտ have been under pressure due to excessive managed by respective SNCOs under the Նախորդ տասնամյակների ընթացքում 75%-ը (այդ թվում նաև մի շարք անտառային unauthorized use of wood (mainly fuel wood Bio-Resources Management Agency (BMA) անտառը և դրա կենսաբազմազանությունը արգելավայրեր) կառավարում է «Հայանտառ» for household use) and overexploitation, of the MoEnv. The Forest Monitoring Center վտանգների են ենթարկվել չարտոնված պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունը unsustainable management practices, (FMC) under the MoEnv is responsible for անտառօգտագործման (հիմնականում (ՊՈԱԿ) և դրա կազմում գործող 19 grazing, forest fires and other factors. Due implementing the state forest monitoring. տնային տնտեսություններում որպես անտառտնտեսությունները (ԱՏ): «Հայանտառ» to the already limited extent, forests are վառելափայտ օգտագործելու նպատակով) և ՊՈԱԿ-ը գործում է Անտառային կոմիտեի particularly vulnerable to degradation and 4 գերօգտագործման, արածեցման, ոչ կայուն ներքո՝ ՇՄՆ ենթակայությամբ: Անտառների Since 2012, in the frame of IBiS predecessor fragmentation caused by these processes. անտառկառավարման, անտառային հրդեհների մոտ 25%-ը բնության հատուկ պահպանվող program SMB the Government of the RA և այլ գործոնների հետևանքով: Արդեն իսկ տարածքների կազմում է և կառավարվում agreed with GIZ to develop a transforming սահմանափակ տարածքի պատճառով է ՇՄՆ Կենսառեսուրսների կառավարման The data on forest resources of Armenia approach for forest information management. անտառները մասնավորապես խոցելի են գործակալության (ԿԿԳ) ենթակայությամբ are outdated and inconsistent. There is a As a core element of this approach, a նշված գործընթացներով պայմանավորված համապատասխան ՊՈԱԿ-ների կողմից: need for national forest inventory, mapping, concept of the National Forest Management դեգրադացիայի և մասնատման «Անտառային մոնիթորինգի կենտրոն» forest taxation and management planning, Information System (NFMIS) has been (ֆրագմենտացիա) տեսանկյունից: ՊՈԱԿ-ը պատասխանատու է անտառների monitoring, among others. In general, the developed in Armenia under the guidance of մոնիտորինգի համար։ forest policy needs a revision with a view to the responsible state authorized bodies. In Հայաստանի անտառային պաշարների մասին define the principles and overall strategic the frame of SMB, the programming of the տվյալներն անհամահունչ են և թարմացման Սկսած 2012 թ-ից Կենսաբազմազանության directions for the forestry sector reform NFMIS was initiated, and capacities were built կարիք ունեն։ Անհրաժեշտ է իրականացնել ինտեգրված կառավարումը Հարավային and developments. The causes of forest in forest sector institutions for monitoring and անտառի ազգային գույքագրում, անտառների Կովկասում (ԿԻԿ) ծրագրին նախորդած problems often not only lie within the forest information management through the system. քարտեզագրում և տաքսացիա, կառավարման Կենսաբազմազանության կայուն կառավարում sector, they are also related to multiple other պլանների մշակում, մոնիտորինգ և Հարավային Կովկասում (ԿԿԿ) ծրագրի sectors. Therefore, intersectoral approaches այլն: Ընդհանուր առմամբ անտառային շրջանակում ՀՀ կառավարությունը և and solutions are required to promote քաղաքականությունն վերանայման կարիք Գերմանիայի միջազգային համագործակցության developments towards sustainable forest ունի` անտառային ոլորտի բարեփոխումների ընկերությունը (ԳՄՀԸ) համաձայնության եկան management (SFM). և զարգացումների համար սկզբունքները և մշակելու նոր մոտեցում՝ անտառի վերաբերյալ ռազմավարական ուղղությունները սահմանելու տեղեկատվությունը կառավարելու համար: In 2017, the Concept on Forest Sector Reform նպատակով: Անտառին առնչվող խնդիրները Որպես այս մոտեցման առանցքային տարր, was adopted by the Government of the RA վերաբերում են ոչ միայն անտառին, այլև մշակվեց անտառկառավարման ազգային and in the recent years there has been an բազմաթիվ այլ ոլորտներին: Ուստի անհրաժեշտ տեղեկատվական համակարգի (ԱԿՏՀ) institutional restructuring of the forest sector. են միջոլորտային մոտեցումներ և լուծումներ` հայեցակարգը` իրավասու պետական լիազոր At present, the forest sector responsibility is ուղղված կայուն անտառկառավարմանը (ԿԱԿ): մարմինների ուղղորդմամբ: ԿԿԿ ծրագրի շրջանակում մեկնարկեց ԱԿՏՀ ծրագրային with the Ministry of Environment (MoEnv) մշակումը, և անտառային ոլորտի կառույցներում (formerly Ministry of Nature Protection) and 2017 թ-ին ՀՀ Կառավարությունը ընդունեց ստեղծվեցին կարողություններ՝ համակարգի the state forests are managed by different հայեցակարգ անտառային ոլորտի միջոցով մոնիթորինգի և տեղեկատվության entities under the Ministry. About 75% բարեփոխումների վերաբերյալ: Ներկայում կառավարման համար: of forests (including a number of forest
76 / ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT / 77 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
4
78 / ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT / 79 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԱԿՏՀ բարելավում ԳՆ (նախկինում անտառային ոլորտի լիազոր Improvement of NFMIS FMC SNCOs. An action plan was developed which մարմին), ՇՄՆ-ն և ենթակա կառույցները` focused on several main areas: Անտառային կոմիտեն, «Հայանտառ» և Հաշվի առնելով անտառային ոլորտի «Անտառային մոնիթորինգի կենտրոն» ՊՈԱԿ- Given the interests of partners in the forest sector, • technical improvement of the NFMIS, գործընկերների հետաքրքրությունը և ները: Մշակվել է գործողությունների պլան՝ IBiS built on the experiences of the SMB programme հիմնվելով ԿԿԿ ծրագրի փորձի վրա՝ ԿԻԿ- ուղղված հետևյալ հիմնական ոլորտներին. to improve the software of NFMIS, add new • building of individual and organizational ով իրականացվեցին աշխատանքներ functionalities, increase its use and promote its capacities for using the NFMIS on a broad scale, ԱԿՏՀ-ի ծրագրային բարելավման և նոր • ԱԿՏՀ համակարգի տեխնիկական institutionalization. գործառույթների ավելացման, դրա կիրառումն բարելավում: • collaboration for promoting NFMIS in the forest ընդլայնելու և ինստիտուցիոնալացումը NFMIS is a GIS-based online information platform sector of Armenia, խթանելու ուղղությամբ: • Անհատական և կազմակերպչական designed for operational forest planning and կարողությունների զարգացում՝ ԱԿՏՀ-ի management, which provides a common database • promoting systematic use of NFMIS in forest ԱԿՏՀ-ն աշխարհագրական տեղեկատվական ընդլայնված կիրառման նպատակով: for its users. It facilitates processing and exchange authorities (institutionalization). համակարգի (ԱՏՀ) վրա հիմնված of information as well as monitoring, control and առցանց տեղեկատվական հարթակ է, • Համագործակցություն Հայաստանի reporting of forest activities. The system is set out The needs for NFMIS improvements have been որը նախատեսված է գործառնական անտառային ոլոտում ԱԿՏՀ-ի խթանման for both forest management practitioners and discussed in a series of workshops and finally agreed պլանավորման և անտառկառավարման նպատակով: decision makers. It allows FEs to connect to Hayantar with the key partnering authorities. The workshops 4 համար՝ ապահովելով ընդհանուր տվյալների SNCO and other forest authorities. In general, it can were attended by a broad group of stakeholders շտեմարան բոլոր օգտագործողների • ԱԿՏՀ-ի համակարգված կիրառման significantly contribute to more transparency and including other international actors working on համար: Հարթակի շնորհիվ հեշտանում խթանում (ինստիտուցիոնալացում): sustainable forest management throughout the forest management. In general, IBiS programme են տեղեկատվության մշակումն ու forest sector. exchanged continuously on NFMIS related topics փոխանակումը, ինչպես նաև անտառային ԱԿՏՀ-ի ծրագրային բարելավման with relevant international actors including United Action plan for improvement and use of NFMIS գործողությունների մոնիթորինգը, վերահսկումն անհրաժեշտության հարցը քննարկվել է Nations Development Programme (UNDP), World ու հաշվետվությունները: Համակարգը մի շարք աշխատաժողովների ժամանակ Resource Institute and Caucasus Nature Fund. նախատեսված է ինչպես գործառնական և համաձայնեցվել լիազոր գործընկեր The NFMIS related activities in the frame of IBiS were մակարդակի աշխատակիցների, այնպես էլ կառույցների հետ: Հանդիպումներին based on organizational and technical assessment The major system improvements included newly որոշում կայացնողների համար: Հարթակի մասնակցել են բազմաթիվ շահագրգիռ of NFMIS and GIS/RS use within the forest sector developed sections on afforestation, reforestation միջոցով ԱՏ-ները կարող են կապ հաստատել կողմեր, այդ թվում՝ անտառկառավարման and implemented in close cooperation with the and the function of assignments as well as «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի և անտառային ոլորտի ոլորտում ներգրավված միջազգային key partnering forest authorities. The partnering improvement of the section on annual loggings. այլ կառույցների հետ: Ընդհանուր առմամբ, այն կառույցներ: Ընդհանուր առմամբ, ԿԻԿ authorities and main users of the NFMIS were the An updated technical user manual including new կարող է զգալի նպաստել անտառային ոլորտի ծրագիրը շարունակաբար տեղեկություններ former Ministry of Agriculture (formerly responsible functionalities and improvements was elaborated. առավել թափանցիկ և կայուն կառավարմանը: է փոխանակել ոլորտի միջազգային for the forest sector), MoEnv and subordinate The source codes of the NFMIS were handed over to կառույցների, այդ թվում` ՄԱԿ-ի զարգացման bodies – Forest Committee, the ‘Hayantar” and the MoEnv. ԱԿՏՀ կիրառման և բարելավման ծրագրի, Համաշխարհային ռեսուրսների գործողությունների ծրագիր ինստիտուտի և Կովկասի բնության հիմնադրամի հետ: ԿԻԿ ծրագրի շրջանակում ԱԿՏՀ-ին առնչվող գործողություններն իրականացվել են ԱԿՏՀ-ի ԱԿՏՀ-ի հիմնական ծրագրային և ԱՏՀ ու հեռահար զոնդավորման (ՀԶ) բարելավումների շարքում են օգտագործման ոլորտում կառուցվածքային անտառապատման և անտառվերականգնման և տեխնիկական գնահատման ու հանձնարարությունների գործառույթների արդյունքների հիման վրա՝ անտառային նոր մշակված բաժինները, ինչպես նաև ոլորտի հիմնական գործընկերների հետ տարեկան հատումների բաժնի բարելավումը: սերտ համագործակցությամբ: Որպես Լրամշակվել է օգտագործողների ձեռնարկը` հիմնական գործընկեր և ԱԿՏՀ-ի հիմնական ներառելով նոր գործառույթները և օգտագործողներ հանդես են եկել ՀՀ փոփոխությունները: ԱԿՏՀ-ի ծրագրային գյուղատնտեսության նախարարությունը/ կոդերը հանձնվել են ՇՄՆ-ին:
80 / ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT / 81 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Ազգային մակարդակով ԱԿՏՀ-ի ԱԿՏՀ-ի գործնական փորձարկում Promoting systematic use of NFIMIS at Practical pilot of NFMIS on local and համակարգված կիրառման խթանում տեղական և ազգային մակարդակներում national level national scale
Ի լրումն ԱԿՏՀ-ի համակարգի 2018 թ-ի վերջին համաձայնություն In addition to technical improvement on the At the end of 2018, it was agreed with տեխնիկական բարելավման, ԿԻԿ ծրագիրը ձեռք բերվեց «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի և NFMIS, the IBiS programme promoted the Hayantar SNCO and the Forest Committee խթանել է դրա համակարգված կիրառումը Անտառային կոմիտեի հետ՝ իրականացնելու systematic use of the NFMIS at all levels. The to carry out a detailed piloting of the NFMIS բոլոր մակարդակներում: Ուսումնասիրվել է ԱԿՏՀ-ի մանրամասն փորձարկում Armenian forestry legislation was analysed in Gugarq FE in order to test its functioning ՀՀ անտառային օրենսդրությունը` ԱԿՏՀ-ի Գուգարքի ԱՏ-ում` համակարգի for possible entry points for the NFMIS. A and identify technical bugs. The FE staff իրավական կարգավորման համար գործառույթները ստուգելու և հավանական road-map on NFMIS institutionalization gradually tested all relevant NFMIS sections հնարավոր մուտքային ուղիներ մշակելու տեխնիկական թերությունները was developed jointly with the MoEnv for their practical functionality by entering and համար: ՇՄՆ-ի հետ համատեղ մշակվել է հայտնաբերելու նպատակով: ԱՏ which included specific activities on NFMIS processing data on the various management ԱԿՏՀ համակարգի ինստիտուցիոնալացման աշխատակարզմն փորձարկեց improvement and maintenance, legal activities. Hayantar tested NFMIS in the frame ճանապարհային քարտեզ, որը ներառել համակարգի բոլոր համապատասխան regulation, capacity-building and consultations. of its responsibilities at national level. Final է հստակ գործողություններ համակարգի բաժինները` մուտքագրելով և մշակելով In close cooperation with the partner adjustments were made to the system for բարելավման և պահպանման, տվյալներ անտառկառավարման տարբեր institutions, the NFMIS was analysed in terms practical functionality based on the results of իրավական կարգավորումների, գործողություններում: «Հայանտառ» of its functions for forest management and the pilot phase. The software is fully functional 4 կարողությունների զարգացման և ՊՈԱԿ-ը փորձարկեց ԱԿՏՀ-ն ազգային the roles of key forest institutions in operating with the newly developed functionalities. խորհրդատվական գործընթացների մակարդակում իր լիազորությունների the system. The final document was provided Selected staff of Gugarq FE have obtained ուղղությամբ: Գործընկեր կառույցների շրջանակում: Փորձարկման արդյունքների to the MoEnv, also to serve as an input for a respective skills and capacities for full հետ սերտ համագործակցությամբ՝ հիման վրա կատարվեցին համակարգի legislative process on systematic use of the integration of NFMIS in their daily operations. ԱԿՏՀ համակարգը վերլուծվել է վերջնական շտկումներ: Ծրագիրը NFMIS. However, the long-term maintenance of անտառկառավարման գործառույթների, լիովին գործածելի է՝ ներառյալ նոր the software remains an issue that requires ինչպես նաև դրա կիրառման համար մշակված գործառույթները: Գուգարքի advance planning and budgeting. անտառային կառույցների առանցքային ԱՏ համապատասխան անձնակազմը պատասխանատվու¬թյունների ձեռք բերեց հմտություններ և փորձ` իրենց տեսանկյունից: Վերջնական փաստաթուղթը առօրյա գործողություններում համակարգը տրամադրվել է ՇՄՆ-ին. այն կարող է կիրառելու համար: Այնուամենայնիվ, հիմք ծառայել ԱԿՏՀ-ի համակարգված համակարգչային ծրագրի երկարաժամկետ կիրառմանն ուղղված իրավական սպասարկման հարցը շարունակում կարգավորման գործընթացի համար: է մնալ խնդիր, որը պահանջում է գործողությունների նախօրոք պլանավորում և բյուջետավորման գործընթաց:
82 / ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT / 83 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԱԿՏՀ-Ի ՔԱՐՏԵԶՆԵՐԻ USE OF NFMIS MAP UNIT ԲԱԺՆԻ ՕԳՏԱԳՈՐԾՈՒՄ
Նախորդ տարիների ընթացքում ԱԿՏՀ-ի In the process of NFMIS improvements and կատարելագործմանը և կարողությունների capacity-building over the recent years, it զարգացմանը համընթաց՝ պարզվեց, became clear that Hayantar and its Gugarq որ «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ը և Գուգարքի FE use some components of the NFMIS ԱՏ-ն պարբերաբար օգտագործում են routinely, including the map section and forest համակարգի որոշ բաղադրիչներ, այդ information databases. That section of NFMIS թվում` քարտեզների բաժինը և անտառի is a unified map interface which integrates all վերաբերյալ տեղեկատվության տվյալների data available to the respective user, such as շտեմարանները: ԱԿՏՀ-ի այդ բաժինը field assessments or operations with details at ներառում է միասնական քարտեզներ, the smallest management unit. In particular, որտեղ բոլոր մուտքագրված տվյալները the maps in NFMIS can support the decision- հասանելի են տվյալ օգտագործողի making at Hayantar headquarters and FEs 4 համար, օրինակ՝ դաշտային at all stages of planning, implementation գնահատումների կամ գործողությունների and evaluation of forest activities, or in case մանրամասներ` անտառկառավարման of incidents (fire, wind-falls, unauthorized ամենափոքր միավորի մակարդակում: actions, etc.). The director of Gugarq FE Մասնավորապես, համակարգի specifies that the FE uses the NFMIS jointly քարտեզները կարող են օգտակար with satellite images to monitor the changes լինել «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ում և ԱՏ- in forests and plan preventive measures. ներում որոշումներ կայացնելու հարցում` According to him, the system enables the պլանավորման բոլոր փուլերում, workers to remotely access all relevant forest անտառային գործողությունների data and plan their actions accordingly. These իրականացման և գնահատման, partners have indicated that the NFMIS map ինչպես նաև պատահարների component is one of the most useful, handy (հրդեհ, քամատապալ, չլիազորված and most visited sections. գործողություններ և այլն) ժամանակ: Գուգարքի ԱՏ տնօրենը նշում է, որ ԱՏ-ն օգտագործում է ԱԿՏՀ-ն արբանյակային պատկերների հետ համատեղ` անտառներում ընթացող փոփոխություններին հետևելու և կանխարգելիչ միջոցառումներ ծրագրելու նպատակով: Ըստ նրա, համակարգը թույլ է տալիս աշխատակիցներին հեռակա կարգով մուտք գործել անտառի վերաբերյալ համապատասխան տվյալների շտեմարան և ըստ այդմ կազմակերպել գործողությունները: Գործընկերները նշել են, որ ԱԿՏՀ-ի քարտեզների բաժինն առավել կիրառելի և հաճախ այցելվող բաժիններից է:
84 / ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT / 85 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Կատարելագործված ԱԿՏՀ-ի ներկա էին բոլոր ԱՏ-ների և ոլորտի այլ Presentation on improved NFMIS on Capacity building in forest ներկայացում ազգային մակարդակում կառույցների ներկայացուցիչները։ national scale sector
2019 թ-ի գարնանը Գուգարքի ԱՏ-ում Ոլորտի ներկայացուցիչների` In spring 2019, the results of NFMIS piloting Trainings on NFMIS use ԱԿՏՀ-ի փորձարկման արդյունքները, տեղեկատվական համակարգերի (ՏՀ) in Gugarq FE along with its general concept համակարգը և դրա վերջին վերաբերյալ իրազեկումն ընդհանուր and recent improvements were presented լրամշակումները ներկայացվեցին և առմամբ բարձրացել է, նաև՝ խրախուսվել and discussed in an official meeting organized Parallel to the stepwise technical improvement քննարկվեցին ՇՄՆ կողմից կազմակերպված է ստացված տեղեկությունների կիրառումը: by the MoEnv with the presence of Hayantar, process, systematic training sessions, on- պաշտոնական հանդիպման ընթացքում, Առկա է ՏՀ հեռանկարների և հնարավոր the FMC and the directors of all FEs. While the-job trainings and feedback meetings որին ներկա էին «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի և կիրառման ավելի լավ ըմբռնում՝ ներառյալ the institutionalization of the NFMIS remains were organized for the partner authorities. «Անտառային մոնիթորինգի կենտրոնի» ՏՀ-ների մշակման, ինստիտուցիոնալացման pending, all authorities of the forest sector The capacity-building on NFMIS targeted ղեկավարությունը, ինչպես նաև բոլոր ԱՏ- և սպասարկման խնդիրների մասին: agree on the immense potential that a Hayantar and its all FEs, Forest Committee, ների տնօրենները: Չնայած համակարգի systematic use of the NFMIS can have for FMC and the respective Ministries. In particular, ինստիտուցիոնալացման խնդիրը դեռ SFM in Armenia. The director of Gugarq FE Gugarq FE staff was trained on a number of առկա է, սակայն անտառային ոլորտի Կարողությունների particularly points out that the systematic use NFMIS-related topics, including the field data բոլոր կառույցների ներկայացուցիչները զարգացում անտառային of the NFMIS can significantly reduce the work collection with mini-computers (ArcPads) 4 համակարծիք էին, որ ԱԿՏՀ-ի load of the staff, as many management tasks on for example burnt areas or logging area համակարգված կիրառումը հսկայական ոլորտում can be carried out digitally and remotely. allocation. Hayantar specialists were trained on ներուժ ունի Հայաստանում ԿԱԿ-ի This allows to manage forest areas in a the management of layers and data received խթանման հարցում: Գուգարքի ԱՏ Ուսուցումներ ԱԿՏՀ-ի վերաբերյալ more efficient and sustainable way. Further, from its FEs. տնօրենը մասնավորապես նշեց, որ ԱԿՏՀ-ի it is recognized that the process on NFMIS համակարգված կիրառումը կարող է ԱԿՀՏ-ի տեխնիկական բարելավման improvement has contributed to increasing զգալիորեն նվազեցնել աշխատանքային փուլային գործընթացին զուգահեռ, the transparency in the forest sector as well as ծանրաբեռնվածությունը, քանի որ գործընկեր կառույցների համար the cooperation between the different forest կառավարման բազմաթիվ հարցեր կարող կազմակերպվել են համակարգված authorities. The Deputy Director of Hayantar են իրականացվել թվային եղանակով դասընթացներ, ուսուցումներ describes that the NFMIS facilitates effective և հեռակա: Այս կերպ անտառային աշխատավայրերում և արդյունքների information access and sharing, as well as տարածքները կարելի է կառավարել վերլուծության քննարկումներ: ԱԿՏՀ-ի management planning processes. In autumn առավել արդյունավետ և կայուն կերպով: վերաբերյալ կարողությունների զարգացման 2019 Gugarq FE presented NFMIS during a Հաջորդիվ արձանագրվեց, որ համակարգի ուսուցումների թիրախը «Հայանտառ» two-day workshop organized by the MoEnv. Not only the trainings resulted in increasing կատարելագործումը նպաստել է ՊՈԱԿ-ի և բոլոր ԱՏ-ների, Անտառային The workshop was aimed at identification of engagement of the partner organizations and անտառային ոլորտի կառավարման կոմիտեի, «Անտառային մոնիթորինգի the forest sector problems and was attended their staff with the NFMIS, they also led to թափանցիկության բարձրացմանը, ինչպես կենտրոնի» և համապատասխան by the representatives of all FEs and other repeated feedback and improvement loops in նաև անտառային մի շարք կառույցների նախարարությունների ներկայացուցիչներն forest institutions. which partners made recommendations միջև համագործակցության խթանմանը: էին: Մասնավորապես, Գուգարքի ԱՏ regarding practical problems as well as «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի փոխտնօրենը նշում աշխատակազմն ուսուցանվել է ԱԿՏՀ The awareness of all partners in the sector regarding new functionalities. է, որ ԱԿՏՀ-ի շնորհիվ մատչելի են դարձել տարբեր թեմաներով, այդ թվում` մինի- regarding Information Systems (IS) in general տեղեկատվությունը, դրա տարածումը, համակարգիչներով (ArcPads) դաշտային տվյալների հավաքագրման թեմայով, was raised as well as their motivation to նաև կառավարման պլանավորման օրինակ` հրդեհված տարածքների կամ use them. There is better understanding of գործընթացները: 2019 թ-ի աշնանը հատատեղերի հատկացման համար: potentials and possible uses of IS, at the same Գուգարքի ԱՏ-ն ներկայացրել է ԱԿՏՀ-ն «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի մասնագետները time that of the challenges of developing, նաև ՇՄՆ-ի կողմից կազմակերպված մասնակցել են քարտեզագրական շերտերի institutionalizing and maintaining it. անտառային ոլորտի խնդիրների և ԱՏ-ներից ստացված տվյալների վերհանմանն նվիրված երկօրյա կառավարման ուսուցումներին: աշխատաժողովի ժամանակ, որին
86 / ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT / 87 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Ուսուցումների արդյունքում գործընկեր ԱԿՏՀ-ի վերաբերյալ կարողությունների For example, a section on afforestation and management. The trainees learnt how spatial կառույցները և նրանց աշխատակիցները զարգացման միջոցառումների մաս: reforestation was newly developed based on and non-spatial databases can be acquired, ավելի ներգրավվեցին ԱԿՏՀ-ին առնչվող Դասընթացներն ուղղված էին ԱՏՀ the partners’ needs. According to the director managed, analysed and mapped using GIS հարցերում, ինչպես նաև ձևավորվեց համակարգերի կիրառման մեթոդներին` of Gugarq FE, the staff is confident in the use of software. The training was divided into 2 main հետադարձ կապի և համակարգի բնական պաշարների կառավարման ոլորտում NFMIS and the ArcPads to enter field data and parts a) GIS and RS, b) use of drones and data բարելավման մեխանիզմ, որով գործընկերները իրական տարածական խնդիրներին լուծում they are capable of recording operational and analysis. ներկայացրեցին իրենց առաջարկները առաջարկելու նկատառումով: Դասընթացի monitoring data in the NFMIS. While the FE գործնական խնդիրների և նոր գործառույթների մասնակիցները սովորեցին ինչպես կարելի է staff were initially sceptical about the NFMIS, Training on drone use and data analysis վերաբերյալ: Օրինակ` անտառապատման ձեռք բերել, կիրառել, կառավարել, վերլուծել the improvements and trainings according to և անտառվերականգնման նոր բաժինները և քարտեզագրել տարածական և ոչ their needs helped them realize the value of մշակվել են գործընկերների կողմից հնչեցված տարածական տվյալների շտեմարանները` the system. In 2016, the IBiS programme agreed with the կարիքների հիման վրա: Գուգարքի ԱՏ կիրառելով ԱՏՀ ծրագրերը: Դասընթացը former MoA to acquire a drone which would տնօրենի խոսքով ԱՏ աշխատակազմն կազմված էր երկու հիմնական բաժիններից. ա) allow to obtain verifiably generated spatial GIS & Remote sensing trainings ունի բավարար ԱԿՏՀ հմտություններ ԱՏՀ և ՀԶ, բ) անօդաչու թռչող սարքի կիրառում data for various environmental information և մինի-համակարգիչներով ԱԿՏՀ-ում և տվյալների վերլուծություն: systems. In the forestry sector, the purpose was դաշտային, այդ թվում գործառնական և Together with potential users of the NFMIS, to increase the forest monitoring capacities of մշտադիտարկման տվյալները մուտքագրելու Ուսուցում անօդաչու թռչող սարքի IBiS identified practical knowledge in the the FMC. 4 գործում: Թեև սկզբում ԱՏ աշխատակիցները կիրառման և տվյալների վերլուծության use of GIS and RS as important capacity for թերահավատորեն էր վերաբերվում վերաբերյալ effectively using the systems as well as for համակարգին, այնուհետև իրենց կարիքների Upon the purchase of the drone six further management tasks. Yet, a technical հիման վրա ծրագրային լրամշակումների ու representatives of FMC, BMA and the Acopian capacity assessment in the forest sector found ուսուցումների շնորհիվ նրանք գնահատեցին 2016 թ-ին ԿԻԿ ծրագիրը և նախկին ԳՆ-ն Center for Environment of the American that the capabilities of Armenian government համակարգի արժեքը: համաձայնության եկան՝ անօդաչու թռչող University of Armenia (ACE of AUA) were institutions are often limited in the use of սարք ձեռք բերելու հարցում, որի շնորհիվ trained on its use during a regional training these technologies. As part of the broader հնարավոր է ստանալ հավաստի տվյալներ in Tbilisi, Georgia. A Memorandum of Դասընթացներ ԱՏՀ և ՀԶ վերաբերյալ measures to develop capacities for the NFMIS, բնապահպանական տեղեկատվական Understanding (MoU) on the scope and roles three members of Hayantar participated in տարբեր համակարգերի համար: for use of the purchased drone in Armenia GIS, RS and drone trainings in the frame of ԱԿՏՀ-ի օգտագործողների հետ միասին, Անտառային ոլորտում նախաձեռնության was signed between GIZ, FMC and ACE of the regional Private Sector Development ԿԻԿ ծրագրով սահմանվել է, որ ԱՏՀ և ՀԶ նպատակն էր ընդլայնել ԳՆ-ի կազմում AUA and the drone was formally handed and TVET in South Caucasus programme ոլորտներում գործնական գիտելիքները գործող «Անտառային պետական over to FMC (formerly under the former implemented by GIZ. The training course տեղեկատվական համակարգերի կիրառման մոնիթորինգի կենտրոնի/ԱՊՄԿ» (ներկայումս MoA). Additionally, the MoU set the stage of կարևորագույն բաղադրիչ են, նաև կարևոր են focused on methods of using GIS for solving «Անտառային մոնիթորինգի կենտրոն») a successful collaboration on environmental կառավարման հետագա առաջադրանքների real world spatial problems in natural resource կարողությունները: Անօդաչու թռչող սարքի համար: Միևնույն ժամանակ անտառային գնմանը հաջորդեց Թբիլիսիում սարքի ոլորտի տեխնիկական կարողությունների կիրառման վերաբերյալ տարածաշրջանային գնահատման արդյունքում պարզվեց, ուսուցումը` ԱՊՄԿ, ԿԿԳ և Հայաստանի որ համապատասխան կառույցների Ամերիկյան համալսարանի «Յակոբեան կարողություններն երբեմն սահմանափակ բնապահպանական կենտրոնի» (ՀԱՀ ՅԲԿ) են այս տեխնոլոգիաների կիրառման համար: ԳՄՀԸ-ի կողմից իրականացվող վեց ներկայացուցիչների մասնակցությամբ: Մասնավոր հատվածի զարգացում և ԳՄՀԸ-ի, ԱՊՄԿ-ի և ՀԱՀ ՅԲԿ-ի միջև մասնագիտական կրթություն և ուսուցում ստորագրվեց փոխըմբռնման հուշագիր Հարավային Կովկասում (PSD TVET) Հայաստանի համար գնված անօդաչու տարածաշրջանային ծրագրի շրջանակում թռչող սարքի կիրառման շրջանակի և «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի երեք ներկայացուցիչ գործառույթների վերաբերյալ, այնուհետև մասնակցեցին ԱՏՀ, ՀԶ և անօդաչու թռչող սարքը պաշտոնապես փոխանցվեց ԱՊՄԿ- սարքերի վերաբերյալ դասընթացների` որպես ին: Հուշագիրը նաև հնարավորություն
88 / ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT / 89 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
սստեղծեց բնապահպանական տվյալների անտառային հրդեհների գնահատման data with engagement of the academic sector. to the MoEnv which shares the data with other հարցում բարեհաջող համագործակցության և գործառնական պլանավորման A GIS/RS expert of the ACE of AUA provided relevant institutions. համար` գիտական ոլորտի ներգրավմամբ: համար դաշտային տվյալների specific on-the-job trainings for the FMC staff ՀԱՀ ՅԲԿ-ի ԱՏՀ/ՀԶ ծրագրերի փորձագետը հավաքագրման նխպատակով: Ձեռք on use of drone and data analysis. The FMC The FMC applies their improved capacities to ԱՊՄԿ-ի աշխատակիցների համար բերված տեղեկությունները ներկայացվում agreed to share the obtained data with the elaborate a set of geographical layers on the իրականացրեց ուսուցում աշխատավայրում՝ են ՇՄՆ, որն էլ տրամադրում է դրանք BMA, the ACE of AUA and other relevant forest cover change by integrating RS data անօդաչու թռչող սարքի և տվյալների համապատասխան կառույցներին: authorities. During the field event in Gugarq FE, and information obtained with the drone. For վերլուծության վերաբերյալ: ԱՊՄԿ the FMC demonstrated the practical benefits of example, the layers for Artsvaberd FE have ներկայացուցիչները համաձայնեցին իրենց drone images for forest monitoring to diverse «Անտառային մոնիտորինգի կենտրոնը» been uploaded on the NFMIS. In combination ստացված տվյալները տրամադրել նաև actors of the forest sector. The drone is used կիրառում է իր կատարելագործված with other existing layers in NFMIS they can ԿԿԳ-ին, ՀԱՀ ՅԲԿ-ին և համապատասխան regularly by the FMC for forest monitoring կարողությունները անտառածածկի serve as a basis for recommendations on այլ կառույցներին: Աանտառային ոլորտի activities such as the assessment of forest fires փոփոխության աշխարհագրական շերտեր logging areas and other management activities ներկայացուցիչների լայն շրջանակի and the collection of field data for operational ստեղծելու համար` օգտագործելով ՀԶ in the FE. մասնակցությամբ Գուգարքի ԱՏ-ում planning. The acquired information is provided տվյալները և անօդաչու թռչող սարքի կազմակերպված դաշտային միջոցառման միջոցով ստացված տվյալները: Օրինակ, ժամանակ ԱՊՄԿ-ն ցուցադրեց անօդաչու Արծվաբերդի ԱՏ համապատասխան 4 թռչող սարքերի պատկերների գործնական շերտերը վերբեռնվել են ԱԿՏՀ։ Առկա այլ առավելությունները: շերտերի համադրությամբ, դրանք կարող են հիմք ծառայել հատատեղերի վերաբերյալ «Անտառային մոնիթորինգի կենտրոն»-ը առաջարկների և ԱՏ-ներում կառավարման կանոնավոր կերպով օգտագործում է սարքը այլ գործողությունների համար: անտառային մոնիթորինգի, այդ թվում
90 / ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT / 91 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Տարածաշրջանային ԿԻԿ ծրագրի բաղադրիչի մոտեցումը Regional exchange as well as the institutional set-up for forest Վրաստանում անտառի ազգային governance. Further, the approach of the փոխանակում ԿԱԿ-ի գույքագրման և մշտադիտարկման հարցում: on sustainable forest IBiS component on National Forest Inventory վերաբերյալ Հայաստանի մասնակիցները ներկայացրեցին management and Monitoring in Georgia was presented. Հայաստանում ԱԿՏՀ-ի կարգավիճակը և The Armenian participants shared the բարելավման արդյունքները: Երկու երկրների improvements and status of NFMIS in Armenia. 2017 թ-ին ԿԻԿ ծրագիրը փորձի In 2017, the IBiS programme organized an ներկայացուցիչները քննարկեցին ընդհանուր Representatives of the two countries discussed փոխանակման սեմինար կազմակերպեց exchange workshop between representatives մարտահրավերները և գաղափարներ common challenges in the different areas and Վրաստանում՝ անտառային ոլորտի of the Armenian and Georgian forest sector in փոխանակեցին Հարավային Կովկասում exchanged approaches and ideas for effectively հայ և վրացի ներկայացուցիչների Georgia. 27 members participated including ԿԱԿ արդյունավետ խթանման մոտեցումների advancing SFM in the South Caucasus. մասնակցությամբ: Սեմինարին մասնակցում high-level representatives from the former շուրջ: էին 27 ներկայացուցիչ, այդ թվում ՀՀ MoA and MoNP, FMC, Hayantar, the former ԳՆ, ՇՄՆ, «Անտառային մոնիտորինգի Georgian Ministry of Environment and Natural The exchange on forest information systems կենտրոնի», «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի, ԿԻԿ ծրագրի հայաստանյան և Resources Protection1 as well as the teams of between the IBiS Armenia and Georgia Վրաստանի` նախկինում Շրջակա միջավայրի վրաստանյան բաղադրիչների միջև, the IBiS programme components in Armenia components as well as with the Georgian և բնական պաշարների պահպանության նաև Վրաստանի գործընկերների and Georgia. partners was continued in the following 1 նախարարության բարձրաստիճան հետ անտառի տեղեկատվական sessions. Topics discussed were NFMIS 4 ներկայացուցիչներ, ինչպես նաև համակարգերի վերաբերյալ փորձի structure and functionalities, roles of different The Georgian participants shared the Հայաստանի և Վրաստանի ԿԻԿ ծրագրի փոխանակումը շարունակվեց authorities, institutionalization arrangements developments of the forest sector reform ներկայացուցիչները: նաև հաջորդող քննարկումների as well as lessons learnt from the experience of process in Georgia, which involved the ընթացքում: Թեմաները ներառում էին NFMIS development in Armenia. development of SFM Criteria and Indicators, Վրաստանի մասնակիցները ներկայացրեցին ԱԿՏՀ համակարգի կառուցվածքը և երկրում անտառային ոլորտի բարեփոխման գործառույթները, տարբեր լիազոր գործընթացի զարգացումները, ներառյալ մարմինների պատասխանատվությունները, ԿԱԿ չափանիշներն ու ցուցանիշները և ինստիտուցիոնալացման կարգավորումների, անտառկառավարման ինստիտուցիոնալ նաև Հայաստանում ԱԿՏՀ-ի ներդրման կառուցվածքը։ Այնուհետև ներկայացվեց փորձից քաղված դասերը:
1 Ներկայումս` Շրջակա միջավայրի պահպանության և գյուղատնտեսության նախարարություն: 1 Now “Ministry of Environmental Protection and Agriculture”
92 / ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT / 93 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ LESSONS LEARNED
