Reliktowe Osuwisko W Zajączkach Drugich-Łęka- Wicy Koło Krzepic (Wyżyna Woźnicko-Wieluńska)

Acta Geographica Silesiana, 22. WNoZ UŚ, Sosnowiec, 2016, s. 17–24

ISSN 1897–5100

Maria Fajer, Jan Maciej Waga

Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec; e-mail: [email protected]; [email protected]

RELIKTOWE OSUWISKO W ZAJĄCZKACH DRUGICH-ŁĘKA- WICY KOŁO KRZEPIC (WYŻYNA WOŹNICKO-WIELUŃSKA)

Файeр M., Вaгa Я. М. Реликтовый оползень в пос. Зaйончки Друге-Лeнкавица возле г. Kшепицe (Вoзницко- Велюнскaя возвышенность). Представлены предварительные результаты исследований реликтового оползня, ко- торый произошел в среднеюрских глинах. Были выполнены топографический план местности, анализ цифровой модели рельефа с помощью воздушного лазерного сканирования (ЛиДАР) и анализ ортофотоплана. Это позво- лило oпределить морфологические характеристики оползня. Была принята попытка идентифицировать глав- ные факторы оползнеобразования и определить вероятный возраст этого процесса. Исследуемый oползень при- надлежит к большому комплексу подобных форм, которые возникли вероятно в перигляциальных условиях позд- него плейстоцена, хотя мы не можем исключить их голоценовый возраст. Описываемый оползень, в связи с его величинoй, образуeт уникальную форму в возвышенно-низменной части Силезскогo воеводствa.

Fajer M., Waga J. M. Relict landslide in Zajączki-Łękawica near Krzepice (Woźniki-Wieluń Upland). This article pre- sents the preliminary results of research on the relict landslide in Middle Jurassic clays. Field mapping, analysis of the Di- gital Elevation Model created from the laser scanning (LiDAR) and orthophotomap was made. It allowed to determine the morphological characteristics of the landslide. We tried to identify the main factors affecting mass movement and to determine the probable age of this process. Studied landslide belongs to a larger complex of similar forms. These are forms, pro- bably developed in the Late Pleistocene periglacial conditions, although we can not rule out the Holocene age. Landslide presented in article is due to the size the unique form in the highland-lowland part of the Silesian Voivodeship.

Słowa kluczowe: ruchy masowe, reliktowe osuwisko, iły środkowojurajskie, alleröd, holocen Ключевые слова: гравитационные (массовые) процессы, реликтовый оползень, среднеюрские илы, аллержд, голоцен Key words: mass movements, relict landslide, Middle Jurassic clays, Alleröd, Holocene

Zarys treści torów zwrócił obszar o specyficznej rzeźbie terenu. W jego obrębie występują wysokie, niemal równo- Zaprezentowano wstępne wyniki badań reliktowego osu- ległe względem siebie wały o kilkusetmetrowej dłu- wiska rozwiniętego w iłach środkowojurajskich. Kartowa- gości, oddzielone obniżeniami. Z trzech stron jest on nie terenowe, analiza numerycznego modelu wysokoś- ograniczony zboczami zakończonymi na górze wypu- ci ze skaningu LiDAR oraz ortofotomapy umożliwiły kłymi załomami, a czwarta sięga dna doliny potoku rozpoznanie cech morfologicznych osuwiska. Podjęto uchodzącego do Piskary (dopływ Liswarty). Cała próbę identyfikacji głównych czynników sprzyjających forma jest stosunkowo rozległa, zajmuje powierzch- osunięciu mas oraz określenia prawdopodobnego wieku nię około 0,7 km2, dlatego w badaniach – poza meto- tego procesu. Badane osuwisko należy do większego kom- dami polowymi – wykorzystano numeryczny model pleksu podobnych form, które powstały prawdopodob- terenu i ortofotomapę, dostępne w Geoportalu 2. Ana- nie w peryglacjalnych warunkach schyłku plejstocenu, liza tych obrazów dała możliwość postawienia hipo- choć nie można wykluczyć ich holoceńskiego wieku. Prezentowane w pracy osuwisko jest, ze względu na swo- tezy badawczej, opisania formy, a wraz z danymi z ma- je rozmiary, formą unikatową w wyżynno-niżowej częś- py topograficznej – dokonania obliczeń morfome- ci województwa śląskiego. trycznych. Rozległy obszar o „żywej” rzeźbie terenu zinterpretowano jako osuwisko. Należy ono, jak się WPROWADZENIE okazuje, do większego kompleksu podobnych form. Nie badano ich wcześniej, nie opisywano i nie zazna- W trakcie badań geomorfologicznych w północno-za- czono na mapach geomorfologicznych i geologicznych. chodniej części Obniżenia Krzepickiego uwagę au-

17 Celem pierwszego etapu badań było rozpoznanie cech morfologicznych zespołu osuwisk ze szczegól- nym uwzględnieniem osuwiska w Zajączkach Dru- gich-Łękawicy, a także próba identyfikacji głównych czynników, które doprowadziły do ich powstania oraz określenie prawdopodobnego wieku form. Planowa- na jest kontynuacja badań.

