CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ

SPIS TREŚCI

Zeszyt 6, listopad/grudzień 2011

ARTYKUŁY – ARTICLES Marian Stój, Bogusław Kozik, Bartosz Kwarciany: Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 2008–2011 – Golden Eagle Aquila chrysaetos in the Polish part of the Carpathians in 2008–2011 483

Nuria Selva, Agnieszka Sergiel, Agnieszka Olszańska, Teresa Berezowska, Tomasz Zwijacz- Kozica, Filip Zięba: Warsztaty jako narzędzie do opracowania strategii zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos w Polsce – Workshops as a tool for the elaboration of the brown bear Ursus arctos management plan in Poland 494

Beata Woziwoda, Katarzyna Ambrożkiewicz: Szata roślinna projektowanego użytku ekologicznego „Warciańskie Ługi” – Vegetation of the “Warciańskie Ługi” peat bog area (Central Poland), which is worthy of protection 504

Joanna Harmuszkiewicz: Występowanie roślin z rodziny storczykowatych Orchidaceae na terenie Nadleśnictwa Augustów – The occurrence of plants from Orchidaceae family in the Augustów Forest District (NE Poland) 511

Anna Jakubska-Busse, Michał Śliwiński: Kruszczyk błotny Epipactis palustris w województwie dolnośląskim – występowanie, zagrożenia i zalecenia dla ochrony – Marsh Helleborine Epipactis palustris in Lower Silesia Province – occurrence, threats and recommendations for protection 519

Kinga Kostrakiewicz: Kolonizacja kęp śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa przez ginące gatunki zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych Molinietum caeruleae – Colonization of Deschampsia caespitosa tussocks by threatened species of blue moor-grass meadows Molinietum caeruleae 527

Piotr Kobierski, Roman Ryś: Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe na siedliskach antropogenicznych w okolicach Lubska i Żar – Rare and threatened vascular plants in anthropogenic habitats in the vicinity of Lubsko and Żary (W Poland) 534

Adam Stebel, Joanna Perzanowska: Stan zachowania stanowiska mchów z rodzaju parzęchlin Meesia nad Toporowym Stawem Wyżnim w Tatrzańskim Parku Narodowym – The preservation state of the sites with mosses of the Meesia genus on the Toporowy Staw Wyżni tarn in the Tatra National Park 542

Sławomir Florjan, Ilona Jaworska: Unikalne i zasługujące na ochronę odsłonięcie z florą karbońską w Szczawnie Zdroju (województwo dolnośląskie) – Unique and protection deserving outcrop with Carboniferous flora in Szczawno Zdrój (Lower Silesia Province) 547

Anna Jankowiak: Duże skrzelonogi: mało znane bezkręgowce astatycznych zbiorników wodnych – Large branchiopods: little-known invertebrates of astatic waterbodies 552

Marcin Tobółka, Stanisław Kuźniak, Katarzyna M. Żołnierowicz, Łukasz Jankowiak, Marcin Gabryelczyk, Mateusz Pyrc, Paweł Szymański, Paweł Sieracki: Wzrost liczebności bociana białego Ciconia ciconia na Ziemi Leszczyńskiej w roku 2010 – Increase of the White Stork Ciconia ciconia population in the Leszno District in 2010 559

Krzysztof Piksa: Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme w polskiej części Karpat – The pond bat Myotis dasycneme in the Polish part of the Carpathians 568

Robert Rozwałka: Micaria dives ( Araneae : Gnaphosidae ) – nowy gatunek pająka dla araneofauny Polski – Micaria dives ( Araneae : Gnaphosidae ) – a new spider species for the Polish araneofauna 575

Krzysztof Szpila, Jacek Zieliński, Monika Lik: Nowe stanowiska poskocza Eresus ( Araneae : Eresidae ) w północnej Polsce – New records of the ladybird spider Eresus ( Araneae : Eresidae ) in northern Poland 580 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 483–493, 2011 Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 2008–2011

Golden Eagle Aquila chrysaetos in the Polish part of the Carpathians in 2008–2011

MARIAN STÓJ1, BOGUSŁAW KOZIK2, BARTOSZ KWARCIANY3

1 Komitet Ochrony Orłów Region Podkarpacki 38–200 Jasło, ul. Podzamcze 1a e-mail: [email protected]

2 Pieniński Park Narodowy 34–450 Krościenko nad Dunajcem, ul. Jagiellońska 107 b e-mail: [email protected]

3 Komitet Ochrony Orłów e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: orzeł przedni, Aquila chrysaetos, Karpaty, parametry rozrodcze.

W latach 2008–2011 na obszarze około 8860 km2 polskich Karpat stwierdzono występowanie 27 par orła przedniego Aquila chrysaetos (zagęszczenie 0,30 pary/100 km2 pow. całkowitej), a popu- lacja wykazywała fluktuację w stosunku do wyników z dwóch poprzednich okresów badań: nie- wielką tendencję wzrostową w porównaniu do lat 1993–1996, a malejącą w stosunku do lat 1997– –2007. W Karpatach Wschodnich zaobserwowano 13 par, a w Karpatach Zachodnich 14. Średni sukces gniazdowy dla czteroletnich badań wyniósł 63%, liczba piskląt na parę przystępującą do lęgu – 0,68, a liczba młodych na parę z udanym lęgiem – 1,08. Parametry rozrodu karpackiej po- pulacji były jednak zmienne w poszczególnych latach. Straty całkowite (20 przypadków, 37% lę- gów) były wynikiem m.in. niekorzystnych warunków pogodowych oraz działalności człowieka. Wysoki sukces gniazdowy (78,6 i 76,5%) orły przednie odniosły w latach 2008 i 2011, a niski (27,3%) w 2010 roku. Sukces gniazdowy zależał głównie od warunków atmosferycznych, dostę- pu do ofiar, kurczenia się łowisk na skutek zalesień oraz powstawania niekontrolowanej, rozpro- szonej zabudowy. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej, dzięki dopłatom bezpośrednim dla rol- ników nastąpił powrót do użytkowania gruntów w górach poprzez koszenie i wypasanie łąk, co w konsekwencji przyczynia się do poprawy stanu łowisk orła przedniego i dobrze rokuje na utrzy- manie karpackiej populacji tego gatunku w przyszłości.

Wstęp i rozrodu orła przedniego Aquila chrysaetos. W latach 80. XX wieku liczebność tego gatunku Na obszarze polskich Karpat od 1993 roku w Polsce oceniono na około 15 par (Tomiałojć członkowie Komitetu Ochrony Orłów (KOO) 1990, Głowaciński 1992), a na początku lat prowadzą corocznie monitoring liczebności 90. – na 5–10 par (Tucker, Heath 1994). W la-

483 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 tach 1993–1996 dzięki intensywnym poszuki- W niniejszej pracy omówiono rozmieszcze- waniom i penetracjom terenowym w polskiej nie, liczebność i ekologię rozrodu karpackiej części Karpat stwierdzono występowanie 21– populacji orła przedniego w latach 2008–2011. –24 par, w tym w 12 rewirach zlokalizowano co Wyniki porównano z analogicznymi dany- najmniej po jednym gnieździe (Stój i in. 1997). mi zebranymi przy użyciu tej samej metodyki W latach następnych (1997–2007) stan li- w latach 1993–1996 (Stój i in. 1997) oraz w la- czebny wzrósł do 29–32 par, a gniazda wy- tach 1997–2007 (Stój 2008). kryto już w 24 rewirach (Stój 2008). Obecnie (2008–2011) ptaki odnotowano w 27 rewirach, a w 25 z nich znaleziono gniazda. Nie wszyst- Teren badań kie gniazda były co roku zajmowane. Niektóre pary gniazdowały w terenach przygranicznych, Badaniami objęto wybrane obszary polskich a ich gniazda zlokalizowane były po stronie sło- Karpat (ryc. 1) o łącznej powierzchni około 8860 wackiej bądź ukraińskiej. W tych przypadkach km2 leżące w następujących podprowincjach: tylko część rewiru orłów znajdowała się w na- (a) Zewnętrzne Karpaty Zachodnie (Beskid szym kraju. Niski, Beskid Sądecki, Gorce, Beskid Wyspowy Potrzeba monitoringu populacji lęgowej orła i Beskid Żywiecki), (b) Centralne Karpaty przedniego wynika przede wszystkim z wysokiej Zachodnie (Tatry, Pieniny, Pogórze Spisko- rangi ochronnej tego gatunku zarówno w Polsce, -Gubałowskie i Kotlina Orawsko-Nowotarska) jak i w Europie, gdyż wiele małych populacji jest oraz (c) Karpaty Wschodnie (Bieszczady Za- w znacznym stopniu narażonych na wyginięcie chodnie i Góry Sanocko-Turczańskie). Karpaty (BirdLife International 2004). W Polskiej czerwo- odznaczają się wysoką lesistością (33–80%). nej księdze zwierząt gatunek ten został zakwali- Dominują tutaj lasy świerkowe, bukowe i jo- fikowany do kategorii EN – obejmującej gatunki dłowe tworzące razem blisko 90% drzewosta- bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone wy- nów. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie są góra- ginięciem w kraju ze względu na małą liczeb- mi niewysokimi z nielicznymi szczytami prze- ność populacji (Król, Wacławek 2001). kraczającymi 1000 m n.p.m., natomiast w Cen- tralnych Karpatach Zachodnich szczyty się- gają prawie 2500 m n.p.m. (Kondracki 1989). Karpaty Wschodnie w granicach Polski cha- rakteryzują się obecnością rozległych kom- pleksów leśnych, łąk i pastwisk po byłych Państwowych Gospodarstwach Rolnych (PGR), a powyżej 1200 m n.p.m. występuje piętro po- łonin. Gęstość zaludnienia jest tu niska i wyno- si 4–5 osób/km2. W polskich Karpatach jedynie Ryc. 1. Pasma górskie w obrębie obszaru badań: Tatry posiadają wyraźnie piętrowy układ roślin- 1 – Beskid Żywiecki, 2 – Kotlina Orawsko-Nowotarska, ności. 3 – Pogórze Spisko-Gubałowskie, 4 – Tatry, 5 – Gorce, 6 – Beskid Wyspowy, 7 – Pieniny, 8 – Beskid Sądecki, 9 – Beskid Niski, 10 – Bieszczady Zachodnie, 11 – Góry Sanocko-Turczańskie Materiał i metody Fig. 1. Mountain ranges within the study area: 1 – Beskid Żywiecki Mts, 2 – the Orawsko-Nowotarska Badania w terenie sprowadzały się do kon- Valley, 3 – the Spisko-Gubałowskie Foothills, tynuacji monitoringu stanowisk lęgowych 4 – Tatra Mts, 5 – Gorce Mts, 6 – Beskid Wyspowy Mts, 7 – Pieniny Mts, 8 – Beskid Sądecki Mts, 9 – Beskid oraz wyszukiwania nowych gniazd i rewirów Niski Mts, 10 – Western Bieszczady Mts, 11 – Sanocko- orła przedniego. Zostały one zapoczątkowane -Turczańskie Mts w 1993 roku przez KOO i prowadzone według

484 M. Stój i in. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 2008–2011 tej samej metodyki (Stój i in. 1997; Stój 2008, ić również osobników dorosłych. Poza dwiema 2009a). W latach 2008–2011 badania realizowa- zasadniczymi kontrolami rewirów prowadzono no w ramach Monitoringu Ptaków Polski, dzię- dalsze obserwacje, umożliwiające zebranie do- ki dofinansowaniu przez Główny Inspektorat datkowych danych (np. dotyczących przyczyn Ochrony Środowiska (GIOŚ). strat w lęgach czy stopnia zagrożenia lęgu przez Monitoringiem objęto wszystkie stanowi- aktywność człowieka). Przy okazji obrączko- ska lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe, zna- wania piskląt dokonywano pomiarów gniazd ne w polskiej części Karpat w latach 1993– i drzew, na których było ono umiejscowione. –2007. Stanowiska orła przedniego kontrolo- Obserwatorzy wykorzystywali dwie podsta- wano głównie wiosną (15 lutego–30 kwietnia) wowe metody badawcze – bezpośrednią kon- i wczesnym latem (1 czerwca–31 lipca). Celem trolę gniazd oraz obserwacje ptaków z punk- działań podejmowanych wiosną była kontrola tów widokowych. Czas trwania i technika kon- zasiedlenia gniazd i rewirów, odnalezienie no- troli były dostosowane do bieżącej sytuacji na wych stanowisk lęgowych i wykrywanie w nich poszczególnych stanowiskach. Bezpośredniej gniazd, a także prowadzenie obserwacji aktyw- kontroli gniazd dokonywała zazwyczaj jed- ności zachowań godowych. Jest to okres szczy- na osoba. Natomiast w corocznych monito- towej aktywności terytorialnej i tokowej, a tym ringach orła przedniego brało udział 3–5 osób, samym najwyższej wykrywalności orła przed- którym przydzielano do kontroli określone re- niego. Kontrole dokonywane wczesnym latem wiry. Interpretacji i klasyfikacji zachowań tery- miały na celu określenie efektów lęgów oraz po- torialnych orła przedniego dokonano zgodnie twierdzenie stanu zasiedlenia rewirów. Liczbę z publikacjami Postupalsky’ego (1974) i Króla młodych w lęgu orła przedniego sprawdzano (1985). w czerwcu, podczas obrączkowania piskląt lub Parametry reprodukcyjne karpackiej popu- w pierwszej połowie lipca, kiedy przebywa- lacji orła przedniego przedstawiono jako sukces ły jeszcze w gniazdach. Liczenie młodych tuż gniazdowy (udział lęgów z sukcesem w stosun- przed pierwszym wylotem z gniazd przeprowa- ku do wszystkich par przystępujących do lęgów dzano z większej odległości, aby nie niepoko- w danym sezonie) i produkcję piskląt wyrażoną

Ryc. 2. Rozmieszczenie gniazd i rewirów lęgowych orła przedniego Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 2005–2011 w obrębie siatki pól atlasowych o rozciągłości 5’ szerokości geogr. i 10’ długości geogr. (9,3 × 12,0 km, ok. 111 km²): a – lęg udokumentowany, b – lęg prawdopodobny, c – północna granica Karpat Fig. 2. Distribu�on of Golden Eagle Aquila chrysaetos nests and territories in the Polish part of Carpathians in 2005–2011. The records were marked in a network of 5’ × 10’ atlas blocks defined by geographic coordinates (9.3 × 12.0 km, ca 111 km²): a – breeding confirmed, b – breeding probable, c – boundaries of the Carpathians

485 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 liczbą młodych przeliczonych na parę z sukce- nych rewirów zakładały gniazda po drugiej stro- sem i na parę ze znanym wynikiem lęgu. nie granicy państwowej. Takich par odnotowa- no cztery: dwie miały gniazdo po stronie ukra- ińskiej (Bieszczady, Góry Sanocko-Turczańskie), Wyniki a dwie po stronie słowackiej (Beskid Sądecki, Pieniny). Jedną parę gniazdującą po stronie Rozmieszczenie orła przedniego w polskiej ukraińskiej w Górach Sanocko-Turczańskich części Karpat jest nierównomierne i ograniczone udało się „sprowadzić” do Polski po wybudowa- w zasadzie do terenów o małej penetracji ludz- niu sztucznego gniazda. W Beskidzie Żywieckim kiej. W latach 2008–2011 stwierdzono 27 par, oraz Beskidzie Wyspowym (inf. Ł. Kajtoch, 2008 w tym w 25 rewirach znajdowało się co najmniej i 2009), pomimo obserwacji ptaków terytorial- jedno gniazdo, zajmowane przynajmniej raz nych (w Beskidzie Żywieckim również z pokar- w okresie badań (ryc. 2). W Górach Sanocko- mem), gniazd nie wykryto. Pojedynczego, do- -Turczańskich gniazdowało 7 par, w Bieszczadach rosłego ptaka wykazującego zachowania teryto- Zachodnich i Beskidzie Niskim – po 6 par, rialne obserwowano w latach 2009 i 2010 tak- w Gorcach – 2, a po jednej parze w Beskidzie że w Bieszczadzkim Parku Narodowym (BdPN) Sądeckim, Pogórzu Spisko-Gubałowskim (inf. G. Szewczyk, E. Niezgoda). i w Tatrach. Nie wszystkie gniazda były zaj- Obszarem najliczniejszego występowania mowane co roku. Niektóre pary z przygranicz- orła przedniego są Karpaty Wschodnie, gdzie

Tab. 1. Rozmieszczenie i liczebność orła przedniego Aquila chrysaetos w Karpatach w latach 2008–2011 Table 1. Distribu�on and abundance of Golden Eagle Aquila chrysaetos in the Carpathians in 2008–2011 Zagęszczenie Jednostka geograficzna Powierzchnia Liczba par (liczba par/100 km2) Physiographic unit Area (km2) Number of pairs Density (number of pairs/100 km2) Zewnętrzne Karpaty Zachodnie 5374 11 0,20 the Outer Western Carpathians Beskid Niski/ Beskid Niski Mts 2084 6 0,29 Beskid Sądecki/ Beskid Sądecki Mts 673 1 0,15 Gorce/ Gorce Mts 497 2 0,40 Beskid Wyspowy/ Beskid Wyspowy Mts 1029 1 0,10 Beskid Żywiecki/ Beskid Żywiecki Mts 1091 1 0,09 Centralne Karpaty Zachodnie 997 3 0,30 the Central Western Carpathians Tatry/ Tatra Mts 162 1 0,62 Pieniny/ Pieniny Mts 97 1 1,03 Pogórze Spisko-Gubałowskie 369 1 0,27 the Spisko-Gubałowskie Foothills Kotlina Orawsko-Nowotarska 369 – – the Orawsko-Nowotarska Valley Karpaty Wschodnie 2490 13 0,52 the Eastern Carpathians Góry Sanocko-Turczańskie 930 7 0,75 Sanocko-Turczańskie Mts Bieszczady Zachodnie 1560 6 0,38 Western Bieszczady Mts Razem/ Total 8861 27 0,30

486 M. Stój i in. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 2008–2011 zagęszczenia są ponad dwukrotnie wyższe niż w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich (tab. 1). Na powierzchni około 2500 km2 Karpat Wschodnich (28% badanego terenu) występuje blisko połowa populacji tego gatunku zasiedla- jącej polskie Karpaty.

Miejsca gniazdowe, gniazda i lęgi

W Karpatach orły przednie (fotografia na okładce, ryc. 3) preferują słabo zwarte drzewo- stany jodłowe i jodłowo-bukowe, znajdujące się w pobliżu rozległych terenów bezleśnych i pół- otwartych, którymi z reguły są wyżej położo- ne i tylko częściowo użytkowane łąki lub rzad- ko wypasane pastwiska (ryc. 4). Orzeł przedni gniazduje w partiach podszczytowych, na wy- Ryc. 3. Dorosła samica orła przedniego na wierzchoł- sokości 400–1450 m n.p.m. (Stój, Wacławek ku jodły (Beskid Niski, 2.06.2011 r.; fot M. Stój) 2007), w niewielkich obniżeniach terenu osło- Fig. 3. Female of adult golden eagle on the top of the fir niętych od wiatru, jednak zwykle z dobrym wi- (Beskid Niski Mts, 2 June 2011; photo by M. Stój) dokiem na okolicę. W trakcie badań wykryto 15 nowych gniazd, większość w znanych wcześniej N = 16). Poszczególne pary posiadały w swoim rewirach. W sumie w 25 rewirach skontrolowa- rewirze od 1 do 5 gniazd (Stój 2009b). no 45 gniazd: 41 (91,1%) na jodle Abies alba, Okres godowy u orłów przednich rozpoczy- a po jednym (po 2,2%) na sośnie czarnej Pinus nał się już jesienią. We wrześniu i w październi- nigra, modrzewiu Larix decidua, buku Fagus syl- ku przy sprzyjającej pogodzie ptaki ukazywały vatica i skale. Średnia wysokość drzewa gniaz- się nad miejscem gniazdowym, tokowały oraz dowego wynosiła 35 m (min.–maks.: 21–41 m, dobudowywały gniazdo. Po zimowej przerwie N = 38), a jego średni obwód (mierzony na wy- sokości 1,3 m) – 258 cm (min.–maks.: 147–380 cm, N = 38). Wysokość umieszczenia gniazda nad ziemią wynosiła przeciętnie 25 m (min.– –maks.: 11–35 m, N = 38). Aż 37 gniazd znajdo- wało się w górnej części korony drzewa – około 5–12 m poniżej wierzchołka, a 7 umieszczonych było mniej więcej w połowie drzewa. Spośród 44 gniazd umieszczonych na drzewach, 35 znajdo- wało się przy pniu, 4 – w rozwidleniu główne- go pnia, 4 – pod wygiętym wierzchołkiem i jed- no na bocznych konarach – w odległości 40 cm od pnia. Zewnętrzna średnica gniazd wynosiła średnio 132 cm (min.–maks.: 110–200 cm, N = Ryc. 4. Fragment rewiru lęgowego orła przedniego 35), średnica wewnętrzna 53 cm (min.–maks.: Aquila chrysaetos w Beskidzie Niskim (7.02.2009 r., fot. M. Stój) 45–80 cm, N = 35), wysokość gniazda 80 cm Fig. 4. A part of territory of golden eagle Aquila chrysa- (min.–maks.: 30–200 cm, N = 35), a głębokość etos in Beskid Niski Mts (7 February 2009, photo by niecki gniazdowej 10 cm (min.–maks.: 8–15 cm, M. Stój)

487 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Ryc. 5. Młody ponad 3-tygodniowy orzeł przedni Ryc. 7. Pisklę orła przedniego oraz dwie popielice Glis w gnieździe obfitującym w pokarm – resztki sów i my- glis i kuna leśna Martes martes upolowane przez ptaki szołowów (Bieszczady, 13.06.2011 r.; fot. M. Stój) rodzicielskie (Bieszczady, 10.06.2009 r.; fot. M. Stój) Fig. 5. Over 3 weeks old young golden eagle in the nest Fig. 7. Golden eagle chick in the nest with two edi- with abundant food – remains of owls and buzzards ble dormice Glis glis and a pine marten Martes martes (Bieszczady Mts, 13 June 2011; photo by M. Stój) brought by the parents (Bieszczady Mts, 10 June 2009; photo by M. Stój) pary pojawiały się w rewirach gniazdowych ponownie około połowy lutego, wznawiały loty a w 2010 roku u jednej z bieszczadzkich par do tokowe, odnawiały stare gniazdo lub budowa- zniesienia jaj doszło dopiero około 10 kwietnia. ły nowe. Z reguły lęgi rozpoczynały się w trze- W wysiadywaniu jaj brał udział również sa- ciej dekadzie marca, chociaż zdarzały się wyjąt- miec, zastępował on samicę w godzinach połu- ki, np. w Beskidzie Niskim w 2008 roku obser- dniowych, często przynosząc samicy pokarm. wowano samicę wysiadującą jaja już 12 marca, Pisklęta wykluwały się na ogół w pierwszej de- kadzie maja i przebywały w gnieździe 65–70 dni, najczęściej do drugiej połowy lipca. Po wy- locie z gniazda młode orły przednie pozosta- wały w rewirach lęgowych pod opieką rodzi- ców nawet do początku grudnia.

Efektywność lęgów

W latach 2008–2011, spośród 54 kontro- lowanych lęgów 34 (63%) zakończyło się suk- cesem. Łącznie gniazda opuściło 37 młodych, w tym: w Bieszczadach 11, w Beskidzie Niskim 10, w Górach Sanocko-Turczańskich 8, po Ryc. 6. Pisklę orła przedniego i pokarm na gnieź- 3 w Tatrach i w Gorcach oraz po jednym na dzie – trzy młode sarny (Bieszczady, 9.06.2011 r.; fot. Spiszu i w Beskidzie Sądeckim. W 31 gniaz- M. Stój) Fig. 6. Golden eagle chick and food in the nest – three dach stwierdzono po jednym młodym (91,2%; young roe deer (Bieszczady Mts, 9 June 2011; photo by ryc. 5–8), a w trzech gniazdach – dwa mło- M. Stój de (8,8%). Po 2 młode w jednym lęgu odcho-

488 M. Stój i in. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 2008–2011 wało się w trzech gniazdach zlokalizowanych i w Beskidzie Niskim (2011 r.). W Górach w Beskidzie Niskim (dwukrotnie w 2008 i raz Sanocko-Turczańskich (2011 r.) jedno pisklę (w w 2011 r.). Sukces gniazdowy dla czterech ko- fazie opierzania się) zostało zabite i pożarte na lejnych sezonów badań wyniósł 63% (N = 54 gnieździe przypuszczalnie przez ptaka drapież- lęgi), liczba piskląt na parę przystępującą do lęgu nego. W jednym przypadku (Bieszczady, 2010 r.) – 0,68, a liczba młodych na parę z udanym lę- gniazdo spadło w końcowej fazie inkubacji i jaja giem – 1,08. Karpacka populacja orła przednie- rozbiły się. Kradzież jaj przez człowieka podej- go charakteryzuje się stosunkowo niewielkim rzewano u jednej z par bieszczadzkich, u któ- udziałem par (52% – w niniejszej pracy) przy- rej przez kolejnych 14 lat (1997–2010) nie było stępujących do lęgów oraz znaczną zmienno- udanych lęgów, mimo że w niektórych latach ścią sukcesu gniazdowego (tab. 2). Wysoki suk- widziano wysiadujące ptaki. Zdarzały się rów- ces gniazdowy (78,6 i 76,5%) odnotowano w la- nież akty barbarzyństwa. W marcu 2010 roku, tach 2008 i 2011, a niski – w 2010 roku, kiedy to w Beskidzie Niskim, w otulinie Magurskiego na 11 par przystępujących do lęgu gniazdo opu- Parku Narodowego (MPN) para dorosłych orłów ściły tylko 3 młode (27,3%). przednich została otruta (D. Nowak – inf. ustna). Para ta akurat odbudowywała stare gniazdo, zaj- mowane od 1996 roku. Samica nosiła obrączkę, Straty w lęgach którą założono jej, gdy była pisklęciem, w 2002 roku w Górach Słonnych (M. Stój – npbl.). W latach 2008–2011 odnotowano 20 przy- padków strat całkowitych, stwierdzano je za- Dyskusja tem u 37% par przystępujących do lęgów. Wśród strat o znanej przyczynie stwierdzono 2 przy- W latach 2008–2011 w polskiej części Karpat padki śmierci młodych na skutek przemoknięcia stwierdzono występowanie 27 par orłów przed- i wychłodzenia. Niepokojenie ptaków w miejscu nich, czyli o 3–6 par więcej niż w latach 1993– gniazdowym w wyniku prowadzenia prac leśnych –1996 (Stój i in. 1997), a o 2–5 par mniej niż w la- było przyczyną porzucenia dwóch lęgów na eta- tach 1997–2007 (Stój 2008). Fluktuacje liczebno- pie wysiadywania jaj – w Bieszczadach (2010 r.) ści w poszczególnych latach są przypuszczalnie Tab. 2. Parametry rozrodu populacji orła przedniego w Karpatach w latach 2008–2011 Table 2. Breeding parameters of Golden Eagle popula�on in the Carpathians in 2008–2011 Rok badań Parametry rozrodcze Year of survey Breeding parameters 2008 2009 2010 2011 2008–2011 Liczba zajętych rewirów 26 27 24 26 – Number of occupied territories Liczba par przystępujących do lęgu (liczba lęgów) 14 12 11 17 54 Number of breeding pairs Liczba lęgów pomyślnych 11 7 3 13 34 Number of successful broods Sukces gniazdowy par przystępujących do lęgu 78,6 58,3 27,3 76,5 63,0 Nes�ng success of breeding pairs (%) Liczba młodych ogółem 13 7 3 14 37 Total number of nestlings Liczba młodych na parę z udanym lęgiem 1,18 1,00 1,00 1,07 1,08 Number of nestlings per successful breeding pair Liczba młodych na parę przystępującą do lęgu 0,93 0,58 0,27 0,82 0,68 Number of nestlings per breeding pair

489 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 wynikiem wysokiej śmiertelności wśród osobni- chociaż zdarzały się też gniazda zlokalizowane ków dorosłych, co uwidacznia się często zmianą stosunkowo blisko zagród wiejskich lub uczęsz- partnera na subadulta (subad.)1 oraz zanikiem czanych dróg i szlaków turystycznych, np. jed- ptaków w znanych wcześniej rewirach. W latach na para w Beskidzie Niskim gniazdowała około 1997–2008 pary opuściły dwa stanowiska lęgo- 400 m od zabudowań, a jej gniazdo było dobrze we w Beskidzie Sądeckim, a obecnie znany jest widoczne z podwórka najbliższego domu. Inne tam tylko jeden rewir, z gniazdem zlokalizowa- z kolei gniazdo w Bieszczadach usytuowane było nym po stronie słowackiej. W 2010 roku ptaków w pobliżu utwardzonej drogi leśnej, którą prze- nie stwierdzono również w trzech dalszych rewi- jeżdżały samochody i inne pojazdy mechanicz- rach w Bieszczadach. W pobliżu zanikłych sta- ne. Nie zauważono, aby kierunek geograficzny nowisk lęgowych czasami rejestrowano nowe odgrywał jakąś rolę przy umieszczeniu gniazda rewiry, w których wcześniej ptaków nie było na drzewie, ważna natomiast była konfiguracja (lub były nieznane). W 2010 roku nowe gniaz- terenu i osłona od silnych południowych wia- da wykryto na Pogórzu Spisko-Gubałowskim trów. Istotne znaczenie miało też łatwo dostępne i w Gorczańskim Parku Narodowym (GPN) z powietrza miejsce w koronie drzewa, na któ- (J. Sopata – inf. ustna). Oprócz GPN, po jednej rym ptaki mogły posadowić gniazdo. parze gniazduje również w Tatrzańskim Parku Sukces gniazdowy (średnio 63%) w la- Narodowym (TPN) oraz Magurskim PN (Stój tach 2008–2011 był niższy od sukcesu (śred- 2004). W latach 2009 i 2010 pojawiał się też nio 68%) w latach 1993–1996 (Stój i in. 1997), (w okresie lęgowym) jeden dorosły, terytorial- a nieznacznie tylko wyższy od sukcesu gniazdo- ny ptak w BdPN, gdzie dotychczas (1993–2011) wego (62,3%) w latach 1997–2007 (Stój 2008). gniazdowania orłów przednich nie stwierdzo- Natomiast znacznie wyższy od sukcesu gniaz- no. Obecnie (1993–2011) orły przednie wycofa- dowego populacji z Karpat Zachodnich na ły się i nie gnieżdżą się także w Pienińskim Parku Słowacji (średnio 39 i 53%; Kropil, Majda 1996; Narodowym (PPN). Kornan i in. 1996) oraz z Alp szwajcarskich Liczebnie wzrastają populacje orła przed- i niemieckich (średnio 48 i 23%; Haller 1996; niego w słowackiej części Karpat (Danko i in. Bezzel, Fünfstück 1995), a znacznie niższy od 2002) oraz w Bieszczadach i w Górach Sanocko- innych populacji europejskich, np. w Finlan- -Turczańskich po stronie ukraińskiej (Łysaczuk, dii (średnio po 82%; Virolainen, Rassi 1990; Gorbań 2005; Bashta 2007), które – jak się wydaje Ollila 1995), czy w Apeninach centralnych we – mogą zasilać populację w polskich Karpatach. Włoszech (średnio 83%; Zocchi, Panella 1996). Stopniowy wzrost wykazuje również popu- Najprawdopodobniej, przyczyną małej liczby lacja w zachodnich Alpach włoskich (Fasce i in. par przystępujących do lęgów i niskiej udatno- 2011), w Finlandii (być może częściowo w wy- ści lęgów były zbyt mała ilość dostępnego pokar- niku wzrostu wydajności monitoringu, Ollila mu i związane z tym trudności w jego zdobyciu, 2006). W innych regionach Europy niektó- zwłaszcza przy niesprzyjających warunkach po- re populacje orła przedniego pozostają stabil- godowych, niewielkiej powierzchni otwartych ne np.: populacja z centralno-wschodnich Alp łowisk, a także utrudnionym dostępie do ofiar włoskich (Pedrini, Sergio 2001a), czy populacja z powodu postępującej sukcesji wtórnej roślin- z Wielkiej Brytanii (Eaton i in. 2007). ności na opuszczonych gruntach. We wschod- Orzeł przedni w Karpatach preferuje rejony nich Alpach włoskich oszacowano, że przy obec- słabo zaludnione i o niskiej penetracji ludzkiej, nym tempie rozwoju zbiorowisk leśnych, zagęsz- czenie orła przedniego w tym regionie zmniej- 1 Subadultus – osobnik niecałkowicie dojrzały, w sza- szy się o 5–9% w ciągu 20 lat (Pedrini, Sergio cie, która nie jest ani pierwszym upierzeniem w ży- 2001b). Negatywnie wpływa również niekontro- ciu, ani upierzeniem ostatecznym; ptak w tej szacie lowana, rozproszona zabudowa. Przypuszczalnie jednak może już brać udział w rozmnażaniu. z tego powodu niektóre pary przez cały okres ba-

490 M. Stój i in. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 2008–2011 dań nie przystępowały do lęgu lub ciągle pono- siły straty. Z kolei stosunkowo wysoka propor- cja osobników lęgowych w szacie subad. miała związek z wysoką śmiertelnością wśród osob- ników dorosłych. Reasumując, populacja orła przedniego w polskiej części Karpat wydaje się być w dobrej kondycji, chociaż jej parametry rozrodcze są wyraźnie zróżnicowane w poszcze- gólnych latach. Subwencje, wynikające ze Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) realizowanej przez kraje człon- kowskie UE, zachęcają rolników do podejmowa- nia działań na rzecz ochrony przyrody – ochro- ny bioróżnorodności, cennych siedlisk i zwie- rząt (Whittingham 2007). Po wejściu Polski do UE, dzięki dopłatom bezpośrednim dla rolni- ków, podejmuje się działania zmierzające do ograniczenia sukcesji oraz powraca się (poprzez system kośno-pastwiskowy) do ekstensywnego użytkowania górskich łąk. Oprócz dopłat bez- pośrednich rolnicy korzystają także z progra- mów rolnośrodowiskowych otrzymując dotację przeznaczoną na koszenie łąk. Utrzymanie te- renów otwartych w polskiej części Karpat stało Ryc. 8. Młody orzeł przedni po pierwszym wylocie się możliwe również wskutek wprowadzenia za- z gniazda (Góry Słonne, 15.07.2011 r.; fot. M. Stój) Fig. 8. Young golden eagle a�er first flying out from the kazu stosowania dodatkowych zalesień w wy- nest (Słonne Mts, 15 July 2011; photo by M. Stój) znaczonych Obszarach Specjalnej Ochrony Ptaków (OSOP) Natura 2000 (Liro i in. 2002). M. Dziedzic, Ł. Kajtoch, J. Loch, L. Machura, Pozytywne znaczenie dla ochrony gniazd mają G. Mołodyński, E. Niezgoda, D. Nowak, J. Sopata, strefy ochrony, ustalane przez Regionalnych G. Szewczyk, Sz. Wójcik. Konserwatorów Przyrody zatrudnionych w Re- gionalnych Dyrekcjach Ochrony Środowiska (RDOŚ). Strefa ochrony okresowej obowiązuje PIŚMIENNICTWO od 1 stycznia do 31 lipca każdego roku, w pro- Bashta A.T. 2007. Ptaki Beskidów Ukraińskich (Kar- mieniu do 500 m od gniazda, a strefa całorocz- paty Wschodnie). Ptaki Podkarpacia 11: 13–24. na w promieniu do 200 m od gniazda (Ustawa Bezzel E., Fünfstück H.S. 1995. Weitere Ergebnisse 2004). Wymienione czynniki powinny w naj- zur Brutbiologie und Populations-dynamik des bliższych latach zaowocować wzrostem udatno- Steinadlers Aquila chrysaetos im Werdenfelser ści lęgów orłów przednich w Karpatach. Land/Oberbayern. Acta Ornithoecol. 3: 213–219. BirdLife International 2004. Birds in Europe: popu- lation estimates, trends and conservation status. Podziękowania Cambridge, UK: BirdLife International. BirdLife International Conservation Series No. 12. Wszystkim osobom, które pomagały przy mo- Danko Š., Darlová A., Kriští A. 2002. Rozšírenie nitoringu orła przedniego w Karpatach, a przede vtákov na Slovensku. Veda, Bratislava: 201–202. wszystkim uczestnikom prac terenowych auto- Eaton M.A., Dillon I.A., Stirling-Aird P.K., Whitfield rzy składają serdeczne podziękowania. Byli to: D.P. 2007. Status of Golden Eagle Aquila chrysa- P. Armatys, T. Baziak, M. Dyduch, W. Cichocki, etos in Britain in 2003. Bird Study 54: 212–220.

