[0849] Mûljearring: in Oersjoch

US WURK LVII (2008), p. 1 [0849] Mûljearring: in oersjoch Siebren Dyk In Modern West Frisian, as a result of the New Frisian Breaking two rising diphthongs have developed with initial w, viz. /wo/ and /wa/ . However, in the eastern part of the language area these sequences are nowadays frequently pronounced as [jo] and [ja] , respectively. So, Frisian muorre ‘wall ’ is pronounced as [mjor ђ], and boartsje ‘to play ’ as [bjatsj ђ]. Within Frisian linguistics, this form of palatalisation is traditionally called mûljearring . There is a phonotactic restriction to the change, since it only occurs after labial consonants. If the rising diphthong is not preceeded by a consonant, an initial labiodental approximant ν is firstly inserted. There are indications that in the youngest generation of Frisian-speakers the phonotactic restriction, which can be attributed to a filter that is also active in Dutch, is somewhat loosened. Although some 18th-century spellings seem to indicate otherwise, the beginning of the sound change must be dated at the end of the 19th century. The impetus was language contact, and to be more precise, the type of this contact-induced change is shift , which is fairly uncommon in the Frisian language situation. The change started when Low Saxon peat diggers became integrated into Frisian society, and as a result of imperfect learning did not master fully those difficult Frisian diphthongs. A second centre of change was at the language border, at first especially in the south-east, where peat-digging also resulted in the mixing of populations. In the course of the 20th century, the new forms rapidly spread over the eastern part of the province, and today even a tendency of extension beyond that area exists. The chances for further expansion are even better since the initial social disapproval of the new phenomenon seems to have mostly disappeared . 1. Ynlieding 1 De term “mûljearring” stiet tradisjoneel foar it útsprekken fan in segmint yn 1. De ynspiraasje ta dit artikel is fûn yn ‘e Grinzer doktoraalskripsje Rekkendei mei foar- oardielen. Mouillearring: sprieding en oardiel fan Marja Kiers-Bevaart (2006). Ik tank- je Marja tige hertlik foar it beskikberstellen dêrfan. Sûnder har ûndersyksresultaten hiene we gjin oanwizing hân oer de resinte tastân. Tank ek oan Arjen Versloot en Wil- lem Visser foar it bekommentariearjen fan in eardere kladde. US WURK LVII (2008), p. 2 ‘e omkrite fan it palatum, sis mar dat it der op del komt dat der by de reali- saasje yn alle gefallen wat j-eftichs te hearren is. Allegearre ferskillende fer- skynsels wurde wol ûnder de term beflapt, mar binnen de Fryske taal- kundige tradysje is er eins spesifyk reservearre foar in lûdferoaring by de opgeande twilûden, sjoch bygelyks Popkema (2006). Gearfetsjend is de feroaring dizze: 2 (1) /wa/ > /ja/ /wo/ > /jo/ Dêrby feroaret de efterlike, bilabiale healfokaal w fan it earste part fan it opgeande twilûd yn ‘e mear foarlike healfokaal j. De útspraak fan boartsje wurdt sa [bjatsj ђ], en it wurd fuort komt foar de hearen as [fjot]. It liket der op dat it Sipma (1948, 60) west hat dy’t as earste de term (“sa- neamde mouillearring”) foar it spesifike ferskynsel brûkt hat. It epiteton “sa- neamde” wiist der oars al op dat Sipma sels ek net hielendal lokkich west hat mei syn oantsjutting. Gjin niget dus dat oaren ek beswieren nei foaren brocht ha. In al iere krityk op ‘e kar fan ‘e term is te finen by Van Coetsem (1951, 92). Him tinkt dat in oantsjutting as “dissimilaasje” mear op syn plak is. Van der Woude (1979, 276) is ek net bot ynnaam mei de term “mûljear- ring”; hy hie dy leaver ferfongen troch “palatalisaasje”. Nettsjinsteande de krityk is de term “mûljearring” sa njonkenlytsen dochs aardich ynboargere, dat om praktyske reden haw ik der dochs ek mar foar keazen om him yn dit artikel te hanthavenjen. Dissimilaasjes en palatalisaasjes binne op it lêst ek mear fan. Dat jildt fansels ek foar mûljearrings, mar it is al sa dat elk dy’t wat thús is yn ‘e Fryske taalkunde mei de term “mûljearring” langer fuor- tendaliks wol wit wêr’t it dan oer giet. Mûljearring is in lûdferoaring dêr’t tal fan nijsgjirrige kanten oan sitte. Bygelyks de fonologyske, dy’t yn paragraaf 2 fan dit artikel it omtinken krije sille. Der sit in fonotaktyske beheining oan, mar wêrom is dat, en jildt dy beheining noch altyd? De datearring is ek problematysk. Der binne iere staveringen mei j út ‘e 18de ieu, mar dy lykje net alhiel betrouber. It hat der sels earder fan dat it ferskynsel noch mar in goed hûndert jier jong is, en dat makket ek dat de ûntjouwing