OBSZAR BADAŃ

Położenie

Obszar badań, leży w Obniżeniu Krzepickim (rys. 1), które – wg regionalizacji fizyczno-geograficznej KON- DRACKIEGO (1994) – należy do Wyżyny Woźnicko-Wie- luńskiej. Jest on odwadniany przez Potok z Podle- sia – lewobrzeżny dopływ Piskary, uchodzącej do Lis- warty. Zespół form osuwiskowych rozciąga się na wy- korzystywanych głównie rolniczo gruntach wsi Za- Rys. 1. Położenie obszaru badań na tle regionów fizyczno- jączki Drugie i Parkiecie (rys. 2). geograficznych wg KONDRACKIEGO (1994) Рис. 1. Местополджение исследцемой территории на фоне физико-географических единиц по: KONDRAC- KI (1994) Fig. 1. Location of the study area against a background of the physico-geographical regions after KONDRACKI (1994)

Rys. 2. Obszar badań w Zajączkach Drugich: 1 – zarys niszy osuwiskowej, 2 – progi wewnątrzosuwiskowe, 3 – obsza- ry słabo zaznaczających się ruchów masowych, 4 – niskie progi osuwiskowe i nabrzmienia jęzorów spełzy- wania, 5 – kierunek osunięć gruntu, 6 – krawędź zbocza doliny, 7 – przełom, 8 – dno doliny, 9 – zagłę- bienie bezodpływowe, 10 – ciek, 11 – linia profilu morfologicznego, 12 – drogi, 13 – las Рис. 2. Изучаемая территория в пос. Зайончки Друге: 1 – oчepтание оползнeвoго циpкa, 2 – гряды внутри оползня, 3 – про- странство нечетко выраженных гравитационных (массовых) про- цессoв, 4 – невысокие оползневые гряды и набухания языков сполза- ния, 5 – направление сползания грунта, 6 – откос склона долины, 7 – пeрeрыв, 8 – днище долины, 9 – бессточное углубление, 10 – водоток, 11 – линия морфологического профиля, 12 – дороги, 13 – лес Fig. 2. Study area in Zajączki Drugie: 1 – outline of the landslide scarp, 2 – ridges of the landslide, 3 – area of barely noticeable mass movements, 4 – low ridges of the landslide and bulges of slope creep, 5 – direction of landslides, 6 – edge of the slope of the valley, 7 – water-gap, 8 – valley floor, 9 – depression without out-flow, 10 – watercourse, 11 – line of the morphological profile, 12 – roads, 13 – forest