491 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Fasce P., Fasce L., Villers A., Bergese F., Bretangolle V. Pedrini P., Sergio F. 2001b. Golden Eagle Aquila 2011. Long-term breeding demography and den- chrysaetos density and productivity in relation to sity dependence in an increasing population of land abandonment and forest expansion in the Golden Eagle Aquila chrysaetos. Ibis 153: 581–591. Alps. Bird Study 48: 194–199. Głowaciński Z. (red.) 1992. Polska czerwona księga Postupalsky S. 1974. Raptor reproductive success: zwierząt. PWRiL, Warszawa. some problems with methods, criteria and ter- Haller H. 1996. Der Steinadler in Graubünden. minology. W: Hamerstrom F.N., Harrell B.E., Langfristige Üntersuchungen zur Populationsö- Olendorff R.R. (red.). Management of Raptors. kologie von Aquila chrysaetos im Zentrum der Raptor Res. Rep. 2: 21–31. Alpen. Ornithol. Beob. Beiheft 9: 1–167. Stój M. 2004. Orły przednie zagnieździły się w Ma- Kondracki J. 1989. Karpaty. WSiP, Warszawa. gurskim Parku Narodowym. Przyr. Polska. 2: 19. Kornan J., Kropil R., Zuskin J. 1996. Monitoring and Stój M. 2008. Rozmieszczenie, liczebność i wybrane protection of the Golden Eagle (Aquila chrys- aspekty ekologii rozrodu orła przedniego Aqu- aetos) population in Slovakia in 1995. Buteo 8: ila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 137–142. 1997–2007. Not. Orn. 49: 1–12. Kropil R., Majda M. 1996. Causes of low produc- Stój M. 2009a. Orzeł przedni Aquila chrysaetos. W: tivity in the Golden Eagle Aquila chrysaetos in Chylarecki M., Sikora A., Cenian Z. (red.). Mo- the central west Carpathians. W: Meyburg B.-U., nitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodycz- Chancellor R.D. (red.). Eagle Studies. The World ny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Working Group for Birds of Prey, Berlin–Lon- Ptasią. GIOŚ, Warszawa: 254–262. don–Paris. Stój M. 2009b. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w pol- Król W. 1985. Breeding density of diurnal raptors skiej części Karpat w latach 2006–2009. W: An- in the neighbourhood of Susz (Iława Lakeland, derwald D. (red.). Ochrona drapieżnych zwierząt Poland) in the years 1977–1979. Acta Orn. 21: a rozwój cywilizacyjny społeczeństw ludzkich. 95–114. Stud. i Mat. CEPL, Rogów 3 (22): 56–66. Król W., Wacławek K. 2001 Aquila chrysaetos (Linné, Stój M., Ćwikowski C., Wacławek K. 1997. Występo- 1758) orzeł przedni. W: Głowaciński Z. (red.). wanie orła przedniego Aquila chrysaetos w Karpa- Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. tach w latach 1993–1996. Not. Orn. 38: 255–272. PWRiL, Warszawa: 152–155. Stój M., Wacławek K. 2007. Orzeł przedni Aquila Liro A., Dyduch-Falniowska A., Makomaska-Ju- chrysaetos. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki chiewicz M. 2002. Natura 2000, europejska sieć M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas roz- ekologiczna. Ministerstwo Środowiska, War- mieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004. szawa. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 156–157. Łysaczuk T.I., Gorbań I.M. 2005. Status berku- Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski: rozmieszczenie i li- ta (Aquila chrysaetos) u Schidnych Beskydach czebność. PWN, Warszawa. i Czornohori. Bioriznomanitnist Ukrainskich Tucker G.M., Heath M.F. (red.) 1994. Birds in Eu- Karpat, Lwów: 69–72. rope: their conservation status. Conservation Ollila T. 1995. The Golden Eagle in Finland in– 1990 Series No. 3. BirdLife International, Cambridge. 1994. Linnut 3: 24–26. Ustawa 2004. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku Ollila T. 2006. The monitoring project of the Golden o ochronie przyrody. Dz. U. Nr 151 (2009), poz. Eagle Aquila chrysaetos in Finland. W: Koskim- 1220. ies P., Lapshin N.V. (red.). Status of raptor popu- Whittingham M. 2007. Will agri-environment lations in eastern Fennoscandia: Proceedings of schemes deliver substantial biodiversity gain, the Workshop, Kostomuksha, Russia, 8–10 No- and if not why not? J. Appl. Ecol. 44: 1–5. vember 2005. Karelian Research Centre of the Virolainen E., Rassi P. 1990. Population trends of Finnish Russian Academy of Sciences, Finnish-Russian Golden Eagle in 1970–1989. Lintumies 2: 59–64. Working Group on Nature Conservation, Petro- Zocchi A., Panella M. 1996. Monitoring of the zavodsk: 114–116. Golden Eagle Aquila chrysaetos population in Pedrini P., Sergio F. 2001a. Density, productivity, diet the Central Apennines (Italy) in 1982–1991. and human persecution of Golden eagles (Aqui- W: Meyburg B-U., Chancellor R.D. (red.). Eagle la chrysaetos) in the central-eastern Italian Alps. Studies. The World Working Group for Birds of J. Rap. Res. 35: 40–48. Prey, Berlin–London–Paris.

492 M. Stój i in. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 2008–2011

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 483–493, 2011

Stój M., Kozik B., Kwarciany B. Golden Eagle Aquila chrysaetos in the Polish part of the Carpathians in 2008–2011

The paper summarizes the results of monitoring of the golden eagle carried out in the Polish part of the Carpathians (ca. 8860 km2) in 2008–2011. Many small populations of the golden eagle in Europe are threatened with extinction. Also in Poland, it is included among high risk species, highly threatened with extinction. In 1993–1996 the occurrence of 21–24 pairs was confirmed and in the subsequent years (1997–2007), the number of breeding pairs was assessed at 29–32. In 2008–2011, the presence of 27 territorial pairs was confirmed in the studied area, including 25 pairs with a known nest. Seven pairs were nesting in the Sanocko-Turczańskie Mts, six pairs in the Western Bieszczady Mts and six pairs in Beskid Niski (Mts), two pairs in Gorce (Mts), and one pair in Beskid Sądecki (Mts), the Spisko- Gubałowski Foothills, Pieniny (Mts) and the Tatras. Single pairs without a known nest were also observed in Beskid Żywiecki (Mts) and Beskid Wyspowy (Mts). The report on the monitoring results includes also four pairs from the borderland home ranges, which also made nests on the other side of the border – 2 pairs in Ukraine (Bieszczady Mts, Sanocko-Turczańskie Mts) and 2 pairs in Slovakia (Beskid Sądecki Mts, Pieniny Mts). Nearly half of the golden eagle population occurs in the Eastern Carpathians, with the density of 0.52 pair/100 km2. Golden eagles in the Polish Carpathians prefer fir and fir-beech forest stands located in the vicinity of extensive deforested and semi-open lands. They nest in areas located near the summit, between 400 and 1450 m asl., in small ground depressions sheltered from wind, but usually with a good view over the surroundings. Altogether, 45 nests were inspected in 25 home ranges, including 41 nests (91.1%) on a fir tree Abies alba, and one nest (2.2%) on the European black pine Pinus nigra, one nest (2.2%) on larch Larix decidua, one nest (2.2%) on beech Fagus sylvatica, and one nest (2.2%) on the rock. The average height of a nesting tree was 35 m (range 21–41 m, N = 38), and its average perimeter (measured at 1.3 m) – 258 cm (range 147–380 cm, N = 38). On average a nest was placed 25 m (range 11–35 m, N = 38) above the ground. The outer diameter of nests wasca . 132 cm (range 110–200 cm, N = 35), the inner diameter was 53 cm (range 45–80 cm, N = 35), the height of a nest 80 cm (range 30–200 cm, N = 35), a the depth of a nesting basin 10 cm (range 8–15 cm, N = 16). Individual pairs had from 1 to 5 nests in their home ranges. During four monitored seasons (2008–2011), 63% (N = 54 clutches) of incubations were successful, altogether 37 young birds left their nests during that time. The average number of nestlings per breeding pair was 0.68, and 1.08 per pair with a successful incubation. High nesting success (78.6 and 76.5%) was recorded in 2008 and 2011, and low nesting success in 2010 – when only 3 nestlings per 11 breeding pairs left a nest (27.3%). Twenty cases of complete clutch losses were recorded. Among those with a known cause, the following were confirmed: water soaking and hypothermia of nestlings (2 cases), abandonment of nests during incubation of eggs as a result of forest works (2 cases), predation (1 case), sliding down of a nest during incubation of eggs (1 case), suspected theft of eggs by man (1 case), poisoning of a breeding pair (1 case). The nesting success in 2008–2011 (on average 63%) was lower than the result in 1993–1996 (on average 68%), and slightly higher than the nesting success (62.3%) in 1997–2007. After accession of Poland to the EU, owing to direct subsidies for farmers and agri-environmental programmes, actions aiming at the reduction of succession have been undertaken, and extensive farming has been resumed, which gives hope for the long-term preservation of areas that are hunting grounds of the golden eagle.

493 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 494–503, 2011 Warsztaty jako narzędzie do opracowania strategii zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos w Polsce

Workshops as a tool for the elabora�on of the brown bear Ursus arctos management plan in Poland

NURIA SELVA1, AGNIESZKA SERGIEL2, AGNIESZKA OLSZAŃSKA1, TERESA BEREZOWSKA1, TOMASZ ZWIJACZ�KOZICA3, FILIP ZIĘBA3

1 Instytut Ochrony Przyrody PAN 31–120 Kraków, al. Mickiewicza 33 e-mail: [email protected], [email protected], [email protected]

2 Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego 3 Tatrzański Park Narodowy 50–335 Wrocław, ul. Sienkiewicza 21 34–500 Zakopane, ul. Kuźnice 1 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected], [email protected]

Słowa kluczowe: ochrona, monitoring, zapobieganie szkodom, siedlisko, interwencje, protokoły, Ursus arctos.

Przepisy prawa krajowego i międzynarodowe zobowiązują Polskę do opracowania i wdrożenia strategii ochrony niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos dla zapewnienia przetrwania gatunku oraz utrzymania żywotnej populacji we właściwym stanie ochrony. Taki był główny cel projek- tu „Opracowanie krajowych strategii gospodarowania wybranymi gatunkami zagrożonymi lub konfliktowymi” koordynowanego przez pracowników Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie w latach 2009–2011. Jednym z narzędzi służących opracowaniu strategii były warsz- taty przeprowadzone w trzech obszarach tematycznych: (1) monitoring populacji i rozwiązywa- nie sytuacji konfliktowych, (2) ochrona siedlisk, (3) zarządzanie populacjami transgranicznymi. W trakcie pierwszego cyklu warsztatów podkreślano konieczność właściwego zapobiegania szko- dom oraz wdrożenia monitoringu genetycznego. Przedyskutowano i wspólnie kształtowano pro- pozycje stworzenia Grupy Roboczej ds. Niedźwiedzi, grupy interwencyjnej, banku danych oraz wdrożenia standardowych protokołów. W kolejnym cyklu warsztatów wskazywano brak plano- wania przestrzennego jako główne zagrożenie dla ochrony siedlisk niedźwiedzia, a na trzecim, międzynarodowym warsztacie dyskutowano o współpracy z sąsiadującymi krajami w zakresie wspólnego monitoringu, prewencji szkód czy wymiany informacji o populacji.

Podstawy prawne i potrzeba opracowania towane dla Komisji Europejskiej Guidelines for strategii ochrony gatunków Population Level Management Plans for Large Carnivores [Wytyczne do opracowania planów Międzynarodowe regulacje prawne, tj. reko- zarządzania populacjami dużych ssaków dra- mendacje Konwencji Berneńskiej, Konwencja pieżnych] (Linnell i in. 2008) obligują Polskę do Karpacka, Dyrektywa Siedliskowa oraz przygo- ustanowienia krajowych planów zarządzania po-

494 N. Selva i in. Strategia zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego pulacjami m.in. niedźwiedzia brunatnego Ursus projektu pt. „Opracowanie krajowych strategii arctos. Plany takie powinny powstać na pozio- gospodarowania wybranymi gatunkami zagro- mie poszczególnych krajów, a następnie zostać żonymi i konfliktowymi” (http://gatunki.sggw. skoordynowane z planami krajów sąsiadujących. pl), finansowanego w znacznej (85%) części Znaczenie współpracy i wymiany informacji przez Unię Europejską ze środków Europejskiego z zakresu ochrony i zarządzania transgranicz- Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach nymi populacjami dużych drapieżników w Kar- Programu Infrastruktura i Środowisko oraz patach zostało szczególnie podkreślone w reko- ze środków Narodowego Funduszu Ochrony mendacji nr 100 z 2003 roku Stałego Komitetu Środowiska i Gospodarki Wodnej (15%). Konwencji Berneńskiej (Rekomendacja 2003). W projekcie uwzględniono trzy gatunki du- W „Planie działania na rzecz ochrony niedź- żych drapieżników: niedźwiedzia brunatne- wiedzia brunatnego Ursus arctos w Europie” go (ryc. 1), wilka Canis lupus i rysia Lynx lynx (Swenson i in. 2000) szczególnie podkreślono oraz gatunki uznane za konfliktowe, takie jak pilną potrzebę opracowania strategii ochrony ga- wydra Lutra lutra, kormoran Phalacrocorax car- tunku w Polsce. Pierwsza propozycja planu za- bo i żuraw Grus grus. Dla każdego z wymienio- rządzania krajową populacją niedźwiedzia zo- nych gatunków wyznaczono koordynatora, któ- stała przygotowana dla Ministerstwa Środowiska ry zbierze wszystkie istniejące informacje do- w 2001 roku (Jakubiec 2001), lecz nie została tyczące potrzeb ochronnych, problemów i za- wdrożona. grożeń gatunku, skonsultuje poszczególne za- W 2009 roku Szkoła Główna Gospodarstwa gadnienia z ekspertami oraz sfinalizuje opraco- Wiejskiego w Warszawie rozpoczęła realizację wanie całości strategi (do końca 2011 r.) wraz

Ryc. 1. Niedźwiedzica z młodymi żerująca na owocach borówki czernicy w Tatrzańskim Parku Narodowym (25.10.2008 r., fot. A. Wajrak) Fig. 1. Female brown bear with cubs feeding on black berries in the Tatra Na�onal Park (25 October 2008, photo by A. Wajrak)

495 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 z harmonogramem działań i etapami jej reali- tegii zarządzania populacją niedźwiedzia były zacji. Koordynatorem strategii dla niedźwiedzia zaangażowane wszystkie zainteresowane stro- brunatnego została dr Nuria Selva z Instytutu ny oraz by umożliwić otwartą dyskusję nad Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Czterech najważniejszymi zagadnieniami i aspektami autorów niniejszego artykułu (A.S., A.O., T.Z.K., ochrony tego gatunku. F.Z.) również było członkami zespołu przygoto- wującego propozycję strategii ochrony. Celem strategii ochrony niedźwiedzia bru- Warsztaty natnego w Polsce jest zdefiniowanie statusu ochronnego populacji, zidentyfikowanie głów- Wiedząc, że „gospodarowanie przestrzenią, nych zagrożeń i zaproponowanie takich dzia- zasobami wodnymi, innymi zasobami środo- łań ochronnych, które zagwarantują trwałość wiska – w tym żywą przyrodą – jest przedmio- populacji gatunku w Polsce, tj. w szczególno- tem wyboru społecznego” (Iddle, Bines 2004) ści: (1) wyeliminują lub zminimalizują nega- projekt opracowywania strategii ochrony ga- tywne skutki aktualnie występujących zagro- tunków zakładał partycypacyjne podejście do żeń, (2) zapobiegną pojawieniu się zagrożeń ich przygotowania. Trzy dwudniowe warszta- oraz problemów ochrony populacji niedźwie- ty, dwa krajowe i jeden międzynarodowy, zor- dzia i jego siedlisk w przyszłości, (3) stworzą ganizowane w Krakowie, pozwoliły uczestni- bardziej efektywną, skoordynowaną strukturę kom zapoznać się z różnymi aspektami ochro- działań związanych z zarządzaniem populacją ny populacji niedźwiedzi w Polsce. W warsz- niedźwiedzia brunatnego. tatach brały udział osoby reprezentujące róż- W ramach projektu zorganizowano cykl ne grupy interesów: przedstawiciele admini- warsztatów tak, aby w proces opracowania stra- stracji i służb ochrony przyrody (Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska i regionalne dy- rekcje ochrony środowiska), pracownicy par- ków narodowych, pracownicy Państwowego Gospodarstwa Leśnego (PGL) Lasy Państwowe, przedstawiciele środowisk naukowych oraz or- ganizacji pozarządowych. Warsztaty były prowadzone w blokach te- matycznych składających się z szeregu krótkich prezentacji i kończących cykl wykładów otwar- tych dyskusji. Taka formuła warsztatów sprzy- jała prowadzeniu dialogu oraz wymianie do- świadczeń i spostrzeżeń, stanowiąc podstawę do przyszłego wypracowania satysfakcjonują- cych rozwiązań. Warsztaty cieszyły się dużym zainteresowaniem. W każdym spotkaniu ak- tywnie uczestniczyło ponad 60 osób. Warsztaty Ryc. 2. Rozmieszczenie niedźwiedzi brunatnych miały charakter otwarty. Zaproszenia były roz- w Polsce w latach 2009–2011 na podstawie danych własnych oraz informacji uzyskanych z PGL Lasy syłane z wyprzedzeniem do wszystkich poten- Państwowe i parków narodowych: 1 – samice z mło- cjalnie zainteresowanych osób, a także ogła- dymi, 2 – inne obserwacje szane za pośrednictwem stron internetowych: Fig. 2. Distribu�on of the brown bear in Poland in 2009– http://gatunki.sggw.pl i www.carpathianbear. –2011 based on the authors’ data and informa�on col- lected from survey ques�onnaires in Na�onal Parks and pl. Uczestnicy otrzymali liczne materiały kon- State Forests Administra�on: 1 – females with cubs, ferencyjne, m.in. folder informacyjno-promo- 2 – other observa�ons cyjny projektu, broszury edukacyjne, książki

496 N. Selva i in. Strategia zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego

A B

Ryc. 3. „Pułapka” na włosy (A) do monitoringu genetycznego wykorzystuje skłonności niedźwiedzi do dra- pania się (B). Najbardziej efektywne są te zakładane na drzewach (Bieszczady, 10.07.2010 r., fot. A. Wajrak; 12.05.2011 r. fot. Carpathian Brown Bear Project, zdjęcie z tzw. fotopułapki) Fig. 3. Hair-traps (A) for gene�c monitoring are based on the rubbing behaviour of bears (B). The most effec�ve traps are those set on trees (Bieszczady, 10 July 2010, photo by A. Wajrak; 12 May 2011, photo by an automa�c camera by the Carpathian Brown Bear Project) oraz materiały do konsultacji (m.in. propozy- dzia brunatnego na podstawie kwestionariu- cje protokołów pobierania prób czy protoko- szy przesyłanych do jednostek administracyj- łów immobilizacji1). Gościom warsztatu mię- nych PGL Lasy Państwowe, parków narodo- dzynarodowego rozdano płyty CD-ROM za- wych oraz regionalnych dyrekcji ochrony śro- wierające plany zarządzania opracowane przez dowiska (Jakubiec 2001). Liczebność szacowa- inne kraje oraz wybór aktów prawa międzyna- na była przez pracowników tych instytucji na rodowego. podstawie bezpośrednich i pośrednich obser- wacji. O ile metoda ta daje dobry obraz roz- Pierwszy cykl warsztatów: Monitoring mieszczenia gatunku (ryc. 2), o tyle ocena li- populacji niedźwiedzia brunatnego czebności na jej podstawie wydaje się mało do- i rozwiązywanie sytuacji konfliktowych kładna (Linnell i in. 1998). W 2007 roku liczeb- (8–9 listopada 2010 r.) ność populacji niedźwiedzia w polskiej części Podczas tego spotkania szczególną uwa- Karpat oszacowano na 95 osobników (Główny gę poświęcono zagadnieniom monitorin- Inspektorat Ochrony Środowiska 2007). gu. Od lat 90. XX wieku Instytut Ochrony Dyskutowano potrzebę weryfikacji wspo- Przyrody PAN prowadzi monitoring niedźwie- mnianej metody ankietowej za pomocą nie- zależnego monitoringu genetycznego (ryc. 3). 1 Immobilizacja – całościowa procedura czasowego Dokonano gruntownego przeglądu stosowa- uśpienia, a następnie wybudzenia zwierzęcia przy nych na świecie metod monitoringu niedźwie- użyciu odpowiednich środków farmakologicznych. dzia brunatnego. Omówiono m.in. monitoring

497 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

A B C

Ryc. 4. Procedury w trakcie immobilizacji prowadzone zgodnie z standardowymi protokołami: A – znako- wanie i pomiar tętna oraz wysycenia krwi tlenem, B – ważenie, C – pomiary morfometryczne (Szwecja, 16 i 18.04.2011 r., fot. N. Selva; Rybotycze, 19.11.2010 r., fot. T. Licina) Fig. 4. Procedures according to the standard protocols for bear immobiliza�on: A – marking and measuring pulse and oxigen satura�on, B – weighing, C – morphometry (Sweden, 16 and 18 April 2011, photo by N. Selva; Rybotycze, 19 November 2010, photo by T. Licina) genetyczny i metodę liczenia samic z jedno- Roboczej do spraw Niedźwiedzi oraz Grupy rocznymi młodymi. Podreślano, iż indeks ob- Interwencyjnej jako kluczowych elementów serwacji zawsze powinien zostać potwierdzo- przyszłej strategii. Głównym zadaniem Grupy ny przez niezależną metodę (najlepiej przy wy- Roboczej ds. Niedźwiedzi – multidyscypli- korzystaniu badań genetycznych) i skorygowa- narnego i doradczego organu składającego się ny, np. przez liczbę godzin pracy w terenie. Na z kilku ekspertów – byłoby wdrażanie posta- przykład w Szwecji monitoring gatunku bazuje nowień strategii, a także systematyczna jej re- na obserwacjach (w cyklach 1000 godzin) do- wizja i aktualizacja. Grupa Interwencyjna mia- konanych przez myśliwych w trakcie polowa- łaby być zespołem systematycznie i profesjo- nia na łosie, jednak metodę tę wcześniej zwery- nalnie szkolonych ekspertów, zdolnych zare- fikowano i potwierdzono technikami moleku- agować we wszystkich przypadkach interwen- larnymi (Kindberg i in. 2009). cji z udziałem niedźwiedzi w Polsce. Bazując na doświadczeniach innych krajów, Na spotkaniu zaprezentowano również pro- przedstawiono koncepcję powołania Grupy pozycje standardowych protokołów immobiliza-

498 N. Selva i in. Strategia zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego cji oraz pomiarów i pobierania prób od żywych i martwych niedźwiedzi (ryc. 4). Propozycje protokołów przygotowano na podstawie publi- kacji naukowych, protokołów będących w uży- ciu (skandynawskich i chorwackich), raportów i konsultacji z ekspertami. Przedstawiono po- mysł utworzenia banku danych gromadzące- go wszystkie informacje dotyczące populacji i siedlisk niedźwiedzia w Polsce oraz przecho- wującego pobrany materiał biologiczny. Grupa Interwencyjna miałaby pracować według proto- kołów, zbierać próby i sprawozdawać się przed Grupą Roboczą do spraw Niedźwiedzi. Do za- Ryc. 5. Liczba szkód w pasiekach (1) i liczba zniszczo- nych uli (2) w województwie podkarpackim w latach dań tej Grupy miałoby należeć opracowanie 1999–2010 (wg danych RDOŚ w Rzeszowie) i wdrożenie standardowych protokołów mo- Fig. 5. Number of damages caused by bears in apiar- nitoringu, zapewnienie przepływu informacji ies (1) and the total number of beehives (2) destroyed pomiędzy grupami zainteresowanych, rozwi- in the Podkarpacie Province in 1999–2010 (data from the Regional Directorate of Environmental Protec�on janie współpracy międzynarodowej, zwłaszcza in Rzeszów) z krajami, z którymi dzielimy karpacką popula- cję niedźwiedzi, określenie priorytetów ochron- sposobami zabezpieczania pasiek przed niedź- nych, promowanie rozwiązań opartych na na- wiedziami oraz nad wprowadzeniem obowiąz- ukowych podstawach, informowanie decyden- ku używania zabezpieczeń w rejonach stałego tów i promocja nauk stosowanych. występowania niedźwiedzi. Ostatnia część warsztatów dotyczyła szkód powodowanych przez niedźwiedzie oraz sys- Drugi cykl warsztatów: Ochrona siedlisk temów wypłaty odszkodowań. Przedstawiciele niedźwiedzia brunatnego (27–28 stycznia Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska 2011 r.) (RDOŚ) z Katowic, Krakowa i Rzeszowa omó- Temtem spotkania była ochrona siedlisk wili procedury szacowania szkód wyrządza- niedźwiedzia brunatnego. Przedstawiono m.in. nych przez niedźwiedzie i zasady naliczania wstępne wyniki opracowywanego modelu jako- odszkodowań. Przedstawiono również rodza- ści siedlisk niedźwiedzia brunatnego w Polsce. je szkód powodowanych przez niedźwiedzie Badania wskazują, że czynniki negatywnie (głównie szkody w pasiekach, rzadziej stra- wpływające na obecność i rozrodczość gatunku ty w zwierzętach gospodarskich; ryc. 5) oraz to duża liczba osiedli ludzkich i wysoka gęstość wysokość corocznych strat ponoszonych przez zaludnienia. Prezentacje dotyczyły również te- właścicieli oraz Skarb Państwa. W wojewódz- matu rozwoju infrastruktury drogowej w Polsce, twach śląskim i małopolskim zarówno szkody proponowanych sposobów łagodzenia jej ne- wyrządzane przez niedźwiedzie, jak i związane gatywnego wpływu na populację m.in. niedź- z nimi straty finansowe, szacowane są na około wiedzia oraz ochrony korytarzy ekologicznych. kilka tysięcy złotych rocznie. Odmienna sytu- Szczególnie niepokojące są plany budowy dro- acja występuje w województwie podkarpackim, gi ekspresowej S-19 pomiędzy przejściem gra- gdzie rośnie liczba szkód (w ostatnich latach to nicznym z Białorusią w Kuźnicy Białostockiej setki zniszczonych rodzin pszczelich rocznie), a przejściem granicznym ze Słowacją w Bar- a – co za tym idzie – rosną kwoty odszkodo- winku, a zwłaszcza jej południowego odcinka, wań, które w 2009 roku przekroczyły 120 tys. który przecinając korytarz karpacki, ograniczy złotych, a w 2010 roku – 250 tys. złotych (dane łączność pomiędzy dwiema głównymi ostojami RDOŚ w Rzeszowie; ryc. 5). Dyskutowano nad gatunku. Podkreślono także niekorzystne zna-

499 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

A B C D

Ryc. 6. Typy gawr stwierdzone w Tatrach: pod wykrotem (A), pod kosodrzewiną (B), przy pniu nisko ugałęzione- go świerka (C), w jaskini (D) (lata 2006–2011, fot. T. Zwijacz-Kozica) Fig. 6. Types of brown bear winter dens found in theTatras: under the uprooted tree (A), under the dwarf moun- tain pine bush (B), at the base of the spruce tree with low hanging branches (C) and in a cave (D; years 2006– –2011, photo by T. Zwijacz-Kozica) czenie ciągów budynków powstających w oto- wymi planami zagospodarowania przestrzen- czeniu dróg, a stanowiących dodatkową barierę nego (Śleszyński i in. 2010). Co więcej, nie ma liniową dla migrujących zwierząt. w Polsce przepisu prawnego obligującego gmi- W dalszej części spotkania szeroko oma- ny do opracowania planu miejscowego dla te- wiano temat kształtowania i prowadzenia po- renów gminnych. Obserwowana jest też ten- lityki przestrzennej w gminach. Wiele uwa- dencja do uchwalania planów miejscowych dla gi poświęcono problemowi braku obowiązu- coraz mniejszych obszarów (czasem prowadzi jących miejscowych planów zagospodarowa- się takie oceny dla jednej działki budowlanej). nia przestrzennego i jego konsekwencjom. Za Uniemożliwia to przeprowadzenie pełnych i sprawą ustawy z dnia 27 marca 2003 roku o rzetelnych ocen oddziaływania na środowi- planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen- sko dla powstających projektów planów prze- nym (Ustawa 2003) uchylającej miejscowe pla- strzennych. W następstwie mamy do czynienia ny uchwalone przed 1 stycznia 1995 roku na z niekontrolowanym rozwojem miast i gmin, przeważającym obszarze kraju powstała swe- rozbudową i budową nowych ośrodków nar- go rodzaju pustka planistyczna. W rezultacie, ciarskich oraz innych obiektów turystycznych pod koniec 2008 roku jedynie 26% powierzch- na terenach cennych przyrodniczo, m.in. w ob- ni Polski było objęte obowiązującymi miejsco- szarach Natura 2000.

500 N. Selva i in. Strategia zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego

Ryc. 7. Uczestnicy międzynarodowego warsztatu w Instytucie Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, luty 2011 Fig. 7. Par�cipants of the interna�onal workshop at the Ins�tute of Nature Conserva�on PAS in Cracow, February 2011

Na zakończenie przedstawiono informacje ku i monitoringiu, konfliktów oraz zasad za- na temat wymagań siedliskowych niedźwiedzia rządzania populacją niedźwiedzia brunatne- brunatnego, z uwzględnieniem miejsc gawro- go w północnej części Karpat. W warsztacie wania (ryc. 6). Żywo dyskutowano nad moż- uczestniczyli eksperci z Polski, Słowacji, Ukrainy liwością zapobiegania antropogenicznej de- i Czech, a także ze Szwecji i Chorwacji (ryc. 7). gradacji siedlisk niedźwiedzia, spowodowanej Profesorowie Jon Swenson (Norwegia) i Djuro głównie aktywnością turystów. Mówiono też Huber (Chorwacja) podzielili się swoim ogrom- o sposobach rewitalizacji. Wiele kontrower- nym doświadczeniem z zakresu ochrony popu- sji wzbudził pomysł odnawiania starych sadów lacji transgranicznych oraz opracowywania pla- oraz nasadzania drzew owocowych w siedli- nów zarządzania populacjami. Głównym wnio- skach zajmowanych przez niedźwiedzie. skiem płynącym z warsztatów była potrzeba ko- ordynacji i ujednolicenia polityki zarządzania Trzeci cykl warsztatów: Managing populacjami dużych drapieżników pomiędzy transboundary popula�ons of brown sąsiadującymi krajami. Wszyscy uczestnicy spo- bear and other large carnivores in the tkania podkreślali konieczność rozpoczęcia re- Carpathians (20–22 lutego 2011 r.) alnej współpracy. To międzynarodowe spotkanie poświęco- Spośród wielu zagadnień wymagają- ne kwestiom dotyczącym statusu ochronne- cych podjęcia wspólnych, miedzynarodo- go, wielkości populacji, rozmieszczenia gatun- wych działań wybrano kilka priorytetowych.

