Arkusz AUGUSTÓW (147)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Warszawa 2012

Autorzy: Władysław Ślusarek *, Paweł Kwecko *, Izabela Bojakowska *, Hanna Tomassi-Morawiec * Jerzy Król **

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk * Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska * Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu Proxima SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN......

Spis tre ści I. Wst ęp – (W. Ślusarek) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – (W. Ślusarek) ...... 4 III. Budowa geologiczna – (W. Ślusarek) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – (W. Ślusarek) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – (W. Ślusarek) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – (W. Ślusarek) ...... 16 VII. Warunki wodne – (W. Ślusarek) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 21 1. Gleby – (P. Kwecko) ...... 21 2. Osady – (I. Bojakowska) ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – (H. Tomassi-Morawiec) ...... 27 IX. Składowanie odpadów – (J. Król) ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – (W. Ślusarek) ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – (W. Ślusarek) ...... 37 XII. Zabytki kultury – (W. Ślusarek) ...... 42 XIII. Podsumowanie – (W. Ślusarek, J. Król) ...... 43 XIV. Literatura ...... 45

I. Wst ęp

Arkusz Augustów Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 opracowa- ny został w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Kielcach (plansza A), w zakresie geochemii środowiska w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie, natomiast problematyk ę składowania od- padów opracowano w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (plansza B). Map ę wraz z obja śnieniami wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania MGśP (In- strukcja... 2005) na podkładzie topograficznym w układzie współrz ędnych 1942. Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanej w Przedsi ębiorstwie Geologicznym SA w Krakowie (Ró- Ŝański, 2006). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a dane zgrupowane s ą w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe Mogą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Poszczególne elementy mapy opracowano na podstawie analiz materiałów archiwal- nych pochodz ących z: Centralnego Archiwum Geologicznego PIG-PIB w Warszawie, urz ę- dów marszałkowskich województwa podlaskiego w Białymstoku oraz województwa warmi ń- sko-mazurskiego w Olsztynie, starostwach powiatowych w Suwałkach, Augustowie i Ełku oraz urz ędów gminnych. Zebrane informacje uzupełnione zostały i zweryfikowane w czasie prac terenowych. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy o złoŜach. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych mapy geo środowiskowej Polski (MG śP).

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Augustów wyznaczaj ą współrz ędne: 22 °45’–23 °00’ długo ści geograficznej wschodniej i 53 °50’–54 °00’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie obszar arkusza nale Ŝy do województwa podlaskiego, tylko niewielka zachodnia cz ęść do województwa warmi ńsko-mazurskiego. W obr ębie województwa podlaskiego wyst ępuj ą fragmenty dwóch powiatów – suwalskiego na północnym zachodzie (gmina Raczki) oraz augustowskiego w centralnej cz ęś ci (gminy: Augustów, Nowinka, Bargłów Kościelny). Do województwa warmi ńsko-mazurskiego nale Ŝy gmina Kalinowo w powiecie ełckim. Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Polski J. Kondrackiego (2001) obszar ten nale Ŝy do prowincji Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego i podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie. Zachodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w mezoregionie Pojezie- rze Ełckie, nale Ŝą cym do makroregionu Pojezierza Mazurskiego. Wschodnia i północna cz ęść nale Ŝy do mezoregionów Równiny Augustowskiej i Pojezierza Zachodniosuwalskiego, nale- Ŝą cych do makroregionu Pojezierza Litewskiego (fig.1). Równina Augustowska, jest to fragment sandru, którego powierzchnia jest nachylona w kierunku SE. Wysoko ści bezwzgl ędne wynosz ą od 160 m n.p.m. na północy do ok. 130 m n.p.m. w okolicach Augustowa. Powierzchni ę równiny urozmaicaj ą wytopiskowe misy jezior rynnowych. Przewa Ŝaj ącą cz ęść Równiny Augustowskiej zajmuje Puszcza Augustow- ska. Od północnego zachodu do Równiny Augustowskiej przylega Pojezierze Zachodniosu- walskie. Uformowane jest ono w strefie postoju l ądolodu ostatniego zlodowacenia. Wały mo- renowe dochodz ą tu miejscami do 250 m n.p.m. (poza arkuszem). Pojezierze Ełckie rozci ągaj ące si ę w zachodniej cz ęś ci arkusza, jest obszarem urozma- iconym licznymi pagórkami, z kulminacjami wzniesie ń niekiedy przekraczaj ącymi 200 m n.p.m., a zarazem terenem z nierównomiernie rozmieszczonymi jeziorami.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Augustów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu; 4 – jeziora

Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84), podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie (842), makroregion Pojezierze Litewskie (842.7), mezoregiony : Pojezierze Zachodniosuwalskie – 842.72 , Pojezierze Wschodnio- suwalskie – 842.73 , Równina Augustowska – 842.74 : makroregion Pojezierze Mazurskie (842.8): mezoregion Pojezierze Ełckie – 842.86. Podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (843), makroregion Nizina Północnopodlaska (843.3), mezoregiony : Kotlina Biebrza ńska – 843.32 , Wzgórza Sok ólskie – 843.34 .

Omawiany obszar poło Ŝony jest w obr ębie mazursko-podlaskiego regionu klimatyczne- go, który nale Ŝy do najzimniejszych dzielnic Polski. Klimat ma cechy kontynentalne. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7°C. Najzimniejszym miesi ącem jest stycze ń ze średni ą temperatur ą -5°C, a najcieplejszym lipiec ( średnia temperatura 16,7°C). Średnia suma opadów rocznych wynosi 580 mm. Znaczna cz ęść opadów atmosferycznych spada w postaci śniegu. Pokrywa śnie Ŝna pojawia si ę zazwyczaj ju Ŝ w listopadzie i znika w marcu. Okres we- getacyjny jest najkrótszym w Polsce i trwa około 190 dni w roku (Raport…, 2011). Obszar arkusza obejmuje regiony rolniczo-le śne oraz w rejonie Augustowa przemysło- wo-rolne. Lasy rosn ą głównie na wschodzie i są to zbiorowiska ro ślinne z drzewami iglastymi

5 z przewag ą sosny pospolitej. Jest to zachodnia cz ęść du Ŝego kompleksu Puszczy Augustow- skiej obj ętej ochron ą krajobrazow ą. W północno i północno-zachodniej cz ęś ci mapy wyst ępuj ą głównie gleby typu pseudobielicowego, na pozostałym terenie przewa Ŝaj ą gleby brunatne wła ściwe. Produkcja rolna jest ukierunkowana na upraw ę zbó Ŝ: Ŝyta, owsa i j ęczmienia. Du Ŝą rol ę odgrywa hodowla krów ze wzgl ędu na znaczny obszar ł ąk i pastwisk. Głównym o środkiem usługowym, wypoczynkowo-turystycznym oraz uzdrowiskowym jest Augustów – miasto z siedzib ą powiatu. Północn ą cz ęść obszaru arkusza przecina droga krajowa nr 16 Olsztyn-Augustów oraz droga krajowa nr 8 Białystok-Suwałki. Obecnie planuje si ę modernizacj ę drogi nr 8 Białystok Suwałki, a w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza projektowana jest droga ekspresowa Via Baltica Ełk-Suwałki. Jedyna linia kolejowa na północ od Raczek ł ączy Olecko z Suwałkami. Rozwini ęta jest tak Ŝe sie ć poł ącze ń drogowych – przebiegaj ą tutaj drogi wojewódzkie: Raczki – Augustów (nr 664) oraz Raczki – Olecko (nr 665).

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Augustów przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski, arkusz Augustów w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami (Ber, 1996, 2007). Obszar bada ń le Ŝy w zasi ęgu wyniesienia mazursko suwalskiego, prekambryjskiej plat- formy wschodnioeuropejskiej. Podło Ŝe krystaliczne jest na gł ęboko ści do 600 m. Tworz ą go głównie gnejsy, migmatyty i amfibolity. Na podło Ŝu krystalicznym le Ŝą bezpo średnio utwory mezozoiczne. S ą to mułowce, piaskowce, iłowce, wapienie i margle jury o mi ąŜ szo ści do 200 m oraz piaski glaukonitowe (kreda dolna) i margle, kreda pisz ąca (kreda górna) których mi ąŜ szo ść przekracza 150 m. Osady te s ą przykryte utworami trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Osady trzeciorz ędowe to utwory paleogenu dolnego wykształcone w postaci margli i gez mułowcowo-piaszczystych o mi ąŜ szo ści ponad 100 m. Osady czwartorz ędowe (plejstocen i holocen) na arkuszu tworz ą ci ągł ą pokryw ę o mi ąŜszo ści od 139 m w Szczebrach do 185 m w rejonie Suchej Wsi. Najstarszymi utworami plejstoce ńskimi s ą gliny zwałowe zlodowacenia narwi, zalegaj ące bezpo średnio na zró Ŝnico- wanej hipsometrycznie powierzchni osadów paleogenu. Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od 1,0 w Au- gustów Borki do 12,5 m w miejscowo ści Szczebra. Powy Ŝej nich, le Ŝą organiczne osady jeziorne interglacjału augustowskiego, wykształcone w postaci piasków drobnoziarnistych, iłów, mułków i mułków ilastych, torfów i gytii o miąŜ szo ści do 31 m w rejonie Suchej Wsi. Powy Ŝej stwierdzono dwa poziomy utworów glacjalnych, o mi ąŜ szo ściach: 4,4–20,0 m i 0,8–

6 24,0 m, zaliczone do zlodowace ń południowopolskich nidy i wilgi (sanu 2). Lokalnie, gliny podścielone s ą piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi o mi ąŜ szo ści 4,5 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Augustów na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006). CZWARTORZ ĘD; Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły. Czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach. Plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Zachowano oryginaln ą numeracj ę wydziele ń wg Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

Poziomy glacjalne rozdzielone s ą piaskami, mułkami i iłami jeziornymi, o mi ąŜ szo ści od 2,0 do 12,5 m, zaliczonymi do interglacjału ferdynandowskiego. Interglacjał mazowiecki rozpoczyna seria osadów jeziornych, wykształconych w postaci: torfów, piasków, mułków i iłów. Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od 0,4 m w Suchej Wsi do 11 m w Mazurkach. Powy Ŝej w Janówce przewiercono warstw ę mi ąŜ szo ści do 9,5 m glin zwało- wych zlodowacenia liwca. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o małej mi ąŜ szo ści do 1,4 m wy-

7 st ępuj ą jedynie sporadycznie. Mułki zastoiskowe wypełniaj ą erozyjne i egzaracyjne rozci ęcia powierzchni zwałowych zlodowacenia liwca, osi ągaj ąc mi ąŜ szo ść do 15,0 m w Mazurkach. Na omawianym obszarze wyró Ŝniono pi ęć poziomów glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich. Dwa poziomy glin zwałowych stadialnych zlodowacenia odry i trzy glin zwałowych zlodowacenia warty, rozdzielonych utworami wodnolodowcowymi i zastoisko- wymi, a tak Ŝe jeziornymi i rzecznymi, uznanymi za interglacjalne. Kompleks osadów zlodowacenia odry o mi ąŜ szo ści 22,0 m w okolicach Augustowa i 22,9 m w okolicach Janówki tworz ą go gliny zwałowe, z przewarstwieniami piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz mułków, iłów i piasków zastoiskowych. Do interglacjału lubawskiego (lubelskiego) zaliczono rzeczne piaski i piaski ze Ŝwirami, o mi ąŜ szo ści 20,0 m, (przewiercono w Suchej Wsi), a tak Ŝe piaski, mułki i iły jeziorne, gdzie osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 10,3 m. Utwory zlodowace ń środkowopolskich, zaliczone do zlodowacenia warty tworz ą kompleks osadów lodowcowych (gliny zwałowe), wodnolodowcowych (piaski i Ŝwiry) i zastoiskowych (piaski, mułki i iły) stadiałów: dolnego, środkowego i górnego, osi ągaj ąc mi ąŜszo ść do 82,1 m (w Suchej Wsi). Ponad utworami zlodowace ń środkowopolskich zalegaj ą osady zlodowace ń północno- polskich (zlodowacenia wisły). Na omawianym obszarze wyró Ŝniono dwa poziomy glin zwa- łowych, które zaliczono do dwóch stadiałów ( środkowego i górnego) zlodowacenia wisły. Wyst ępuj ą tu równie Ŝ osady wodnolodowcowe i zastoiskowe jako przewa Ŝnie nieci ągłe po- krywy oraz formy polodowcowe i formy strefy martwego lodu. Stadiał środkowy reprezentowany jest przez Ŝwiry i piaski wodnolodowcowe wyst ępu- jące lokalnie, stwierdzono je w otworach Raczki i Augustów Borki. W Raczkach s ą to Ŝwiry o mi ąŜ szo ści 11,0 m, natomiast w Augustowie Borkach – Ŝwiry z domieszk ą piasków ró Ŝno- ziarnistych o mi ąŜ szo ści 1,5 m. Gliny zwałowe wyst ępuj ą w południowej (Augustów Borki) i północnej cz ęś ci obszaru (Raczki). W Augustowie s ą to gliny o mi ąŜ szo ści 6,2 m, w Racz- kach natomiast ich mi ąŜ szo ść osi ąga 16,0 m. Sedymentacj ę tego okresu ko ńcz ą piaski ró Ŝno- ziarniste ze Ŝwirami, o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej 5,0 m, stwierdzono je jedynie w otworach w Raczkach i Janówce. Osady stadiału górnego wyst ępuj ą w postaci utworów lodowcowych (gliny zwałowe), wodnolodowcowych (sandry Rospudy i augustowski) oraz zastoiskowych. W wi ększo ści wy- stępuj ą na powierzchni. Tworz ą tak Ŝe moreny spi ętrzone i moreny martwego lodu, ozy i kemy, urozmaicaj ące rze źbę obszaru arkusza. Mułki i iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści 4,0 m wyst ępuj ą jedynie w okolicach Augustowa. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (dolne) w okolicach Augustowa (sandr augustowski) osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 4 m, a w okolicach Raczek i Do-