Անտառային ոլորտում աջակցություն At the beginning, the IBiS programme set տրամադրելու հարցում ԿԻԿ ծրագրով very ambitious goals for its support to ի սկզբանե բավականին հավակնոտ the forest sector. Specifically, the goal was to նպատակներ էին սահմանվել: support 2 FEs towards the implementation of Մասնավորապես, ծրագրի նպատակն էր SFM principles and decision-making based աջակցել երկու անտառտնտեսությանը` on the data provided by robust information ԿԱԿ-ի ազգային սկզբունքներով գործելու systems. Due to the lengthy forest ուղղությամբ, և որոշումների կայացմանը՝ sector reform since 2017 and the related տեղեկատվական համակարգերից uncertainty, some of the activities that had ստացված հավաստի տվյալների been agreed with partners were delayed or հիման վրա: 2017 թ-ից մեկնարկած could not be finalized. անտառային ոլորտի երկարաժամկետ բարեփոխումների և դրա հետ 4 կապված անորոշության պատճառով, գործընկերների հետ համաձայնեցված որոշ գործողություններ հետաձգվեցին կամ հնարավոր չեղավ դրանք ավարտել:
ԱԿՏՀ-ի համատեքստում հիմնական The main lesson learnt in terms of the քաղված դասերը վկայում են, որ նման NFMIS is that it is crucial to agree a clear, տեղեկատվական համակարգեր comprehensive and long-term plan մշակելուց առաջ չափազանց կարևոր է with partners prior to the development գործընկերների հետ համաձայնության of such systems. The plan should define գալ հստակ, համապարփակ և the responsibilities for all parties as well երկրաժամկետ պլանի վերաբերյալ: as a strategy to ensure sustainability Պլանը պետք է հստակեցնի բոլոր կողմերի of the system upon project completion. պարտավորությունները և կայունություն Key aspects of the plan should be the ապահովող ռազմավարությունը՝ institutionalization and public funding ծրագրի ավարտից հետո: Պլանի of the system as well as the nomination առանցքային հարցերից պետք է լինեն of focal points within the institutions համակարգի ինստիտուցիոնալացումը administering and using the system. A և պետական ֆինանսավորումը, precondition for a functional plan is to ինչպես նաև պատասխանատու specifically raise awareness among partners անձանց նշանակումը համակարգը on long term practical issues such as costs վարող և օգտագործող կառույցներում: and maintenance. Գործուն պլան ունենալու նախապայման է գործընկերների պատշաճ իրազեկումը մասնավորապես այնպիսի գործառնական խնդիրների մասին, ինչպիսիք են ծախսերն ու սպասարկումը:
94 / ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT / 95 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԱԿՏՀ-ի բարելավման գործընթացը, The process of improving the NFMIS which որում ներգրավվել էին անտառային involved different actors of the forest sector ոլորտի բազմաթիվ կառույցներ, ունեցել had an impact beyond improving the է շատ ավելի լայն ազդեցություն, system and building capacities for using քան համակարգի բարելավումը և it. It served to encourage discussions and կարողությունների ստեղծումը: Այն reflections among the partners on գործընկերների շրջանակում actual procedures and challenges of forest խթանել է քննարկումները և մտքերի management, the institutional structure of փոխանակումը՝ անտառկառավարման forest sector and the flow of information գործընթացների և մարտահրավերների, within the sector. անտառային ոլորտի ինստիտուցիոնալ կառուցվածքի և տեղեկատվության հոսքի վերաբերյալ:
Ընդհանուր առմամբ ԱԿՏՀ-ին In general, the support to the NFMIS serves աջակցությունը համագործակցային as an example for the need of developing 4 կարողություններ ստեղծելու networking capacity. The positive impact անհրաժեշտության լավ օրինակ է: of the system does not depend only on Համակարգի դրական ազդեցությունը its technical improvement, the technical պայմանավորված չէ միայն տեխնիկական capacity of individuals or its use by a single կատարելագործմամբ, անհատների organization. Rather, it relies on the overall տեխնիկական կարողությամբ capacity of the network of people and կամ մեկ կառույցի կողմից դրա organizations that operate and maintain the կիրառմամբ: Փոխարենը, այն հիմնվում system, in which each actor has a specific role է անհատների և կառույցների and function. If these roles are well-aligned ընդհանուր համագործակցային and if an enabling framework is established կարողությունների վրա, որտեղ in the sector the information system can յուրաքանչյուր դերակատար ունի իր դերն develop its potential to make a change in the ու գործառույթը: Եթե այս դերերը հստակ sector of forest management. բաշխված են, և ոլորտում ձևավորված է բարենպաստ միջավայր, տեղեկատվական համակարգը կարող է ներուժ ունենալ` անտառկառավարման ոլորտում փոփոխություններ իրականացնելու հարցում:
96 / ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ INFORMATION SYSTEMS FOR SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT / 97
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT
Հայաստանի գյուղական բնակչության փորձարկված գործնական մոտեցումների In Armenia, 70% of the rural population earns Since 2012, GIZ has been collaborating with 70%-ը վաստակում է իր ապրուստը բացակայության պատճառով։ their living from agriculture. With natural the Armenian Government and the Strategic գյուղատնտեսությունից։ Գյուղատնտեսական fodder areas (pastures and grasslands) Development Agency (SDA) NGO to promote նշանակության հողերի գրեթե կեսը կազմում 2012 թ.-ից սկսած, ԳՄՀԸ-ն համագործակցում constituting around half of the country’s the sustainable use and the conservation of են բնական կերհանդակները (արոտավայրեր է Հայաստանի կառավարության և agricultural land, livestock keeping is the main pasture and grassland ecosystems. SDA was a և խոտհարքներ)։ Անասնապահությունը «Ռազմավարական զարգացման agricultural activity, and pastoralist grazing key partner because it has a long experience գյուղատնտեսական հիմնական ոլորտներից գործակալություն» (ՌԶԿ) ՀԿ-ի հետ՝ has a long tradition (GIZ, 2015). For rural of implementing livestock projects in Armenia է, և անասնապահական նպատակով արոտավայրերի և խոտհարքների households, in the Armenian highland meat since 2002. The IBiS predecessor programme արոտօգտագործումը երկար ավանդույթ ունի էկոհամակարգերի կայուն օգտագործմանը և and dairy products are not only important SMB developed and piloted a toolbox for the (ԳՄՀԸ, 2015թ.)։ Հայաստանի բարձր լեռնային պահպանմանը նպաստելու համատեքստում։ income sources, but they are also an integral monitoring and sustainable management of շրջաններում մսամթերքը և կաքնամթերքը ՌԶԳ-ն գլխավոր գործընկերն էր, քանի որ part of the daily diet. At the same time, natural fodder areas in Armenia. ոչ միայն տնային տնտեսությունների սկսած 2002 թ.-ից՝ այն երկարամյա փորձ natural fodder areas are highly valuable in եկամտի կարևոր աղբյուր են, այլ նաև՝ ունի Հայաստանում անասնաբուծական terms of biodiversity as they are rich with առօրյա սննդակարգի անբաժանելի մասը: ծրագրեր իրականացնելու։ ԿԻԿ ծրագրին wild relatives of cultivated crops as well as Միևնույն ժամանակ, բնական կերային նախորդող «Կենսաբազմազանության endemic and rare species. These grasslands հանդակները բավականինարժեքավոր կայուն կառավարում» (ԿԿԿ) ծրագիրը are increasingly endangered as a result of են կենսաբազմազանության մշակեց և փորձնական գործարկեց degradation processes. The main cause are տեսանկյունից, քանի որ հարուստ են Հայաստանի բնական կերհանդակների inappropriate pasture management practices վայրի մշակաբույսերով, ինչպես նաև մշտադիտարկման և կայուն կառավարման that lead to overgrazing or undergrazing 5 էնդեմիկ և հազվագյուտ տեսակներով։ գործիքակազմ։ Մշակվեց արոտավայրերի of fodder producing areas. Accordingly, the Խոտհարքներն աստիճանաբար վտանգվում մշտադիտարկման ձեռնարկը Intergovernmental Science-Policy Platform են դեգրադացման գործընթացների (Մշտադիտարկման ձեռնարկ), որը թույլ է on Biodiversity and Ecosystem Services հետևանքով։ Հիմնական պատճառը A Manual for Monitoring of Pastures տալիս վերլուծել տեղական արոտավայրերի (IPBES) identifies grasslands as one of the արոտավայրերի կառավարման ոչ (Monitoring Manual) was elaborated which վիճակը կառավարման մեխանիզմների region’s ecosystems that are most affected պատշաճ գործելակերպն է, ինչը allows to analyse local pasture conditions for մշակման և գնահատման համար: by degradation and biodiversity loss (IPBES, հանգեցնում է կերհանդակների developing and evaluating management «Արոտավայրերի ու խոտհարքների կայուն 2018). In 2010 and 2011, the Armenian գերարածեցման կամ թերարածեցման mechanisms. The “Guidelines for the կառավարման պլանների կազմման և government approved various decrees on դեպքերի։ Կենսաբազմազանության և Development and Implementation of իրականացման ուղեցույցը» (Արոտավայրերի sustainable pasture use procedure and էկոհամակարգային ծառայությունների Sustainable Management Plans for Pastures կառավարման ձեռնարկներ) պարունակում management. The application of the decrees, միջկառավարական գիտական քաղաքական and Grasslands” (Pasture Management են արոտավայրերի համայնքահեն however, has been less successful due to հարթակը դիտարկում է է խոտհարքներըը Guidelines) provide instructions for կառավարման համակարգերի որպես տարածաշրջանի՝ դեգրադացման a lack of data and field-tested practical մշակման մեխանիզմներ: ԿԿԿ ծրագրի elaborating community-based pasture հետևանքով և կենսաբազմազանության approaches. ավարտին գործիքակազմի վերաբերյալ management systems. Following trainings on կորստից առավել շատ տուժող վերապատրաստման դասընթացներից the toolkit at the end of SMB, 32 pilot էկոհամակարգ (ԿՔԾՄԳՔՀ, 2018թ.)։ 2010 և հետո Սյունիքի և Տավուշի մարզերի 32 communities in Syunik and Tavush marzes 2011 թթ. Հայաստանի Հանրապետության պիլոտային համայքներ իրականացրել implemented the monitoring of pasture կառավարությունը ընդունեց մի շարք են արոտավայրերի իրավիճակի conditions, and among them 27 communities որոշումներ արոտավայրերի կայուն մշտադիտարկում, որոնցից 27-ը մշակել են developed community pasture management օգտագործման ընթացակարգերի և արոտավայրերի կառավարման պլաններ։ plans. կառավարման վերաբերյալ։ Այս որոշումների կիրառումն, այնուամենայնիվ, լիովին չի հաջողվել՝ տվյալների սղության և տեղում
100 / ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT / 101 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Արոտավայրերի և համագործակցության գործակալության Pasture rehabilitation (Tsaghkahovit, Arpi and Saralanj communities) in (ՇԶՀԳ)» կողմից ֆինանսավորվող the north of Armenia and in the southern Syunik բարելավման ուղեցույց Անասնաբուծության զարգացում Հայաստանի guidelines marz (Sisian, and Gorayq communities) were հարավում ծրագիրը ։ Պիլոտային selected. Պիլոտային համայնքներն արձանագրում էին աշխատանքների համար ընտրվել էին While pilot communities obtained positive results արոտավայրերի գործիքակազմի կիրառման Հայաստանի հյուսիսից՝ Արագածոտնի (Քուչակ using the pasture toolkit, the SMB experiences դրական արդյունքներ։ ԿԿԿ ծրագրի փորձը բնակավայր) և Շիրակի (Ծաղկահովիտ, also revealed that community-adjacent pastures ցույց տվեց, որ կան նաև դեգրադացման Արփի և Սարալանջ համայնքներ) մարզերը և frequently show such degrees of degradation that այնպիսի աստիճան ունեցող մերձհամայքնային հարավից՝ Սյունիքի մարզը (Սիսիան և Գորայք natural rehabilitation by rotation is not effective. արոտավայրեր ց, որի դեպքում համայնքներ)։ Ընդհանուր առմամբ պիլոտային Community representatives stated that they lack the հերթափոխային օգտագործման միջոցով ծրագրերին մասնակցել են 6 համայնքի 12 know-how for improving these sites. In response բնական վերականգնումն արդյունավետ բնակավայր։ Բարելավման միջոցառումները to this issue, the IBiS programme developed չէ: Համայնքի ներկայացուցիչները նշում իրականացվել են ընդհանուր 20 հա practice-oriented Guidelines for the Rehabilitation էին, որ չունեն այդ տեղամասերում վիճակը տարածքում։ of Degraded Natural Fodder Areas (Pastures and Grasslands) of Armenia (Pasture Rehabilitation Overall, 12 settlements of 6 communities participated բարելավելու համապատասխան գիտելիք։ in the pilots, and rehabilitation measures were Տեղական աշխատանքային խմբերի Guidelines). Այս խնդրին ընդառաջ՝ ԿԻԿ ծրագիրը մշակեց implemented on a total area of 20ha. Հայաստանի քայքայված դեգրադացված ձևավորում բնական կերհանդակների (արոտավայրերի Establishing local working groups և խոտհարքի) բարելավման գործնական Ծրագրի իրականացման գործընթացին շահագրգիռ տեղական կողմերի ուղեցույց, որի հիմքում ընկած են վերոնշյալ To ensure the involvement of local stakeholders ներգրավվածությունն ապահովելու գործիքակազմի մեթոդները և տրամադրում in the implementation, local working groups were են հստակ բարելավման միջոցառումների նպատակով ձևավորվեցին տեղական established to coordinate the activities within the աշխատանքային խմբեր՝ համայնքներում հրահանգներ՝ ելնելով արոտավայրի These Guidelines are based on the methods of the communities. The working groups integrated local 5 գործունեությունը համակարգելու համար։ պայմաններից։ Ուղեցույցը նախատեսում previously developed toolkit and provide government bodies, members of community Աշխատանքային խմբերը ներգրավում էին էր տրամադրել ստանդարտացված և instructions for concrete rehabilitation measures in councils and respective specialists. տեղական իշխանության մարմիններին, համապարփակ կիրառական գործիք՝ accordance to the condition of a pasture. The Հայաստանի դեգրադացված բնական ավագանիների անդամներին և purpose of developing the Guidelines was to կերհանդակների բարելավման համար: համապատասխան մասնագետներին։ provide a standardized and comprehensive Ծրագիրն իրականացրեց ուղեցույցի Նրանք վերահսկում էին տեղական practical instrument for rehabilitating degraded լայնածավալ փորձարկում 2017թ. միջամտությունների գործընթացը, կայացնում natural fodder areas in Armenia. The programme սեպտեմբերից 2018թ. օգոստոսն ընկած էին համարժեք որոշումներ և ներգրավում carried out a broad piloting of the Guidelines from ժամանակահատվածում՝ փորձարկելու տեղի բնակիչներին գործողությունների September 2017 through August 2018 to test their ուղեցույցի կիրառելիությունը Հայաստանի իրականացման համար։ Օրինակ՝ խմբերը validity in various regions of Armenia, considering տարբեր շրջաններում, հաշվի առնելով մշակում և ղեկավարում էին պայմանագրեր different landscapes and different types of լանդշաֆտի բազմազանությունը և տեղական աշխատողների հետ բարելավման degradation. դեգրադացիայի տարբեր տեսակները։ միջոցառումների իրականացման վերաբերյալ։ Այս մոտեցման շնորհիվ տեղական Cooperation with pilot communities Համագործակցություն պիլոտային իշխանությունները գործնական փորձառություն They steered the local intervention process, took համայնքների հետ ձեռք բերեցին ոչ միայն բարելավման For the pilot projects, the IBiS programme relevant decisions and organized the local population միջոցառումների իրականացման, այլ նաև continued the long-term collaboration with for the implementation of activities. For example, the groups elaborated and managed contracts with local ԿԻԿ ծրագիրը շարունակում է տեղական ծրագրերի համակարգման, SDA NGO on pasture management. SDA’s workers on the implementation of rehabilitation երկարաժամկետ համագործակցությունը ինչպես նաև համապատասխան project “Livestock Development in the South of measures. With this approach, local authorities ՌԶԿ ՀԿ-ի հետ պիլոտային համայնքներում ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման Armenia”, which is funded by the Swiss Agency gained practical knowledge not only on արոտավայրերի կառավարման աշխատանքներում: for Cooperation and Development (SDC), built the framework for this collaboration. For the implementing rehabilitation measures, but also on ուղղությամբ։ Համագորշակցության implementation, rural communities in Aragatsotn coordinating local projects as well as administering համար հիմք հանդիսացավ ՌԶԳ կողմից (Quchak settlement) and Shirak marzes the corresponding financial resources. իրականացվող՝ «Շվեյցարիայի զարգացման
102 / ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT / 103 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Արոտավայրերի բարելավման Բարելավման միջոցառումների Implementation of pasture rehabilitation Immediate results of rehabilitation measures անմիջական արդյունքները
The local participants in the pilot measures Together with the local working groups the results 2018 թ.-ի օգոստոսին տեղական received theoretical and practical trainings both of the rehabilitation activities in all pilots were աշխատանքային խմբերի հետ before and along each step of implementation. assessed in August 2018. The vegetation cover on մասնակցությամբ գնահատվեցին բոլոր As a first step, the communities were delivered rehabilitation sites improved by 29-77% compared պիլոտային համայնքների բարելավման field trainings using the Monitoring Manual to the baseline from September 2017. An analysis աշխատանքների արդյունքները: 2017 թ.-ի for identifying the degraded pasture sites for of pilot communities also indicated an increased սեպտեմբեր ամսվա ելակետային տվյալների rehabilitation. Based on the assessment results, plant biodiversity in these areas. Particularly, the համեմատ՝ բարելավման տեղամասերի rehabilitation plans were developed which share of high-quality edible forage plants saw a բուսածածկույթը բարելավվել էր 29-77%-ով։ specified the set of rehabilitation measures and clear increase. The result was a total vegetation Պիլոտային համայնքների վերլուծությունը ցույց management mechanisms to be implemented. cover of 88-98% in the rehabilitated areas. Բարելավման միջոցառումների շրջանակներում տվեց նաև բույսերի կենսաբազմազանության The rehabilitation measures piloted include soil տեղացի մասնակիցների համար զգալի աճ։ Մասնավորապես, նկատելի աճ է aeration, bioengineering measures, fertilization վերապատրաստման դասընթացներ են գրանցվել բարձրորակ անասնակեր բույսերի In general, the pilots demonstrated that the schemes, weed control, sowing as well as մատուցվել յուրաքանչյուր փուլի սկզբին և մասնաբաժնում: Արդյունքում, բարելավման ecological condition as well as the fodder provision electric fencing for protection from grazing, ընթացքում։ Որպես առաջին քայլ, համայնքների բուսականության ընդհանուր ծածկույթը 88-98% capacity even of highly degraded pastures can etc., depending on the degradation type. համար անցկացվել են դաշտային էր։ be improved on the short term by applying the Solar-powered electric fences were tested as դասընթացներ՝ Մշտադիտարկման ձեռնարկի Pasture Rehabilitation Guidelines. In presentations a means for flexible and temporary exclusion հիման վրա, բարելավման ենթակա քայքայված of the immediate results to the implementing Ընդհանուր առմամբ, պիլոտային of livestock. Under guidance of experts, տեղամասերն առանձնացնելու նպատակով։ communities, the participants confirmed the համայնքների արդյունքները ցույց տվեցին, community specialists, farmer and pasture users, Գնահատման արդյունքների հիման վրա practicality and positive effects of the rehabilitation որ բնապահպանական վիճակը, ինչպես մշակվել են բարելավման ծրագրեր։ Համաձայն as well as local government bodies were actively 5 նաև անասնակերի մատակարարման measures. Based on both the communities’ այդ արդյունքների, սահմանվել են բարելավման involved in the local design of the measures. կարողությունը նույնիսկ խիստ քայքայված feedback regarding specific measures and on առաջիկա միջոցառումները և կառավարման All rehabilitation measures were then entirely արոտավայրերում կարող են կարճ the analysis of the measured results, several մեխանիզմները: Բարելավման պիլոտային implemented by community members. ժամանակում բարելավվել «Արոտավայրերի adjustments and corrections were made to the միջոցառումները ներառում էին հողի բարելավման ուղեցույցի» կիրառմամբ։ Pasture Rehabilitation Guidelines. օդափոխում, կենսաինժեներական Միջոցառոււմներն իրականացրած միջոցառումներ, բերրիության սխեմաներ, համայնքների անմիջական արդյունքները ֆիտոսանիտարական հսկողություն, ցանքս, ներկայացնելիս, մասնակիցները ինչպես նաև արածեցումից պաշտպանող հավաստեցին բարելավման միջոցառումների էլեկտրական ցանկապատում և այլն։ Արևային կիրառելիությունն ու դրական ազդեցությունը։ էներգիայով սնուցվող ցանկապատները Ելնելով որոշակի միջոցառումների, ինչպես փորձարկվել են որպես ճկուն և ժամանակավոր նաև չափված արդյունքների վերլուծության միջոց՝ անասուններին հեռու պահելու համար: վերաբերյալ համայնքների արձագանքներից, Փորձագետների ղեկավարության ներքո, «Արոտավայրերի բարելավմանուղեցույցում» միջոցառումների տեղական նախագծմանը կատարվել են ճշգրտումներ և ուղղումներ: ակտիվորեն ներգրավվել են համայնքային մասնագետներ, ֆերմերներ (գյուղացիական տնտեսվարներ), արոտավայրեր օգտագործողներ, ինչպես նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինների ներկայացուցիչներ: Այնուհետև բոլոր միջոցառումներն ամբողջովին իրականացվել են համայնքի ներկայացուցիչների կողմից։ Before After
104 / ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT / 105 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Արոտավայրերի բարելավման հանգեցնել բնապահպանական և սոցիալ- Local appropriation of pasture community-adjacent pastures. According to տեղական անհրաժեշտությունը տնտեսական բացասական ազդեցության, rehabilitation the representatives, the coordinated pasture և որ արոտավայրերի կայուն կառավարումն management also changed people’s mind-set. անհրաժեշտ է: The local population started to understand Արդյունքների հիման վրա, բազմաթիվ Based on the results, in multiple cases the that the overgrazing of pasture areas can lead դեպքերում փորձնական միջոցառումները piloted measures are appropriated and to negative ecological and socio-economic յուրացվում և կրկօրինակվում են Արոտավայրերի բարելավման և replicated on the local scale. After seeing impact, and that there is a need for a տեղական մասշտաբներով։ Էլեկտրական կառավարման հյուսիս-հարավ the rehabilitation effects of using the electric sustainable pasture management. ցանկապատի օգտագործման փոխանակում fences, large scale farmers within pilot արդյունքում բարելավման ազդեցությանը communities in Shirak marz have individually ականատես լինելուց հետո, Շիրակի acquired electric fences to rehabilitate and North-South exchange on pasture Սյունիքի մարզի արոտավայրերի մարզի պիլոտային համայնքներում manage their leased pastures. rehabilitation and management բարելավման պիլոտային համայնքներից բազմաթիվ ֆերմերներ անհատապես մի քանիսը ԿԿԿ ծրագրի հետ ձեռք բերեցին էլեկտրական ցանկապատ` համագործակցության շրջանակում Some of the pilot communities for pasture իրենց վարձակալած արոտավայրերը արդեն ձեռք էր բերել արոտավայրերի rehabilitation in Syunik marz had already been բարելավելու և կառավարելու նպատակով: մշտադիտարկման և կառավարման capacitated and gained experience in pasture Սիսիանի ենթաշրջանի պիլոտային կարողություններ և փորձառություն։ monitoring and management planning within համայքների ներկայացուցիչները ընդգծել Ուստի, այցելություն կազմակերպվեց the SMB programme. Therefore, a visit of the են, որ բարելավման միջոցառումների և Արագածոտնի և Շիրակի մարզերի pilot communities from Aragatsotn and Shirak արոտավայրերի կառավարման ծրագրերի պիլոտային համայնքներից դեպի marzes to those in Syunik marz was organized. համադրությունը հանգեցրել է դրական Սյունիքի մարզի պիլոտային համայնքներ։ The visit allowed representatives and farmers արդյունքների և բարելավել է անասնակերի Այցերի արդյունքում համայնքների to see the longer term results of sustainable որակը։ Արոտավայրերի ռոտացիան դեպի ներկայացուցիչներն ու ֆերմերները տեսան Pilot community representatives in Sisian pasture management. Participants stated 5 հեռավոր և նախկինում չօգտագործված արոտավայրերի կայուն կառավարման subregion emphasized that the combination of that these visits were very effective because տարածքներ թույլ է տալիս նաև ապահովել առավելապես երկարատև արդյունքները։ rehabilitation measures and pasture communities had opportunities to exchange մերձհամայնքային արոտավայրերի Մասնակիցները նշեցին, որ այցերը management plans led to positive results and experiences and knowledge, share the tools առավել արդյունավետ բարելավում։ բավականին արդյունավետ էին, քանի որ improved fodder quality. Pasture rotation to and solutions used in their communities as well Ներկայացուցիչների կարծիքով, իրենք կարողացան փոխանակել փորձ also graze on remote and previously unused as the results achieved. արոտավայրերի համակարգված և գիտելիք, կիսել իրենց համայնքներում sites allows a more effective rehabilitation of կառավարումը անդրադարձել է նաև օգտագործված գործիքներն ու լուծումները, մարդկանց մտածելակերպի վրա. տեղի ինչպես նաև՝ ձեռք բերված արդյունքները: բնակչությունը սկսել է գիտակցել, որ արոտավայրերի գերարածեցումը կարող է
106 / ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT / 107 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Արոտավայրերի բարելավման Արոտավայրերի ձեռնարկների կիրառումը Cost-benefit-analysis of pasture development projects that are implemented in միջոցառումների ծախսերի և rehabilitation measures 88 rural settlements of Shirak, Lori, Tavush and օգուտների վերլուծություն Ելնելով պիլոտային ծրագրերի դրական Gegharkunik marzes. The Armenian National Agrarian University (ANAU) has integrated the արդյունքներից, ԳՄՀԸ1-ի մշակած The pasture rehabilitation activities were tools as teaching materials within its degree Արոտավայրերի բարելավման արոտավայրերի գործիքակազմը pilot projects with the aim of developing programmes. The Guidelines are also used գործողությունները պիլոտային ծրագրեր լայնորեն կիրառվում է Հայաստանում functioning approaches that can be replicated by the Community Agricultural Resource էին, քանի որ նպատակ կար մշակել գործող արոտավայրերի օգտագործման ծրագրեր on a larger scale. While immediate positive իրականացնող կառույցների շրջանում։ Management and Competitiveness (CARMAC) մոտեցումներ, որոնք հետագայում կարող impacts of the measures were confirmed a ՌԶԿ ՀԿ-ն կիրառում է մեթոդաբանությունը՝ project which has worked in close cooperation են կրկնօրինակվել առավելապես լայն year after implementation, a goal is set to մասշտաբներով: Թեև միջոցառումների տեղական ինքնակառավարման with GIZ on pasture management in IBiS pilot increase benefits for ecosystems and local անմիջական դրական ազդեցությունները մարմիններին վերապատրաստելու communities. A representative of the CARMAC population on the medium to long term. The հաստատվել են մեկ տարի անց, նպատակով, անասնապահության project confirmed the importance of having IBiS programme therefore carried out cost- միջոցառումները նպատակ ունեին զարգացման ծրագրերի շրջանակում, a standardized methodology for pasture որոնք իրականացվում են Շիրակի, Լոռու, benefit-analyses (CBA) for pilot sites from all բարձրացնել էկոհամակարգերի և տեղական area management in Armenia that has been Տավուշի և Գեղարքունիքի մարզերի 88 three marzes of implementation for a period of բնակչության օգուտները միջնաժամկետ proven to work and do no harm. Further, the և երկարաժամկետ հեռանկարով: Ուստի, գյուղական բնակավայրերում։ Հայաստանի 15 years since implementation. guidelines have been and are still applied in ԿԻԿ ծրագիրն իրականացրել է ծախսերի ազգային ագրարային համալսարանը (ՀԱԱՀ) ներգրավել է այս գործիքները գիտական the frame of different UNDP projects working և օգուտների վերլուծություն (ԾՕՎ) The analyses show that the net economic աստիճան շնորհող առարկաներում որպես in Armenia. The toolkit is thus an important միջոցառումների իրականացման բոլոր benefits for villagers from using pastures ուսումնական նյութ։ Ուղեցույցը կիրառում contribution to establishing a common երեք մարզերի պիլոտային տեղամասերում՝ sustainably over 15 years can be six times իրականացման պահից սկսած 15 տարվա է նաև «Համայնքների գյուղատնտեսական participatory approach in the sector working higher than the benefits from continuing ժամանակահատվածի համար։ ռեսուրսների կառավարում և մրցունակություն on sustainable pasture management which was (ՀԳՌԿՄ)» ծրագիրը, որը սերտորեն the pasture use prevailing before the IBiS characterized by a diversity of different and 5 համագործակցել է ԳՄՀԸ-ի հետ ԿԻԿ intervention. Based on these results, after 4 non-harmonized methodologies in the past. Վերլուծությունները ցույց են տալիս, ծրագրի պիլոտային համայնքներում years the potential revenue resulting from որ արոտավայրերի օգտագործումից արոտավայրերի կառավարման շրջանակում։ pasture rehabilitation offsets the costs of the գյուղացիների զուտ տնտեսական Ծրագրի ներկայացուցիչը հաստատել է resources invested for implementing the օգուտները 15 տարվա ընթացքում կարող Հայաստանի արոտավայրերի կառավարման measures. To these economic benefits for են լինել վեց անգամ բարձր, նախքան ԿԻԿ ստանդարտացված մեթոդաբանության communities add benefits from other relevant ծրագրի միջամտությունը՝ արոտավայրերն անհրաժեշտությունը, որը, ինչպես ecosystem services like the moderation of օգտագործել շարունակելու օգուտներից։ ապացուցվել է՝ գործում է առավելագույն flood risk which are enhanced considerably Այս արդյունքների հիման վրա, 4 տարի անց արդյունավետությամբ։ Հետագայում արոտավայրերի բարելավման արդյունքում over time. The analysis for example found that ուղեցույցը գործածվեց և շարունակում ստացված հավանական եկամուտները rehabilitated pastures in the pilot areas would է գործածվել Հայաստանում ծավալվող փոխհատուցում են միջոցառումների sequester a significantly higher amount of ՄԱԶԾ բազմաթիվ ծրագրերի շրջանակում։ իրականացման համար ներդրված միջոցների carbon dioxide than degraded sites. Այսպիսով, գործիքակազմը կարևոր ներդրում ծախսերը։ Ի թիվս համայնքային տնտեսական է արոտավայրերի կայուն կառավարման օգուտների, հավելյալ օգուտներ ստացվում են ոլորտում, որը նախկինում բնութագրվում Outscaling of Pasture Guidelines համապատասխան այլ էկոհամակարգային էր իրարամերժ և ոչ ներդաշնակ ծառայություններց, ինչպիսիք են ժամանակի մեթոդաբանություններով։ ընթացքում ահագնացող ջրհեղեղի ռիսկի Based on the positive outcome of the pilot նվազեցումը։ Վերլուծությունը պարզել է, project, the pasture toolkit developed by GIZ1 որ օրինակ՝ պիլոտային տարածքներում is widely used among actors implementing բարելավված արոտավայրերը մեկուսացնում projects on pasture use in Armenia. SDA են առավելապես մեծ քանակությամբ NGO uses the methodology for training ածխաթթու գազ, ի տարբերություն քայքայված local self-government bodies in its livestock տեղամասերի։
1 Բաղկացած է Արոտավայրերի մշտադիտարկման ձեռնարկից, Արոտավայրերի կառավարման և Արոտավայրերի բարելավման ձեռնարկներից։ 1 Consisting of Pasture Monitoring Manual, Pasture Management Guidelines and Pasture Rehabilitation Guidelines
108 / ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT / 109 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԱՋԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ SUPPORT TO MILK VALUE ԿԱԹԻ ԱՐԺԵՇՂԹԱՅԻ CHAIN DEVELOPMENT ԶԱՐԳԱՑՄԱՆԸ
ԿԻԿ և ԿԿԿ ծրագրերի աջակցությամբ, With the support of the IBiS and SMB Սիսիանի խոշորացված համայնքի programmes, farmers in Sisian consolidated ֆերմերները իրականացրել են տեղական community implemented rehabilitation and արոտավայրերի բարելավման և կայուն sustainable management of local pastures. կառավարման գործողություններ։ As a result of the improved natural fodder Բարելավված բնական կերային հիմքի base, they produce increasing amounts of արդյունքում նրանք արտադրում high quality milk. However, due to the remote, են բարձրորակ կաթ՝ ապահովելով mountainous location of the community and արտադրանքի աստիճանական աճ: the limited access to adequate markets, the Սակայն հեռու, բարձրադիր համայնքի improved milk production did not translate և համապատասխան շուկայի into increased economic benefits for the սահմանափակ հասանելիության farmers. պատճառով, ֆերմերները չկարողացան արձանագրել բարելավված կաթի արտադրության տնտեսական օգուտները։
Բռնակոթ բնակավայրի բնակիչ Seyran Arakelyan from Brnakot settlement 5 Սեյրան Առաքելյանը ղեկավարում է runs one of the few milk processing այդ շրջանում կաթի վերամշակող մի companies in the area that focusses on using քանի ընկերություններից մեկը, որի locally produced milk, providing a steady հիմքում է տեղական արտադրված income to nearby milk supplying farmers. կաթը՝ ապահովելով կայուն եկամուտ By 2016, the company had identified the կաթ մատակարարող հարևան economic opportunity of catering to the ֆերմերներին: Մինչև 2016 թ.-ը increasing demand for high value dairy and ընկերությունը սահմանել էր բարձրորակ cheese products, which could in turn catalyze կաթնամթերքով և պանրի մթերքներով the improvement of the milk value chain in սննդի տնտեսական հնարավորությունը, Sisian. Yet, the company lacked the resources ինչն իր հերթին կարող էր խթանել for upgrading technologies to meet the կաթի արժեշղթայի ամրապնդումը quality standards as well as the know-how for Սիսիանում։ Այնուամենայնիվ, diversifying its product range and organizing ընկերությունը չկարողացավ a high value production. ապահովել որակի չափանիշներին համապատասխանող տեխնոլոգիաներն արդիականացնելու միջոցներ, ինչպես նաև գիտելիք՝ արտադրանքի տեսականին դիվերսիֆիկացնելու և բարձր արժեքով արտադրություն կազմակերպելու համար:
110 / ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT / 111 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Մրցունակությունն ամրապնդելու To improve its competitiveness the IBiS նպատակով՝ ԿԻԿ ծրագիրը ՌԶԿ programme in collaboration with SDA ՀԿ-ի հետ համագործակցությամբ, NGO supported the company with limited սահմանափակ ներդրումներով investments in production equipment as well աջակցեց ընկերությանը՝ ձեռք բերելու as with trainings on production technology. արտադրական սարքավորումներ, The IBiS programme co-financed a ինչպես նաև տրամադրեց արտադրական pasteurization machine which is indispensable տեխնոլոգիաների վերաբերյալ for the meeting quality and safety standards դասընթացներ։ ԿԻԿ ծրագիրը for dairy products. The company meanwhile համաֆինանսավորեց պաստերիզացման made the main investments in upgrades to սարք ձեռք բերելու նախաձեռնությունը, the production, administrative and storage ինչն անփոխարինելի է կաթնամթերքի areas. In the course of improvements, the որակի և անվտանգության չափանիշները company considerably increased its sales of բավարարելու համար: Ընթացքում, high value products and even entered the ընկերությունը ներդրումներ էր Russian market. Besides, the coordination կատարում արտադրական, վարչական between milk farmers and the processing և պահեստային տարածքների company were improved. In the first year բարելավման նպատակով: Այս after the improvements, the company thus զարգացումների բերումով, ընկերությունը increased its milk collection from farmers զգալիորեն ավելացրեց իր բարձրարժեք by 33%. 80 milk farmers from 6 settlements արտադրանքի իրացումը և նույնիսկ մտավ in Sisian, who sustainably manage pastures ռուսաստանյան շուկա: Բարելավվեց նաև and 40% of which are women, benefit from 5 համագործակցությունը կաթնարտադրող improved integration into the milk value ֆերմերների և վերամշակող ընկերության chain. In 2017, the income of these farmers միջև: Փոփոխություններին հաջորդող from milk sales increased by 31%. Higher and առաջին տարում ընկերությունն more stable incomes provide an incentive ավելացրեց կաթի մթերումը 33%- for farmers to continue and extend the ով։ Սիսիանի 6 բնակավայրերից 80 sustainable management of local pastures. կաթնարտադրողներ (40%-ը կանայք են), որոնք ապահովում են արոտավայրերի կայուն կառավարումը, օգուտ են քաղում կաթի արժեշղթայի բարելավումից: 2017 թ.-ին այս ֆերմերների եկամուտը կաթի վաճառքից ավելացավ 31%-ով: Ավելացող և կայուն եկամուտները ֆերմերներին խրախուսում են շարունակել և ընդլայնել տեղական արոտավայրերի կայուն կառավարումը:
112 / ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT / 113 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՀՀ բնական բարելավել բնական կերհանդակներով Program Coordination • support the development of relevant պայմանավորված գյուղական բնակչության policy and legislation for the sustainable կերհանդակների՝ կենսապայմանները, միաժամանակ կայուն Platform for Sustainable development of natural fodder areas արոտավայրերի և օգտագործելով և պահպանելով բնական Management of RA’s խոտհարքների կայուն էկոհամակարգերը: Այս համատեքստում Natural Fodder Areas: կողմերը սահմանեցին հետևյալ կառավարմանն նպատակները. Pastures and Grasslands ուղղված ծրագրերի համակարգման հարթակ • համակարգել կողմերի միջև Besides the IBiS programme there are a գործողությունները, ներառյալ number of projects in Armenia working տեղեկատվության և փորձի on livestock and pasture management in Վերջին տարիներին, ԿԻԿ ծրագրից բացի փոխանակում recent years. In conferences and meetings Հայաստանում գործում են մի շարք այլ on the topic, the need to strengthen ծրագրեր, որոնց աշխատանքային ոլորտը • որոշել համագործակցության ոլորտները cooperation and ties within the sector was անասնաբուծությունն ու արոտավայրերի և իրականացնել համատեղ նախագծեր repeatedly highlighted by stakeholders. կառավարումն է։ Թեմայի վերաբերյալ մի և գործողություններ Based on their long-term cooperation in The Pasture Platform was organized as a շարք գիտաժողովներում և քննարկումների project areas, GIZ, the SDA NGO and the • աջակցել համապատասխան բնական horizontal management network, where all ժամանակ շահագրգիռ կողմերը բազմիցս CARMAC project initiated discussions on կերային հանդակների կայուն the parties act on equal grounds of rights and կարևորել են այս բնագավառում developing a national coordination platform զարգացման քաղաքականության և obligations and have clearly distinguished համագործակցության և կապերի on pasture management. In the course of օրենսդրության մշակմանը։ functions. Each party is represented by a ամրապնդման անհրաժեշտությունը: advocacy, the commitment to the initiation Ծրագրային ոլորտների երկարատև spokesperson, who coordinates the functions Արոտավայրերի հարթակը ձևավորվել of the platform was confirmed with a broad 5 համագործակցության հիման վրա of the party within the Platform and ensures է որպես հորիզոնական կառավարման group of stakeholders including the IBiS ԳՄՀԸ-ն, ՌԶԳ ՀԿ-ն և ՀԳՌԿՄ ծրագիրը information flow. A secretariatensures the ցանց, որտեղ բոլոր կողմերը գործում partner ministries, international and national նախաձեռնել են քննարկումներ operation of the platform. են հավասար իրավունքների և organizations and academic institutions. արոտավայրերի կառավարման ազգային պարտականությունների հիմունքներով համակարգման հարթակ ձևավորելու Around 15 active members and associates և ունեն հստակ տարբերակված After agreeing on a concept for the platform, վերաբերյալ։ Ներկայացման ընթացքում formed part of the platform by October 2019, գործառույթներ: Յուրաքանչյուր կողմին in July 2018 a Memorandum was officially հարթակ նախաձեռնելու հանձնառությունը including organizations, institutions, projects ներկայացնում է խոսնակը, որը signed to establish the “Coordination Platform հավանության արժանացավ շահագրգիռ and public administration bodies. There is համակարգում է կողմի գործառույթները for Sustainable Management of Natural կողմերի լայն շրջանակի կողմից, որոնց a continuous collaboration with the donor հարթակի ներսում և ապահովում է Fodder Areas – Pastures and Grasslands of թվում էին ԿԻԿ ծրագրի գործընկեր community and field experts, who participate տեղեկատվության հասանելիությունը։ Armenia” (Pasture Platform). The Platform նախարարությունները, միջազգային in meetings and provide expertise. The Քարտուղարությունը ապահովում է aimed to improve the situation/ livelihood և ազգային կազմակերպություններ և platform also put emphasis on integrating հարթակի աշխատանքային ընթացքը: of the rural population which depends on գիտական հաստատություններ։ pasture using communities. natural fodder areas while sustainably using 2019 թ.-ի հոկտեմբերին հարթակի and conserving these natural ecosystems. Հարթակի հայեցակարգի շուրջ շրջանակներում արդեն ներգրավված To this end, the parties defined the following համաձայնության գալով՝ 2018 թ.-ի էին շուրջ 15 ակտիվ անդամներ objectives: հուլիսին պաշտոնապես ստորագրվեց և գործընկերներ՝ ներառելով փոխըմբռնման հուշագիր. «ՀՀ բնական կազմակերպություններ, գիտական • coordinate activities between members, կերհանդակների՝ արոտավայրերի և կառույցներ, ծրագրեր և պետական including exchange of information and խոտհարքների կայուն կառավարմանն կառավարման մարմիններ։ Առկա է experience ուղղված ծրագրերի համակարգման արունակական համագործակցություն հարթակ» («Արոտավայրերի դոնոր համայնքի և ոլորտի • identify areas of cooperation and implement հարթակ»)։ Հարթակը նախատեսում էր of joint projects and activities
114 / ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT / 115 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
փորձագետների հետ, որոնք մասնակցում Կենսաբազմազանության կոնվենցիայի Representatives of local self-government upscaled. In the 6th National Report of the են քննարկումներին և տրամադրում ՀՀ 6-րդ ազգային զեկույցում հարթակը bodies from the platform members’ pilot RA to the CBD, the platform is identified as են փորձագիտական եզրակացություն: ներկայացված է որպես միջոլորտային communities participated to raise specific mechanism of intersectoral relations that Հարթակի շեշտադրումներից է հարաբերությունների մեխանիզմ, որը issues that they experience in their everyday promotes the environmental sustainability of արոտավայրեր օգտագործող համայնքների խրախուսում է բնական պաշարների management practice. Representatives from natural resource use (6th CBD report). Since ներգրավումը։ Հարթակի մաս կազմող օգտագործման բնապահպանական Syunik marz for example presented March 2019, the platform cooperates with պիլոտային համայնքների տեղական կայունությունը (Կենսաբազմազանության management issues with bizonal grazing and the RA Parliamentary Standing Committee ինքնակառավարման մարմինների կոնվենցիայի 6-րդ զեկույց): 2019 թ.-ի necessary steps to be taken. Since its on Territorial Administration, Local Self- ներկայացուցիչները մասնակցում են՝ իրենց մարտից հարթակը համագործակցում establishment in 2018, six high-level meetings Government, Agriculture and Environment ամենօրյա գործունեությանն առնչվող է ՀՀ ԱԺ տարածքային կառավարման, have taken place with the participation of the that confirms its recognition as an intersectoral որոշակի խնդիրներ բարձրաձայնելու տեղական ինքնակառավարման, vice ministers of the Ministry of Economy advisory body. To advocate an integrated նպատակով։ Օրինակ, Սյունիքի մարզից գյուղատնտեսության և բնապահպանական (former Ministry of Agriculture). national pasture policy, the platform initiated ներկայացրել են կառավարման խնդիրներ՝ հարցերի մշտական հանձնաժողովի the development of a strategic paper for կապված արոտավայրերի երկզոնային հետ, որը հաստատում է իր դերը որպես Advisory role of the Pasture Platform sustainable pasture management in Armenia. օգտագործման հետ և այդ ուղղությամբ միջոլորտային խորհրդատվական խումբ։ As a basis for the strategic paper, a research անհրաժեշտ քայլեր ձեռնարկելու Ազգային Արոտավայրերի միասնական project on mapping of problems in the pasture վերաբերյալ: 2018 թ.-ին հիմնադրվելուց ազգային քաղաքականությունը Different members regularly share results and sector and their cause-effect links was carried հետո՝ մինչ այժմ իրականացվել է խրախուսելու նպատակով, հարթակը experiences of their activities and provide out. In addition, the Platform realized a study վեց պաշտոնական աշխատաժողով՝ նախաձեռնել է ռազմավարական feedback. In the platform meeting in 2018, tour to Kyrgyzstan as an input for improving ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարության փաստաթղթի մշակում Հայաստանի the IBiS programme presented the results Armenian pasture policy. Besides Platform փոխնախարարների մասնակցությամբ արոտավայրերի կայուն կառավարման of the pasture rehabilitation pilots, and member institutions, the MoE as well as some (նախկին Գյուղատնտեսության վերաբերյալ: Որպես փաստաթղթի հիմք, platform members visited the pilot areas in of the RA Parliament Members formed part 5 նախարարություն)։ իրականացվել է արոտավայրերի ոլորտի Aragatsotn and Shirak marzes. In the following, of the delegation. The participants learnt խնդիրների քարտեզագրման և դրանց the parties provided recommendations on about the successful experience of the Kyrgyz adjustments and additions to the Pasture Արոտավայրերի հարթակի պատճառահետևանքային կապերի Republic in pasture management, the related Rehabilitation Guidelines. The validated խորհրդատվական դերը հետազոտման ծրագիր: Հարթակը legal and institutional framework as well as the նաև իրականացրել է ուսումնական methodology of the Rehabilitation Guidelines work of organizations that coordinate the field այց դեպի Ղրղըզստան՝ որպես was then recommended by the Platform on different levels. Բազմաթիվ անդամներ պարբերաբար ներդրում Հայաստանի արոտավայրերի to decision makers to be further used and կիսում են իրենց գործունեության քաղաքականության բարելավման արդյունքն ու փորձառությունը և համար: Հարթակին անդամակցող տրամադրում հետադարձ կապ: 2018 թ. մարմինների ներկայացուցիչներից հարթակի հանդիպման ժամանակ ԿԻԿ բացի, պատվիրակության կազմում ծրագիրը ներկայացրեց արոտավայրերի էին Էկոնոմիկայի նախարարութան, բարելավման պիլոտային ծրագրերի ինչպես նաև Խորհրդարանի որոշ արդյունքները, և հարթակի անդամները անդամներ։ Մասնակիցները տեղեկացան այցելեցին Արագածոտնի և Շիրակի արոտավայրերի կառավարման ոլորտում մարզերի պիլոտային տեղամասեր։ Ղրղըզստանի Հանրապետության Հաջորդիվ, կողմերը ներկայացրին հաջողված փորձի, ոլորտին վերաբերող Արոտավայրի բարելավման ուղեցույցում իրավական և ինստիտուցիոնալ ճշգրտումների և լրացումներ կատարելու շրջանակի, ինչպես նաև արոտավայրերի առաջարկություններ: Այնուհետև հարթակի կառավարման ոլորտը տարբեր ներկայացուցիչները բարելավման մակարդակներում համակարգող լրամշակված ուղեցույցը առաջարկեցին կազմակերպությունների աշխատանքի որոշում կայացնողներին՝ հետագայում մասին։ կիրառելու և տարածելու համար։
116 / ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT / 117 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ LESSONS LEARNED
Մասնակցությունը, համագործակցությունը Participation, cooperation and coordination և փոխգործակցությունը արոտավայրերի were the driving forces for the success of the pilot կայուն կառավարման և բարելավման projects on sustainable pasture management պիլոտային ծրագրերի հաջողության շարժիչ and rehabilitation. On the one hand, the active ուժն էին։ Համայնքի շահագրգիռ կողմերի participation of the community stakeholders in ակտիվ մասնակցությունը տեղական decision making and coordination of the local ծրագրերի որոշումների կայացման փուլերին projects was crucial. Placing the local working և համակարգման գործընթացին ևս կարևոր groups in charge of the local implementation նշանակություն ուներ: Տեղական մակարդակում not only generated a high level of ownership of գործողությունների իրականացման the project and ensured the engagement of the community. This approach also համար պատասխանատու տեղացիների built capacities within the community that are valuable for աշխատանքային խմբերը ոչ միայն նպաստում developing future community-based projects. էին ծրագրի հանդեպ սեփականության խորը զգացումի ձևավորմանը, այլև ապահովում էին համայնքի ներգրավվածությունը։ Մոտեցումը նաև զարգացնում էր համայնքի կարողությունները, որոնք արժեքավոր նշանակություն ունեն համայնքահենք հետագա ծրագրերի մշակման համար։
Մյուս կողմից, հաջողության գործոն էր տեղական On the other hand, coordination with other 5 մասշտաբով փոխգործակցությունը development organizations on the local զարգացման այլ կազմակերպությունների scale was a key factor. For example, while GIZ հետ։ Օրինակ, արոտավայրերի կառավարման was supporting the communities with pasture մեթոդաբանության շրջանակում համայնքներին management methodology, SDA and the CARMAC ԳՄՀԸ-ի աջակցությանը զուգահեռ, ՌԶԿ ՀԿ-ն և II project focussed on value chains integration ՀԳՌԿՄ ծրագիրն իրենց ուշադրության կենտրոնում and infrastructure improvements such as water պահում էին արժեշղթաների ինտեգրման points on remote pastures. The harmonization of these different local interventions resulted և ենթակառուցվածքների բարելավման in a comprehensive, positive change for the գործընթացներ, ինչպիսիք են հեռավոր communities. Each intervention was complimented արոտավայրերին ջրի մատակարարման կետերը։ by the others and would not have achieved the Տեղական այս մի շարք միջամտությունների same results as an isolated activity. ներդաշնակեցումը համայնքների համար ապահովեց համապարփակ, դրական փոփոխություն: Յուրաքանչյուր միջամտություն փոխլրացվում էր, և արդյունքները նույնը չէին լինի, եթե միջամտությունը իրականացվեր որպես առանձին գործողություն։
Անկախ պիլոտային ծրագրերի ձեռքբերումներից և Despite the achievements of the pilots and արոտավայրերի բարելավման հարցի վերաբերյալ the great interest of communities in pasture համայնքների մեծ հետաքրքրությունից, rehabilitation, the lack of local financial and տեղական ֆինանսական և մարդկային human capacities remains an important limiting կարողությունների պակասն առայժմ կարևոր factor for replicating or out-scaling the pilot սահմանափակող գործոն է այդ ծրագրերը experiences. կրկնօրինակելու և արդյունքում ձեռք բերած փորձը տարածելու համար։
118 / ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT / 119 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Արոտավայրերի հարթակի ձևավորումը Establishing the pasture platform was a long երկարատև գործընթաց էր։ 2 տարի process. It took almost 2 years from developing պահանջվեց հարթակի գաղափարի մշակումից the idea for the platform to signing the մինչև հուշագիր ստորագրելը, ինչը հանդիսացավ Memorandum that initiated it. The patience and հարթակի գործունեության մեկնարկ։ Հիմնադիր perseverance of the founding parties were the կողմերի համբերատարությունն ու key to the ultimate establishment and success of հաստատակամությունը հարթակի վերջնական the platform. ձևավորման և հաջողության գրավականն էին։
Նմանօրինակ հարթ գործունեություն Keeping this kind of platform functional ապահովելն ավելի դժվար էր, քան ի is even more challenging than establishing it in սկզբանե դրա ձևավորումը՝ կողմերին the first place due to the considerable effort it փոխգործակցության դաշտ բերելու համար takes to coordinate the parties. A key factor in անհրաժեշտ մեծ ջանքերի գործադրման this regard was the MoU that all parties signed. առումով։ Այս գործընթացի առանցքային It establishes an official structure and clear
գործոնը փոխըմբռնման հուշագիրն էր, որը understanding of roles and responsibilities. On this basis, the common interest and need բոլոր կողմերը ստորագրեցին։ Այն ապահովում of all stakeholders in the platform to cooperate է պաշտոնական կառույցի ձևավորում increased their commitment and ensured the և դերերի ու պարտականությունների continuity of the process. հստակ պատկերացում: Այս հենքի վրա, հարթակի շահագրգիռ բոլոր կողմերի՝ համագործակցելու ընդհանուր հետաքրքրությունն ու անհրաժեշտությունը ընդլայնեց նրանց հանձնառությունը և ապահովեց գործընթացի շարունակականությունը: 5
Հարթակի բազմաշերտ, հորիզոնական The multi-level, horizontal structure of the կառուցվածքը ճանապարհ հարթեց platform paved the way for its integrated impacts. համընդհանուր ազդեցությունների համար։ Այն It is a space that permits stakeholder from the տարածք է, որտեղ շահագրգիռ կողմերը կարող local to the national and international scale to raise են տեղականից մինչև ազգային և միջազգային discussion points and have them debated. մասշտաբով բարձրացնել քննարկման թեմաներ և դրանց շուրջ բանավեճեր ծավալել:
Բազմաթիվ շահագրգիռ կողմերից բաղկացած Multi stakeholder advisory bodies face high խորհրդատվական մարմիններն առնչվում են risks from unforeseen changes in governmental մեծ ռիսկերի հետ` պետական կառույցներում institutions or even within their own parties. կամ նույնիսկ իրենց հաստատություններում Within the Pasture Platform, the meticulous չնախատեսված փոփոխությունների պատճառով: documentation of agreements and activities Ապացուցվեց, որ արոտավայրերի հայեցակարգի has proven to be an important measure for շրջանակում, համաձայնագրերի և գործունեության dealing with this risk. The reports on platform մանրակրկիտ փաստաթղթավորումը կարևոր meetings for example are officially shared with all stakeholders to ensure continuity. միջոց է այս ռիսկի դեմ պայքարի համար: Հարթակի հանդիպումների արձանագրություններն, օրինակ, պաշտոնապես տրամադրվում են շահագրգիռ բոլոր կողմերին՝ գործընթացի շարունակականությունն ապահովելու համար։
120 / ԱՐՈՏԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ SUSTAINABLE PASTURE MANAGEMENT / 121
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ REGIONS ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ Հողը երկրի վրա բոլոր էկոհամակարգերի առաջնային խնդիր՝ սոցիալ-տնտեսական Soil is an essential component of all in the period of 2014 – 2017, developed հիմնական բաղադրիչն է։ Այն մեծ ամենօրյա խնդիրներին բախվելու ecosystems on earth. It plays a major erosion control pilot projects for mountainous դերակատարություն ունի բնական պատճառով։ Օրենսդրական մակարդակով role in determining the distribution of regions in close partnership with the Ministry բուսածածկի, մշակաբույսերի և էրոզիայի խնդիրը սահմանված է ՀՀ natural vegetation, crops and even human of Territorial Administration and Infrastructure նույնիսկ բնակավայրերի տարածումն հողային օրենսգրքում և ՀՀ գյուղի և settlements. Healthy and fertile soils are (MTAI) (former Ministry of Territorial ու բաշխումը սահմանելու հարցում։ գյուղատնտեսության 2010-2020թթ. կայուն the foundation of nearly all aspects of the Administration and Development). Within the Առողջ և բերրի հողը մարդու կյանքի զարգացման ռազմավարությունում։ human life from food production and to IEC project, a consulting consortium of Eco գրեթե բոլոր բնագավառների հիմքն է՝ Թեպետ, փաստաթղթերից ոչ մեկը չի climate regulation. In Armenia, about half Consult, E.C.O. Institute of Ecology and AHT սննդամթերքի արտադրությունից մինչև տրամադրում նշված քայլերը կյանքի of the agricultural land is exposed to water Group coordinated the pilot implementation. կլիմայի կարգավորում։ Հայաստանում կոչելու գործնական ուղեցույց կամ հստակ erosion and more than a quarter of that By the end of 2017, the IEC measures were գյուղատնտեսական հողերի շուրջ կեսը ընթացակարգ։ land is already degraded (6th National integrated into the IBiS programme. The core ենթարկվում է ջրային էրոզիայի, իսկ Report to CBD, 2018). The effects are measures piloted were afforestation and soil այդ հողի քառորդից ավելին արդեն particularly detectable in the expansive bioengineering measures on community land. ԳՄՀԸ աջակցությամբ և Ավստրիական քայքայված է (6-րդ ազգային զեկույց, Armenian highland ecosystems where soils զարգացման գործակալության (ԱԶԳ) Կենսաբազմազանության կոնվենցիայի are eroding at an increasing pace. The համաֆինանսավորմամբ՝ 2014-2017 թթ. տեղեկատվական ամփոփաթերթիկ, resulting degradation of ecosystems and the իրականացված «Ինտեգրված էրոզիայի 2018թ.): Ազդեցությունները մասնավորապես services they provide puts the livelihoods վերահսկողությունը (ԻԷՎ) Հայաստանում» ակնառու են Հայաստանի բարձրադիր and wellbeing of the rural communities at ծրագիրը մշակել է էրոզիայի կառավարման ընդարձակ էկոհամակարգերում, risks. While these mountainous ecosystems պիլոտային ծրագրեր լեռնային որտեղ հողերը ահագնացող տեմպերով are naturally prone to erosion, the process շրջանների համար՝ ՀՀ Տարածքային քայքայվում են։ Սրա հետևանքով is significantly increased by overgrazing, կառավարման և ենթակառուցվածքների առաջացած էկոհամակարգային deforestation and other inappropriate land նախարարության (ՏԿԵՆ) (նախկին և այդ համակարգերի մատուցած use practices. This causes loss of vegetation 6 Տարածքային կառավարման և ծառայությունների քայքայումը cover, soil degradation and a decrease in land զարգացման նախարարություն) հետ սպառնալիքի տակ է դնում գյուղական productivity. Despite these threats, residents սերտ համագործակցությամբ։ ԻԷՎ համայնքների կենսապայմաններն of the rural areas often do not consider soil ծրագրի շրջանակում, միջազգային ECO ու բարեկեցությունը։ Բացի այն, որ erosion a priority issue as they struggle with Consult խորհրդատվական կոնսորցիումը լեռնային էկոհամակարգերը բնական socio-economic challenges on a daily basis. E.C.O. Էկոլոգիայի ինստիտուտը և AHT պայմաններում հակված են էրոզիայի, On a policy level, the issue of erosion is խումբը համակարգեցին փորձնական գործընթացը էապես ընդարձակվում է mentioned in the “Soil Code of Armenia” and իրագործումը։ 2017 թ.-ի վերջին, ԻԷՎ գերարածեցման, անտառահատման և the “Sustainable Agricultural Development ծրագրի միջոցառումները ներդրվեցին անհամապատասխան հողօգտագործման Strategy 2010-2020”. However, neither of the ԿԻԿ ծրագրում։ Փորձարկված հիմնական այլ մոտեցումների հետևանքով։ Այս documents provides a practical guidance or a միջոցառումներն էին համայնքային գործընթացը հանգեցնում է բուսածածկի specific regulation on how to translate them հողերի անտառապատումը և հողի կորստի, հողի քայքայման, ինչպես into practice. բիոինժեներական միջոցառումները։ նաև հողի արտադրողականության, արդյունավետության նվազմանը։ Չնայած The Integrated Erosion Control (IEC) project նման սպառնալիքներին, գյուղական which was supported by GIZ and co-financed բնակավայրերի բնակիչները հաճախ by the Austrian Development Agency (ADA) չեն դիտարկում հողի քայքայումը որպես
124 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 125 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Անտառապատման և Էրոզիայի կառավարման Afforestation and soil bioengineering Pilot communities for erosion control միջոցառումների պիլոտային measures measures հողի բիոինժեներական համայնքները միջոցառումներ Afforestation means the growing and The afforestation activities were Անտառապատման գործողություններն establishment of artificial forest cultures implemented in 14 communities of the իրականացվել են Արագած through planting and seeding on non- mountainous areas around Mount Aragats, Անտառապատում՝ նշանակում է տնկման լեռնազանգվածի շուրջ լեռնային գոտում՝ forested lands (Forest Code of the Republic which are situated in Aragatsotn marz և ցանքի միջոցով արհեստական Արագածոտն մարզի 9 (Արայի, Գեղաձոր, of Armenia 2005). Afforestation was (Arayi, Gheghadzor, Hnaberd, Lusagyugh, անտառմշակույթների հիմնադրում ու Հնաբերդ, Լուսագյուղ, Քուչակ, Ապարան, piloted as an erosion control practice in Quchak, Aparan, Vardenut, Norashen, աճեցում ոչ անտառածածկ հողերի վրա Վարդենուտ, Նորաշեն, Ծաղկահովիտ) և the communities because it can provide Tsakhkahovit) and in Shirak marz (Harich, (ՀՀ անտառային օրենսգիրք, 2005 թ.): Այս Շիրակի մարզի 5 (Հարիճ, Մեծ Մանթաշ, manifold benefits in the context of Mets Mantash, Nahapetavan, Poqr Mantash, միջոցառման պիլոտային նշանակությունը Նահապետավան, Փոքր Մանթաշ, mountainous pasture ecosystems. The Saralanj). Important selection criteria of the համայնքներում էրոզիայի կառավարումն էր, Սարալանջ) համայնքներում։ Տեղամասերի planting of trees does not only stabilize soils sites were not only the technical dimensions քանի որ այն կարող է ապահովել բազմաթիվ ընտրության կարևոր չափանիշ էր and help rehabilitate degraded areas. It also of degradation and soil characteristics, but առավելություններ լեռնային արոտավայրերի ոչ միայն քայքայման տեխնիկական forms the basis for future community forests also the interest of the communities and էկոհամակարգերի համար։ Ծառեր տնկելը չափանիշները և հողերի բնութագրերը, that provide a wide range of ecosystem their willingness to contribute. ոչ միայն կայունացնում է հողն ու նպաստում այլ նաև համայնքների բնակիչների services. քայքայված տարածքների վերականգնմանը, հետաքրքրությունը և աջակցելու այլև նաև հիմք է հանդիսանում The afforestation sites are located at պատրաստակամությունը։ համայնքային անտառների ձևավորման altitudes between 1850 to 2350m a.s.l. համար, որոնք էկոհամակարգային Steep slopes, pastures landscape and few լայնածավալ ծառայություններ են մատուցում: autochthonous oak forests make up the
Նպաստում է հողի էրոզիայի կանխարգելմանը Նվազեցնում է քամու ուժը Նվազեցնում է աղմկային/ Ապահովում է ապաստան և ստվեր ձայնային աղտոտումը Բարելավում է ջրի որակը Պայքարում է գլոբալ 6 տաքացման դեմ Նվազեցնում է օդի ջերմաստիճանը Ապահովում է մրգերով, և խթանում տեղումների քանակը անասնակերով և անտառմթերքով Մաքրում է օդը մրից Կլանում է ածխածին
Անտառների տարատեսակ էկոհամակարգային ծառայությունները
Map: Location of the pilot communities for erosion control
126 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 127 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Անտառապատման տեղամասերը տեխնիկական չափանիշները՝ ինչպիսիք area. In the pilot communities, poverty rates are technical selection criteria such as soil type and գտնվում են ծովի մակերևույթից 1850մ- են հողի տեսակը և դիրքադրությունը, high and the majority of the villagers heavily exposition, social aspects such as existing land ից 2350մ բարձրության վրա։ Տարածքը սոցիալական կողմերը (հողօգտագործման depend on agriculture and grazing of sheep uses and interests regarding potential sites բաղկացած է զառիթափ լանջերից, առկա պայմանններն ու հետաքրքրությունը and cattle for their livelihood. were considered to ensure acceptance of the արոտավայրերի լանդշաֆտից և պոտենցիալ տեղանքների հանդեպ) measure. ավտոխտոն/աբորիգեն կաղնու մի քանի նույնպես հաշվի են առնվել՝ միջոցառման Integrated approach to local action անտառից ։ Պիլոտային համայնքներում պատեհությունն ապահովելու As a result of the participative planning a աղքատության մակարդակը բարձր է, և նկատառումով։ In all communities, the project collaborated with Memorandum of Understanding (MoU) գյուղացիների կենսապահովումը մեծապես local NGOs to implement the pilot measures, was signed between community members, կախված է գյուղատնտեսությունից ու Մասնակցային պլանավորման արդյունքում, in particular the Environmental Sustainability local self-government bodies, marzpetaran անասնապահությունից: ստորագրվել էր փոխըմբռնման հուշագիր Assistance Center (ESAC) and the Armenia Tree representatives, GIZ and the MTAI. The MoU տեղական ինքնակառավարման Project (ATP). Thanks to their experience of defined roles and responsibilities between all Ինտեգրված մոտեցում տեղական մարմինների, մարզպետարանի working in the area and knowledge of the local the parties involved. For example, it specified միջոցառումներին ներկայացուցիչների, ԳՄՀԸ-ի և ՏԿԵՆ conditions they were able to cooperate closely agreements on the amount of labour and միջև։ Հուշագիրը սահմանում էր բոլոր and effectively with the local population. materials that the community and GIZ would Պիլոտային միջոցառումները ներգրավված կողմերի դերերն ու contribute. Based on the MoU, the community իրականացնելու նպատակով՝ բոլոր պարտականությունները, հստակեցնում The entire process of planning, implementing members and representatives in a joint effort համայնքներում ծրագիրը համագործակցել էր, օրինակ, ԳՄՀԸ-ի և համայնքի and monitoring the afforestation followed took responsibility for organizing the planting of է տեղական հասարակական հատկացրած աշխատուժի և նյութերի a participatory and integrated approach. trees and the caretaking activities. կազմակերպությունների հետ, ծավալները։ Համաձայն փոխըմբռնման Representatives of local self-government bodies, մասնավորապես «Շրջակա միջավայրի հուշագրի, համայնքի ներկայացուցիչները 1 marzpetaran administration, community In the 14 pilot communities, a total area of կայունության աջակցման կենտրոնի պատասխանատվություն ստանձնեցին members as well as national and international 200ha was afforested with approximately (ՇՄԿԱԿ)» և «Հայաստան ծառատունկ համատեղ ուժերով կազմակերպելու experts together assessed and selected 650.000 seedlings on 26 plots. Implementation ծրագրի» հետ: Տեղանքում աշխատելու ծառատունկ և խնամքի միջոցառումներ։ potential sites for afforestation, following in the pilot communities was initiated in different փորձի և տեղական պայմաններին ծանոթ the jointly agreed set of criteria. Besides moments between 2014 and 2018. լինելու շնորհիվ ՀԿ-ները կարողացան Պիլոտային 14 համայնքում սերտ և արդյունավետ համագործակցել անտառապատվեց ընդհանուր 200 հա, տեղի բնակչության հետ։ 26 հողատարածքի վրա տնկվեց 650.000 6 տնկի։ Պիլոտային համայնքներում Անտառապատման միջոցառումների միջոցառման մեկնարկը տրվեց 2014- պլանավորման, իրականացման և 2018 թթ. ժամանակահատվածի տարբեր մշտադիտարկման ողջ գործընթացի փուլերում։ հիմքում ընկած էր մասնակցային և համապարփակ մոտեցումը։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ներկայացուցիչները, մարզպետարանի1 ղեկավարությունը, համայնքի բնակիչները, ինչպես նաև պետական ու միջազգային փորձագետները համատեղ գնահատեցին և ընտրեցին անտառապատման պոտենցիալ տեղամասերը՝ հետևելով նախօրոք և համատեղ համաձայնեցված չափանիշներին։ Բացի այդ, ընտրության
1 Մարզային (ենթապետական) վարչական մարմին 1 Regional (sub-national) administrative body
128 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 129 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
6
130 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 131 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Անտառապատման մեթոդների մասնագետները ակտիվորեն ներգրավված էին Piloting of afforestation methods providing them with on-site environmental փորձարկումը ծրագրի իրականացման բոլոր փուլերում։ education sessions. Further, selected Past afforestation efforts in Armenia mainly used implementation activities were organized as public Նախկինում, Հայաստանում անտառապատման only one tree species (Caucasian pine) and little Փորձի փոխանակման որոշ այցելություններ demonstration events with representatives from միջոցառումներում օգտագործվել է ընդամենը experience was obtained regarding afforestation կազմակերպվեցին ԿԻԿ ծրագրի պիլոտային local and marz administrations as well as national մեկ ծառատեսակ (Կովկասյան սոճի), և քիչ on community managed land. Consequently, համայնքների միջև, ինչպես նաև անցկացվեցին partner ministries. Besides its participation in these փորձ էր ձեռք բերվում համայնքային հողերի a variety of species combinations, planting and մի շարք քննարկումներ բազմաթիվ թեմաների events, the MTAI was informed about all planning անտառապատման գործողություններից։ irrigation schemes and methods were tested շուրջ։ Օրինակ, Արագածոտնի և Շիրակի steps of the pilots. Representatives and specialists Հետևաբար, փորձարկվեցին մի շարք մարզերի անտառապատման միջոցառումների to determine which are the most viable and of the marz administrations were actively involved տեսակների համադրումներ, տնկման և պիլոտային համայնքների ներկայացուցիչներն appropriate methods for the Armenian highland in all steps of project implementation. ոռոգման սխեմաներ ու մեթոդներ՝ պարզելու այցելեցին Սյունիքի մարզի Սիսիանի context. համար, թե հայկական լեռնաշխարհում որ ենթաշրջան, որտեղ ԿԻԿ ծրագիրն աջակցում տեսակներն են առավել կենսունակ, և որ Several exchange visits within Armenia were էր արոտավայրերի կայուն կառավարման մեթոդներն են համարժեք։ Առանձնացվեցին organized among the different pilot communities պիլոտային ծրագրերին։ տեղական տեսակները, որոնք հարմարվում of the IBiS programme, as well as discussions on են շրջակա միջավայրի տեղական a variety of topics. For example, representatives պայմաններին և կարող են հանդիսանալ Ուսանողների ներգրավում դաշտային from afforestation pilot communities in Aragatsotn եկամուտի աղբյուր գյուղացիների համար։ հանձնարարություններին and Shirak visited Sisian subregion of Syunik marz Տնկման սխեմաներում ներառվեցին մրգատու where the IBiS programme supported sustainable ծառերը և հատապտղային բույսերը։ Քանի Հայաստանի ազգային ագրարային pasture management pilots. որ անտառապատման տեղամասերը համալսարանի (ՀԱԱՀ) հետ գտնվում են արոտավայրերում, տեղամասերի համագործակցության շրջանակում, Native species were identified which are adapted ցանկապատումը և տարբեր տեսակի Ագրոէկոլոգիայի և անտառագիտության to the local environmental conditions and have ցանկապատների փորձարկումը կարևոր ամբիոնի 15 ուսանող մասնակցեցին տնկման և the potential to create benefits for the villagers. In միջոցառումներ էին՝ ծառերի տնկիները մշտադիտարկման գործողություններին՝ որպես this regard, fruit trees and berry bushes were պաշտպանելու և հողի վերականգնմանը իրենց ուսումնական գործնական դաշտային included in the planting schemes. Since նպաստելու համար։ Իրագործումից առաջ առաջադրանքների մի մաս։ afforestation sites are located on grazing areas, և դրա ընթացքում, տեղի բնակչությունը fencing of the sites and testing of different fence մասնակցեց գործնական վերապատրաստման types were important measures to protect tree դասընթացի՝ ցանկապատման, seedlings and enhance soil rehabilitation. Before 6 անտառապատման և խնամքի թեմաներով։ and along the implementation, the participating Հավելյալ դասընթացներ մատուցվեցին local population received hands-on training on տեղական ինքնակառավարման մարմիններին՝ Integration of student field assignments fencing, afforestation and maintenance. Additional համայնքի մոբոլիզացիայի վերաբերյալ։ trainings were provided to the local self- Դպրոցականներին հրավիրեցին մասնակցելու In the frame of the cooperation with the Armenian government bodies on community mobilization. տնկման և խնամքի միջոցառումներին՝ տեղում National Agrarian University (ANAU), 15 students տրամադրելով բնապահպանական կրթության from the Departments of Agroecology and դասընթացներ։ Հետագայում իրագործման Forestry participated in planting and monitoring որոշ գործողություններ կազմակերպվեցին Ուսանողները ոչ միայն կիրառեցին իրենց activities as part of their curricular practical field որպես հանրային ցուցադրական տեսական գիտելիքները՝ իրենց assignments. The students not only applied միջոցառումներ՝ համայնքապետարանների ուսումնասիրության ոլորտի գործնական their theoretical knowledge to contribute to a ու մարզպետարանների, ինչպես նաև ծրագրին նպաստելու համար, այլև ձեռք practical project in their area of study. They also պետական մակարդակով՝ գործընկեր բերեցին կիրառելի փորձ անտառապատման gained hands-on experience on methods and նախարարութունների ներկայացուցիչների միջոցառումների մեթոդների և challenges of afforestation measures as well as a մասնակցությամբ։ Մասնակցելուց բացի, մարտահրավերների վերաբերյալ, ինչպես նաև better understanding on the local conditions in ՏԿԵՆ-ն իրազեկվում էր պիլոտային ծրագրերի ավելի լավ պատկերացում կազմեցին Armenian rural communities. պլանավորման բոլոր քայլերի վերաբերյալ։ Հայաստանի գյուղական համայնքներում Local school classes were regularly invited to Մարզպետարանների ներկայացուցիչներն ու տեղական պայմանների մասին։ participate in planting and maintenance activities,