501 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Modernizacja drogi S-19 może przyczynić się tury transportowej i turystycznej – to kolejne do przerwania lub zachwiania łaczności ge- z zagrożeń. Przewiduje się nasilenie konfliktu netycznej populacji niedźwiedzi, dlatego nie- w ralacji człowiek–niedźwiedź, głównie wsku- zwykle istotne byłoby zbadanie łączności ge- tek rosnącej liczby szkód powodowanych przez netycznej między zachodnią i wschodnią, pol- niedźwiedzie. Monitoring populacji i siedlisk sko-słowacką populacją niedźwiedzi. Zasadny powinien być realizowany w oparciu o metody byłby również monitoring oparty o metody naukowe, prowadzony w sposób skoordyno- molekularne, prowadzony w tym samym cza- wany i z zastosowaniem metod molekularnych. sie i tą samą metodą w obrębie „subpopulacji”, Ponieważ polska populacja niedźwiedzia bru- czy też transgranicznych ostoi (management natnego znajduje się na granicy zasięgu geo- units), takich jak Tatrzański Park Narodowy graficznego populacji karpackiej i jest całko- (TPN) i jego słowacki odpowiednik – TANAP wicie transgraniczna, każdy spadek liczebności oraz Park Narodowy Połoniny i Bieszczady (z lub nieskoordynowane zarządzanie populacją Bieszczadzkim PN). Szczególną uwagę zwró- (głównie w wyniku odmiennych priorytetów cono również na kwestię zarządzania odszko- ochronnych w Polsce i na Słowacji) może zna- dowaniami za straty powodowane przez duże cząco oddziaływać na status ochronny niedź- drapieżniki oraz potrzebę zwiększenia nakła- wiedzia brunatnego w Polsce. du wysiłków i środków finansowych na dzia- Strategia ochrony niedźwiedzia brunatnego łalność prewencyjną, co – podobnie jak stoso- w Polsce stanowić będzie niezbędne narzędzie wanie tych samych metod zapobiegania szko- dla skutecznej i opartej na naukowych podsta- dom – jest opłacalne w dalszej perspektywie. wach ochrony gatunku. Publiczna prezentacja Niezwykle istotna jest też skuteczna wymia- i konsultacja elementów strategii oraz zagrożeń na informacji i komunikacja między eskperta- dla gatunku podczas serii warsztatów została mi. Zarządzający powinni informować się sta- odebrana bardzo pozytywnie. Zaangażowanie le i wzajemnie, a polsko-słowackie spotkania różnych zainteresowanych grup i współpraca o bardziej ogólnym charakterze powinny się ze specjalistami z innych krajów wniosły istot- odbywać co najmniej raz w roku. ny wkład w proces opracowywania dokumen- Podczas spotkania obalono kilka mitów do- tu. Wierzymy, że strategia ochrony niedźwie- tyczących badań nad niedźwiedziami, np. sza- dzia brunatnego w Polsce będzie praktycznym cowanie struktury wiekowej populacji na pod- i użytecznym narzędziem, mogącym stworzyć stawie pomiarów tropów lub ocena wieku, płci, podstawy trangranicznego planu zarządzania masy ciała i identyfikacja poszczególnych osob- gatunkiem w północnej części Karpat w bli- ników na postawie pojedynczych obserwacji. skiej przyszłości. Podkreślono potrzebę wprowadzenia konkret- nej wiedzy naukowej do zarządzania populacją niedźwiedzi. PIŚMIENNICTWO

Wnioski Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. 2007. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych Głównymi zagrożeniami dla populacji obszarów ochrony siedlisk Natura 2000. 1354 niedźwiedzia w Polsce są: utrata i fragmenta- Niedźwiedź Ursus arctos. Warszawa [http://www. cja siedlisk, rosnąca antropopresja i nadmier- gios.gov.pl/siedliska/pdf/wyniki_monitoringu_ na penetracja ostoi gatunku przez ludzi, a nie- zwierzat_ursus_arctos.pdf] zrównoważona polityka rozwoju regionalne- Iddle E., Bines T. 2004. Planowanie ochrony obsza- go, brak planów zagospodarowania przestrzen- rów cennych przyrodniczo. Wyd. Klubu Przy- nego, w połączeniu z rozwojem infrastruk- rodników, Świebodzin.

502 N. Selva i in. Strategia zarządzania populacją niedźwiedzia brunatnego

Jakubiec Z. 2001. Program ochrony niedźwiedzia wencji Berneńskiej o ochronie dużych ssaków brunatnego (Ursus arctos) w Polsce. Raport drapieżnych w Karpatach [Recommendation przygotowany dla Ministerstwa Środowiska. No. 100 (2003) on conservation of large carni- Inst. Ochr. Przyr. PAN w Krakowie, Dolnośląska vores in the Carpathians; https://wcd.coe.int/ Stacja Terenowa we Wrocławiu. wcd/ViewDoc.jsp?id=1488685&Site=DG4-Na- Kindberg J., Ericsson G., Swenson, J. 2009. Monito- ture&BackColorInternet=DBDCF2&BackCo- ring rare or elusive large mammals using effort- lorIntranet=FDC864&BackColorLogged=FDC -corrected voluntary observers. Biol. Conserv. 864]. 42: 159–165. Swenson J.E., Gerstl N., Dahle B., Zedrosser A. 2000. Linnell J.D.C., Swenson J.E., Landa A., Kvam T. 1998. Action plan for the conservation of the brown Methods for monitoring European large carni- bear (Ursus arctos) in Europe [Plan działania na vores – A worldwide review of relevant expe- rzecz ochrony niedźwiedzia brunatnego (Ursus rience. NINA Oppdragsmelding 549: 1–38. arctos) w Europie]. T-PVS (2000) 24. Council of Linnell J.D.C., Salvatori V., Boitani L. 2008. Guidelines Europe, Strasbourg, France. for population level management plans for large Śleszyński P., Komornicki T., Zielińska B., Stęp- carnivores in Europe [Wytyczne dotyczące opra- niak M. 2010. Raport o stanie i uwarunko- cowania planów zarządzania populacjami dużych waniach prac planistycznych w gminach na ssaków drapieżnych]. Raport Large Carnivore koniec 2008 roku. Inst. Geogr. i Przestrz. Za- Initiative for Europe dla Komisji Europejskiej gospod. im. S. Leszczy ckiego PAN, Warszawa (070501/2005/424162/MAR/B2). [http://ec.euro- [http://www.mi.gov.pl/files/0/1789468/ra- pa.eu/environment/nature/conservation/species/ portskrot.pdf]. carnivores/docs/guidelines_final2008.pdf] Ustawa 2003. Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku Rekomendacja 2003. Rekomendacja nr 100 z 2003 o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen- roku Stałego Komitetu przy Sekretariacie Kon- nym (Dz. U. 2003 nr 80, poz. 717 z późn. zm.).

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 494–503, 2011

Selva N., Sergiel A., Olszańska A., Berezowska T., Zwijacz-Kozica T., Zięba F. Workshops as a tool for the elabora�on of the brown bear Ursus arctos management plan in Poland

National and international legislation obliges Poland to implement a management plan for the brown bear Ursus arctos, which will ensure the long-term survival and favourable conservation status of the population. With this objective, the project “Preparation of the management plan of selected endangered and conflict species in Poland” was coordinated by the Warsaw University of Life Sciences in 2009–2011. One of the main tools in the elaboration of the plan was a series of workshops covering different major topics: (1) population monitoring and conflict management, (2) habitat conservation, and (3) transborder population management. Prevention of damage and implementation of the genetic monitoring was highlighted during the first workshop to validate survey questionnaires. The creation of a Bear Working Group, Bear Emergency Team, Data Bank and implementation of standard protocols were also openly discussed and participants greatly contributed to the proposals. During the second workshop, participants raised the issue of the missing spatial planning as the main threat to the conservation of bear habitats. Finally, the last workshop identified the potential fields for cooperation with neighbouring countries, like joint genetic monitoring, unified damage policy and regular information exchange.

503 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 504–510, 2011 Szata roślinna projektowanego użytku ekologicznego „Warciańskie Ługi”

Vegeta�on of the “Warciańskie Ługi” peat bog area (Central Poland), which is worthy of protec�on

BEATA WOZIWODA1, KATARZYNA AMBROŻKIEWICZ2

1 Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Łódzki 90–237 Łódź, ul. Banacha12/16 e-mail: [email protected]

2 93–378 Łódź, ul. Gładka 12/20 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: torfowisko, bór bagienny, użytek ekologiczny, Ługi, Warta.

Praca prezentuje walory przyrodnicze projektowanego użytku ekologicznego „Warciańskie Ługi”, zlokalizowanego w holoceńskiej pradolinie rzeki Warty na wysokości zbiornika retencyjnego „Jeziorsko”. Badania szaty roślinnej prowadzono w latach 2007–2008. Na pięciohektarowym ob- szarze wyróżniono 13 zbiorowisk roślinnych: zbiorowiska rzęs Lemnetum trisulcae, okrężnicy ba- giennej Hottonietum palustris i żabiścieku pływającego Hydrocharitetum morsus-ranae, szuwa- ry trzcinowe Phragmitetum australis i zachylnikowo-trzcinowe Thelypteridi-Phragmitetum, zbio- rowisko torfowiskowe Eriophorum vaginatum-Sphagnum fallax, łozowiska Salicetum pentandro- -cinereae, cztery zbiorowiska leśne naturalne (bór sosnowy bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum i bór wilgotny Molinio-Pinetum, zbiorowiska: Betula-Phragmites i Betula-Salix) oraz dwa zbioro- wiska antropogeniczne – Pinus-Phragmites i Alnus glutinosa-Carex acutiformis. Odnotowano wy- stępowanie 19 gatunków roślin zagrożonych i chronionych.

Wstęp fowiska Ługi. Obszar ten stanowi własność Skarbu Państwa i jako część kompleksu leśne- Torfowiska należą do najbardziej zagrożo- go Glinno jest zarządzany i użytkowany gospo- nych ekosystemów mokradłowych w Polsce. darczo przez Leśnictwo Rożdżały przynależące Nawet niewielkie ich fragmenty, ocalałe w sil- do Nadleśnictwa Poddębice RDLP w Łodzi. Na nie przekształconym antropogenicznym kra- pozostałych 100 hektarach, w wyniku przepro- jobrazie pól uprawnych i leśnych monokul- wadzonych w przeszłości melioracji odwad- tur środkowej Polski, są ostojami cennych ga- niających i intensywnego pozyskiwania torfu tunków i biocenoz, zasługującymi na ochronę. przez właścicieli gruntów prywatnych, powstał Takie refugium przyrody znajduje się w miej- system grobli, rowów i potorfii, a szata roślinna scowości Glinno, 3 km na wschód od rzeki uległa silnym przeobrażeniom. Warty (na wysokości zbiornika „Jeziorsko”). W niniejszym opracowaniu przedstawio- Obejmuje ono najlepiej zachowany około pię- no florę i roślinność najcenniejszego fragmen- ciohektarowy fragment rozległego niegdyś tor- tu Ługów.

504 B. Woziwoda i K. Ambrożkiewicz Szata roślinna „Warciańskich Ługów”

Metody W dołach potorfowych z otwartą taflą wody o powierzchni od kilku do kilkudziesięciu me- Terenowe badania zróżnicowania flory trów kwadratowych i głębokości 30–150 cm i zbiorowisk roślinnych Ługów prowadzono wykształcają się zbiorowiska rzęs Lemnetum w latach 2007–2008 w ramach projektu badaw- trisulcae (Kelhofer 1915) Knapp et Stoffers czego MNiSW nr N305 3125. Prezentowane 1962, z rzęsą drobną Lemna minor i rzadko wyniki odnoszą się do południowej części daw- notowaną na tym obszarze rzęsą trójrowkową nego torfowiska (51°43´47˝–51°43´53˝N oraz L. trisulca. Niewielkie skupienia tworzy okręż- 18°42´40˝–18°42´47˝E). Obszar ten położony jest we wschodniej części mezoregionu Kotlina Sieradzka (Kondracki 2002). Nazewnictwo roślin naczyniowych po- dano za Mirkiem i innymi (2002), mchów za Ochyrą i innymi (2003), a wątrobow- ców za Szweykowskim (2006). Mszaki zosta- ły oznaczone przez dr Monikę Staniaszek-Kik. Klasyfikację fitocenoz oraz przynależność syn- taksonomiczną gatunków przyjęto według Matuszkiewicza (2002). W analizie zbiorowisk leśnych uwzględniono również opracowanie Matuszkiewicza z 2008 roku.

Charakterystyka szaty roślinnej

Na obszarze Ługów wykształciły się zbio- rowiska wodne, szuwarowe, zaroślowe i leśne (ryc. 1). Płytkie na 1–1,5 m potorfia zajęte są przez Ryc. 1. Aktualna roślinność rzeczywista projektowane- szuwar trzcinowy Phragmitetum australis (Gams go użytku ekologicznego „Warciańskie Ługi”: 1 – szu- 1927) Schmale 1939. W miejscach długotrwale wary trzcinowe Phragmitetum australis i zachylniko- zabagnionych trzcinie towarzyszy zachylnik błot- wo-trzcinowe Thelypteridi-Phragmitetum; zbiorow- ny Thelypteris palustris, tworząc szuwar zachyl- iska: 2 – Pinus-Phragmites, 3 – Betula-Phragmites, 4 – Betula-Salix, 5 – bór sosnowy bagienny Vaccinio nikowo-trzcinowy Thelypteridi-Phragmitetum uliginosi-Pinetum, 6 – bór sosnowy wilgotny Molinio- Kuiper 1957. Bujne łany tej paproci porastają Pinetum, 7 – zbiorowisko Alnus glu�nosa-Carex acu- również niskie groble i płytkie bagniste zagłębie- �formis, 8 – łozowisko Salicetum pentandro-cinereae, 9 – zbiorowiska rzęs Lemnetum trisulcae i żabiścieku nia w torfie. Wśród trzcin spotkać można m.in.: pływającego Hydrocharitetum morsus-ranae, kosaćca żółtego Iris pseudacorus, jaskra wiel- 10 – zbiorowisko okrężnicy bagiennej Ho�onietum kiego Ranunculus lingua i jaskra płomiennika palustris, 11 – zbiorowisko torfowiskowe Eriophorum R. flammula, wiązówkę błotną Filipendula ulma- vaginatum-Sphagnum fallax Fig. 1. Vegeta�on of the area “Warciańskie Ługi”: ria, trzcinnika prostego Calamagrostis stric- 1 – Phragmitetum australis and Thelypteridi- ta, czyśćca błotnego Stachys palustris, komoni- Phragmitetum; 2 – Pinus-Phragmites, 3 – Betula- cę błotną Lotus uliginosus, firletkę poszarpaną Phragmites, 4 – Betula-Salix, 5 – Vaccinio uliginosi- Lychnis flos-cuculi i siedmiopalecznika błotnego Pinetum, 6 – Molinio-Pinetum, 7 – Alnus glu�nosa- Carex acu�formis, 8 – Salicetum pentandro-cinereae, Comarum palustre. Rosną tu też kępy nereczni- 9 – Lemnetum trisulcae and Hydrocharitetum morsus- cy grzebieniastej Dryopteris cristata i wietlicy sa- ranae, 10 – Ho�onietum palustris, 11 – Eriophorum miczej Athyrium filix-femina. vaginatum-Sphagnum fallax

505 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 nica bagienna Hottonia palustris i żabiściek pły- W sąsiednim płacie miejsce sosny w drze- wający Hydrocharis morsus-ranae. Sporadycznie wostanie zajmują brzozy: brodawkowata występuje tu szalej jadowity Cicuta virosa. Przy i omszona oraz topola osika Populus tremula. utrzymującym się wysokim poziomie stagnują- Zbiorowisko opisano jako Betula-Phragmites. cej wody, rzęsy i żabiściek rozwijają się obficie Skupiony w kępach podszyt składa się z kruszy- również w szuwarach trzcinowych. ny, wierzb: szarej Salix cinerea i uszatej S. aurita W kompleksie przestrzennym z szuwara- oraz z podrostów drzew. Runo zdominowane mi występuje zbiorowisko Pinus-Phragmites. jest przez trzcinę lub przez turzycę błotną Carex Obejmuje ono obszar sąsiadujący od południo- acutiformis. Często notowane są: gorysz błotny wego zachodu z lasem gospodarczym, około 60 Peucedanum palustre, przytulia błotna Galium lat temu zmeliorowany i zalesiony sosną zwy- palustre, zachylnik błotny i fiołek błotny Viola czajną Pinus sylvestris. Obecnie w drzewosta- palustris. Obecność trzęślicy modrej Molinia nie w domieszce notowane są brzozy: omszo- caerulea, ostrożenia błotnego Cirsium palustre na Betula pubescens i zwyczajna Betula pen- i kłosówki wełnistej Holcus lanatus wzbogaca dula oraz świerk zwyczajny Picea abies. Luźną listę notowanych na tym obszarze roślin łąko- warstwę krzewów tworzą: kruszyna pospoli- wych z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Zwarte ta Frangula alnus, jarzębina Sorbus aucupa- runo mszyste składa się z darni czterech gatun- ria i podrost brzóz. Runo zielne jest zdomino- ków torfowców: kończystego, nastroszonego wane przez trzcinę pospolitą Phragmites au- Sphagnum squarrosum, frędzlowanego S. fim- stralis. Często notowano gatunki torfowisko- briatum oraz błotnego. Pozostałe 11 gatunków we z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae: tu- mszaków, w tym m.in. mokradłosz sercowaty rzycę pospolitą Carex nigra, gwiazdkowatą Calliergon cordifolium i dwustronek ząbkowa- C. echinata, siwą C. canescens i siedmiopa- ny Plagiothecium denticulatum, osiąga niewiel- lecznika błotnego oraz gatunki łąkowe z kla- kie pokrycie. sy Molinio-Arrhenatheretea: mietlicę rozłogo- Wokół szuwarów trzciny oraz na skar- wą Agrostis stolonifera, sit rozpierzchły Juncus pach wysokich grobli wykształciły się łozo- effusus i tojeść pospolitą Lysimachia vulgaris. wiska Salicetum pentandro-cinereae (Almq. Obecne są też gatunki borowe: siódmaczek leśny 1929) Pass. 1961. Wierzby: szara, rzadziej usza- Trientalis europaea, borówka czarna Vaccinium ta i sporadycznie pięciopręcikowa Salix pen- myrtillus i konwalijka dwulistna Maianthemum tandra tworzą zwarte zarośla, które stopniowo bifolium. Zwartą w 80% warstwę mszystą bu- zarastają ulegające wypłycaniu doły potorfowe dują głównie torfowce: kończysty Sphagnum (ryc. 2). Miejsca mniej wilgotne zajmuje głów- fallax i błotny S. palustre oraz darnie płonnika nie kruszyna z niewielką domieszką wyżej wy- pospolitego Polytrichum commune. Nasady pni mienionych gatunków wierzb. Łozowiska towa- drzew, pniaki i kłody są siedliskiem dość zróż- rzyszące potorfiom charakteryzuje słabo zwar- nicowanej gatunkowo brioflory. Występuje tu te, ubogie gatunkowo runo zielne. Pomiędzy m.in.: przyziemka lazurowa Calypogeia azurea, płożącymi się w częściach nasadowych gałęzia- widłoząb miotłowy Dicranum scoparium, bo- mi wierzb rosną kępy zachylnika błotnego, tu- rześlad zwisły Pohlia nutans, krótkosz pospo- rzycy bladej Carex pallescens, turzycy zaostrzo- lity Brachythecium rutabulum, krótkoszek ak- nej C. gracilis, turzycy błotnej i śmiałka darnio- samitny Brachytheciastrum velutinum, złoto- wego Deschampsia caespitosa oraz pędy trzciny. włos strojny Polytrichastrum formosum, dwu- Notowano też krwawnicę pospolitą Lythrum sa- stronek jasny Plagiothecium laetum, widłozą- licaria, kropidło wodne Oenanthe aquatica, go- bek włoskowy Dicranella heteromalla, bielistka rysz błotny i tojeść bukietową Lysimachia thyr- siwa Leucobryum glaucum, głowiak dwukoń- siflora. Na brzegach dołów potorfowych rozwi- czysty Cephalozia bicuspidata i czteroząb prze- jają się niewielkie kępy torfowców: frędzlowa- zroczysty Tetraphis pellucida. nego, błotnego i nastroszonego. Mozaika darni

506 B. Woziwoda i K. Ambrożkiewicz Szata roślinna „Warciańskich Ługów”

Ryc. 2. Mozaika zbiorowisk wodnych Lemnetum trisulcae, szuwarowych Thelypteridi-Phragmitetum i łozowisk Salicetum pentandro-cinereae (27.05.2008 r., fot. B. Woziwoda) Fig. 2. The spa�al mosaic of aqua�c communi�es Lemnetum trisulcae, rush communi�es with ferns Thelypteridi-Pragmitetum and thickets with willows Salicetum pentandro-cinereae (27 May 2008, photo by B. Woziwoda) krótkosza pospolitego, mokradłoszki zaostrzo- fowcowe runo tworzone przez torfowca frędz- nej Calliergonella cuspidata, drabika drzewko- lowanego i nastroszonego, rzadziej – obłego watego Climacium dendroides, płaskomerzy- Sphagnum teres i błotnego. Dodatkowo warstwę ka pokrewnego Plagiomnium affine i rokieta mszystą budują: krótkosz pospolity, krzywoszyj cyprysowego Hypnum cupressiforme pokrywa rozesłany Amblystegium serpens, płaskomerzyk groble, płożące się gałęzie wierzb i/lub wypły- falisty Plagiomnium undulatum oraz w nie- cone przestrzenie pomiędzy nimi. wielkim stopniu: borześlad zwisły, krągłolist Zarośla kruszynowo-wierzbowe wykształ- macierzankowy Rhizomnium punctatum i me- ciły się także w sąsiedztwie (na siedlisku) boru rzyk groblowy Mnium hornum. Te same gatun- bagiennego. Słabo rozwinięte runo zielne jest ki notowane są w sąsiednim płacie, który róż- tu zdominowane przez turzycę błotną. Dość ni się od łozowiska wykształconym drzewosta- licznie reprezentowane są także inne gatunki nem brzozowo-olchowym. Zbiorowisko to opi- z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae obejmu- sano jako Betula-Salix. jącej zbiorowiska torfowisk mszysto-turzyco- Najcenniejsze przyrodniczo fragmen- wych: fiołek błotny, siedmiopalecznik, turzy- ty Ługów porasta bór bagienny Vaccinio uligi- ca pospolita i bobrek trójlistkowy Menyanthes nosi-Pinetum Kleist 1929 (ryc. 3). Luźny drze- trifoliata oraz gatunki łąkowe z klasy Molinio- wostan tworzony jest tu przez sosnę zwyczaj- -Arrhenatheretea: trzęślica modra, skrzyp błot- ną, brzozę omszoną, brzozę brodawkowatą ny Equisetum palustre, sit rozpierzchły i wią- i świerka pospolitego. Podrosty brzóz i sosny zówka błotna. Rzadziej notowano nerecznicę tworzą słabo zwarty podszyt. Na powierzch- krótkoostną Dryopteris carthusiana i zachylnik niach silnie podtopionych drzewa obumie- błotny. Fitocenozę wyróżnia zwarte w 90% tor- rają i nie wykształca się warstwa drzewosta-

507 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Ryc. 3. Fragment boru sosnowego bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum (13.06.2008 r., fot. B. Woziwoda) Fig. 3. Bog pine forest Vaccinio uliginosi-Pinetum (13 June 2008, photo by B. Woziwoda) nu. Te niewielkie bezdrzewne płaty nawiązu- niższa frekwencja gatunków związanych z bo- ją florystycznie i fizjonomicznie do mszarnego rem bagiennym i mniej lub bardziej obfite wy- zbiorowiska Eriophorum vaginatum-Sphagnum stępowanie kęp trzęślicy modrej, co świadczy fallax Hueck 1928 pro ass. z klasy Oxycocco- o słabszym uwilgotnieniu gleby. Płaty te zali- -Sphagnetea. Dno boru pokrywa mszysty ko- czono do podzespołu trzęślicowego. Poza wyż- bierzec złożony z grubych darni torfowca koń- szym udziałem gatunku wyróżniającego, cha- czystego i torfowca błotnego, w mozaice z wy- rakteryzuje go stała obecność gatunków szu- żej wzniesionymi kępami płonnika pospoli- warowych z klasy Scheuchzerio-Caricetea ni- tego. Wśród pozostałych 10 gatunków msza- grae: turzycy pospolitej, siwej i gwiazdkowatej ków osiągających niewielkie pokrycie wystę- oraz dominacja płonnika pospolitego w runie puje m.in. próchniczek błotny Aulacomnium mszystym. palustre – gatunek wyróżniający dla zespołu W miejscach łagodnych wzniesień terenu Vaccinio uliginosi-Pinetum. W runie dominu- bór bagienny przechodzi stopniowo w bór trzę- ją krzewinki bagna zwyczajnego Ledum palu- ślicowy Molinio-Pinetum W. Mat. et J. Mat. 1973. stre, borówki bagiennej (łochyni) Vaccinium Drzewostan budują tu te same co w borze ba- uliginosum i borówki czarnej oraz kępy weł- giennym gatunki, jest on jednak bardziej zwar- nianek: pochwowatej Eriophorum vagina- ty i zróżnicowany warstwowo. W płatach z sil- tum i wąskolistnej E. angustifolium. Po mszy- niej rozwiniętym podszytem dominują: kruszy- stym dywanie gęsto płoży się żurawina błotna na, brzoza omszona i/lub wierzby szara i usza- Oxycoccus palustris. Notowano też pojedyncze ta. Często notowane są podrosty sosny i świerka. okazy siedmiopalecznika błotnego. Listę cen- Runo tworzy łan trzęślicy modrej, miejscami sil- nych gatunków dopełnia rosiczka okrągłolistna nie zwarty, urozmaicony kępami borówki czar- Drosera rotundifolia i modrzewnica zwyczaj- nej, wrzosu zwyczajnego Calluna vulgaris, situ na Andromeda polifolia. Fragmenty sąsiadujące rozpierzchłego i tomki wonnej Anthoxanthum od wschodu z monokulturami sosny wyróżnia odoratum. Sporadycznie notowano żurawinę

508 B. Woziwoda i K. Ambrożkiewicz Szata roślinna „Warciańskich Ługów” i wełniankę wąskolistną. Wśród mszaków do- roślinnych oraz duża różnorodność gatun- minuje rokietnik pospolity Pleurozium schre- kowa flory mszaków i roślin naczyniowych. beri. Dostępność odpowiednich mikrosiedlisk Szczególnie cenne przyrodniczo są płaty boru (pniaki, kłody w różnym stopniu rozkładu, za- bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum, gdzie głębienia) warunkuje występowanie pozosta- występuje 13 z 17 gatunków prawnie chro- łych 9 gatunków: próchniczka obupłciowego nionych notowanych w Glinnie. Jest to sie- Aulacomnium androgynum, próchniczka błot- dlisko priorytetowe (kod 91D0-2), uwzględ- nego, krótkosza pospolitego, krótkosza rowowe- nione w Dyrektywie Siedliskowej Wspólnoty go Brachythecium salebrosum, widłozęba miotło- Europejskiej (Herbichowa i in. 2004). wego, płozika różnolistnego Lophocolea hetero- Zgodnie z rozporządzeniem o prawnej phylla, dwustronka zgiętolistnego Plagiothecium ochronie roślin (Rozporządzenie 2004), cał- curvifolium, borześladu zwisłego i czterozęba kowitej ochronie podlegają rosnące w Ługach: przezroczystego. torfowiec błotny, torfowiec frędzlowany, tor- Wąski pas zarośli wierzbowych oddziela fowiec obły oraz bagno zwyczajne i rosiczka bór bagienny od olsu turzycowego Alnus glu- okrągłolistna. Częściowo chronione są: bie- tinosa-Carex acutiformis, zajmującego rozle- listka siwa, drabik drzewkowaty, mokradłosz- głe, silnie zabagnione obniżenie. Zbiorowisko ka nastroszona, płonnik pospolity, próchniczek ma charakter antropogeniczny – wykształciło błotny, rokietnik pospolity, torfowiec kończy- się w miejscu szuwaru turzycy błotnej (z kla- sty, torfowiec nastroszony, widłoząb miotłowy sy Phragmitetea) po posadzeniu olszy czarnej oraz bobrek trójlistkowy, kruszyna pospolita Alnus glutinosa. Podszytu brak lub jest on bar- i porzeczka czarna. dzo słabo rozwinięty na niewielkich kępach Rosiczka okrągłolistna i nerecznica grzebie- otaczających nasady pni olch. Sporadycznie niasta należą do gatunków zagrożonych w skali notowano tu brzozę omszoną, kruszynę, ja- Polski (Zarzycki, Szeląg 2006). Regionalnie za- rzębinę, porzeczki: czarną Ribes nigrum i zwy- grożone wyginięciem są także: bagno zwyczaj- czajną R. rubrum oraz jeżyny Rubus sp. Runo ne, żurawina błotna i modrzewnica zwyczajna zielne tworzy zwarty łan turzycy błotnej z nie- (Jakubowska-Gabara, Kucharski 1999). wielkim udziałem przytulii błotnej, gorysza Ekstensywnie użytkowane lasy, mokradła błotnego, tarczycy pospolitej Scutellaria ga- i łąki Glinna są także miejscem bytowania bo- lericulata i psianki słodkogórz Solanum dul- gatej fauny. Spotykano tu m.in. rzekotkę drzew- camara. W zabagnionych obniżeniach noto- ną Hyla arborea i żmiję zygzakowatą Vipera be- wano gatunki olsowe z klasy Alnetea glutino- rus. Bliskie sąsiedztwo z rezerwatem ornitolo- sae: zachylnik błotny i karbieniec pospolity gicznym „Jeziorsko” sprawia, że Ługi są oazą Lycopus europaeus oraz łąkowe z klasy Molinio- dla licznych gatunków ptaków. Znajdują się tu -Arrhenatheretea – skrzyp błotny, rzeżuchę łą- żerowiska jeleniowatych i buchtowiska dzików. kową Cardamine pratensis, sitowie leśne Scirpus Dla ochrony kompleksu zbiorowisk wod- sylvaticus, niezapominajkę błotną Myosotis pa- nych, szuwarowych, zaroślowych i leśnych oraz lustris i tojeść pospolitą. W warstwie mszystej dla zachowania stanowisk cennych elementów stwierdzono występowanie 9 gatunków, z któ- flory (i fauny) proponuje się utworzenie użytku rych jedynie krótkosz pospolity i merzyk gro- ekologicznego o nazwie „Warciańskie Ługi”. blowy zaznaczają swój większy udział. Przetrwanie grupy gatunków torfowiskowych jest uwarunkowane zachowaniem panujących obecnie warunków hydrologicznych. Należy Propozycja ochrony też stale ograniczać nadmierny rozwój zarośli wierzbowo-kruszynowych i szuwarów wni- Analizowany obszar wyróżnia znacz- kających na otwarte powierzchnie boru ba- ne zróżnicowanie i mozaikowość zbiorowisk giennego.

509 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

PIŚMIENNICTWO

Herbichowa M., Potocka J., Kwiatkowski W. 2004. land. A checklist. W. Szafer Institute fo Botany, Bory i lasy bagienne. W: Herbich J. (red.). Lasy Polish Academy of Sciences, Kraków. i bory. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom II. Census catalogue of Polish mosses. W. Szafer Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 171–202. Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Jakubowska-Gabara J., Kucharski L. 1999. Ginące Kraków. i zagrożone gatunki flory naczyniowej zbioro- Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra wisk naturalnych i półnaturalnych Polski Środ- Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie kowej. Fragm. Flor. Geobot. Pol. 6: 55–74. gatunków dziko występujących roślin objętych Kondracki J. 2002. Geografia Polski – mezoregiony ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1764. fizycznogeograficzne. PWN, Warszawa. Szweykowski J. 2006. An Annotated Checklist of Po- Matuszkiewicz J.M. 2008. Zespoły leśne Polski. lish Liverworts and Hornworts. W. Szafer Institute PWN, Warszawa. of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Matuszkiewicz W. 2002. Przewodnik do oznacza- Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin nia zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, War- naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki szawa. K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona li- Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. sta roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im W. Sza- 2002. Flowering plants and pteridophytes of Po- fera PAN, Kraków.

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 504–510, 2011

Woziwoda B., Ambrożkiewicz K. Vegeta�on of the “Warciańskie Ługi” peat bog area (Central Poland), which is worthy of protec�on

The work presents the results of the research on biodiversity of the vegetation cover in the peat bog area “Ługi” near the River Warta valley (Central Poland). The floristic and phytosociological data were collected in 2007–2008. The spatial mosaic of vegetation in this area is composed of 13 plant communities (Fig. 1): the unattached floating aquatic community with duckweeds Lemnetum trisulcae and with frogbit Hydrocharitetum morsus-ranae, the community of rooted aquatic plants with floating leaves Hottonietum palustris, the rush community with common reed Phragmitetum australis, also with ferns Thelypteridi-Phragmitetum, the peat bog community Eriophorum vaginatum-Sphagnum fallax, brushwoods with willows Salicetum pentandro- cinereae (Fig. 2), natural forest communities: bog pine forest Vaccinio uliginosi-Pinetum (Fig. 3), wet pine forest Molinio-Pinetum, Betula-Phragmites and Betula-Salix communities and anthropogenic forests communities: Pinus-Phragmites, Alnus glutinosa-Carex acutiformis. The rich flora includes, among others, 19 valuable plant species: strictly protected by law: S. palustre, S. fimbriatum, S. teres, Ledum palustre and Drosera rotundifolia, and partially protected: Leucobryum glaucum, Climacium dendroides, Calliergonella cuspidata, Polytrichum commune, Aulacomnium palustre, Pleurozium schreberi, Sphagnum fallax, S. squarossum, Dicranum scoparium, Menyanthes trifoliata, Frangula alnus and Ribes nigrum. Drosera rotundifolia, Dryopteris cristata are vulnerable vascular plants in Poland. Additionally, Ledum palustre, Andromeda polifolia and Oxycoccus palustris are species threatened in Central Poland. This valuable natural site is worthy of preservation and the establishment of the nature protected area “Warciańskie Ługi” is suggested. The stable hydrological regime is the most important for the maintenance of biodiversity of this place. Furthermore, we ought to control and to reduce the spread of Phragmites australis, Carex acutiformis and Salix sp. to limit the succession of rush and brushwood vegetation into the open area of the bog pine forest.