18 Budowa geologiczna żenia występują formy rzeźby glacjalnej i fluwiogla- cjalnej z okresu zlodowacenia Odry (RÓŻYCKI, 1960; Na północo-zachód od Krzepic, zwykle na powierzch- KLIMEK, 1966; GILEWSKA, 1972; SZUBERT, 2012). Złożo- ni terenu, a jedynie lokalnie płytko pod pokrywą osa- ne procesy morfotwórcze doprowadziły w kilku cy- dów czwartorzędowych, występują utwory jury środ- klach, związanych z piętrami chłodnymi i ciepłymi, kowej należące do batonu. Górne partie osadów ba- do wykształcenia w okolicach Zajączek Drugich wyso- tonu z poziomu Oecotraustes heterocostatus wykształ- czyzny pagórkowatej pochodzenia denudacyjnego cone są tam w postaci brunatno-szarych i ciemnosza- (HAISIG, WILANOWSKI, 1996) rozciętej dolinami lewo- rych iłów piaszczystych z syderytami ilastymi i prze- brzeżnych dopływów Liswarty. Erozja i denudacja ławiceniami piaskowców, a leżącego wyżej poziomu w wielu miejscach wyprzątnęły tam materiał glacjal- Oecotraustes paradoxus – jako osady ilaste i mułowco- ny i fluwioglacjalny, odsłaniając starsze podłoże, pod- wo-piaszczyste z dużym udziałem piasków. W dru- czas gdy w sąsiedztwie zachowały się wysoczyzny gim z wymienionych poziomów występują również morenowe, fragmenty pól sandrowych, kemy i terasy cienkie wkładki piaskowców, piaszczystych iłowców kemowe. i mułowców oraz lokalnie sferosyderyty z oolitami. Miejscami zachowały się także utwory nadległego METODY BADAŃ poziomu Clydoniceras discus wykształcone w postaci glin brunatnych, margli i wapieni z żelazistymi ooli- W trakcie badań terenowych wykonano uproszczone tami i licznymi amonitami (SOKOŁOWSKI, 1973; BED- kartowanie geomorfologiczne, wykorzystując przede NAREK i in., 1992). Poziom ten odsłania się prawdo- wszystkim metodę profilową i śledzenia granic (KLI- podobnie na skraju lasu na północ od Łękawicy (rys. 2). MASZEWSKI, 1978). Obserwowano cechy deformacji po- Na obszarze położonym między wspomnianym wierzchni terenu w porównaniu do obszarów sąsied- lasem a Łękawicą znajdują się rozległe wychodnie nich. Morfometrię części form ustalono na podstawie utworów batonu. Jedynie w północno-zachodniej częś- pomiarów terenowych przy użyciu taśmy mierniczej ci badanego terenu zachował się cienki płat glin zwa- i klizymetru. Informacje o zasięgu poziomym utwo- łowych z okresu zlodowacenia odrzańskiego o miąż- rów jury środkowej, jak i czwartorzędu oraz ich na- szości około 1,5 m (HAISIG, WILANOWSKI, 1996). Bar- stępstwa w profilach pionowych, zaczerpnięte z lite- wa glin jest szara i szaro-brunatna. Na wychodniach ratury i map geologicznych potwierdzono w trakcie skał jury środkowej rozrzucony jest jednak także ma- obserwacji terenowych. Wstępne rozpoznanie osadów, teriał eratyczny. Niewielką nieckę na zboczu doliny z których zbudowane są formy przeprowadzono Potoku z Podlesia, położoną na północo-zachód od w rozcięciach erozyjnych, wciosach dróg polnych, Łękawicy zajmują nieznacznej miąższości osady wod- na skarpach dawnych glinianek i w płytkich wierce- nolodowcowe. Utwory tej samej genezy występują niach (sondach). Wykonano dokumentację fotogra- na północ od przysiółka Parkiecie. ficzną badanych obiektów. W Łękawicy i dalej w kierunku wschodnim, na le- Podstawą kameralnej analizy rzeźby terenu i iden- wym zboczu doliny Potoku z Podlesia, w połowie XX tyfikacji badanych form był numeryczny model wy- wieku, w gliniankach o głębokości 4 m, wydobywa- sokości DEM (Digital Elevation Model) powstały no zwięzłe jurajskie iły piaszczyste, z których produ- ze skaningu LiDAR (Light Detection and Ranging) kowano cegłę. W iłach tych o barwie szarej i szaro- oraz zdjęcia lotnicze ortogonalne (ortofotomapa). brunatnej brak konkrecji syderytowych i płytek pias- Ze względu na rozległość form i problem tzw. „żabiej kowca, bardzo rzadko pojawiają się tylko pojedyn- perspektywy”, charakterystycznej dla obserwacji na- cze drobne żwiry. Na iłach zalega warstwa brunat- ziemnej, wykorzystanie DEM znacznie ułatwiło ich nej gliny z syderytami, a w partii wierzchowinowej rozpoznanie. Wykorzystane ortofotomapy i cieniowa- także z piaskowcem żelazistym. Syderyty i piaskow- ny model terenu pochodzą z ogólnodostępnej witry- ce żelaziste były w okolicy eksploatowane w płytkich ny Geoportal.gov.pl. odkrywkach prawdopodobnie od średniowiecza, przy- Do identyfikacji form wykorzystano także Mapę najmniej do połowy XIX w. (Karta Ogólna..., 1846). topograficzną w skali 1 : 10 000, ark. Zajączki. W celu porównania wyników badań terenowych dotyczą- Rzeźba terenu cych budowy geologicznej obszaru z dotychczasowy- mi poglądami wykorzystano Szczegółową mapę geolo- Obniżenie Krzepickie, w którego granicach leży obszar giczną Polski w skali 1 : 50 000, arkusze Krzepice badań, jest subsekwentną niecką denudacyjną wypre- (HAISIG, WILANOWSKI, 1985), Kłobuck (BEDNAREK i in., parowaną w opisanych wyżej iłach rudonośnych ju- 1987) i Rudniki (HAISIG, WILANOWSKI, 1994) oraz odry środkowej. W obrębie lekko falistego dna obni- powiednie dla nich „Objaśnienia do Szczegółowej

