Noorderbreedte excursie

Landschap rond

Leeuwarden is één van de elf Friese Steden en tevens hoofdstad van de provincie. In de omgeving treffen we een veelheid van landschappen aan: Middelzee met de Nieuwlanden, kwelderwallen op de oevers van die Middelzee, knipklei achter de kwelder- wal en het zandgebied met veenontginningen.

Peter Huig, Joost Lobstein

De oudste sporen van bewoning in Leeuw- zetting overstroomd werd, trokken de mensen weg. werden de drie terpen samengevoegd arden komen uit de vroegste terpentijd, ± 500 jaar De oorsprong van Leeuwarden is terug te voeren Zestig jaar later was Leeuwarden door een stads- voorChr. Bij de Peter Stuyvesantweg zijn potscher- op drie terpen, Oldehove, Nijehove en Hoek. gracht omringd en kon met recht de betiteling ven uit deze tijd gevonden. Oldehove is de oudste van de drie (100 na Chr.). 'stad' dragen. Deze eerste bewoners kwamen waarschijnlijk uit Nijehove is een vroeg middeleeuwse terp en Drenthe. De arme zandgronden van Drenthe had- Hoek stamt waarschijnlijk uit de 13e eeuw. Hempensermeer polder den door ontbossing en overbegrazing te maken De twee laatste terpen zijn mooie voorbeelden In het knipkleigebied rond Leeuwarden ligt met verwoestende zandstormen. Via riviertjes als van handelsterpen met hun rechthoekige verka- een aantal laaggelegen polders, omgeven door de Boorne bereikten de Drenten de vruchtbare veling en smalle straatjes. een ringdijk en/of ringvaart. Het betreft hier kieistrook. Hier gingen zij wonen op de hogere ge- droogmakerijen. Veelal zijn de laagten ont- deelten. Bij Leeuwarden waren dit de kwelder- en Tussen Nijehove en Hoek stroomde de Ee {nu de staan door het afgraven van klei. Nadat het oeverwalien van de Middelzee. Toen de neder- Eewal). Hier lag ook een uitwateringssluis. In 1435 afgraven stopgezet werd, liepen deze laagten

De Grote Kerkstraat ligt op een van de terpen van Leeuwarden, jendenkooi bij het Sierdswief, foto Rob de Groot foto Rob de Groot

Noorderbreedte 94 I 60 *#*- -•"••. '

r "

Het beroemde bruggetje van , foto Rob de Grc

liepen vol met water. Dit is in de naam van de Het droogmalen van het Hempensermeer werd Wielen, Houtwielen en Sierdswiel. polders ook terug te vinden, b/v. Louwsmeer- vanwege de slechte kwaliteit van de bodem De Kleine Wielen (het zuidelijke gedeelte) zijn polder, Hempensermeer polder en verder naar uitgesteld tot 1784. De Nauwe Greuns werd als in de jaren '60 omgebouwd tot recreatiegebied het zuiden het Greate Wergaster Mar en Lytse ringvaart rond de polder aangelegd. Tegen- voor de stad Leeuwarden en zijn landschap- Mar. Deze meren zijn allemaal drooggemalen. woordig is de polder een vogel reservaat met pelijk nauwelijks interessant. Wel de moeite In 1633 kreeg de Amsterdamse koopman Pau- prachtige blauwgraslanden, waard is een bezoek aan het pas geopende lus Jansz. Kley toestemming om de laatste Otterstation. twee meren droog te malen. Droogmaken was Wielengebied De Grote Wielen en Sierdswiel zijn landschap- in het algemeen een lucratieve onderneming. Oostelijk van Leeuwarden ligt een laagveen- pelijk gezien veel interessanter. Rondom de De voordelen waren duidelijk: van een waar- gebied. Hier vinden we de Grote en de Kleine Grutte Wielen liggen de rietmoerassen, weide- deloos stuk water maakte men land waar 25 Wielen. Deze plassen zijn ontstaan door middel- gebieden (Ryptsjerksterpolder) en de twee een- jaar lang geen grondbelasting op betaald hoef- eeuwse verveningen, in talloze veenputten of denkooien Gytsjerk- en Kobbekoai). Dit gebied de te worden. Maar gevaren lagen op de loer: petgaten werd veen gewonnen dat voor het is zeer waardevol waar men prachtig kan wande- zoute kwel of dijkbreuk. Zo stond het Louws- overgrote deel naar Leeuwarden werd vervoerd. len. meer 4 jaar nadat het droog gemalen was weer Via het Vliet kwam het de stad binnen. Deze onder water. Het Louwsmeer is overigens het petgaten werden later door oeverafslag vergroot De Tsjerken laagste punt van Oostergo (2,3 m - NAP). en groeiden aaneen tot Kleine Wielen, Grote Langs de noord-west rand van de noordelijke