8 wspudy (sandr Rospudy) ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 12,0 m. Gliny zwałowe stadiału górnego stanowi ą do ść mi ąŜ szy, porozcinany erozyjnie poziom, wyst ępuj ący na powierzchni obszaru arkusza. Najwi ększe mi ąŜ szo ści do 19,0 m, osi ągaj ą w środkowej i południowej cz ęś ci obszaru. W okolicach Suchej Wsi ich mi ąŜ szo ść wynosi tylko 4 m, a w Raczkach osi ąga około 15 m. W okolicach Nowinki i Józefowa obserwuje si ę strefy moren spi ętrzonych a w obr ębie obni Ŝeń egzaracyjnych (glacidepresji) na całym obszarze arkusza moren martwego lodu. Bu- duj ą je osady piaszczysto-Ŝwirowo-gliniaste, o zaburzonej strukturze, przykryte glinami zwa- łowymi. Wały i pagórki form szczelinowych tworz ą piaski i piaski ze Ŝwirami akumulacji szczelinowej. Ich mi ąŜ szo ść równa wysoko ści form nie przekracza 15-20 m. Towarzysz ą one przewa Ŝnie osadom moren martwego lodu i innych form, wyst ępuj ących w zagł ębieniach wytopiskowych i rynnach subglacjalnych (rynna Rospudy). Wzniesienia piaszczysto- Ŝwirowych ozów, towarzysz ą głównie rynnom jezior (Rospuda i Necko), a na powierzchni wysoczyzny, powstały liczne wzniesienia kemów. Najwy Ŝszy poziom sandru augustowskiego i sandru Rospudy stanowi ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (górne), mi ąŜ szo ść ich nie przekracza 10,0 m (otwór Raczki). Z utworami wodnolodowcowymi rozległych pól sandrowych (sandr Rospudy i augustowski) zawi ązane s ą udokumentowane na arkuszu zło Ŝa kopalin. Na powierzchni sandrów wyst ępuj ą nagromadzenia piasków eolicznych o mi ąŜszo ści 3–5 m. Najmłodszymi utworami, które wyst ępuj ą na omawianym obszarze, s ą osady wieku holoce ńskiego. Osady te wykształcone s ą głównie jako torfy, namuły gytie, mułki iły i piaski jeziorne. Wyst ępuj ą one przewa Ŝnie w zagł ębieniach wytopiskowych, rynnach subglacjalnych dolin rzek, a szczególnie w dolinie rzeki Rospudy.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Augustów aktualnie udokumentowanych jest 13 złó Ŝ kopalin okruchowych (Szuflicki i in. 2011). Kryteria kopalin u Ŝytecznych spełniaj ą tu jedynie czwartorz ędowe kopaliny: piasków i Ŝwirów (zło Ŝa „Szkocja II”, „Kurianki I”, „Szczebra III”, „Biernatki”, „Szkocja IV”, „Dowspuda 2”, „Dowspuda III”, „Janówka”), piasków (zło Ŝa „Szkocja”, „Szczebra II”, „ śarnowo III”, „Szkocja III”, i „Sucha Wie ś”). W dwóch zło Ŝach seria surowcowa jest dwudzielna w zło Ŝu „Szczebra III” wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry oraz piaski kwarcowe, a w zło Ŝu „Biernatki” piaski oraz piaski i Ŝwiry. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów oraz piasków kwarcowych „Szczebra” (Kuczy ński, 2004) i zło- Ŝe piasków „Dowspuda” (Kugler, 2009), zostały skre ślone z bilansu zasobów z powodu wy- czerpania zasobów. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Zastoso- Numer Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Klasyfikacja zagospodaro- wanie Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t, tys.m 3* ) zło Ŝa Nazwa zło Ŝa wania zło Ŝa kopaliny konfliktowo ści na kopaliny litologiczno- (tys. t, tys. m 3* ) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Szkocja p Q 131 C1 Z - Sb, Sd 4 B W 2 Szkocja II pŜ Q 118 C1 G - Sb, Sd 4 A - * 4 Kurianki I pŜ Q 198 C1 N - Sb, Sd 4 A - 5 Szczebra II p Q 218 C1 Z - Sb, Sd 4 B Natura 2000, K pŜ, 28 - Sb, Sd 6 Szczebra III Q C G 4 B Natura 2000, K pki 94* 1 - Scb * 7 Biernatki p, p Ŝ Q 24 C1 N - Sb, Sd 4 A -

10 10 * 8 śarnowo III p Q 163 C1 Z - Sb, Sd 4 A - 9 Szkocja IV pŜ Q 261 C1 N - Sd, Sb 4 A - 10 Szkocja III p Q 662 C1 G - Sd, Sb 4 A - 11 Dowspuda 2 pŜ Q 608 C1 G 14 Sd, Sb 4 A - 12 Dowspuda III pŜ Q 241 C1 N - Sd 4 A - 13 Sucha Wie ś* p Q 2062 C1 N - Sd, Sb 4 A - 14 Janówka pŜ Q 118 C1 Z - Sd 4 A - Szczebra pŜ, pki Q - - ZWB - - - - - Dowspuda p Q - - ZWB - - - - - Rubryka 2 – * zło Ŝe nie figuruje w Bilansie (zasoby wg dokumentacji) Rubryka 3 – p – piaski, p Ŝ – piaski ze Ŝwirem, pki – piaski kwarcowe (do produkcji cegły wapienno-piaskowej) Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 7 – G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝa wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach ar- chiwalnych) Rubryka 9 – Sb- budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10 – zło Ŝe, 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 – Natura 2000, K – ochrona krajobrazu, W – ochrona wód

Kopalin ą we wszystkich zło Ŝach s ą piaski i Ŝwiry oraz piaski pochodzenia wodnolo- dowcowego z okresu zlodowace ń północnopolskich. Poza czterema zło Ŝami („Szkocja”, Ku- rianki I”, „Dowspuda 2” i „Janówka”), które udokumentowano powy Ŝej zwierciadła wód podziemnych w pozostałych zło Ŝach seria okruchowa jest cz ęś ciowo zawodniona. Wszystkie zło Ŝa na obszarze arkusza s ą zło Ŝami pokładowymi o prostej budowie. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny ze złó Ŝ wyst ępuj ących na obszarze arkusza Augustów zestawiono w tabeli 2. Zło Ŝe piasków „Szkocja” zostało udokumentowane kart ą rejestracyjn ą (Matuszczak, So Ŝyński, 1981). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,13 ha. Piaski o mi ąŜ szo ści od 5,3 do 8,3 m wyst ępuj ą pod nadkładem gleby piaszczystej o średniej grubo ści 0,17 m. Kopalina z tego zło- Ŝa mo Ŝe by ć stosowana w budownictwie i drogownictwie. Przy wschodniej cz ęś ci zło Ŝa

„Szkocja” zostało udokumentowane w kategorii C 1 zło Ŝe „Szkocja II” (Tatarata, Harat, 2005). Jego powierzchnia wynosi 1,85 ha. Kopalin ą s ą piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 2,4 do 7,8 m zalegaj ące pod nadkładem, o średniej grubo ści 0,4 m zło Ŝonym z gleby i piasków. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie.

Zło Ŝe piasków „Szkocja III” zostało rozpoznane w kategorii C 1 (Ceckowski, Tatarata, 2007). Jego powierzchnia wynosi 5,33 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 2 do 11 m i średnio wynosi 8,3 m. Nadkład o średniej grubo ści 0,3 m stanowi gleba piaszczysta. Kopali- na w stanie naturalnym mo Ŝe by ć stosowana w drogownictwie, a poddana prostemu przesianiu (w celu oczyszczenia) mo Ŝe mie ć zastosowanie w budownictwie.

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Szkocja IV” udokumentowano w kategorii C 1 (Ceckowski, Tatarata, 2010a) na powierzchni 1,36 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 2,8 do 14,4 m i średnio wynosi 9,6 m. Nadkład o średniej grubo ści 1,0 m stanowi ą: gleba i piaski zaglinione. Udokumentowana kopalina zło Ŝa z przeznaczeniem wykorzystania w drogownictwie, poddana prostej przeróbce (przesianiu) mo Ŝe by ć te Ŝ stosowana w budownictwie. W pobli Ŝu miejscowo ści Dowspuda znajduj ą si ę 2 udokumentowane zło Ŝa kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego „Dowspuda 2” i „Dowspuda III”. Pierwsze o powierzchni 4,12 ha rozpoznano w kategorii C 1 (Ceckowski, 2009). Kopalin ą s ą piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 7,6 do 8,7 m zalegaj ące pod nadkładem, o średniej grubo ści 1,0 m zło Ŝonym z gleby i piasków gliniastych. Kopalina spełnia ogólne wymagania dla potrzeb drogownictwa, mo Ŝe by ć pod- dawana przeróbce w celu uzyskania frakcji sortowanych stosowanych w drogownictwie lub w budownictwie. Zło Ŝe „Dowspuda III” znajduje si ę na południe od wsi Dowspuda. Udoku- mentowano je w kategorii C 1 dla potrzeb drogownictwa (Ceckowski, Tatarata, 2010b) na powierzchni 1,30 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 7,4 do 10,9 m wy-

11 st ępuj ące pod nadkładem o grubo ści od 0,2 do 2,0 m składaj ącym si ę z gleby i piasków gliniastych. Kopalina spełnia wymagania dla potrzeb drogownictwa. Ponadto poddana prostej przeróbce (przesianiu) mo Ŝe by ć stosowana w budownictwie. Zło Ŝe piasków „Sucha Wie ś” znajduje si ę na wschód od wsi Sucha Wie ś. Udokumen- towano je w kategorii C 1 (Ceckowski, 2011) na powierzchni 10,96 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 1,5 do 19,9 m i średnio wynosi 10,7 m. Nadkład o średniej grubo ści 1,3 m stanowi ą gleba i piaski zaglinione. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w drogownictwie i budownictwie. Zło Ŝe „Kurianki I” o powierzchni 1,18 ha udokumentowano kart ą rejestracyjn ą (Sadow- ski 1990). Kopalin ą s ą piaski i Ŝwiry gdzie ich mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 3,8 do 10,4 m. Kopa- lina zalega pod nadkładem o średniej grubo ści 1,2 m zło Ŝonym z gleby i piasków gliniastych. Udokumentowana kopalina mo Ŝe by ć stosowana w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe „Janówka” o powierzchni 1,10 ha poło Ŝone na wschód od wsi Janówka udokumentowano w kategorii C 1 (Kuczy ński, 2006b). W zło Ŝu udokumentowano piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści 6,7 do 7,7 m, pod niewielkim nadkładem gleby, przydatnych w drogownictwie.