19 Mapy...” (HAISIG, WILANOWSKI, 1990, 1996; BEDNA- topograficznej z lat 30. XX w. (aktualność zdjęcia topo- REK i in., 1992;). graficznego – 1889 r.) (Mapa topograficzna...1933) wi- dać, że obniżenia te były stale podmokłe i zajęte WYNIKI BADAŃ przez łąki. Dopiero na początku lat 60. XX w. przeprowadzono tam prace melioracyjne, a łąki zamieniono W miejscowości Zajączki Drugie oraz w sąsiednim na pola orne. Parkieciu, w obrębie pagórkowatej wysoczyzny de- nudacyjnej, występują wyraźnie widoczne formy osuwiskowe i ich słabiej zachowane relikty (rys. 2). Naj- bardziej okazała forma jest położona na północ od Łę- kawicy – przysiółka Zajączek Drugich. Ma ona charakter osuwiska ziemnego rotacyjnego, delapsywnego, w którego obrębie występuje pięć poprzecznych pro- gów wewnątrzosuwiskowych (wałów, skib) (fot. 1). Maksymalna wysokość dolnego progu osuwiska, zawieszonego nad dnem doliny Potoku z Podlesia, wynosi 10 m, progu środkowego – 5,8 m, a tylnego zbocza niszy osuwiskowej – 7 m (rys. 3, fot. 2). Obni- żenia między progami wypełnione są spłukanym Rys. 3. Profil morfologiczny przez osuwisko w Zajączkach Drugich-Łękawicy ze stoków materiałem z udziałem substancji organicz- Рис. 3. Морфологияеский профиль через оползень в пос. nej, co bardzo dobrze widać na ortofotomapie. Wzdłuż Зайончки Друге-Ленкавица lewej krawędzi niszy osuwiskowej rozwinęła się bruz- Fig. 3. Morphological profile across the landslide in Zającz- da erozyjna, która na odcinku o długości 250 m prze- ki Drugie-Łękawica łamała się przez 2 wysokie progi (rys. 2). Na mapie

Fot. 1. Reliktowe osuwisko w Zającz- kach Drugich-Łękawicy – progi wewnątrzosuwiskowe (fot. J. M. Waga) Фот. 1. Реликтовый оползень в пос. Зайончки Друге-Ленкавица – гряды внутри оползня (фот.: Я. М. Вага) Photo 1. Relict landslide in Zajączki Drugie-Łękawica – ridges of the landslide (phot. by J. M. Waga)

Fot. 2. Reliktowe osuwisko w Zającz- kach Drugich-Łękawicy – zbocze niszy osuwiskowej (fot. J. M. Waga) Фот. 2. Реликтовый оползень в пос. Зайончки Друге-Ленкавица – склон оползнeвoго циpкa (фот.: Я. М. Вага) Photo 2. Relict landslide in Zajączki Drugie-Łękawica – slope of the main scarp (phot. by J. M. Waga)