132 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 133 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Բուսածածկի և անտառապատման բույսերի տեսակների առատության վրա։ Results of vegetation and afforestation organic matter and the response of plant միջոցառումների մշտադիտարկման միջինը 73% է, որն էապես տարբերվում է measures’ monitroing species richness. արդյունքները 2018 թ.-ի արդյունքներից (44%): The vegetation development within the The survival rate of the planted trees was Անտառապատման տեղամասերում afforestation sites has been monitored on a Այս անտառապատված monitored in a comprehensive way for the բուսականության աճի մշտադիտարկում yearly basis, with the condition at the moment հողատարածքներում տնկված afforestation plots in collaboration with the իրականացվել է տարեկան կտրվածքով՝ of implementation serving as a baseline. ծառերի կենսունակության գործակիցը students from ANAU. In 2019, the average որպես ելակետ ընդունելով իրականացման While the afforestation plots were established survival rate across all monitored sites was 51%. մանրամասն մշտադիտարկվել է at different moments in the course of almost պահը։ Քանի որ անտառապատման The highest rate of 92% was measured on a plot ՀԱԱՀ ուսանողների մասնակցությամբ։ 4 years, in general there is a steady positive հողատարածքները ձևավորվել են in Tsaghkahovit community of 18ha which was 2019 թ.-ին, մշտադիտարկված բոլոր development in vegetation structure and 4 տարիների ընթացքում՝ տարբեր established in 2018. A 12,5ha afforestation site հողատարածքների կենսունակության composition across all sites. Plots that were ժամանակահատվածներում, ընդհանուր in Arayi, which was established in 2015, showed միջին գործակիցը 51% է։ Ամենաբարձր fenced in 2014 already showed an increase of առմամբ բոլոր հողատարածքներում the lowest survival rate of 15%. Differences in գործակիցը (92%) արձանագրվել vegetation cover by 28%, plots from 2016 - an նկատվում է բուսականության exposition of trees and soil type both within է Ծաղկահովիտ համայնքի 18 հա increase of 18% and plots from 2017 around կառուցվածքի և կազմի կայուն դրական individual plots and between different sites were հողատարածքում, որը հիմնվել էր 2018 թ.- 15%. In 2019, the increase in species’ numbers is զարգացում։ 2014 թ.-ին ցանկապատված identified as important factors influencing the ին։ 2015 թ.-ին հիմնված Արայի համայնքի on average 73%, which has a major difference հողատարածքները ցուցաբերում էին survival rate. Considering the natural death rate անտառապատման 12,5 հա տարածքում in comparison to the results of 2018 (44%), that բուսականության աճի 28% բարձրացում, of 10% a year it further explains the difference in արձանագրվել է առավելապես ցածր shows significant improvements inside fenced 2016 թ.-ի հողատարածքները՝ 18%, և survival rate between long established plots and կենսունակության գործակից՝ 15%: areas and negative impact of grazing on outside 2017 թ.-ի հողատարածքները՝ շուրջ 15%: more recent ones. Առանձին հողատարածքների և տարբեր areas. These results indicate the positive impact 2019 թ.-ին, տեսակների թվի ավելացումը of reducing grazing intensity on soil stability, տեղամասերի ծառերի ու հողատեսակի ցուցանիշը վկայում է ցանկապատված դիրքադրության տարբերությունները տարածքների զգալի բարելավման և ճանաչվել են կենսունակության գործակցի տարածքներից դուրս՝ արոտավայրերի վրա ազդող կարևոր գործոններ։ Հաշվի բացասական ազդեցության մասին։ Այս առնելով տարեկան 10% բնական արդյունքները ցույց են տալիս արածեցման կորուստը, պարզ է դառնում վաղուց ինտենսիվության նվազեցման դրական և համեմատաբար ուշ ձևավորված ազդեցությունը հողի կայունության, հողատարածքների կենսունակության օրգանական նյութերի պարունակության և 6 գործակցի տարբերությունը։
Before After
134 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 135 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Անտառապատման ծախսերի և միջոցառումներին ակտիվ մասնակցելու Cost-Benefit analysis of afforestation community lands has changed as a result of օգուտների վերլուծություն արդյունքում իրենց մոտեցումը փոխվել active participation in the measures. They է համայնքային հողերի հանդեպ։ Նրանք As the establishment of a forest is a long- expressed an increased sense of responsibility Քանի որ անտառի հիմնումը երկարատև ցուցաբերել են պատասխանատվության և term process, its full scale of benefits in terms and ownership for the land and its sustainable գործընթաց է, ստացված օգուտների սեփականության մեծացող զգացում հողի of erosion control and other ecosystem management. For example, the mayor of ամբողջությունը՝ էրոզիայի կառավարման և և դրա կայուն կառավարման հանդեպ։ services will only become evident within years. Saralanj community changed the land category էկոհամակարգային այլ առավելությունների Օրինակ, Սարալանջ համայնքի ղեկավարը Therefore, a long-term CBA for a timeframe of afforestation sites from pasture to forest տեսքով, շոշափելիորեն կարտահայտվի փոխել է անտառապատման տեղամասերի of 15 years was carried out using the same land, and two other communities followed միայն տարիներ հետո։ Այդ պատճառով (արոտավայրից անտառային հող) methodology as for the pasture rehabilitation this example. Local representatives rarely take մշակվել է Ծախսերի և եկամուտների կարգավիճակը։ Այս օրինակին հետևել են pilot projects. The results for the different this step as it requires a considerable effort վերլուծություն 15 տարի ժամանակացույցով՝ ևս երկու համայնքի ղեկավար։ Տեղական plots show a wide range mainly due to of obtaining permits from various ministries. կիրառելով պիլոտային ծրագրերի իշխանությունների ներկայացուցիչները varying initial establishment costs. However, Considering the immense physical work համար նախատեսված արոտավայրերի հազվադեպ են դիմում քայլերի՝ on average the afforestation brings higher load that the afforestation required and the վերականգնման նույն մեթոդաբանությունը։ թույլտվություններ ստանալու տարբեր economic benefits for local population than harsh weather conditions, the villagers were Հողատարածքների արդյունքները նախարարություններից։ Հաշվի առնելով continuing the land use that prevailed before remunerated for their participation in the տարբերվում են հիմնականում նախնական անտառապատման համար անհրաժեշտ the afforestation measures were implemented. practical implementation. Already in the year ծախսերի տատանման պատճառով։ հսկայածավալ ֆիզիկական աշխատանքը The establishment of trees and vegetation following implementation some communities Այնուամենայնիվ, տեղի բնակչության և եղանակային խիստ պայմանները, cover in turn ultimately offset the initial cost wanted to extend the afforested area and համար անտառապատումն ընդհանուր գյուղացիները վարձատրվեցին իրենց by the provision of income from fruit, timber organized the work force without the support առմամբ ապահովում է տնտեսական գործնական մասնակցության համար։ or hay. The analyses revealed that the cost of the IBiS programme. Five communities have ավելի բարձր առավելություն, քան Իրականացման հաջորդ տարում որոշ of resources invested for implementing the since employed people from their community շարունակական հողօգտագործումը՝ համայնքներ ցանկություն են հայտնել afforestation measures will even-out with its budget who coordinate the maintenance of նախքան անտառապատման ընդլայնելու անտառապատման տարածքը financial benefits in 10 years. To this add the the local plantations. In Geghadzor settlement, միջոցառումների իրագործումը։ Ծառերի և հավաքագրել են աշխատանքային increasing ecosystem services that the growing authorities have even developed plans to և բուսածածկույթի ձևավորումն ի ռեսուրսներ առանց ԿԻԿ ծրագրի forests provide such as the regulation of strong create a small recreational area next to the վերջո փոխհատուցում է նախնական աջակցության։ Հինգ համայնք ներգրավել winds and or heavy rain. afforested area. All these efforts are at an ծախսերը մրգերի, անտառանյութի են աշխատակիցներ համայնքի բյուջեի initial stage, yet they clearly indicate the կամ խոտհունձի ստացման եղանակով։ հաշվին, որոնք համակարգում են Ownership through participation communities’ increased ownership of the 6 Վերլուծությունները ցույց են տվել, որ տեղական տնկարկների խնամքը։ afforestation measures. In general, the pilot անտառապատման միջոցառումների Գեղաձոր բնակավայրում համայնքային In feedback studies conducted in the pilot communities are among the first in the country համար ներդրված միջոցների արժեքը իշխանությունները նույնիսկ ծրագրեր communities, villagers and local representative who have initiated community afforestation 10 տարի անց հավասարվում է դրա են մշակել՝ ստեղծելու փոքր հանգստի indicated that their attitude towards measures. ֆինանսական եկամուտներին։ Ավելանում գոտի անտառապատված տարածքի են աճող անտառների մատուցած մերձակայքում։ Այս բոլոր աշխատանքները էկոհամակարգային ընդլայնվող դեռևս նախնական փուլում են, սակայն ծառայությունները, ինչպիսիք են ուժեղ դրանք հստակ ընդգծում են համայնքների քամիների կամ հորդառատ անձրևների սեփականության զգացումի ամրապնդումը կարգավորումը։ անտառապատման միջոցառումների հանդեպ։ Ընդհանուր առմամբ, պիլոտային Սեփականության զգացում՝ համայնքներն առաջինն են երկրում, մասնակցության միջոցով որ ծավալեցին անտապատման միջոցառումներ։ Պիլոտային համայնքների արձագանքների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ տեղի բնակչության, գյուղացիների կողմից
136 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 137 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Հողային բիոինժեներական կառուցելու նպատակով՝ փայտյա գերանները Soil bioengineering measures the potential local replication of measures, միջոցառումներ փոխարինվել են ուռենու ճյուղերի կապոցներով։ mobile solar powered electric fences were Ինչպես անտառապատման աշխատանքների Soil bioengineering refers to the use used in this context which were de-installed տարածքում, այստեղ ևս վերականգնման Հողային բիոինժեներիան կենդանի of living plant materials to construct during winter months. Most participating ենթակա տեղանքը ցանկապատվեց։ Հաշվի բուսական նյութերի կիրառումն structures that perform engineering villagers were introduced to this technology առնելով տեղացի ֆերմերների կարիքները է` ինժեներական գործառույթներ function (Polster 2002). They provide for the first time and were very enthusiastic և միջոցների հնարավոր տեղական կատարող կառույցների immediate results in terms of soil about its functionality and the results վերարտադրումը, օգտագործվեցին արևային շինարարության նպատակով (Պոլստեր protection and erosion control while achieved. Based on the experience, a էներգիայով սնուցվող շարժական էլեկտրական 2002 թ.): Դրանք ապահովում են fostering a long-term, nature-based practical manual on the installation and ցանկապատներ, որոնք ապատեղակայվեցին հողի պաշտպանության և էրոզիայի solution that grows stronger over the proper use of the fences was elaborated ձմեռային ամիսների ընթացքում։ կառավարման արագ արդյունքներ՝ by the IBiS programme (link manual). While Միջոռացումներին մասնակցող գյուղացիներից years. In comparison to the rather ձևավորելով երկարատև, տարեցտարի at some bioengineering sites vegetation շատերը առաջին անգամ էին ծանոթանում այս preventive afforestation measures ամրապնդվող բնության վրա cover increased by 25% to 45% until 2018, տեխնոլոգիային և շատ ոգևորված էին դրա bioengineering is used to increase հիմնված լուծում։ Ի տարբերություն it decreased at others where the electric գործածությունից և ստացված արդյունքներից։ surface stability on slopes that already կանխարգելիչ անտառապատման fences were not properly re-installed after Հիմնվելով փորձառության վրա, ԿԻԿ ծրագիրը show strong signs of erosion. միջոցառումների, բիոինժեներիան the winter. կիրառվում է՝ ավելացնելու արդեն մշակեց ցանկապատների տեղադրման և պատշաճ կիրառման գործնական ձեռնարկ։ իսկ ուժեղ քայաքայվածության Since 2016-2018, the IBiS programme in Մինչև 2018 թ.-ն բիոինժեներական որոշ նախանշաններ ցուցաբերող լանջերի collaboration with ESAC NGO supported տեղամասերում բուսածածկն ավելացավ մակերեսային կայունությունը։ bioengineering measures in five of the pilot 25-45 տոկոսով, և նվազեց մի քանիսում, communities2 where advanced erosion որտեղ ձմեռվանից հետո էլեկտրական phenomena like gullies were identified on 2016-2018 թ.-ից, ԿԻԿ ծրագիրը ՇՄԿԱԿ ՀԿ-ի հետ ցանկապատները պատշաճ կերպով կրկին չէին steep slopes. The measures implemented համագործակցությամբ աջակցել է տեղադրվել։ բիոինժեներական միջոցառումներին հինգ are horizontal constructions along a slope պիլոտային համայնքներում, որտեղ ի հայտ էին that slow down the superficial water runoff, եկել զարգացած քայքայման երևույթներ. retain materials and support the զառիթափ լանջերին նկատվում էին rehabilitation of vegetation (Figure/picture հեղեղատներ։ Կիրառված միջոցառումներն էին to illustrate – before/after?). As living 6 լանջի երկայնքով կառուցված հորիզոնական systems, the technical requirements and կառույցները, որոնք նվազեցնում էին ջրի workload for the construction and մակերեսային հոսքը, պահպանում են նյութերը և maintenance of bioengineering measures նպաստում բուսականության վերականգնմանը: are relatively low. Որպես կենդանի համակարգեր, տեխնիկական միջոցները և շինարարական ու It was shown that the measures can be բիոինժեներական միջոցառումների successfully adapted to specific conditions սպասարկման աշխատուժը համեմատաբար of the South Caucasus. In particular, mostly ցածր են։ local resources were used or adaptations were developed for materials that are Պարզվեց, որ միջացառումները կարող են expensive or not locally available. To հաջողությամբ հարմարեցվել Հարավային establish pile walls, for example, wooden Կովկասի տարածաշրջանի առանձնահատուկ logs were replaced by bundles of willow պայմաններին։ Մասնավորապես, հիմնականում branches. As in the afforestation activities, օգտագործվել են տեղական ռեսուրսներ, the areas to be recovered were fenced. մշակվել են թանկ կամ տեղական մակարդակում Considering the needs of local farmers and ոչ հասանելի նյութերի հարմարեցված
տարբերակներ։ Օրինակ, դարավանդ 2 Lusagyugyh, Hnaberd and Ghegadhzor in Aragatsotn marz; Saralandj, Mets Mantash in Shirak marz
138 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 139 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Հայաստանում հողերի ինչպես նաև՝ հավանական լուծումներն Handbook on integrated library.unccd.int/Details/books/958). Based on ընդլայնող գործիքները։ Պիլոտային the publication, partners of the IBiS components էրոզիայի ինտեգրված համայնքներից ընտրված ցուցադրական erosion control in Armenia in Georgia and Azerbaijan developed versions of վերահսկողության օրինակներն ամփոփում են հստակ the Handbook adapted to the specific conditions ձեռնարկ ընթացակարգեր, արդյունքներ և փորձ։ The results and experiences obtained in and erosion problems in these countries. Ցուցադրական օրինակներում ոլորտի the diverse pilot projects on erosion control մասնագետներին ներկայացվում implemented by the IBiS programme between 2014-2017 թ.-ներին ԿԻԿ ծրագրի են փորձնական միջոցառումների ու 2014 and 2017 were systematized in form of the իրականացրած էրոզիայի մեթոդների կիրառման մանրամասն Handbook on Integrated Erosion Control. The վերահսկողության պիլոտային բազմաթիվ հրահանգները։ Ձեռնարկը մշակված Handbook is designed as a training manual for ծրագրերի արդյունքներն ու փորձը է Հայաստանի առանձնահատուկ multipliers of erosion control measures such համակարգվել են «Հողերի էրոզիայի իրավիճակի համար։ Օրինակ՝ մատուցված as training institutions, farmers and local self- ինտեգրված վերահսկողության» ձեռնարկի են մի շարք առաջարկներ մասնավորապես government bodies. It presents methods for տեսքով։ Ձեռնարկը մշակված է որպես հայաստանյան միջավայրում ծառերի և assessing risk or degree of erosion and explains վերապատրաստման դասընթացների թփերի տեսակների վերաբերյալ։ Նյութը afforestation and bioengineering measures for ուղեցույց էրոզիայի վերահսկողության հասանելի է ՄԱԿ-ի Անապատացման erosion control as well as tools for upscaling միջոռացումների վերաբերյալ գիտելիք դեմ պայքարի կոնվենցիայի առցանց the solutions. Selected showcases from pilot տարածողների համար, ինչպիսիք են գրադարանում (https://library.unccd. communities describe specific procedures, results ուսումնական հաստատությունները, int/Details/books/958)։ Հրատարակման and experiences. On factsheets step-by-step ֆերմերներն ու տեղական օրինակով Վրաստանի և Ադրբեջանի instructions for using the measures and methods ինքնակառավարման մարմինները։ ԿԻԿ ծրագրի բաղադրիչները մշակել piloted are summarized for practitioners in the Ձեռնարկն ամփոփում է էրոզիայի ռիսկը են ձեռնարկի տարբերակներ, որոնք field. The Handbook is tailored to the specific կամ մակարդակը գնահատող մեթոդներ, հարմարեցված են ըստ տվյալ երկրի situation in Armenia and, for example, provides a նկարագրում է էրոզիայի վերահսկողության առանձնահատուկ պայմանների և list of recommended tree and shrub species for նպատակով անտառապատման և էրոզիայի խնդիրների։ planting in the Armenian context. The publication բիոինժեներական միջոցառումները, is available in the UNCCD online library (https:// 6 Տեսանյութեր էրոզիայի կառավարման փորձի վերաբերյալ Videos on erosion control experiences ՇՄԿԱԿ ՀԿ-ի հետ համագործակցությամբ պատրաստվել է 6 կարճ տեսանյութ In collaboration with ESAC NGO 6 short videos on the experiences from the pilot պիլոտային ծրագրերի փորձի վերաբերյալ։ Տեսանյութերը ներկայացնում են projects have been produced. They provide recommendations for implementing the միջոցառումների և մեթոդների կիրառման առաջարկներ և ներառում ներգրավված մի measures and approaches and include the opinions of different stakeholders involved. շարք շահառուների կարծիքները։ • Integrated Erosion Control in Armenia: • Հայաստանում էրոզիայի ինտեգրված վերահսկողություն՝ https://www.youtube.com/watch?v=xqMeAbEpCHQ https://www.youtube.com/watch?v=xqMeAbEpCHQ • Community Mobilization: https://www.youtube.com/watch?v=ieujd-LIXG4 • Համայնքի ներգրավում՝ https://www.youtube.com/watch?v=ieujd-LIXG4 • Bioengineering in Armenia: https://www.youtube.com/watch?v=Apt2D9i18a0 • Բիոինժեներական Հայաստանում՝ https://www.youtube.com/watch?v=Apt2D9i18a0 • Afforestation in mountainous areas: • Անտառապատում լեռնային շրջաներում՝ https://www.youtube.com/watch?v=yBhxCYpJ_Jg https://www.youtube.com/watch?v=yBhxCYpJ_Jg • Protection and Maintenance of an Afforestation Site: • Անտառապատված տեղամասի պաշտպանություն և խնամք՝ https://www.youtube.com/watch?v=cLZ5ucDDclI https://www.youtube.com/watch?v=cLZ5ucDDclI • Fencing options for erosion control: • Էրոզիայի վերահսկողության նպատակով ցանկապատման տարբերակներ՝ https://www.youtube.com/watch?v=INRnvnkYzCE https://www.youtube.com/watch?v=INRnvnkYzCE
140 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 141 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Փորձի փոխանակում լավագույն ծրագիրը հրապարակել է երկու Sharing of experiences in best practice (https://qcat.wocat.net/en/wocat/ օրինակների առցանց տվյալների անհատական զեկույց՝ անտառապատման online database technologies/view/technologies_4092/) շտեմարանում (https://qcat.wocat.net/en/wocat/ best practices. The information provided technologies/view/technologies_4101/) The experiences of the pilot projects on for example includes a detailed overview of Անտառապատման և բիոինժեներական և բիոինժեներական (https://qcat. afforestation and bioengineering measures material and labour costs of each activity. միջոցառումների պիլոտային wocat.net/en/wocat/technologies/ were systematized in the Global Database The database publications thus provide ծրագրերի օրինակներն ամփոփվել view/technologies_4092/) լավագույն on Sustainable Land Management of a practical means to support scaling up են Բնապահպանական մեթոդների և փորձի վերաբերյալ։ Մատուցված the World Overview of Conservation and adaptation of these erosion control տեխնոլոգիաների համաշխարհային տեղեկատվությունը պարունակում է, Approaches and Technologies (WOCAT). practices within Armenia and the South ակնարկ, հողերի կայուն կառավարման օրինակ՝ յուրաքանչյուր գործողության WOCAT provides a standardized, user- Caucasus region. The entries are the first գլոբալ շտեմարանում (WOCAT): Այն նյութական և աշխատանքային driven and open-access tool for the contributions from Armenia to WOCAT. ապահովում է հանրամատչելի, կիրառելի ծախսերի մանրամասն նկարագրություն։ documentation and assessment of field- հասանելիություն դաշտում փորձարկված Շտեմարանի հրապարակումները tested sustainable land management հողերի կայուն կառավարման (ՀԿԿ) փորձի տրամադրում են գործնական միջոցներ՝ (SLM) practices. It is recognized by the փաստաթղթերին և գնահատականներին։ նպատակ ունենալով խրախուսել UNCCD as the primary recommended ՄԱԿ-ի Անապատացման դեմ պայքարի էրոզիայի վերահսկողության database for SLM best practices and կոնվենցիան ձեռնարկը ճանաչել է օրինակների տարածումը և adaptation measures. Currently, more որպես ՀԿԿ փորձի և հարմարեցման հարմարեցումը Հայաստանում և than 1.900 practices from 131 countries միջոցառումների հիմնական հարավկովկասյան տարածաշրջանում։ are published in the database. The IBiS առաջարկվող տվյալների շտեմարան։ Այս հրապարակումներով Հայաստանը programme published two individual Ներկայում, 131 երկրներից ավելի քան առաջին անգամ իր ներդրումը մատուցեց entries for afforestation (https://qcat. 1900 օրինակներ հրապարակված WOCAT-ին։ wocat.net/en/wocat/technologies/view/ են տվյալների շտեմարանում։ ԿԻԿ technologies_4101/) and bioengineering
6
142 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 143 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Տարածաշրջանային միջոցառումների հետագա վերազինման Regional and international of pilot measures implemented in the three նպատակով։ ԿԻԿ ծրագիրը միջազգային countries. The IBiS programme presented the և միջազգային փորձի լսարանին ներկայացրեց երեք երկրներում exchanges on erosion measures for soil erosion control that had been փոխանակումներ էրոզիայի իրականացված հողերի էրոզիայի control implemented in the three countries as well as վերահսկողության թեմայով վերահսկողության միջոցառումները, the Handbook on Integrated Erosion Control ինչպես նաև Հայաստանում հողերի South Caucasus Conference on Erosion in Armenia to the international audience. ինտեգրված էրոզիայի վերահսկողության Control Contributions by selected international Հողերի էրոզիայի վերահսկման ձեռնարկը։ Միջազգային ընտրված participants also allowed to look beyond the հարավկովկասյան համաժողով մասնակիցների առաջարկները թույլ In October 2018, the regional conference horizon of the South Caucasus. Participants տվեցին նաև ընդլայնվել Հարավային on “Integrated Erosion Control – from form Central Asia and the Himalayas region, 2018 թ.-ի հոկտեմբերին Վրաստանի Կովկասի տարածաշրջանի սահմաններից local experience to a vision for the South for example, demonstrated the results Կազբեգի քաղաքում կազմակերպվեց դուրս։ Կենտրոնական Ասիայի և Caucasus” was organized in Kazbegi, Georgia. they achieved even under highly adverse տարածաշրջանային համաժողով Հիմալայների շրջանի մասնակիցները The conference was initiated by the IBiS circumstances and highlighted the importance «Էրոզիայի ինտեգրված վերահսկողություն. ցուցադրեցին, օրինակ՝ նույնիսկ խիստ programme in partnership with the UNCCD of regional approaches. As a result, not only Տեղական փորձից մինչև տեսլական անբարենպաստ պայմաններում and the Regional Environmental Center for the was the awareness among the participating Հարավային Կովկասի համար» խորագրով։ իրենց արձանագրած արդյունքները Caucasus (RECC). About 80 representatives of actors raised for land degradation as an Համաժողովը նախաձեռնել էր ԿԻԿ և ընդգծեցին տարածաշրջանային state and civil society institutions of Armenia, important cross-sectoral challenge in the South ծրագիրը՝ ՄԱԿ-ի Անապատացման մոտեցումների կարևորությունը։ Azerbaijan and Georgia participated. The Caucasus. The conference also provided an դեմ պայքարի կոնվենցիայի և Արդյունքում, ոչ միայն բարձրացավ purpose was the regional exchange of opportunity to connect local action with the Կովկասի տարածաշրջանային մասնակիցների իրազեկվածությունը knowledge and experience on SLM and the global agenda, such as the UNCCD and the բնապահպանական կենտրոնի (ԿՏԲԿ) Հարավային Կովկասում հողի քայքայման development of strategies for further upscaling SDGs. հետ համագործակցությամբ։ Մասնակցում կարևորության խնդրի վերաբերյալ՝ որպես էին շուրջ 80 ներկայացուցիչ Հայաստանի, միջգերատեսչական մարտահրավեր, Ադրբեջանի և Վրաստանի պետական այլ նաև համաժողովը հնարավորություն և քաղաքացիական հասարակության ընձեռեց տեղական գործունեությունը կառույցներից։ Համաժողովի նպատակն փոխկապակցել համաշխարհային էր տարածաշրջանային մասշտաբով օրակարգերին, ինչպիսիք են ՄԱԿ-ի ՀԿԿ-ի գիտելիքի ու փորձի փոխանակումը Անապատացման դեմ պայքարի և ռազմավարությունների մշակումը՝ երեք 6 կոնվենցիան և Կայուն զարգացման երկրներում իրականացված փորձնական նպատակները։
144 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 145 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Ուսումնական շրջագայություն եկամուտները՝ միաժամանակ ապահովելով Erosion control study tour to the control and nature conservation. The ավստրիական Ալպերում՝ էրոզիայի էրոզիայի վերահսկողությունը և բնության Austrian Alps participants experienced first-hand the վերահսկման թեմայով պահպանությունը: Մասնակիցները current practices in the region and could ականատես եղան տարածաշրջանում առկա In September 2016 a group of 20 people exchange directly with local land users and 2016 թ.-ի սեպտեմբերին էրոզիայի փորձին և կարողացան մտքեր փոխանակել involved in the erosion control and administrators. During a closing workshop վերահսկման և արոտավայրերի անմիջապես տեղացի հողօգտագործողների pasture management pilots of the IBiS the participants developed ideas for կառավարման ԿԻԿ ծրագրի Հայաստանյան և կառավարիչների հետ։ Ամփոփիչ սեմինարի component Armenia participated in a projects in Armenia based on the insights բաղադրիչի պիլոտային ծրագրերին ժամանակ մասնակիցները մշակեցին study trip to the Austrian Alps in Carinthia. gained during the tour. An important ներգրավված 20 հոգուց բաղկացած Հայաստանում ծրագրեր կազմակերպելու Among the participants were community takeaway for the participants was their խումբը մասնակցեց ուսումնական գաղափարներ՝ շրջագայության ընթացքում representatives from the pilot communities increased awareness of the potential of շրջագայության դեպի ավստրիական Ալպեր, ձեռք բերած գիտելիքների հիման վրա: in Aragatsotn and Shirak marzes, bottom-up initiatives to improve their local Կարինթիա նահանգ։ Մասնակիցների Հետագա քննարկումներին մասնակիցները representatives of the Aragatsotn and natural resources. In follow up meetings, շարքում էին Արագածոտնի և Շիրակի ըստ առաջնահերթութան դասակարգեցին և Shirak marzpetaran, ESAC NGO and the the participants prioritized and refined մարզերի պիլոտային համայնքների տեսակավորեցին մշակված գաղափարները, ANAU. The Carinthian Alps face challenges the ideas developed which resulted in ներկայացուցիչներ, Արագածոտնի և Շիրակի որոնց արդյունքում, օրինակ, մշակվեցին similar to those in Armenia regarding the development of proposals on local մարզպետարանների աշխատակիցներ, տեղական տնկարանների վերաբերյալ land management and erosion. Here, tree nurseries for example. With the ՇՄԿԱԿ ՀԿ-ի և ՀԱԱՀ ներկայացուցիչներ։ ծրագրային առաջարկներ։ Մասնակիցների organizational forms and land-use practices support of the IBiS programme these mini Կարինթիական Ալպերը ունի հողերի կարևորագույն եզրակացությունն իրենց have been developed which enhance rural nurseries were established in 6 of the pilot կառավարման և էրոզիայի գրեթե նույն ընդլայնված գիտելիքն էր նախնական income activities whilst ensuring erosion communities. մարտահրավերները, ինչ որ Հայաստանը։ փուլում գտնվող նախաձեռնությունների Այստեղ մշակվել են կազմակերպչական հեռանկարների վերաբերյալ, որոնք կարող են ձևեր և հողօգտագործման օրինակներ, ապահովել տեղական բնական ռեսուրսների որոնք խթանում են գյուղական բարելավումը։
6
146 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 147 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԿԱՆԱՆՑ WOMEN’S LEADERSHIP IN ԱՌԱՋՆՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆԸ COMMUNITY ENGAGEMENT ՀԱՄԱՅՆՔԻՆ ՆԵՐԳՐԱՎՎԵԼՈՒ FOR THE ENVIRONMENT ՀԱՐՑՈՒՄ ՀԱՆՈՒՆ ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ
36 տարեկան Էլեոնորա Միրզոյանը (Էլյան) Elyanora Mirzoyan (Elya) is a 36 years old ապրում է Ապարան համայնքում, որը ԿԻԿ woman living in Aparan community which is ծրագրի պիլոտային համայնքներից է։ Տարիներ one of the IBiS pilot communities. She has been շարունակ նա ընդգրկված է եղել երիտասարդների engaged in a local organization promoting համայնքային մասնակցությանը խթանող տեղական young people’s community engagement for կազմակերպությունում և վերջերս դարձել է այդ several years and lately become its leader. Since կազմակերպության ղեկավարը։ 2018 թ.-ից նա 2018, she works in the Department of Education, աշխատում է Ապարանի քաղաքապետարանի Culture, Sport, Youth, Health Care and Social կրթության, մշակույթի, սպորտի, երիտասարդության, առողջապահության և սոցիալական հարցերի Issues of Aparan municipality. Elya has actively բաժնում։ Էլյան ակտիվ մասնակցել է Ապարանում participated in different activities that IBiS has ԿԻԿ ծրագրի աջակցությամբ իրականացված supported in Aparan. She took part in the բազմաթիվ միջոցառումներին։ Նա մասնակցում planning and implementation of afforestation էր նաև անտառապատման և բիոինժեներական and bioengineering measures and presented միջոցառումների պլանավորմանն ու the results and experiences of the community իրականացմանը, ներկայացրել է համայնքի at the regional conference on erosion control արդյունքները և փորձը Կազբեգի քաղաքում in Kazbegi. Further, she participated in the IBiS իրականացված էրոզիայի վերահսկման supported training on “Integrating Ecosystem տարածաշրջանային համաժողովին։ Այնուհետև Services into Development Planning”. In մասնակցել է ԿԻԿ ծրագրի աջակցությամբ the course of her involvement, she not only անցկացված վերապատրաստման increased her awareness of environmental «Էկոհամակարգային ծառայությունների ինտեգրումը issues. She also developed skills in how to զարգացման պլանավորման գործընթացում» խորագրով դասընթացին: Իր մասնակցության engage the community around environmental 6 ընթացքում Էլյան ոչ միայն ընդլայնել է գիտելիքները issues and to create local initiatives. Presently, բնապահպանական հարցերի վերաբերյալ, այլ նաև she applies these skills to develop projects ձեռք է բերել հմտություններ, թե ինչպես ներգրավել in different areas and to empower women համայնքը բնապահպանական հարցերում և to become more active in local sustainable ցուցաբերել տեղական նախաձեռնություններ։ development. Together with a female colleague Ներկայում, նա կիրառում է այս հմտությունները՝ recently recruited by the municipality she բազմաթիվ ոլորտներում ծրագրեր մշակելու obtained a subsidy from the MTAI for a garbage նպատակով և կանանց խրախուսելու՝ ներգրավվելու collection vehicle. In cooperation with an NGO տեղական կայուն զարգացման գործընթացներում։ they are currently implementing an awareness Վերջերս քաղաքապետարանի իր գործընկերուհու raising project on waste collection in the հետ ստացան դրամական օժանդակություն ՏԿԵՆ- community’s settlements. Additionally, she was ից աղբատար մեքենա ձեռք բերելու համար։ ՀԿ-ի a member of a local initiative group that won հետ համագործակցությամբ այժմ իրականացնում են թափոնների հավաքման իրազեկման funding from the EU for a local eco-tourism բարձրացման ծրագիր համայնքի բնակավայրերում: project in Aparan which will be initiated in spring Նա նաև տեղի նախաձեռնողական խմբի անդամ 2020. էր, որը ֆինանսավորում ստացավ ԵՄ-ից՝ 2020 թ.-ի գարնանը Ապարանում տեղական էկոտուրիզմի ծրագիր իրականացնելու համար։
148 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 149 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ LESSONS LEARNED
Տեղական մակարդակով հաջողության Key success factors on the local level were գլխավոր գործոնները տեղական the ownership and active engagement of ինքնակառավարման մարմինների, the local self-government bodies, the different շահագրգռված տեղական խմբերի, ինչպես local interest groups as well as the MTAI and նաև ՏԿԵՆ ու մարզպետարանների marz administrations which were achieved ներկայացուցիչների սեփականության by involving them at all stages of the զգացումն ու ներգրավվածությունն pilot projects. Due to continuous active էր, ինչը հաջողվեց ձեռք բերել՝ նրանց participation the measures not only raised the ներգրավելով պիլոտային ծրագրերի awareness on the issue of erosion, but also on բոլոր փուլերում։ Շարունակական, ակտիվ the understanding for how degraded lands can մասնակցության շնորհիվ, միջոցառումները be recovered step by step in a coordinated ոչ միայն բարձրացրին իրազեկվածությունը community effort. էրոզիայի խնդրի վերաբերյալ, այլ նաև գիտակցումը, թե ինչպես կարելի է քայլ առ քայլ վերականգնել քայքայված հողերը՝ համայնքային համակարգված ջանքերով:
Հատկապես, համայնքային հողերում Especially when planning an intervention on գործողություններ պլանավորելիս, community land, the detailed discussions with չափազանց կարևոր են մանրամասն all the local actors are highly important. Since քննարկումները տեղական բոլոր the beginning, the awareness was raised on the դերակատարների հետ։ Ի սկզբանե, purpose of measures, necessary materials and միջոցառումների նպատակի, անհրաժեշտ their costs. Here, it was important to identify նյութերի և դրանց ծախսերի վերաբերյալ the “change agents” in the community իրազեկվածությունը բարձրացվել էր։ Այստեղ who are able to take up initiatives, set good կարևոր էր կանխորոշել համայնքի examples, mobilize and influence their peers 6 «փոփոխության գործակալներին», որոնք and inspire positive change. կարող են նախաձեռնություններ հանդես բերել, լավ օրինակ ծառայել, ներգրավվել և ազդեցություն ունենալ մարդկանց վրա և հաղորդել դրական փոփոխություն։
Բավարար փորձ ձեռք բերվեց նաև Substantial experience was also obtained on տեխնիկական առումով՝ տեղական the technical level by testing a variety of setups մակարդակում բազմաթիվ իրավիճակների in different local contexts to determine how փորձարկման արդյունքում, թե ինչպես afforestation and bioengineering can work in կարող են հաջողվել անտառապատումը և Armenian highland communities. While best բիոինժեներական հայաստանյան լեռնային practices were identified and documented, համայնքներում։ Չնայած լավագույն փորձը due to the pilot character of the measures առանձնացվել և փաստագրվել էր, various challenges were encountered and պիլոտային միջոցառումների արդյունքում ի lessons learned. հայտ են եկել բազմաթիվ մարտահրավերներ և քաղվել են դասեր։
150 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 151 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Ինչ վերաբերում է անտառապատմանը, As regards afforestation, thecosts on the կոնվենցիայի ներքո նախատեսվող Climate Change (Ministry of Nature Protection, ապա կարճաժամկետ ծախսերն short term clearly exceed the benefits գործողությունների փաստաթղթում ( ՀՀ 2015). Regarding bioengineering, the ակնհայտորեն գերազանցում են because of high initial establishment costs Բնապահպանության նախարարություն, measures should address the actual threats օգուտները՝ նախնական հիմնադրման բարձր and maintenance requirements. In particular, 2015թ.)։ Ինչ վերաբերում է բիոինժեներական and concerns of the villagers to be sustainable. ծախսերի և սպասարկման պահանջների considerable expenses were made for fencing, կողմին, ապա կայուն լինելու նկատառումով՝ Again, participation of the community since պատճառով։ Մասնավորապես, զգալի seedlings and the planting process. Yet, based միջոցառումները պետք է ուղղված լինեն the planning is a precondition for effective ծախսեր են կատարվել ցանկապատման, on these experiences concrete options and գյուղացիների մտահոգություններին և implementation. Participation was also useful սերմնաբուսակների ձեռքբերման և տնկման recommendations for reducing costs were հավանական սպառնալիքներին։ Կրկին՝ in terms of building the necessary capacities գործընթացներում։ Սակայն այս փորձի հիման identified. համայնքի մասնակցությունը պլանավորման which are the basis for replicating and upscaling վրա սահմանվել են ծախսերի նվազեցման սկզբից արդյունավետ իրագործման of experiences. The simplicity and adaptability Մասնակցությունը մի շարք առաջարկներ։ նախապայմանն է։ of bioengineering measures in this regard կարևոր է նաև անհրաժեշտ կարողություններ allows an effective “on-the-job” training for the Սպասարկման ջանքերը և ռիսկերը Maintenance efforts and risks are particularly զարգացնելու տեսանկյունից, որոնք community members. հատկապես բարձր են լեռնային high in these mountainous areas due to the փորձառության վերարտադրման և այս շրջաններում եղանակային adverse climatic conditions. Care taking is տարածման հիմքն են։ Բիոինժեներական անբարենպաստ պայմանների challenging especially in the first dry summer միջոցառումների պարզությունը և պատճառով։ Խնամքը բարդ է հատկապես season after planting when seedlings require հանրամատչելիությունն այս առումով տնկելուն հաջորդող ամառային չոր սեզոնին՝ most maintenance, but villagers are at the same թույլ է տալիս անցկացնել արդյունավետ երբ տնկիները առավելագույն խնամք են time most occupied with other activities. Under դասընթաց աշխատավայրում համայնքի պահանջում, սակայն, միևնույն ժամանակ these conditions, there is a considerable risk ներկայացուցիչների համար։ գյուղացիները զբաղված են այլ աշխատանքով։ of low survival rates in the tree plantations Այս պայմաններում կա տնկարկների which is not easy to mitigate. Climatic conditions Բիոինժեներական պիլոտային Additionally, pilot bioengineering measures ցածր մակարդակի գոյատևման զգալի should therefore be considered as key criteria in միջոցառումները պետք է իրականացվեն should also be located close to the ռիսկ, ինչը հեշտ չէ մեղմել: Հետևաբար, selecting target marzes for afforestation. համայնքի շրջակայքում։ Այս պարագայում community. On the one hand, this makes the եղանակային պայմանները պետք է հաշվի հողի վերականգնման և ռիսկերի նվազեցման benefits in terms of soil rehabilitation and risk առնել անտառապատման համար թիրախային օգուտներն առավել տեսանելի են դառնում mitigation more visible and tangible for the շրջաններ ընտրելիս՝ որպես առանցքային համայնքի ներկայացուցիչների համար։ community members. On the other hand, it չափորոշիչ։ Դա նաև հեշտացնում է կառույցների facilitates the maintenance and the supervision սպասարկումը և վերահսկողությունը` նյութերի of the structures to prevent theft of material. Միջամտությունների ժամանակ գոյություն With the interventions, there is also a risk of հափշտակումը կանխելու նպատակով: ունի շահերի բախման ռիսկ, օրինակ՝ creating conflicts of interests regarding the 6 արածեցման տիրույթի սահմանափակման limitation of the grazing range for example. Տեղական բոլոր գործողությունների համար A major challenge for all local activities was վերաբերյալ։ Սոցիալ-տնտեսական բարդ Facilitating solutions for these conflicts in գլխավոր մարտահրավերը տարածքային the territorial reform and the subsequent պայմաններում նման կոնֆլիկտների conditions of socio-economic hardship can բարեփոխումն էր և համայնքների enlargement of the communities. In this process, լուծումները կարող են պահանջել ժամանակ require a great amount of time and flexibility հետագա խոշորացումը։ Այս գործընթացում some pilot communities became settlements և գործընթացին նպաստող՝ նման լուծում from the entity facilitating the process. For որոշ պիլոտային համայնքներ վերածվեցին within the consolidated communities, and առաջարկող կողմի ճկունություն։ Բոլոր establishing a compromise with all interest բնակավայրերի՝ խոշորացված համայնքների the former local self-government bodies lost շահագրգիռ կողմերի հետ փոխզիջում groups, in some cases sites for afforestation ներսում, իսկ տեղական ինքնակառավարման their function. However, the reform process հաստատելու նպատակով, որոշ դեպքերում, were reduced or relocated. նախկին մարմինները կորցրին իրենց also brought opportunities. For example, in անտառապատման տեղամասերը գործառույթը: Բարեփոխումների the case of Aparan, the programme initiated նվազեցվեցին կամ տեղափոխվեցին։ գործընթացը, այնուամենայնիվ, a collaboration with the municipality բերեց նաև հնարավորություններ։ and could actually extend its experiences and Անտառապատման վերաբերյալ քաղված These lessons learned regarding Օրինակ, Ապարանի դեպքում ծրագիրը proposals to a larger number of settlements, այս դասերը նույնպես չափազանց afforestation are also highly valuable in the նախաձեռնեց համագործակցություն resulting in a broader impact. կարևոր են ՀՀ կառավարության հավակնոտ context of the ambitious goal of the government քաղաքապետարանի հետ և իրականում նպատակի համատեքստում՝ մինչև 2050 թ.-ը of the RA to increase the forest cover of կարող էր ընդլայնել իր փորձն ու ավելացնել Հայաստանի անտառածածկը Armenia to 20,1% by 2050, as defined in its առաջարկները առավելապես մեծաթիվ հասցնելով 20,1%-ի, ինչպես նշված է Intended Nationally Determined Contribution բնակավայրերի ուղղությամբ, ինչը կապահովեր ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության շրջանակային under the UN Framework Convention on ավելի լայն ազդեցություն։
152 / ԷՐՈԶԻԱՅԻ (ՀՈՂԱՏԱՐՄԱՆ) ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐՈՒՄ EROSION CONTROL IN MOUNTAINOUS REGIONS / 153
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ INTO DIFFERENT SECTORS
ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ Ecosystem services are the benefits that The global initiative “The Economics of humans derive from nature. The ecosystem Ecosystems and Biodiversity“ has Էկոհամակարգային ծառայություններն «Էկոհամակարգերի և services approach refers to the many ways developed a structured approach to այն օգուտներն են, որ մարդիկ ստանում կենսաբազմազանության that the natural environment supports, enables mainstream the values of biodiversity and են բնությունից: Էկոհամակարգային տնտեսություն» գլոբալ and enhances human well-being as well as ecosystem services into decision-making at all ծառայությունների մոտեցումը նախաձեռնությունը մշակել է to the impact of human activities on these levels. The approach helps decision-makers վերաբերում է բնական միջավայրի կառուցվածքային մոտեցում՝ benefits provided by ecosystems. This makes recognize the wide range of benefits provided կողմից մարդու բարեկեցությունն ներդնելու կենսաբազմազանության և it a highly relevant topic to decision-makers in by ecosystems and biodiversity, demonstrate ապահովող, դրան նպաստող և խթանող էկոհամակարգային ծառայությունների most development sectors - from international their values in economic terms and suggest բազմաթիվ եղանակներին, ինչպես արժեքները բոլոր մակարդակների to the local level. Nonetheless, projects and how to capture those values in decision- նաև էկոհամակարգերի տրամադրած որոշումների կայացման policies intended to meet development goals making (TEEB, 2010). A better ability to assess այդ օգուտների վրա մարդկային գործընթացներում: Այս մոտեցումն often advance at the expense of nature. The and value the benefits of ecosystem services գործողությունների ազդեցությանը: օգնում է որոշում կայացնողներին benefits and costs associated with nature can help the decision-makers choose policy Այս առումով, միջազգայինից մինչև ճանաչելու էկոհամակարգերի և conservation and degradation are often largely options that sustain the continuity of such տեղական մակարդակի զարգացման կենսաբազազանության կողմից excluded from policies. While first efforts services. Recognizing the links between բազմաթիվ բնագավառների որոշում տրամադրվող բազմաթիվ օգուտները, have been taken to use the ES approach in ecosystem services and the development goals կայացնողների համար այս թեման ի ցույց դնել դրանց տնտեսական Armenia, it is still an innovative concept in the can make the difference between a successful շարունակում է մնալ արդիական: արժեքը և առաջարկել այդ արժեքների՝ country. Both governmental institutions and strategy and one that fails. For the IBiS Այնուամենայնիվ, զարգացմանը միտված որոշումների կայացման գործընթացում local self-government bodies lack experience in programme, which aims to improve ծրագրերն ու քաղաքականությունները ներդնելու եղանակներ (ԷԿՏՆ 2010 թ.): adopting such an approach to decision making coordinated management of biodiversity and հաճախ են իրականացվում բնության Էկոհամակարգային ծառայությունների that systematically integrates the sustainable ecosystem services across sectors, հաշվին: Բնության պահպանության օգուտները գնահատելու և արժևորելու management of ecosystem services and institutionalizing the integration of ecosystem և դեգրադացիայի հետ կապված առավել հմուտ կարողությունը կարող involves various interest groups. services in public administration decision առաջնահերթություններն ու ծախսերը է օգնել որոշում կայացնողներին՝ making is an important area of intervention. գրեթե բացակայում են ծրագրային ընտրելու այնպիսի քաղաքականություն, օրակարգերից: Մինչ Հայաստանում որը կապահովի այդ ծառայությունների էկոհամակարգային ծառայությունների շարունակականությունը: մոտեցումը կիրառելու առաջին քայլերն Էկոհամակարգային ծառայությունների արդեն արվել են, այն երկրի ներսում դեռևս և զարգացման նպատակների միջև հանդիսանում է որպես նորարարական առկա կապերը ճանաչելը ի հայտ գաղափար: Թե՛ պետական, և թե՛ տեղական է բերում հաջողված և ձախողված 7 ինքնակառավարման մարմինները ռազմավարությունների միջև առկա չունեն բավարար փորձ այդ մոտեցումը տարբերությունը: Պետական կառավարման որոշումների կայացման գործընթացում ոլորտի որոշումների կայացման այնպես ընդունելու, որպեսզի այն գործընթացում էկոհամակարգային համակարգված կերպով ինտեգրի ծառայությունների ինստիտուցիոնալացումը էկոհամակարգային ծառայությունների կարևորագույն քայլ է ԿԻԿ ծրագրի կայուն կառավարումը և ներառի համար, որի նպատակն է բարելավել բազմաթիվ շահառուների: կենսաբազմազանության և էկոհամակարգային ծառայությունների համակարգված կառավարումը տարբեր ոլորտներում:
156 / ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES INTO DIFFERENT SECTORS / 157 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Էկոհամակարգային ծառայությունների Integration of ecosystem services into Regional training of IES trainers ինտեգրումը պետական կառավարման public administration ոլորտում
The methodological guide and international Գերմանիայի միջազգային training course “Integrating ecosystem համագործակցության ընկերությունը services into development planning” (IES) (ԳՄՀԸ) մշակել է «Էկոհամակարգային was developed by GIZ based on the TEEB ծառայությունների ինտեգրումը (ԷԾԻ) approach. It aims to assist policymakers զարգացման պլանավորման գործընթացում» and development planners on different մեթոդական ձեռնարկը և միջազգային levels to create environmentally-responsible դասընթացը՝ «Էկոհամակարգերի և կենսաբազմազանության տնտեսություն» strategic plans, which account for nature նախաձեռնության մոտեցման հիման conservation and development needs. In 2017 and 2018, the IBiS programme twice վրա: Նպատակն է աջակցություն Following a step-by-step approach, organized a regional Training of Trainers in ցուցաբերել տարբեր մակարդակների the decision-makers can use the IES Georgia based on the IES methodology with քաղաքականություն մշակողներին և methodology to integrate the risks and participation of representatives of the զարգացման ծրագրեր կազմողներին՝ opportunities related to ecosystem services governmental, academic and non- մշակելու բնապահպանական into their development plans. The approach governmental sectors from all the three սկզբունքներով ռազմավարական is applicable to any sector with projects and countries of the South Caucasus. The ծրագրեր, որոնք հաշվի կառնեն բնության activities that are nature-based or reliant on trainings established a professional pool of պահպանության և զարգացման կարիքները: nature. The IES training consists of 6 steps, trainers of various backgrounds to become Հետևելով քայլ առ քայլ մոտեցմանը, որոշում ԷԾԻ դասընթացավարների which are applied to a fictitious case study, multipliers of the approach across different կայացնողները կարող են օգտագործել ԷԾԻ տարածաշրջանային ուսուցում based on the Harvard Case Methodology, sectors in their countries. Working on a մեթոդը՝ համադրելու էկոհամակարգային and offer interactive practical work for fictitious case provided an opportunity to ծառայությունների ռիսկերն ու 2017 և 2018 թվականներին ԿԻԿ ծրագիրը practitioners. The use of a fictitious case collaborate on a “neutral ground” across հնարավորությունները իրենց մշակած կազմակերպել է տարածաշրջանային study allows everybody to easily relate to borders on environmental issues. Overall, 11 զարգացման ծրագրերում: Այս մոտեցումը դասընթաց Վրաստանում՝ ԷԾԻ the same context and start from the same representatives of governmental, academic կիրառելի է բնության վրա հիմնված մեթոդաբանության հիման վրա: level of knowledge and information. and non-governmental organizations from ցանկացած ծրագրի կամ գործողության Դասընթացին մասնակցում էին պետական, Armenia participated in both trainings. համար: ոչ պետական և ուսումնական ոլորտի ներկայացուցիչներ հարավկովկասյան ԷԾԻ դասընթացը բաղկացած է 6 քայլից, երեք երկրներից: Դասընթացների որոնք վերաբերում են ֆիկտիվ դեպքի շնորհիվ համախմբվեցին տարբեր կամ թեմայի ուսումնասիրությանը՝ ոլորտների դասընթացավարներ, որոնք 7 հիմնվելով Հարվարդի համալսարանի հետագայում պետք է տարածեին մշակած իրավիճակի վերլուծության մատուցված նյութը՝ յուրաքանչյուրն իրենց մեթոդի վրա, և առաջարկում են երկրում: Ֆիկտիվ թեմայով աշխատելու ինտերակտիվ գործնական աշխատանք առավելություններից էր համատեղ դասընթացի մասնակիցների համար: գործակցության հնարավորությունը Ֆիկտիվ թեմատիկ ուսումնասիրության բնապահպանական թեմաների շուրջ՝ շնորհիվ բոլոր մասնակիցները կարող են «չեզոք հարթակում», սահմաններից անդին: կենտրոնանալ նույն համատեքստի վրա և Հայաստանի պետական հասարակական որպես մեկնակետ սահմանել գիտելիքի և կազմակերպություններից, ինչպես նաև տեղեկացվածության նույն մակարդակը: ուսումնական հաստատություններից մասնակցում էին 11 ներկայացուցիչ:
158 / ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES INTO DIFFERENT SECTORS / 159 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԷԾԻ մոտեցումը ազգային • ՀՀ ՊԿԱ-ն պատրաստակամություն Introducing the IES approach on a • PAARA expressed its readiness and մակարդակում հայտնեց և ցուցաբերեց իր national level commitment to initiate a process of հանձնառությունը ձեռնարկելու integrating modules on biodiversity 2017 թվականին տարածաշրջանային կենսաբազմազանության և In 2017, two of the trainers trained on the regional and ecosystem services into its training դասընթացին մասնակցած երկու էկոհամակարգային ծառայությունների level facilitated the first ever IES training in Armenia curriculum; դասընթացավար Հայաստանում մոդուլներն իր վերապատրաստման on a national level, which was jointly organized անցկացրին առաջին ԷԾԻ դասընթացը ուսումնական ծրագրում ներդնելու by the IBiS programme and the “ValuES: Methods • Some of the components of IES were ազգային մակարդակով, որն համատեղ գործընթացը: for integrating ecosystem services into policy, integrated and used in several courses իրականացվում էր ԿԻԿ և ValuES planning, and practice” project. In this workshop taught at AUA such as The Basics of ծրագրերի կողմից: Այս դասընթացին • ԷԾԻ որոշ բաղադրիչներ սկսեցին more than 20 members of government and civil Sustainable Energy; Engineering for non- ներկա էին պետական և քաղաքացիական ներդրվել և կիրառվել ՀԱՀ մի շարք society were brought together to learn about the Engineers; Sustainable, Smart, and Resource- հասարակության կառույցների ավելի քան 20 դասընթացներում, ինչպիսիք են importance of mainstreaming ecosystem services Efficient Systems: Decision-Making Tools”. ներկայացուցիչներ, որպեսզի ծանոթանային «Կայուն էներգիայի հիմունքները», across sectors and policies. The purpose was • The “Public Awareness and Monitoring էկոհամակարգային ծառայությունների «Ճարտարագիտություն ոչ also to develop ideas for concrete initiatives on Centre” (PAMC) NGO initiated the project ինտեգրման կարևորությանը բազմաթիվ ճարտարագետների համար», «Կայուն, integrating ecosystem services into specific plans on “Youth for the Involvement of Ecosystem ոլորտներում և քաղաքականություններում: խելացի և ռեսուրսներ խնայող or strategies. Among the governmental institutions Services Assessment into Decision- Նպատակներից մեկն էր նաև հստակ համակարգեր», «Որոշում կայացնելու participating in the training were the three Making” for young professionals from the գաղափարներ մշակել էկոհամակարգային գործիքներ» առարկաները: Armenian partner ministries of the IBiS programme: environmental sector, which received funding ծառայությունները հատուկ ծրագրերում the Ministry of Economy (MoE) (former Ministry from the US Department of State Public կամ ռազմավարություններում ինտեգրելու • «Հանրային իրազեկման և մոնիտորինգի of Agriculture), Ministry of Environment (MoEnv) Affairs Section. In the framework of this նախաձեռնությունների վերաբերյալ: կենտրոն» ՀԿ-ն նախաձեռնեց ծրագիր, (former Ministry of Nature Protection), and Ministry project, a number of young professionals Պետական կառույցներից դասընթացին որը կոչվում էր «Երիտասարդները՝ of Territorial Administration and Infrastructure took part in IES training. On a practical level, մասնակցում էին ներկայացուցիչներ հանուն էկոհամակարգային (MTAI) (former Ministry of Territorial Administration they applied their newly gained knowledge ԿԻԿ ծրագրի գործընկեր երեք ծառայությունների գնահատումը and Development). The participating civil society in an ecosystem services valuation in Ardvi նախարարությունից՝ ՀՀ էկոնոմիկայի որոշում կայացնելու գործընթացում actors included representatives of various NGOs village of Lori marz. The results of the (նախկին Գյուղատնտեսության), Շրջակա ներգրավման»՝ բնապահպանական and academic institutions such as the AUA, Yerevan valuation were shared with the community միջավայրի (նախկին Բնապահպանության) ոլորտի երիտասարդ մասնագետների State University (YSU), and the Public Administration and the public at large. և Տարածքային կառավարման և համար, որը ֆինասավորում ստացավ Academy of RA (PAARA). ենթակառուցվածքների (Տարածքային ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի հանրային The training triggered a variety of initiatives by կառավարման և զարգացման) կապերի բաժնից: Ծրագրի շրջանակում the participants who applied the IES approach or նախարարություններից: Քաղաքացիական բազմաթիվ երիտասարդ մասնագետներ elements of it. Among these initiatives were the հասարակության ներկայացուցիչներն էին մասնակցեցին ԷԾԻ դասընթացին: following: բազմաթիվ ՀԿ-ներ և գիտական կառույցներ, Գործնական մակարդակում նրանք ինչպիսիք են Հայաստանի ամերիկյան հնարավորություն ստացան կիրառել համալսարանը (ՀԱՀ), Երևանի պետական իրենց նոր գիտելիքները Լոռու մարզի 7 համալսարանը (ԵՊՀ) և ՀՀ Պետական Արդվի գյուղի էկոհամակարգային կառավարման ակադեմիան (ՀՀ ՊԿԱ): ծառայությունների գնահատման գործընթացում: Գնահատման Դասընթացը մասնակիցների արդյունքները տրամադրվեցին կողմից ձեռնարկված տարբեր համայնքին և հանրությանը: նախաձեռնությունների խթան հանդիսացավ՝ ԷԾԻ մոտեցման և դրա բաղադրիչների կիրառմամբ: Ներկայացվեցին հետևյալ նախաձեռնությունները.
160 / ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES INTO DIFFERENT SECTORS / 161 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Համատեղ նախաձեռնություն նախարարությունների գործընկերների, Joint initiative for Armenian IES format Tsaghkahovit consolidated communities. Some Հայաստանի ԷԾԻ ձևաչափի համար Արագածոտնի և Շիրակի of the key social and environmental challenges մարզպետարանների, ինչպես նաև In 2018, PAARA and GIZ started a joint initiative identified were unfavourable climate, water 2018 թվականին, ՀՀ ՊԿԱ-ն և Ապարանի և Ծաղկահովիտի խոշորացված to develop a new format for IES trainings. pollution and water loss, degradation of ԳՄՀԸ-ն սկսեցին ծավալել համատեղ համայնքների համայնքապետների, pastures and natural grasslands. In addition, a նախաձեռնություն՝ մշակելու ԷԾԻ ավագանու անդամների և բնակավայրերի thorough situation analysis for the landscapes դասընթացների նոր ձևաչափ: Գլխավոր վարչական ղեկավարների հետ of Tsaghkahovit and Aparan consolidated նպատակն էր դասընթացի նյութը մատչելի համագործակցությամբ: Սոցիալական communities was conducted. դարձնել, հարմարեցնել Հայաստանյան և բնապահպանական կարևորագույն կոնտեքստին և ՀՀ պետական կառավարման առանձնացված մարտահրավերներից էին հանրային ծառայողների, ինչպես անբարենպաստ կլիման, ջրերի աղտոտումն նաև տեղական ինքնակառավարման ու ջրի կորուստը, արոտավայրերի և մարմինների, այդ թվում՝ համայնքապետերի բնական խոտհարքերի դեգրադացիան: և ավագանու անդամների կարիքներին: Իրականացվեց նաև Ծաղկահովիտի և Զրոյից սկսելու փոխարեն դասընթացների Ապարանի խոշորացված համայնքների պատասխանատուները համաձայնության իրավիճակի մանրակրկիտ վերլուծություն եկան ԷԾԻ դասընթացները հարմարեցնել (Պատկեր. իրավիճակի վերլուծություն): The Armenian IES Հայաստանի Հանրապետության, մասնավորապես՝ Արագածոտնի և The key objective was to adapt the course Based on the results of the needs assessment Հայկական ԷԾԻ Շիրակի մարզերի բնապահպանական, specifically to the context of Armenia and the and the situation analysis, a comprehensive զարգացման և սոցիալ-տնտեսական new case study has been developed for the IES Կարիքների գնահատման և իրավիճակի needs of the public servants of the RA public մարտահրավերներին: training. վերլուծության արդյունքների հիման վրա administration as well as of local self- մշակվեց նոր, համապարփակ թեմատիկ government bodies, including community Կարիքների գնահատում ԷԾԻ նոր ուսումնասիրություն ԷԾԻ դասընթացի mayors and local council members. Rather than ձևաչափի համար համար: Թեման ծավալվում է երևակայական starting from scratch, it was agreed to adapt the «Այաս» հանրապետությունում, որը existing IES training course to the Որպես «Էկոհամակարգային գրեթե Հայաստանի փոքր օրինակն է և environmental, development and socio- ծառայությունների ինտեգրումը (ԷԾԻ) արտացոլում է երկրի իրավիճակը: Մշակվեց economic challenges of the RA and in particular զարգացման պլանավորման գործընթացում» անգլերեն և հայերեն բացատրական of Aragatsotn and Shirak marzes. դասընթացը Հայաստանյան կոնտեքստին քարտեզ Այասի համար ։ Հայկական The case is set in the fictitious country of “Ayas,” հարմարեցնելու հիմք, ԿԻԿ-ը և ՀՀ ՊԿԱ-ն անվանումների նմանությամբ տրված բոլոր Needs assessment for the new IES format which is practically the ‘microcosm’ of Armenia համատեղ կարգով կազմակերպեցին տեղանունները մտացածին էին: Չնայած As a basis of the adaptation of IES, IBiS and and reflects the situation in the country. An կարիքների գնահատման միջոցառում՝ որպես օրինակ ծառայում էին Արագածոտնի PAARA jointly organized a comprehensive illustrative fictitious map depicting Ayas has վերլուծելու բնապահպանական և և որոշ շափով Շիրակի մարզերը, թեմայի needs assessment that analysed the been created in English and Armenian սոցիալ-տնտեսական կարիքները, ճկունության շնորհիվ այն կիրառելի է 7 էկոհամակարգային առաջնահերթ Հայաստանի բոլոր մարզերի համար: Ուստի, environmental and socio-economic needs, languages. All the names of the places, which ծառայությունները և Հայաստանի գլխավոր ԷԾԻ գործիքի և դասընթացի ընդհանուր priority ecosystem services and key stakeholders were inspired by Armenian names, were շահառուների ներգրավվածությունը: կառուցվածքը և շրջանակը մնացին նույնը, in Armenia. To this end, the perspectives of fictitious. While Aragatsotn marz and, to some Այս նպատակով գնահատվեցին իսկ իրավիճակային բովանդակությունը diverse actors on the national, marz and local extent, Shirak marz served as a basis, the պետական, մարզային և տեղական (թեմատիկ ուսումնասիրությունը և scale were assessed. Several needs assessment flexibility of the case ensures that it is applicable մասշտաբներով տարբեր դերակատարների առաջադրանքների բովանդակությունը) workshops and focus group discussions were to all Armenian regions. Thus, the overall տեսակետները: Կարիքների գնահատման հիմնովին ձևափոխվեցին: conducted in cooperation with partners from structure and the framework of the IES tool and և ֆոկուսային խմբերի մի շարք the MoEnv, MoE and MTAI, Aragatsotn and training have remained the same but the քննարկումներ իրականացվեցին Շրջակա Shirak Marzpetarans as well as community detailed, situational content (the case study and միջավայրի, Էկոնոմիկայի, Տարածքային mayors, local council members and heads the content of the exercises) has been fully re- կառավարման և ենթակառուցվածքների of administrative settlements in Aparan and created.
162 / ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES INTO DIFFERENT SECTORS / 163 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Հայկական ԷԾԻ-ի կիրառումը Հաստատման փուլից հետո ԷԾԻ Applying the Armenian IES marz and the 6 communities of Shirak marz. դասընթացի նոր ձևաչափը կիրառվեց 2018 թվականին ԷԾԻ նոր թեմատիկ Արագածոտնի մարզի Ծաղկահովիտ The new case study was first applied in About 36 representatives from the ուսումնասիրությունը կիրառվեց ԷԾԻ խոշորացված համայնքի և Շիրակի մարզի 6 2018 in a series of two IES training events mentioned communities were trained in երկու դասընթացների ժամանակ համայնքների ներկայացուցիչների համար։ for 19 heads of administrative settlements, two IES training events. IES trainers from Ապարանի խոշորացված համայնքի Նշված համայնքներից 36 ներկայացուցիչ community heads, local council members, Armenia including two trainers from PAARA, բնակավայրերի վարչական 19 ղեկավարների, մասնակցեց ԷԾԻ երկու դասընթացներին։ ԷԾԻ and community servants from Aparan who had been trained on the regional level, համայնքապետների, ավագանու անդամների և հայաստանյան դասընթացավարները, այդ consolidated community. The trainings were instructed on the new format and համայնքային ծառայողների համար։ թվում՝ տարածաշրջանային մակարդակով were jointly organized and facilitated by supported the facilitation of the trainings վերապատրաստված ՀՀ ՊԿԱ-ի երկու PAARA and GIZ. In an evaluation survey in these communities. As a result of the դասընթացավար, որոնց ներկայացվել all of the participants confirmed the trainings and further facilitation by the էր դասընթացի նոր ձևաչափը, վարեցին applicability, clarity and relevance of the trainers, Tsaghkahovit community identified դասընթացներն այդ համայնքներում։ learning content. With this new case study the priority ecosystem services for the Դասընթացների և հետագա համակարգման արդյունքում, Ծաղկահովիտ համայնքը Armenia has pioneered the adaptation of community and included corresponding սահմանեց իր համար առաջնահերթ the IES training within the South Caucasus environmental measures in the 5-year էկոհամակարգային ծառայությունները region. In 2018, the Armenian version of IES community development plan and the local և ներառեց համապատասխան was presented to relevant specialists from action plan for 2020. բնապահպանական միջոցառումներ համայնքի the three countries of the South Caucasus ՀՀ ՊԿԱ-ն և ԳՄՀԸ-ն համատեղ զարգացման հնգամյա ծրագրում և 2020 during one of the IES trainings of trainers կազմակերպեցին և անցկացրին նշված թվականի գործողությունների տեղական in Georgia. Inspired by the experience in դասընթացները։ Գնահատման հետազոտության ծրագրում։ Armenia, the IBiS component in Georgia մեջ բոլոր մասնակիցները հաստատեցին expressed an interest to customize the մատուցված նյութի մատչելիությունը, Արագածոտնի մարզի մասնակիցների IES course for Georgia. The process պարզությունը և համարժեքությունը։ Թեմատիկ կարծիքով բնության և էկոհամակարգերի of contextualization of IES training for այս ուսումնասիրությամբ՝ Հայաստանը առաջինն պահպանության հարցերում դասընթացները Armenia was also part of the Klaus Toepfer էր Հարավային Կովկասի երկրներից, որն դրական ազդեցություն են ունեցել համայնքի Fellowship Programme. As a result, the ադապտացրեց ԷԾԻ դասընթացը։ 2018 ղեկավարների և անդամների մտահորիզոնի According to the participants from թվականին ԷԾԻ դասընթացի Հայաստանյան վրա։ Օրինակ, Գեղարոտ բնակավայրի contextualized Armenian IES training Aragatsotn marz, the trainings led to a տարբերակը ներկայացվեց հարավկովկասյան ներկայացուցիչները նախաձեռնեցին was selected as one of the three best change of mind set among the community երեք երկրների համապատասխան քննարկումներ,, թե ինչպես լուծել մոտակա գետի transfer projects in the framework of the մասնագետներին Վրաստանում ԷԾԻ աղտոտման հարցը։ Այնուհետև, մասնակիցները fellowship programme and was presented leaders and community members towards դասընթացավարների վերապատրաստման կարևորեցին բնության պահպանության to the German Federal Agency for Nature nature and protection of ecosystems. դասընթացի ընթացքում։ Հայաստանի փորձից շնորհիվ իրենց համայնքում նոր Conservation in Bonn, Germany in March Representatives from Gegharot settlement, ոգեշնչված՝ Վրաստանի ԿԻԿ ծրագրի հնարավորությունների վերաբերյալ իրենց ձեռք 2019. for example, initiated discussions on how to բաղադրիչը հետաքրքրություն հայտնեց բերած տեղեկատվությունը: Մասնավորապես address the pollution of a nearby river. համապատասխանեցնելու նյութը Վրաստանի նրանք նշեցին, որ բնակիչները սկսել են Further, the participants stated that they 7 համար։ գնահատել, թե «կանաչ համայնքը» որքան gained awareness of opportunities that the գրավիչ կարող է լինել ձեռնարկատիրության protection of nature can bring to a ԷԾԻ դասընթացի համատեքստային մշակումը և զգոսաշրջության տեսանկյունից։ ՀՀ ՊԿԱ-ի community. In particular, they mentioned նաև Քլաուս Տոպֆերի կրթաթոշակային ծրագրի դասընթացավարը ընդգծեց, որ լավ մշակված, that people started to value how attractive մաս է կազմել։ Արդյունքում, հայաստանյան փորձարկված և մատուցման լավագույն a “green community” can be for businesses ԷԾԻ դասընթացը կրթաթոշակային ծրագրի պայմաններով հագեցած դասընթացի and for tourists. The trainer from PAARA շրջանակներում ճանաչվեց լավագույն երեք գործիքները, ինչպիսիք են ադապտացված highlighted that well-designed, tested, and ծրագրերից մեկը և 2019 թվականի մարտին ԷԾԻ-ն, կարևորագույն դերակատարություն Following the validation phase, the new optimized training tools like the adapted IES Գերմանիայի Բոնն քաղաքում ներկայացվեց ունեն էկոհամակարգային ծառայությունները training format was implemented for play a major role in mainstreaming Բնության պահպանության դաշնային տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործակալությանը։ քաղաքական օրակարգում ներառելու համար։ community representatives of Tsaghkahovit ecosystem services across the political consolidated community of Aragatsotn agenda of the local self-government bodies.
164 / ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES INTO DIFFERENT SECTORS / 165 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԷԾԻ ՄՈՏԵՑՄԱՆ THE IES APPROACH ՀԱՄԱՏԵՔՍՏԱՅԻՆ ՄՇԱԿՈՒՄԸ CONTEXTUALIZED FOR ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՄԱՐ ARMENIA
ԷԾԻ դասընթացը բաղկացած է վեց The IES training is built around six steps, and each քայլից, և յուրաքանչյուր քայլը կազմված step comprises (a) theoretical inputs about ES and է ա) տեսական մաս էկոհամակարգային their relevance and application in decision-making ծառայությունների վերաբերյալ և դրանց contexts, (b) interactive group exercises that revolve կարևորությունը և կիրառումը որոշումների around the fictitious case study, and (d) discussions կայացման համատեքստերում, բ) ֆիկտիվ and reflection. թեմատիկ ուսումնասիրության շուրջ խմբային աշխատանքներ, գ) քննարկումներ և վերլուծություն։
Քայլ 1. Ծանոթացում Այասի հանրապետությանը Step 1: Getting familiar with the country of Ayas and և էկոհամակարգային ծառայությունների հետն։ ES.