derfan navenant noch goed nei te gean is. Dy histoaryske en geografyske aspekten binne it ûnderwerp fan paragraaf 3. It 2. Foar it gemak wurdt de bilabiale healfokaal, yn Fryske wurdboeken meast notearre as [u ], hjir skreaun as w. Syn labiodintale maat, in rûzer dêr’t de boppetosken by op ‘e ûn- derlippe set wurde, kriget de notaasje ν. It giet dêrby dus bygelyks om it earste segmint fan wurden as wyn en wetter . It heallûd dat yn ‘e Fryske wurdboeken meast as [i ] oan- tsjut wurdt, wurdt hjir, ek wer foar it typografyske gemak, as j notearre. ^ US WURK LVII (2008), p. 3 bysûndere oan it ferskynsel is ek, dat it in taalkontaktfenomeen liket te wêzen, en dan ek noch fan in foar it Frysk frij seldsume fariant. Ien en oar wurdt yn paragraaf 5 behannele. Dêrfoar wurdt yn paragraaf 4 noch yn it koart neigien hoe’t de lju op dizze feroaring reagearre hawwe. De reaksjes hawwe net altyd gelyk west, sa liket it. De lûdoergong is dan ek opfallend. As de sljochtweihinne taalbrûker frege wurde soe nei dialektferskillen binnen it Frysk, dan hat dit ferskynsel in moaie kâns om neamd te wurden. Yn ‘e Fryske taalkunde hat it fansels ek wol it omtinken krige, mar it binne wol eins allegearre biten en brokken. Der is, tinkt my, ferlet fan in stik dêr’t ien en oar ris yn op in rychje set wurdt, namstemear omdat de measte publikaasjes ek al wer fan jierren herwaarts binne. Wat hjir op it aljemint brocht wurdt, is dus mar foar in part nij. Myn bedoeling is eins yn it foarste plak om ris te besykjen om in yntegrale fyzje op it ferskynsel te jaan. 2. Fonologysk In fonologyske analyze fan it ferskynsel mûljearring sil him idealiter om in stikmannich aspekten bekroadzje moatte. Faaks noch it ienfâldichst is dy fan ‘e feroaring sels. De w, as ûnderdiel fan in opgeand twilûd, feroaret yn in j, wylst it oerbliuwsel fan it twilûd yntakt bliuwt. De oergong liket net ûnna- tuerlik as wy witte dat beide segminten de typyske healfokalen út ‘e Fryske foneemynfintaris binne. Sil in w minimaal feroarje, dan leit de útkomst j dus yn ‘e reden. In folle lestiger eigenskip dy’t om in ferklearring freget is de fonologyske omkrite. Alles wiist der op dat de feroaring him ynearsten beheind hat ta de posysje nei bylûden dy’t hielendal foar yn ‘e mûle foarme wurde, gear te fetsjen ûnder de term “labialen”. Foar de ploffers binne dat de bilabiale stimhawwende b en de bilabiale stimleaze p. Fierders falt fan ‘e nasalen de bilabiale m der ûnder. Fan ‘e rûzers is de labiodintale, stimleaze f it foarlikst; hy bewurkmasteret de oergong ek. De stimhawwende tsjinhinger fan ‘e f, de v, komt yn it Frysk oan it begjin fan in beklamme wurdlid net foar, en komt hjir dus net yn ‘e beneaming. In pear foarbylden: (2) boartsje > bjartsje buorrel > bjorrel US WURK LVII (2008), p. 4 poarte > pjarte puollen > pjollen moanne > mjanne muorre > mjorre foar > fjar fuotten > fjotten By dit skift slute wurden oan dy’t etymologysk mei in ν begjinne: (3) woartel > wjattel woarst > wjast In apart gefal is wannear’t it opgeande twilûd oan it begjin fan in wurd komt, dus as it net foarôfgien wurdt fan ien of mear bylûden. Foarbylden binne: (4) oargel > vjargel oaljekoek > vjaljekoek hoanne > vjanne hoastje > vjastje De foarbylden hoanne en hoastje ha yn ‘e stavering wol in bylûd h, mar se hearre al yn dit rychje thús, omdat yn it Frysk in h foar in bylûd weifalt, en de w fan it opgeande twilûd /wa/ telt hjir as in bylûd (sjoch Visser 1997, 63). In tredde faktor dy’t foar in fonologyske analyze fan potinsjeel belang is, is dy fan ‘e krite fan ûntstean. It hat wol klearrichheid dat it ferskynsel syn oarsprong hat yn ‘e súdlike Wâlden; sjoch dêroer paragraaf 3. In fonologyske analyze dy’t by dat feit oanslút, soe dúdlik de pree ha moatte. Yn ‘e rin fan ‘e jierren binne der in stikmennich analyzen foar de lûdsferoaring nei foaren brocht, al moat dêr al by sein wurde dat se net allegearre like fier útwurke binne. Sa sjogge Boersma & Van der Woude (1972, 84) mûljearring as in foarm fan assimilaasje fan plak. It idee is dat de foarlike begjinkonsonanten de efterlike w nei foaren lûke, en dat sa in j ûntstiet. Dat dat no krekt in j wurdt, wurdt net útlein, mar we meie hast wol oannimme dat de auteurs yn ‘e gedachten hân hawwe dat it healfokalyske karakter fan w by de feroaring yntakt bliuwe sil. Tsjin it idee fan dat nei foaren skowen is op himsels net safolle yn te bringen, al is my earlik sein net bekend hoe gewoan oft yn oare talen in oergong w>j mei sa’n US WURK LVII (2008), p. 5 efterlizzende oarsaak eins is. Wol jout de analyze gjin ferbining mei it spesjale gebiet fan ûntstean fan it ferskynsel.

Load more