20 Dokładna analiza otoczenia opisanego osuwiska Osuwiska te różnią się od górskich także aktywnoś- wykazała, że poza nim, na lewym zboczu doliny Po- cią: współcześnie większość z nich jest mało aktyw- toku z Podlesia rysują się jeszcze przynajmniej czte- na (BORECKA, KACZMARCZYK, 2007). Na sprzyjające ry owalne obniżenia, które mogą być pozostałością warunki do powstawania osuwisk w ilastych utwo- ро innych osuwisk, znajdujących się w różnych sta- rach środkowej jury na Wyżynie Krakowsko-Wieluń- diach rozwoju. Ponadto w północno-wschodniej części skiej, na przełomie interglacjałów i glacjałów, zwró- niszy osuwiska w Łękawicy stwierdzono półokrągłe cił uwagę RÓŻYCKI (1960). Wskazywał on głębokie, nabrzmienia terenu о nieznacznej wysokości, utwo- kopalne doliny okolic Częstochowy jako miejsca „du- rzone na skutek wtórnego przemieszczenia się mas żych zsuwów z dobrze zaznaczającymi się cyrkami gruntu na stoku – osunięcia potomne. Oprócz tego, oberwania”. także w źródliskowym odcinku sąsiedniej, równole- Wśród kilku czynników sprzyjających osunięciu głej dolinki, znajdującej się na północy badanego mas skalnych, podawanych w literaturze (KLECZKOW- obszaru, dostrzeżono pięć schodzących do niej po- SKI, 1955; KLIMASZEWSKI, 1978; SZPONAR, 2003), w przy- dobnych łukowatych nabrzmień (rys. 2). Po przeciw- padku osuwiska w Zajączkach Drugich-Łękawicy, nej stronie wzniesienia, na zachód od nich, widać dwie a zapewne także i sąsiednich, zasadniczą rolę odegra- płytkie nisze po materiale spełzniętym ze stoku. Rów- ły: niestabilna struktura geologiczna charakteryzująca nież w obrębie zboczy trzeciej równoległej dolinki, się występowaniem horyzontalnie zalegających osa- położonej w lesie na północ od Łękawicy, znajdują się dów ilastych oraz ilasto-piaszczystych, przewarstwio- dwie słabo zarysowane formy przypominające nisze nych pokładami sferosyderytów i piaskowców żela- osuwiskowe. zistych, niekorzystne warunki hydrogeologiczne zwią- W profilu zlokalizowanym we wciosie drogo- zane z utrudnioną pionową infiltracją w niektóre wym, który przecina poprzecznie dolny, w najwyż- warstwy osadów, a szczególnie w eksploatowane szym wale osuwiska ujawniają się brunatne i bru- w przeszłości zwięzłe iły piaszczyste, wystarczająco natno-beżowe utwory ilaste z domieszką piasku drob- duże spadki terenu na północnym, podlegającym ru- no- i średnioziarnistego, zawierające owalne konkre- chom masowym zboczu doliny, erozja rzeczna w do- cje syderytowe i płytki piaskowców żelazistych. Utwo- linie i być może silne opady. Ostatecznie nie można ry te budują także wyższe części osuwiska. U pod- także wykluczyć raczej pośredniego udziału człowie- stawy dolnego progu, w płytkim wykopie obserwowa- ka pradziejowego w tym procesie. no eksploatowane niegdyś stalowo-szare, zwięzłe iły, W środkowej i południowej Polsce udokumen- na których powierzchni utleniające się związki żelaza towano kilka faz erozji rzecznej i towarzyszącej im nadają im barwy pstre z brunatnymi cętkami. aktywności ruchów masowych, zachodzących w ostatnich 22 tys. lat (m. in. STARKEL, 1960; JERSAK, SEN- DYSKUSJA DOBRY, ŚNIESZKO, 1992; MARGIELEWSKI, 1998). Pierw- sze zjawiska o tym charakterze były związane z de- W Polsce osuwiska najczęściej występują na obsza- gradacją mas lodowych fazy leszczyńskiej oraz obni- rach górskich. 95% wszystkich osuwisk i terenów za- żeniem bazy erozyjnej rzek w dorzeczu Warty (ROT- grożonych osuwiskami znajduje się w Karpatach fli- NICKI, BLUSZCZ, BORÓWKA, 1994). Do znaczącej erozji szowych. Liczbę czynnych i zamarłych osuwisk sza- doszło tam w böllingu (TURKOWSKA, 1994), a proces cuje się tam na 50–60 tysięcy (KACZMARCZYK, TCHÓ- ten postępował w allerödzie (KRZEMIŃSKI, 1965, 1989). RZEWSKA, WOŹNIAK, 2012). Także na terenie Sudetów, Erozja allerödzka osiągnęła w dolinie Warty głębokość uznawanych do niedawna za obszar mało podatny przekraczającą nawet 5 m poniżej poziomu dna współ- na procesy osuwiskowe, szczegółowe badania wyka- czesnej doliny (KRZEMIŃSKI, 1989). Osady tego wieku zują obecność zarówno głębokich osuwisk skalnych, (11 830 ± 110 BP) zlokalizowała FAJER (2004) w ko- jak i płytkich, zwietrzelinowych (m. in. MIGOŃ i in., palnym korycie w dolinie Liswarty na głębokości 2010; KASPRZAK, TRACZYK, 2012). Rzadziej formy te około 1,8 m poniżej współczesnej równiny zalewowej. notuje się pasie wyżyn i na stromych zboczach dolin Można przypuszczać, że na podobnej głębokości znaj- dużych rzek nizinnych (PIETRUSZEWSKI, 1992; CZAR- dowało się dno doliny Potoku z Podlesia, uchodzą- NECKI, GOŹDZIK, 2007; KACZMARCZYK, TCHÓRZEWSKA, cego do Piskary 1,8 km na północ od tego miejsca. WOŹNIAK, 2012). Rozwój procesów osuwiskowych STARKEL (1986) wskazuje na zwiększone przepływy na wyżynach i nizinach cechują odmienne uwarunko- minimalne i ekstremalne w dolinach rzecznych pod- wania od tych występujących w górach, zarówno czas allerödzkiego rozpadu wieloletniej zmarzliny w zakresie budowy geologicznej, rzeźby terenu, jak przy jednoczesnym braku pokrywy leśnej. Na tę fa- też wielkości i intensywności opadów atmosferycz- zę datuje też intensywny rozwój „starych” osuwisk nych (WYSOKOŃSKI, 2011; TYSZKOWSKI, 2012, 2014). w Karpatach (STARKEL, 1960, 1977). Na silną erozję