Noorderbreedte 94 I 61 Ticheiwurk, foto Rob de Groot

<• s*&

Wouden kunnen we een randverveningsgebied Tjessingadyk ten oosten van Beetgumermoien, foto Rob de Groot onderscheiden. De dorpen liggen op de over- gang van het kïeigebied en het voormalige hoogveengebied. Dit randverveningsgebied loopt van Süwald via Aldtsjerk en de Dokkumer Wouden naar Koilum. Het gebied rond de dor- dorpen ligt aan de overzijde van de Ee Tichei- De Tjessingadyk, direct ten zuiden van lelsum: pen Tytsjerk, Ryptsjerk, Gytsjerk, Oentsjerk en wurk. Dit buurtschap herinnert aan de steen- ca.1285 Aldtsjerk wordt gekarakteriseerd door kleine fabrieken. Knipklei is de grondstof van bak- De Skrédyk van Cornjum- naar Beetgu- bosgebieden. Meestal betreft het voormalige stenen en al vanaf ± 1250 worden er in het mermoien: ca.1300 landgoederen zoals de Vijversburg (Ryptsjerk), noorden van stenen gebakken. De Een klein stukje van de Tjessingadyk ligt er Staniastate (Oentsjerk) en De Klinze (Aldtsjerk). techniek van het maken van baksteen was na nog, de rest is verdwenen bij de aanleg van het de ondergang van het Romeinse Rijk in onze vliegveld. De Skrédyk is duidelijk als dwarsdijk Bartlehiem streken verloren gegaan. De monniken intro- in de Middelzee-boezem te herkennen. Wie kent niet Bartlehiem! Daar waar de Finku- duceerden deze industrie opnieuw. mer- en de Oudkerkervaart in Dokkumer Ee Beetgumermoien uitkomt ligt een verzameling huizen met de Op veel plaatsen in Friesland is de knipklei In het noorden van Westergo het gedeelte van naam Bartlehiem. Bekend van radio en TV. De afgeticheld (afgegraven) en verwerkt tot bak- Friesland ten westen van de Middelzee ligt Elfstedentocht komt hier twee maai langs en is stenen. De knipkiei voor Ticheiwurk komt uit een aantal evenwijdige wallen. Deze kwelder- dus een ideaal punt voor de toeschouwers. De de nabijgelegen Steenhuisterpolder. en oeverwallen zijn allemaal noordoost-zuid- naam is een verbastering van het klooster west gericht. Ze steken + 50 cm boven hun Bethiehem dat rond ï 170 werd gesticht. Het Skrédyk en Tjessingadyk omgeving uit. Door deze geringe hoogte- was één van de vele kloosters in Friesland. Na Na het jaar 1000 begint de Middelzee dicht te verschillen zijn ze moeilijk in het landschap te de Reformatie in 1580 werd het klooster geslo- slibben. Vanuit het zuiden werd de Middelzee herkennen zijn. Het feit dat ze toch goed zicht- ten en de bezittingen onteigend. in een rap tempo ingepolderd. Een opsomming baar zijn komt omdat ze bestaan uit lichte van een aantal dwarsdijken illustreert dat. zavel. Tussen de ruggen bestaat de grond uit Ticheiwurk De Krinzer Arm tussen Oosterwierum en Rau- zware knipklei. Hierdoor krijgt men een afwis- Bartlehiem en Wyns zijn twee dorpen die aan werd: ca. 1240 De Boxumerdyk tussen Goutum seling van landgebruik; akkerbouw en tuin- de Dokkumer Ee liggen. Halverwege deze twee en Boksum: ca. 1275 bouw op de ruggen en grasland tussen de rug-