Zło Ŝe „Szczebra II” o powierzchni 2,41 ha rozpoznano w kategorii C 1 (Sadowski, 1994), dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Kopalin ą s ą piaski o mi ąŜ szo ści od 3,0 do 9,5 m, które wyst ępuj ą pod nadkładem glin piaszczystych o grubo ści od 0,8 do 2,5 m. W zwi ązku z zako ńczeniem eksploatacji, dla zło Ŝa opracowano dodatek do dokumentacji geologicznej (Sadowski, 2009), w celu obliczenia zasobów, które pozostały w zło Ŝu. Nato- miast granice zło Ŝa pozostały bez jakichkolwiek zmian. W zło Ŝu „Szczebra III” seria surowcowa jest dwudzielna (Kuczy ński 2001). W stropie wyró Ŝniono tu piaski i Ŝwiry, których średnia mi ąŜ szo ść jest niewielka i wynosi 1,5 m, a poni Ŝej piaski kwarcowe ( średnia mi ąŜ szo ść 6,9 m). Bada ń chemicznych na okre ślenie zawartości SiO 2 w piaskach kwarcowych nie wykonano: zawarto ść frakcji 0,075–0,05 mm wynosi 91,4–91,5%. Piaski kwarcowe maj ą zastosowanie do produkcji cegły wapienno- piaskowej. Zło Ŝe „Biernatki” o powierzchni 0,55 ha rozpoznano w formie karty rejestracyjnej (Sa- dowski, 1992). W zło Ŝu udokumentowano piaski oraz piaski i Ŝwiry. Średnia mi ąŜ szo ść pia- sków wynosi 3,0 m, a dla piasku ze Ŝwirem 3,3 m. Zasoby zło Ŝa wynosz ą 24 tys. ton (piaski 10 tys. ton, piaski i Ŝwiry 14 tys. ton). Kopalina mo Ŝe by ć stosowana w budownictwie i drogownictwie.

12 Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ kopalin okruchowych i parametry jako ściowe kopaliny Punkt Powierzchnia Grubość Mi ąŜ szo ść Zawarto ść Gęsto ść nasypowa w st. Nr złoŜa piaskowy zło Ŝa Rodzaj nadkładu zło Ŝa pyłów zagęszczonym na Nazwa zło Ŝa zaw. frakcji < 2 mm, kopaliny mineralnych T/m 3 mapie < 2,5 mm* [ha] [m] [m] [%] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Szkocja 1,14 p (0,1–0,2) 0,2 (5,3–8,3) 7,2 śr. 78,0* śr. 4,5 – 2 Szkocja II 1,85 pŜ (0,2–0,8) 0,4 (2,4–7,8) 5,6 (55,9–65,2) 59,5 (0,4–0,6) 0,5 (1,85–1,90) 1,88 4 Kurianki I 1,19 pŜ (0,6–2,8) 1,2 (3,8–10,4) 8,1 (58,8–79,7) 69,8 (1,0–5,2) 3,4 (1,86–2,08) 1,95 5 Szczebra II 2,41 p (0,8–2,5) 1,7 (3,0–9,5) 6,5 (96,0–99,0) 98,4 * (3,3–8,0) 5,3 (1,76–1,80) 1,78 pŜ (0,0–0,3) 0,22 (1,0–2,1) 1,45 (64,5–69,0) 66,8 (3,0–4,5) 3,8 1,84–1,85 6 Szczebra III 1,95 pki śr. 1,7 (5,6–8,8) 6,9 (98,0 – 98,5) 98,3 (0,9–1,1) 1,0 – p śr. 2,2 śr. 3,0 śr. 83,6 śr. 9,0 śr. 1,81 7 Biernatki 0,56 13 13 pŜ (0,5–0,8) 0,6 (2,7–3,9) 3,3 (55,2–67,0) 61,1 (3,5–4,0) 3,7 (1,96–2.07) 2,01 8 śarnowo III 1,85 p (0,1–0,3) 0,3 (3,2–7,3) 6,0 (68,0–99,5) 91,0 (4,6–18,5) 10,9 (1,67–1,97) 1,76 9 Szkocja IV 1,37 pŜ (0,6–1,6) 1,0 (2,8–14,4) 9,6 (70,4–81,3) 74,4 (0,8–1,5) 1,0 śr. 1,89 10 Szkocja III 5,33 p (0,2–0,3) 0,3 (2,0–11,0) 8,3 (80,5–84,3) 81,6 (0,8–1,5) 1,0 (1,89–1,91) 1,9 11 Dowspuda 2 4,12 pŜ (0,6–1,1) 1,0 (7,6–8,7) 8,0 (61,2–74,4) 66,7 (08–1,1) 0,9 (1,90–1,91) 1,91 12 Dowspuda III 1,30 pŜ (0,2–2,0) 1,0 (7,4–10,9) 9,6 (62,8–71,9) 67,1 (0,5–1,7) 1,1 (1,84–1,92) 1,88 13 Sucha Wie ś 10,96 p (0,8–2,2) 1,3 (1,5–19,9) 10,7 (68,3–84,3) 75,7 (1,5–2,5) 1,9 (1,77–1,82) 1,79 14 Janówka 1,10 pŜ 0,3 (6,7–7,7) 7,1 (36,7–75,1) 60,7 (0,2–1,6) 0,6 (1,59–1,74) 1,67 Rubryka 4 – p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, pki – piaski kwarcowe o innych zastosowaniach (do produkcji cegły wapienno-piaskowej)

Zło Ŝe piasku „ śarnowo III” zostało rozpoznane kart ą rejestracyjn ą w obr ębie dwóch pól oddalonych od siebie o około 1500 m: pole A wschodnie o powierzchni 1,85 ha oraz pole B zachodnie o powierzchni 1,35 ha (Sadowski, 1982). Dla zło Ŝa opracowano dodatek do dokumentacji (Kuczy ński 2006a), w zwi ązku z zako ńczeniem eksploatacji. Pole B zostało wył ą- czone ze zło Ŝa. W granicach pola A, eksploatacja nigdy nie była prowadzona. Dla wszystkich złó Ŝ dokonano klasyfikacji sozologicznej z punktu widzenia ich ochrony. Zło Ŝa znajduj ące si ę na obszarze arkusza Augustów zostały zaliczone do złó Ŝ powszech- nych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środo- wiska , do klasy B – konfliktowych zaliczono zło Ŝe „Szkocja” ze wzgl ędu na ochron ę wód natomiast zło Ŝa „Szczebra II” i „Szczebra III” ze wzgl ędu na poło Ŝenie w obszarze NATURA 2000. Pozostałe zło Ŝa uznano za mało konfliktowe i zaliczono do klasy A.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Przemysł wydobywczo-przetwórczy na obszarze arkusza Augustów ograniczony jest do eksploatacji złó Ŝ kopalin okruchowych. Obecnie wydobycie prowadzone jest z czterech zło- Ŝach: „Szkocja II”, „Szkocja III”, „Dowspuda 2” oraz „Szczebra III”, dla których waŜne kon- cesje na eksploatacj ę kruszywa maj ą prywatni wła ściciele. Eksploatacja kopaliny z 4 złó Ŝ: „Szkocja”, „Szczebra II” „ śarnowo III” i „Janówka” została zaniechana. Pi ęć pozostałych złó Ŝ: „Kurianki I”, „Szkocja IV”, „Dowspuda III”, „Sucha Wie ś” i „Biernatki” s ą niezagospodarowane. Przeróbki kopaliny nie prowadzi si ę na miejscu. Eksploatacj ę piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Szkocja II” rozpocz ęto w drugiej połowie 2005 r. na podstawie koncesji wa Ŝnej do 31.12.2015 roku. Dla zło Ŝa wyznaczono obszar gór- niczy o powierzchni 1,85 ha, którego granice pokrywaj ą si ę z granicami zło Ŝa i teren górniczy o powierzchni 2,38 ha. Eksploatacja okresowa odbywa si ę systemem odkrywkowym, wgł ęb- nie, jednym poziomem. Po zako ńczeniu eksploatacji wyrobisko zostanie zrekultywowane w kierunku rolnym. Zło Ŝe „Szkocja III”, eksploatowane jest przez prywatnego u Ŝytkownika od 2008 roku na mocy koncesji wa Ŝnej do 30.04.2028 roku. Dla zło Ŝa wyznaczono obszar i teren górniczy o powierzchni 7,00 ha. Eksploatacja piasków odbywa si ę w wyrobisku stokowo-wgł ębnym. Kopalina bez przeróbki znajduje zastosowanie w drogownictwie i budownictwie. Po zako ń- czeniu eksploatacji planowany jest kierunek rekultywacji: wodny, rolny i leśny. W 2009 roku zagospodarowano zło Ŝe „Dowspuda 2”. Eksploatacja kopaliny prowadzona jest przez firm ę Transport Ci ęŜ arowy z Augustowa na podstawie koncesji wa Ŝnej do 31.12.2014 roku. Zło Ŝe ma ustanowiony obszar i teren górniczy o powierzchni 4,73 ha. Kopa-

14 lina wydobywana jest w wyrobisku wgł ębnym. Piaski i Ŝwiry po przesianiu znajduj ą zastosowanie w drogownictwie i budownictwie. Wyrobisko poeksploatacyjne zostanie zrekultywowane w kierunku rolnym lub le śnym. UŜytkownikiem zło Ŝa „Szczebra III” jest Zakład Wydobywczo Studniarski z miejscowo ści Szczebra. Wydobycie kopaliny rozpocz ęto w drugiej połowie 2002 r. na podstawie udzielonej koncesji, obowi ązuj ącej do 30.05.2017 roku. Zło Ŝe ma ustanowiony obszar górni- czy pokrywaj ący si ę z obszarem zło Ŝa (1,95 ha) i teren górniczy o powierzchni 4,03 ha. Eks- ploatacja piasków kwarcowych odbywa si ę w wyrobisku wgł ębnym. Kopalina ta jest trans- portowana do Zakładów Atlas Wigry Sp. z o.o. w Suwałkach (poza granicami arkusza Augu- stów), z przeznaczeniem do produkcji cegły wapienno piaskowej. Zło Ŝe „Szkocja” było eksploatowane w latach 1981–1990. Po zako ńczeniu wydobycia zasobów zło Ŝa nie rozliczono. Wyrobisko poeksploatacyjne ulega samorekultywacji, a w cz ę- ści wschodniej ł ączy si ę z wyrobiskiem zło Ŝa „Szkocja II”. Piaski do celów budowlanych i drogowych eksploatowano ze zło Ŝa „Szczebra II” od 1998 do 2008 roku. Po zako ńczeniu eksploatacji opracowano dodatek rozliczaj ący zasoby zło Ŝa (Sadowski, 2009). Wyrobisko poeksploatacyjne zostało zrekultywowane w kierunku le śnym. Zło Ŝe piasków „śarnowo III” eksploatowane było tylko na obszarze pola B (zachodnie) w latach 1995–2003. Po zako ńczeniu eksploatacji pole B zostało wył ączone ze złoŜa. Cz ęść wyrobiska poeksploatacyjnego zrekultywowano w kierunku rolnym, a na cz ęś ci powstał zbiornik wodny (staw rybny). W granicach zło Ŝa pozostało tylko pole A (wschodnie), które nie było eksploatowane (Kuczy ński, 2006a). Zło Ŝe „Janówka” było eksploatowane w latach 2007–2008. W 2009 roku koncesja na eksploatacj ę została wygaszona. Wyrobisko poeksploatacyjne zrekultywowano w kierunku rolnym. W czasie przeprowadzonej wizji terenowej stwierdzono, Ŝe piaski i Ŝwiry na omawianym obszarze były eksploatowane w okolicy śarnowa i Stoków, miejsca te s ą jednak słabo widoczne i zazwyczaj zaro śni ęte. W rejonach miejscowo ści Chodorki, Rutki Stare i śarnowo II stwierdzono niekoncesjonowane wydobywanie piasków i Ŝwirów oraz piasków i piasków kwarcowych przez okoliczn ą ludno ść . Na mapie miejsca te zaznaczono jako punkty wyst ę- powania kopaliny. Dla punktu zlokalizowanego w obszarze perspektywicznym piasków kwarcowych w okolicach śarnowo II, sporz ądzono kart ę informacyjn ą.