21 w tym czasie w górnych odcinkach dolin południo- grożenie bezpieczeństwa ludzi oraz straty materialne. wo-zachodniej części Wyżyny Śląskiej wskazuje rów- Współczesny wzrost zagrożeń wiązał się głównie nież WAGA (1994a, 1994b). Kolejnym argumentem z zabudową starych, nieaktywnych powierzchni osu- za allerödzkim wiekiem osuwisk może być zjawisko wiskowych (WYSOKIŃSKI, 2011). Są tworzone mapy intensywnej wówczas degradacji wieloletniej zmarzli- osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi. ny, co powodowało z jednej strony zmianę stanu sku- Bogaty aparat badawczy i znaczne fundusze służą pienia utworów podłoża ze stałej (zamarzniętej) badaniom osuwisk w Karpatach. Mniej zaawansowa- na luźną, a z drugiej zmianę systemu krążenia wo- ne są prace na pozostałym obszarze kraju. Dotych- dy z powierzchniowego i przypowierzchniowego na czas w tekstowych i kartograficznych opracowaniach głębszy, w tym silne nawodnienie osadów i możliwość geologicznych nie wykazywano form osuwiskowych ich upłynniania. Zatem najkorzystniejsze warunki do z okolic Zajączek, nie uwzględniono ich jeszcze w sy- rozwoju badanych osuwisk po raz pierwszy mogły stemie Systemie Osłony Przeciwosuwiskowej SOPO wystąpić w początkowej części allerödu, kiedy to jesz- (http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/SOPO/za cze roślinność, szczególnie wysoka i średnia nie mia- kres/etap4), a także w „Studium uwarunkowań i kie- ły wpływu na wiązanie gruntu systemem korzenio- runków zagospodarowania przestrzennego miasta wym i udziału w kształtowaniu lokalnego bilansu i gminy Krzepice”. Jednocześnie na obszarze opisy- wodnego. Tezę tę należy jednak zweryfikować w trak- wanym w artykule planuje się inwestycje energety- cie dalszych badań, ponieważ podatność na osuwa- ki wiatrowej. W kontekście tych zamiarów, zaledwie nie się gruntu, wynikająca z budowy geologicznej w świetle wstępnych badań przeprowadzonych przez obszaru i litologii utworów, jest na tyle duża, że zja- autorów, duże wątpliwości budzą warunki geotech- wiska osuwiskowe mogły wystąpić także w wilgot- niczne podłoża, które mają wpływ na statykę wyso- nych fazach holocenu, tym bardziej, że od neolitu kich budowli poddanych naporowi wiatru, a także rolniczo gospodarował w okolicy człowiek (GEDL, możliwość przenoszenia wibracji na podłoże. Już GINTER, GODŁOWSKI, 1970, 1971). w przeszłości wykazywało ono niską spoistość oraz Dla porównania: BAUMART-KOTARBA i KOTARBA tendencję do upłynniania się i osuwania. (1995) wskazują na znaczne uruchomienie pokryw Formy o opisanym charakterze występują także gruzowych na stokach Tatr w trzech okresach schył- w innych częściach gminy Krzepice, jednak w trakcie kowego vistulianu i w holocenie: 1200–11 800 BP, szczegółowej analizy numerycznego modeli terenu 10 900–10 000 BP i około 8870–8400 BP. ŚNIESZKO stwierdzono, że zespół osuwisk w Zajączkach Drugich (1995) odnotowuje zmiany w bilansie denudacyjnym i sąsiednim Parkieciu należy do największych w pół- w dolinach wyżyn lessowych w dwóch pierwszych nocnej części województwa śląskiego. Jest także praw- okresach, a także u schyłku atlantyku i na początku dopodobnie jednym z większych w środkowej Pols- subboreału 5500–4600 BP, zwracając uwagę na ów- ce (por. CZARNECKI, GOŹDZIK, 2007). Dlatego należy czesną (= subboreał) aktywność rolniczą społeczności go dokładnie rozpoznać w kolejnych etapach badań. kultury pucharów lejkowatych (KPL). Zdaniem autorów tak dobrze wykształcona forma Pierwsze grupy ludzkie działające intensywnie osuwiskowa jak w Łękawicy, powinna być również w okolicach Krzepic należały właśnie do kultury pu- przedmiotem ochrony, np. krajobrazowej. Przyjęcie charów lejkowatych. Później swoją obecność w środo- dla niej takiego statusu nie powinno budzić sprzeciwu wisku silniej zaznaczyły społeczności kultury łużyc- w sytuacji, kiedy inne niż rolnicze wykorzystanie te- kiej i przeworskiej (GEDL, GINTER, GODŁOWSKI, 1970, go terenu i obszarów przyległych w wielu przypad- 1971). Fazy subborealna i subatlantycka zostały odno- kach może okazać się niebezpieczne. towane jako okresowo bardziej wilgotne. W młodszym subatlantyku w Karpatach coraz większa trzebież la- sów przez plemiona łużyckie skutkowała m. in. roz- LITERATURA wojem procesów stokowych (STARKEL, 1960; MAR- GIELEWSKI, 1998). W tej sytuacji nie należy pomijać Baumgart-Kotarba M., Kotarba A., 1995: High-mountain możliwości udziału człowieka w rozwoju tego typu environment of the Tatras in the period of Pleistoce- zjawisk także na badanym terenie. ne and Holocene transition. Biuletyn Peryglacjalny, 34: 37–51. Bednarek J., Haisig J., Lewandowski J., Wilanowski S., 1987: PODSUMOWANIE Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000, arkusz Kłobuck. PIG, Warszawa. W ostatnich latach w Polsce na skutek uaktywnienia Bednarek J., Haisig J., Lewandowski J., Wilanowski S., 1992: się procesów stokowych, problem osuwisk budzi du- Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Pols- że zainteresowanie. Głównym tego powodem jest za- ki 1 : 50 000, arkusz Kłobuck. PIG, Warszawa: 59 s.