510 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 511–518, 2011 Występowanie roślin z rodziny storczykowatych Orchidaceae na terenie Nadleśnictwa Augustów

The occurrence of plants from Orchidaceae family in the Augustów Forest District (NE Poland)

JOANNA HARMUSZKIEWICZ

16–300 Augustów, ul. Cienista 2 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: Orchidaceae, storczykowate, Puszcza Augustowska, rośliny chronione.

Nadleśnictwo Augustów obejmuje południową część Puszczy Augustowskiej. W latach 2006–2007 stwierdzono na tym terenie występowanie czternastu gatunków storczykowatych. Dwa spośród nich: obuwik pospolity Cypripedium calceolus i lipiennik Loesela Liparis loeselli znajdują się w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej (1992), przez co kwalifikują się do kategorii tzw. gatunków o znaczeniu wspólnotowym. Dwa kolejne gatunki: kukuczka kapturkowata Neottianthe cucullata i stoplamek krwisty żółtawy Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca zostały umieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin ze statusem „zagrożone”. Pozostałe gatunki są objęte ochroną ścisłą na terenie Polski.

Storczykowate (Orchidaceae) stanowią nie- Równinę Augustowską (ryc. 1), a od południa liczną grupę systematyczną we florze Polski, graniczy z Kotliną Biebrzańską (Kondracki gdzie niemal wszystkie gatunki są w różnym 2002). Dominują na tym terenie siedliska su- stopniu zagrożone wyginięciem. Podstawową che i ubogie, porośnięte borami. Około 35% przyczyną wymierania storczykowatych jest lasów stanowią lasy liściaste, z czego więk- przekształcanie siedlisk, na których rośliny te szość występuje na siedliskach podmokłych występują. Dotyczy to przede wszystkim od- (Rogoziński 2009). wadniania, nawożenia oraz eksploatacji torfu Brakuje aktualnych opracowań dotyczących (Szlachetko 2001). Jedynie trzy gatunki wyka- rozmieszczenia i liczebności stanowisk storczy- zują tendencję do zwiększania liczby stanowisk kowatych na tym terenie. Większość informacji lub liczebności osobników na stanowiskach; są na temat niektórych gatunków pochodzi z lat to: kruszczyk szerokolistny Epipactis hellebori- 80. i 90. XX wieku. Stanowiska kukuczki kap- ne, stoplamek szerokolistny Dactylorhiza maja- turkowatej Neottianthe cucullata nad Kanałem lis i stoplamek plamisty Dactylorhiza maculata Augustowskim, nad jeziorami Sajno i Sajenek (Szlachetko 2001). Wszystkie gatunki storczy- oraz w uroczysku Obuchowizna były opisywane ków podlegają ochronie ścisłej w całym kraju przez Sokołowskiego (1980) i Kruszelnickiego (Rozporządzenie 2004). (2001). Tajęża jednostronna Goodyera repens Nadleśnictwo Augustów (pow. ok. 26 000 występowała w rezerwacie „Kuriańskie Bagno”, ha) obejmuje swoim zasięgiem południo- a listera jajowata Listera ovata i listera sercowa- wą część Puszczy Augustowskiej porastającej ta Listera cordata – w rezerwacie „Stara Ruda”

511 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Ryc. 1. Rozmieszczenie storczykowatych na terenie Nadleśnictwa Augustów: 1 – obuwik pospolity Cypripedium calceolus, 2 – stoplamek szerokolistny Dactylorhiza majalis, 3 – stoplamek krwisty Dactylorhiza incarnata ssp. incarnata, 4 – stoplamek krwisty żółtawy Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca, 5 – stoplamek Fucha Dactylorhiza fuchsii, 6 – kukuczka kapturkowata Neo�anthe cucullata, 7 – podkolan biały Platanthera bifo- lia, 8 – kruszczyk szerokolistny Epipac�s helleborine, 9 – kruszczyk rdzawoczerwony Epipac�s atrorubens, 10 – kruszczyk błotny Epipac�s palustris, 11 – listera sercowata Listera cordata, 12 – listera jajowata Listera ovata, 13 – gnieźnik leśny Neo�a nidus-avis, 14 – tajęża jednostronna Goodyera repens, 15 – lipiennik Loesela Liparis loeselli, 16 – granica Nadleśnictwa Augustów Fig. 1. Distribu�on of Orchidaceae in the Augustów Forest District (explana�on of symbols as above)

(Sokołowski, Kot 1996). Niniejsza praca po- Obuwik pospolity Cypripedium calceolus L. siada walor dokumentacyjny i może stanowić Najpiękniejszy i najbardziej okazały polski punkt odniesienia do przyszłych badań oraz in- storczyk o charakterystycznej, trzewikowa- wentaryzacji. tej warżce kwiatowej. Został on umieszczony Opracowanie zostało wykonane na podsta- w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin ze statu- wie informacji zgromadzonych w trakcie po- sem gatunku narażonego (VU) (Bąba, Kuchar- wszechnej inwentaryzacji siedlisk przyrodni- czyk 2001) oraz w Załączniku II Dyrektywy czych oraz dzikiej fauny i flory przeprowadzo- (1992) jako wymagający wyznaczenia spe- nej w latach 2006–2007 na podstawie Decyzji cjalnych obszarów ochrony (Rozporządzenie Dyrektora Generalnego (2006). Stwierdzono 2005). Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra czternaście gatunków z rodziny storczykowa- (2004), gatunek ten wymaga ochrony czynnej. tych, w tym dwa podgatunki storczyka krwi- Ponadto nie dotyczą go wyłączenia z ochro- stego Dactylorhiza incarnata. ny ścisłej podane w §7 tego Rozporządzenia.

512 J. Harmuszkiewicz Storczykowate w Nadleśnictwie Augustów

Ochrona czynna powinna polegać na zapobie- z Biebrzańskim Parkiem Narodowym. Poten- ganiu nadmiernemu zacienieniu (Sokołowski cjalnym zagrożeniem dla populacji może być 1997). Obuwik pospolity występuje w rozpro- sukcesja naturalna – zarastanie torfowiska szeniu na terenie całego kraju, lecz wszędzie przez wierzby. jest rośliną rzadką. Najwięcej stanowisk zano- towano na Lubelszczyźnie, Roztoczu i Wyży- Kukuczka kapturkowata Neo�anthe nie Krakowsko-Częstochowskiej (Bąba, Ku- cucullata (L.) Schltr. charczyk 2001). Rośnie na glebach suchych lub Niepozorna roślina o drobnych, różowo- świeżych, żyznych i zasobnych w węglan wap- -fioletowych kwiatach (ryc. 2). Gatunek ten nia (Zarzycki i in. 2002). Preferuje półcień, uznawany jest za bardzo rzadki w Polsce (ka- toteż spotykany jest przeważnie w prześwie- tegoria EN – zagrożony) (Kruszelnicki 2001). tlonych lasach liściastych (Bąba, Kucharczyk Rozporządzenie Ministra (2004) nakazu- 2001; Szlachetko 2001). je ustalenie stref ochronnych o promieniu Na badanym obszarze obuwik został stwier- 100 metrów od granic stanowisk tego storczy- dzony na jednym stanowisku na terenie leśnic- ka. Stanowiska kukuczki stwierdzone były na twa Czarny Bród (oddz. 80). Kilkanaście osob- ników tego gatunku rośnie w lesie liściastym. Potencjalnym zagrożeniem dla populacji może być zacienienie (zwłaszcza przez świerk, który pojawia się jako samosiew z sąsiednich drze- wostanów), a także penetracja lasu przez ludzi.

Lipiennik Loesela Liparis loeselli (L.) L. C. Rich. Niewielki storczyk o niepozornych, żółtawo- -zielonawych kwiatach. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin ma status gatunku narażonego na wyginięcie (VU) (Kucharski 2001); jak tak- sonem o znaczeniu wspólnotowym (Dyrektywa 1992, Rozporządzenie 2005); wymaga ochro- ny czynnej (Rozporządzenie 2004). Ponadto nie dotyczą go wyłączenia z ochrony ścisłej podane w §7 Rozporządzenia Ministra 2004. W Polsce większość stanowisk lipiennika znajduje się w północnej części kraju – w pasie pobrzeża i na pojezierzach: Mazurskim, Dobrzyńskim, Pomorskim oraz Wielkopolskim (Kucharski 2001, Pawlikowski 2004). Lipiennik Loesela jest związany głównie z torfowiskami niskimi i przej- ściowymi (Kucharski 2001). Rośnie na glebach mokrych, mezotroficznych o odczynie obojęt- nym lub zasadowym; preferuje tereny otwarte o umiarkowanym świetle (Zarzycki i in. 2002). Na terenie Nadleśnictwa zanotowano jed- no stanowisko, na którym występowało kil- Ryc. 2. Kukuczka kapturkowata Neo�anthe cu- cullata na badanym terenie (20.07.2006 r., fot. ka osobników (leśnictwo Wilcze Bagno, oddz. J. Harmuszkiewicz) 367). Znajduje się ono na torfowisku alkalicz- Fig. 2. Neo�anthe cucullata in the study area. (20 July nym, na pograniczu Nadleśnictwa Augustów 2006, photo by J. Harmuszkiewicz)

513 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Mazurach i Podlasiu, w Puszczy Białowieskiej Kukuczkę stwierdzono na dwóch stanowi- i Augustowskiej, a także na Lubelszczyźnie skach nad Kanałem Augustowskim (leśnictwo i w okolicach Bydgoszczy (Kruszelnicki Czarny Bród, oddz. 146 i 148). Na pierwszym 2001). Kukuczka rośnie na glebach świeżych, występowała pojedyncza roślina, na drugim – ubogich i umiarkowanie kwaśnych, w półcie- kilkanaście osobników. Nie potwierdzono na- niu (Zarzycki i in. 2002) – głównie w borach tomiast występowania tego gatunku w uro- mieszanych i sosnowych (Kruszelnicki 2001). czysku Obuchowizna, a także nad jeziorami: Wymaga znacznej wilgotności powietrza, dla- Sajno i Sajenek, gdzie zanotowano kukuczkę tego występuje przeważnie nad brzegami rzek w latach 70. XX wieku (Kruszelnicki 2001). i jezior (Kruszelnicki 2001). Ochrona tego ga- tunku powinna polegać na zapobieganiu nad- Stoplamek krwisty żółtawy Dactylorhiza miernemu ocienieniu (Sokołowski 1997). incarnata ssp. ochroleuca (Boll) Hunt. & Summerh. Od podgatunku typowego D. incarnata subsp. incarnata różni się barwą kwiatów, które są kremowobiałe (ryc. 3). W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin ma status gatunku zagrożone- go wyginięciem (EN) (Bernacki 2001). Jak wszystkie stoplamki, wymaga ochrony czynnej (Rozporządzenie 2004). Ten podgatunek sto- plamka krwistego rośnie jedynie na kilku stano- wiskach w kraju, m.in. na terenie Wigierskiego Parku Narodowego, nad Rospudą, nad Biebrzą, w Poleskim Parku Narodowym oraz w okolicach Chełma i Sanoka (Bernacki 2001). Występuje w miejscach odkrytych, na glebach mezo- i eu- troficznych, silnie wilgotnych i mokrych, za- sadowych (Zarzycki i in. 2002). Spotyka się go na wilgotnych łąkach i torfowiskach niskich (Bernacki 2001). Na terenie Nadleśnictwa stwierdzono jed- no stanowisko stoplamka krwistego żółtawego w leśnictwie Wilcze Bagno (oddz. 367), na po- graniczu Nadleśnictwa Augustów i Biebrzań- skiego Parku Narodowego, na torfowisku alka- licznym. Rośnie tam kilkanaście–kilkadziesiąt osobników.

Stoplamek Fuchsa Dactylorhiza fuchsii (Druce) Hyl. Gatunek rzadki. Występuje na terenie całego kraju, w żyznych, wilgotnych lasach liściastych – buczynach, łęgach i olsach, a także na żyznych łąkach (Szlachetko 2001). Preferuje gleby eu- Ryc. 3. Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca na ba- danym terenie (29.06.2006 r., fot. J. Harmuszkiewicz) troficzne o odczynie obojętnym (Zarzycki i in. Fig. 3. Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca in the 2002). Potencjalnym zagrożeniem dla tej ro- study area (29 June 2006, photo by J. Harmuszkiewicz) śliny może być obniżenie poziomu wód grun-

514 J. Harmuszkiewicz Storczykowate w Nadleśnictwie Augustów towych (Szlachetko 2001). Wymaga ochrony oraz na torfowisku alkalicznym na pograni- czynnej (Rozporządzenie 2004). czu Nadleśnictwa Augustów z Biebrzańskim Stoplamek Fuchsa występuje stosunko- Parkiem Narodowym (leśnictwo Wilcze Bagno, wo licznie na terenie Nadleśnictwa Augustów, oddz. 367). Na stanowiskach tych występo- a w szczególności w granicach obrębu Balinka. wało od kilku do kilkudziesięciu osobników. Do tej pory stwierdzono kilkanaście stanowisk, Potencjalnym zagrożeniem dla występowania na których zanotowano od kilku do kilkudzie- tego gatunku może być zarastanie łąk i torfo- sięciu osobników w leśnictwach: Żyliny (oddz. wisk przez wierzby i brzozę. 7, 52, 105), Brzozowe Grądy (oddz. 110), Kozi Rynek (oddz. 183, 200, 217) i Jastrzębna (oddz. Podkolan biały Platanthera bifolia (L.) L. C. Rich. 44 i 147). Stanowiska znajdują się w olsach oraz Gatunek rozpowszechniony na obszarze ca- w lasach łęgowych. Najczęściej są to miejsca łego kraju. Występuje zarówno na glebach me- prześwietlone – uprawy leśne, luki, linie od- zotroficznych, umiarkowanie kwaśnych (np. działowe, stare szlaki zrywkowe, jednak stor- w borach mieszanych i jodłowych), jak i na czyki te spotykane są też pod drzewostanem. glebach żyznych, bogatych w węglan wapnia, o odczynie zbliżonym do obojętnego (Zarzycki Stoplamek szerokolistny Dactylorhiza majalis i in. 2002). Nie wymaga specjalnych zabiegów (Rchb.) ochronnych (Sokołowski 1997). Zagrożeniem Jest to najbardziej pospolity przedstawi- dla występowania tego gatunku może być osu- ciel storczykowatych w Polsce, występuje na szanie łąk i torfowisk, a także zrywanie kwia- terenie całego kraju. Rośnie na glebach wil- tów na bukiety lub wykopywanie całych roślin gotnych, mezo- i eutroficznych, o odczynie do ogrodów (Szlachetko 2001). od umiarkowanie kwaśnego do zasadowe- Podkolan biały został stwierdzony na pięciu go (Zarzycki i in. 2002). Zasiedla podmokłe stanowiskach. Pierwsze z nich znajduje się na łąki i torfowiska (Szlachetko 2001). Wymaga zarastającym torfowisku przejściowym (oddz. ochrony czynnej (Rozporządzenie 2004). 353), drugie – na torfowisku alkalicznym Zanotowano jedno stanowisko stoplamka (oddz. 367) – oba w leśnictwie Wilcze Bagno. szerokolistnego na pograniczu Nadleśnictwa Pozostałe stanowiska znajdują się nad Kanałem Augustów z Biebrzańskim Parkiem Narodowym, Augustowskim, na siedlisku boru mieszanego na terenie leśnictwa Wilcze Bagno (oddz. 367). (leśnictwo Czarny Bród, oddz. 114, 148, 149). Na torfowisku alkalicznym występowały poje- We wszystkich przypadkach, spotyka się rośli- dyncze osobniki. ny pojedyncze lub w niewielkich grupach liczą- cych kilka okazów. Stoplamek krwisty Dactylorhiza incarnata ssp. incarnata (L.) Soó Tajęża jednostronna Goodyera repens (L.) R. Br. Storczyk o zwykle mocnym pędzie i gę- Niewielka, niepozorna roślina o drob- stym, purpurowym kwiatostanie. Gatunek ten nych, białych kwiatach. Występuje głównie na występuje dość licznie na terenie całego kraju Pomorzu, w Sudetach, Karpatach i północno- (Szlachetko 2001). Rośnie na wilgotnych i mo- -wschodniej części kraju. W niektórych regio- krych, umiarkowanie ubogich i żyznych glebach nach kraju jest dość częsta. Występuje w borach o odczynie zasadowym (Zarzycki i in. 2002), iglastych, na glebach świeżych, kwaśnych, oli- głównie na podmokłych łąkach i torfowiskach go- lub mezotroficznych (Zarzycki i in. 2002). nawapiennych (Szlachetko 2001). Wymaga Nie wymaga specjalnych zabiegów ochronnych ochrony czynnej (Rozporządzenie 2004). (Sokołowski 1997). Stoplamek krwisty został stwierdzony na Tajęża jednostronna została stwierdzona na dwóch stanowiskach – na łąkach nad jezio- kilkunastu stanowiskach. Największe – liczące rem Necko (leśnictwo Lipowiec, oddz. 273) od kilkunastu do kilkudziesięciu osobników –

515 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 znajdują się nad Kanałem Augustowskim (le- i wykazuje tendencję do zwiększania liczeb- śnictwo Czarny Bród, oddz. 146, 147, 148, ności (Szlachetko 2001). 149) oraz w rezerwacie „Kuriańskie Bagno” Na terenie Nadleśnictwa Augustów zanoto- (leśnictwo Kozi Rynek, oddz. 207, 208). Poza wano siedem stanowisk, głównie na siedlisku tym spotykana jest niezbyt często w rozprosze- boru mieszanego (leśnictwo Lipowiec, oddz. niu, na terenie całego Nadleśnictwa Augustów 61; leśnictwo Czarny Bród, oddz. 114; leśnictwo (leśnictwo Czarny Bród, oddz. 198; leśnic- Brzozowe Grądy, oddz. 58; leśnictwo Kozi Rynek, two Sajenek, oddz. 232; leśnictwo Kozi Rynek, oddz. 194 i 199; leśnictwo Wilcze Bagno, oddz. oddz. 231; leśnictwo Białobrzegi, oddz. 3; le- 233; leśnictwo Kolnica, oddz. 157). Stanowiska śnictwo Klonowo, oddz. 79). Wszystkie stano- kruszczyka szerokolistnego umiejscowione są wiska znajdują się na siedliskach boru świeże- przy drogach leśnych, w rowach przydrożnych go i boru mieszanego świeżego. Można się spo- oraz na liniach oddziałowych. dziewać, że rzeczywista liczba stanowisk na tym terenie jest znacznie wyższa. Kruszczyk rdzawoczerwony Epipac�s atrorubens (Hoffm.) Besser Kruszczyk błotny Epipac�s palustris (L.) Crantz. Występuje w różnych częściach Polski, lecz Występuje powszechnie na terenie całej większość stanowisk zanotowano na półno- Polski, lecz stosunkowo nielicznie (Szlachetko cy – na pobrzeżu i w pasie pojezierzy oraz na 2001). Związany jest z podmokłymi łąkami oraz południu kraju: w Karpatach, Sudetach i pa- torfowiskami. Preferuje gleby mokre, mezo- sie wyżyn. Rośnie na glebach suchych i świe- i eutroficzne, zasobne w węglan wapnia o od- żych, mezo- i eutroficznych, o odczynie obo- czynie obojętnym lub alkalicznym (Zarzycki jętnym do zasadowego (Zarzycki i in. 2002). i in. 2002). Nie wymaga specjalnych zabiegów Najczęściej spotykany w żyznych lasach liścia- ochronnych (Sokołowski 1997). stych, ale także w borach mieszanych i szpilko- Gatunek został stwierdzony na jednym wych, na skałach nawapiennych lub wydmach stanowisku w pobliżu Biebrzańskiego Parku (Szlachetko 2001). Nie wymaga specjalnych za- Narodowego, na terenie leśnictwa Wilcze biegów ochronnych (Sokołowski 1997). Bagno (oddz. 367), na torfowisku alkalicz- Zanotowano kilkanaście stanowisk krusz- nym. Stanowisko obejmuje kilkadziesiąt osob- czyka rdzawoczerwonego. Jedno znajdu- ników. je się w leśnictwie Wilcze Bagno (oddz. 232), na siedlisku boru świeżego, wzdłuż drogi le- Kruszczyk szerokolistny Epipac�s helleborine śnej. Rośnie tu około kilkadziesiąt osobników. (L.) Crantz. Pozostałe stanowiska zlokalizowane są wzdłuż Gatunek bardzo zmienny pod względem Kanału Augustowskiego (leśnictwo Czarny pokroju roślin oraz wyglądu kwiatów. Jest to Bród, oddz.: 114, 129, 146, 147, 148, 149) na gatunek pospolity w całym kraju (Szlachetko siedlisku boru mieszanego i boru świeżego. Na 2001). Występuje w szerokim spektrum la- tych stanowiskach występuje od kilku do kilku- sów: od lasów liściastych po bory, w zaro- nastu osobników. ślach, na łąkach i wydmach (Szlachetko 2001). Rośnie na glebach świeżych, zarówno umiar- Listera sercowata (gnieźnik sercowaty) kowanie ubogich, jak i żyznych, o odczynie Listera cordata (L.) R. Br. (syn. Neo�a obojętnym lub zasadowym (Zarzycki i in. cordata (L.) Rich.) 2002). Można go spotkać przy rowach me- Niewielka roślina o drobnych, zielonych lioracyjnych, na przydrożach, w wyrobiskach kwiatach i charakterystycznych sercowatych li- (Szlachetko 2001); jako jeden z nielicznych ściach. W Polsce występuje głównie w górach gatunków storczykowatych przystosował się w reglu górnym, wzdłuż brzegów Bałtyku, do antropogenicznych zmian środowiska w pasie pojezierzy i na Podlasiu (Szlachetko

516 J. Harmuszkiewicz Storczykowate w Nadleśnictwie Augustów

2001). W Puszczy Augustowskiej jest uznawa- (oddz. 1), Żyliny (oddz. 166), Brzozowe Grądy na za gatunek bardzo rzadki (Sokołowski 1997). (oddz. 110), Kolnica (oddz. 124). Rośliny wy- Rośnie na glebach świeżych, oligotroficznych, stępują pojedynczo lub w grupach liczących po o odczynie kwaśnym lub obojętnym (Zarzycki kilka egzemplarzy. Prawdopodobnie liczba sta- i in. 2002), w borach sosnowych i świerkowych nowisk jest zaniżona. (Szlachetko 2001). Stwierdzono dwa stanowiska listery serco- Gnieźnik leśny Neo�a nidus-avis (L.) L. C. Rich. watej złożone z roślin rosnących pojedynczo lub Roślina bezzieleniowa o jasnobrązowym za- w niewielkich grupach. Pierwsze z nich znajdu- barwieniu. Jeden z bardziej pospolitych storczy- je się na terenie rezerwatu „Stara Ruda” (leśnic- ków w Polsce (Szlachetko 2001). Występuje na two Czarny Bród, oddz. 117), drugie – na terenie terenie całego kraju. Rośnie na glebach świeżych, rezerwatu „Kuriańskie Bagno” (leśnictwo Kozi eutroficznych o odczynie obojętnym lub zasado- Rynek, oddz. 239). Na obu stanowiskach rośliny wym (Zarzycki i in. 2002). Najczęściej jest spo- występują na siedlisku boru mieszanego, w zbio- tykany w lasach liściastych, głównie w buczy- rowisku borealnej świerczyny na torfie. nach i grądach, rzadko na polanach i terenach otwartych; jest rośliną cieniolubną (Szlachetko Listera jajowata (gnieźnik jajowaty) Listera 2001, Zarzycki i in. 2002). Gatunek nie wymaga ovata (L.) R. Br. (syn. Neo�a ovata (L.) Bloff specjalnej ochrony (Sokołowski 1997). et Fingerh.) Gnieźnik leśny został zanotowany na Storczyk o niepozornych zielonych kwia- ośmiu stanowiskach, na których występu- tach i charakterystycznych jajowatych liściach. ją pojedyncze rośliny lub grupy liczące kil- Należy do najbardziej pospolitych storczyków ka–kilkanaście osobników. Znajdują się w Polsce (Szlachetko 2001). Występuje na tere- one w leśnictwach: Żyliny (oddz. 55 i 166), nie całego kraju. Rośnie na glebach wilgotnych, Jastrzębna (oddz. 71), Kozi Rynek (oddz. 200 eutroficznych, o odczynie obojętnym lub zasa- i 222), Bargłów (oddz. 181), Długie (oddz. dowym (Zarzycki i in. 2002). Można ją spotkać 141), Kolnica (oddz. 124). Stanowiska znaj- w wilgotnych lasach liściastych i na mokrych łą- dują się w lasach mieszanych i świeżych, kach (Szlachetko 2001). w zbiorowiskach grądów, a jedno stanowi- Zanotowano cztery stanowiska tego gatun- sko – nad Kanałem Augustowskim (leśnictwo ku, wszystkie w olsach lub lasach łęgowych. Czarny Bród, oddz. 129) – na siedlisku boru Znajdują się one w leśnictwach: Lipowiec mieszanego.

PIŚMIENNICTWO

Bąba W., Kucharczyk M. 2001. Cypripedium calce- Decyzja 2006. Decyzja nr 63 z 7 sierpnia 2006 roku olus L. Obuwik pospolity. W: Kaźmierczakowa Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych, R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga wprowadza jednolity tekst Decyzji nr 61 z dnia Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. 25 lipca 2006 roku (w sprawie przeprowadzenia im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kra- w roku 2006–2007 powszechnej inwentaryzacji ków: 529–530. siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory). Bernacki L. 2001. Dactylorhiza incarnata (L.) Soó Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG subsp. ochroleuca (Boll) P.F. Hunt et Summerh. z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony sie- Kukułka krwista żółtawa. W: Kaźmierczakowa dlisk naturalnych oraz dzikiej flory i fauny. R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. PWN. Warszawa. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kra- Kruszelnicki J. 2001. Neottianthe cucullata (L.) ków: 551–553. Schlechter. Kukuczka kapturkowata. W: Kaź-

517 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

mierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czer- Rozporządzenie 2005. Rozporządzenie Ministra wona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwia- Środowiska z dnia 16 maja 2005 roku w sprawie towe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków Przyr. PAN, Kraków: 545–546. roślin i zwierząt, wymagających ochrony w for- Kucharski L. 2001. Liparis loeselii (L.) Rich. Lipiennik mie wyznaczenia obszarów Natura 2000. Dz. U. Loesela. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Nr 94 (2005), poz. 795. Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośli- Sokołowski A.W. 1980. Województwo białostockie, ny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. łomżyńskie, suwalskie. Nasza Przyroda. Wyd. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 574–575. LOP, Warszawa. Pawlikowski P. 2004. Liparis loeselii (L.) RICH., Li- Sokołowski A.W. 1997. Rośliny naczyniowe prawnie piennik Loesela. W: Sudnik-Wójcikowska B., chronione w Wigierskim Parku Narodowym. Werblan-Jakubiec H. (red.). Gatunki roślin. Po- Parki Nar. Rez. Przyr. 16 (4): 3–14. radniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 Sokołowski A.W., Kot J. 1996. Przyroda wojewódz- – podręcznik metodyczny. Tom 9. Ministerstwo twa suwalskiego. Suwałki. Środowiska. Warszawa: 150–154. Szlachetko L.D. 2001. Storczyki. Multico, Warszawa. Rogoziński R. 2009. Nadleśnictwo Augustów. Le- Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., śnictwo Puszczańskich Kniei. Augustów-Stu- Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002. Ecolo- dzieniczna. gical indicator values of vascular plants of Po- Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra land (Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie naczyniowych Polski). Seria: Biodiversity of gatunków dziko występujących roślin objętych Poland, Tom 2. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, ochroną. Dz. U. Nr 168 (2004) poz. 1764. Kraków.

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 511–518, 2011

Harmuszkiewicz J. The occurrence of plants from Orchidaceae family in the Augustów Forest District (NE Poland)

The Augustów Forest District comprises the southern part of Augustów Forest. Fourteen species of orchids were found in 2006–2007 in the study area. Two of them: Cypripedium calceolus and Liparis loeselli are in Annex 2 of EU Habitats Directive – they are species of the European Community interest. The next two species:Neottianthe cucullata and Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca are in the Polish Red Data Book of Plants and belong to the risk category: “endangered”. The other orchids are strictly protected in Poland.

518 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 519–526, 2011 Kruszczyk błotny Epipac�s palustris w województwie dolnośląskim – występowanie, zagrożenia i zalecenia dla ochrony

Marsh Helleborine Epipac�s palustris in Lower Silesia Province – occurrence, threats and recommenda�ons for protec�on

ANNA JAKUBSKA�BUSSE, MICHAŁ ŚLIWIŃSKI

Zakład Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej Instytut Biologii Roślin, Uniwersytet Wrocławski 50–328 Wrocław, ul. Kanonia 6/8 e-mail: [email protected], [email protected]

Słowa kluczowe: Epipac�s palustris, kruszczyk błotny, rozmieszczenie, zagrożenia, województwo dolnośląskie.

Epipactis palustris (L.) Crantz kruszczyk błotny to jeden z najbardziej zagrożonych gatunków stor- czyków w województwie dolnośląskim. Spośród 70 stanowisk podawanych z tego terenu przed 1945 rokiem obecnie istnieje jedynie 14. W artykule podano wykaz stanowisk historycznych i ak- tualnie istniejących oraz zagrożenia dla istniejących populacji.

Wstęp zewnętrzny płatek okwiatu od wewnętrznej czę- ści jest dwubarwny – bladozielony, czerwono- Kruszczyk błotny Epipactis palustris (L.) zielony lub brązowofioletowy. Boczne zewnętrz- Crantz to bylina należąca do rodziny storczy- ne płatki okwiatu są nieco dłuższe od górnego. kowatych Orchidaceae. Jest geofitem rozpo- Białawy prętosłup ma 6 mm długości, pyłkowi- czynającym wegetację w drugiej połowie maja. ny są żółte. Roślina jest zapylana przez pszczo- W okresie reproduktywnym posiada prosty, ły, osy i trzemiele. Kruszczyk błotny owocu- mocny, miękko owłosiony, czerwono lub brązo- je od lipca do września, a wytworzona toreb- wo nabiegły pęd o wysokości (10−)15−50(−90) ka osiąga do 20 mm długości. Gatunek kończy cm. Lancetowane lub równowąsko-lancetowa- wegetację na przełomie września i październi- te liście w liczbie (4−)5−8(−10) mają 3−16 cm ka (Szlachetko, Skakuj 1996; Szlachetko 2001; długości i 1−4 cm szerokości. Kłącze o średni- Delforge 2006). Proházka i Velísek (1983) wy- cy 1−4 mm posiada liczne, długie rozłogi i od- różniają 7 form kruszczyka błotnego, różnią- grywa znaczącą rolę w procesie wzrostu wege- cych się m.in. długością pędu i rozmiarami liści. tatywnego. Kruszczyk błotny kwitnie w czerw- Ponadto może on tworzyć formy mieszańcowe cu i lipcu. Kwiaty w liczbie (4−)7−14(−20) są z kruszczykiem rdzawoczerwonym Epipactis duże, zwieszone, szeroko otwarte i wydziela- atrorubens (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). ją delikatny zapach. Przysadka jest lancetowata, W województwie dolnośląskim tak- a szypuła kwiatowa skręcona, czerwonobrunat- son uznawany jest za rzadki, jednak po roku na i owłosiona. Warżka jest 2-częściowa, o dłu- 1945 nie doczekał się większego opracowania. gości 8−15 mm, biała lub bladoróżowa. Górny Celem pracy było rozpoznanie aktualnego sta-

519 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 nu populacji kruszczyka błotnego, wskazanie W Polsce występuje na obszarze całego największych zagrożeń i skutecznych metod kraju, a w niektórych rejonach jest określa- ochrony dla istniejących stanowisk. ny jako rzadki. Rośnie na torfowiskach, pod- mokłych łąkach i miejscach wysięku wód, rza- dziej na obrzeżach wilgotnych lasów i w przy- Metody badań drożnych rowach, sporadycznie podawany jest z siedlisk antropogenicznych (Wyrzykiewicz- Szczegółowe badania terenowe nad roz- -Raszewska i in. 2001). Jest gatunkiem cha- mieszczeniem, stanem zachowania oraz dynami- rakterystycznym dla torfowisk niskich z kla- ką populacji kruszczyka błotnego w wojewódz- sy Scheuchzerio-Caricetea nigrae z rzędu twie dolnośląskim prowadzono w latach 2003– Caricetalia davallianae (Matuszkiewicz 2005). –2011. Przeanalizowano aktualne rozmieszcze- Występuje również na łąkach zmiennowilgot- nie gatunku w oparciu o zebrane dane litera- nych ze związku Molinion i lasach łęgowych turowe oraz informacje ustne, jego liczebność ze związku Alno-Padion (Piękoś-Mirkowa, i udział w zbiorowiskach roślinnych oraz sto- Mirek 2003). Preferuje miejsca nasłonecznio- pień zagrożenia. Informacje literaturowe zwery- ne, rośnie na glebach żyznych, torfowych, mu- fikowano w terenie. W badaniach wykorzysta- łowych i murszowych, na czarnych ziemiach, no dane historyczne pochodzące z materiałów rzadziej na rędzinach gipsowych i wapien- źródłowych i map znajdujących się w Zakładzie nych. Występuje na podłożu słabo kwaśnym Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej do zasadowego w zakresie pH 5,0–7,7. W skali Uniwersytetu Wrocławskiego. Dla stanowisk, kraju populacje tego gatunku liczą najczęściej w przypadku których nie udało się odnaleźć tłu- od kilku do kilkudziesięciu genetów, choć zda- maczenia nazw, pozostawiono nazwy niemieckie rzają się liczniejsze, nawet do tysiąca genetów i podano ich przybliżoną lokalizację. Mapę roz- (Kowalewska 1995). mieszczenia stanowisk wykonano przy użyciu Do 1945 roku kruszczyk błotny w woje- programu GNOMON, w układzie kwadratów 10 wództwie dolnośląskim występował stosunko- × 10 km siatki ATPOL (Zając 1978). wo licznie. Podawano aż 70 stanowisk tej rośli- Oszacowanie liczby osobników w badanych ny, głównie z lasów (Schube 1903, 1903a, 1916; populacjach jest bardzo trudne, ponieważ krusz- Herr 1928; Schalow 1933), terenów nadrzecz- czyk błotny jest taksonem klonalnym, a pojawia- nych (Wimmer, Grabowski 1829; Schube 1901; jące się nad ziemią kwitnące pędy nie są odręb- Schalow 1936) i mokradeł (Schube 1904). nymi osobnikami lecz zwykle rametami należą- Po 1945 roku badania nad kruszczy- cymi do jednego genetu. Podobnie, jak wszyst- kiem błotnym w województwie dolnośląskim kie storczykowate, podlega naturalnym fluktu- były prowadzone rzadko i brakuje szczegóło- acjom pojawu; zjawisko to uwzględniono pod- wych opracowań dotyczących tego taksonu. czas weryfikowania uzyskanych danych. Kruszczyk błotny znalazł się w wykazie najbar- dziej zagrożonych gatunków regionu (Kącki i in. 2003). Do chwili obecnej z granic woje- Występowanie wództwa dolnośląskiego znanych było tylko 10 stanowisk tego gatunku. Trzy nowe miejsca wy- Kruszczyk błotny występuje w całej Europie stępowania rośliny odnaleziono w Niedamiro- z wyjątkiem Skandynawii i strefy śródziemno- wie, Słoszowie i Prawikowie (ryc. 1). Obecnie morskiej. Zasięgiem obejmuje również Turcję, gatunek zupełnie się wycofał z lasów łęgowych. Rosję, Ukrainę i Iran (Williams i in. 1978). Na Siedliska, z których jest podawany, to mła- terenie Słowacji kruszczyk błotny jako jedyny ki (Narkiewicz 1999), wilgotne łąki (Pokorny gatunek z tego rodzaju występuje w zbiorowi- 2001; Kwiatkowski 2006; Smoczyk 2010) i łąki skach nieleśnych (Vlčko i in. 2003). zmiennowilgotne (Kącki 2007).