15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Na obszarze arkusza Augustów wyznaczono obszary prognostyczne torfu oraz obszary perspektywiczne kopalin okruchowych. W opracowanej przez Instytut Melioracji i U Ŝytków Zielonych w Falentach (OstrzyŜek, Dembek, 1996) charakterystyce złó Ŝ torfów, wytypowano na obszarze arkusza Augustów w rejonie miejscowo ści: Ziółkowo, Pruska Mała i Wielka, Topiłówka, Prawdziska, Biernatki oraz Rutki Nowe, obszary prognostyczne dla torfów. S ą to przewa Ŝnie torfowiska typu ni- skiego, rzadziej przej ściowe. Wi ększo ść torfów jest rodzaju szuwarowo-olesowego i mecho- wiskowo-olesowego, niekiedy brzezinowo-olesowego. Powierzchnie obszarów prognostycznych wynosz ą od 3,0 do 15,0 ha, a średnia mi ąŜ szo ść od 1,52 do 4,35 m. Szacunkowe zasoby torfów wynosz ą od 70 do 402 tys. m 3, ich podstawowe parametry przedstawia tabela 3. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Po- Wiek Średnia kompleksu Zasto- Numer Rodzaj Zasoby wierzch kompleksu Parametry grubo ść litologiczno- sowanie obszaru kopa- w kat. D nia litologiczno- Jako ściowe nadkładu surowcowego 1 kopalina mapie liny [tys. m 3] [ha] surowcowego [m] śr ; max ny [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść 13,0% I 4,5 t Q - 3,23; 3,70 140 Sr st . rozkładu 45% popielno ść 10,0% II 15,0 t Q - 2,86;3,75 402 Sr st. rozkładu 35% popielno ść 9,0% III 3,0 t Q - 2,36; 2,90 71 Sr st. rozkładu 44% popielno ść 9,0% IV 3,0 t Q - 2,36; 2,90 70 Sr st. rozkładu 44% popielno ść 9,0% V 6,0 t Q - 3,24; 4,30 194 Sr st. rozkładu 44% popielno ść 8,0% VI 7,5 t Q - 2,10; 2,30 151 Sr st. rozkładu 35% popielno ść 13,9% VII 13,0 t Q - 1,87; 2,50 243 Sr st. rozkładu 35% popielno ść 10,0% VIII 5,5 t Q - 1,66; 2,00 86 Sr st. rozkładu 50% popielno ść 10,7% IX 12,0 t Q - 1,94; 2,50 193 Sr st. rozkładu 35% popielno ść 10,3% X 10,0 t Q - 1,66; 2,00 159 Sr st. rozkładu 46% popielno ść 8,5% XI 6,0 t Q - 3,59; 4,0 135 Sr st. rozkładu 43% popielno ść 8,15% XII 6,5 t Q - 4,35; 5,00 268 Sr st. rozkładu 43% Rubryka 3 t– torfy Rubryka 4 Q – czwartorz ęd Rubryka 9 Sr – rolnicze

16 Pozostałe torfowiska na obszarze badanego arkusza nie spełniaj ą wymogów potencjalnej bazy zasobowej z uwagi na kryterium hydrologiczne (retencja wody), przyrodniczo- krajobrazowe (obszar chronionego krajobrazu w dolinie Rospudy) oraz gospodarczo-rolnicze. Na terenie arkusza Augustów du Ŝe obszary zajmuj ą wodnolodowcowe osady piaszczysto-Ŝwirowe (sandr Rospudy i augustowski), które zwi ązane s ą ze zlodowaceniami północno- polskimi. Na podstawie analizy szczegółowej mapy geologicznej (Ber, 1996, 2007), danych z otworów studziennych (Bank Hydro) oraz przez analogi ę do udokumentowanych tu złó Ŝ, wyznaczono obszary perspektywiczne kopalin okruchowych. Na południowy wschód od miejscowo ści Raczki i południe od miejscowo ści Szczebra wyznaczono obszary perspektywiczne piasku ze Ŝwirem. Wyst ępuj ą tu piaski średnio- i drob- noziarniste z domieszk ą Ŝwirów o mi ąŜ szo ści od 1,0 do 11,0 m, pod nadkładem o grubo ści od 0,2 do 2,5 m. Na zachód od Augustowa, w okolicach miejscowo ści śarnowo-Biernatki wyznaczono obszary perspektywiczne piasków ze Ŝwirem. Wyst ępuj ące tu piaski s ą głównie drobno- i średnioziarniste z domieszk ą Ŝwirów, o mi ąŜ szo ści do 8 m, pod niewielkim nadkładem do 0,5 m, (Ber, 1996, 2007). W latach siedemdziesi ątych ubiegłego wieku w okolicy miejscowo ści śarnowo III przeprowadzono tak Ŝe prace zwiadowcze za piaskami kwarcowymi (Salachna, 1969, 1974). Prace poszukiwawcze obj ęły utwory wodnolodowcowe zlodowacenia wisły, jak i pó źniejsze (młod- szych) utworów piaszczystych powstałe w wyniku działalno ści eolicznej (wydmy). Badania w tym rejonie, pozwoliły na wyznaczenie 3 obszarów perspektywicznych piasków kwarcowych, które osi ągaj ą tu mi ąŜ szo ści od 2,8 do 5,0 m. Parametry jako ściowe pisków są zbli Ŝone do kopaliny udokumentowanej w zło Ŝu „Szczebra III”. Prace poszukiwawcze za surowcami ilastymi były prowadzone w rejonie: Olszanki, Ci- sówek, Pijawnych Polskich (Gabry ś, 1972; Samocka, 1984). W obszarach tych wyst ępuj ące głównie gliny zwałowe nie spełniaj ą podstawowych wymogów kryterium bilansowo ści. S ą to osady o niewielkiej mi ąŜ szo ści i niewielkim zasi ęgu wyst ępowania. W zwi ązku z tym powy Ŝ- sze obszary uznano za negatywne dla złó Ŝ surowców ceramiki budowlanej.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Augustów jest poło Ŝony w dorzeczu Wisły. Nale Ŝy on do zlewni (IV rz ędu) rzek Rospudy-Netty oraz Legi, które s ą prawobrze Ŝnymi dopływami Biebrzy.

17 Główn ą rzek ą na badanym arkuszu jest rzeka Rospuda, która płynie z północnego- zachodu na południowy wschód, wpływaj ąc do jeziora Rospuda łącz ącego si ę z jeziorem Necko. Jest to płytka i szeroka rzeka o meandruj ącym korycie, która w dolnym biegu tworzy rozległ ą zatorfion ą dolin ę o naturalnym charakterze. Są to cenne, niemal dziewicze tereny torfowiskowe. Wypływaj ąc z jeziora Necko zmienia nazw ę na Netta. Rzeka ta jest wł ączona w system śluz Kanału Augustowskiego. Dopływy rzeki Rospudy oraz rzeka Blizna odwadnia- ją odpowiednio wschodni ą oraz północno-zachodni ą cz ęść badanego obszaru. Bogat ą sie ć hydrologiczn ą na arkuszu Augustów uzupełniaj ą trzy jeziora – Necko poł ą- czone z jeziorem Rospuda oraz Jałowo. Ze wzgl ędu na genez ę, jeziora te nale Ŝą do polodow- cowych zbiorników rynnowych. Najwi ększe z nich, jezioro Necko, o powierzchni 400 ha i gł ęboko ści 25 m ł ączy si ę na wschodzie, poprzez kanał Klonowicki z jeziorem Białym, a na południu poprzez Kanał Bystry z jeziorem Sajno (oba poza arkuszem). W ramach monitoringu operacyjnego i diagnostycznego w 2009 roku przeprowadzono badania jako ści wód jeziora Rospuda i Necko. Klasyfikacja stanu ekologicznego jezior na podstawie elementów biologicznych i fizykochemicznych wskazała II klas ę jakości wód i stan ekologiczny dobry. Badana jednolita cz ęść wód obydwu jezior osi ągała stan chemiczny dobry. Ogólny stan jednolitej cz ęś ci wód jeziora Rospuda i Necko okre ślono jako dobry (Ra- port…, 2011). Klasyfikacji stanu wód dokonano zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środo- wiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie, 2008). W ostatnich latach (2009–2010) nie wykonywano bada ń wód rzek w granicach obszaru arkusza. Stany czysto ści wód płyn ących w ramach monitoringu regionalnego i krajowego były przeprowadzane w 2005 roku na rzece Rospuda i jej dopływie Blizna oraz poni Ŝej jeziora Necko na rzece Netta. Punkty poboru wód zlokalizowano: w Raczkach, Chodorkach, poni Ŝej Józefowa, w Szczebrach oraz w Augustowie. Wody tych rzek zaklasyfikowano do III klasy czysto ści (wody o zadawalaj ącej jako ści) ze wzgl ędu na azotany, azot ogólny, ChZT-Mn, ChZT-Cr oraz bakterie grupy coli typu kałowego (Raport…, 2006). Źródłami zanieczyszcze ń rzek i jezior s ą bezpo średnie zrzuty ścieków bytowych z nie- skanalizowanych obszarów oraz spływy powierzchniowe z terenów rolniczych. Główna rzeka Rospuda jest odbiornikiem ścieków przemysłowych i komunalnych z Raczek oraz Bakała- rzewa (poza arkuszem). Wpływ na jako ść wód ma tak Ŝe ruch turystyczny oraz o środki wypoczynkowe zlokalizowane wokół jezior i miasta Augustów.

18 2. Wody podziemne Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Ma- py hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Augustów (Oficjalska, Krawczy ńska, 2004). Zgodnie z podziałem według jednostek jednolitych częś ci wód podziemnych Polski obszar obj ęty arkuszem Augustów znajduje si ę w prowincji Wisły i nale Ŝy do regionu Narwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadurski, (red.), 2007). Natomiast zgodnie z regionalizacj ą hydrogeologiczn ą zwykłych wód podziemnych Polski omawiany obszar w cało ści nale Ŝy do regionu mazursko-podlaskiego (nr II), gdzie wody podziemne zwi ązane s ą wył ącznie z osadami piaskowo-Ŝwirowymi pi ętra czwartorz ędowego (Paczy ński (red.), 1995). UŜytkowe wody podziemne zwi ązane s ą głównie z utworami czwartorz ędowymi, lokalnie z utworami w ęglanowymi paleogenu. W obr ębie utworów czwartorz ędowych wyró Ŝniono dwa u Ŝytkowe poziomy wodono- śne. Pierwszy z poziomów zwi ązany jest z piaskami zlodowacenia wisły i warty rozdzielo- nymi lokalnie warstw ą gliny zwałowej. Jest on głównym poziomem u Ŝytkowym. MiąŜ szość warstwy wodono śnej wynosi od 20 do 40 m. Jest ona izolowana od góry glin ą zwałow ą. Zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści do 20 m i ma charakter napi ęty, lokalnie swobod- ny. Wydajno ść potencjalna dla tego poziomu waha si ę od 50–120 m 3/h. Czynne uj ęcia komu- nalne znajduj ą si ę w: Raczkach, Grabowie, Rutkach Nowych, we wsi Janówka oraz Nowince. Najwi ększe uj ęcie eksploatuj ące wody z tego poziomu to uj ęcie dla miasta Augustów o wydajno ść 800 m 3/h przy depresji 7,0 m. Drugi poziom u Ŝytkowy zwi ązany z piaskami i Ŝwirami interglacjałów pełni rol ę pod- rz ędn ą. Strop piasków wodono śnych interglacjału augustowskiego nawiercono na gł ęboko ści 143 m, ich mi ąŜ szo ść dochodzi do10 m. Rozpoznano je tylko na północy terenu bada ń. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza nawiercono na gł ęboko ści 96 m osady wodono śne interglacjału mazowieckiego wykształcone jako piaski ró Ŝnoziarniste o mi ąŜ szo ści do kilkunastu metrów. We wschodniej cz ęś ci obszaru bada ń wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry interglacjału lubelskiego. Mi ąŜ szo ść piasków waha si ę od 4 do 16 m. Znaczenie gospodarcze oraz rozpoznanie drugiego poziomu wód podziemnych jest niewielkie. Wody pi ętra czwartorz ędowego s ą wodami wodorow ęglanowo-wapniowo-weglano- wymi o średniej mineralizacji 350 mg/dm 3. Ich jako ść charakteryzuje si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą Ŝelaza oraz manganu, i dlatego s ą to wody średniej jako ści wymagaj ące prostego uzdatniania.