22 Borecka A., Kaczmarczyk R., 2007: Geologiczno-inżynier- Mapa topograficzna 1 : 25 000, ark. Lipie (P44-S27-I). WIG, ska ocena zagrożeń osuwiskowych w utworach lesso- Warszawa, 1933. wych południowo-wschodniej Polski. Geologos, 11: Mapa topograficzna 1 : 10 000, ark. Zajączki (511.124). 347–356. GUGiK, 1974–1975. Czarnecki L., Goździk J., 2007: Osuwiska w województwie Margielewski W., 1998: Landslide phases in the Polish łódzkim i ich szczególny charakter w KWB „Beł- Outer Carpathians and their relation to climatic chan- chatów”. Acta Univ. Lodz., Folia Geogr. Physica, 8: ges in the Late Glacial and the Holocene. Quaternary 165–183. Studies in Poland, 15: 37–53. Fajer M., 2004: Wpływ budowy geologicznej podłoża ju- Migoń P., P{nek T., Malik I., Hradecký J., Owczarek P., rajskiego na rozwój dna doliny Liswarty. W: Czwar- Šilh{n K., 2010: Complex landslide terrain in the Ka- torzęd obszaru Polski na tle struktur starszego pod- mienne Mountains, Middle Sudetes, SW Poland. łoża. Prace IG AŚ, Kielce, 13: 53–82. Geomorphology, 124: 200–214. Gedl M., Ginter B., Godłowski K., 1970: Pradzieje i wczes- Pietruszewski J., 1992: Osuwisko w dolinie Warty pod Ko- ne średniowiecze dorzecza Liswarty. cz. I. ŚIN, Kato- nopnicą. Acta Univ. Lodz., Folia Geogr., 15: 174–183. wice: 242 s. Rotnicki K., Bluszcz A., Borówka R. K., 1994: Datowanie Gedl M., Ginter B., Godłowski K., 1971: Pradzieje i wczes- TL osadów rzecznych Prosny z fazy leszczyńskiej ne średniowiecze dorzecza Liswarty. cz. II. ŚIN, Kato- w świetle innych kryteriów określania wieku. Geo- wice: 143 s. chronometria, 10: 295–306. Gilewska S., 1972: Wyżyny Śląsko-Małopolskie. W: Klima- Różycki S. Z., 1960: Czwartorzęd regionu Jury Często- szewski M. (red.): Geomorfologia Polski, t. 1. Pols- chowskiej i sąsiadujących z nią obszarów. Prz. Geol., ka Południowa. Góry i Wyżyny. PWN, Warszawa: 8: 424–429. 232–339. Sokołowski S. (red.), 1973: Budowa geologiczna Polski, t. 1, Haisig J., Wilanowski S., 1985: Szczegółowa Mapa Geo- Stratygrafia, cz. 2. Mezozoik. WG, Warszawa: 806 s. logiczna Polski 1 : 50 000, arkusz Krzepice. PIG, War- Starkel L., 1960: Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w ho- szawa. locenie. IG PAN, Prace Geograficzne, 22: 239 s. Haisig J., Wilanowski S., 1990: Objaśnienia do Szczegó- Starkel L., 1977: Paleogeografia holocenu. PWN, Warsza- łowej Mapy Geologicznej Polski 1 : 50 000, arkusz Krze- wa: 362 s. pice. PIG, WG, Warszawa: 49 s. Starkel L., 1986: The role of the Vistulian and Holocene in Haisig J., Wilanowski S., 1994: Szczegółowa Mapa Geo- the transformation of the relief of Poland. Biuletyn logiczna Polski 1 : 50 000, arkusz Rudniki. PIG, War- Peryglacjalny, 31: 261–273. szawa. Szponar A., 2003: Fizjografia urbanistyczna. PWN, War- Haisig J., Wilanowski S., 1996: Objaśnienia do Szczegó- szawa: 