520 A. Jakubska-Busse i M. Śliwiński Kruszczyk błotny w województwie dolnośląskim

Stanowiska historyczne BE49 Biskupice Widawskie, obecnie część Wrocławia (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), AE17 Parowa (Peck, 1875, Barber 1901), BE52 Jawor (Fiek, Uechtritz 1881), prawdopo- AE28 ‘Hosenitz’, ‘Gegen der Goldmühle’ (Fiek, dobnie chodzi o Kłonice (Schube 1903), BE57 Uechtritz 1881; Schube 1903) i ‘Grobelwiese’ Krobielowice (Fiek, Uechtritz 1881; Schube (Schube 1903) koło Bolesławca, AE35 Łagów 1903), BE62 ‘Colige’ (Fiek, Uechtritz 1881) (Peck, 1875, Barber 1901, Schube 1903), AE45 lub ‘Kohlie’ (Schube 1903) koło Bolkowa; Łomnica (Peck, 1875, Barber 1901, Schube Bolków Zdrój, nieistniejąca wioska, obecnie 1903), Mikułowa (Peck, 1875, Barber 1901, Stare Rochowice (Fiek, Uechtritz 1881; Schube Schube 1903), AE46 Las Lubański (Herr 1903), Wierzchosławice (Schalow 1933), 1928), Wyręba (Schube 1903), AE49 Płakowice BE71 Miedzianka (Fiek, Uechtritz 1881), (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), AE57 BE72 Bytom, nieistniejąca wioska, obec- ‘Tannengrund’ (Fiek, Uechtritz 1881; Schube nie część Pastewnika (Fiek, Uechtritz 1881; 1903) i ‘Zwicker’ (Schube 1903) koło Gryfowa Schube 1903), BE76 Tąpadła (Schube 1903), Śląskiego, AE58 Oleszna Podgórska (Schube BE78 Jezierzyce Wielkie (Fiek, Uechtritz 1881; 1903), AE78 Szklarska Poręba (Schube 1915), Schube 1903), BE79 Warkocz (Fiek, Uechtritz AE79 Przesieka (Fiek, Uechtritz 1881), AE89 1881; Schube 1903), BE88 Piotrowice (Fiek, Bierutowice, obecnie Karpacz Górny (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE89 Bierzyn Uechtritz 1881), BD76 Chróścina (Schube (Schube 1903), między Jegłową a Krzywiną 1901), BD81 Gaworzyce (Schube 1903), BD83 Las Głogowski (Schube 1903, 1903a), BD86 Góra (Schalow 1933), BD95 Chobienia (Schube 1903), BD97 Laskowa (Schube 1903), BE01 Pogorzeliska (Schube 1904), BE02 Polkowice (Schube 1908), BE04 Między Tymową a Ustroniem (Schube 1903), BE11 Brzozy (Schube 1903, 1903a), BE13 Krzeczyn Wielki (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), Lubin (Schube 1903), Pieszków (Schube 1903), BE15 ‘Roβwiese’ koło Ścinawy (Schube 1903), BE23 Folwark Briese, obecnie Rzeszotary (Schube 1903), BE24 Między Wielowsią a Zaborowem (Schube 1903), BE26 Wołów (Wimmer, Grabowski 1829; Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE27 Jodłowice (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), między Rościsławicami a ‘Hauffen’, nieistniejącą wioską koło Urazu (Wimmer, Grabowski 1829; Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE28 Między Wilczynem a Ozorowicami (Schube 1903); ‘Rodelandberg’ Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk kruszczyka błotne- go Epipac�s palustris w województwie dolnośląskim: koło Wilkowej (Schube 1903), BE33 Pawice, a – stanowiska historyczne, b – stanowiska istniejące obecnie część Legnicy (Fiek, Uechtritz 1881; (numeracja wg wykazu w tekście), c – granica woje- Schube 1903), BE37 Miękinia (Fiek, Uechtritz wództwa dolnośląskiego, d – granica państwa 1881; Schube 1903), BE39 Malin (Wimmer, Fig. 1. Distribu�on of Epipac�s palustris in Lower Silesia Province: a – historical occurrence sites, b – exis�ng Grabowski 1829; Fiek, Uechtritz 1881; Schube sites (numbering acc. to sites listed in this ar�cle), 1903); między Łąką a karczmą przy drodze do c – boundaries of Lower Silesia Province, d – state bor- Milicza, obecnie Wisznia Mała (Schube 1903), ders

521 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

(Schube 1919), BE93 Sokołowsko (Schube Ocena stanu wybranych populacji 1903), BE95 Jugów (Schalow 1936), BF00 między Łężcami a Krępą (Fiek, Uechtritz • Populacja na młace węglanowej w Rado- 1881; Schube 1903), BF23 Kudowa Zdrój micach jest objęta monitoringiem od 15 lat (Cz. (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903; Limpricht Narkiewicz –npbl.). W 1999 roku populacja li- 1943), BF25 Pokrzywno (Schube 1916), BF36 czyła ponad 100 ramet, w tym 50 kwitnących wzgórze Iglicznia koło Międzygórza (Schube (Narkiewicz 1999). W 2011 roku obserwowa- 1903), BF37 Strachocin (Fiek, Uechtritz no jedynie 15 kwitnących pędów oraz znaczą- 1881; Schube 1903), wzgórze Karpniak koło ce zmniejszenie ilości ramet wegetatywnych, Lądka Zdroju (Schube 1903), CE00 między Aktualnie populacja występuje na powierzch- Postolinem a Karminem (Schube 1901, 1903), ni 12 m2, a osobniki kruszczyka są zagłuszane CE01 Sławoszowice (Schube 1915), CE10 przez inwazyjne gatunki nawłoci. Czeszów (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), • Populacje położone pomiędzy Krze- CE21 Białe Błoto (Schube 1915), CE40 Kątna czynem Małym a Krzeczynem Wielkim oraz (Wimmer, Grabowski 1829; Fiek, Uechtritz w rejonie Miłoradzic zajmują łąki bagienne 1881; Schube 1903), Mirków (Fiek, Uechtritz (młaki) oraz łąki zmiennowilgotne ze związ- 1881; Schube 1903), CE51 Miłocice Małe ku Molinion, obie populacje liczą około 500 ra- (Schube 1909). met. W kolejnych sezonach wegetacyjnych ob- serwowano w nich znaczne fluktuacje poja- wu, zwłaszcza ramet wegetatywnych, związane Stanowiska aktualne prawdopodobnie z wahaniami poziomu wód gruntowych. 1. AE79 Radomice (Narkiewicz 1999), • W rejonie Dębna i Krzydliny Małej w la- 2. BE13 Między Krzeczynem Wielkim tach 90. XX wieku na młakach przejściowych i Krzeczynem Małym (Szlachetka 1997), między Molinion a Caricetum davallianae ob- 3. BE23 Miłoradzice (Szlachetka 1997), serwowano do kilku tysięcy ramet kruszczy- 4. BE25 Dębno (Kącki 2007), ka błotnego. Od 2008 roku obserwuje się na 5. BE25 Krzydlina Mała (Kącki 2007), tych stanowiskach sukcesję trzciny pospolitej 6. BE25 Prawików (Miniewska, Graczyk Phragmites australis. Obecnie łączna liczebność 2010), megapaopulacji nie przekracza 1000 ramet 7. BE52 Między Muchowem i Jurczycami (E. Szczęśniak – nbpl.). (Kwiatkowski 2006), • Populacja z Prawikowa blisko Wołowa li- 8. BE52 Muchów (Kwiatkowski 2006), czy około 400 ramet, które rosną na łące zmien- 9. BE52 Pomocne (Kwiatkowski 2001, nowilgotnej ze związku Molinion o ekstensyw- 2006), nym trybie użytkowania. Odnotowano tam po- 10. BE90 Niedamirów (Z. Dajdok, czątkowe etapy sukcesji (Miniewska, Graczyk K. Pender, Z. Kącki – npbl. 2004), 2010). 11. BF24 Duszniki Zdrój, informacja • Niedamirów – w 2001 roku populacja na ogólna (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), młace węglanowej liczyła około 50 kwitnących prawdopodobnie chodzi o Przełęcz Polskie ramet na powierzchni 1,7 a (Z. Dajdok – npbl.). Wrota koło Dusznik Zdroju (Limpricht 1943; Obecnie nieznacznie zmniejszyła swoją liczeb- Procházka 1977; Jakubska i in. 2005; Smoczyk ność. 2005), • W rejonie Dusznik Zdroju w trakcie pro- 12. BF24 Słoszów (Smoczyk 2010), wadzonych w latach 2003−2011 badań w rejo- 13. BF36 Stary Waliszów (Czuluk 1999; nie Przełęczy Polskie Wrota stwierdzono wy- Pokorny 2001; Jakubska i in. 2005), cofywanie się populacji kruszczyka błotnego 14. CE30 Łozina (Kącki 2007). na skutek obniżenia się poziomu wód grunto-

522 A. Jakubska-Busse i M. Śliwiński Kruszczyk błotny w województwie dolnośląskim

Ryc. 2. Podmokła łąka z Epipac�s palustris koło Dusznik Zdroju: A – stan z 2005 roku, B – stan z 2009 roku, C – stan z 2011 roku (A –17.07.2005 r., B – 28.07.2009 r., C – 15.07.2011 r., fot. A. Jakubska-Busse) Fig. 2. Epipac�s palustris on wet meadow near Duszniki Zdrój: A – the condi�on in 2005, B – the condi�on in 2009, C – the condi�on in 2011 (A – 17 July 2005, B – 28 July 2009, C – 15 July 2011, photos by A. Jakubska-Busse) wych. Populacja tego storczyka rosnąca w eu- ze wzrostem zacienienia powodowanego przez troficznej młace z turzycą Davalla Caricetum silny wzrost trzciny pospolitej Phragmites au- davallianae znajduje się obecnie w fazie schył- stralis i sitowia leśnego Scirpus sylvaticus. kowej, a jej liczebność wynosi około 30% sta- nu z 2005 roku, kiedy stwierdzono 1847 ramet. Na badanym terenie zachodzi sukcesja z udzia- Zagrożenia i możliwości ochrony łem olszy czarnej Alnus glutinosa (ryc. 2), któ- ra została tu wprowadzona przez leśników. Na Większość stanowisk kruszczyka błotne- skutek utrudnionych warunków rozwojowych, go w województwie dolnośląskim to populacje część ocalałych genetów przesunęła się w kie- izolowane, skupione na niewielkich powierzch- runku fragmentów łąki wolnych od podro- niach, a duże odległości między nimi utrudnia- stu olszy. Populacja zdecydowanie zmniejszyła ją przepływ genów. Kwiaty kruszczyka, wraz areał występowania. ze znajdującym się na nich nektarem, są chęt- • Populacja w Słoszowie znajduje się na nie zjadane przez ślimaki (Jakubska i in. 2005) młakach torfowiskowych Caricetum daval- i sarny. Do zagrożeń dla siedlisk gatunku nale- lianae i łąkach wilgotnych Cirsietum rivularis żą: sukcesja i ekspansja gatunków towarzyszą- w obszarze źródliskowym Brameckiej Wody cych, zmiana sposobu użytkowania gruntów, na północno-wschodnim stoku góry Grzywacz. np. celowe zalesianie oraz osuszanie terenów, Populacja liczy ponad 5000 ramet rosnących zwłaszcza przy budowie nowych dróg. w kilku subpopulacjach oddalonych od siebie W Polsce gatunek objęty jest ścisłą ochro- w odległości 10–100 m. ną gatunkową i od dłuższego czasu znajdu- • Zagrożona jest populacja w Starym je się na Czerwonej liście roślin naczyniowych Waliszowie, czego przejawem może być ob- Polski w kategorii: narażony na wyginięcie (V) serwowany coroczny spadek liczebności za- (Zarzycki, Szeląg 1992; 2006). W Republice równo ramet wegetatywnych, jak i genera- Czeskiej gatunek ma status krytycznie zagrożo- tywnych. Największą liczebność ramet stwier- nego wymarciem, jednak nie jest objęty ochro- dzono w 2004 roku − 241 na powierzchni ną prawną (Průša 2005). Na Czerwonej liście 16,7 m2. W roku 2005 obserwowano 63 rame- roślin naczyniowych Dolnego Śląska (Kącki i in. ty (Jakubska i in. 2005), a w roku 2011 – około 2003) gatunek jest określany jako wymierają- 100. W populacji tej zmniejsza się liczba osob- cy (EN) i obecnie nie przewiduje się zmiany tej ników generatywnych, co może być związane kategorii.

523 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Dla zapewnienia odpowiednich warunków ku w województwie dolnośląskim jest gorszy siedliskowych niezbędna jest ochrona całego niż np. na Pobrzeżu i Pojezierzu Kaszubskim ekosystemu. Na siedliskach z udziałem krusz- (Kowalewska 1995). Obserwowane na więk- czyka błotnego występują również inne chronio- szości badanych stanowisk zmniejszenie licz- ne gatunki roślin, co stanowi podstawę do ob- by wytwarzanych przez kruszczyka błotnego jęcia ich ochroną, np. poprzez tworzenie użyt- pędów (ramet) w kolejnych sezonach wegeta- ków ekologicznych. W ramach czynnej ochrony cyjnych, połączone z pogorszeniem warunków zalecane jest ekstensywne koszenie (poza okre- siedliskowych wskazuje na konieczność wpro- sem kwitnienia storczyka) lub sporadyczny wy- wadzenia ochrony czynnej. Gatunek został ob- pas bydła. Wskazane jest również eliminowanie jęty dodatkowymi badaniami i okresowym mo- ekspansywnych taksonów, w szczególności olszy nitoringiem stanowisk. Alnus sp. i trzciny pospolitej. Podziękowania Podsumowanie Autorzy dziękują Zygmuntowi Dajdokowi, Ewie Szczęśniak, Krystynie Pender, Zygmuntowi Spośród 70 znanych stanowisk kruszczy- Kąckiemu oraz Michałowi Smoczykowi za infor- ka błotnego w województwie dolnośląskim ak- macje o stanowiskach i pomoc w badaniach tereno- tualnie istnieje 14. Stan populacji tego gatun- wych.

PIŚMIENNICTWO

Barber E. 1901. Flora der Oberlaustitz II. Teil die Kącki Z., Dajdok Z., Szczęśniak E. 2003. Czerwona Gymnospemen und Monocotyledonen: Rosales. lista roślin naczyniowych Dolnego Śląska. W: Abh. Natursforsch. Ges. Görlitz. 27: 1–169. Kącki Z. (red). Zagrożone gatunki flory naczy- Bena W. 1999. Wymarłe rośliny chronione polskiej niowej Dolnego Śląska. Wyd. „pro Natura”, Wro- części Górnych Łużyc. Roczn. Jeleniogórski cław: 9–65. XXXI: 93–100. Kowalewska J. 1995. Stan zachowania i formy zagro- Czuluk J. 1999. Stan populacji kukułki szerokolist- żeń Epipactis palustris (L.) Crantz na terenie Po- nej Dactylorhiza majalis w Krowiarkach (Sudety brzeża i Pojezierza Kaszubskiego. Bad. Fizj. Pol. Wschodnie) w latach 1995 i 1996. Prz. Przyr. 10 Zach. Seria B, 44: 173–177. (3–4): 151–156. Kwiatkowski P. 2001. Projekt ochrony szaty roślin- Delforge P. 2006. Orchids of Europe, North Africa nej Gór Kaczawskich i ich Pogórza. Ann. Sil. 31: and the Middle East. A&C Black, London. 5–26. Fiek E., Uechtritz v. R. 1881. Flora von Schlesien Kwiatkowski P. 2006. Current state, separateness and preussischen und ősterreichischen Anteils ent- dynamics of vascular flora of the Góry Kaczaw- haltend die wildwachsende, verwilderte und skie (Kaczawskie Mountains) nad Pogórze Ka- angebaute Phanerogamen und Gefäss-Crypto- czawskie (Kaczawa Plateau). I. Distribution atlas gamen. J. U. Kern’s Verl., Breslau. of vascular plants. W. Szafer Institute of Botany, Herr O. 1928. Die Naturdenkmäler des Kreis Lau- Polish Academy of Sciences, Kraków. ban. W: Heimatbuch des Kreises Lauban. Mar- Limpricht W. 1943. Kalkpflanzen der westlichen klissa 1928: 104–116. Grafschatz Glatz. Englers Bot. Jahrb. 73 (2): Jakubska A., Smoczyk M., Kadej M. 2005. Kruszczyk 151–174. błotny Epipactis palustris (L.) Crantz na Ziemi Matuszkiewicz W. 2005. Przewodnik do oznaczania Kłodzkiej. Przyr. Sud. 8: 3–12. zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. PWN, War- Kącki Z. 2007. Comprehensive syntaxonomy of Mo- szawa. linion meadows in southwestern Poland. Acta Miniewska M., Graczyk M. 2010. Dokumentacja Bot. Sil. Monogr. 2: 1–134. przyrodnicza – siedliskowa na potrzeby pro-

524 A. Jakubska-Busse i M. Śliwiński Kruszczyk błotny w województwie dolnośląskim

gramu rolnośrodowiskowego prowadzonego Schube T. 1916. Die Ergebnisse der Durchfor- w latach 2007-2013 dla obszaru Natura 2000 schung der schlesichen Gefässpflanzen im Jah- Dębniańskie Mokradła PLH20002 Park Krajo- re 1915. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 93: brazowy „Dolina Jezierzycy“, 28.12.2010 r. 35–45. Narkiewicz C. 1999. Storczyki (Orchidaceae) Parku Schube T. 1919. Die Ergebnisse der Durchforschung Krajobrazowego Doliny Bobru. Roczn. Jelenio- der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1918. górski 31: 11–21. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 96: 5–11. Peck R. 1875. Beiträge zur Flora der Oberlausitz. Smoczyk M. 2005. Rzadkie i zagrożone gatunki ro- Abh. Naturforsch. Ges. Görlitz 15: 179–185. ślin naczyniowych Gór Bystrzyckich i Orlickich Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Flora Polski. Atlas (Sudety Środkowe) – cz.2. Przyr. Sud. 8: 17–34. roślin chronionych. Wyd. Multico, Warszawa. Smoczyk M. 2010. Rzadkie i zagrożone rośliny na- Pokorny J. 2001. Zespół Cirsietum rivularis (Ralski czyniowe Pogórza Orlickiego (Sudety Środko- 1931) z Dactylorhiza majalis (Rchb.) Hunt et we) – część 1. – Przyr. Sud. 13: 53–70. Summerh. w Krowiarkach (Sudety Wschodnie). Smoczyk M., Jakubska A. 2006. Rozmieszczenie Ann. Sil. 31: 59–80. storczykowatych Orchidaceae w Górach By- Proházka F. 1977. Kvétena. W: Roček Z. (red.). Příro- strzyckich (Sudety Środkowe). Przyr. Sud. 9: da Orlických hor a Podorlicka. Státní zeměděl- 47–60. ské nakladatesltví, Praha: 337–402. Szlachetka A. 1997. Inwentaryzacja przyrodnicza Proházka F., Velísek V. 1983. Orchideje naší přírody. gminy Lubin. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fun- Academia, Praha. dacja Ekologiczna Ziemi Legnickiej „Zielona Průša D. 2005. Orchideje České republiky. Comput- Akcja”, Legnica. er Press, Brno. Szlachetko D.L. 2001. Flora Polski. Storczyki. Wyd. Schalow E. 1933. Die Ergebnisse der Durchforschung Multico, Warszawa. der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1932. J.- Szlachetko D.L., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 105: 154–173. Wyd. Sorus, Poznań. Schalow E. 1936. Die Ergebnisse der Durchforschung Vlčko J., Dítě D., Kolník M. 2003. Orchids of Slova- der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1935. J.- kia. Vstavačovité Slovenska, Banská Bystrica. Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 108: 66–81. Williams J.G., Williams A.E., Arlott N. 1978. Or- Schube T. 1901. Die Ergebnisse der Durchforschung chids of Britain and Europe with North Africa der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1900. and the Middle East. Collins, London. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 78: 94–115. Wimmer F., Grabowski H. 1829. Flora Sil. II. Vrat. Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäßpflanzen Wyrzykiewicz-Raszewska M., Brzeg A., Kuświk H. in Schlesien preussischen und ősterreichischen 2001. Interesujące stanowisko kruszczyka błot- Anteils. R. Nischkowsky Verl., Breslau. nego Epipactis palustris (L.) Crantz w Koziegło- Schube T. 1903a. Die Ergebnisse der Durchforschung wach koło Poznania. Roczn. AR Pozn. 334, Bot. der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1902. 4: 215–220. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 80: 33–59. Zając A. 1978. Założenia metodyczne „Atlasu roz- Schube T. 1904. Die Ergebnisse der Durchforschung mieszczenia roślin naczyniowych w Polsce”. der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1903. Wiad. Bot. 22 (3): 145–155. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 81: 42–64. Zarzycki K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin na- Schube T. 1908. Die Ergebnisse der Durchforschung czyniowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1907. K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 85: 46–65. zagrożonych w Polsce (wyd. 2). Inst. Bot. im. W. Schube T. 1909. Die Ergebnisse der Durchforschung Szafera, PAN, Kraków: 87–98. der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1908. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 86: 48–66. naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki Schube T. 1915. Die Ergebnisse der Durchforschung K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona li- der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1914. sta roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Sza- J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 92: 42–61. fera, PAN, Kraków: 11–20.

525 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 519–526, 2011

Jakubska-Busse A., Śliwiński M. Marsh Helleborine Epipac�s palustris in Lower Silesia Province – occurrence, threats and recommenda�ons for protec�on

Detailed studies on populations of Epipactis palustris (L.) Crantz have been carried out in selected regions of Lower Silesia Province since 2003. Original data from studies of German researchers, who had examined the issue in Lower Silesia Province until 1945, were used in the study. Marsh helleborine in this area was relatively abundant until 1945. As many as 70 sites had been reported from this region before 1945, which were situated mainly in forests (Schube 1903, 1903a, 1916; Herr 1928; Schalow 1933), along riversides (Wimmer, Grabowski 1829; Schube 1901; Schalow 1936) and on marshlands (Schube 1904). After 1945, Marsh helleborine was seldom studied in Lower Silesia Province and there are no detailed studies on this species from that time. Epipactis palustris is present on the list of the most endangered species in the region (Kącki et al. 2003), yet without a detailed description or confirmed occurrence sites. Only 14 sites of E. palustris have been known in Lower Silesia Province until the present day (Radomice, between Krzeczyn Wielki and Krzeczyn Mały, Miłoradzice, Dębno, Krzydlina Mała, Łozina, between Muchów and Jurczyce, Muchów, Pomocne, Duszniki Zdrój, Stary Waliszów), three new sites of the species were found in Niedamirów, Prawików and Słoszów (Fig. 1). At present, the species completely withdrew from riparian forests. Water seepage areas (Narkiewicz 1999) and wet meadows (Kwiatkowski 2006), e.g. Cirsietum rivularis (Pokorny 2001) and Selino- -Molinietum with variable moisture content (Kącki 2007) are the habitats where the species still occurs. The most serious threat for the existence of the species are deterioration of natural habitats, ploughing, drainage, re-cultivation of an area, as well as secondary succession (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). Inappropriate exploitation of meadows can also pose a threat to marsh helleborine as it does not tolerate intensive grazing or regular cutting, particularly during the flowering season. The species is described as highly endangered because of major human interference in its natural habitats, which changes the number of habitats potentially available for this species (Kowalewska 1995).

526 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 527–533, 2011 Kolonizacja kęp śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa przez ginące gatunki zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych Molinietum caeruleae

Coloniza�on of Deschampsia caespitosa tussocks by threatened species of blue moor-grass meadows Molinietum caeruleae

KINGA KOSTRAKIEWICZ

Zakład Ekologii Roślin Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński 31–512 Kraków, ul. Lubicz 46 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: rekrutacja siewek, ginące gatunki, kępy śmiałka darniowego, łąka trzęślicowa.

W latach 2008–2010 badano w warunkach kontrolowanych kolonizację kęp śmiałka darniowe- go Deschampsia caespitosa L. pochodzących z płatów łąk trzęślicowych Molinietum caeruleae W. Koch 1926 o zróżnicowanym składzie florystycznym przez osobniki zagrożonych gatunków, ro- ślin. W puli siewek stwierdzono obecność goryczki wąskolistnej Gentiana pneumonanthe, goździ- ka pysznego Dianthus superbus, pełnika europejskiego Trollius europaeus oraz kosaćca syberyj- skiego Iris sibirica. W areale osobników Deschampsia caespitosa pochodzących z różnych płatów wykiełkowała zbliżona liczba siewek. Ponadto stwierdzono, że kępy o mniejszej średnicy były sła- biej kolonizowane niż te, które cechowały większe rozmiary. Zaprezentowane obserwacje dowo- dzą, że kępy śmiałka darniowego występujące pospolicie w zarastających obecnie płatach łąk trzę- ślicowych stanowią bezpieczne miejsce do kiełkowania ustępujących taksonów i przyczyniają się do przedłużenia trwania ich populacji w zasiedlonym miejscu.

Wstęp nowić bezpieczne miejsca do kiełkowania wie- lu taksonów łąkowych oraz przyczyniać się do Obecnie coraz więcej siedlisk naturalnych przedłużania trwania ich populacji w zasiedlo- i półnaturalnych, zajmujących w przeszłości nym miejscu. Takie zjawisko zaobserwowano znaczne terytoria ulega fragmentacji (Adamski m.in. w płatach łąk ostrożeniowych Cirsietum 2007). Zjawisko zmniejszania powierzchni zbio- rivularis, w których w pierwszych latach po za- rowisk dotyczy m.in. wilgotnych i zmiennowil- przestaniu koszenia odnotowano regresję ga- gotnych łąk. Stopniowemu spadkowi ich are- tunków łąkowych, a następnie ich powrót w na- ału sprzyja zaprzestanie użytkowania skutkujące stępstwie zasiedlania obumierających osobni- wkraczaniem trzciny pospolitej Phragmites au- ków turzycy darniowej Carex cespitosa (Falińska stralis oraz krzewiastych gatunków wierzb Salix 2003). Również inni autorzy (Brzosko 1991; sp. Również znaczny udział wysokokępowych Borkowska i in. 2005; Borkowska, Dzido 2010) traw i turzyc prowadzi do wypierania wielu ga- podkreślali znaczenie osobników wyżej wymie- tunków. Z drugiej strony trzony kęp mogą sta- nionego gatunku w tworzeniu rezerwuaru dia-

527 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

kach bytowania. Cele szczegółowe podjętych badań koncentrowały się wokół odpowiedzi na następujące pytania: 1. Jakie gatunki kiełkują na kępach? 2. Czy liczba siewek poszczególnych tak- sonów pojawiająca się na kępach pobranych z miejsc o innym składzie florystycznym jest zróżnicowana? 3. Czy areał kęp wpływa na rekrutację sie- wek badanych gatunków?

Ryc. 1. Lokalizacja terenu badań: a – płat I, b – płat II, Teren badań i metody c – płat III, d – zabudowania Fig. 1. Loca�on of the study area: a – patch I, b – patch II,� c – patch III, d – buildings Wybrane do badań płaty zmiennowilgot- nych łąk trzęślicowych Molinietum caerule- spor oraz bezpiecznych miejsc do rekrutacji sie- ae były zlokalizowane w Kostrzu na południe wek licznych taksonów. od szosy z Tyńca do Krakowa, w odległości Pomimo rosnącego zainteresowania pro- około 400 m od skrzyżowania ulic Tynieckiej blem zasiedlania roślin kępowych przez osob- i Winnickiej (ryc. 1). Cechowała je obecność niki innych gatunków nie został jeszcze wy- populacji ginących gatunków, takich jak: ko- starczająco poznany w płatach zmiennowilgot- saciec syberyjski Iris sibirica, pełnik euro- nych łąk trzęślicowych Molinietum caeruleae W. pejski Trollius europaeus, goryczka wąsko- Koch 1926, zaliczanych do najbardziej zagro- listna Gentiana pneumonanthe, mieczyk da- żonych zbiorowisk w Europie (Denisiuk 1991) chówkowaty Gladiolus imbricatus, goździk i włączonych w międzynarodową sieć Natura pyszny Dianthus superbus, kruszczyk błotny 2000 (Interpretation 2003; Kącki, Załuski 2005). Epipactis palustris oraz gółka długoostrogowa W miejscach występowania wspomniane- Gymnadenia conopsea. Płaty różniły się takso- go zbiorowiska coraz częściej notuje się obec- nami dominującymi oraz udziałem osobników ność obfitych populacji śmiałka darniowego śmiałka darniowego. Deschampsia caespitosa L. (np. Grzelak, Bocian Płat I, mierzący około 1500 m2, zdomino- 2006; Jermaczek-Sitak 2008). Gatunek ten należy wany był przez niewielkie gatunki łąkowe, takie do roślin klonalnych o falangowej strategii wzro- jak: groszek łąkowy Lathyrus pratensis, komo- stu wynikającej z obecności krótkich międzywęź- nica zwyczajna Lotus corniculatus, firletka po- li i blisko sąsiadujących pędów. Osobniki żyją po- szarpana Lychnis flos-cuculi oraz czarcikęs łąko- nad 30 lat i w tym czasie stopniowo powiększa- wy Succisa pratensis, a populacja śmiałka dar- ją areał, pomnażając jednostki nadziemne i roz- niowego liczyła kilkanaście osobników. budowując organy podziemne. Procesowi rozra- W płacie II, o powierzchni około 1600 m2, stania towarzyszy obumieranie najstarszych czę- przeważały wysokokępowe trawy: trzęślica mo- ści, skutkujące pojawieniem się wolnych miejsc dra Molinia caerulea i śmiałek darniowy, które- w centralnej części kępy, a następnie jej rozpa- go populacja liczyła ponad 50 osobników. dem na jednostki potomne (Davy 1980). Płat III, o powierzchni około 2100 m2, cha- W związku z niezadowalającym stanem rakteryzował się znacznym udziałem wierzby wiedzy przeprowadzono obserwacje rekru- szarej Salix cinerea oraz wierzby rokity S. re- tacji siewek rzadkich gatunków w areale kęp pens subsp. rosmarinifolia. Występująca tu po- Deschampsia caespitosa pobranych z płatów pulacja śmiałka darniowego liczyła ponad 30 Molinietum caeruleae o odmiennych warun- osobników.