19 Pi ętro paleoge ńskie na obszarze badanego arkusza zostało rozpoznane tylko w okolicy Augustowa. S ą to utwory w ęglanowe – opoki i gezy mułowcowo-piaszczyste paleocenu. Strop tych utworów nawiercono na gł ęboko ści 139–185 m, a ich mi ąŜ szo ść wynosi ponad 40 m. Poziom ten izolowany jest od stropu ponad stumetrow ą warstw ą glin zwałowych i iłów. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty. Wody tego poziomu są wodami w ęglanowo- sodowymi o podwy Ŝszonej zawarto ści Ca i Na. Charakteryzuj ą si ę one średni ą mineralizacj ą do 426 mg/dm 3. Na omawianym obszarze nie wyznaczono głównych zbiorników wód podziemnych (Kleczkowski, 1990) GZWP (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Augustów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w o środku porowym, 3 – jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 217 – Pradolina rz. Biebrza, czwartorz ęd (Q)

Z utworami jurajskim: zwi ązana jest eksploatacja wód mineralnych, której uj ęcia znajduj ą si ę na s ąsiednim arkuszu Stacja Augustów. Wyst ępuj ące w tych utworach wody s ą silnie zmineralizowane i pozyskiwane dla celów spo Ŝywczych. Pierwsz ą wod ę mineraln ą „Augu-

20 stowiankę” wyprodukowano w 1972 roku. Naturalna woda mineralna zawiera kationy: sodo- wy, potasowy, wapniowy, magnezowy i aniony: fluorkowy, chlorkowy, siarczanowy, wodorow ęglanowy oraz kwas metakrzemowy. Dzi ęki wymienionym składnikom posiada wyj ątko- we wła ściwo ści smakowe i od Ŝywczo-zdrowotne. Wzdłu Ŝ granicy administracyjnej miasta Augustów została wyznaczona granica strefy ochronnej „C” uzdrowiska o powierzchni 13 535 ha. Na północnym zachodzie w miejscowo ści Dowspuda ustanowiono teren ochrony po- średniej dla uj ęcia na obszarze Zespołu Szkół Rolniczych. Jest to uj ęcie o wydajno ści 34,7 m3/h, przy depresji 1,85 m. Na mapie zaznaczono uj ęcia o wydajno ści powy Ŝej 25 m 3/h.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie…, 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 147 – Augustów, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej

21 technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Warto ść prze- Zakresy zawar- Warto ść przeci ętnych ci ętnych (me- to ści w glebach (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie dian) w gle- na arkuszu 147 – obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra bach na arku- Augustów dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 147 –

Augustów N=6 N=6522 Metale N=6 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12–92 32 27 Cr Chrom 50 150 500 2–8 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 21–59 30 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,6 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 4–19 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–9 5 3 Pb Ołów 50 100 600 3–10 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,08 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 147 – Augustów 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 147 – Augustów do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

22 Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu, kobaltu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje zawarto ść : baru, chromu, cynku, miedzi, niklu i rt ęci; przy czym wzbogacenie w nikiel jest prawie dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, mi- nerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ę- cych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich de-

23 pozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones 1998; Mecray i in., 2001; Lindst- röm, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wy- st ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza dra- pie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009., Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bo- jakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Rozporz ądzenie…, 2002). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

24 Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Tabela 5. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MacDonald D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi-

25 fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior zlokalizowanych na arkuszu zbadane zostały osady jezior Necko, Ro- spudy Augustowskiej oraz Białego Augustowskiego. Osady jezior Necko i Rospudy charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do warto ści geochemicznych. Osady jeziora Białego zawieraj ą znacznie podwy Ŝszone zawar- to ści pierwiastków śladowych – ołowiu, rt ęci, cynku i kadmu. Odnotowane w osadach jeziora Necko i Rospudy zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych s ą porów- nywalnymi z warto ściami przeci ętnie spotykanymi w osadach jezior (tabela 6). Osady jeziora Białego Augustowskiego zawieraj ą znacznie wy Ŝsze zawarto ści WWA od średniej ich zawar- to ści w osadach jezior. Jednak Ŝe stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych jak równie Ŝ WWA s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych

26 i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Rospuda Białe Necko Pierwiastek Augustowska Augustowskie 2009 r. 2009 r. 2009 r. Arsen (As) 7 19 14 Chrom (Cr) 10 8 9 Cynk (Zn) 82 64 223 Kadm (Cd) 0,7 <0,5 1,7 Mied ź (Cu) 169 17 20 Nikiel (Ni) 9 7 7 Ołów (Pb) 33 22 85 Rt ęć (Hg) 0,179 0,131 0,424 * WWA 11 WWA 2,097 1,328 4,894 ** WWA 7 WWA 1,540 1,250 4,955 PCB *** 0,0017 0,00115 0,0017

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radio- ekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

27 147 W PROFIL ZACHODNI 147 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5986701 5982747 5983561 5980695 5980494 m 5978685 5977960 m 5976719 5973840 5974775 5971973 5969060 5969483 0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 28 28 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5986701 5982747 5983561 5980695 5980494 5978685 m 5977960 m 5976719 5973840 5971973 5974775 5969060 5969483 0 2 4 6 8 0 1 2 3 4 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Augustów (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 33 do około 62 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 48 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącą 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 26 do około 53 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 39 nGy/h. W profilu zachodnim najwy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (45–62 nGy/h) charakteryzuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego oraz – zalegaj ące na nich lokalnie i zwi ązane z tym samym okresem zlodowacenia – osady kemów (piaski, muł- ki, iły i Ŝwiry), osady lodowcowe (piaski, Ŝwiry i głazy) i utwory moren czołowych (piaski, Ŝwiry, głazy i gliny) fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej. Ni Ŝsze dawki promieniowania (ok. 35– 40 nGy/h), zarejestrowane w tym profilu pomiarowym, s ą zwi ązane z utworami wodnolodowcowymi zlodowacenia północnopolskiego (faza pomorska), holoce ńskimi namułami i torfami w dolinach rzecznych. W profilu wschodnim zarejestrowane dawki promieniowania są bardziej wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu 30–50 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu dominuje jeden rodzaj osadów – sandrowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,7 do 7,2 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,5 do 4,7 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmody-

29 fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó ź- niejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako poten- cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Augustów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Oficjalska, Krawczy ńska, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód

30 podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Augustów ponad 85% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączenia bezwzgl ędne obejmuj ą: − tereny poło Ŝone w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. S ą to: obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 200002 „Puszcza Augustowska”, a tak Ŝe specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH 200005 „Ostoja Augustowska” i niewielkie fragmenty PLH 200022 „Dolina Górnej Rospudy” i PLH 280037 „Torfowisko Zocie”; − rozległy kompleks le śny: Puszczy Augustowskiej, oraz kilka mniejszych, poło Ŝonych w zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza; − otoczenie jezior (w odległo ści 250 m od linii brzegowej): Jeziora Necko i poł ączonego z nim Jeziorem Rospuda oraz jezior: Jałowo i Jezierskiego; − obszary pokryte utworami holoce ńskimi, wykształconymi głównie jako torfy, którym towarzysz ą namuły torfiaste i piaszczyste, piaski humusowe oraz mułki iły i piaski jeziorne. Osady te wyst ępuj ą głównie w dolinach rzek i zagł ębieniach wytopiskowych. − obszary wyst ępowania chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, rozprze- strzenionych w dnach dolin cieków (Rospudy i jej dopływów: Blizny, Olszanki, Szcze- berki oraz w dolinie Turówki i Kamiennego Brodu), w otoczeniu jezior i w obni Ŝeniach terenu o ró Ŝnej genezie; − doliny cieków (Rospudy, Blizny, Szczeberki, Zelwianki) i zabagnionych obni Ŝeń, cz ę- ściowo przekształconych w zmeliorowane ł ąki, gdzie zwierciadło wód gruntowych poło- Ŝone jest na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 5 m; − strefa ochronna uj ęcia eksploatuj ącego wody podziemne dla celów komunalnych w Dowspudzie;

31 − strefa ochronna „C” uzdrowiska, zgodna z przebiegiem granicy administracyjnej miasta Augustowa; − otoczenie źródeł w promieniu 250 m, wyst ępuj ących wzdłu Ŝ stoków doliny Rospudy i wzdłu Ŝ kraw ędzi mis jeziornych; − tereny zwartej zabudowy miejscowo ści gminnych: Raczków i Nowinki; − obszary o spadkach terenu przekraczaj ących 10°, wyst ępuj ące w rejonach kraw ędzi rynien jeziornych; − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝytko- wego poziomu wodono śnego w osadach dolinnych Rospudy i Szczeberki (wschodnia cz ęść arkusza), gdzie obecno ść pierwszego zwierciadła wód podziemnych (zasilanego przez infil- tracj ę wód opadowych) stwierdzono na gł ęboko ści do 5 m (Oficjalska, Krawczy ńska, 2004). Poziom ten wykazuje bardzo nisk ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 15% obszaru arkusza i zlokalizowane s ą w wyniesionych partiach wysoczyzn pojeziernych. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 7). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą przede wszystkim plejstoce ńskie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły, których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Ber, 1996, 2007). Gliny te mog ą stanowi ć warstw ę izolacyjn ą wył ącznie pod składowiska odpadów obo- jętnych. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę one przede wszystkim w brze Ŝnych fragmentach wysoczyzny, tworz ąc liczne wyst ąpienia o zró Ŝnicowanych powierzchniach. S ą to gliny zwa- łowe piaszczyste, do ść jednolicie wykształcone. Ich mi ąŜ szo ść w omawianym rejonie została rozpoznana na podstawie otworów badawczych i hydrogeologicznych. Tworz ą one warstw ę o maksymalnej mi ąŜ szo ści 19 metrów (rejon Janówki w środkowej cz ęś ci arkusza). Na ogół mi ąŜ szo ść glin zwałowych stadiału górnego jest mniejsza, i waha si ę od 4 do kilkunastu me- trów. W okolicach Suchej Wsi i Jabło ńskich w ich sp ągu spodziewa ć si ę mo Ŝna 5–7-metrowej warstwy mocniej skonsolidowanych glin zwałowych stadiału środkowego, stanowi ącej w tym rejonie istotne wzmocnienie naturalnej bariery izolacyjnej. Z obrazu budowy geologicznej okolic śarnowa (południowa cz ęść arkusza) przedstawionego na przekroju hydrogeologicznym

32 (Oficjalska, Krawczy ńska, 2004) wynika, Ŝe ł ączna grubo ść kompleksu słabo przepuszczalnych glin zwałowych i osadów zastoiskowych mo Ŝe dochodzi ć nawet do 60 metrów. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych tworz ących naturaln ą barier ę izolacyj- ną wyst ępuj ą piaszczyste osady wodnolodowcowe lub deluwialne o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej 2,5 m. Obecno ść utworów przepuszczalnych przykrywaj ących gliny zwałowe została stwierdzona głównie w okolicach Suchej Wsi, Kolonii Biernatki i osiedla Wójtowskie Włóki. Lokalizacja składowisk w tym rejonie b ędzie wymaga ć usuni ęcia 1–2 metrowej warstwy piaszczystej zalegaj ącej w stropie utworów słabo przepuszczalnych. Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono miejsca wyst ę- powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych i morenowych o miąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 metra. Lokalizacja składowisk odpadów w tych rejonach b ędzie mo Ŝliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę czwartorz ędowe główne u Ŝytkowe pi ętro wodono śne, zwi ązane z utworami piaszczysto- Ŝwirowymi zlodowacenia wisły i warty (Oficjalska, Krawczy ńska, 2004). Na obszarze wyst ę- powania rejonów POLS strop warstwy wodono śnej poło Ŝony jest na ogół na gł ębokości 17– 50 metrów. Jedynie w cz ęś ci wschodniej mo Ŝe on wyst ępowa ć płycej. Izolowany jest od wpływów powierzchniowych głównie glinami zwałowymi zlodowacenia warty, których mi ąŜ szo ść jedynie w południowej cz ęś ci analizowanego obszaru dochodzi ć mo Ŝe do 60 me- trów. Stopie ń zagro Ŝenia GPU w granicach wi ększo ści wyznaczonych rejonów POLS okre- ślono jako średni, natomiast w okolicach śarnowa, gdzie dobrze izolowane zwierciadło wody połoŜone jest na gł ęboko ści 60–84 m – jako bardzo niski. Dla rejonów wyznaczonych w okolicy Raczków, Nowinki i Augustowa wyznaczono obszarowe ograniczenie warunkowe wynikaj ące z s ąsiedztwa zwartej zabudowy miejscowo- ści gminnych. W zwi ązku z usytuowaniem cz ęś ci rejonów POLS na terenie obj ętym ochron ą walorów przyrodniczych (OChK rzeki Rospudy w okolicach Kurianek II i Gatna oraz OChK Puszczy i Jezior Augustowskich koło Grabowa i Biernatek), wskazano dla nich ograniczenie warunkowe „p”. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nast ąpi ć dopiero po przepro- wadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