258 s. łowej Mapy Geologicznej Polski 1:50000, arkusz Rud- Szubert M., 2012: Plejstoceńska morfogeneza Wyżyny niki. PIG, Warszawa: 28 s. Woźnicko-Wieluńskiej związana ze stadiałem ma- Jersak J., Sendobry K., Śnieszko Z., 1992: Postwarciańska ksymalnym zlodowacenia Odry w świetle geosta- ewolucja wyżyn lessowych w Polsce. UŚ, Katowice: tystycznej rekonstrukcji powierzchni podplejstoceń- 198 s. skiej. UP, Kraków: 179 s. Kaczmarczyk R., Tchórzewska S., Woźniak H., 2012: Cha- Śnieszko Z., 1995: Ewolucja obszarów lessowych Wyżyn rakterystyka wybranych osuwisk z terenu Polski po- Polskich w czasie ostatnich 15 000 lat. UŚ, Katowice: łudniowej uaktywnionych po okresie intensywnych 122 s. opadów w 2010 r. Nowoczesne Budownictwo Inży- Turkowska K., 1994: La morphogenèse périglaciaire dans nieryjne, 4 (43): 74–77. les vallées fluviales du Plateau de Łódź et sa diffé- Karta Ogólna położenia Zakładów Górniczych Rządowych rentiation dans le temps et dans l'espace. Biuletyn w Królestwie Polskim Okręgu Zachodnim, 1846. Peryglacjalny, 33: 153–164. Kasprzak M., Traczyk A., 2012: Uwarunkowania rozwoju Tyszkowski S., 2012: Rozmieszczenie i skala aktywności osuwisk w środkowej części Gór Kamiennych (Sude- współczesnych osuwisk w dolinie dolnej Wisły na ty). Landform Analysis, 20: 65–77. odcinku między Fordonem a Kozielcem (Polska pół- Kleczkowski A., 1955: Osuwiska i zjawiska pokrewne. nocna) – wstępne wyniki badań. Landform Analysis, WG, Warszawa: 116 s. 20: 95–101. Klimaszewski M., 1978: Geomorfologia. PWN, Warszawa: Tyszkowski S., 2014: Rozmieszczenie i geneza współczes- 1098 s. nych osuwisk nizinnych w strefie bezpośredniego od- Klimek K., 1966: Deglacjacja północnej części Wyżyny Śląs- działywania rzeki na przykładzie zbocza Doliny Dol- ko-Krakowskiej w okresie zlodowacenia środkowo- nej Wisły między Morskiem a Wiągiem. Landform polskiego. Pr. Geogr. IG PAN, 53: 136 s. Analysis, 25: 159–167. Kondracki J., 1994: Geografia Polski. Mezoregiony fizycz- Waga J. M., 1994a: Rzeźba eoliczna na obszarze wschodniej nogeograficzne. PWN, Warszawa: 340 s. części Niecki Kozielskiej. Scripta Rudensia, 2. PK Krzemiński T., 1965: Przełom doliny Warty przez Wyży- „CKKRW”, Rudy Wielkie: 130 s. nę Wieluńską. Acta Geogr. Lodz., 21: 95 s. Waga J. M., 1994b: Stanowiska paleolityczne i mezolitycz- Krzemiński T., 1989: Powiązania form dolinnych środko- ne nad górną Odrą i dolną Bierawką na tle stosun- wej Polski z obiegiem wody w małych zlewniach. ków geomorfologicznych obszaru. Śląskie Sprawozda- Acta Geogr. Lodz., 59: 95–119. nia Archeologiczne, 35: 151–160.

23 Wysokiński L., 2011: Metody prognozowania i zabezpiecza- http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/SOPO/za nia osuwisk. XXV Konferencja Naukowo-Techniczna, kres/etap4 Międzyzdroje 24–27 maja 2011: Awarie Budowlane 2011: 291–320.