Քայլ 2. Մասնակիցներն ուսումնասիրում են Step 2: The participants revise the objectives of the Լեռնաստանի հնգամյա զարգացման ծրագրի 5-year development plan of Lernastan in line with նպատակները մարզի բնապահպանական the environmental challenges of the province. մարտահրավերների համատեքստում։
Քայլ 3. Մասնակիցները գնահատում Step 3: In this step, the participants assess the են ընտրված էկոհամակարգային conditions and main trends in the supply and ծառայությունների առաջարկի և պահանջարկի demand for the selected ecosystem services, the պայմաններն ու հիմնական միտումները, drivers of change, the underlying causes, and the փոփոխության գործոնները, խորքային relevant stakeholders. պատճառները և համապատասխան շահագրգիռ կողմերը։
Քայլ 4. Ինստիտուսիոնալ և մշակութային Step 4: This step is about appraising of the շրջանակի գնահատում, որը ձևավորում institutional and cultural framework that shape the է շահագրգիռ կողմերի վարքագիծը և behavior and actions of stakeholders. գործողությունները: 7
Քայլ 5. Մասնակիցներին ներկայացվում Step 5: In this step the participants get to know են գնահատման տարբեր մեթոդներ different valuation methods relevant for the study ըստ ուսումնասիրության թեմայի, դրանց case as well as their possible risks and opportunities. հավանական ռիսկերի և հեռանկարների։
Քայլ 6. Հանձնարարվում է մշակել առաջարկ, Step 6: The participants are assigned to develop թե ինչպես պետք է վերանայել և վերամշակել a proposal on how the development objectives զարգացման նպատակները՝ հաշվի առնելով should be revised taking into account ecosystem էկոհամակարգային ծառայությունների հետ service risks and opportunities. կապված ռիսկերն ու հնարավորությունները։
166 / ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES INTO DIFFERENT SECTORS / 167 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Հայկական ԷԾԻ դասընթացի Գիտական փոխգործակցություն «Հանրային Institutionalization of the Armenian IES Academic collaboration on Public ինստիտուցիոնալիզացիան մասնակցությամբ աշխարհագրական training Participation GIS for Ecosystem Services տեղեկատվական համակարգը (ԱՏԳ) (GAtES) Որպես տեղական ինքնակառավարման էկոհամակարգային ծառայությունների The MTAI, as the responsible authority for local մարմինների պատասխանատու մարմին, համար» խորագրով, GAtES In 2018, the German University of Hohenheim self-government bodies, agreed to advance ՏԿԵՆ-ն համաձայնվեց խթանել ԷԾԻ (UHOH) and the American University of Armenia’s the institutionalization and the integration of դասընթացի ինստիտուցիոնալիզացիան և 2018 թվականին, Գերմանիայի Հոհենհեյմ (AUA) Acopian Center for the Environment started the IES training into the training curricula for ներդնել այն տեղական ինքնակառավարման համալսարանը և Հայաստանի ամերիկյան collaboration on a 4-year academic exchange local self-government bodies and community մարմինների և համայնքային ծառայողների համալսարանի Յակոբեան կենտրոնը program funded by the German Academic Exchange servants. Besides, PAARA expressed its readiness վերապատրաստման ուսումնական նախաձեռնեցին փոխգործակցություն Service (DAAD). The GAtES project studies new to continue the implementation of IES training ծրագրերում: Բացի այդ, ՀՀ ՊԿԱ-ն հայտնեց իր գիտական փոխանակման քառամյա approaches for integrating the local perception of ծրագրի շուրջ, որը ֆինանսավորում էր course on a local level. պատրաստակամությունը՝ շարունակելու ԷԾԻ ecosystem services with biophysical data (e.g. on Գերմանական ակադեմիական փոխանակման դասընթացը տեղական մակարդակում: biodiversity, erosion processes) and expert-based ծառայությունը։ GAtES1 ծրագիրն ուսումնասիրում management plans. One of the approaches tested է կենսաֆիզիկական տվյալների (օր.՝ 2018 թվականին Փոխըմբռնման հուշագիր is the Public Participation GIS (PPGIS), describing կենսաբազմազանության, էրոզիայի ստորագրվեց ՀՀ ՊԿԱ-ի, ԳՄՀԸ-ի և the application of GIS technology with a prospective գործընթացների) և փորձագիտական ՀՀ վարչապետի աշխատակազմի to support the participation of local people in կարծիքի վրա հիմնված կառավարման քաղաքացիական ծառայության գրասենյակի biodiversity and ES conservation. ծրագրերի հետ էկոհամակարգային միջև՝ նաև խթանելու ԷԾԻ դասընթացը ծառայությունների վերաբերյալ տեղական քաղաքացիական ծառայողների ընկալումը համադրելու նոր մոտեցումներ: In the development of the project, IBiS advisors were վերապատրաստման ուսումնական Փորձարկված մեթոդներից մեկն է հանրային involved in the identification of relevant research ծրագրերում: Այս համատեքստում ԷԾԻ մասնակցությամբ ԱՏՀ-ի խթանումը, որը topics and proposals. For example, in selected IBiS դասընթացը ադապտացվեց էլեկտրոնային In addition, a memorandum of understanding նկարագրում է ԱՏՀ տեխնոլոգիայի կիրառումը՝ pilot communities field research will be conducted on ուսուցման ձևաչափով, որի շնորհիվ was signed between PAARA, GIZ and the Civil խրախուսելով տեղացիների մասնակցությունը “Pasture management and degradation – Spread of քաղաքացիական ծառայողները Service Office of the RA in 2018 to integrate the կենաբազմազանության և էկոհամակարգային native expanding plants” and “Rural plant collection հնարավորություն կունենան մասնակցելու IES course in the training curricula for civil ծառայությունների պահպանման – wild harvest of food, medicinal and ornamental առցանց դասընթացներին։ servants as well. In this context, the IES course գործընթացներին։ plants.” At present, field studies are partly carried out was adapted to eLearning format, which will in pilot communities of the IBiS programme. allow civil servants to attend parts of the course Ծրագրի մշակման ընթացքում ԿԻԿ online. խորհրդատուները ներգրավված էին համապատասխան ուսումնասիրության թեմաներ և առաջարկներ սահմանելու գործընթացում։ Օրինակ, ԿԻԿ ծրագրի պիլոտային համայնքներում դաշտային ուսումնասիրությունը կիրականացվի 7 «Արոտավայրերի կառավարում և դեգրադացիա. տեղական բույսերի տարածում» և «Գյուղական բույսերի հավաքում. սննդի, բուժական և դեկորատիվ բույսերի առատ բերք» թեմաներով։ Ներկայում ԿԻԿ ծրագրի պիլոտային համայնքներում մասնակիորեն ընթանում են դաշտային ուսումնասիրություններ։
1 Ամբողջական անվանում. «Հայ-գերմանական ցանց՝ էկոհամակարգային ծառայությունների բարելավման նպատակով հանրային մասնակցությամբ 1 Complete title: “German-Armenian Network on the Advancement of Public Participation GIS for Ecosystem Services as a Means for Biodiversity ԱՏՀ խթանում՝ որպես կենսաբազմազանության պահպանման և կայուն զարգացման ապահովման միջոց»: Conservation and Sustainable Development”
168 / ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES INTO DIFFERENT SECTORS / 169 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ԷԾ վճարման սխեման ՇՄՆ-ի հետ համատեղ ԳՄՀԸ-ն իրականացրել է Payments for Ecosystem GIZ jointly with the MoEnv conducted a իրագործելիության ուսումնասիրություն, որպեսզի feasibility study to serve as a basis for a concrete կենսաբազմազանության այն հիմք հանդիսանար էկոհամակարգային Services Scheme in the pilot project on PES. Before the start of the նորարարական ծառայությունների վճարների սխեմայի շուրջ Context of Innovative feasibility study, a needs assessment workshop կոնկրետպիլոտային (փորձնական) ծրագրի on biodiversity financing and preparedness ֆինանսական համար։ Իրագործելիության ուսումնասիրությունը Biodiversity Finance was carried out with the representatives of the մեխանիզմների սկսելուց առաջ իրականացվել է Mechanisms MoEnv. As a result of the workshop, the gaps in կենսաբազմազանության ֆինանսավորման knowledge and needs for learning in terms of համատեքստում և պատրաստվածության վերաբերյալ biodiversity finance mechanisms were assessed. In 2017, the IBiS programme carried out an կարիքների գնահատման աշխատաժողով՝ Based on the needs identified, a training on analysis of previous and ongoing projects 2017 թվականին ԿԻԿ ծրագիրը իրականացրեց ՇՄՆ ներկայացուցիչների մասնակցությամբ։ improving the preparedness for biodiversity on ecosystem services in Armenia dated Հայաստանում 2011 թվականից սկսած Աշխատաժողովի արդյունքում գնահատվել finance mechanisms was organized in 2018. since 20112. One of the main conclusions էկոհամակարգային ծառայությունների են կենսաբազմազանության ֆինանսական Among the 22 participants were representatives of the analysis was the lack of clarity and վերաբերյալ նախկին և ընթացիկ մեխանիզմներին տեղեկանալու of the MoEnv as well as of the MoTAI and ծրագրերի վերլուծություն, որի գլխավոր անհրաժեշտությունը և գիտելիքի բացերը։ experience with methods for assessing the MoE. The training increased the knowledge եզրակացություններից էր երկրում Առանձնացված կարիքների հիման վրա, value of ecosystem services in the country. of the participants particularly on three key էկոհամակարգային ծառայությունների արժեքը 2018 թվականին իրականացվել է դասընթաց In addition, payment for ecosystem services issues related to innovative biodiversity finance գնահատելու մեթոդների հստակության և կենսաբազմազանության ֆինանսավորման schemes (PES) were identified as promising mechanisms: re-aligning policy, generating փորձի բացակայությունը։ Սահմանվեցին մեխանիզմների պատրաստվածության approach to concentrate on. revenue, and spending efficiently. PES were նաև էկոհամակարգային ծառայությունների բարելավման վերաբերյալ։ 22 մասնակիցների among the innovative finance mechanisms վճարների (ԷԾՎ) սխեմաները ՝ որպես շարքում էին ներկայացուցիչներ ՇՄՆ-ից, touched upon during the training. հեռանկարային մոտեցում։ ՏԿԵՆ-ից, ինչպես նաև ԷՆ-ից։ Դասընթացը
2 Էկոհամակարգային ծառայությունները Հայաստանում. ՀՀ կառավարության և տարբեր կազմակերպությունների կողմից 2011-2017 թթ. 2 Ecosystem Services in Armenia: Overview of different activities on ecosystem services implemented by the Government of Armenia and different ընթացքում իրականացված գործողությունների ամփոփ նկարագիր Շահնազարյան և Հարությունյան, 2017 թ. organizations in the period of 2011-2017”, Shahnazaryan and Harutyunyan, 2017
7
170 / ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES INTO DIFFERENT SECTORS / 171 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
խորացրեց մասնակիցների գիտելիքները, 2. Բնապահպանական բարելավումներ՝ Based on the request of the MoEnv, the feasibility Each sub-package was thus made up of մասնավորապես՝ կենսաբազմազանության ուղղված անտառվերականգնման study for a pilot project on PES was carried out a combination of tourism infrastructure ֆինանսական նորարակական գործողություններին։ between November 2018 and September 2019. and ecological improvement options. The մեխանիզմների երեք առանցքային Jointly with MoEnv, Tsaghkadzor forest in Kotayk implementation costs for each sub-package թեմաների՝ քաղաքականությունները Յուրաքանչյուր ենթափաթեթ, այսպիսով, marz was selected as a pilot area. The main were estimated using a five-year financial model. համահունչ դարձնելու,աեկամուտ ստեղծելու բաղկացած էր տուրիստական advantage of Tsaghkadzor for a PES scheme The outcomes of the feasibility study and inputs և ծախսարդյունավետության վերաբերյալ։ ենթակառուցվածքների և շրջակա is the popularity of the forest area as a tourist from stakeholders were used to generate a brief ԷԾՎ սխեմաներրը, որոնք նորարարական միջավայրի բարելավման տարբերակների destination both in winter and summer season. roadmap for implementation. The roadmap ֆինանսական մեխանիզմների համադրությունից։ Ենթափաթեթների The study involved consultations with “Hayantar” focuses on providing an operating model for համատեքստում էին, նույնպես քննարկվեցին իրագործման ծախսերը հավասարապես SNCO and Hrazdan FE, that manage the forest the scheme, outlining key roles or functions, դասընթացի ընթացքում։ գնահատվել են հնգամյա ֆինանսավորման area as well as - interviews with prospective recommending institutional structures and next մոդելի կիրառմամբ։ Իրագործելիության buyers (mainly hotels in Tsaghkadzor) to establish steps. ուսումնասիրության արդյունքները և շահագրգիռ their interest in participating in a PES scheme ՇՄՆ-ի խնդրանքով, 2018 թվականի կողմերի առաջարկները օգտագործվել են and in developing it further. In collaboration with նոյեմբերից մինչև 2019 թվականի The results of the feasibility study showed that իրականացման համառոտ ճանապարհային Hayantar SNCO, a draft PES activity package was սեպտեմբերը իրականացվեց ԷԾՎ սխեմայի the forests in Tsaghkadzor present a valuable քարտեզ մշակելու նպատակով: developed including several sub-packages which պիլոտային ծրագրի իրագործելիության asset for the tourism sector. Recognizing the Ճանապարհային քարտեզը արտացոլում է were focused on the development of: ուսումնասիրություն։ Նախարարության importance of forests, the majority of the hotels սխեմայի գործառնական մոդելը, ուրվագծում հետ համատեղ Կոտայքի մարզի (71%) expressed their general willingness to է առանցքային դերերն ու գործառույթները, Ծաղկաձորի անտառն ընտրվեց որպես 1. Tourism and recreation infrastructure in the participate in a Tsakhkadzor forest PES scheme. առաջարկում է ինստիտուցիոնալ կառուցվածքն պիլոտային տարածք։ ԷԾՎ սխեմայի համար form of four trail options and associated The financial model showed that the costs of PES ու հաջորդ քայլերը։ Ծաղկաձորի հիմնական առավելությունը facilities such as observation points and activity sub-packages are reasonably affordable ձմեռային և ամառային ամիսներին signs. for the hotels in Tsakhkadzor. On the whole, զբոսաշրջության համար հայտնի վայր stakeholders were positive about the results of 2. Ecological improvements focused on լինելն է։ Ուսումնասիրությունը ներառում the feasibility assessment and were motivated to reforestation and rehabilitation. էր «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի և Հրազդան collectively implement the scheme in the spirit of անտառտնտեսության (կառավարում են public-private partnerships. Ծաղկաձորի անտառային տարածքը) հետ խորհրդատվություններ, հարցազրույցներ պոտենցիալ գնորդների (հիմնականում հյուրանոցներ Ծաղկաձորում) հետ՝ վերջիններիս՝ ԷԾՎ սխեմային մասնակցելու Իրագործելիության ուսումնասիրության հետաքրքրությունն առաջացնելու արդյունքները ցույց տվեցին, որ Ծաղկաձորի և հետագայում այն զարգացնելու անտառները կարևորագույն արժեք են նպատակով։ «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի հետ զբոսաշրջության բնագավառի համար։ համագործակցությամբ մշակվեց ԷԾՎ Ճանաչելով անտառների կարևորությունը՝ մի 7 սխեմայի գործողությունների փաթեթի շարք (71%) հյուրանոցներ նախնական տարբերակը, որը ներառում էր պատրաստակամություն հայտնեցին մի քանի այլ ենթափաթեթներ, որոնք ուղղված մասնակցելու Ծաղկաձորի անտառի ԷԾՎ էին հետևյալին՝ սխեմային։ Ֆինանսական մոդելի շնորհիվ պարզ դարձավ, որ ԷԾՎ գործունեության ենթափաթեթների ծախսերը լիովին մատչելի են 1. Զբոսաշրջության և ժամանցի Ծաղկաձորի հյուրանոցների համար։ Ընդհանուր ենթակառուցվածքներ՝ չորս երթուղային առմամբ, շահառուները դրական ընդունեցին տարբերակներով և զուգահեռ իրագործելիության գնահատման արդյունքները կառույցներով, ինչպիսիք են դիտարկման և ոգևորված էին կյանքի կոչել սխեման կայանները և ցուցանակները: պետական-մասնավոր համագործակցության ոգով։
172 / ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES INTO DIFFERENT SECTORS / 173 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ LESSONS LEARNED
ՀՀ ՊԿԱ-ի հետ համագործակցությունը The collaboration with PAARA was key ԷԾԻ գործիքի արդյունավետ կիրառման to the achievements with the IES tool and կարևոր ձեռքբերում էր, ինչպես նաև՝ a prime example of shared responsibility, համատեղ պատասխանատվության which is the main principle of the capacity գերազանց օրինակ, ինչը համարվում building strategy of IBiS. All the stages of the է ԿԻԿ ծրագրի կարողությունների process were developed in joint cooperation, զարգացման ռազմավարության and each of the partners were accountable առանցքային սկզբունքը։ Գործընթացի for the role they had agreed to handle. Due բոլոր փուլերը մշակվել են to its active engagement, PAARA obtained համագործակցության արդյունքում, an experience and capacity to continue և գործընկերներից յուրաքանչյուրը multiplying and promoting the Armenian IES պատասխանատվություն էր կրում method in the long term. իր ստանձնած դերի համար։ Ակտիվ ներգրավվածության շնորհիվ ՀՀ ՊԿԱ-ն ձեռք բերեց փորձ և կարողություն՝ շարունակելու, բազմապատկելու և տարածելու հայաստանյան ԷԾԻ մեթոդը երկարաժամկետ կտրվածքով։
Հաջողության մեկ այլ գործոն համարվեց Another success factor was the identification համագործակցության մեծ ներուժով of partners with a good potential of գործընկերների ընտրությունը, collaboration such as PAARA, which has the օրինակ ՀՀ ՊԿԱ-ն, որն ունի պետական mandate and skills for training the public ծառայողներին վերապատրաստելու servants and is enthusiastic about IES. մանդատ ու հմտություններ և ոգևորված է ԷԾԻ-ի գաղափարով։
ԷԾԻ դասընթացների համատեքստում, In the context of IES trainings, the առանցքային գործոններից էր նաև identification of the right target group մեթոդաբանությունը կիրառելու having the mandate, opportunity, and 7 մանդատ, հնարավորություն և instruments to use the methodology գործիքներ ունեցող թիրախային was also a key success factor. Thus, it was ճիշտ խմբի ընտրությունը։ Ուստի, important to train those who are directly կարևոր էր վերապատրաստել involved in development planning on different տարբեր մակարդակների և ոլորտների levels and in multiple sectors. The 5-year զարգացման պլանավորման community development plans were identified գործընթացում ներգրավված as an appropriate instrument for applying the մասնագետներին։ Համայնքների methodology on a local scale. զարգացման հնգամյա ծրագրերը ճանաչվեցին որպես մեթոդաբանությունը տեղական մասշտաբով կիրառելու հարմար գործիք։
174 / ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES INTO DIFFERENT SECTORS / 175 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Դասընթացների ժամանակային The timing of the trainings also played է տալիս ապահովել նույնիսկ այն another vital factor helping the participants պլանավորումը ևս կարևոր a key role in this regard. On the one hand, մասնակիցների ներգրավվածությունը, stay engaged and relate to the learning դերակատարություն ունեցավ։ Մի some of the training events coincided with ովքեր սովոր չեն դպրոցական content. կողմից, որոշ դասընթացներ համընկան the elaboration of new development plans երկարաշունչ դասընթացներին։ Նյութի թիրախային որոշ համայնքների նոր for some of the targeted communities in the համապատասխանեցումը հայկական զարգացման ծրագրեր մշակելու course of the territorial reform. On the other կոնտեքստին մեկ այլ կենսական գործոն գործընթացին՝ տարածքային hand, the activity schedule of the target group էր, ինչի շնորհիվ մասնակիցները բարեփոխումների ընթացքում։ somewhat affected the success of the training. շարունակեցին ներգրավված մնալ Մյուս կողմից, թիրախային խմբի To ensure a better learning effect, atime և ըմբռնել մատուցվող նյութի գործողությունների ժամանակացույցը period convenient for most participants բովանդակությունը։ որոշակիորեն անդրադարձավ should be defined for the training. For դասընթացի հաջողություն վրա։ instance, the winter period can be the most ԷԾԻ վերապատրաստման գործընթացը The IES training process once again showed Ուսուցման ավելի լավ արդյունք convenient since the communities have less ևս մեկ անգամ ապացուցեց the importance of coordinating with ապահովելու նպատակով հարկավոր field work. Thus, in fall and spring a common նմանատիպ թեմաների շուրջ other organizations, which implement է դասընթացն իրականացնել այն challenge in the trainings was having the նախաձեռնություն ցուցաբերող այլ initiatives on similar topics. In this context, ժամանակահատվածում, որը հարմար local representatives fully engaged in the կազմակերպությունների հետ the IBiS programme closely coordinated with կլինի մասնակիցների մեծ մասի course since they had various ongoing գործընթացն համակարգելու the UNDP-GEF project “Generate global համար։ Օրինակ, ձմեռային շրջանը responsibilities. One of the solutions was կարևորությունը։ Այս համատեքստում, environmental benefits through environmental կարող է լավագույնը լինել այս to organize some of the training events ԿԻԿ ծրագիրը համագործակցել է education and raising awareness of տեսանկյունից, քանի որ համայնքներում at locations away from the participating ՄԱԶԾ-ԳԷՀ «Գլոբալ բնապահպանական stakeholders.” դաշտային աշխատանքները communities to allow the participants to be օգուտների ստեղծում շահագրգիռ համեմատաբար քիչ են։ Հետևաբար, away from their everyday routine and be fully կողմերի էկոլոգիական կրթության և աշնանը և գարնանը դասընթացներ concentrated. իրազեկության բարձրացման միջոցով» իրականացնելիս տեղացիներին ծրագրի շրջանակներում։ լիովին ներգրավելն ավելի բարդ է՝ նրանց տարաբնույթ գերակշռող պարտականությունների պատճառով։ Լուծումներից մեկը որոշ դասընթացները կազմակերպելն էր համայնքի մասնակիցների բնակավայրերից հեռու, ինչը թույլ տվեցնրանց հեռու գտնվել առօրյա հոգսերից և լիովին կենտրոնանալ դասընթացի վրա։ 7 ԷԾԻ մեթոդաբանության և The format of the IES methodology and դասընթացների ձևաչափը տեղական training course were a success factor in ինքնակառավարման մարմինների the training of the local self-government վերապատրաստման հաջողության bodies. Due to the interactive nature of գրավականն էր։ Մեթոդի ինտերակտիվ the method even persons without proper առանձնահատկության շնորհիվ knowledge regarding environmental topics նույնիսկ բնապահպանական թեմաների could actively participate in the training. վերաբերյալ սակավ գիտելիք It allows to keep engaged even those ունեցող մասնակիցները կարողացան participants who are not used to long sessions ակտիվորեն մասնակցել դասընթացին։ of teacher-centred trainings. The adaptation Այս առանձնահատկությունը թույլ of the course to the Armenian context was
176 / ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵԳՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ MAINSTREAMING OF ECOSYSTEM SERVICES INTO DIFFERENT SECTORS / 177
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՒ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ EDUCATION Կենսաբազմազանության և պատճառները վերացնելու նպատակով In its regional assessment for Europe Knowledge-Attitude- էկոհամակարգային ծառայությունների հանրային իրազեկման բարձրացումը` որպես and Central Asia the IPBES highlighted միջկառավարական գիտական տվյալ երկրի գործողության ռազմավարական environmental education as key pathway Practice (KAP) study on քաղաքականության հարթակը (IPBES) ուղղություններից մեկը: Ուստի, հիմնական towards a sustainable future. By promoting environmental awareness Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի քայլերից են իրազեկման բարձրացման, community actions, voluntary agreements տարածաշրջանային գնահատման զեկույցում ինչպես նաև կենսաբազմազանության ու and resource-saving lifestyles, environmental Awareness can be perceived to comprise ընդգծել է բնապահպանական էկոլոգիական էկոհամակարգային ծառայությունների education sets the basis of a societal three levels of knowledge (K), attitude կրթությունը` որպես առանցքային ուղի պահպանման և կայուն օգտագործման transformation towards a more sustainable (A) and practice (P). The so-called KAP դեպի կայուն ապագա: Խրախուսելով վերաբերյալ տեղեկատվական ռեսուրսների use of biodiversity and ecosystem services. studies assess all three of these dimensions համայնքների գործունեությունը, կամավոր ձևավորման ծրագրերի մշակումը: Որպես Raising awareness on how quality of life is regarding the matter among the target համաձայնությունները և ռեսուրսներ խնայող կենսաբազմազանության ներդրման հիմք, dependent on biodiversity is the precondition group. կենսակերպը, բնապահպանական կրթությունը Կենսաբազմազանության ինտեգրված for mainstreaming biodiversity across society ձևավորում է հասարակության ձևափոխման կառավարում Հարավային Կովկասում and government (IPBES 2019). հիմքեր` ուղղված կենսաբազմազանության (ԿԻԿ) ծրագիրն իր աջակցությունը հայտնեց In order to draw a broader picture of what և էկոհամակարգային ծառայությունների բնապահպանակն կրթության և իրազեկման the Armenian population knows, feels and The NBSAP of the RA identifies the lack առավել կայուն օգտագործմանը: բարձրացման՝ ՀՀ կառավարության acts about biodiversity and ecosystem of public awareness on environment as Իրազեկման բարձրացումը` թե ինչպես է նախաձեռնությանը: services, in 2016, the IBiS programme a main cause of the underestimation of կենսաբազմազանությունը ներգործում կյանքի carried out nationwide KAP studies for all biodiversity and ecosystem services in the որակի վրա, կենսաբազմազանությունը the three countries of the South Caucasus. country at large. There is insufficient public հասարակության և կառավարության շրջանում Բնապահպանական The studies were developed as a baseline understanding of biodiversity, ecosystem ներդնելու նախապայմանն է (IPBES 2019թ.): իրազեկման «Գիտելիք, for developing specific awareness raising services and principles underlying the activities. վերաբերմունք, sustainable management of natural resources. ՀՀ Կենսաբազմազանության ազգային Therefore, natural resources are often rather ռազմավարությունների և գործողությունների փորձառություն» (KAP) just considered as a source of income than The Armenian component of the study was ծրագիրը (NBSAP) սահմանում է հանրային հետազոտություն as a means of providing multiple ecosystem planned in collaboration with the Ministry իրազեկման ցածր մակարդակը՝ որպես services. In this context, the NBSAP defines of Environment (MoEnv) (former Ministry of երկրում կենսաբազմազանության և Կարելի է եզրակացնել, որ իրազեկումը public awareness raising to eliminate the Nature Protection). The study was based on էկոհամակարգային ծառայությունների ներառում է ա) գիտելիքի, բ) վերաբերմունքի causes of biodiversity loss as one of the a-face-to-face survey with a sample of 1.019 թերագնահատման հիմնական պատճառ: և գ) փորձառության երեք (KAP) մակարդակ: strategic directions of action in the country. Armenian citizens aged 18 or older in rural Այսպես կոչված KAP հետազոտությունը Key activities in this regard are the program and urban areas. Despite their concerns, Կենսաբազմազանության, էկոհամակարգային գնահատում է թիրախային խմբի development on the awareness raising less than the half of the respondents was ծառայությունների և բնական պաշարների երևույթները ըստ այդ չափորոշիչների: as well as on the creation of information taking action to protect the environment. հիմքում ընկած կայուն կառավարման resources on conservation and sustainable Similarly, many of the questioned people սկզբունքների վերաբերյալ հասարակական lacked an understanding of their own Կենսաբազմազանության և use of biodiversity and ecosystem services. ընկալումն անբավարար է: Հետևաբար, role and responsibility when it comes to էկոհամակարգային ծառայության As a basis for mainstreaming biodiversity, բնական պաշարները հաճախ ընկալվում վերաբերյալ Հայաստանի բնակչության the IBiS supported the RA Government in tackling the environmental issues. But 8 են որպես ուղղակի եկամուտ, քան` գիտելիքը, վերաբերմունքը և մոտեցումը the mentioned environmental education and most respondents reported their interest in էկոհամակարգային բազմաթիվ պարզելու նպատակով` 2016 թվականին ԿԻԿ awareness raising activities. doing more to help the environment and in ծառայություններ ապահովելու աղբյուր: ծրագիրը իրականացրեց համընդհանուր learning more about it. Այս համատեքստում NBSAP-ն սահմանում KAP հետազոտություն Հարավային Կովկասի է կենսաբազմազանության կորուստների երեք երկրներում: Հետազոտությունները
180 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 181 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
նախատեսված էին ծառայելու որպես սակայն, իրենց հետաքրքրությունը հայտնել The results emphasized the general engagement in nature protection. The իրազեկման բարձրացման հստակ էին ավելի շատ քայլեր ձեռնարկելու ի նպաստ need for providing the population with insights from the awareness study գործողությունների ելակետ: շրջակա միջավայրի և ավելի շատ բան comprehensive information about the confirmed also the relevance of IBiS սովորելու դրա մասին: environmental topics and concepts, support to an environmental awareness Հետազոտության հայաստանյան բաժինը emphasizing the notion of individual campaign and provided orientation for its նախատեսված էր իրականացնել ՀՀ Շրջակա Հարցման արդյունքները շեշտեցին as an important agent of change, and development. միջավայրի (նախկին Բնապահպանության) բնակչությանը բնապահպանական for demonstrating options of active նախարարության (ՇՄՆ) հետ համատեղ: թեմաների և հասկացությունների վերաբերյալ Հետազոտությունն իրականացվել է դեմ առ դեմ համապարփակ տեղեկատվություն հարցման միջոցով գյուղական և քաղաքային տրամադրելու ընդհանուր անհրաժեշտությունը` շրջաններում, 18 տարեկան և բարձր 1.019 ՀՀ դիտարկելով անհատին որպես քաղաքացիների մասնակցությամբ: Չնայած փոփոխության կարևոր գործակալ, նաև իրենց մտահոգություններին, հարցվածների բնության պահպանության ոլորտում` ակտիվ կեսից պակասն էին քայլեր ձեռնարկում ներգրավվածության տարբերակներով հանդես շրջակա միջավայրի պաշտպանության գալու անհրաժեշտությունը: Իրազեկման ուղղությամբ: Միևնույն ժամանակ, հարցման ուսումնասիրության եզրակացությունները մասնակիցներից շատերը չէին գիտակցում հաստատեցին իրազեկման քարոզարշավին իրենց դերն ու պատասխանատվությունը, ԿԻԿ ծրագրի աջակցության համարժեքությունը երբ հերթը հասնում է բնապահպանական և առաջարկեցին զարգացման հեռանկարներ: խնդիրները լուծելուն: Նրանցից շատերը,
72% 76% 62% 97% 30.50% 24.70%
Երբևէ չեն լսել Բավականին Մտահոգված են Անտառահատումը և Բնապահպանության Բնապահպանության «կենսաբազմազանություն» արժեվորում են երկրի կենսաբազմազանության աղտոտումը որակել են առավել արդյունավետ առավել արդյունավետ տերմինը կամ չեն կենսաբազմազանությունը կորստի խնդրով կենսաբազմազանության լուծումը համարում լուծումը համարում հասկանում դրա ամենալուրջ սպառնալիքը են կանաչապատման են կանաչապատման նշանակությունը միջոռացումները միջոռացումները Very much value the Very concerned about the թափոնների ավելի լավ 8 country’s biodiversity loss of biodiversity Identify deforestation and կառավարումը Have never heard of the pollution as the most serious Identify the greening term biodiversity or do not threats to biodiversity measures as the most Identify the better waste understand its meaning effective for nature management as the most protection effective for nature protection
182 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 183 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Բնապահպանական մակարդակներում: Տարածաշրջանային Environmental awareness Environmental awareness strategy կառուցվածքի շնորհիվ հաստատվեց իրազեկման քարոզարշավ համանման մոտեցում երկու երկրների raising campaign The communication strategy training raised իրազեկման քարոզարշավներին, որոնք պետք a strong interest of the former MoNP in Բնապահպանական հաղորդակցության է խրախուսեին տարածաշրջանային ընթացիկ Environmental communication strategy collaborating with the IBiS programme on ռազմավարական դասընթացներ փորձի փոխանակումը: trainings environmental awareness raising. Applying the communication strategy model, the Ministry Բնապահպանական իրազեկման 2018 թվականի հունվար և ապրիլ ամիսներին In January and April 2018, the IBiS programme together with GIZ developed awareness ռազմավարություն ԿԻԿ ծրագիրը բնապահպանական organized regional workshops on Environmental campaign strategy. The “biodiversity of forests հաղորդակցության ռազմավարության մշակման Communication Strategies for environmental and their alternative use” was defined as the թեմայով կազմակերպեց տարածաշրջանային Հաղորդակցության ռազմավարության education actors from Armenia and Georgia. main focus of the campaign which reflected սեմինարներ` Հայաստանի և Վրաստանի դասընթացը մեծ հետաքրքրություն Among the Armenian participants were a common priority topic. The campaign and բնապահպանական կրթության ոլորտի առաջացրեց ՇՄՆ-ում` հաստատելու representatives of the MoEnv and Ministry of its activities were announced in the EEN and ներկայացուցիչների մասնակցությամբ: համագործակցություն ԿԻԿ ծրագրի հետ Territorial Administration and Infrastructure members of the network engaged in different Հայաստանյան մասնակիցների շարքում բնապահպանական իրազեկման բարձրացման (MoTAI) (former Ministry of Territorial aspects of the campaign. էին Շրջակա միջավայրի նախարարության, համատեքստում: Կիրառելով հաղորդակցության Administration and Development) as well Տարածքային կառավարման և ռազմավարության մոդելը` նախարարությունը as of the civil society organizations forming ենթակառուցվածքների նախարարության Գերմանիայի միջազգային համագործակցության The campaign aimed at raising awareness part of the non-governmental Armenian (նախկին Տարածքային կառավարման և ընկերության (ԳՄՀԸ) հետ համատեղ մշակեց among the general public, but specifically Environmental Education Network (EEN). The զարգացման նախարարություն), ինչպես իրազեկման քարոզարշավի ռազմավարություն: it targeted the population of the IBiS pilot EEN is an exchange and coordination platform նաև քաղաքացիական հասարակության մաս «Անտառների կենսաբազմազանությունը և communities, including school children and their of over 35 NGOs, international organizations, կազմող «Հայաստանի բնապահպանական դրանց այլընտրանքային օգտագործումը» parents. կրթության ցանց» (ԲԿՑ) հասարակական սահմանվեց որպես քարոզարշավի հիմնական academic and state institutions engaged in the կառույցի ներկայացուցիչները: ԲԿՑ-ն խորագիր, որն արտացոլում էր թեմայի environmental education field. Based on the target group, a plan of concrete փոխանակման և համակարգող հարթակ ընդհանուր առաջնահերթությունը: Հայաստանի է` բաղկացած 35 ՀԿ-ներից, միջազգային elements for the campaign was developed ԲԿՑ-ում հայտարարվեց քարոզարշավի և The participants were trained in how to develop կազմակերպություններից և բնապահպանական which was implemented starting from June ընթացիկ գործողությունների մասին. և ցանցի and implement communication strategies and կրթության ոլորտի ակադեմիական և պետական 2018. The campaign was built around a number անդամները ներգրավվեցին քարոզարշավի media campaigns using a 10 step model. In the կառույցներից: տարբեր բաղադրիչներում: of down-to-earth, face-to-face and educational course of the exercises, Georgian and Armenian events which were complimented by various participants discussed common challenges in media products and services. To measure the Մասնակիցները ծանոթացան Քարոզարշավի նպատակն էր բարձրացնել environmental awareness, exchanged different effects of the activities and products, target հաղորդակցության ռազմավարություններ հանրության իրազեկումը` ուղղված ԿԻԿ experiences and generated new ideas. The groups were asked whether and how they և մեդիա արշավների մշակմանն ու ծրագրով նախատեսված պիլոտային workshops were organized as a starting point intended to apply the acquired knowledge and իրականացմանը` «10 քայլ» մոդելի կիրառմամբ: համայնքներին, մասնավորապես` for the elaboration of national environmental Վարժությունների ընթացքում Վրաստանի և how that would change their attitude in future. դպրոցականներին և նրանց ծնողներին: awareness campaigns in the respective Հայաստանի մասնակիցները քննարկեցին countries. First proposals were developed on բնապահպանական իրազեկման ընդհանուր what awareness campaigns should be about մարտահրավերները, փոխանակեցին իրենց Մշակվեցին քարոզարշավի հստակ on the organizational, national and regional փորձը և ձևավորեցին նոր գաղափարներ: բաղադրիչները ըստ թիրախային խմբերի Սեմինարները կազմակերպվել էին առանձնահատկությունների և կիրառական փուլ level. The regional set-up helped promoting a որպես համապատասխան երկրներում մտան 2018 թվականի հունիսից: Քարոզարշավը homologous approach to awareness campaigns 8 պետական բնապահպանական իրազեկման կազմված էր իրատեսական, մասնակցային in both countries which would encourage an քարոզարշավներ ծավալելու սկզբնակետ: և ուսուցողական միջոցառումներից, որոնք ongoing regional exchange. Սկզբում առաջարկներ մշակվեցին, թե զուգորդվում էին լրատվամիջոցների ինչպիսին պետք է լինեն իրազեկման անդրադարձով: Միջոցառումների և քարոզարշավները կազմակերպչական, լուսաբանումների արդյունքը գնահատելու պետական և տարածաշրջանային նկատառումով թիրախային խմբերին հարցրել