33 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (osadów ilastych) o współczynniku wodoprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. W przypadku konieczno ści realizacji na omawianym terenie tego typu inwestycji, wy- kazuj ącej niekorzystne oddziaływanie na środowisko naturalne, nale Ŝy przeprowadzi ć szcze- gółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Mo Ŝe si ę to wi ąza ć równie Ŝ z konieczno ści ą zasto- sowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej kolejno ści nale Ŝałoby rozpatrywa ć rejony, gdzie kompleksy NBG dla składowania odpadów oboj ętnych maj ą najwi ększe mi ąŜ szo ści, a lokalizacja inwestycji wykluczy mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych. Jednak z uwagi na bezpo średnie s ąsiedztwo obszarów o du Ŝych walorach przyrodniczych, lokalizowanie na omawianym terenie obiektów uci ąŜ liwych dla śro- dowiska nie jest wskazane.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza Augustów wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przyj ęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla bezpo średniego lokalizowania składowisk jedynie odpadów oboj ętnych. Nie stwierdzono obecno ści osadów o wła- ściwo ściach umo Ŝliwiaj ących składowanie odpadów komunalnych. Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania tego typu odpadów wskaza ć nale- Ŝy w miejscach przypowierzchniowego wyst ępowania. glin zwałowych zlodowacenia wisły, gdzie naturalna bariera geologiczna jest najlepiej wykształcona (centralna i południowa cz ęść arkusza). W rejonie Jabło ńskich i Janówki mo Ŝe ona osi ąga ć mi ąŜ szo ść około 20 metrów, a na południu, koło śarnowa – nawet 60 metrów. Korzystne warunki wykształcenia NBG w tym ostatnim rejonie wpływa na niski stopień zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝytkowego wód podziemnych. Wskazane rejony nie posiadaj ą ogranicze ń warunkowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano dwa wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin (kruszywa naturalnego), które po odpowied- nim przystosowaniu mogłyby spełnia ć rol ę nisz umo Ŝliwiaj ących składowanie odpadów. Roz-

34 ległe wyrobisko na południe od Dowspudy znajduje się w granicach udokumentowanego zło- Ŝa: „Szkocja II”, i ł ączy si ę z niezrekultywowanym wyrobiskiem zaniechanego zło Ŝa „Szko- cja”. Drugie wyrobisko zwi ązane jest z eksploatacj ą s ąsiedniego zło Ŝa „Dowspuda 2”. Dla wskazanych wyrobisk wyznaczono punktowe ograniczenia warunkowe wynikaj ące z konieczno ści ochrony zasobów złó Ŝ kopaliny oraz zwi ązane z bliskim s ąsiedztwem obiektów zabudowy wiejskiej.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Do opracowania warunków podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Augustów wykorzystano informacje zawarte w: Szczegółowej mapie geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Augustów (Ber, 1996, 2007), mapie osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ę- powania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007) oraz mapach topograficznych tego terenu w skali 1:50 000 i 1:25 000. Waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter orientacyjny. Na mapie zaznaczono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono obszary: lasów, gleb chronionych klas I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, udokumentowanych złó Ŝ o powierzchni powy Ŝej 5 ha i terenów zwartej zabudowy miasta Augustów. Na powierzchni analizowanego terenu wyst ępuj ą jedynie utwory holocenu i plejstocenu. Plejstocen reprezentowany jest przez osady zlodowacenia Wisły, które odsłaniają si ę w północno-wschodniej i środkowej cz ęś ci arkusza. S ą to piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści kilkudziesi ęciu metrów, wyst ępuj ące w stanie średniozag ęszczonym i zag ęszczonym. Stanowi ą one najwy Ŝszy poziom sandru Rospudy. Wody gruntowe wyst ępu- ją tu na gł ęboko ściach wi ększych ni Ŝ 2 m. Tereny te s ą korzystne dla budownictwa. Do korzystnych dla posadowienia budowli zaliczy ć mo Ŝna utwory moren czołowych, piaski ze Ŝwirami akumulacji szczelinowej oraz mułki i piaski kemów. Wszystkie te formy tworz ą na ogół niewysokie, płaskie wzgórza o łagodnych stokach, a wody gruntowe zalegaj ą tu kilka m pod powierzchni ą terenu. Wyst ępuj ące na omawianym obszarze wzgórza moreny czołowej i kemy mo Ŝna zaob- serwowa ć w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, w szerokim 3–4 km pasie pomi ędzy miejscowo ściami Ruskie Pijawne i Nowink ą oraz w zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Wzgórzom morenowym zbudowanym z piasków i piasków ze Ŝwirami, cz ęsto zagli- nionych, z wkładkami glin zwałowych towarzysz ą zazwyczaj mułkowo-piaszczyste kemy.

35 Tych ostatnich jest niewiele w północno-wschodniej cz ęś ci, natomiast ich ilo ść zwi ększa si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza w rejonie Chomontowa i Biernatki. Piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej wyst ępuj ą głównie w lasach. Na terenach nieza- lesionych zaledwie kilka wałów i pagórków zbudowanych z tych utworów wznosi si ę w dolinie Rospudy w pasie ci ągn ącym si ę wzdłu Ŝ brzegu lasu. Gliny zwałowe stadiału głównego zlodowacenia wisły s ą osadami nieskonsolidowany- mi, o konsystencji od twardoplastycznej do półzwartej, piaszczystymi, z niewielk ą ilo ści ą Ŝwiru. Pokrywaj ą prawie cał ą powierzchni ę w północno-zachodniej i południowej cz ęś ci obszaru. Na północy i północnym wschodzie wi ększe powierzchnie zajmuj ą w rejonie miejscowo ści: Rudniki, Stoki, Pijawne. Tereny o warunkach niekorzystnych dla budownictwa to rejony, gdzie wyst ępuj ą grunty słabono śne (organiczne, spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne) oraz niespoiste lu źne, a tak Ŝe wszystkie rejony gdzie zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. i mo Ŝe wyst ępowa ć agresywno ść wód wzgl ędem betonu i stali. Spo śród gruntów sła- bono śnych przewa Ŝaj ą torfy wyst ępuj ące w rynnach subglacjalnych dolin rzecznych oraz w ca- łym szeregu obni Ŝeń i zagł ębie ń na powierzchni sandru. Przewa Ŝnie w ich podło Ŝu wyst ępuj ą gytie, jedynie przy brzegach jezior utworami pod ścielaj ącymi torfy s ą mułki iły i piaski jeziorne (okolice Rutek Starych i Nowych). Wyst ępuj ą głównie w postaci niewielkich torfowisk g ęsto rozsianych po obszarze arkusza. Wi ększe torfowiska oraz du Ŝe skupienia mniejszych wyst ępuj ą w dolinach Rospudy, Szczeberki i Blizny oraz na południe i zachód od jeziora Necko. Natomiast obszary predysponowane do wyst ępowania powierzchniowych ruchów masowych wyst ępuj ą przede wszystkim wzdłu Ŝ doliny Rospudy w rejonie miejscowo ści Raczki i Dowspuda oraz dolinie Blizny w miejscowo ści Szczebra gdzie nachylenie zboczy w tych obszarach zmienia si ę od 8 do 15° (Grabowski (red.), 2007). Do terenów gdzie wyst ępuj ą warunki utrudniaj ące budownictwo nale Ŝą te Ŝ zagł ębienia bezodpływowe i dna dolinne wypełnione piaskami humusowymi, namułami torfiastymi i piaszczystymi (dna dolin Szczeberki i Blizny oraz zagł ębienia i dna dolin strumieni na za- chód od jeziora Necko i w rejonie Raczek). Tereny, na których wyst ępuj ą warunki utrudniaj ące budownictwo stanowi ą tak Ŝe piaski i gliny deluwialne wyst ępuj ące na kraw ędziach i zboczach wzniesie ń. Wyst ępuj ą one sporadycznie zajmuj ąc niewielkie powierzchnie w północno-zachodniej (Raczki, Nowa Wie ś) i po- łudniowej cz ęś ci arkusza (na południowy wschód od jeziora Necko).

36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Augustów gleby chronione pokrywaj ą około 30% powierzchni. W północnej i północno-zachodniej cz ęś ci arkusza gleby s ą wykształcone na piaskach gliniastych. S ą to gleby typu pseudobielicowego z małym udziałem gleb brunatnych wyługowa- nych. Pozostały teren stanowi ą gleby wykształcone na glinach lekkich całkowitych typu bru- natnego wła ściwego. Łąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą w obni Ŝeniach terenu i w dnach cieków powierzchniowych: w dolinie Rospudy i jej dopływów Bielizny, Olszanki, Szczebelki oraz w dolinie Turówki i Kamiennego Brodu. Lasy Puszczy Augustowskiej wyst ępuj ą we wschodniej cz ęś ci terenu arkusza, wzdłu Ŝ doliny Rospudy i stanowią około 25% powierzchni mapy. Jest to jeden z najwi ększych komplek- sów le śnych w Polsce o powierzchni 100 tys. hektarów. W większo ści Puszcz ę Augustowsk ą porastaj ą dobrze zachowane naturalne siedliska borowe oraz torfowo-bagienne. Cz ęsto mo Ŝna spotka ć bór świe Ŝy, na bardziej wilgotnych glebach bór czernicowy oraz łochyniowy jak rów- nie Ŝ bór mieszany sosnowo świerkowy, a na glebach torfowych bór świerkowy torfowcowy. Puszcza Augustowska i tereny do niej przyległe, jeziora oraz torfowiska to obszary, gdzie wyst ępuj ą rzadkie gatunki ro ślin, drzew oraz zwierz ąt. Wyst ępuj ą tu gatunki podlegaj ą- ce ochronie: brzoza niska, wierzba borówkolistna, wawrzynek wilczełyko i wiele innych. Jest to ostoja wielu zagro Ŝonych gatunków zwierz ąt: rysia, wydry, bobra, łosia, dzika, jelenia, borsuka oraz jenota. Puszcza Augustowska to istny raj dla ptaków, wyst ępuje tu kilka rzad- kich gatunków: krzy Ŝodziób świerkowy, dro ździk, sowa uralska, bocian czarny, krogulec, kruk i wiele innych. W południowej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza Augustów, rozci ąga si ę Obszar Chronionego Krajobrazu Puszczy i Jezior Augustowskich (OChK-PiJA), utworzony w 1998 r. Celem ochrony jest zachowanie jednego z najwi ększych i najcenniejszych pod wzgl ędem przyrodniczym kompleksów le śnych Puszczy Augustowskiej, jezior oraz niele śnych ekosys- temów l ądowych. Całkowita jego powierzchnia wynosi 65 475 ha. W cz ęś ci kompleksu le śnego Puszczy Augustowskiej oraz doliny rzeki Rospudy utworzony został w 1991 roku na obszarze 25 250 ha, Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Rospudy” (OChK-DR). Jest to teren odznaczaj ący si ę wysokim stopniem naturalno ści, z ro- ślinno ści ą torfowiskow ą zbiorowisk le śnych i niele śnych. Dolina Rospudy jest jednym z najcenniejszych kompleksów torfowiskowych w Polsce o nienaruszonych stosunkach wodnych warunkuj ących istnienie zanikaj ących, b ądź nieobecnych ju Ŝ w innych rejonach unikatowych siedlisk przyrodniczych oraz zwi ązanych z nimi gatunkami ro ślin i zwierz ąt. Ścisłej ochronie podlegaj ą ro śliny z rodziny storczykowatych: miodokwiatu krzy Ŝowego, storczyka krwistego,