528 K. Kostrakiewicz Kolonizacja kęp śmiałka darniowego przez ginące gatunki

Z każdego płatu pobrano 5 małych kęp śmiałka darniowego o średnicy nie większej niż 30 cm oraz 5 dużych – o średnicy przekra- czającej 40 cm (ryc. 2). Po przewiezieniu osob- ników do laboratorium ucięto wszystkie pędy nadziemne i usunięto obumarłą materię orga- niczną. Następnie kępy rozcięto na warstwy i umieszczono w kuwetach. Pojaw siewek (ro- ślin z liścieniami i pierwszym liściem) oraz osobników juwenilnych obserwowano w od- stępach 7-dniowych w latach 2008–2010. Przy oznaczaniu siewek posługiwano się kluczem Csapodý (1968) i Muller (1978). Oznaczone i policzone osobniki przeniesiono do ogrodu doświadczalnego. Do zweryfikowania istotno- ści statystycznej różnic między liczbą siewek poszczególnych gatunków odnotowaną na kę- pach pochodzących z płatów o odmiennym składzie florystycznym zastosowano test H Ryc. 2. Kępy śmiałka darniowego Deschampsia caespi- tosa pobrane z powierzchni badawczej (7.07.2008 r., Kruskala-Wallisa. Istotność różnic między licz- fot. K. Kostrakiewicz) bą siewek każdego taksonu stwierdzoną na ma- Fig. 2. Tussocks of the tu�ed hair-grass Deschampsia łych i dużych kępach sprawdzano przy pomocy caespitosa collected from the experimental patch testu U Manna-Whitneya. (7 July 2008, photo by K. Kostrakiewicz)

Wyniki ka europejskiego oraz od 3,8 do 4,2 – kosaćca syberyjskiego. Na dużych kępach odnotowano Kępy śmiałka darniowego pobrane z płatów od 7,6 do 12,0 młodych osobników Gentiana zdominowanych przez różne gatunki stanowi- pneumonanthe, od 6,8 do 9,2 – Dianthus super- ły bezpieczne miejsca do kiełkowania siewek bus, od 7,4 do 9,2 – Trollius europaeus oraz od goryczki wąskolistnej (łącznie 225 osobników), 5,8 do 8,4 – Iris sibirica (ryc. 4). goździka pysznego (221 osobników), pełnika europejskiego (208 osobników) oraz kosaćca syberyjskiego (171 osobników). Dyskusja Rekrutacja siewek poszczególnych gatun- ków obserwowana w areale kęp śmiałka darnio- Liczni autorzy (Špačková i in. 1998; Kotorová, wego pobranych z różnych płatów była zbliżona. Lepš 1999; Poshold, Biewer 2005) podkreśla- W sumie naliczono od 62 do 95 siewek goryczki li, że w płatach Molinietum caeruleae pojaw sie- wąskolistnej, od 61 do 81 – goździka pysznego, wek zachodzi bardzo rzadko, a rekrutację no- od 61 do 77 – pełnika europejskiego oraz od 49 wych osobników umożliwiają jedynie luki w po- do 63 – kosaćca syberyjskiego (ryc. 3). krywie roślinnej i ściółce. Późniejsze obserwa- Większą rekrutację siewek zaobserwowa- cje dowiodły, że znacznie więcej siewek pojawia no w areale dużych kęp Deschampsia caespitosa się w odsłonięciach powstałych w płatach zdo- niż w obrębie osobników o mniejszych rozmia- minowanych przez niewielkie gatunki łąkowe rach. Biorąc pod uwagę wszystkie płaty na nie- niż w miejscach cechujących się przewagą wy- wielkich kępach średnio rozwinęło się od 3,8 sokokępowych traw lub krzewiastych gatunków do 7,0 siewek goryczki wąskolistnej, od 5,4 do wierzb (Kostrakiewicz 2010). Zaprezentowane 7,0 – goździka pysznego, od 4,8 do 6,0 – pełni- w niniejszej publikacji wyniki wykazały, że rolę

529 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Ryc. 3. Liczba siewek goryczki wąskolistnej Gen�ana pneumonanthe, goździka pysznego Dianthus superbus, pełnika europejskiego Trollius europaeus i kosaćca syberyjskiego Iris sibirica odnotowana w areale kęp śmiał- ka darniowego Deschampsia caespitosa pobranych z płatów Molinietum caeruleae zdominowanych przez niewielkie gatunki łąkowe (a), wysokokępowe trawy (b) oraz krzewiaste gatunki wierzb (c): H – ANOVA, test H Kruskala-Wallisa, ns – nieistotne Fig. 3. The numbers of seedlings of the marsh gen�an Gen�ana pneumonanthe, superb pink Dianthus super- bus, globeflower Trollius europaeus and Siberian iris Iris sibirica recorded on tussocks of the tu�ed hair-grass Deschampsia caespitosa collected from Molinietum caeruleae communi�es dominated by small meadow species (a), large-tussock grasses (b) and willows (c): H – ANOVA, the H Kruskal-Wallis test, ns – not significant bezpiecznych miejsc do kiełkowania ustępują- ale osobników śmiałka darniowego pobranych cych gatunków w wyżej wymienionych płatach z powierzchni o odmiennej kompozycji flory- odgrywają także kępy śmiałka darniowego. stycznej była zbliżona. Jednocześnie należy za- Przeprowadzone w warunkach kontrolowa- znaczyć, że w warunkach naturalnych rekrutacja nych obserwacje dowiodły, że liczba siewek po- siewek może być mniejsza. Eksperymenty wie- szczególnych taksonów pojawiająca się w are- lu autorów wykazały, że liczba młodych osobni-

530 K. Kostrakiewicz Kolonizacja kęp śmiałka darniowego przez ginące gatunki

Ryc. 4. Średnia liczba siewek goryczki wąskolistnej Gen�ana pneumonanthe, goździka pysznego Dianthus su- perbus, pełnika europejskiego Trollius europaeus i kosaćca syberyjskiego Iris sibirica odnotowana w areale ma- łych i dużych kęp śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa pobranych z płatów Molinietum caeruleae zdo- minowanych przez niewielkie gatunki łąkowe (a), wysokokępowe trawy (b) oraz krzewiaste gatunki wierzb (c). Gwiazdki oznaczają istotne różnice pomiędzy liczbą siewek odnotowaną w areale małych (d) i dużych kęp (e) (ANOVA, test U Manna-Whitneya): *p < 0,1, **p < 0,01, ns – nieistotne Fig. 4. The mean numbers of seedlings of the marsh gen�an Gen�ana pneumonanthe, superb pink Dianthus super- bus, globeflower Trollius europaeus and Siberian iris Iris sibirica recorded on small and large tussocks of the tu�ed hair-grass Deschampsia caespitosa collected from Molinietum caeruleae communi�esdominatedbysmallmeadow species (a), large-tussock grasses (b) and willows (c). Asterisks mean sta�s�cally significant differences between the number of seedlings found in small (d) and large tussocks (e) (ANOVA, the U Mann-Whitney test): *p < 0,1, **p < 0,01, ns – not significant ków pojawiających się w areale kęp spada wsku- nutrietów przez nadziemne części zasiedlanych tek ograniczenia ilości dostępnej wody, światła i turzyc i traw (Levine 2001), osobniki innych

531 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 gatunków (Crain, Bertness 2005), jak również W świetle przeprowadzonych obserwacji stopniowo gromadzoną obumarłą materię orga- należy stwierdzić, że usuwanie nagromadzo- niczną (Lord, Lee 2001). Przedstawione rezulta- nej ściółki oraz ścinanie części nadziemnych ty badań wykazujące, że niezależnie od charak- zwłaszcza w dużych kępach śmiałka darniowe- teru siedliska wymiar kęp wpływa na liczbę za- go może się przyczynić do praktycznej ochrony siedlających je siewek, są zgodne z obserwacjami zarastających płatów zmiennowilgotnych łąk Falińskiej (2003), Borkowskiej (2004) oraz Dzido trzęślicowych Molinietum caeruleae. Powstanie i Borkowskiej (2010) prowadzonymi w płatach bezpiecznych miejsc do kiełkowania siewek zarastających łąk ostrożeniowych. Wyżej wymie- skutkuje rekrutacją osobników zagrożonych nione autorki stwierdziły, że duże i starsze kępy taksonów, wzrostem liczebności ich populacji turzycy darniowej oferują większą powierzchnię i zwiększeniem szans na przetrwanie w zmie- do rekrutacji siewek niż mniejsze osobniki. niających się warunkach bytowania.

PIŚMIENNICTWO

Adamski P. 2007. Fragmentacja siedlisk i jej ekolo- Dzido A., Borkowska L. 2010. The size of tussocks of giczne konsekwencje. W: Grzegorczyk M. (red.). Carex cespitosa and species occurring in them. Integralna Ochrona Przyrody. IOP PAN, Kra- W: Procedings of the 55th meeting of the Polish ków: 85–88. Botanical Society „Planta in vivo, in vitro et in Borkowska L. 2004. Wzorce rekrutacji siewek gatun- silico” 6–12 September 2010, Warsaw, Poland. kow klonalnych w zbiorowisku niekoszonej łąki Acta Soc. Bot. Pol. 79, suppl. 1: 37. Cirsietum rivularis Ralski 1931. Wyniki badań Falińska K. 2003. Alternatywne drogi sukcesji: wzor- eksperymentalnych. Phytocenosis 16 (N.S) Ar- ce wymiany gatunków na łąkach porzuconych chivum Geobot., 10: 1–71. od 30 lat. Phytocenosis 16 (N.S) Archivum Geo- Borkowska L., Dzido A. 2010. The species composi- bot. 15: 1–104. tion of seed bank in the core tussocks of Carex Grzelak M., Bocian T. 2006. Zróżnicowanie geobota- cespitosa. W: Procedings of the 55th meeting of niczne zbiorowisk seminaturalnych doliny No- the Polish Botanical Society „Planta in vivo, in teci Bystrej oraz ich rola w krajobrazie. Annales vitro et in silico” 6–12 September 2010, Warsaw, UMCS, Sec. E 61: 257–266. Poland Acta Soc. Bot. Pol. 79, suppl. 1: 33. Interpretation Manual of European Union Habi- Borkowska L., Krechowski J., Piórek K. 2005. Grass tats – EUR 25, version April 2003 –European seeds bank in tussocks of Carex cespitosa L. W: Commission, DG Environment. Nature and Frey L. (red.). Biology of Grasses. W. Szafer Insti- biodiversity [http://ec.europa.eu/environment/ tute of Botany, PAS, Kraków: 363–372. nature/legislation/habitatsdirective/docs/2007_ Brzosko E. 1991. Zasiedlanie kęp Carex cespitosa L. 07_im.pdf]; dostęp: 8.12.2011 r. przez inne gatunki w toku sukcesji wtórnej. Phy- Jermaczek-Sitak M. 2008. Cenne elementy szaty tocenosis 3 (N.S) Sem. Geobot. 1: 1–104. roślinnej kompleksu łąk zmiennowilgotnych Crain C.M., Bertness M.D. 2005. Community im- w Dolinie Odry pod Nową Solą. Prz. Przyr. 19 pacts of a tussock sedge: is ecosystem engine- (3–4): 77–85. ering important in benign habitats? Ecology 86 Kącki Z., Załuski T. 2004. Zmiennowilgotne łąki (10): 2695–2704. trzęślicowe (Molinion caeruleae). W: J. Herbich Csapodý V. 1968. Keimlingsbestimmungsbuch der (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, Dikotyledonen. Akademiai Kiado, Budapeszt. zarośla. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Davy A.J. 1980. Biological flora of the British Isles. Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 3. Deschampsia caespitosa (L.) Beauv. J. Ecol. 68: Ministerstwo Środowiska, Warszaw:a 159–170. 1075–1096. Kostrakiewicz K. 2010. Wpływ luk na rekrutację Denisiuk Z. 1991. Interaction between agriculture and siewek ginących gatunków w płatach łąk trzę- nature conservation in Poland. ICUN Press, Gland, ślicowych Molinietum caeruleae W. Koch 1926. Switzerland and Cambridge, UK, 12: 1–162. Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (3): 184–189.

532 K. Kostrakiewicz Kolonizacja kęp śmiałka darniowego przez ginące gatunki

Kotorová I., Lepš J. 1999. Comparative ecology of Lord L.A., Lee T.D. 2001. Interactions of local and seedling recruitment in an oligotrophic wet regional processes: species richness in tussocks meadow. J. Veg. Sci. 10: 175–186. sedge communities. Ecology 82 (2): 313–318. LaDeau S.L., Ellison A.M. 1999. Seed bank compo- Muller F.M. 1978. Seedlings of the North-Western sition of a Northeastern U.S tussocks swamp. European lowland. A flora of seedlings. Dr W. Wetlands 19 (1): 255–261. Junk B.V. Publishers, The Hague, Boston. Lepš J. 1999. Nutrient status, disturbance and com- Poshold P., Biewer H. 2005. Diaspore and gap avail- petition: an experimental test of relationships ability are limiting species richness in wet in a wet meadows. J. Veg. Sci. 10: 219–230. meadows. Folia Geobot. 40: 13–34. Levine J.M. 2001. Local interactions, dispersal, and Špačková I., Kotorová I., Lepš J. 1998. Sensivity of native and exotic plant diversity along a Cali- seedling recruitment at two different scales in a fornia stream. Oikos 95: 397–408. limestone grassland. Oikos 65: 433–442.

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 527–533, 2011

Kostrakiewicz K. Coloniza�on of Deschampsia caespitosa tussocks by threatened species of blue moor-grass meadows Molinietum caeruleae

The paper presents the results of investigations carried out in three patches of moor-grass meadows located in Kraków–Kostrze (S Poland). In each of them, rare species occurred, i.e. Siberian iris Iris sibirica, globeflower Trollius europaeus, marsh gentian Gentiana pneumonanthe, meadow gladiolus Gladiolus imbricatus, superb pink Dianthus superbus, western marsh orchid Dactylorhiza majalis, marsh helleborine Epipactis palustris, fragrant orchid Gymnadenia conopsea. Patches differed in dominant species and abundance of the tufted hair- -grass Deschampsia caespitosa population. Patch I (ca 1 500 m2) was dominated by small meadow species; the population of the tufted hair-grass consisted of more than ten individuals. Patch II (ca 1 600 m2) was dominated by large-tussock grasses; the number of Deschampsia caespitosa tussocks was about fifty individuals. Patch III (ca 2 500 m2) was overgrown by willows and the population of the tufted hair-grass with about thirty individuals. From each patch, 5 small (up to 30 cm in diameter) and 5 large (more than 40 cm in diameter) tussocks of tufted hair-grass Deschampsia caespitosa were collected and transported to an experimental garden. The species and seedlings appearance was observed in the period 2008–2010. Seedlings of Gentiana pneumonanthe, Dianthus superbus, Trollius europaeus and Iris sibirica appeared on tussocks. The number of seedlings of particular species appeared on specimens collected from different patches was similar. The abundance of generative offspring was greater in big tussocks that in smaller ones. The presented observations showed that the occurrence of tufted hair-grass tussocks in Molinietum caeruleae patches might enhance the chance of survival of endangered species in variable habitat conditions.

533 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 534–541, 2011 Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe na siedliskach antropogenicznych w okolicach Lubska i Żar

Rare and threatened vascular plants in anthropogenic habitats in the vicinity of Lubsko and Żary (W Poland)

PIOTR KOBIERSKI1, ROMAN RYŚ2

1 68–300 Lubsko, Górzyn 63 e-mail: [email protected]

2 68–200 Żary, ul. Męczenników Oświęcimskich 10/12 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: siedliska antropogeniczne, rośliny zagrożone, nowe stanowiska, Wzniesienia Żarskie, Obniżenie Nowosolskie.

W latach 2008–2009 w okolicy Lubska i Żar (powiat żarski, woj. lubuskie) przeprowadzono inwen- taryzację kilkunastu wybranych obiektów pochodzenia antropogenicznego, między innymi zbior- ników pokopalnianych, glinianek, żwirowni, stawów rybnych i rowów melioracyjnych. Na zba- danym obszarze stwierdzono stanowiska 18 chronionych gatunków roślin, 40 gatunków z Czer- wonej listy roślin naczyniowych Wielkopolski oraz 16 gatunków wymienianych na Czerwonej li- ście roślin naczyniowych w Polsce. Najcenniejsze z nich to: gałuszka kulecznica Pilularia globuli- fera, nadwodnik sześciopręcikowy Elatine hexandra, nadwodnik naprzeciwlistny Elatine hydro- piper, nadwodnik trójpręcikowy Elatine triandra, rosiczka pośrednia Drosera intermedia, turzy- ca Reichenbacha Carex pseudo-brizoides, widłaczek torfowy Lycopodiella inundata i wrzosiec ba- gienny Erica tetralix.

Wstęp wy rybne oraz torfianki i doły potorfowe, zwią- zane z dawną eksploatacją torfu. Znaczna po- Pochodzenie obiektów antropogenicznych wierzchnia terenów podmokłych była przed- w okolicach Lubska i Żar związane jest z no- miotem intensywnych melioracji. Rezultatem towaną od kilku stuleci aktywnością gospo- wieloletnich prac osuszających jest dzisiaj gęsta darczą człowieka i budową geologiczną terenu. sieć kanałów, rowów melioracyjnych i opasko- Surowce mineralne były tu przedmiotem inten- wych oraz grobli. Zbiorniki pokopalniane, sta- sywnej eksploatacji, zwłaszcza w XIX i XX wie- wy i inne sztuczne akweny odgrywają obecnie ku. Pozostałością po działalności wydobywczej ważną rolę w zachowaniu różnorodności biolo- są obecnie liczne odkrywki, wyrobiska, zbior- gicznej, stanowiąc w wielu przypadkach refugia niki pokopalniane i glinianki, nasypy kolejek zagrożonej flory. kopalnianych i ciągi zapadlisk po zawalonych Przedmiotem niniejszego opracowania są podziemnych chodnikach. Innym elemen- rzadkie i zagrożone wyginięciem gatunki roślin tem przekształceń antropogenicznych są sta- naczyniowych związane ze wspomnianymi sie-

534 P. Kobierski i R. Ryś Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe w okolicach Lubska i Żar dliskami antropogenicznymi. Watro zaznaczyć, wonej liście” oraz roślin podlegających ochronie że w tej części powiatu żarskiego siedliska te nie gatunkowej (Rozporządzenie 2004). Stanowiska były dotąd przedmiotem kompleksowych ba- podano dla kwadratów siatki ATPOL (Zając, dań botanicznych. Nieliczne wzmianki w lite- Zając 2001). Nomenklaturę gatunkową przy- raturze podawane były przez Deckera (1911), jęto za Mirkiem i innymi (2002), syntaksono- Jackowiaka i Żukowskiego (1991) – stawy miczną za Matuszkiewiczem (2007). w Niwicy, Żukowskiego i Latowskiego (1979) – staw w Chełmie Żarskim, Popielę (1996) – sta- wy w Janikowie, a także Rosadzińskiego (2007, Wyniki 2009) – stawy w okolicach Brodów i żwirow- nia w Brożku. Na zbadanym obszarze stwierdzono stano- Celem publikacji jest prezentacja stanowisk wiska 40 gatunków roślin z Czerwonej listy ro- najcenniejszych rzadkich gatunków roślin na- ślin naczyniowych Wielkopolski (Jackowiak i in. czyniowych, szczególnie zagrożonych wyginię- 2007), w tym 4 gatunki krytycznie zagrożone ciem oraz zaproponowanie niektórych obiek- (CR), 8 wymierających (EN), 23 narażonych tów pochodzenia antropogenicznego do obję- (VU) i 5 słabo zagrożonych (LC). Ponadto 16 cia prawną ochroną. gatunków figuruje na Czerwonej liście roślin naczyniowych w Polsce (Zarzycki, Szeląg 2006), 13 z nich to gatunki narażone (V). Rosiczka po- Teren badań i metody średnia Drosera intermedia i gałuszka kulecz- nica Pilularia globuliferae należą do kategorii Zgodnie z geobotanicznym podziałem Polski wymierających – krytycznie zagrożonych (E), Matuszkiewicza (1993) obszar badań zlokalizo- a turzyca Reichenbacha Carex pseudo-brizo- wany jest w Krainie Południowowielkopolsko- ides do kategorii rzadkich, potencjalnie zagro- -Łużyckiej, Okręgu Zielonogórsko-Gubińskim, żonych (R; tab. 1). Podokręgu Lubskim oraz Okręgu Wzgórz Spośród grup siedliskowych najliczniej re- Żarsko-Trzebielskich, Podokręgu Żarskim. prezentowane były rośliny wodne i szuwarowe Według regionalizacji fizycznogeograficznej z klas Potametea, Littorelletea uniflorae i Phra- (Kondracki 1998) teren badań leży w Prowincji gmitetea (34,1% wszystkich gatunków), rośli- Nizin Środkowopolskich w dwóch mezore- ny namuliskowe z klasy Isoëto-Nanojuncetea gionach: Wzniesienia Żarskie i Obniżenie (18,2%), a także rośliny torfowisk mszysto- Nowosolskie. -turzycowych i mszarów z klas Scheuchzerio- W latach 2008 i 2009 przeprowadzono -Caricetea i Oxycocco-Sphagnetea (15,9%). Mniej wstępną inwentaryzację wybranych obiektów licznie reprezentowane były rośliny łąk, psiar pochodzenia antropogenicznego, m.in. zbior- i wrzosowisk z klas Molinio-Arrhenatheretea ników pokopalnianych po eksploatacji iłów ce- i Nardo-Callunetea (13,6%) oraz rośliny mu- ramicznych (ryc. 1, stanowiska: 3, 5; ryc. 2, sta- raw i termofilnych okrajków z klas Koelerio- nowiska: 12, 13, 14), węgla brunatnego (ryc. 1, -Corynephoretea, Festuco-Brometea i Trifolio- stanowiska: 4, 9), żwirowni (ryc. 1, stanowisko: Geranietea (11,4%). Najmniej liczna była gru- 1), zbiornika retencyjnego (ryc. 2, stanowisko: pa gatunków zbiorowisk leśnych z klas Querco- 11), stawów rybnych, grobli i rowów opasko- -Fagetea i Vaccinio-Piceetea (4,5%; tab. 1). wych (ryc. 1, stanowiska: 2, 6, 7, 8, 10) oraz ro- W trakcie prac terenowych na stawach ryb- wów melioracyjnych (ryc. 3, stanowiska: 15, 16, nych i zbiornikach pokopalnianych odnotowa- 17, 18). Poszukiwano rzadkich i zagrożonych no 16 gatunków roślin podlegających ochronie wyginięciem gatunków roślin naczyniowych ścisłej i 2 ochronie częściowej (Rozporządzenie znajdujących się na regionalnej (Jackowiak i in. 2004). Wśród zagrożonych gatunków zbada- 2007) i krajowej (Zarzycki, Szeląg 2006) „czer- nych siedlisk najliczniejsza była grupa tak-

535 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk (1–10) rzadkich i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych w okolicach Żar Fig. 1. Loca�on of occurrence sites (1–10) of rare and threatened species of vascular plants in the vicinity of Żary

Ryc. 2. Lokalizacja stanowisk (11–14) rzadkich i zagro- Ryc. 3. Lokalizacja stanowisk (15–18) rzadkich i zagro- żonych gatunków roślin naczyniowych w okolicach żonych gatunków roślin naczyniowych w okolicach Lubska Górzyna Fig. 2. Loca�on of occurrence sites (11–14) of rare and Fig. 3. Loca�on of occurrence sites (15–18) of rare and threatened species of vascular plants in the vicinity of threatened species of vascular plants in the vicinity of Lubsko Górzyn

536 P. Kobierski i R. Ryś Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe w okolicach Lubska i Żar

Tab.1. Chronione i zagrożone gatunki roślin siedlisk antropogenicznych w okolicach Lubska i Żar Table 1. Protected and threatened species of vascular plants of anthropogenic habitats in the vicinity of Lubsko and Żary

Kategoria Numer Nazwa jednostki zagrożenia stanowiska Kwadrat siatki Gatunek syntaksonomicznej Category of CH na mapie ATPOL Species Syntaxonomic threat Site number ATPOL grid square unit name on the map WP PL Arnika górska VU 9 AD96 Nardo-Callunetea Arnica montana ●● Bagno zwyczajne VU 9 AD95 Oxycocco-Sphagnetea Ledum palustre ●● Bukwica zwyczajna VU 14 AD64 Molinio-Arrhenatheretea Betonica officinalis Gałuszka kulecznica CR E 11 AD65 Li�orelletea uniflorae Pilularia globulifera ●● Gnidosz rozesłany EN 5 AD96 Nardo-Callunetea Pedicularis sylva�ca ●● Groszek skrzydlasty LC 5, 12, 14 AD64, AD65, AD96 Querco-Fagetea Lathyrus montanus Grzybienie białe 2, 3, 4, 6, 7, 8, AD64, AD65, Potametea Nymphaea alba ● 10, 12, 14 AD85, AD86, AD95 Janowiec ciernisty VU 5 AD96 Nardo-Callunetea Genista germanica Kropidło piszczałkowate VU 16 AD55, AD65 Phragmitetea Oenanthe fistulosa Lenek stoziarn VU V 1 AD85 Isoëto-Nanojuncetea Radiola linoides Nadwodnik naprzeciwlistny EN V 6 AD85 Isoëto-Nanojuncetea Ela�ne hydropiper ●● Nadwodnik sześciopręcikowy EN V ●● 6, 7, 8, 10 AD85, AD95 Isoëto-Nanojuncetea Ela�ne hexandra Nadwodnik trójpręcikowy EN 6, 7, 8, 10 AD85, AD95 Isoëto-Nanojuncetea Ela�ne triandra ●● Ożanka nierównoząbkowa LC 2 AD86 Trifolio-Geranietea Teucrium scorodonia Pływacz zachodni VU V 4 AD86 Potametea Utricularia australis ●● 1, 2, 4, 5, 6, AD64, AD65, Pływacz zwyczajny 7, 8, 10, 12, AD85, AD86, Potametea Utricularia vulgaris ●● 13, 14 AD95, AD96 Ponikło jajowate VU V 2, 6, 7 AD85, AD86 Isoëto-Nanojuncetea Eleocharis ovata Przywrotnik prawie nagi EN [V] 18 AD65 Alchemilla glabra Rdestnica alpejska VU V 8 AD85 Potametea Potamogeton alpinus Rdestnica Berchtolda VU 7 AD85 Potametea Potamogeton berchtoldii Rdestnica ostrolistna VU 7, 8, 10 AD85, AD95 Potametea Potamogeton acu�folius

537 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Rdestnica stępiona VU 2, 7, 8, 10 AD85, AD86, AD95 Potametea Potamogeton obtusifolius Rdestnica trawiasta VU 1, 7 AD85 Potametea Potamogeton gramineus Rdestnica włosowata VU 7, 13 AD65, AD85 Potametea Potamogeton trichoides Rosiczka okrągłolistna LC V 3, 6, 7, 12 AD65, AD85, AD86 Oxycocco-Sphagnetea Drosera rotundifolia ●● Rosiczka pośrednia VU E 6 AD85 Scheuchzerio-Caricetea Drosera intermedia ●● Rukiew wodna VU 11 AD65 Phragmitetea Nastur�um officinale ●● Rzęśl hakowata EN 11 AD65 Potametea Callitriche hamulata Seradela drobna VU 1 AD85 Koelerio-Corynephoretea Ornithopus perpusillus Sit alpejski VU 1, 7 AD85 Scheuchzerio-Caricetea Juncus alpinus Sit główkowaty LC 1 AD85 Isoëto-Nanojuncetea Juncus capitatus Sit ostrokwiatowy EN V 5, 6, 7, 10 AD85, AD95, AD96 Molinio-Arrhenatheretea Juncus acu�florus Sit sztywny VU 7 AD85 Nardo-Callunetea Juncus sqarrosus Sitniczka szczeciniasta VU 1, 11 AD65, AD85 Isoëto-Nanojuncetea Isolepsis setacea Turzyca ciborowata EN V 2, 6, 7, 10 AD85, AD86, AD95 Isoëto-Nanojuncetea Carex bohemica Turzyca Reichenbacha CR R 15 AD65 Koelerio-Corynephoretea Carex pseudo-brizoides Turzyca wczesna V 17 AD65 Festuco-Brometea Carex praecox Widłaczek torfowy CR V 3, 7 AD85, AD86 Scheuchzerio-Caricetea Lycopodiella inundata ●● Widłak goździsty LC 3, 12 AD65, AD86 Vaccinio-Piceetea Lycopodium clavatum ●● Wilżyna rozłogowa VU 17 AD65 Festuco-Brometea Ononis repens ● Włosienicznik skąpopręcikowy ●● 6, 7 AD85 Potametea Batrachium trichophyllum Wrzosiec bagienny CR [V] 3, 6, 7, 9 AD85, AD86, AD95 Oxycocco-Sphagnetea Erica tetralix ●● Zamokrzyca ryżowa VU 6, 7 AD85 Phragmitetea Leersia oryzoides Żurawina błotna VU 6, 9 AD85, AD95 Oxycocco-Sphagnetea Oxycoccus palustris

Objaśnienie symboli: WP – Czerwona lista roślin naczyniowych w Wielkopolsce (Jackowiak i in. 2007); PL – Czerwona li- sta roślin naczyniowych w Polsce (Zarzycki, Szeląg 2006); CH – gatunki chronione (Rozporządzenie 2004): ●● – ochrona ścisła, ● – ochrona częściowa Explana�ons of symbols: WP – Red list of vascular flora of Wielkopolska (Jackowiak et al. 2007); PL – Red list of the vascular plants in Poland (Zarzycki, Szeląg 2006); CH – protected species (Order 2004): ●● – strict protec�on, ● – par- �al protec�on

538 P. Kobierski i R. Ryś Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe w okolicach Lubska i Żar sonów, których centrum występowania leży i błotnych, bezpośrednio zagrożonych wy- w obszarze atlantyckim i subatlantyckim. marciem (kategoria E) w Wielkopolsce (Brzeg, Reprezentują one podelement subatlantycki Wojterska 2001). W zbiorniku retencyjnym i amfiatlantycki oraz elementy łącznikowe sub- w Lubsku odnotowano zespół Pilularietum atlantycko-środkowoeuropejski i subatlantyc- globuliferae (ryc. 2, stanowisko 11). Dobrze wy- ko-śródziemnomorsko-środkowoeuropejski. kształcony zespół Eleocharetum ovatae stwier- W tej grupie roślin znalazły się: gałuszka ku- dzono na jednym ze stawów w Miłowicach. lecznica, wrzosiec bagienny Erica tetralix, tu- W tym samym kompleksie stawów obserwo- rzyca Reichenbacha, ożanka nierównoząbko- wano częsty w tym regionie zespół Ranunculo- wa Teucrium scorodonia, gnidosz rozesłany -Juncetum bulbosi (ryc. 1, stanowisko 6). Z gru- Pedicularis sylvatica, rosiczka pośrednia, nad- py zespołów należących do związku Potamion wodnik sześciopręcikowy Elatine hexandra, le- odnotowano zespół Potametum graminei wy- nek stoziarn Radiola linoides, kropidło pisz- kształcający się w płytkich, nieużytkowanych czałkowate Oenanthe fistulosa, wilżyna rozło- stawach w Rościcach i w żwirowni w Żarach gowa Ononis repens, rzęśl hakowata Callitriche (ryc. 1, stanowiska: 1, 7). hamulata, seradela drobna Ornithopus perpu- sillus i sit ostrokwiatowy Juncus acutiflorus. Wśród elementów kierunkowych (Zając, Podsumowanie Zając 2006) stwierdzono 9 gatunków osiąga- jących w Polsce wschodnią granicę zasięgu, Zebrany materiał, dotyczący stanowisk rzad- a mianowicie: turzyca ciborowata Carex bo- kich i zagrożonych gatunków ze zbiorowisk wod- hemica, nadwodnik sześciopręcikowy, nad- nych i bagiennych, pozwala postawić tezę, że ro- wodnik trójpręcikowy Elatine triandra, wrzo- śliny te znalazły sprzyjające warunki do rozwo- siec bagienny, sit ostrokwiatowy, kropidło pisz- ju na siedliskach antropogenicznych, zwłaszcza czałkowate, wilżyna rozłogowa, seradela drob- w stawach rybnych i w zbiornikach pokopalnia- na oraz gałuszka kulecznica. Z innych odno- nych. Przykładem jest liczna grupa taksonów ze towanych gatunków, północną granicę zasię- zbiorowisk terofitów z klasy Isoëto-Nanojuncetea gu w Polsce osiąga ponikło jajowate Eleocharis oraz makrofitów z klasy Potametea. ovata (Popiela 1999) i rdestnica włosowa- Opisywane stanowiska rzadkich i giną- ta Potamogeton trichoides (Zalewska-Gałosz cych roślin z okolic Lubska i Żar nie były do- 2008), a turzyca Reichenbacha osiąga północ- tąd podawane w literaturze przedmiotu, poza no-wschodnią granicę zasięgu (Zając, Zając stanowiskiem nadwodnika sześciopręcikowe- 2006). Znaleziono również gatunki górskie go z Janikowa (Popiela 1996). Natomiast sta- schodzące na niż (Zając 1996), jak: przywrot- nowisko kropidła piszczałkowatego w okoli- nik prawie nagi Alchemilla glabra i arnika gór- cach Górzyna (ryc. 3) nie jest ujęte na mapach ska Arnica montana. Spośród gatunków za- rozmieszczenia tego gatunku w Polsce (Zając, sługujących na uwagę, lecz niefigurujących na Zając 2001) i w Wielkopolsce (Żukowski i in. „czerwonych listach” i nieobjętych ochroną ga- 2001), mimo że okazy zielnikowe zebrane 13 tunkową znaleziono brodawnik różnoowocko- lipca 1865 roku przez H.v. Rabenau znajdują wy Leontodon taraxacoides (ryc. 1, stanowisko się w herbarium GML w Görlitz. 1; ryc. 2, stanowisko 12) oraz rdestnicę poły- Najcenniejsze jest odkrycie trzeciego obec- skującą Potamogeton lucens (ryc. 1, stanowisko nie istniejącego stanowiska niezwykle rzad- 2), gatunek nienotowany obecnie na badanym kiej paproci – gałuszki kulecznicy, zlokalizowa- obszarze (Zalewska-Gałosz 2008). ne na okresowo zalewanym, piaszczystym brze- Na zbadanych siedliskach antropogenicz- gu zbiornika retencyjnego w Lubsku (ryc. 2). nych wykształciło się kilka rzadkich i zanika- Drugie stanowisko w powiecie żarskim znajduje jących w Polsce zbiorowisk roślin wodnych się w wyrobisku nieczynnej żwirowni koło miej-

539 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 scowości Brożek nad Nysą Łużycką (Rosadziński Wojterska M. (red.). Szata roślinna Wielkopolski 2009), a kolejne na Dolnym Śląsku, w stawach i Pojezierza Południowopomorskiego. Przewod- rybnych w okolicy Chocianowa (Szczęśniak, nik sesji terenowych 52 Zjazdu PTB, 24–28 wrze- Szlachetka 2008). Warto nadmienić, że wszyst- śnia 2001. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 39–110. kie znane obecnie w Polsce stanowiska gałusz- Decker P. 1911. Beiträge zur Flora der südlichen ki kulecznicy znajdują się na siedliskach pocho- Neumark und der östlichen Niederlausitz. Verh. Bot. Ver. Prov. Brandenburg 53: 87–269. dzenia antropogenicznego. Jackowiak B., Celka Z., Chmiel J., Latowski K., Żu- Część obiektów pochodzenia antropogenicz- kowski W. 2007. Red list of vascular flora of nego objęto różnymi formami ochrony przyrody. Wielkopolska (Poland). Biodiv. Res. Conserv. Do sieci Natura 2000 został włączony kompleks 5–8: 95–127. stawów w Rościcach (nazwa obszaru – Skroda, Jackowiak B., Żukowski W. 1991. Z badań nad rzadki- kod obszaru – PLH 080064). Na terenach daw- mi i ginącymi gatunkami roślin naczyniowych na nej eksploatacji węgla brunatnego, w kompleksie Ziemi Lubuskiej. Lubuski Prz. Przyr. 2 (4): 3–21. Lasu Żarskiego (Natura 2000), w 2009 roku po- Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. wołano użytek ekologiczny „Katarzyna”. Tą for- PWN, Warszawa. mą ochrony przyrody należy objąć również część Matuszkiewicz J.M. 1993. Krajobrazy roślinne i re- kompleksu stawów w Miłowicach i Marszowie, giony geobotaniczne Polski. Prace Geogr. IGiPZ PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków. a także rejon najstarszych, poniemieckich ko- Matuszkiewicz W. 2007. Przewodnik do oznaczania palń węgla brunatnego zlokalizowanych na po- zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN, łudnie od Mirostowic Górnych (ryc. 1). Warszawa. Siedliska antropogeniczne, dzięki którym Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. część rzadkich i zagrożonych gatunków roślin 2002. Flowering plants and pteridophytes of Po- znalazła miejsce do wegetacji i przetrwania, nie land. A checklist. W: Mirek Z. (red.). Biodiver- zawsze były przedmiotem troski właścicieli te- sity of Poland. Vol. 1. Inst. Bot. im. W. Szafera, renu i lokalnych samorządów. Najczęstszym za- PAN, Kraków. grożeniem tych obiektów jest dewastacja, suk- Popiela A. 1996. Zbiorowiska z klasy Isoëto-Nano- cesja wtórna roślinności, a ponadto – na sta- juncetea na terenie Polski zachodniej. Fragm. wach hodowlanych – niewłaściwa gospodar- Flor. Geobot. Pol. 3: 289–310. Popiela A. 1999. The distribution of character species ka rybacka. Niektóre wyrobiska pokopalnia- of the Isoëto-Nanojuncetea-class in Poland. Part. ne, żwirownie i glinianki stale rozjeżdżane są II. Carex bohemica, Eleocharis ovata and Juncus pojazdami mechanicznymi. Kilka z nich sta- tenageia. Fragm. Flor. Geobot. 44: 43–48. ło się miejscem składowania śmieci. Część sta- Rosadziński S. 2007. Szata roślinna. W: Jerzak L., wów rybnych (zwłaszcza starych) warunkują- Gabryś G. (red.). Leśny Kompleks Promocyjny cych obecność diaspor rzadkich gatunków ro- „Bory Lubuskie”. Nadleśnictwo Lubsko, Lubsko. ślin, w wyniku zaniedbań w gospodarce rybac- Rosadziński S. 2009. Natura 2000 Standardowy kiej albo zaniechania hodowli ryb uległa proce- Formularz Danych, Brożek [http://natura2000. sowi sukcesji bądź została zalesiona. gdos.gov.pl/natura2000/pl/media.php?KodO- stoi=PLH080051&NazwaOstoi=Brożek]; do- Podziękowania stęp: 16.01.2010 r. Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środo- Autorzy dziękują Pani dr Joannie Zalewskiej- wiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków -Gałosz za pomoc w oznaczeniu rdestnic. dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1764 z dnia 28 lipca 2004 roku. Szczęśniak E., Szlachetka A. 2008. Pillwort Pilularia glo- PIŚMIENNICTWO bulifera L. in Lower Silesia – biology and ecology. W: Szczęśniak E., Gola E. (red.). Club mosses, hor- Brzeg A., Wojterska M. 2001. Zespoły roślinne Wiel- setails and ferens in Poland – resources and protec- kopolski, ich stan poznania i zagrożenie. W: tion. Inst. Biol. Roślin UWr, Wrocław: 161–171.