184 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 185 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
էին, թե արդյոք կիրառելու են ստացված • Թափոնների կառավարման The campaign was built up by the following of Languages and Social Sciences which գիտելիքները, ինչպես են դա անելու, և ինչպես քարոզարշավ Վանաձոր քաղաքում, components: showcased constructive local actions for a կարող են այդ գիտելիքները հետագայում • Աջակցություն բնապահպանական sustainable future of agriculture, economics, փոխել նրանց վերաբերմունքը բնության • Development of films and a calendar for խնդիրներ բարձրաձայնող արվեստի energy and education. The screening was հանդեպ: awareness raising համաժողովին, opened with a speech of the German ambassador to Armenia and was attended by • Տարածաշրջանային դասընթացներ • “Green Bus” tour to IBiS pilot Քարոզարշավը բաղկացած էր հետևյալ 55 persons. լրագրողների համար` communities and materials for school բաղադրիչներից. բնապահպանական թեմաները libraries լուսաբանելու վերաբերյալ: • Training of teachers in pilot communities Further, a calendar visualizing services provided • Բնապահպանական ֆիլմեր և օրացույց on environmental topics by ecosystems in the South Caucasus was իրազեկման բարձրացման համար, developed and disseminated among EEN Իրազեկման և բնապահպանական • Update of 6 teacher manuals and a • «Կանաչ ավտոբուսով» շրջագայություն կրթության վերաբերյալ նյութերի մշակում և members, IBiS partners and local communities. movie on the value of rivers in Armenia ԿԻԿ ծրագրի պիլոտային համայնքներում, տարածում նյութեր դպրոցական գրադարանների and their biodiversity The IBiS programme participated in various համար, • Waste management campaign in Անտառների կենսաբազմազանության և events, such as the Open Day at the German • Դասընթացներ բնապահպանական Vanadzor էկոհամակարգային ծառայությունների մասին Embassy with a view to distribute the materials թեմայով պիլոտային համայնքների բազմաթիվ նյութեր լրամշակվել և թարմացվել • Support to an art symposium on developed and inform on the different ուսուցիչների համար, են քարոզարշավի ընթացքում: Պատրաստվել environmental issues topics. Support was also provided to relevant • Վեց ուսումնական ձեռնարկների են ուսուցողական ուղերձ պարունակող կարճ environmental campaigns of the Armenian • Regional training of journalists for լրամշակում, ֆիլմի ցուցադրում ֆիլմ և երեք սոցիալական հոլովակ, որոնք government. For example, the programme covering environmental reporting Հայաստանի գետերի և դրանց իրազեկում են անտառի կարևորության joined events of the Clean Armenia campaign կենսաբազմազանության կարևորության մասին` որպես բնակչության բարեկեցության which raised awareness on waste collection. մասին, նախապայման, անտառի կայուն Development and dissemination of material for awareness and environmental education
Different materials on the biodiversity of forests and ecosystem services were newly developed or updated in the course of the campaign. A short movie and three spots with educational messages were elaborated. They focused on the importance of forests for people’s wellbeing, options for their sustainable use and on their value for future generations. The MoEnv disseminated the films via its media channels and used them in environmental awareness activities. 8
In the frame of the German language days in Armenia, the documentary “Tomorrow” was screened at Yerevan Brusov State University
186 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 187 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
օգտագործման տարբերակների և հաջորդ Ա. Բնապահպանական կրթության Green bus mini-campaign The manuals were approved for their use in սերունդների համար դրանց արժեքի մասին: ձեռնարկներ ուսուցիչների համար և ոչ educational institutions by the RA Ministry Շրջակա միջավայրի նախարարությունն իր միայն of Education, Science, Culture and Sports խողովակներով տարածել էր տեսանյութերը The idea for the Green bus mini-campaign (MoESCS). 300 copies were printed of each և օգտագործել դրանք բնապահպանական Քարոզարշավի շրջանակում լրամշակվել են was born during the discussions at the manual. իրազեկման միջոցառումներին: Հայաստանում ուսուցչական վեց ձեռնարկ, որոնք նախկինում environmental communication strategy գերմաներենի օրերին Բրյուսովի անվան մշակվել էին ԿԿԿ ծրագրի նախաձեռնությամբ: trainings in Georgia. It formed a “mini- լեզվաբանական համալսարանում Ձեռնարկները մասնավորապես հաղորդում campaign” within the larger awareness strategy The approved manuals for teachers are ցուցադրվեց «Վաղը» ֆիլմը, որը պատմում էր են բնապահպանական առարկաներ for it integrated 3 different elements under the available on the online portal of the MoESCS տեղական կառուցողական գործողությունների դասավանդելու գործնական մեթոդներ: Այս concept of the “Green bus”. (https://lib.armedu.am/) and are used in public մասին` հանուն գյուղատնտեսության, ձեռնարկներն են՝ «Կենսաբազմազանությունը schools as environmental teaching materials. տնտեսության, էներգետիկայի և կրթության գյուղական և քաղաքային The teachers engaged in the trainings evaluated A. Environmental Education Manuals for կայուն ապագայի: Տեսագրության սկզբում միջավայրերում», «Հայաստանի գետերի the manuals as useful and practical resource Teachers and Beyond ողջույնի խոսքով հանդես եկավ Հայաստանում և վտակների կենսաբազմազանությունը», materials when integrated into their teaching Գերմանիայի դեսպանը: Միջոցառմանը ներկա «Բնապահպանական կրթությունը curricula. In addition, the manuals can be used էին 55 մասնակից: մարգագետիններում և արոտավայրերում», Within the campaign six teacher’s manuals in various contexts, in addition to formal school «Բնապահպանական կրթությունը were updated and redesigned which had education. For example, they were successfully Հաջորդիվ, Հարավային Կովկասի անտառներում», «Վտանգված տեսակներ»: first been developed by SMB programme. used during the summer symposium in Koghb էկոհամակարգերով մատուցված Ձեռնարկները հաստատվել են ՀՀ The manuals provide participatory, practice- Art school. The manuals are available also on ծառայությունները ցուցադրող օրացույց կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի oriented methods for teaching a variety of the EEN website. It increases their visibility as մշակվեց և բաժանվեց ԲԿՑ, ԿԻԿ ծրագրի նախարարության կողմից: Յուրաքանչյուր environmental topics: Biodiversity in Rural and well as the chances of their use by a variety of անդամներին և տեղական համայնքներին: ձեռնարկ տպագրվել է 300 օրինակով: Urban Environments, Biodiversity of Rivers and actors in the environmental education field. Streams of Armenia, Environmental Education ԿԻԿ ծրագիրը մասնակցել է բազմաթիվ Ուսուցիչների համար նախատեսված in Meadows and Pastures, Environmental միջոցառումների, այդ թվում` Գերմանիայի լրամշակված ձեռնարկները հասանելի Education in Forests and Endangered Species. դեսպանատան Բաց դռների օրվա են Կրթության, գիտության, մշակույթի միջոցառմանը` նյութերը բաժանելու և տարբեր և սպորտի նախարարության առցանց թեմաների մասին իրազեկելու նպատակով: հարթակում, հետևյալ հղումով` https://lib.ar- Հայաստանի կառավարության կազմակերպած medu.am և կիրառվում են հանրակրթական բնապահպանական քարոզարշավներին դպրոցներում որպես բնապահպանական նույնպես աջակցություն է մատուցվել: կրթության ձեռնարկներ: Ձեռնակները Օրինակ` ծրագրի ընթացքում ընթանում էր ուսումնական պլանում ներառելով` նաև «Մաքուր Հայաստան» քարոզարշավը, դասընթացներին ներգրավված ուսուցիչները որն իրազեկում էր թափոնը հավաքելու մասին: դրանք գնահատեցին որպես օգտակար և գործնական ռեսուրսներ պարունակող նյութ: «Կանաչ ավտոբուս» փոքր քարոզարշավ Բացի ֆորմալ հանրակրթական առարկայից, ձերնարկները կարող են նաև կիրառվել Այս քարոզարշավի գաղափարը ծնվեց զանազան համատեքստերում: Օրինակ, դրանք Վրաստանում բնապահպանական հաջող կերպով կիրառվել էին Կողբ գյուղի հաղորդակցության ռազմավարության գեղարվեստի դպրոցի ամառային համաժողովի դասընթացների քննարկումների ժամանակ: Այն ընթացքում: Ձեռնարկներն այժմ հասանելի են ձևակերպվեց որպես «փոքր քարոզարշավ»` նաև ԲԿՑ-ի կայքում: Այս հարթակը ապահովում 8 իրազեկման ծավալուն ռազմավարությամբ, է ձեռնարկների լայն տարածումը, ինչպես նաև քանի որ «Կանաչ ավտոբուսի» գաղափարը խթանում է բնապահպանական կրթության ներառում էր 3 բաղադրիչ: ոլորտի բազմաթիվ դերակատարների` դրանց կիրառման հավանականությունը:
188 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 189 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Բ. Դասընթացներ պիլոտային Գ. «Կանաչ ավտոբուսի» B. Training of teachers in pilot communities C. Green Bus tour համայնքների ուսուցիչների համար շրջագայությունը, կրթական նյութեր դպրոցական գրադարաններին 73 teachers from 14 IBiS pilot communities The bus tour was designed with the idea of Արագածոտնի և Շիրակի մարզերի ԿԻԿ in Aragatsotn and Shirak marzes were creating an innovative awareness tool which ծրագրի պիլոտային համայնքների 73 Ավտոբուսի շրջագայությունը trained as multipliers in the use of the would address all layers of the target group. ուսուցիչ մասնակցել է դասընթացներին: նախատեսված էր որպես իրազեկման updated teacher’s manuals. The bus was decorated with pictures of the Նրանք այսուհետ բազմապատկելու նորարակական գործիք, որը պետք է Armenian nature and was equipped with the են լրամշակված դասավանդման հասանելի լիներ թիրախային խմբի բոլոր awareness raising materials, and the teacher’s The teachers were not only delivered ձեռնարկներում մատուցված նյութը: շերտերին: Ավտոբուսը նկարազարդվել manuals developed by GIZ as well as a number training on the methods and tools of the Ուսուցիչներին ոչ միայն մատուցվել է էր հայկական բնապատկերներով, of materials were provided by the members manuals but were also guided how to ձեռնարկներում առաջարկվող մեթոդների իսկ ներսում առկա էին իրազեկման of the EEN. This “Green Bus” visited across integrate them into their subject curricula ու գործիքների կիրառման եղանակը, այլև բազմաթիվ նյութեր, ԳՄՀԸ-ի մշակած 14 IBiS pilot communities in Aragatsotn and and how to prepare practical teaching նրանք սովորել են` ինչպես ներառել դրանք ուսուցիչների ձեռնարկը, ինչպես նաև Shirak marzes, stopping for half a day in materials. դպրոցական ուսումնական ծրագրերում ԲԿՑ-ի տրամադրած զանազան գրքույկներ: each community. During the stops, Green և ինչպես պատրաստել գործնական «Կանաչ ավտոբուսն» այցելեց ԿԻԿ ծրագրի Bus trainers organized practical games and ուսուցման նյութեր: Դասընթացները Արագածոտնի և Շիրակի մարզերի 14 activities based on the topics of the manuals համակարգվում էին տեղական պիլոտային համայնքներ` կես օրով կանգ for teachers, showed educational films and համայնքային իշխանությունների կողմից, առնելով յուրաքանչյուր համայնքում: discussed with the participating children on և որոշ դեպքերում նրանք ներկա էին Կանգառների ժամանակ «կանաչ forests and their sustainable use. գտնվում դասընթացներին: Դասընթացները ավտոբուս»-ի դասընթացավարները ծառայում էին նաև որպես հրավեր կազմակերպում էին գործնական ուսուցիչների և աշակերտների համար` խաղեր և միջոցառումներ` ուսուցիչների The electronic devices for showing films were մասնակցելու «Կանաչ ավտոբուսի» ձեռնարկում առաջարկված թեմաներով, powered by a solar panel that the green bus շրջագայությանը և նախապատրաստվելու ցուցադրում էին ուսուցողական ֆիլմեր brought along and that was used for practical sessions on renewable energy sources. Where ակտիվորեն ներգրավվել ավտոբուսի և մասնակից աշակերտների հետ The trainings were organized in possible, short tours within the community այցելություններին: քննարկում անտառների և դրանց կայուն coordination with local community were organized to locally investigate the topics օգտագործման վերաբերյալ: Ֆիլմերի authorities and in some cases inaugurated discussed such as the local water resource ցուցադրման էլեկտրական սարքերիհամար by their representatives. The trainings also management. Overall, 162 persons visited the էներգիայի աղբյուր էր արևային served as an invitation for teachers to Green Bus and over 70% of the participants վահանակը, որը բերվել էր ավտոբուսով և participate with their students in the below- were up to 18 years old. Attendees were կիրառվում էր վերականգնվող էներգիայի described Green Bus tour and as a divided into age groups to be offered age- վերաբերյալ գործնական դասընթացների preparation for their active involvement in appropriate activities. ժամանակ: Հնարավորության դեպքում the Green Bus visits. համայնքում իրականացվում էր կարճ շրջայց` քննարկվող թեմաները (ինչպես օրինակ` տեղական ջրային ռեսուրսների կառավարումը) տեղական մակարդակով հետազոտելու նպատակով: Ընդհանուր առմամբ, 162 մասնակից այցելել է «Կանաչ ավտոբուս», և մասնակիցների 70%-ը 8 մինչև 18 տարեկան երիտասարդներ էին: Մասնակիցները բաժանվել էին ըստ տարիքային խմբերի` համապատասխան միջոցառումներին մասնակցելու նկատառումով:
190 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 191 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
«Կանաչ ավտոբուս»-ի այցելությունների ձևաչափը հետաքրքիր նորույթ էր In the frame of the Green Bus visits, 17 schools hands-on, participative and outdoor methods շրջանակում, կանգառ հանդիսացող համայնքների բնակիչների համար, որն in the visited communities were equipped with are what is needed in current school curricula. համայնքների 17 դպրոցներին աշխուժություն հաղորդեց համայնքային all the educational materials that the Green Their positive feedback raised the interest of տրամադրվեցին ուսուցողական նյութեր, կյանքին: Սա իր հերթին ավելացրեց Bus brought along. Besides the GIZ manuals, the MoESCS in integrating these approaches որոնք բերվել էին կանաչ ավտոբուսով: իրազեկման դրական ազդեցությունը: the materials provided by EEN included 29 into curricula to effectively educate on ԳՄՀԸ-ի ձեռնարկներից բացի, ԲԿՑ-ն Արդյունքում, նոր գիտելիքներ ստացած different books, brochures, posters and games environmental issues. նույնպես տրամադրել էր նյութեր` 29 ուսուցիչները համոզմունք հայտնեցին, that children learned to play during the bus զանազան գրքեր, բրոշյուրներ, պաստառներ որ դասավանդման ինտերակտիվ, visit. և խաղեր, որ աշակերտները սովորել էին մասնակցային և բացօթյա մեթոդներն ավտոբուսի այցելությունների ընթացքում: այն են, ինչ հարկավոր է ներկայիս According to one of the Green Bus trainers, դպրոցական ուսումնական ծրագրերին: the innovative idea of the bus tour was a Ուսուցիչների դրական արձագանքն «Կանաչ ավտոբուսի» key factor for the success of this campaign արժանացավ Կրթության, գիտության, դասընթացավարներից մեկի խոսքերով, element. The alternative format of the bus մշակույթի և սպորտի նախարարության ավտոբուսով շրջագայության was a welcome change for the local residents հետաքրքրությանը` բնապահպանական նորարական գաղափարը and brought more activity to community life. թեմաներն արդյունավետ դասավանդելու քարոզարշավի բաղադրիչի հաջողության This in turn increased the positive effect on նպատակով ներառելու այդ մեթոդները ամենանշանակալի գրավականն people’s awareness. As a result, the trained ուսումնական ծրագրում: էր: Ավտոբոսի այլընտրանքային teachers expressed their realization that these
8
192 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 193 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՑՈՒՑԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԻՆԱԿ. SHOWCASE: «ՀԱՅԲՈՒՅՍ» ՓԱՌԱՏՈՆ HAYBUIS FESTIVAL
Նախքան ԿԻԿ ծրագրի՝ պիլոտային Before starting its environmental education tour համայնքներում բնապահպանական to the IBiS pilot communities, the Green Bus կրթությունը մեկնարկելը, «Կանաչ ավտոբուս»-ն made its first stop at the “HayBuis” festival. Since իր առաջին կանգառը կատարեց «ՀայԲույս» 2015, the festival is annually celebrated in the փառատոնի մատույցներում: 2015 թ.-ից ի վեր mountainous region of Tavush marz and was փառատոնը կազմակերպվում է Տավուշի supported by the IBiS programme in 2017 and մարզի լեռնային շրջանում և 2017, 2019 թ.-երին 2019. It celebrates the unique Armenian herbs արժանացել է ԿԻԿ ծրագրի աջակցությանը: and with different activities aims to develop Փառատոնին ներկայացվում են հայկական people’s ability and motivation to actively խոտաբույսերը, իրականացվում են բազմաթիվ միջոցառումներ, որոնց նպատակն է conserve the biodiversity of Armenia. In 2019, խրախուսել մարդկանց տրամադրվածությունը՝ more than 1500 guests took part in events պահպանելու Հայաստանի such as master-classes on using herbs or an կենսաբազմազանությունը: 2019 թ.-ին շուրջ Armenian herbal tea ceremony. Many of the 1500 հյուր է մասնակցել միջոցառումներին, guests visited the IBiS Green Bus stand where հայկական խոտաբույսերի օգտագործման they participated in different environmental վարպետության դասընթացներին, բուսական activities and educational games. Among the թեյի արարողությանը և այլն: Հյուրերից many prizes awarded at the festival were the շատերին հետաքրքրեց ԿԻԿ-ի «Կանաչ “Armenian Vine and Wine” book as well as ավտոբուսի» գաղափարը, որտեղ նրանք the “From Meadows to Kitchen–Grandma’s մասնակցեցին բնապահպանական բազմաթիվ Secrets!” cookbook which were developed with միջոցառումներին և ուսուցողական խաղերին: the support of GIZ. Both highlight the value Փառատոնին շնորհված բազմաթիվ and uses of the rich Armenian biodiversity and մրցանակներից էին «Հայկական խաղող endemism. և գինի» և «Տատիկի գաղտնիքները. մարգագետնից խոհանոց» գրքերը, որոնք մշակվել են ԳՄՀԸ-ի աջակցությամբ: Երկուսն էլ կարևորում են Հայաստանի հարուստ կենսաբազմազանության և էնդեմիկության արժեքն ու կիրառելիությունը:
8
194 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 195 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Թափոնների կառավարում Վանաձոր քայլեր կատարել թափոնների ավելի լավ Waste management in Vanadzor management as important measure for nature քաղաքում կառավարման ուղղությամբ: protection, but few were taking any action on the issue. Vanadzor in Lori marz is the third largest city of Armenia and one of the pilot urban communities of ՀՀ տարածքային Լոռու մարզի Վանաձոր քաղաքը Մասնակից ուսուցիչները ստացան Implemented by: կառավարման և զարգացման Գերմանական ն համագործակց թյ նٳթյٳնախարար Հայաստանի երրորդ խոշոր քաղաքն թափոնների կառավարման ձեռնարկներ the GIZ implemented Good Local Governance in the South Caucasus programme (LoGoPro). է և ԳՄՀԸ-ի կողմից իրականացվող ԿԻԿ ծրագրի կողմից: Ձեռնարկներ Հարգելի՛ բնակիչ, Այսօր թափոնների ծավալները զգալիորեն աճել րացնել աղբըٳմ յٳնն այլևս չի հասցնٳթյٳեն, բն «Լավ տեղական ինքնակառավարում տրամադրվեցին նաև դպրոցներին: և խիստ կարևոր է ճիշտ կառավարել թափոնները՝ -նպա ٳՄԻԱՍԻՆ ԱՆՑՆԵՆՔ ՄԵՐ ՔԱՂԱՔԸ շրջակա ﬕջավայրի ﬖասը նվազեցնել Հարավային Կովկասում» (LoGoPro) ծրագրի Վանաձորի քաղաքապետարանի հետ տակով։ ՎԵՐՕԳՏԱԳՈՐԾԻՐ, ՎԵՐԱՄՇԱԿԻՐ ,ؤղթը, ﬔտաղը, շինարա- ՆՎԱԶԵՑՐٳՄԱՔՈՒՐ ՊԱՀԵԼՈՒ ՃԱՆԱՊԱՐՀԸ Պլաստիկը, ապակին, թ մ դեռևս համատարածٳրական աղբը ﬔր երկր -մ են կենٳմ։ Դրանք թափվٳչեն տարանջատվ մը որոշ չափով արդենٳմ այս տարանջատٳպիլոտային քաղաքային համայնքներից համագործակցությամբ համատեղ ծրագիրը Վանաձոր մ, ինչնٳյն տեղٳցաղային աղբի հետ ﬕասին ն ՀՆԱՐԱՎՈՐ Է, և Ձեր համաքաղաքացիներից շատերն ՆԵԼԻ ՉԷ։ؤԸՆԴ նից։ٳթյٳմ են այդ հնարավորٳարդեն օգտվ Մ ԵՄؤմեկն է: Թափոնների կառավարումը նոր պաստառներ (100 օրինակ) և երեք ԵՍ ԱՂԲԸ ԹԱՓ ՄؤՄԻԱՅՆ ԱՂԲԱՐԿՂ Հակառակ էջի կոնտակտային տվյալները Վանաձորի առաջնային հարցերից է, որի տեսակի թռուցիկներ (յուրաքանչյուրից օգտակար կլինեն նաև Ձեզ համար: շուրջ տեղական իշխանություններին 500 օրինակ) մշակեց` լայն հանրության ՊԼԱՍՏԻԿ ՇՇԵՐԸ àôð´²Ü Ï ³ Û á õ Ý ½ ³ ñ · ³ ó Ù ³ Ý ÐÆØܲ¸ð²Ø ԵՎ ՑԵԼՈՖԱՆԸ Մ ԵՄؤաջակցում է նաև LoGoPro ծրագիրը: շրջանակում թափոնի հավաքման և ԹԱՓ ԱՅՍՏԵՂ Այս համատեքստում, Վանաձորի կառավարման վերաբերյալ իրազեկման
ԵՍ ԳԻՏԵՄ, ՈՐ ՉԻ ԿԱՐԵԼԻ Hence, the IBiS and LoGoPro programmes together իշխանությունները հետաքրքրություն բարձրացման նպատակով: Վանաձորի ԱՅՐԵԼ ՊԼԱՍՏԻԿ ՇՇԵՐԸ ԵՎ ՊՈԼԻԷԹԻԼԵՆԱՅԻՆ ؤՏՈՊՐԱԿՆԵՐԸ, ՔԱՆԻ ՈՐ ԴՐԱՆՔ ԱՅՐԵԼ Մ ԵՆ developed a local awareness mini-campaign onؤՄ ԱՌԱՋԱՆؤՀԵՏԵՎԱՆՔՈՎ ՕԴ ՅՆԵՐؤԹ ؤէին հայտնել նախաձեռնելու իրազեկման քաղաքացիների սպասարկման ՄԱՀԱՑ ԵՍ ԳԻՏԵՄ, ՈՐ ՉԻ ԿԱՐԵԼԻ ԱՅՐԵԼ ԱՂԲԸ, ՏԵՐԵՎՆԵՐԸ sustainable waste management for Vanadzor city. քարոզարշավներ դպրոցականների և լայն գրասենյակը օգտագործեց նյութերը ԵՎ ԱՅԼ ԱՅԳԵԳՈՐԾԱԿԱՆ ԹԱՓՈՆՆԵՐԸ Between September and November 2018 four հանրության համար: ԿԻԿ ծրագրի KAP իրազեկման բարձրացման և հանրությանը ԵՍ ԳԻՏԵՄ, ՈՐ ՉԻ ԿԱՐԵԼԻ trainings on good waste management practices and հետազոտության ժամանակ հարցվողներից բաժանելու համար: ՊԼԱՍՏԻԿ ԹԱՓՈՆՆԵՐԸ, ՂԹԸ their link to environmental protection were organizedؤՂԹԸ ԿԱՄ ՍՏՎԱՐԱԹؤԹ ԿԵՆՑԱՂԱՅԻՆ ԱՂԲԻ ՀԵՏ ԹԱՓԵԼ ՅՆ ԱՂԲԱՄԱՆԻ ՄԵՋؤշատերը հավասարապես առանձնացրել Ն for kindergarten and school teachers. Overall, 72
ՀՀ տարածքային կառավարման և Implemented by: զարգացման Գերմանական նٳթյٳեն թափոնների կառավարումը որպես նախարար համագործակց թյ ն teachers participated in the trainings which were ՂԹ ԱՊԱԿԻؤԹ Մؤկարևոր միջոցառում բնապահպանության ՄԵՆՔ ՔԻՉ ԱՂԲ ԵՆՔ ԳՈՅԱՑՆ Մ ԵՆՔ ՄԵԾԵՐԻՆ based on the GIZ waste management teacher’sؤԵՎ ՕԳՆ համար, սակայն նրանցից քչերն էին որևէ ՏԵՍԱԿԱՎՈՐԵԼ ԱՂԲԸ ՆԱՄԱԿ ԲՆԱԿՉԻՆ ՕՐԳԱՆԱԿԱՆ ՊԼԱՍՏԻԿ manual. All of them confirmed that they will pass on Մ ԵՆՔ ՄԵՐ ՔԱՂԱՔԸؤԵրբևէ մտածե՞լ եք, որ ցանկացած ՄԵՆՔ ՍԻՐ գործողություն նախաձեռնում այդ խնդրի հնացած, մաշված, չօգտագործվող, what they learned in their classes and take action for Մ ԱՅՆؤՐ ԵՆՔ ՊԱՀؤկամ ոչ ցանկալի իր, որը ﬔնք դեն ԵՎ ՄԱՔ մ է թափոն։ٳմ, համարվٳենք նետ ՎԵՐՕԳՏԱԳՈՐԾԻՐ, ՎԵՐԱՄՇԱԿԻՐ ,ؤլուծման կապակցությամբ: ՆՎԱԶԵՑՐ Երբևէ մտածե՞լ եք, որ այդ թափոնը a better waste management in their school (or ﬖասակար է շրջակա ՀՀ տարածքային կառավարման և Implemented by: մ են զարգացման àôð´²ÜٳԸստ իրենց ֆիզիկական վիճակի թափոնները լին Գերմանական Ï ³ Û á õ Ý ½ ³ ñ · ³ ó Ù ³ Ý ն համագործակց թյ նٳթյٳﬕջավայրի համար։ նախարար .կ, գազային և պինդ։ ÐÆØܲ¸ð²Ø kindergarten) and at homeٳհեղ մ՝ٳմ են, կամ այրվٳմ թաղվٳԿոշտ թափոնները հիﬓական ,թերٳնավոր նյٳմ էլ առաջացնելով աղտոտող և թٳդեպք ٳերկ մ են ստորերկրյա ջրավազաններ կամ էլٳորոնք կամ թափանց մ են մթնոլորտ՝ աղտոտելով շրջակա ﬕջավայրը։ Waste management is one of the priority issues ofٳՀետևաբար, ԿԻԿ և LoGoPro ծրագրերը արտանետվ Ուստի խիստ կարևոր է ճիշտ կառավարել թափոնները՝ շրջակա For the participating teachers and their schools, the նպատակով։ Vanadzor in which the LoGoPro programme ٳտեղական մակարդակով մշակեցին ﬕջավայրի ﬖասը նվազեցնել àôð´²Ü IBiS programme provided 150 copies of the waste Ï ³ Û á õ Ý ½ ³ ñ · ³ ó Ù ³ Ý թափոնների կայուն կառավարման ÐÆØܲ¸ð²Ø supports the local government. management manual. In cooperation with Vanadzor համատեղ իրազեկման փոքր քարոզարշավ municipality the programme newly developed a
ՀՀ տարածքային կառավարման և Implemented by: զարգացման Գերմանական ն համագործակց թյ ն poster (100 copies) and a series of three leafletsٳթյٳՎանաձոր քաղաքի համար: 2018 թվականի Ուսուցիչների դասընթացների դրական նախարար սեպտեմբեր և նոյեմբեր ամիսներին արդյունքներից հետո թափոնների (500 copies each) for raising awareness among the մանկապարտեզի և դպրոցի ուսուցիչների կառավարման ձեռնարկի 200 օրինակ ՆԱՄԱԿ ԱՇԱԿԵՐՏԻՆ general public on waste collection and management. համար կազմակերպվեց չորս դասընթաց` տրամադրվեց Գերմանիայի բնության Սիրելի՛ ______The Citizen Office of Vanadzor municipality used Երբևէ մտածե՞լ ես, թե որտեղից են ՎԵՐՕԳՏԱԳՈՐԾԻՐ, ՎԵՐԱՄՇԱԿԻՐ ,ؤմ թափոնները (աղբը)։ ՆՎԱԶԵՑՐٳառաջան թյան ﬔջ the materials for awareness raising activities andٳթափոնների կառավարման լավագույն պահպանության միության (NABU) Չէ՞ որ բն թափոններ չկան։ Օրինակ, ցանկացած հնացած, մաշված, չօգտագործելի, կամ ոչ մ է թափոն։ٳմ, համարվٳցանկալի իր, որը ﬔնք դեն ենք նետ .մ disseminates them in publicٳփորձի կիրառմամբ, անդրադառնալով հայաստանյան ներկայացուցչությանը, որը Դրանք ստեղծ երբևէ մտածե՞լ ես, որ թափոնները ﬖասակար են ٳենք ﬔնք։ Իսկ դ շրջակա ﬕջավայրի համար։ -կ նաٳմ են դեպի հատٳշրջակա միջավայրի պահպանմանը դրանց Լոռու մարզում իրականացնում էր Սովորաբար թափոնները տեղափոխվ -մ դրանից հեٳնենٳ խատեսված աղբավայրեր։ Իսկ ի՞նչ է տեղի մ են քայքայվել։ Բայց դա այքան էլ հեշտ տեղի Following the positive results of the trainings forٳտո։ Դրանք սկս մ։ٳնենٳ ուղղակի առնչությանը: Ընդհանուր առմամբ բնապահպանության կրթության ծրագիր: չի
àôð´²Ü Ï ³ Û á õ Ý ½ ³ ñ · ³ ó Ù ³ Ý teachers, 200 copies of the waste management 72 ուսուցիչ մասնակցեցին դասընթացներին, Օգտագործելով ձեռնարկը, NABU-ն ÐÆØܲ¸ð²Ø որոնք հիմնված էին ԳՄՀԸ-ի` թափոնների կազմակերպեց մարզի 20 համայնքային manual were provided to the Armenian chapter of 8 կառավարման ուսումնական ձեռնարկի ուսուցիչների իրազեկման բարձրացման the German Nature and Biodiversity Conservation In this context, authorities of Vanadzor expressed Union (NABU) which implemented an environmental վրա: Բոլոր ուսուցիչները հանձն առան դասընթացը: interest in awareness raising activities on proper education project in Lori marz. Using the manual, փոխանցել դասընթացների արդյունքում waste management for school children and the NABU replicated the trainings for teachers of 20 ստացած գիտելիքները թե՛ դպրոցում general public. In the IBiS KAP study, most community schools in the region. (մանկապարտեզում), և թե՛ տանը, և respondents equally had identified waste
196 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 197 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Թափոնների կառավարում Ապարանի Տարածաշրջանի լրագրողների Waste management in Aparan consolidated importance of waste management and to identify խոշորացված համայնքում դասընթաց Վրաստանում community the specific problems across different settlements. Through the small tasks the representatives were Ապարանի խոշորացված համայնքում Բնապահպանական թեմաների assigned during the training, the most engaged ԿԻԿ ծրագրի կողմից աջակցվող լուսաբանումը կարող է առանցքային դեր settlements were selected for local pilot waste կենսաբազմազանության ներդրման ունենալ հանրության շրջանում շրջակա management projects. With participation of the բազմաթիվ միջոցառումների արդյունքում միջավայրի վերաբերյալ իրազեկում local population appropriate locations for waste համայնքը միավորել էր հնգամյա ձևավորելու և համապատասխան bins were identified and trainings were provided զարգացման ծրագրում արծարծված գործողությունների համատեքստում` on waste separation, collection as well as on ways որոշ խնդիրներ: Նպատակներից մեկն կառավարությանը հաշվետու դարձնելու of recycling. Trainings were accompanied by public էր խոշորացված համայնքի բոլոր գործում: Հարավկովկասյան երկրներում events such as collective waste collection days as բնակավայրերում աղբահանության բնապահպանական թեմաների well as creative awareness raising activities. կազմակերպումը: Համայնքը ձեռք էր բերել լուսաբանումն առայժմ բևեռացված ոլորտ է, աղբահանության բեռնատար, սակայն և հաճախ լրագրողները մասնագիտացված As a result of different measures on biodiversity Regional Journalists Training in Georgia թափոնների հավաքման աղբամանները չեն լուսաբանել այդ թեման: mainstreaming supported by the IBiS programme չէին բավականացնում բնակավայրերում, և in Aparan consolidated community, the գյուղացիները բավարար գիտելիք չունեին Reporting on environmental issues by the mass community has integrated several issues թափոնների կառավարման վերաբերյալ: 2017 թվականին, ՄԱԿ-ի Անապատացման media can play a crucial role in illustrating the addressed in its 5 year development plan. One of ԿԻԿ ծրագրի աջակցությամբ համայնքին դեմ պայքարի կոնվենցիայի Կենտրոնական environmental awareness of the public and the goals is the organization of garbage collection տրամադրվեց 37 աղբաման, և «Էկոաղբ» և Արևելյան Եվրոպայի քարտուղարության և in holding governments accountable for their in all settlements of the consolidated community. ՀԿ-ի հետ համատեղ նախաձեռնվեցին Վերականգնվող էներգիայի սպառողական environmental commitments. In the countries թափոնների կառավարման վերաբերյալ օրենսգրքի հետ համատեղ ԿԻԿ ծրագիրը of the South Caucasus however environmental տեղական իրազեկման քարոզարշավներ կազմակերպեց քառօրյա սեմինար հատուկ reporting is still a marginal area of journalism, և դասընթացներ: Նախ իրականացվեց ընտրված լրագրողների համար Հարավային and mostly the journalists are not trained on սեմինար համայնքի ներկայացուցիչների Կովկասի երեք երկրներից: Նպատակն էր environmental reporting. համար` թափոնի կառավարման ձևավորել մասնագիտացված, մոտիվացված կարևորության վերաբերյալ իրազեկումը և տեղեկացված լրագրողների խումբ, In 2017, the IBiS programme in collaboration with բարձրացնելու և տարբեր բնակավայրերի որոնք կլուսաբանեն տարածաշրջանում the UNCCD secretariat of Central and Eastern հստակ խնդիրները տարանջատելու հողի քայքայման և բնապահպանական Europe and the RECC organized a four-day նպատակով: Դասընթացների ընթացքում մարտահրավերների թեմաները` workshop for shortlisted journalists from the three մասնակիցներին հանձնարարված փոքր գիտականորեն հիմնավորված և գրավիչ South Caucasus countries. The objective was to առաջադրանքների միջոցով ընտրվեցին ձևով: Մասնակիցները սովորեցին հողերի create a pool of well informed, motivated and գործընթացին ամենաշատը մասնակցող կայուն կառավարման երեք երկրների connected journalists, who are able to report in բնակավայրերը` թափոնների կառավարման հատուկ հեռանկարների և տեղեկացան To this end, the community had obtained a a scientifically sound and attractive manner on տեղական պիլոտային ծրագրերի համար: բնապահպանական խնդիրներին garbage collection truck, but there were not land degradation and environmental challenges Տեղական բնակչության մասնակցությամբ արձագանքելու նախաձեռնությունների sufficient waste collection bins in the settlements in the region. The participants learned about key ընտրվեցին հարմար տեղանքներ մասին: Կազմակերպվեց այցելություն and villagers lacked knowledge on practical waste concepts of sustainable land management, the աղբամանների համար, և դասընթացներ specific perspectives of the three countries and got ԿԻԿ ծրագրի վրաստանյան գրասենյակ` management. The IBiS programme supported the իրականացվեցին թափոնների to know initiatives for addressing environmental անմիջականորեն տեղեկանելու community with 37 collection bins and initiated a տեսակավորման, հավաքման, ինչպես issues. A field trip to an IBiS project site in Georgia էկոհամակարգի քայքայման հետևանքների collaboration with the Armenian ECOwaste NGO նաև վերամշակման տարբերակների was organized to experience first-hand the մասին և ականատես լինելու to carry out a local awareness raising and training 8 թեմաներով: Դասընթացները զուգորդվում local impact of ecosystem degradation and to ձեռնարկված լուծումներին: Սեմինարի project on waste management. էին հասարակական միջոցառումներով, showcase the solutions implemented. Among 30 մասնակիցներից 4-ը Հայաստանի ինչպիսիք էին թափոնների հավաքման the 30 participants of the workshop, there were 4 լրագրող էին, իսկ 3-ը` Շրջակա միջավայրի օրերը` որպես իրազեկման բարձրացման First, a workshop for community representatives Armenian journalists and 3 representatives of the նախարարության հաղորդակցման բաժնի ստեղծարար միջոցառումների շարք: was carried out to raise awareness on the Department of Communication of the MoEnv. ներկայացուցիչներ:
198 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 199 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Աջակցություն Կողբ գյուղի գեղարվեստի կազմակերպվեցին ինտերակտիվ Support to summer symposium in Koghb More than 100 people attended the symposium, դպրոցի ամառային համաժողովին միջոցառումներ, և ԳՄՀԸ-ի կողմից մշակված Art school and feedback on the takeaways was obtained ուսումնական նյութերը բաժանվեցին from about over the half of the participants. Տավուշի մարզի Կողբ գյուղի գեղարվեստի մասնակիցներին: Համաժողովին մասնակցում Koghb Art School is an open art school for young Virtually all of them (97%) considered that they դպրոցը բացօթյա դպրոց է համայնքի էին ավելի քան 100 քաղաքացի, և people in the community of Koghb in Tavush had learned something relevant during the երիտասարդների համար: Ամեն տարի մասնակիցների շուրջ կեսից ստացվեցին marz. Every year the school carries out a month- seminars. Most (93%) also developed specific այն անցկացնում է մեկամսյա ամառային արձագանքներ մատուցված առանցքային long summer symposium which offers a variety of plans for taking action for the environment such as համաժողով, որտեղ կազմակերպվում նյութի վերաբերյալ: Գրեթե բոլորը (97%) նշել art lessons and creative activities and is attended planting trees or organizing environmental events. են արվեստի զանազան դասընթացներ էին, որ սեմինարների ընթացքում կարևոր by young people from different parts of Armenia. The symposium provided an alternative awareness և ստեղծարար միջոցառումներ, որոնց բաներ են սովորել: Շատերը (93%) ծրագրեր էին The special focus of the 2018 symposium was the approach to promoting art as a means of drawing մասնակցում են երիտասարդներ Հայաստանի մշակել հանուն շրջակա միջավայրի հստակ environmental issues and the protection of forests attention on environmental issues among the տարբեր վայրերից: 2018 թվականի գործողություններ իրականացնելու, ինչպես and biodiversity. Upon the proposal of the MoE young people. համաժողովի հատուկ թիրախներից էին օրինակ` ծառատունկ կամ բնապահպանական the IBiS programme supported the symposium բնապահպանական հարցերը և անտառների և թեմաներով միջոցառումներ նախաձեռնել: by facilitating seminars on forest biodiversity կենսաբազմազանության պաշտպանությունը: Համաժողովին ներկայացվեց արվեստը and ecotourism. Interactive activities on those topics were organized, and educational materials ՇՄՆ առաջարկով ԿԻԿ-ը աջակցեց խթանելու այլընտրանքային մոտեցում՝ որպես developed by GIZ were disseminated. համաժողովին` անցկացնելով սեմինարներ բնապահպանական հարցերին ուշադրություն անտառի կենսաբազմազանության և գրավելու միջոց երիտասարդների շրջանում: էկոտուրիզմի վերաբերյալ: Այս թեմաներով
8
200 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 201 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ LESSONS LEARNED
Ընդհանուր քարոզարշավից The main lesson learned from the campaign քաղված հիմնական դասն այն էր, as a whole was that in practice awareness որ գործնականում իրազեկման raising as cross-cutting aspect cannot and բարձրացումը որպես ընդգրկուն should not be separated from other areas in երևույթ չի կարելի և չպետք է integrated biodiversity projects. It is beneficial առանձնացնել կենսաբազմազանության to actively search for these synergies with ինտեգրված ծրագրերի այլ ոլորտներից: other areas within the same project or in Արդյունավետ է ակտիվորեն փնտրել related awareness raising projects. Within the փոխգործակցության եզրեր նույն IBiS programme for example, erosion control ծրագրի կամ իրազեկման բարձրացման measures were successfully accompanied by զուգահեռ ծրագրերի համապատասխան educational sessions for school children that ոլորտների հետ: Օրինակ, ԿԻԿ ծրագրի were continued by the implementing NGO էրոզիայի վերահսկման միջոցառումները without the GIZ support. բարեհաջող կերպով զուգորդվեցին դպրոցականների համար նախատեսված դասընթացների հետ, որոնք հետագայում շարունակեց դասընթացներն իրականացնող հասարակական կազմակերպությունը` առանց ԳՄՀԸ-ի առաջկցության:
Ինչ վերաբերում է տարածաշրջանային With regard to regional activities, the գործունեությանը, Շրջակա coordinator of the campaign at the MoEnv միջավայրի նախարարությունում highlighted how rewarding the results of քարոզարշավի համակարգողը these exchanges can be as the development ընդգծեց, թե որքան կարևոր կարող of the Green Bus idea exemplifies. Yet, it են լինել նմանատիպ փոխանակման would have been desired to have equal արդյունքները, ինչպես, օրինակ, participation from all three South վկայում է «Կանաչ ավտոբուսի» Caucasus countries as they all face similar գաղափարը: Հետևաբար, ցանկալի issues. Currently many activities are focused կլիներ ապահովել հարավկովկասյան on Georgia and Armenia. բոլոր երեք երկրների հավասարաչափ ներգրավվածությունը, քանի որ բոլորն էլ բախվում են նմանատիպ խնդիրների: Ներկայում շատ միջոցառումներ կենտրոնացված են Վրաստանի և Հայաստանի շուրջ: 8
Իրազեկման քարոզարշավի The time frame for the awareness campaign ժամանակային շրջանակը դրա was a factor limiting its impact. Since various ազդեցությունը սահմանափակող campaign elements could only be started գործոնն էր: Քանի որ արշավի մի շարք until the final year of the programme, the time
202 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 203 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
բաղադրիչներ կարող էին սկսել նախքան limit was insufficient to properly follow up Իրազեկման բարձրացման Another important factor for the success of ծրագրի վերջին տարին, ժամանակը on the achievements and lessons learned. The միջոցառումների հաջողության awareness raising activities is their timing սահմանափակ էր պատշաճ կերպով Green Bus mini-campaign for instance was մեկ այլ կարևոր հանգամանք էր with reference to the target group. հետևելու ձեռքբերումներին և քաղված very successful and attracted the interest of թիրախային խմբի ժամանակային Activities which target on the school children դասերին: Օրինակ, «Կանաչ ավտոբուսի» the MoESCS at national level. Yet, within the համապատասխանությունը: such as the Green Bus for example, should քարոարշավը բավականին հաջողված little remaining time of the programme no Դպրոցականներին ուղղված not be implemented within the school էր և գրավել էր Կրթության, գիտության, clear action plan for scaling up the measure միջոցառումները, օրինակ` «Կանաչ holidays in order to reach more children. մշակույթի և սպորտի նախարարության could be developed. A recommendation here ավտոբուսը», չպետք է իրականացնել ուշադրությունը պետական մակարդակով: is to start the campaign early on- even if this դպրոցական արձակուրդների ժամանակ, Այնուամենայնիվ, ծրագրի ավարտին` initially means fewer activities or a smaller առավել շատ երեխաների ներգրավելու սահմանափակ ժամանակով հանդերձ, scale – to be able to properly scale successful նկատառումով: չհաջողվեց մշակել միջոցառումն experiences. ընդլայնելու գործողությունների KAP հետազոտությունները հիմնականում KAP studies are commonly used to establish հստակ ծրագիր: Այս պարագայում, նախատեսված են իրազեկման a baseline for awareness campaign. The հաջողված փորձը հանգամանորեն քարոզարշավի ելակետը սահմանելու IBiS KAP study on environmental awareness չափելու նպատակով, առաջարկվում է համար: ԿԻԿ ծրագրի բնապահպանական provided a general idea in this respect. To քարոզարշավը սկսել համեմատաբար իրազեկության KAP հետազոտությունը provide concrete inputs for developing շուտ, նույնիսկ եթե դա ենթադրում է ձևավորեց ընդհանուր պատկերացնում: targeted awareness activities, however, ավելի քիչ գործողություն կամ առավել Նպատակային իրազեկման this kind of study has to focus on a more փոքր մասշտաբներ: միջոցառումների համար հստակ specific topic within the broad field of ելակետային տվյալներ ապահովելու environmental issues. Further, the piloting of Ինչ վերաբերում է քարոզարշավի Regarding the products developed by the նպատակով, սակայն, նմանատիպ the survey should not only ensure the clarity, արդյունքում ձևավորված նյութերին, ապա campaign, the focus should not mainly be on հետազոտության ուշադրության but also the validity of survey questions ուշադրությունը չպետք է կենտրոնացնել the development of the respective product. առանցքում պետք է լինի առավել հստակ and the options for response. A new KAP հիմնականում դրանք մշակելու վրա: Questions around its dissemination and թեման` բնապահպանական խնդիրների study which is planned for the recently Տարածելու և բաժանելու հարցը distribution are just as important and have լայն շրջանակով: Հետագայում initiated and GIZ implemented ECOserve հավասարապես կարևոր է, և հարկավոր to be considered from the beginning. For հետազոտության փորձնական programme will build on these lessons for է հաշվի առնել նախօրոք: Օրինակ, example, the IBiS programme together with ներդրումը ոչ միայն պետք է ապահովի the survey design. ԿԻԿ ծրագիրը Շրջակա միջավայրի the MoEnv developed a mobile app on the հստակություն, այլև հետազոտության նախարարության հետ համատեղ մշակել Armenian Red Books of Animals and Plants. հարցերի պատեհությունը և է Հայաստանի կենդանիների և բույսերի It was developed to provide information պատասխանների տարբերակները: կարմիր գրքի բջջային հավելված: on endangered species in an accessible, Նոր մեկնարկած և ԳՄՀԸ-ի կողմից Հավելվածը նախատեսված էր հաղորդել interactive and easily understandable way. իրականացվող «Էկոսերվ» ծրագրի հանրամատչելի տեղեկատվություն While the app software is ready with multiple համար նախատեսված նոր KAP վտանգված տեսակների վերաբերյալ: functionalities such as interactive map and հետազոտությունը կնախագծվի քաղված Թեև հավելվածի ծրագրային մասը list interfaces on species, issues regarding դասերի հիման վրա: պատրաստ է` բազմաֆունկցիոնալ the server for uploading and distributing the առանձնահատկությունով, ինչպիսիք են app could not finally be solved within the IBiS ինտերակտիվ քարտեզը և տեսակների programme. համապատասխան միջերեսը, հավելվածը 8 վերբեռնելու և բաշխելու առումով սերվերի խնդիրները չհաջողվեց վերջնականապես լուծել ԿԻԿ ծրագրի շրջանակում:
204 / ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱԶԵԿՄԱՆ ՔԱՐՈԶԱՐՇԱՎՆԵՐ ԵՎ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ENVIRONMENTAL AWARENESS RAISING AND EDUCATION / 205
ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Ագրոկենսաբազ Agrobiodiversity մազանություն Teaching guide ուսումնական ձեռնարկ
Ն. Հովհաննիսյան, Ա. N. Hovhannisyan, A. Մելիքյան, Melikyan, Ա. Դանիելյան A. Danielyan
Ձեռնարկը միտված The guide is aimed at effective է Հայաստանի comprehensive teaching and բուհերում ագրոկենսա learning of agrobiodiversity in բազմազանության Armenian universities. The The համակողմանի արդյունավետ 13 chapters of the guideline դասավանդմանն ու summarize information on ուսուցմանը: Ձեռնարկի 13 the issues of conservation գլուխներում ամփոփվում and sustainable use of է ագրոկենսա agrobiodiversity. բազմազանության պահպանության և կայուն օգտագործման խնդիրներին վերաբերվող Հասանելի է՝ Available at: տեղեկատվությունը: https://biodivers-southcaucasus.org/ 2013
Մարգագետնից Խոհանոց. From Meadows to Kitchen- grandma’s Secrets! Անտառգույքագրման Forest inventory manual Տատիկի Գաղտնիքները ուղեցույց
Մ. Մկրտչյան, Թ. Էբերհեռ, Վ. Աթանեսյան, M. Mkrtchyan, T. Eberherr, V. Atanesyan, Ա. Ղազարյան, Բ. Լարսսոն Ն. Ստեփանյան-Ղանդիլյան, Լ. Ղարաջյան, N. Stepanyan-Ghandilyan, L. Gharajyan, A. Ghazaryan, B. Larsson Ս. Մամուլյան S. Mamulyan Ուղեցույցը ներկայացնում The manual presents forest Բաղադրատոմսերի այս գիրքը, որն ամփոփում This recipe book which summarizes the results of the է անտառգույքագրման inventory objectives and է 2012 թ.-ի «Մարգագետնից Խոհանոց. 2012 school competition ‘From Meadows to Kitchen- նպատակներն ու մեթոդները, methods, organization of field Տատիկի Գաղտնիքները» խորագրով մրցույթի grandma’s Secrets’ does not only reflect Armenia’s դաշտային աշխատանաքի work, use of tools, etc. արդյունքները , արտացոլում է Հայաստանի valuable biodiversity and rich cultural roots. The book կազմակերպումը, արժեքավոր կենսաբազմազանությունը և is already the first proof that your young people are անհրաժեշտ գործիքները և հարուստ մշակութային արմատները։ Գիրքն willing and capable of taking over responsibility for այլն։ առաջին իսկ ապացույցն է այն բանի, որ մեր the conservation of nature as well as their cultural երիտասարդները պատրաստ են և կարող identity. 2014 են պատասխանատվություն կրել բնության, ինչպես նաև իրենց մշակութային ինքնության պահպանության համար։
Գրքից ստացված ամբողջ հասույթը տրամադրվում All the income generated from the sale of the book is է բնապահպանական կրթությանը և հայկական reinvested in Environmental Education and Armenian խոհանոցային բանահավաքչությանը։ traditional recipe collection. Հասանելի է՝ Available at: https://biodivers-southcaucasus.org/ 2014 9
208 / ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ LIST OF PUBLICATIONS / 209 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Փակ արմատային Guidelines for Անտառային Guidelines for harvesting, համակարգով սերմնա containerized seedling Սերմերի Հավաքի, processing, storage and բուսակների արտա production Վերամշակման, quality control of forest դրության ուղեցույց Պահպանման և Որակի seeds Հսկողության Ուղեցույց ԳՄՀԸ GIZ Ս. Կարլսսոն, Ա. Բերբերյան S. Karlsson, A. Berberyan Ուղեցույցը քայլ առ The guideline provides a step by step overview of քայլ ներկայացնում Ուղեցույցը համապարփակ The guideline provides a the containerized seedling է սերմնաբուսակների ձևով ներկայացնում comprehensive overview of the production. արտադրությունը՝ փակ է սերմերի հավաքի methods of seed harvesting, արմատային համակարգով: պահպանման, վերամշակման processing, storage, and quality և որակի հսկողության control. 2014 մեթոդները։
2015
Հասանելի է՝ Available at: Հասանելի է՝ Available at: https://biodivers-southcaucasus.org/ https://biodivers-southcaucasus.org/
Սերմերի նախա Guidelines for pre- Արոտավայրերի ու Guidelines for ցանքային մշակման sowing seed treatment: խոտհարքների կայուն development and ուղեցույց. Ստրատի stratification and կառավարման implementation of ֆիկացիա և սկարի scarification պլանների կազմման և sustainable management ֆիկացիա իրականացման plans for pastures and ուղեցույց grasslands ԳՄՀԸ GIZ Գ. Թովմասյան G. Tovmasyan Ուղեցույցը The guideline provides a համապարփակ ձևով comprehensive overview of the Ուղեցույցի նպատակն The main goal of the ներկայացնում է սերմերի methods of pre-sowing seed է Հայաստանի բնական guidelines is the organization նախացանքային մշակման՝ treatment: stratification and արոտավայրերի կայուն of development of sustainable ստրատիֆիկացիայի և scarification. կառավարման ծրագրերի management procedures and սկարիֆիկացիայի մեթոդները։ մշակման կազմակերպումը, programs for natural pastures հիմք ընդունելով գիտական of Armenia, based on justified 2014 հիմնավոր մոտեցումները: scientific approaches. The Ուղեցույցում ներկայացված guidelines identify measures են արոտավայրերի and operational modes for և խոտհարքների management of pastures and կառավարման grasslands. Հասանելի է՝ Available at: Հասանելի է՝ Available at: անհրաժեշտ միջոցառումներն https://biodivers-southcaucasus.org/ https://biodivers-southcaucasus.org/ ու գործելաձևերը: 2014 9
210 / ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ LIST OF PUBLICATIONS / 211 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՀՀ Սյունիքի մարզի Baseline study for Sisian Սիսիանի տարածաշրջանի region of Syunik marz ելակետային ուսումնասիրություն
Բի Էս Սի BSC
Հաշվետվության նպատակն The report was developed to make է Սյունիքի մարզի Սիսիանի an initial assessment upon the տարածաշրջանում տիրող situation in Sisian region of Syunik իրավիճակին նախնական marz. It combines information on գնահատական տալը։ Այն socio-economic situation, natural ամփոփում է մարզի սոցիալ- resources, as well other related fields. տնտեսական, և բնական ռեսուրսների, ինչպես նաև այլ հարակից ոլորտների վերաբերյալ Հասանելի է՝ Available at: տվյալներ։ https://biodivers-southcaucasus.org/ 2017
ՀՀ Արագածոտնի Baseline study for Aparan մարզի Ապարանի region of Aragatsotn marz տարածաշրջանի ելակետային ուսումնասիրություն Բի Էս Սի BSC
Հաշվետվության նպատակն The report was developed to է Սյունիքի մարզի Սիսիանի make an initial assessment upon տարածաշրջանում տիրող the situation in Aparan region իրավիճակին նախնական of Aragatsotn marz. It combines գնահատական տալը։ Այն information on socio-economic ամփոփում է մարզի սոցիալ- situation, natural resources, as well Բնապահպանական Environmental education in տնտեսական, և բնական other related fields. կրթությունը Հարավային South Caucasus ռեսուրսների, ինչպես նաև այլ հարակից ոլորտների Կովկասում Հասանելի է՝ Available at: վերաբերյալ տվյալներ։ 2017 https://biodivers-southcaucasus.org/
ԳՄՀԸ GIZ ՀՀ Շիրակի մարզի Baseline study for Artik region Գիրքը ներկայացնում է ԳՄՀԸ This book provides an overview of Environmental Արթիկ տարածաշրջանի of Shirak marz բնապահպանական ծրագրի շրջանակում Education campaigns accomplished by the GIZ ելակետային իրականացված բնապահպանական կրթության environmental programme and the next steps to ուսումնասիրություն further establish Environmental Education in the քարոզարշավները և Հարավային Կովկասում Բի Էս Սի BSC բնապահպանական կրթության հետագա South Caucasus. Հաշվետվության նպատակն The report was developed to make կայացման համար անհրաժեշտ հաջորդ է Շիրակի մարզի Արթիկ an initial assessment upon the քայլերը: տարածաշրջանում տիրող situation in Artik region of Shirak իրավիճակին նախնական marz. It combines information on Հասանելի է՝ https://biodivers-southcaucasus.org/ Available at: https://biodivers-southcaucasus.org/ գնահատական տալը։ Այն socio-economic situation, natural ամփոփում է մարզի սոցիալ- resources, as well other related fields. տնտեսական, և բնական 2014 ռեսուրսների, ինչպես նաև այլ հարակից ոլորտների Հասանելի է՝ Available at: վերաբերյալ տվյալներ։ 2017 https://biodivers-southcaucasus.org/ 9
212 / ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ LIST OF PUBLICATIONS / 213 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Էլեկտրական Electric fence ցանկապատի establishment manual տեղադրման ձեռնարկ
Մ. Հուբեր M. Gabriel
Ձեռնարկն A practical guide for անդրադառնում է establishment and maintenance էլեկտրական ցանկապատի of electric fence. The manual հիմնադրմանը և հետագա also presents the possible պահպանմանը։ Այն նաև problems and some practical ներկայացնում է հնարավոր tips. խափանումները և տալիս է գործնական խորհուրդներ։
Հասանելի է՝ Available at: 2018 https://biodivers-southcaucasus.org/
Արոտավայրերի Manual for monitoring of մշտադիտարկման pastures ձեռնարկ Հողերի էրոզիայի ինտեգրված Handbook on integrated erosion ԳՄՀԸ U. Shpletshtoser վերահսկողության ձեռնարկ control Ձեռնարկի նպատակն է The purpose of this manual is Հայաստանի արոտավայրերի to organize an objective and Կ. Վեգներ, Հ. Քիրխմայր, Մ. Հուբեր, Ա. Յոզեֆ C. Wegner, H. Kirkhmair, M. Huber, A. Jozef վիճակի բազմակողմանի և comprehensive study of pasture օբյեկտիվ մշտադիտարկման conditions in Armenia, based on Ձեռնարկն անդրադառնում է էրոզիայի A practical guide for planning and implementing կազմակերպումը` հիմք scientific approaches. վերահսկողությանը միտված միջոցառումների integrated erosion control measure in Armenia. The ընդունելով գիտական պլանավորման ու իրականացման guideline is based on the experiences from the pilot հիմնավոր մոտեցումները: գործընթացներին: Ձեռնարկի համար հիմք է projects on erosion control between 2014 and 2017. հանդիսացել 2014-2017 թթ-ին հողերի էրոզիայի վերահսկողությանն ուղղված պիլոտային միջոցառումների արդյունքում կուտակված փորձը:
Հասանելի է՝ https://biodivers-southcaucasus.org/ Available at: https://biodivers-southcaucasus.org/
2018/ 2-րդ հրատարակություն Հասանելի է՝ Available at: Second Edition https://biodivers-southcaucasus.org/ 2018/ 2-րդ հրատարակություն Second Edition 9
214 / ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ LIST OF PUBLICATIONS / 215 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Թափոնների Waste management: կառավարում. reduce, reuse, recycle նվազեցրու՛, վերաօգտագործի՛ր, վերամշակի՛ր
Մ. Գաբրիել M. Gabriel
Ձեռնարկը նվիրված The manual is aimed at է բնապահպանական highlighting the environmental խնդիրների և issues and the importance բնապահպանական of environmental education. կրթության կարևորության It introduces environmental լուսաբանմանը։ Ձեռնարկում pollution and other ներկայացված են environmental issues, as well բնության աղտոտման as practical examples in that և շրջակա միջավայրին direction. առնչվող խնդիրները, ինչպես նաև դրանց ուղղությամբ իրականացվող գործնական-ուսուցողական Հասանելի է՝ Available at: աշխատանքների https://biodivers-southcaucasus.org/ օրինակներ:
2018/ 2-րդ հրատարակություն Second Edition Հայկական խաղող և գինի Armenian Vine and Wine Հայաստանի գետերի Biodiversity of rivers and Ն. Հովհաննիսյան, Ա. Եսայան, Ա. Բոբոխյան, N. Hovhannisyan, A. Esayan, A. Boboxyan և վտակների streams of Armenia Մ. Դալլաքյան, Ս. Հոբոսյան, Բ. Գասպարյան M. Dallakyan, S. Hobosyan, B. Gasparyan կենսաբազմա զանությունը Հայկական խաղող և գինի գիրքը գրված է The book introduces the final achievements Ու. Շպլետշտոսեր U. Shpletshtoser խաղողագործության և գինեգործության ծագման accumulated in the study of the origins and ու զարգացման վերաբերյալ նորագույն գիտական development of viticulture and winemaking Ձեռնարկը նվիրված The manual is aimed at ուսումնասիրությունների ու ձեռքբերումների in Armenia, with intension to insure improved է բնապահպանական highlighting the environmental հիման վրա և ընթերցողին տրամադրում knowledge and increased awareness among the խնդիրների և issues and the importance է համակարգված գիտելիքներ։ Գիրքը readers. Vine and Wine book allows all of us to learn բնապահպանական of environmental education. ծանոթացնում է երկրի խաղողագործական և about history of people who made it, about traditions կրթության կարևորության Theoretical knowledge on գինեգործական ավանդույթների, մշակույթի և and culture of places where amazing diversity of լուսաբանմանը։ Ձեռնարկում the biodiversity of rivers and պատմության հետ։ native grapes give birth to unique wines. ներկայացված են Հայաստանի streams of Armenia, as well գետերի և վտակների as examples of practical and Գրքի վաճառքից ստացված ողջ հասույթը All the income generated from the sales of the book կենսաբազմազանության extracurricular games and ուղղվելու է Հայաստանում խաղողի is being reinvested to support research, sustainable թեմայով տեսական exercises are presented in the աբորիգեն և վտանգված գինեմետ սորտերի conversation and use of aborigine and endangered wine գիտելիքներ, ինչպես manual. ուսումնասիրությանը, կայուն պահպանությանը և varieties in Armenia. նաև գործնական և օգտագործմանը։ արտադասարանական խաղերի և վարժությունների Available at local bookstores, as well as at amazon Հնարավոր է ձեռք բերել գրախանութներում, Հասանելի է՝ Available at: օրինակներ։ ինչպես նաև amazon և ebay հարթակներում and ebay https://biodivers-southcaucasus.org/ 2019/ 2-րդ հրատարակություն 2017 Second Edition 9
216 / ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ LIST OF PUBLICATIONS / 217 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
Կենսաբազ Biodiversity in rural and Բնապահպանական Environmental education մազանությունը urban areas կրթությունը in Forests գյուղական և քաղաքային անտառներում միջավայրերում Ու. Շպլետշտոսեր U. Shpletshtoser Մ. Գաբրիել M. Gabriel Ձեռնարկը նվիրված The manual is aimed at The manual is aimed at Ձեռնարկը նվիրված է բնապահպանական highlighting the environmental highlighting the environmental է բնապահպանական խնդիրների և issues and the importance issues and the importance խնդիրների և բնապահպանական of environmental education. of environmental education. բնապահպանական կրթության կարևորության Theoretical knowledge on forest Theoretical knowledge on the կրթության կարևորության լուսաբանմանը։ biodiversity, as well as examples “Biodiversity in rural and urban լուսաբանմանը։ Ձեռնարկում Ձեռնարկում ներկայացված of practical and extracurricular areas”, as well as examples of ներկայացված են են անտառների games and exercises are practical and extracurricular «Կենսաբազմազանությունը կենսաբազմազանության presented in the manual. games and exercises are գյուղական և քաղաքային թեմայով տեսական presented in the manual. միջավայրերում» թեմայով գիտելիքներ, ինչպես տեսական գիտելիքներ, նաև գործնական և ինչպես նաև գործնական արտադասարանական և արտադասարանական խաղերի և վարժությունների խաղերի և վարժությունների Հասանելի է՝ Available at: Հասանելի է՝ Available at: օրինակներ։ օրինակներ։ https://biodivers-southcaucasus.org/ https://biodivers-southcaucasus.org/ 2019/ 2-րդ հրատարակություն 2019/ 2-րդ հրատարակություն Second Edition Second Edition
Բնապահպանական Environmental education Վտանգված տեսակներ Endangered species կրթությունը in meadows and մարգագետիններում և grasslands Մ. Գաբրիել M. Gabriel արոտավայրերում Ձեռնարկը նվիրված The manual is aimed at Մ. Գաբրիել M. Gabriel է բնապահպանական highlighting the environmental խնդիրների և issues and the importance The manual is aimed at Ձեռնարկը նվիրված բնապահպանական of environmental education. highlighting the environmental է բնապահպանական կրթության կարևորության Theoretical knowledge on issues and the importance խնդիրների և լուսաբանմանը։ Ձեռնարկում endangered species, as well of environmental education. բնապահպանական կրթության ներկայացված են as examples of practical and Theoretical knowledge on the կարևորության լուսաբանմանը։ «Վտանգված տեսակներ» extracurricular games and biodiversity of meadows and Ձեռնարկում ներկայացված թեմայով տեսական exercises are presented in the pastures, as well as examples են մարգագետինների գիտելիքներ, ինչպես manual. of practical and extracurricular և արոտավայրերի նաև գործնական և games and exercises are կենսաբազմազանության արտադասարանական presented in the manual. թեմայով տեսական խաղերի և վարժությունների գիտելիքներ, ինչպես օրինակներ։ նաև գործնական և արտադասարանական 2019/ 2-րդ հրատարակություն խաղերի և վարժությունների Հասանելի է՝ Available at: Հասանելի է՝ Available at: Second Edition օրինակներ։ https://biodivers-southcaucasus.org/ https://biodivers-southcaucasus.org/ 2019/ 2-րդ հրատարակություն Second Edition 9
218 / ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ LIST OF PUBLICATIONS / 219 ՔԱՂՎԱԾ ԴԱՍԵՐ, ԿԻԿ LESSONS LEARNED - IBIS
ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ REFERENCES
ԿԷԾՄԳՔԿ, 2018թ., Կենսաբազմազանության և էկոհամակարգային ծառայությունների IPBES, 2018: Summary for policymakers of the regional assessment report on biodiversity միջկառավարական գիտական քաղաքական հարթակի Եվրոպայի և Կենտրոնական and ecosystem services for Europe and Central Asia of the Intergovernmental Science-Policy Ասիայի կենսաբազմազանության և էկոհամակարգային ծառայությունների Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. M. Fischer, M. Rounsevell, A. Torre-Marin տարածաշրջանային գնահատման զեկույցի ամփոփում քաղաքականություն Rando, A. Mader, A. Church, M. Elbakidze, V. Elias, T. Hahn, P.A. Harrison, J. Hauck, B. Martín- մշակողների համար։ Մ. Ֆիշեր, Մ. Ռոունսեվել, Ա. Տոռե-Մարին Ռանդո, Ա. Մադեր, Ա. López, I. Ring, C. Sandström, I. Sousa Pinto, P. Visconti, N.E. Zimmermann & M. Christie (eds.). Չըրչ, Մ. Էլբակիձե, Վ. Էլիաս, Տ. Հան, Պ. Ա. Հարիսոն, Ջ. Հաուք, Բ. Մարտին-Լոպեզ, Ի. IPBES secretariat, Bonn, Germany. Րինգ, Կ. Սանդստրոմ, Ի. Սոուսա Պինտո, Պ. Վիսկոնտի, Ն. Է. Ցիմերման և Մ. Քրիստի Fifth National report of the RA to the UNCBD, 2014. Online available at: (հրտրկ.), ԿԷԾՄԳՔԿ քարտուղարություն, Բոնն Գերմանիա։ https://www.cbd.int/doc/world/am/am-nr-05-en.pdf ՀՀ հինգերորդ ազգային զեկույց ՄԱԿ ԿԲԿ-ին, 2014թ.։ Հասանելի է առցանց՝ Forest Code of Armenia, 2005: Online available at https://www.cbd.int/doc/world/am/am-nr-05-en.pdf http://www.nature-ic.am/wp-content/uploads/2013/10/Forest-Code-of-RA.pdf ՀՀ Անտառային օրենսգիրք, 2005թ.։ Հասանելի է առցանց՝ GIZ, 2018: Integrating Ecosystem Services into Development Planning - A stepwise approach http://www.nature-ic.am/wp-content/uploads/2013/10/Forest-Code-of-RA.pdf for practitioners. Bonn and Eschborn. ԳՄՀԸ, 2018թ., Էկոհամակարգային ծառայությունների ինտեգրումը զարգացման GIZ, 2015: Manual for Monitoring of Pastures, Armenia. Yerevan. պլանավորման գործընթացում։ Փուլային մոտեցում մասնագետների համար, Բոնն և Էշբորն։ Huntley, B.J. & K.H. Redford, 2014: Mainstreaming biodiversity in Practice: a STAP advisory document. Global Environment Facility, Washington, DC. ԳՄՀԸ, 2015թ., «Արոտավայրերի մշտադիտարկման ձեռնարկ», Երևան, Հայաստան։ Ministry of Nature Protection of RA (2015): Intended Nationally Determined Contribution of Հանթլի, Բ. Ջ և Կ. Հ Ռեդֆորդ, 2014թ., Կենսաբազազանության գործնական կիրառության the Republic of Armenia under the UN Climate Change Framework Convention. խթանումը։ STAP խորհրդատվական փաստաթուղթ, Գլոբալ էկոլոգիական հիմնադրամ, Վաշինգտոն (Կոլումբիայի շրջան)։ Myers, N.; R. Mittermeier; C. Mittermeier; C. da Fonseca; A. Gustavo & J. Kent (2000): Biodiversity hotspots for conservation priorities. In: Nature 403, pp. 853-858. ՀՀ Բնապահպանության նախարարություն, 2015թ., ՄԱԿ-ի «Կլիմայի փոփոխության մասին» շրջանակային կոնվենցիայի ներքո ազգային մակարդակով սահմանված Polster D. F. (2002): Soil bioengineering techniques for riparian restoration. Online available Հայաստանի Հանրապետության նախատեսվող գործողությունները։ at: https://www.researchgate.net/publication/237468581
Մայերս, Ն., Ռ. Միտերմեյեր, Կ. Միտերմեյեր, Սի դա Ֆոնսեկա, Ա. Գուստավո և Ջ. Քենթ Sixth National report of the RA to the UNCBD, 2018. Online available at: (2000)։ Կենսաբազմազանության թեժ կետերը պահպանության գերակայություն համար, https://www.cbd.int/doc/nr/nr-06/am-nr-06-en.pdf հրատ.՝ «Nature» պարբերականում, հատոր 403, էջ՝ 853-858։ Strategy of the Republic of Armenia on Conservation, Protection, Reproduction and Use of Պոլստեր, Դ. Ֆ., 2002թ., Հողի բիոինժեներական մեթոդներ մերձափնյա տարածքների Biological Diversity (NBSAP), 2015: Online available at: վերականգնման համար։ Հասանելի է առցանց՝ https://www.cbd.int/doc/world/am/am-nbsap-v2-en.pdf https://www.researchgate.net/publication/237468581 TEEB (2010) The Economics of Ecosystems and Biodiversity: Mainstreaming the Economics of ՀՀ վեցերորդ ազգային զեկույց ՄԱԿ ԿԲԿ-ին, 2018թ.։ Հասանելի է առցանց՝ Nature: A synthesis of the approach, conclusions and recommendations of TEEB. https://www.cbd.int/doc/nr/nr-06/am-nr-06-en.pdf
Կենսաբանական բազմազանության պահպանման, վերարտադրման և օգտագործման Հայաստանի Հանրապետության ռազմավարությունը (ԿԱՌԳԾ), 2015թ.: Հասանելի է առցանց՝ https://www.cbd.int/doc/world/am/am-nbsap-v2-en.pdf
ԷԿՏՆ 2010թ., Էկոհամակարգերի և կենսաբազմազանության տնտեսական նշանակություն, Բնության տնտեսագիտության խթանումը։ ԷԿՏՆ-ի մոտեցման, եզրակացությունների և առաջարկությունների համադրությունը։ 9
220 / ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ REFERENCES / 221 Հրատարակվել է Published by Գերմանիայի միջազգային համագործակցության ընկերության (ԳՄՀԸ/GIZ) կողմից՝ Գերմանիայի Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH on behalf of German federal Ministry տնտեսական զարգացման և համագործակցության դաշնային նախարարության (ԳՏԶՀՆ/BMZ) for Economic Cooperation and Development (BMZ). պատվիրակմամբ։ Registered offices Գրանցված գրասենյակներ՝ Bonn and Eschborn, Germany Բոն և Էշբորն, Գերմանիա Integrated Biodiversity Management, South Caucasus (IBiS) Կենսաբազմազանության Ինտեգրված Կառավարումը Հարավային Կովկասում (ԿԻԿ) GIZ office Armenia ԳՄՀԸ հայաստանյան գրասենյակ 4/1 Baghramyan avenue, Բաղրամյան պող. 4/1, 0019 Yerevan, Republic of Armenia 0019 Երևան, ՀՀ T +374 (0)10 581877 Հեռ.՝ +374 (0)10 581877 F +374 (0)10 589270 Ֆաքս՝ +374 (0)10 589270 E [email protected] Էլ. փոստ՝ [email protected] I www.giz.de, www.biodivers-southcaucasus.org Կայք՝ www.giz.de, www.biodivers-southcaucasus.org
Author Photo credits Հեղինակ՝ Լուսանկարներ՝ Steffen Marziniak © GIZ Շտեֆֆեն Մարզինիակ © ԳՄՀԸ © Dominoproduction, Elements.envato: pp. 2-10; 40; 74; 77; 78; 95; 97; 154; © Դոմինո Փրոդաքշն, Էլեմենթս.Էնվատո: Էջեր՝ 2-10; 40; 74; 77; 78; Coordination 170; 175; 220. 95; 97; 154; 170; 175; 220. Համակարգում՝ Irina Balasyan Photos from “Vine and Wine”: pp. 52-57. Իրինա Բալասյան Լուսանկարներ “Հայկական խաղող և գինի” գրքից: Էջեր՝ 52-57. Photos from “RA Butterfly Atlas”: pp. 60; 65; 67; 73. Լուսանկարներ ՀՀ թիթեռների ատլասից: Էջեր՝ 60; 65; 67; 73. Design and Layout Image from “Erosion Control Handbook”: p. 126. Պատկերներ “Էրոզիայի ինտեգրված կառավարում” գրքից: էջ 126. Ձևավորում և Էջադրում՝ Vahagn Mkrtchyan Images from https://www.unccd.int/: p. 39. Վահագն Մկրտչյան Պատկերներ https://www.unccd.int/ կայքից: էջ 39. Images from http://hunting.aist.fun/: pp. 68-71. Պատկերներ http://hunting.aist.fun/ կայքից: էջեր՝ 68-71. Printing Images from NFMIS: pp. 81-85. Պատկեր ԱԱԿՏՀ-ից: էջեր՝ 81-85. Տպագրություն՝ Antares Images from https://www.wocat.net/: p. 140. Անտարես Պատկերներ https://www.wocat.net/ կայքից: էջ 140. November 2019 Map Նոյեմբեր 2019 թ. Քարտեզ՝ © GIZ © ԳՄՀԸ
Հրատարակության բովանդակության համար պատասխանատվություն է կրում հրատարակության The opinions and conclusions expressed in this publication are those of the author and do not necessarily հեղինակը։ Ներկայացվող տեսակետներն ու եզրակացությունները չեն արտացոլում ԳՄՀԸ, ԳՏԶՀՆ coincide with the views of GIZ, BMZ or its respective Government. կամ համապատասխան կառավարության դիրքորոշումները։
Հայաստանի Հանրապետության տարածքային Հայաստանի Հանրապետության կառավարման և ենթակառուցվածքների Էկոնոմիկայի Նախարարություն նախարարություն