37 storczyka szerokolistnego obuwi pospolitej, rosiczki długolistnej oraz wiele innych. W Doli- nie Rospudy i przylegających do niej lasach gniazduj ą chronione gatunki ptaków: jarz ąbek, głuszec, kropiatka, derkacz, bielik, Ŝuraw, orlik krzykliwy, błotniak stepowy i inne. Niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Jeziora Rajgrodzkie znajduje si ę w południowo-zachodnim naroŜu arkusza. Utworzony został on w 1998 roku na powierzchni 14 985 ha, w celu ochrony wysokich walorów: przyrodniczych, krajobrazowych, kulturowych i wypoczynkowych Pojezierza Rajgrodzkiego. Na obszarze arkusza ustanowiono dziewi ęć pomników przyrody. S ą to okazałe drzewa (lub grupy drzew), takie jak: sosny pospolite, klony pospolite i zwyczajne, d ęby szypułkowe, oraz lipy drobnolistne i graby pospolite. Drzewa pomnikowe rosn ą w miejscowo ściach: Do- wspuda, Nowinka oraz w Augustowie. W Dowspudzie znajduje si ę aleja drzew pomnikowych o długo ści 500 m, głównie lip drobnolistnych i grabów zwyczajnych (tabela 8). Tabela 8 Wykaz pomników przyrody i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Raczki PŜ – aleja drzew pomnikowych o dłu- ś ą 1 P Dowspuda 1980 go ci około 500 m, z przewag lipy Suwałki drobnolistnej i grabu pospolitego (jesion, wi ąz) Raczki 2 P Ja śki 1971 Pn – G – granit Suwałki Nadleśnictwo Szcze- Nowinka 3 P bra, le śnictwo Mły ń- 1955 PŜ – sosna pospolita sko, oddz. 173 Augustów Nadle śnictwo Szcze- Nowinka 4 P bra, le śnictwo Mły ń- 1955 PŜ – sosna pospolita sko, oddz. 200 Augustów Augustów Augustów 5 P (rynek Zygmunta 1993 PŜ – 3 klony pospolite Augusta) Augustów Augustów Augustów 6 P (rynek Zygmunta 1993 PŜ – jesion wyniosły Augustów Augusta) Augustów Augustów 7 P (rynek Zygmunta 1993 PŜ – 4 klony zwyczajne Augusta) Augustów Augustów Augustów 8 P (ul. Gen. 1978 PŜ – lipa drobnolistna Pr ądzy ńskiego) Augustów Augustów Augustów 9 P 1994 PŜ – 2 d ęby szypułkowe (ul. Wybickiego) Augustów Kalinowo „Torfowisko Zocie” 10 Z Zocie 2007 Ełk (660)* Rubryka 2 - P – pomnik przyrody, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 6 - rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej; Pn – nieo Ŝywionej Rodzaj obiektu G – głaz narzutowy; * – obiekt poło Ŝony cz ęś ciowo poza granicami arkusza Augustów

38 W miejscowo ści Ja śki znajduje si ę pomnik przyrody nieo Ŝywionej głaz narzutowy (granit) o obwodzie 7,7 m i wysoko ści 1,2 m. Na zachód od miejscowo ści Ziółkowo znajduje si ę zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Torfowisko Zocie”, który utworzony został w 2007 roku na obszarze 660 ha. Jest to obszar bagienny obejmuj ący torfowisko przej ściowe wraz z otaczaj ącym je lasem. Rosn ą tu bardzo rzadkie gatunki ro ślin torfowiskowych: turzyca strunowa, turzyca dwupienna, wełniaczka alpejska, ponikła sk ąpokwiatowe oraz rosiczka długolistna (Ochrona..., 2010). W obszarze arkusza nie utworzono dotychczas innych form ochrony przyrody, takich jak rezerwaty, stanowiska dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej i u Ŝytki ekologiczne. Poło Ŝenie arkusza Augustów na tle systemów ECONET–Polska przedstawia figura 5. Wschodni ą, centraln ą i północno-wschodni ą cz ęść arkusza obejmuje Suwalski obszar w ęzło- wy o znaczeniu mi ędzynarodowym (16M). Od północnego-zachodu do tego obszaru przylega korytarz ekologiczny Rospudy (22k) o znaczeniu krajowym (Liro, 1998).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Augustów na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 16 M – Obszar Suwalski, 26 M – Obszar Biebrza ński, 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 8m – Ko- rytarz Garbu Szeskiego, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21k – Korytarz Ełku, 22k – Korytarz Rospudy, 4 – jeziora

39 Zgodnie z Europejsk ą Sieci ą Ekologiczn ą Natura 2000 w granicach obszaru arkusza Augustów ustanowiono obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) PLB200002 – Puszcza Au- gustowska oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) PLH200005 – Ostoja Augustow- ska, PLH200022 – Dolina Górnej Rospudy, PLH280037 – Torfowisko Zocie (tabela 9). Ostoja ptasia Puszcza Augustowska (PLB 200002), której celem jest ochrona pod wzgl ędem przyrodniczym zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej obejmuje kompleks le śny Puszczy Augustowskiej. Dominuj ą tu bory, w śród których szczególn ą uwag ę zwracaj ą dobrze zachowane bory: wilgotne i bagienne, wyst ępuje tu co najmniej 40 gatunków ptaków. Obszar siedliskowej Ostoi Augustowskiej (PLH 200005) utworzono w celu ochrony naturalnych i półnaturalnych ekosystemów, siedlisk przyrodniczych, a tak Ŝe zagro Ŝonych ga- tunków i ich siedlisk. Stwierdzono tu wyst ępowanie jedenastu siedlisk przyrodniczych tj. mi ędzy innymi: borów i lasów bagiennych, naturalnych dystroficznych zbiorników wodnych, torfowisk wysokich z ro ślinno ści ą torfotwórcz ą, torfowisk przej ściowych i trz ęsawisk. Obszar jest ostoj ą zagro Ŝonych ssaków takich jak ry ś, wilk, wydra i bóbr. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę fragment specjalnego obszaru ochrony siedliskowej „Dolina Górnej Rospudy” (PLH 200022). Obszar obejmuje górny odci- nek rzeki Rospudy o bardzo du Ŝych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Dolina Gór- nej Rospudy cechuje si ę bardzo du Ŝą ró Ŝnorodno ści ą siedlisk. Opisano tu 14 typów siedlisk Natura 2000 (reprezentowanych w niektórych przypadkach przez kilka podtypów) – wodnych, mokradłowych, le śnych, a tak Ŝe zajmowanych przez zbiorowiska trawiaste. Najwy Ŝszy walor przyrodniczy maj ą siedliska wodne, torfowiska niele śne, w tym poligeniczne, lasy i bory bagienne oraz murawy kserotermiczne. Obszar pełni te Ŝ funkcj ę korytarza ekologicznego i refugium gatunków zwi ązanych z lasami li ściastymi i z torfowiskami w rolniczym krajobra- zie Pojezierza Zachodniosuwalskiego. W zachodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę niewielki fragment specjalnego obszaru ochrony siedliskowej Torfowisko „Zocie” (PLH 280037). Obszar obejmuje zarówno torfowisko przej ściowe i niskie, jak i otaczaj ące go wilgotne drzewostany le śne z przewag ą sosny z domieszk ą brzozy brodawkowatej i olszy czarnej z zagł ębieniami z okr ęŜ nic ą bagienn ą. Na torfowisku odnotowano liczne gatunki flory naczyniowej i mszaki. W szczególno ści torfowisko pokrywaj ą zbiorowiska turzycy nitkowatej oraz z domieszk ą przygiełki białej i bagnicy torfowej. Odnotowano tu gatunki zwierz ąt, podlegaj ące ochronie takie jak bór europejski i kumak nizinny.

40 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie centralnego Nazwa obszaru Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod punktu obszaru Lp. i symbol oznaczenia obszaru Obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod Wojewódz- na mapie (ha) Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 augustowski Augustów, m. Augustów, PLB Puszcza Augustowska Nowinka 1 J E 23° 13 ′ 38 ″ N 53° 58 ′ 40 ″ 134 378 PL345 podlaskie 200002 (P) suwalski Raczki augustowski Augustów, m. Augustów, PLH Ostoja Augustowska Nowinka 2 K E 23°9 ′57 ″ N 53°45 ′58 ″ 107 069 PL345 podlaskie 200005 (S) suwalski Raczki 41 41 PLH Dolina Górnej Rospudy 3 B E 22°36 ′21 ″ N 54°12 ′43 ″ 4 070,7 PL345 podlaskie suwalski Raczki 200022 (S)

PLH Torfowisko Zocie warmi ńsko- 4 B E 22°44 ′30 ″ N 53°56 ′24 ″ 65,8 PL623 ełcki Kalinowo 280037 (S) mazurskie

Rubryka 2: J – obszar OSO (obszar specjalnej ochrony ptaków), zawieraj ący w sobie obszar SOO (specjalny obszar ochrony siedlisk), K – obszar SOO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar OSO, B – wydzielone SOO bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 8: PL345 – Suwalski, PL623 – Ełcki

Przez miasto Augustów przebiega fragment mi ędzynarodowej trasy rowerowej Euro Velo R-11, wyznaczonej z Grecji przez Macedoni ę, Słowacj ę, Polsk ę, Litw ę, Łotw ę, Estoni ę, Finlandi ę do Norwegii.

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Augustów do niedawna był słabo zbadany pod wzgl ędem archeologicz- nym. Pocz ątki osadnictwa na tych terenach si ęgaj ą epoki lodowej, plejstocenu, gdzie na terenach obecnej Puszczy pojawiły si ę ludy prowadz ące koczowniczy tryb Ŝycia grupy łowców reniferów. Znaleziska krzemienne głównie groty strzał i oszczepów, no Ŝe z epoki kamienia w okolicy Szczebry są głównymi dowodami na istnienie tych ludów. Wraz ze zmianami kli- matycznymi w VII tysi ącleciu p.n.e. pojawiły si ę tu ludy kultury kundajskiej, w których Ŝyciu dominowało rybołóstwo i zbieractwo. Liczne ślady osadnictwa z tego okresu (mezolit) znale- ziono w Melsowiznie, nad rzek ą Szeszup ą (poza arkuszem). Z pó źniejszego okresu, z epoki br ązu, pochodz ą sporadyczne znaleziska świadcz ące o słabym zasiedleniu tego obszaru w tamtych czasach. Dopiero w VI w p.n.e. przyw ędrowała ze wschodu grupa ludno ści bałtyj- skiej, któr ą okre śla si ę przodkami Ja ćwingów i Prusów. W okresie wczesnego średniowiecza obszar od Biebrzy do środkowego Niemna zamieszkiwany był przez plemiona zachodniobał- tyjskie zwane Ja ćwingami. Mieszka ńcy tych plemion trudnili si ę głównie rolnictwem, hodow- lą zwierz ąt oraz handlem. Z tych czasów na obszarze omawianego arkusza zachowały si ę w postaci drobnych śladów znaleziska dawnego rzemiosła. Najstarszymi miejscowo ściami na omawianym obszarze s ą Augustów oraz Raczki. Pierwsze wzmianki o miejscowo ści Augustowie pochodz ą z XIV wieku. Miasto prawa miej- skie otrzymało z r ąk Zygmunta Augusta w 1557 r., ale jego rozwój nast ąpił dopiero w XIX wieku, gdy zbudowano Kanał Augustowski (poza arkuszem) wraz z kolej ą Suwałki – Grodno. W mie ście powstały pierwsze zakłady przemysłowe oraz o środki wczasowo wypoczynkowe. Z tego okresu zachował si ę zabytkowy układ urbanistyczny miasta wraz licznymi domami z XIX wieku, ko ściół parafialny pw. Naj świ ętszego Serca Jezusa i św. Bartłomieja zbudowany w latach 1906–11 na planie krzy Ŝa. Ponadto w Augustowie znajduje si ę dawna cerkiew prawosławna, obecnie kościół rzymsko-katolicki pw. MB Cz ęstochowskiej z drugiej połowy XIX wieku, cmentarz parafialny rzymsko-katolicki z drewnian ą kaplic ą grobow ą rodziny Truszkowskich z 1820 r. wraz z cmentarzem Ŝołnierzy radzieckich. Ochron ą prawn ą obj ęto równie Ŝ budynki dawnego Zarz ądu Portu i Zarz ądu Wodnego z 1829 r., i pocz ątku XX wieku oraz zespół zabudowa ń poczty z 1830 r. W czasie wojny w Augustowie istniały dwa obozy pracy, getto i wi ęzienie. W miejscowo ściach: Raczki, Las Józefia ński (Uroczysko Świ ęte