540 P. Kobierski i R. Ryś Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe w okolicach Lubska i Żar

Zając A., Zając M. 2001. Atlas rozmieszczenia roślin K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona li- naczyniowych w Polsce. Inst. Bot. UJ, Kraków. sta roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Sza- Zając M. 1996. Mountain Vascular Plants in the Po- fera PAN, Kraków: 11–20. lish Lowlands. Pol. Bot. Stud. 11: 1–92. Żukowski W., Celka Z., Chmiel J., Jackowiak B., Zając M., Zając A. 2006. Western element in the vascular Latowski K., Szkudlarz P. 2001. Rozmiesz- flora of Poland. Biodiv. Res. Conserv. 1–2: 57–63. czenie wybranych gatunków roślin ginących Zalewska-Gałosz J. 2008. Rodzaj Potamogeton L. w w Wielkopolsce. Bogucki Wyd. Nauk., Po- Polsce – taksonomia i rozmieszczenie. Inst. Bot. znań. UJ, Kraków. Żukowski W., Latowski K. 1979. Materiały do flory Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin północno-zachodniej Polski. Cz. I. Bad. Fizjogr. naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki Pol. Zach., B 31: 163–174.

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 534–541, 2011

Kobierski P., Ryś R. Rare and threatened vascular plants in anthropogenic habitats in the vicinity of Lubsko and Żary (W Poland)

In 2008 and 2009, the inventory of several, below-mentioned objects of anthropogenic origin was performed, in the vicinity of Lubsko and Żary (the district of Żary, the Lubuskie province), including former mine reservoirs, clay pits, gravel pits, fish ponds and drainage ditches. In the studied area 18 protected species of plants, 40 species from Red list of the vascular flora of Wielkopolska (Jackowiak et al. 2007) and 16 species from Red list of the vascular plants in Poland (Zarzycki, Szeląg 2006), were found. The most valuable of them are: Pilularia globulifera, Drosera intermedia, Elatine hexandra, Elatine hydropiper, Elatine triandra, Carex pseudo-brizoides, Lycopodiella inundata and Erica tetralix.

541 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 542–546, 2011 Stan zachowania stanowiska mchów z rodzaju parzęchlin Meesia nad Toporowym Stawem Wyżnim w Tatrzańskim Parku Narodowym

The preserva�on state of the sites with mosses of the Meesia genus on the Toporowy Staw Wyżni tarn in the Tatra Na�onal Park

ADAM STEBEL1, JOANNA PERZANOWSKA2

1 Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa 2 Instytut Ochrony Przyrody PAN Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 31–120 Kraków, al. Mickiewicza 33 41–200 Sosnowiec, ul. Ostrogórska 30 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: Meesia longiseta, Meesia triquetra, mchy, gatunki zagrożone, gatunki chronione, Tatrzański Park Narodowy, Karpaty, Polska.

Praca przedstawia wyniki badań nad stanem zachowania populacji dwóch chronionych i zagrożo- nych gatunków mchów związanych z roślinnością torfowiskową – parzęchlinu długoszczecinowe- go Meesia longiseta Hedw. i parzęchlinu trójrzędowego M. triquetra (Jolycl) Ångstr. – na stanowi- sku nad Toporowym Stawem Wyżnim w Tatrach. Kontrola stanowiska w 2009 roku potwierdziła występowanie parzęchlinu trójrzędowego, nie odnaleziono natomiast parzęchlinu długoszczecino- wego. Było to jedyne miejsce występowania tego mchu w Karpatach i jedyne odnalezione w Polsce w II połowie XX wieku. Nie wiadomo dokładnie, co mogło przyczynić się do wyginięcia parzęchli- nu długoszczecinowego. Prawdopodobnie była to zmiana parametrów fizykochemicznych siedliska, zmiany sukcesyjne na torfowisku lub wzrost ocienienia przez otaczający torfowisko bór świerkowy. Również populacja parzęchlinu trójrzędowego zmniejszyła znacznie areał swojego występowania. Wydaje się, że omawiany gatunek ustępuje przede wszystkim wskutek sukcesji. Ochrona stanowiska powinna mieć charakter czynny. Postuluje się wykonywanie takich zabiegów, jak częściowe odlesia- nie brzegów stawu i młaki oraz koszenie warstwy roślinności zielnej na torfowisku.

Wstęp wet przy niewielkich zmianach w środowisku. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat obserwu- Rodzaj parzęchlin Meesia Hedw. liczy je się szybki zanik stanowisk gatunków z ro- w Polsce 4 gatunki występujące głównie na tor- dzaju parzęchlin. Najprawdopodobniej wygi- fowiskach niskich i przejściowych. Na terenie nął już parzęchlin sześciorzędowy Meesia he- Polski zaliczane są do grupy reliktów glacjal- xasticha (Funck) Bruch, którego ostatnie sta- nych, tj. gatunków, których stanowiska prze- nowiska obserwowane były jeszcze w XIX wie- trwały na siedliskach o specyficznym mikrokli- ku (Żarnowiec i in. 2004). Prawdopodobnie z te- macie i warunkach hydrologicznych po ustą- renu Polski ustąpił także parzęchlin długoszcze- pieniu ostatniego zlodowacenia. Z tego wzglę- cinowy Meesia longiseta Hedw., ponieważ ostat- du są szczególnie narażone na wyginięcie na- nie miejsca występowania (z wyjątkiem stano-

542 A. Stebel i J. Perzanowska Mchy z rodzaju parzęchlin nad Toporowym Stawem Wyżnim wiska nad Toporowym Stawem Wyżnim, które- mniej niż 3 ary i powoli zanika, przekształcając go obecnie również nie potwierdzono), obser- się w torfowisko, które otacza je pasem znacz- wowano w latach 30. XX wieku. Aktualną licz- nej szerokości. Badania terenowe przeprowa- bę stanowisk parzęchlinu trójrzędowego Meesia dzono jesienią 2009 roku. triquetra (Jolycl) Ångstr. i parzęchlinu trzęsa- wiskowego M. uliginosa Hedw. trudno okre- ślić ze względu na niewielki zakres prowadzo- Parzęchlin długoszczecinowy nych obecnie terenowych badań briologicznych. Meesia longiseta Hedw. Ustępowanie tych gatunków obserwuje się za- równo na obszarach mocno przekształconych Parzęchlin długoszczecinowy jest w Pol- działalnością człowieka, np. na Wyżynie Śląskiej sce gatunkiem objętym ochroną ścisłą (Rozpo- (Stebel 1998), jak i tam, gdzie wpływ antropo- rządzenie 2004), umieszczonym na Czerwonej presji jest mniejszy, np. na Pojezierzu Kartuskim liście mchów Polski w kategorii E (takson wy- (Rusińska 1981). Przyczyny zaniku stanowisk mierający) i Czerwonej liście mchów zagrożo- omawianych gatunków mają charakter zarówno nych w Karpatach polskich w kategorii R (tak- naturalny (wypłycanie i zarastanie jezior, zmia- son rzadki) (Żarnowiec i in. 2004). Znajduje ny sukcesyjne na torfowiskach, być może zmia- się także na Czerwonej liście mchów zagrożo- ny niektórych czynników klimatu), jak i antro- nych w Europie (Schumacker, Martiny 1995) pogeniczny (melioracje i niszczenie torfowisk, w kategorii R. W większości krajów Europy zanieczyszczanie wód powierzchniowych). Środkowej jest gatunkiem silnie zagrożonym, Podobna sytuacja panuje także w większości np. na Słowacji (kategoria EN: takson wymie- krajów Europy Środkowej (Söderström 1992). rający; Kubinská i in. 2001), lub wymarłym, np. Od 2004 roku wszystkie gatunki z rodzaju pa- w Czechach (Kučera, Váňa 2005; Váňa 2006) rzęchlin w Polsce podlegają ścisłej ochronie ga- i w Niemczech (Meinunger, Schröder 2007). tunkowej (Rozporządzenie 2004). Umieszczone W Polsce znany jest z nielicznych stano- zostały także na Czerwonej liście mchów Polski wisk położonych głównie w północnej i za- (Żarnowiec i in. 2004). W polskiej części Karpat chodniej części, przy czym wszystkie, z wy- stwierdzono występowanie trzech gatunków: jątkiem stanowiska nad Toporowym Stawem parzęchlinu trzęsawiskowego, trójrzędowe- Wyżnim, podane zostały jeszcze w pierwszej go i długoszczecinowego. Spośród nich jedy- połowie XX wieku. Ostatnim miejscem wy- nie parzęchlin trzęsawiskowy, który znany jest stępowania omawianego gatunku był połu- z Tatr i jednego stanowiska w Gorcach, notowa- dniowo-wschodni brzeg Toporowego Stawu ny był częściej. Nie wiadomo, jaki aktualnie jest Wyżniego, gdzie został odnaleziony 21 wrze- stan zachowania jego populacji. W Gorcach nie śnia 1963 roku przez S. Lisowskiego (Ochyra potwierdzono stanowiska w dolinie Kamienicy i in. 1988a). Materiały z tego stanowiska wy- (Stebel 2006), a z Tatr również nowszych danych dane w formie eksykatów, zebrano 5 lipca 1964 jest niewiele (np. Cykowska 2008). (Lisowski 1965), a informacja o gatunku, wraz z Celem pracy jest podanie aktualnego sta- bliższymi szczegółami topograficznymi i zdję- nu zachowania populacji parzęchlinu długosz- ciem fitosocjologicznym zespołu Caricetum li- czecinowego i trójrzędowego na ich jedynym mosae Koch 1926, w którym występował, opu- stanowisku w Tatrzańskim Parku Narodowym blikowana została trzy lata później (Lisowski położonym nad Toporowym Stawem Wyżnim. 1966). Parzęchlin długoszczecinowy występo- Toporowy Staw Wyżni jest niewielkim jeziorem wał na tym stanowisku dość obficie, ponieważ górskim leżącym w zachodniej części Doliny w zdjęciu fitosocjologicznym o powierzchni Suchej Wody Gąsienicowej, na wysokości oko- 250 m2 jego pokrycie zostało oszacowane na ło 1120 m n.p.m. Lustro wody zachowało się 2 według skali Brauna-Blanqueta. Okazy prze- na niewielkiej powierzchni, łącznie zajmując chowywane w różnych zielnikach krajowych

543 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Parzęchlin trójrzędowy Meesia triquetra (Jolycl) Ångstr.

Parzęchlin trójrzędowy (ryc. 1) jest w Polsce gatunkiem objętym ochroną ści- słą (Rozporządzenie 2004), umieszczonym na Czerwonej liście mchów Polski w kategorii V (gatunek narażony na wyginięcie) i Czerwonej liście mchów zagrożonych w Karpatach polskich w kategorii R (gatunek rzadki) (Żarnowiec i in. 2004). W Tatrzańskim Parku Narodowym oma- wiany mech odnaleziony został po raz pierw- szy przez M. Kuca nad Toporowym Stawem Wyżnim (Kuc 1958). Kilka lat później badania nad Toporowym Stawem Wyżnim prowadził S. Lisowski, który potwierdził występowanie omawianego gatunku i dokładnie opisał jego stanowiska (Lisowski 1966). Były to: południo- Ryc. 1. Parzęchlin trójrzędowy Meesia triquetra na wo-wschodni brzeg stawu, w zespole Caricetum południowo-wschodnim brzegu Toporowego Stawu Wyżniego (22.09.2009 r., fot. J. Perzanowska) limosae, razem z parzęchlinem długoszczeci- Fig. 1. Meesia triquetra on the south-eastern shore of nowym, oraz około 200 metrów od brzegu sta- the Toporowy Staw Wyżni tarn (22 September 2009, wu, w eutroficznej młace górskiej Valeriano- photo by J. Perzanowska) Caricetum flavae Pawł. (1949 n.n.) 1960. Z za- mieszczonego zdjęcia fitosocjologicznego wy- i zagranicznych posiadają dojrzałe sporogo- konanego nad brzegiem Toporowego Stawu ny. Od tego czasu nie pojawiły się jakiekolwiek Wyżniego wynika, że parzęchlin trójrzędowy informacje o występowaniu tego gatunku ani rósł tu obficie i na powierzchni 250 m2 pokrycie nad Toporowym Stawem Wyżnim, ani w in- omawianego gatunku zostało oszacowane na nych miejscach Tatr. Dokładne poszukiwa- 3 według skali Brauna-Blanqueta. W sierpniu nia na południowo-wschodnim brzegu oraz 1975 roku okazy parzęchlinu trójrzędowego w okolicach Toporowego Stawu Wyżniego zbierał na tym stanowisku R. Ochyra (Ochyra nie potwierdziły występowania tego gatun- i in. 1988b). Dnia 22 września 2009 roku au- ku i z bardzo dużym prawdopodobieństwem torzy potwierdzili występowanie omawiane- można uznać, że parzęchlin długoszczecino- go gatunku na tym stanowisku (ryc. 2). Rośnie wy nie rośnie już na opisanym stanowisku. on w dwóch subpopulacjach, odpowiadają- Przyczyny wyginięcia pozostaną nieznane. cych najprawdopodobniej tym, które podał Nie wiadomo, czy do jego ustąpienia mogła Lisowski (1966). Charakterystykę fitosocjolo- przyczynić się zmiana parametrów fizykoche- giczną pierwszej z nich podaje zdjęcie fitoso- micznych siedliska, sukcesja na torfowisku lub cjologiczne: wzrost ocienienia przez otaczający torfowisko bór świerkowy. Ten ostatni czynnik mógł mieć Tatry, Toporowy Staw Wyżni, południo- wo-wschodni brzeg, wysokość 1120 m n.p.m., duże znaczenie, ponieważ parzęchlin długosz- koordynaty GPS: 49°16,748´N, 20°01,786´E, czecinowy jest gatunkiem wybitnie światło- powierzchnia: 2 m2, zwarcie warstwy c – 80%, lubnym (Ellenberg i in. 1992). Nie można tak- zwarcie warstwy d – 90%. C: Carex limosa 3, że wykluczyć, że dokonany obfity zbiór mate- C. rostrata 2, Oxycoccus palustris 1, Menyanthes trifoliata +; D: Meesia triquetra 3, Sphagnum te- riałów zielnikowych naruszył strukturę popu- res 2, S. warnstorfii 1, Calliergon richardsonii 1, lacji i przyczynił się do jej wyginięcia. Hamatocaulis vernicosus 1, Pseudobryum cincli-

544 A. Stebel i J. Perzanowska Mchy z rodzaju parzęchlin nad Toporowym Stawem Wyżnim

dioides 1, Bryum pseudotriquetrum +, Warnstor- fia exannulata +, W. sarmentosa +.

Charakterystyka fitosocjologiczna drugiej subpopulacji przedstawia się następująco:

Tatry, Toporowy Staw Wyżni, odnoga tor- fowiska odchodząca od południowo-wschod- niego brzegu, oddzielona wąskim pasem boru świerkowego, wzdłuż doliny niewielkiego po- toku wpadającego do stawu; wysokość 1124 m, koordynaty GPS: 49°16,718´N, 20°01,840´E, po- wierzchnia 4 m2, zwarcie warstwy c – 50%, zwar- cie warstwy d – 100%. C: Carex nigra 2, Oxycoc- cus palustris 2, Carex flava 1, Crepis paludosa 1, Agrostis capillaris +, Anthoxanthum sp. +, Carex echinata +, C. rostrata +, Filipendula ulmaria +, Ryc. 2. Młaka na południowy wschód od Toporowego Gymnadenia conopsea +, Juncus articulatus +, Stawu Wyżniego, stanowisko Meesia triquetra i in- Luzula multiflora +, Picea abies +, Parnassia pa- nych rzadkich mszaków, obecnie zarastająca roślinno- lustris +, Potentilla erecta +; D: Sphagnum warns- ścią krzewiastą (22.09.2009 r., fot. J. Perzanowska) torfii 3, S. teres 2, Limprichtia cossonii 1, Meesia Fig. 2. Fen community south-east of the Toporowy triquetra 1, Bryum pseudotriquetrum +, Callier- Staw Wyżni tarn, the occurrence site of Meesia triqu- gon giganteum +, Palustriella decipiens +. etra and other rare bryophytes, at present overgrown by thicket communi�es (22 September 2009, photo by J. Perzanowska) Kuc (1958) podał także z polskiej części Tatr drugie stanowisko parzęchlinu trójrzędowego położone na polanie Molkówka tuż za granicą na tym stanowisku, czy też pozostawić ten teren Parku. Od tego czasu brakuje jednak jakichkol- bez ingerencji, skazując tym samym parzęchlin wiek informacji o występowaniu omawianego trójrzędowy na zagładę. mchu na tym terenie. PIŚMIENNICTWO Propozycje ochronne Cykowska B. 2008. A contribution to the bryoflora of Po przeprowadzeniu obserwacji w 2009 the subnival belt in the Polish Tatra Mountains. roku wydaje się, że również populacja parzę- W: Stebel A., Ochyra R. (red.). Bryophytes of the chlinu trójrzędowego nad Toporowym Stawem Polish Carpathians. Sorus, Poznań: 185–200. Wyżnim powoli zanika. Ze względu na rzadkość Ellenberg H., Weber H.E., Düll R., Wirth V., Werner występowania omawianego gatunku w Karpa- W., Paulissen D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen tach i jego reliktowy charakter, opisywane sta- in Mitteleuropa. Scripta Geobot. 18 (2): 5–258. nowisko powinno być objęte monitoringiem Kubinská A., Janovicová K., Šoltés R. 2001. Aktuali- i ochroną czynną. Wydaje się, że parzęchlin zovaný zoznam pečeňoviek, rožtekov a machov trójrzędowy ustępuje przede wszystkim wskutek Slovenska. Bryonora 28: 4–10. sukcesji przebiegającej na tym terenie w sposób Kuc M. 1958. Bryological records from the Polish spontaniczny. Ochrona stanowiska powinna po- Tatra Mountains. Rev. Bryologique et Lichéno- logique Nouvelle Série 25: 31–37. legać na częściowym odlesianiu brzegów stawu Kučera J., Váňa J. 2005. Seznam a červený seznam i młaki oraz koszeniu jej warstwy zielnej. Należy mechorostů České republiky. Příroda 23: 1– jednak wcześniej odpowiedzieć na pytanie, czy –104. chronić omawiany gatunek (i kilka innych świa- Lisowski S. 1965. Bryotheca polonica. Fasc. LXXI. tłolubnych mchów, np. objęty ścisłą ochroną ha- Nr 1801–1825. Mchy Tatr. Posnaniae, Acad. Sci. czykowiec błyszczący Hamatocaulis vernicosus) Pol.: 1–9.

545 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Lisowski S. 1966. Matériaux bryologiques des Ta- E. Urmi, J. Váňa). 1995. Threatened bryophytes tras. Bull. Soc. Amis. Sci. Lettr. Poznań Sér. D 6: in Europe including Macaronesia. W: European 123–146. Committee for Conservation of Bryophytes Meinunger L., Schröder W. 2007. Verbreitungsatlas (red.). Red Data Book of European bryophytes. der Moose Deutschlands. Bd. 3. Verlag der Re- Część. 2. Trondheim: 29–193. gensburgischen Botanischen Gesellschaft, Re- Söderström L. 1992. Invasions and range expansions gensburg. and contractions of bryophytes. W: Bates J.W., Ochyra R., Szmajda P., Bednarek H., Bocheński W. Farmer A.M. (red.). Bryophytes and lichens in 1988a. M. 388. Meesia longiseta Hedw. W: Tobo- a changing environment. Oxford University lewski Z., Wojterski T. (red.). Atlas rozmieszczenia Press, Oxford: 131–158. roślin zarodnikowych w Polsce. Ser. V. Mchy (Mu- Stebel A. 1998. Mszaki województwa katowickie- sci). 3: 17–19 + 1 mapa. PWN, Warszaw–Poznań. go – stan poznania, zagrożenia i ochrona. Mat. Ochyra R., Szmajda P., Bednarek H., Bocheński W. i Oprac. 1: 1–106. Centrum Dziedzictwa Przyro- 1988b. M. 389. Meesia triquetra (Richt.) Aongstr. dy Górnego Śląska, Katowice. W: Tobolewski Z., Wojterski T. (red.). Atlas roz- Stebel A. 2006. The mosses of the Beskidy Zachodnie mieszczenia roślin zarodnikowych w Polsce. as a paradigm of biological and environmental Ser. V. Mchy (Musci). 3: 21–26 + 1 mapa. PWN, changes in the flora of the Polish Western Car- Warszawa–Poznań. pathians. Wyd. Sorus, Katowice–Poznań. Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Váňa J. 2006. Rozšíření druhů rodů Amblyodon P.Be- Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie auv. a Meesia Hedw. v České republice. Bryonora gatunków dziko występujących roślin objętych 28: 10–18. ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1764. Żarnowiec J., Stebel A., Ochyra R. 2004. Threatened Rusińska A. 1981. Mchy Pojezierza Kartuskiego. Pr. moss species in the Polish Carpathians in the Kom. Biol. Pozn. TPN 59: 1–155. light of a new Red-list of mosses in Poland. W: Schumacker R., Martiny P. (we współpr. z R. Düll, T. Stebel A., Ochyra R. (red.). Bryological studies in Hallingbäck, N. Hodgetts, C. Sérgio, N. Stewart, the Western Carpathians. Sorus, Poznań: 9–28.

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 542–546, 2011

Stebel A., Perzanowska J. The preserva�on state of the sites with mosses of the Meesia genus in the Toporowy Staw Wyżni tarn in the Tatra Na�onal Park

In Poland, the genus Meesia Hedw. comprises 4 species, 3 of which occur in the Carpathians. Two of them, Meesia longiseta and M. triquetra are extremely rare there, whereas Meesia uliginiosa grows quite frequently at higher altitudes in the Tatras. In the middle of the 20th century, the occurrence sites of Meesia longiseta and M. triquetra were found on the shore of the Toporowy Staw Wyżni, which is an interesting, vanishing tarn surrounded by an extensive zone of bog vegetation. Since that time, there has been no information about the occurrence of these species, except for M. triquetra in the mid 1980s. In 2009 field investigations were carried out within the area of Toporowy Staw Wyżni. As a result, two small subpopulations of M. triquetra were found. Their phytosociological characteristics are presented in relevés published in the text above. Unfortunately, despite the intensive search in this area, the occurrence site of Meesia longiseta was not confirmed. The reason of its disappearance could be a change in physiochemical parameters of the environment, but also succession of the peat-bog surrounding the tarn, or increased shading by the growing Picea abies forest. The last parameter could play an important role, because M. longiseta is highly heliophilous species. On the other hand, it is possible that the extensive collection of herbarium specimens has influenced the growth of population and resulted in its extinction. After the investigations it seems that the population ofMessia triquetra is also vanishing in this area. Considering the fact that this relict species is very rare in the Carpathians, the site of Meesia triquetra on the shore of the Toporowy Staw Wyżni should be monitored and actively protected. The protection of the site should be implement through partial deforestation of the peat-bog peripheries and mowing of its herb layer.

546 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 547–551, 2011 Unikalne i zasługujące na ochronę odsłonięcie z florą karbońską w Szczawnie Zdroju (województwo dolnośląskie)

Unique and protec�on deserving outcrop with Carboniferous flora in Szczawno Zdrój (Lower Silesia Province)

SŁAWOMIR FLORJAN1, ILONA JAWORSKA2

1 Zakład Paleobotaniki i Paleoherbarium, Instytut Botaniki Uniwersytet Jagielloński 31–501 Kraków, ul. Kopernika 27 e-mail: slawomir.fl[email protected]

2 Muzeum w Wałbrzychu, Dział Geologii 58–300 Wałbrzych, ul. 1 Maja 9 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: odsłonięcie, flora karbońska, Chełmiec, Szczawno Zdrój, Dolny Śląsk, Sudety.

W Szczawnie Zdroju (województwo dolnośląskie), przy granicy z Wałbrzychem, u podnóża góry Chełmiec, w przekopie zlikwidowanej linii kolejowej, znajduje się odsłonięcie późnokarbońskich piaskowców zlepieńcowatych i zlepieńców z warstw białokamieńskich (późny namur C – wcze- sny westfal A) z rozległymi powierzchniami sedymentacyjnymi ławic, na których są widoczne duże okazy skamieniałości pędów roślin karbońskich. Z uwagi na unikalne rozmiary odsłoniętych po- wierzchni sedymentacyjnych z łatwo dostępnymi do obserwacji skamieniałościami roślinnymi, sta- nowisko to zasługuje na szybkie objęcie ochroną prawną, a w dalszej kolejności – na ewentualne włączenie go do trasy turystyczno-dydaktycznej, która mogłaby przebiegać u podnóża Chełmca.