Noorderbreedte 94 I 62 ••4.-

Goutum aan de Wirdumervaart, foto Rob de Groot

Poptaslot te Marssum, foto Rob de Gr Goutum Dit dorp ligt in het Oudland. Dit is goed te zien aan het grillige verloop van de waterwegen, zoals het meanderende Wirdumerdiep, dat tot gen. De bewoning concentreert zich hoofdza- 1713 aan de noordzijde het vrouwengasthuis in de stadswijk Aldlan-West goed te volgen is. kelijk op de ruggen en accentueert het ver- bouwen. Aan de achterzijde ligt het kaatster- De kerk van Goutum is vroeg romaans. De schil. rein. noordwand is het best bewaard gebleven en bestaat uit afwisselend liggende en staande Marssum Nyianden blokken tufsteen, later verhoogd met klooster- Ten westen van Leeuwarden ligt Marssum. Aan De weg van Marssum naar Goutum voert over moppen. De toren is uit de 16e eeuw. de kerk te zien is het dorp in de middel- Ritsumazijl en de Boxumerdyk naar de Nieuw- eeuwen nogaf belangrijk geweest. Wellicht landen. Op veel plaatsen in Friesland vinden Opgave excursie heeft dit te maken met de ligging aan de Mid- we polders met de namen Oud- en Nieuwiand. De excursie rond de Leeuwarden vindt plaats delzee (havenplaats). De kerk is in eerste aan- op zondag 1 mei 1994. Vertrek om 9.30 uur leg 1 Ie of 12e eeuws. Dit is goed te zien aan de Ten zuiden van Leeuwarden vinden we de pol- vanaf het hoofdstation te Groningen. Rond tufstenen die in de kerk verwerkt zijn. Het bak- der het Huizumer- en Goutumer Nieuwiand. 10.30 uur aankomst bij het hoofdstation in stenen gedeelte dateert uit de 13e eeuw, Dit nieuwiand is ingepolderde Middelzee. Leeuwarden. De excursie wordt ingeleid met evenals de toren. Het gebouw heeft twee fraaie In de Nieuwlanden treffen we eigenlijk geen een dialezingen koffie. Omstreeks 13.00 uur ingangen. De nabijheid van het Poptaslot heeft dorpen aan en het gebied is erg open. Midden lunchpauze in Wyns en hier worden de excur- zijn invloed op de interieur van de kerk gehad; door het Nieuwiand ligt de Zwette, de grens siegangers met het pontje over de Dokkumer van binnen lijkt de kerk op een slotkapel. Het tussen Oostergo en Westergo. Dwars op de Ee gezet. Om ca. 16.30 uur terug bij het station Poptaslot is in 1631 ingrijpend veranderd en in Zwette liggen de wegen. Opvallend aan de Leeuwarden en een uur later in Groningen. de 18e eeuw is er een vleugel aangebouwd. De Nieuwlanden is verder de min op meer ratio- toren met de 'siepel' is ook in 163 ï gebouwd. nele verkaveling. Wanneer men zich in het Opgave en inlichtingen: Perception Edukatief, Toen heette het slot nog Heringa State naar Nieuwiand bevindt is het Oudland goed te her- Warmoesstraat 44, 9724 JM Groningen, tel. 050- zijn eigenaar. ïn 1687 kocht de rijke Leeuwar- kennen met zijn met bomen gemarkeerde 182580, giro 672357. Kosten ƒ 60,- per persoon der jurist Hendricus Popta de state. Hij liet in wegen. (incl. koffie en lunch). Nb

Noorderbreedte 94 I 63