42 Miejsce), Szczebra, Kolonia Biernatki i Turówka znajduj ą si ę pomniki upami ętniaj ące ofiary zbrodni z drugiej wojny światowej. Raczki, dawniej miasto obecnie wie ś, istniej ą od III–IV wieku. Na pocz ątku XIX wieku znane było głównie jako o środek włókienniczy, a tak Ŝe miejsce handlu zbo Ŝem. Głównym zabytkiem osady jest ko ściół parafialny, cmentarz i układ przestrzenny miasta. Neogotycko- klasycystyczny ko ściół parafialny pw. Świ ętej Trójcy zbudowany został w latach 1767–1811 według projektu Piotra Aignera. Kolejnej gruntownej przebudowy ko ścioła w stylu neoklasy- cystycznym dokonał Henryk Marconi w latach 1823–24. W latach 1933–34 dobudowano dwie nawy boczne, co zmieniło całkowicie brył ę ko ścioła i zubo Ŝyło jego wn ętrze. Zabytko- wy zespół architektoniczny stanowi zachowany szesnastowieczny układ przestrzenny miasta, z brukowanym, prostok ątnym rynkiem i kilka parterowych dziewi ętnastowiecznych kamieni- czek przy rynku. Najwi ększ ą atrakcj ą turystyczn ą okolic Raczek s ą ruiny neogotyckiego pała- cu Paców w Dowspudzie, wybudowanego w latach 1820–1827 staraniem Ludwika Michała Paca, generała wojsk polskich i napoleo ńskich. Zabytkowe obiekty sakralne zlokalizowane s ą równie Ŝ w miejscowo ści Janówka (ko- ściół parafialny pw. Zwiastowania NMP z pocz. XX w.) oraz śarnowo Drugie (kaplica przy- dro Ŝna drewniana z 1859 roku). Jedn ą z atrakcji turystycznych na terenie arkusza jest kolejka w ąskotorowa biegn ąca z Ełku do Turowa. Kolejka powstała na pocz ątku XX wieku i pełni głównie funkcje przewo- zów osób. W 1992 roku kolejka wraz z budynkami stacji została uznana za zabytek techniki (Rejestr…, 2010).

XIII. Podsumowanie

Na wschodzie obszaru arkusza Augustów dominuj ącą rol ę w gospodarce spełnia ruch turystyczno wypoczynkowy. Du Ŝe kompleksy le śne (Puszcza Augustowska) wraz z przyle- głymi jeziorami przy sprzyjaj ącym klimacie nadaje temu regionowi du Ŝe znaczenie klima- tyczno-balneologiczne. Zachodnia cz ęść badanego terenu ma charakter rolniczy. Dominuj ą tu gleby wysokich klas bonitacyjnych. W obr ębie arkusza Augustów znaczenie surowcowe maj ą okruchowe kopaliny skalne piaski i piaski ze Ŝwirem. W zło Ŝu „Szczebra III” oprócz piasków ze Ŝwirem udokumentowano tak Ŝe piaski kwarcowe, które s ą wykorzystywane do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Są to w wi ększo ści zło Ŝa małe zaspokajaj ące potrzeby lokalne.

43 Obecnie spo śród 13 udokumentowanych eksploatowane s ą na podstawie udzielonych koncesji 4 zło Ŝa. Surowiec wykorzystywany jest do zaspokajania lokalnych potrzeb budownictwa i drogownictwa. W obr ębie arkusza wyznaczono 12 obszarów prognostycznych wyst ępowania torfu. W rejonach miejscowo ści Raczki i Szczebra wyznaczono perspektywy piasków ze Ŝwirami, w rejonie śarnowa oprócz piasków i Ŝwirów dodatkowo piaski kwarcowe. Perspektywy te mog ą poszerzyć baz ę surowcow ą kruszywa w tym rejonie. Na obszarze arkusza najwa Ŝniejsze u Ŝytkowe piętra wodono śne zwi ązane s ą z utworami czwartorz ędowymi. Główn ą rol ę na tym obszarze odgrywa poziom zwi ązany z piaskami zlodowacenia warty i wisły. Poziom ten, powszechnie eksploatowany na omawianym obszarze, ma zasoby wystarczaj ące do zaspokojenia miejscowych potrzeb. Na obszarach sandrowych, gdzie poziom wód gruntowych znajduje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m oraz na wysoczyznach przewa Ŝaj ą korzystne warunki budowlane. Wi ększe obszary podło Ŝa nadaj ącego si ę pod posadowienie budowli znajduj ą si ę w rejonie Raczków i Dowspudy. Ob- szary o niekorzystnych warunkach budowlanych zwi ązane głównie z wyst ępowaniem wód gruntowych na rozległych obszarach sandrowych oraz obecno ści ą osadów organicznych w dolinach rzek i obni Ŝeniach terenu. Obszar ten wyst ępuje w dolinkach rzek: Rospudy, Szczeberki i Blizny, a tak Ŝe s ą rozsiane po całym terenie arkusza. W granicach arkusza znajduj ą si ę trzy Obszary Chronionego Krajobrazu: Puszczy i Je- zior Augustowskich, Doliny Rospudy i Jezior Rajgrodzkich oraz obszary Natura 2000, Pusz- cza Augustowska, Ostoja Augustowska, Dolina Górnej Rospudy i Torfowisko Zocie. S ą to tereny o szczególnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Od 1993 roku, Augustów jest pełnoprawnym miastem uzdrowiskowym, wzdłu Ŝ granicy administracyjnej miasta jest wyznaczona strefa ochrony „C” uzdrowiska. Z uwagi na szcze- gólne poło Ŝenie tego regionu – blisko du Ŝych aglomeracji miejskich oraz du Ŝe walory przyrodniczo-krajobrazowe (jeziora, lasy) coraz wi ększe znaczenie w jego rozwoju b ędzie odgry- wała turystyka i lecznictwo uzdrowiskowe. W granicach arkusza wyznaczono rejony, w których moŜliwe jest bezpo średnie składo- wanie odpadów oboj ętnych. Nie stwierdzono natomiast osadów mog ących stanowi ć naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowisk odpadów komunalnych. Wskazane na mapie POLS rozmieszczone s ą na obszarach wysoczyznowych. W strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą tam gliny zwałowe zlodowace ń wisły i warty o średniej mi ąŜ szo ści od kilku do kilkunastu metrów. W południowej cz ęś ci arkusza grubo ść warstwy

44 osadów słabo przepuszczalnych mo Ŝe dochodzi ć do 60 metrów. Lokalnie gliny zwałowe przykryte s ą cienk ą warstw ą osadów piaszczystych. Wyznaczone rejony poło Ŝone s ą przewa Ŝnie w strefach o średnim stopniu zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, jedynie w okolicach śarnowa jest on bardzo niski. Na planszy B, w granicach złóŜ „Szkocja”, „Szkocja II” i „Dowspuda 2” zlokalizowano dwa wyrobiska (nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej), które w przyszło ści mogłyby stanowi ć nisze umo Ŝliwiaj ące składowanie odpadów. Lokalizacja składowisk odpadów na wskazanych obszarach powinna by ć poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwol ą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin zwałowych oraz ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives, 107 (1): 37–43. BER A., 1996 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Augustów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa, 2007. BER A., 2007 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Augustów (147). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol., 44 (1): 75–77. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution, 128: 391– 400.

45 CECKOWSKI T., 2009 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Do- wspuda 2” w miejscowo ści Dowspuda, gmina Raczki, powiat Suwałki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI T., 2011 – Dokumentacja Geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku „Sucha Wie ś” w miejscowo ści Sucha Wie ś, gmina Raczki, powiat Suwałki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2007 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku „Szkocja III” w miejscowo ści Szkocja, gmina Raczki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2010a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Szkocja IV”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2010b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Dowspuda III” w miejscowo ści Dowspuda, Gm. Raczki, powiat Su- wałki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology, 39 (7): 774–781. GABRY Ś A., 1972 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych dla poszukiwa ń złó Ŝ iłów do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej przeprowadzonych na terenie powiatów: Suwałki i Sejny, woj. Białostockie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GOCHT T., MOLDENHAUER K.M. AND PÜTTMANN W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry, 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D., (red.) KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., (2007) – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg: 137–174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000., 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

46 KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa.

KUCZY ŃSKI A., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa ze Ŝwirem i piasku kwarcowego „Szczebra III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. KUCZY ŃSKI A., 2004 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej zło Ŝa

pospółki i piasku kwarcowego „Szczebra” w kat. C 1, w zwi ązku z wyczerpaniem za- sobów złó Ŝ z tytułu wydobycia i strat. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. KUCZY ŃSKI A., 2006a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego „ śarnowo III” w kat C 1 w zwi ązku z wyczerpaniem zasobów zło Ŝa z tytułu wydobycia i strat. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2006b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Janówka”

w kat. C 1 w miejscowo ści Janówka, gm. Augustów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUGLER A., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego

– piasku „Dowspuda” w kat. C 1 rozliczaj ący zasoby. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, 126 (3-4): 363–383. LIRO A., (red.), 1998 – Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacja IUCON-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ, 339 (1-3):153– 166. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology, 39: 20–31.

47 MARKS. L., BER A., GOGOŁEK.W., PIOTROWSKA. K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZCZAK T., SO śYŃSKI W., 1981 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szkocja”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution, 125, (1-4): 201–230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences, 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil, and produce within riverine communi- ties of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ, 320 (2-3): 189–209. Ochrona przyrody w województwie podlaskim. Wojewódzki Konserwator Przyrody Podla- skiego Urz ędu Wojewódzkiego w Białymstoku, 2010. OFICJALSKA H., KRAWCZY ŃSKA B., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Augustów (147). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom 1. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for contami- nant metal dispersion processes.Environmental Pollution, 157 (5): 1649–1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers. Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w 2005 r. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2006, WIO Ś, Białystok.

48 Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach 2009-2010. Biblioteka Moni- toringu Środowiska, 2011, WIO Ś, Białystok. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, & Soil Pollution, 159: 101–113. Rejestr zabytków województwa podlaskiego. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Bia- łymstoku, 2010. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, & Soil Pollution, 159: 67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. RÓ śAŃSKI P., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Au- gustów (147). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ śarnowo III” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki zło Ŝem dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

49 SADOWSKI W., 1990 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego ”Kurianki I” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gminnego, gm. Raczki, woj. Suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. SADOWSKI W., 1992 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Biernatki” wraz z uproszczonym projektem zło Ŝa dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1994 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szczebra II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 2009 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji w kat C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szczebra II”, gm. Nowinka, pow. augustowski. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SALACHNA P., 1969 – Sprawozdanie z prac geologiczno poszukiwawczych za surowcami ceramicznymi ilastymi i piaskami kwarcowymi. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. SALACHNA P., 1974 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za piaskami kwarcowymi dla Zakładu Silikatowego „ Augustów” w Augustowie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SAMOCKA B., 1984 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu wst ępnego zlokalizowa- nia złó Ŝ surowców ilastych na terenie gmin. Prostki, Nowina, Lipsk, Sztabin, połu- dniowa cz ęść gminy Augustów oraz złó Ŝ surowców ilastych i kruszywa naturalnego na terenie Bargłów Kościelny. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, & Soil Pollution, 152: 173–194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ, 49 (7): 321–326. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

50 SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., HARAT J., 2005 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szkocja II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution, 157: 519-527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology, 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management, 9 (1): 75–87.