Wstęp roślinne nie należą do rzadkości, brakuje łatwo dostępnych odsłonięć z zachowanymi dużymi Historia Wałbrzycha i jego okolic jest nieroze- okazami flory kopalnej. Stąd też opisane niżej rwalnie związana z wydobyciem węgla kamien- stanowisko zasługuje na uwagę, tym bardziej nego. Początki eksploatacji tej kopaliny sięgają tu że prace górnicze są już na tym terenie zakoń- co najmniej XVI wieku. Węgiel wydobywano po- czone i nowe odsłonięcia mogą powstać jedy- czątkowo metodą odkrywkową, później głównie nie w trakcie różnych prac budowlanych, zwy- w kopalniach głębinowych. Ostatnia z nich za- kle zresztą ulegając różnego rodzaju zniszcze- kończyła działalność w 1999 roku. Prowadzone niu w następstwie kontynuowanych robót. przez pół tysiąclecia prace górnicze spowodowa- ły znaczne zmiany w krajobrazie, przede wszyst- kim w wyniku powstania w XX wieku ogrom- Lokalizacja i cechy odsłonięcia w Szczawnie nych zwałowisk – hałd kopalnianych. Zdroju Pomimo że w okolicach Wałbrzycha pokła- dy węgla kamiennego w wielu miejscach zale- Odsłonięcie znajduje się na terenie Szczawna gają płytko, a towarzyszące im skamieniałości Zdroju (województwo dolnośląskie), tuż przy

547 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 granicy administracyjnej z zachodnią częścią Opisywane stanowisko znajduje się przy Wałbrzycha, w przekopie zlikwidowanej już linii wschodniej granicy utworzonego w 1981 roku kolejowej biegnącej wschodnim zboczem góry Obszaru Chronionego Krajobrazu Kopuły Chełmiec (ryc. 1). Odsłonięcie usytuowane jest Chełmca (pow. 1200 ha) oraz przy wschod- w skarpie pod wiaduktem zbudowanym nad li- niej granicy specjalnego obszaru ochrony sie- nią kolejową (ryc. 2), w miejscu skrzyżowania tej dlisk Masyw Chełmca wydzielonego w ramach linii z drogą leśną wiodącą wiaduktem na szczyt Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Chełmca, wzdłuż której prowadzi zaczynają- (pow. 1432,4 ha). Stanowisko nie jest ujęte na cy się w centrum Wałbrzycha żółty szlak tury- Mapie Geośrodowiskowej Polski w skali 1 : 50 styczny. Obecnie nie ma już torów dawnej kolei, 000 (Horbowy i in. 2004) będącej zreambulo- a miejsce po nich służy jako trakt pieszy. waną wersją Mapy Geologiczno-Gospodarczej Centralna część góry Chełmiec zbudowa- Polski w skali 1 : 50 000 (Woźniak, Gruszecki na jest z subwulkanicznych ryolitów (porfi- 2000). rów kwarcowych), z którymi sąsiadują póź- nokarbońskie osadowe skały serii węglono- śnej. W opisywanym miejscu pod wiaduk- Uwagi o florze karbońskiej z odsłonięcia tem odsłaniają się rozległe powierzchnie se- w Szczawnie Zdroju dymentacyjne późnokarbońskich piaskowców zlepieńcowatych i zlepieńców. Są to utwory Skamieniałości dużych fragmentów pę- warstw białokamieńskich (formacja z Białego dów pogrzebanych w osadach koryt rzecznych Kamienia), reprezentujących wiekowo póź- znane są z utworów karbonu z wielu miejsc ny namur C i wczesny westfal A (Bossowski, na świecie, w tym także z Polski (Gradziński Czerski 1987; Bossowski, Ihnatowicz 2006). i in. 1982). Mogą to być szczątki roślin pokro- Dostępne do obserwacji powierzchnie se- ju drzewiastego (widłakowe, skrzypowe) lub dymentacyjne mają wymiary rzędu kilku me- drzew (kordaitowe, szpilkowe). W przypadku trów. Na nich widoczne są stosunkowo liczne okazów zachowanych w piaskowcach lub pia- skamieniałości pędów roślin osiągające kilka- skowcach zlepieńcowatych ich stan zachowania dziesiąt centymetrów długości. z reguły nie jest dobry, mimo że niekiedy mają duże rozmiary. Wynika to w pierwszej kolejno- ści z uszkodzeń fragmentów pędów następują- cych podczas transportu rzecznego – szczegó- ły budowy powierzchni pędów ulegają zatarciu już przed pogrzebaniem w osadzie, co w przy- padku roślin widłakowych uniemożliwia iden- tyfikację gatunkową lub niekiedy nawet rodza- jową. Ponadto zachowaniu szczegółów budowy morfologicznej nie sprzyjają w takich utworach duże rozmiary ziaren, z których zbudowana jest skała oraz łatwość penetrowania jej przez roztwory niosące tlen. Z wyżej podanych przyczyn, do których na- Ryc. 1. Lokalizacja odsłonięcia z florą karbońską: leży dodać jeszcze procesy wietrzenia i ero- a – zwałowisko, b – lasy i zadrzewienia, c – obszary za- zji odsłoniętych powierzchni, okazy flory ko- budowane, d – żółty szlak turystyczny, e – nieczynna palnej w opisywanym stanowisku są bliżej nie- linia kolejowa Loca�on of the outcrop with Carboniferous flora: oznaczalne. Mogą być szczątkami pędów drze- a – dumping ground, b – forest and woodlots, c – built- wiastych roślin zarówno z rzędu Lepidophytales up areas, d – yellow trail, e – closed railway line (podgromada Lycophytina), kalamitów (podgro-

548 S. Florjan i I. Jaworska Unikalne odsłonięcie z florą karbońską w Szczawnie Zdroju

Ryc. 2. Widok ogólny odsłonięcia z florą karbońską pod wiaduktem nad zlikwidowaną linią kolejową u podnó- ża Chełmca w Szczawnie Zdroju (20.05.2009 r., fot. S. Florjan) Fig. 2. General view of the outcrop with Carboniferous flora under the viaduct over the closed railway by the foot of Chełmiec in Szczawno Zdrój (20 May 2009, photo by S. Florjan) mada Sphenophytina), jak i pni kordaitów (klasa wiekowo późny namur C i wczesny westfal A. Cordaitopsida). Skamieniałości widoczne na po- Warstwy te są częścią górnokarbońskiej se- wierzchniach ławic piaskowców mają postać od- rii węglonośnej – kompleksu osadów aluwial- cisków. Być może wcześniej, przynajmniej czę- nych osiągającego w rejonie Wałbrzycha miąż- ści z nich, towarzyszyły grubsze partie uwęglin, szość około 1700 m. Miąższość warstw biało- później zniszczone wskutek erozji (obecnie za- kamieńskich w tym rejonie przekracza miej- chowane są tylko ich ślady). W niektórych miej- scami 300 m. Oddzielają one warstwy wałbrzy- scach, w głębiej położonych partiach piaskow- skie (formacja z Wałbrzycha) (schyłek wizenu ców, odsłaniają się skamieniałości z zachowany- – wczesny namur B) i warstwy żaclerskie (for- mi większymi fragmentami uwęglonych tkanek. macja z Żaclerza) (środkowy westfal A – west- Na części odsłoniętych powierzchni sedymenta- fal C). Utwory warstw białokamieńskich, prze- cyjnych obserwację utrudnia obecność rosną- ważnie zlepieńce i piaskowce, mają bardziej cych na skałach mszaków. gruboziarnisty charakter niż utwory sąsiadują- cych jednostek litostratygraficznych. Rzadziej też występują w nich przewarstwienia fitoge- Pozycja geologiczna odsłonięcia w Szczawnie niczne. Warstwy białokamieńskie zawierają Zdroju tylko dwa pokłady węgla (pokłady o indeksach 549 i 550). Wyżej opisane stanowisko z florą kopalną Sedymentacja warstw białokamieńskich usytuowane jest na obszarze niecki śródsudec- miała charakter cykliczny. Związana była ze kiej, w obrębie warstw białokamieńskich (for- środowiskiem rzek roztokowych transportują- macja z Białego Kamienia) reprezentujących cych z dużą siłą materiał skalny. Wskutek na-

549 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 głego porzucenia materiału w obrębie koryt Powyższą charakterystykę przedstawiono rzecznych lub w wyniku osadzenia go w obrę- na podstawie danych z opracowań Kurowskiego bie żwirowych odsypów śródkorytowych, po- (1996, 1998) oraz Bossowskiego i Ihnatowicza wstały później ławice zbudowane ze zlepień- (2006). ców lub – w przypadku ławic złożonych – ze zlepieńców i piaskowców. Miąższość ławic zle- pieńców wynosi od 30 cm do 2 m, a miąższość Wnioski ławic złożonych jest większa. Otoczaki w ob- rębie zlepieńców są dobrze obtoczone i mają Na południu Polski, szczególnie przed kilku- wielkość od kilku do 20–30 cm. Sporadycznie dziesięciu laty, istniały liczne i niekiedy bardzo spotyka się w nich szczątki flory w postaci rozległe odsłonięcia z florą karbońską związa- większych odcisków i uwęglin. Piaskowce wy- ne z działalnością górniczą. Niektóre doczekały stępują przeważnie w stropowych częściach ła- się opracowania od strony geologicznej i pale- wic złożonych, niekiedy tworzą oddzielne ła- obotanicznej, jak na przykład stanowisko w ce- wice o miąższości do 1,5 m. Jest to osad gru- gielni w Czerwionce (Gradziński i in. 1982) bo- i bardzo gruboziarnisty, a także zlepieńco- i nieistniejące już – w cegielni w Katowicach- waty, z często spotykanymi skamieniałościami -Brynowie (Brzyski i in. 1976). Inne, bardzo makroflory. Przewarstwienia mułowców w ob- cenne z uwagi na walory geologiczne stanowi- rębie warstw białokamieńskich mają kilkucen- ska (np. odkrywka kopalni Brzozowica), zosta- tymetrowe miąższości i również zawierają ska- ły bezpowrotnie utracone bez opublikowania mieniałości roślinne. Nagromadzenia osadów dokumentacji paleobotanicznej. Odsłonięcia drobnoziarnistych powstawały w końcowym takie w większości już nie istnieją, a te, które etapie wypełniania koryt rzecznych. się zachowały, często utraciły swój pierwotny Początek sedymentacji warstw białoka- wygląd (Jureczka 2001). Tymczasem mogły- mieńskich związany był z szybkim wydźwi- by w świetny sposób spełniać cele edukacyjne, gnięciem, wskutek waryscyjskich ruchów gó- zarówno w specjalistycznym nauczaniu na po- rotwórczych (faza Gór Kruszcowych), obsza- ziomie szkół wyższych, jak i przy popularyzacji rów sąsiadujących z basenem śródsudeckim. wiedzy. Tym bardziej należy zwracać uwagę na Erodowany obszar dostarczał dużej ilości gru- istniejące jeszcze miejsca, mogące służyć takim bookruchowego materiału skalnego, osadza- celom i w miarę możliwości objąć je ochroną nego na przedpolu wydźwigniętych obszarów prawną. w formie stożków aluwialnych, które ku cen- Odsłonięcie w Szczawnie Zdroju jest sto- trum basenu przechodziły w rozwinięte pal- sunkowo niewielkie, a stan zachowania wi- czasto strefy korytowe. Na ich powierzchniach docznych skamieniałości z uwagi na warun- przez długi czas funkcjonował system rzek roz- ki panujące w środowisku sedymentacyj- tokowych z licznymi „wędrującymi” żwirowy- nym i późniejsze procesy erozji nie jest do- mi korytami. Z upływem czasu spadała wy- bry. Mimo to jest ono wartościowe, ponie- dajność obszarów źródłowych. Rzeki zmienia- waż w wyjątkowy w skali naszego kraju spo- ły charakter od roztokowych przez piaszczyste sób daje możliwość zobaczenia na stosunko- roztoki po rzeki meandrujące osadzające bar- wo dużych powierzchniach sedymentacyj- dziej drobnoziarnisty materiał. Zmiany te rów- nych znacznych rozmiarów okazów flory ko- nież przebiegały cyklicznie. Koniec cyklu, po palnej. Dodatkowym istotnym walorem tego etapie wypełnienia basenu oraz wyrównaniu miejsca jest jego łatwa dostępność, co moż- terenu, charakteryzował się rozwojem torfo- na wykorzystać przy planowaniu trasy dy- wisk. Dostarczały one dużej ilości materii or- daktycznej mającej przybliżać zagadnienia ganicznej, przekształconej później w węgiel po- dotyczące geologii oraz świata roślin i zwie- kładów 549 i 550. rząt. Trasa taka mogłaby biec w okolicy obję-

550 S. Florjan i I. Jaworska Unikalne odsłonięcie z florą karbońską w Szczawnie Zdroju tej już ochroną góry Chełmiec. Z tych wzglę- Okolice Wałbrzycha i Szczawna Zdroju ob- dów opisane wyżej miejsce zasługuje na szyb- fitują w miejsca interesujące z geologicznego kie objęcie ochroną prawną, na przykład przez punktu widzenia (Kozakiewicz 2007), na pew- utworzenie stanowiska dokumentacyjnego. no więc byłoby cenną inicjatywą (obok działań Autorzy pragnęliby, aby niniejszy artykuł stał dotychczas prowadzonych) objęcie tych miejsc się punktem wyjścia do podjęcia przez nich – w tym także opisanego w tym artykule – sze- działań prowadzących do objęcia stanowiska rzej zakreślonym spójnym programem ochro- ochroną prawną oraz do utworzenia trasy dy- ny, promocji turystycznej i wykorzystanie ich daktycznej. do celów dydaktycznych.

PIŚMIENNICTWO

Bossowski A., Czerski M. 1987. Szczegółowa mapa 1 : 50 000, arkusz Kamienna Góra, nr 833. PIG, geologiczna, arkusz Boguszów, 1 : 25000, PIG, Warszawa. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa Jureczka J. 2001. Odsłonięcia powierzchniowe w kon- Bossowski A., Ihnatowicz A. 2006. Atlas geologicz- cepcji ochrony georóżnorodności Górnośląskiego ny Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego, 1 : 100 Zagłębia Węglowego. Prz. Geol. 49 (11): 1101–1107. 000. PIG, Warszawa Kozakiewicz K. 2007. Georóżnorodności w Wał- Brzyski B., Gradziński R., Krzanowska R. 1976. Sto- brzychu. Wałbrzyskie Zesz. Muz. 2: 123–160. jące pnie kalamitów w odsłonięciu cegielni Bry- Kurowski L. 1996. Paleogeografia basenu wałbrzyskie- nów i warunki ich pogrzebania. Rocz. Pol. Tow. go w czasie sedymentacji warstw białokamień- Geol. 46 (1–2): 159–182. skich. Acta Univ. Wrat., Pr. Geol.-Miner. 52: 7–20. Gradziński R., Doktor M., Brzyski B. 1982. Accumu- Kurowski L. 1998. Fluvial sedimentology of the Biały lation of drifted logs and other large plant debris Kamień Formation (Upper Carboniferous, Su- in a Carboniferous fluvial channel at Czerwionka, detes, Poland). Geol. Sudet. 31: 69–77. Upper Silesia. Acta Geol. Pol. 32 (1–2): 69–81. Woźniak M., Gruszecki J. 2000. Mapa Geologiczno- Horbowy K., Gawlikowska E., Czerski M., Koź- -Gospodarcza Polski, 1 : 50 000, arkusz Kamien- ma J. 2004. Mapa Geośrodowiskowa Polski, na Góra, nr 833. PIG, Warszawa

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 547–551, 2011

Florjan S., Jaworska I. Unique and protec�on deserving outcrop with Carboniferous flora in Szczawno Zdrój (Lower Silesia Province)

Outcrop of late Carboniferous conglomeratic sandstones and conglomerates from Biały Kamień beds (late Namurian C – early Westphalian A), with large sedimentary surfaces of sandstones and conglomerates, is located in Szczawno Zdrój (Lower Silesia Province), near the border with Wałbrzych, by the foot of Chełmiec Mountain, in the drift of a closed railway. On the outcrop, large specimens of Carboniferous plants’ stems are visible. Because of the unique size of the uncovered sedimentary surfaces with plant fossils, easily accessible for observation, the site deserves to be promptly granted the legal protection and next, optionally included in the tourist-didactic trail, which could run at the foot of Chełmiec.

551 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 552–558, 2011 Duże skrzelonogi: mało znane bezkręgowce astatycznych zbiorników wodnych

Large branchiopods: li�le-known invertebrates of asta�c waterbodies

ANNA JANKOWIAK

Zakład Zoologii Ogólnej Uniwersytet im. Adama Mickiewicza 61–614 Poznań, ul. Umultowska 89 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: duże skrzelonogi, Branchiopoda, skorupiaki, astatyczne zbiorniki wodne.

Okresowo wysychające zbiorniki wodne są unikalnym miejscem występowania skorupiaków zali- czanych do tzw. dużych skrzelonogów. Zgrupowania takie stają się coraz rzadsze z powodu dużej wrażliwości astatycznych zbiorników wodnych na wiele czynników, głównie pochodzenia antro- pogenicznego. W wielu krajach niektóre gatunki Branchiopoda są wysoce zagrożone wyginięciem. Stan zachowania oraz rozmieszczenie dużych skrzelonogów w Polsce są bardzo słabo poznane.

Ekosystemy wodne, takie jak oceany, mo- rza, rzeki czy jeziora, są bardzo ważnymi obiek- tami eksploracji oraz badań faunistycznych. Mniejsze znaczenie przypisuje się natomiast drobnym, okresowo wysychającym zbiorni- kom wodnym (ryc. 1), które są często unikal- nym miejscem występowania rzadkich, ende- micznych bądź zagrożonych wyginięciem tak- sonów. Czy „kałuża” może być miejscem ży- cia niezwykłych organizmów? Otóż, jak naj- bardziej. Okresowo wysychające zbiorniki, ta- kie jak: kałuże, oczka śródleśne i śródpolne, roz- lewiska łąkowe, rowy, to miejsca występowania skorupiaków z grupy tzw. dużych skrzelonogów Ryc. 1. Oczko śródpolne z dziwogłówką wiosen- (Crustacea: Branchiopoda: Anostraca, Notostraca, ną Eubranchipus grubii w okolicach Tarnowa Laevicaudata, Spinicaudata, Cyclestherida). Podgórnego (52°29´3˝N; 16°36´21˝E, 11.02.2008 r.; Ta szeroko rozpowszechniona na kuli ziem- fot. B. Gołdyn) Fig. 1. The waterbody in the field with the fairy skiej grupa skorupiaków obejmuje około 500 ga- shrimp Eubranchipus grubii near Tarnowo Podgórne tunków (wszystkie skrzelonogi, z pominięciem (52°29´31˝N; 16°36´21˝E, 11 February 2008; photo by wioślarek Cladocera) (Brendonck i in. 2008). B. Gołdyn) Skrzelonogi, to zróżnicowana pod względem

552 A. Jankowiak Duże skrzelonogi: mało znane bezkręgowce astatycznych zbiorników wodnych morfologicznym grupa zwierząt, której początki sięgają górnego kambru (Brendonck i in. 2008). Ich ciało, o rozmiarach do około 10 cm, pokry- te jest niezesklerotyzowanym pancerzem lub jest on zupełnie zredukowany. Zwierzęta te zaopa- trzone są w liściowate odnóża, które służą im do poruszania się, oddychania oraz do odfiltrowy- wania pokarmu z wody (ryc. 2). Duże skrzelono- gi rozmnażają się płciowo, jednakże częstym zja- wiskiem jest partenogeneza. Dymorfizm płcio- wy przejawia się w wielkości ciała – samce cha- rakteryzują się mniejszymi rozmiarami niż sa- mice oraz odmienną budową niektórych przy- datków (np. czułki I pary pełnią u samców funk- cje chwytne). Większość dużych skrzelonogów Ryc. 2. Dziwogłówka wiosenna Eubranchipus grubii to wszystkożerne filtratory przebywające w toni ze stanowiska w Tarnowie Podgórnym (12.06.2008 r., wodnej, choć przekopnice Notostraca prowadzą fot. J. Musiał) Fig. 2. The fairy shrimp Eubranchipus grubii from the drapieżny tryb życia przy dnie zbiornika, polując site in Tarnowo Podgórne (12 June 2008, photo by na drobne larwy owadów, kijanki, skąposzczety J. Musiał) lub odżywiają się detrytusem (Stańczykowska 1986, Jurasz 2008) (ryc. 3). Co ciekawe, te in- teresujące zwierzęta znalazły uznanie wśród akwarystów. Wiele gatunków skrzelonogów po- zyskuje się w celach hodowlanych czy wykorzy- stuje jako pokarm dla ryb akwariowych, np. ga- tunki z rodzaju Artemia. Ponadto niektóre z tych skorupiaków stanowią przysmak w wielu kuch- niach regionalnych na świecie. Przedstawicieli rodzaju Triops (Notostraca) uważa się natomiast za szkodniki na polach ryżowych, bowiem przez nadgryzanie młodych roślin powodują ich ob- umieranie (Brendonck i in. 2008). Duże skrzelonogi zamieszkują głównie wody słodkie, chociaż niektóre gatunki wystę- pują także w śródlądowych wodach słonych (np. rodzaj Artemia). Ta grupa organizmów, świet- nie przystosowała się do życia w okresowo wy- sychających zbiornikach wodnych. Taką możli- wość daje im: szybki wzrost oraz zdolność two- rzenia cyst przetrwalnikowych. Złożone przez samicę jaja opadają na dno zbiornika i tworzą tzw. bank cyst. Larwy najczęściej nie wykluwa- ją się z nich od razu, nawet jeśli warunki środo- Ryc. 3. Przekopnica właściwa Triops cancriformis ze wiskowe są sprzyjające. Jaja takie, będące w sta- stanowiska w Tarnowie Podgórnym (12.06.2008 r., fot. J. Musiał) nie diapauzy, odznaczają się dużą odpornością Fig. 3. The tadpole shrimp Triops cancriformis from na wysuszanie i przemarzanie. Ich zewnętrz- the site in Tarnowo Podgórne (12 June 2008, photo by na osłonka stanowi dodatkowo ochronę przed J. Musiał)

553 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 mechanicznymi uszkodzeniami oraz światłem nie czy mętność wody, mogą wpływać na skład ultrafioletowym. W takiej postaci skorupia- gatunkowy zgrupowań dużych skrzelonogów. ki mogą przetrwać nawet do kilku lat, zanim Możliwe jest również występowanie kilku ga- zbiornik ponownie zostanie wypełniony wodą. tunków w tym samym zbiorniku, zajmujących Młode osobniki mogą się wykluć już po kilku różne nisze (Boven i in. 2008). lub kilkunastu godzinach od zalania zbiorni- Naturalnym zagrożeniem, z którym radzą ka, i po mniej więcej dwóch tygodniach osią- sobie duże skrzelonogi od milionów lat, jest gnąć dojrzałość płciową. Zasiedlanie nowych zbyt szybkie wysychanie zbiorników wodnych, miejsc umożliwia skrzelonogom bierna dysper- które może ograniczyć wielkość ich popula- sja – głównie przenoszenie cyst przez wiatr lub cji. Wiąże się to z eliminacją osobników nie- zwierzęta (Hössler i in. 1995; Brendonck 1996; dojrzałych płciowo, czyli tych, które nie zdą- Fryer 1996; Damgaard, Olesen 1998). żyły przystąpić do rozmnażania. Taka sytuacja Środowiska zamieszkiwane przez te skoru- może spowodować zmniejszanie się banku cyst piaki charakteryzują się dużą niestabilnością lub, w skrajnym przypadku, doprowadzić do oraz brakiem większych drapieżników (np. ryb), wymarcia całej populacji (Brendonck 1996). które nie przystosowały się do zajmowania tego Z kolei zbyt długie utrzymywanie się wody typu siedlisk (Boven i in. 2008). Jednakże, zagro- w zbiorniku może spowodować zwiększenie żenie mogą stwarzać inne zwierzęta, na przykład liczby małych, wolno rozwijających się drapież- płazy czy ptaki wodno-błotne, które chętnie że- ników (larwy ważek, pluskwiaki), chętnie polu- rują w takich środowiskach (Angeler i in. 2008). jących na skrzelonogi (Pyke 2005). Czas, w którym zbiornik okresowy jest wypeł- Niegdyś powszechnie występujące efeme- niony wodą może być bardzo różny. Wpływ ryczne zbiorniki wodne, dziś znikają z naszego ma na to przede wszystkim klimat, morfologia krajobrazu (Pyke 2005; Brendonck i in. 2008), zbiornika (głębokość, podłoże) oraz lokalne wa- a więc – co za tym idzie – zanikają również liczne runki atmosferyczne (Grillas i in. 2004; Boven gatunki zwierząt preferujące wyłącznie taki typ i in. 2008). Niektóre z nich mogą wysychać na środowiska. Astatyczne zbiorniki wodne cechu- wiele lat, inne wypełniane są wodą tylko raz je duża wrażliwość na wiele czynników, głównie w roku, lub cykl zalewania może być powtarzany pochodzenia antropogenicznego. Można do nich od kilku do kilkunastu razy (Brendonck 1996). zaliczyć: prowadzenie intensywnej gospodar- Faza zalania wodą w większych zbiornikach ki rolnej, meliorację terenów rolniczych, urba- może trwać nawet kilka miesięcy lub w okre- nizację, eutrofizację wód oraz wprowadzanie za- sie zimowym zbiorniki nie wysychają, lecz cał- nieczyszczeń. Istotne znaczenie wydaje się mieć kowicie zamarzają do dna. W przypadku ma- także proces globalnego ocieplenia, który może łych i płytkich zbiorników okres ten trwa prze- prowadzić do lokalnych zmian klimatycznych. ważnie znacznie krócej. Długość tej fazy zale- Czynniki atmosferyczne w znacznym stopniu ży przede wszystkim od czynników pogodo- warunkują okres, w którym zbiornik wypełnio- wych, ponieważ woda wypełniająca okresowe ny jest wodą. Wzrost temperatury i spadek wil- zbiorniki pochodzi głównie z opadów atmosfe- gotności powietrza powodują nasilenie parowa- rycznych (deszcz, śnieg – z wiosennych rozto- nia wody, a skąpe opady atmosferyczne pociąga- pów). Takie środowiska cechuje duża niestabil- ją za sobą mniejszą ilość akumulowanej w zbior- ność (np. znaczne dobowe wahania temperatu- nikach wody. Globalne ocieplenie może nie- ry) – tym większa, im mniejszy jest dany obiekt. korzystnie wpływać również na funkcjonowa- Każdy zbiornik odznacza się swoistą morfolo- nie organizmów wrażliwych na wzrost tempe- gią i warunkami w nim panującymi, które zale- ratury, na przykład na zimnolubną dziwogłów- żą głównie od rodzaju otoczenia, czynników fi- kę wiosenną Eubranchipus grubii (Dybowski, zykochemicznych wody, roślinności oraz nasło- 1860) (Pyke 2005). Innym negatywnym czynni- necznienia. Cechy, takie jak: roślinność, zasole- kiem zagrażającym występowaniu dużych skrze-

554 A. Jankowiak Duże skrzelonogi: mało znane bezkręgowce astatycznych zbiorników wodnych lonogów jest przeznaczanie drobnych zbior- zbiorniki okresowe obszaru śródziemnomor- ników wodnych na tzw. rezerwuary wody (np. skiego zostały ujęte w Dyrektywie Siedliskowej zbiorniki przeciwpożarowe). Ich naturalna for- Unii Europejskiej. ma zostaje zmieniona, tak aby woda utrzymywa- Na terenie Europy odnotowano dotych- ła się przez cały rok w zbiorniku i nie zamarza- czas 72 gatunki dużych skrzelonogów (Brtek, ła na zimę. Duży wpływ na ekosystemy wodne Thiéry 1995). W Polsce potwierdzono wystę- ma również nasilający się ruch turystyczny, pro- powanie 12 gatunków tych skorupiaków (Jurasz wadzący do zwiększonego zanieczyszczenia śro- 2008). Są to: dwa gatunki przekopnic – przekop- dowiska (Grillas i in. 2004). Do zubożenia liczby nica właściwa Triops cancriformis (Linnaeus, gatunków może przyczynić się również regulacja 1758) i przekopnica wiosenna Lepidurus apus rzek, przez którą zmniejsza się liczba wiosennych (Linnaeus, 1758), trzy gatunki muszloraczków rozlewisk (Damgaard, Olesen 1998). (dwa gatunki małżynek – małżynka czteroro- Zróżnicowanie gatunkowe omawianych sko- ga Cyzicus tetracerus (Krynicki, 1830) i mał- rupiaków związane jest głównie z heterogenno- żynka spłaszczona Limnadia lenticularis (Linné, ścią środowisk oraz położeniem geograficznym, 1761) – Spinicaudata oraz jeden gatunek dzio- zwłaszcza zaś z szerokością geograficzną – im bosznika Lynceus brachyurus (Müller, 1776) dalej na północ, tym liczba gatunków jest mniej- – Laevicaudata), których dwuklapowy pan- sza. Na terenie Europy największymi centrami cerz czasem do złudzenia przypomina musz- różnorodności niektórych rodzin dużych skrze- le niewielkich małży (ryc. 4). Wśród bezpance- lonogów są wyspy Morza Śródziemnego oraz rzowców Anostraca notowano w naszym kra- tereny górzyste (Brtek, Thiéry 1995). W wie- ju następujące gatunki: skrzelopływkę bagien- lu krajach, takich jak Wielka Brytania, Niemcy, ną Branchinecta paludosa (O.F. Müller, 1788) – Austria czy Dania, zgrupowania dużych skrze- jedno stanowisko w Tatrach, zadychrę pospoli- lonogów stają się coraz rzadsze (Damgaard, tą Branchipus schaefferi (Fischer, 1834) – niegdyś Olesen 1998; Boven i in. 2008). Wszystkie ga- częsty, obecnie bardzo rzadko spotykany gatu- tunki tych skorupiaków występujące na terenie nek, dziwogłówkę wiosenną – prawdopodobnie Czech, Niemiec, Danii oraz Szwecji zostały uję- najszerzej rozpowszechniony gatunek w Polsce te na krajowych „czerwonych listach” (Gołdyn, (Gołdyn, Bernard 2008), Chirocephalus diapha- Bernard 2008). Oprócz tego, ponad 30 gatun- ków tych zwierząt znajduje się na czerwonej li- ście IUCN (Union for Conservation of Nature and Natural Resources) (Brendonck i in. 2008). Inaczej sytuacja kształtuje się w południowej i wschodniej Europie, gdzie nadal niektóre ob- szary pozostały w niewielkim stopniu przekształ- cone przez człowieka i charakteryzują się dużym bogactwem gatunkowym. Centrum bioróżno- rodności dużych skrzelonogów jest na przykład Park Narodowy Kiskunság na Węgrzech, gdzie odnotowano 11 gatunków tych skorupiaków (Boven i in. 2008). W wielu krajach wprowa- dzono normy prawne, mające na celu ochronę obiektów przyrodniczych, jakimi są okresowo Ryc. 4. Małżynka czteroroga Cyzicus tetracerus ze wysychające zbiorniki wodne. We Francji w la- stanowiska w Tarnowie Podgórnym (12.06.2008 r., fot. J. Musiał) tach 1999–2004 prowadzono badania w ramach Fig. 4. The clam shrimp Cyzicus tetracerus from the projektu LIFE „Temporary pools” nad zbiornika- site in Tarnowo Podgórne (12 June 2008, photo by mi efemerycznymi (Grillas i in. 2004). Ponadto J. Musiał)

555 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 nus (Prévost, 1803), C. josephinae (Grube, 1853), nie wojskowym w Biedrusku. Najszerzej rozpo- C. shadini (Smirnov, 1928) oraz Streptocephalus wszechnionym skrzelonogiem w Wielkopolsce torvicornis (Waga, 1842) – znane z pojedynczych jest dziwogłówka wiosenna. Obecnie znanych stanowisk. Jedynym gatunkiem dużych skrzelo- jest kilkadziesiąt stanowisk dziwogłówki, znaj- nogów objętym ochroną w naszym kraju oraz dujących się m.in. w okolicach Kórnika oraz wpisanym do Polskiej czerwonej księgi jest skrze- Tarnowa Podgórnego. Ponadto na tym obsza- lopływka bagienna, uznawana od niedawna za rze stwierdzono jeszcze występowanie czterech wymarłą w Polsce. Jeszcze w 1968 roku skrze- przedstawicieli dużych skrzelonogów: przekop- lopływka bagienna występowała na jedynym nicę wiosenną, Chirocephalus shadini, dzio- w naszym kraju stanowisku, znajdującym się bosznika oraz małżynkę czterorogą. Niemal w Dwoistym Stawie Gąsienicowym w Ta- wszystkie z wyżej wymienionych gatunków trzańskim Parku Narodowym. Pod koniec lat (z wyjątkiem dziwogłówki wiosennej i prze- 60. XX wieku populacja wyginęła, najprawdo- kopnicy wiosennej) występują w Wielkopolsce podobniej na skutek nielegalnego zarybienia na niewielu stanowiskach, a wyraźna tendencja stawu (Kownacki i in. 2002). spadkowa w liczbie ich populacji jest obserwo- Rozmieszczenie gatunków dużych skrzelono- wana w niektórych krajach zachodniej Europy gów w Polsce jest słabo poznane. Brakuje przede (Boven i in. 2008). wszystkim aktualnych danych – większość po- Wskazane byłoby przeprowadzenie inwen- zycji literaturowych dotyczących tej grupy zwie- taryzacji krajowych gatunków dużych skrze- rząt pochodzi z lat 1850–1960. Współczesne in- lonogów w celu stwierdzenia stanu zachowa- formacje dotyczące stanowisk dużych skrzelono- nia tych zwierząt na terenie Polski. Istotne jest gów odnoszą się wyłącznie do Białostocczyzny również ustalenie efektywnych sposobów ich (Biggs i in. 2004) oraz Wielkopolski (Gołdyn ochrony, ponieważ zdecydowana większość ga- i in. 2007). Niestety nie ma jakichkolwiek donie- tunków tych skorupiaków na obszarze nasze- sień z Małopolski oraz Lubelszczyzny, gdzie we- go kraju występuje bardzo rzadko. Na więk- dług danych historycznych przynajmniej nie- szą uwagę zasługują także same okresowo wy- które gatunki skrzelonogów były niegdyś bardzo sychające zbiorniki wodne, których zachowa- szeroko rozpowszechnione. nie umożliwia przetrwanie wielu organizmom. Najnowsze doniesienia o rozmieszczeniu du- Należy dodać, iż takie zbiorniki pełnią waż- żych skrzelonogów w Polsce pochodzą z Wiel- ną funkcję w krajobrazie: kumulują wodę po- kopolski. W latach 2007–2010 odnotowano na powodziową oraz stanowią ważne miejsce po- tym terenie występowanie siedmiu gatunków. stoju dla wielu organizmów, m.in. dla migrują- Jednym z nich jest zadychra pospolita, którą cych ptaków (Zacharias i in. 2007; Waterkeyn uznaje się za zagrożoną wyginięciem w wielu i in. 2009). Jednym ze sposobów ochrony ta- krajach Europy (Gołdyn i in. 2007). W Polsce kich zbiorników jest z pewnością zapobiega- po raz ostatni gatunek ten notowano w latach nie osuszaniu terenu oraz zredukowanie sto- 50. XX wieku (Zwolski 1956). Obecnie jedyny- sowania środków chemicznych. Skuteczną me- mi znanymi miejscami występowania tego ga- todą zachowania naturalności tych środowisk tunku w Wielkopolsce są: poligon Biedrusko, jest również pozostawianie pasa roślin ota- znajdujący się pod Poznaniem (Gołdyn i in. czającego brzeg zbiornika, który stanowi swe- 2007; Gołdyn, Bernard 2008) oraz były poli- go rodzaju strefę ochronną (Gołdyn, Bernard gon wojskowy w Pile (Gołdyn i in. w przygot.). 2008). Istotne może się okazać także zwiększa- Skorupiak ten został znaleziony w kałużach na nie świadomości obywateli, poprzez porusza- nieutwardzonych drogach poligonu, rozjeżdża- nie tematów związanych z okresowo wysycha- nych przez czołgi. Gatunkiem często współwy- jącymi zbiornikami wodnymi oraz przez akcje stępującym z zadychrą pospolitą jest przekopni- propagujące zachowania mające na celu ochro- ca właściwa – odnotowana również na poligo- nę przyrody (Zacharias i in. 2007).

556 A. Jankowiak Duże skrzelonogi: mało znane bezkręgowce astatycznych zbiorników wodnych

Podziękowania Gołdyn B., Bernard R. 2008. Preliminary data on the distribution and phenology of Eubranchipus Autorka dziękuje Panu dr. Józefowi Musiałowi za grubii (Dybowski 1860) (Crustacea: Anostraca) udostępnienie fotografii oraz Panu dr. Bartłomiejowi in the Wielkopolska region. Annales UMCS, Gołdynowi za udzielenie cennych wskazówek Sectio C, 63 (2): 23–29. w trakcie pisania tej pracy. Gołdyn B., Konwerski Sz., Błoszyk J. 2007. Large Badania na terenie Wielkopolski wykona- branchiopods (Anostraca, Notostraca, Spinicau- ne były w ramach projektu sfinansowanego przez data, Laevicaudata) of small, astatic waterbodies Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (nr NN in the environs of Poznań (Wielkopolska Region, 304 3400 33). Western Poland). Oceanol. Hydrobiol. Stud. 36, Suppl. 4: 21–28. Grillas P., Gauthier P., Yavercovski N., Perennou C. 2004. Mediterranean Temporary Pools. Vol. 1: PIŚMIENNICTWO Issues relating to conservation, functioning and management. Station biologique de la Tour du Angeler D.G., Viedma O., Sánchez-Carrillo S., Al- Valat, Le Sambuc, Arles: 1–120. varez-Cobelas M. 2008. Conservation issues of Hössler J., Maier G., Tessenow U. 1995. Some notes temporary wetland Branchiopoda (Anostraca, on the ecology of a German Branchipus schaef- Notostraca: Crustacea) in a semiarid agricul- feri population (Crustacea: Anostraca). Hydro- tural landscape: What spatial scales are relevant? biologia 298: 105–l12. Biol. Conserv. 141: 1224–1234. Jurasz W. 2008. Skrzelonogi (Branchiopoda). W: Biggs J., Bilton D., Williams P., Nicolet P., Briggs L., Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipuk I., Eeles B., Whitfield M. 2004. Temporary ponds Skibińska E. (red.). Fauna Polski – charakte- of eastern Poland: an initial assessment of their rystyka i wykaz gatunków. Tom 3. Muzeum importance for nature conservation. ARCH SCI i Instytut Zoologii PAN, Warszawa: 272–273. 57 (2–3): 73–83. Kownacki A., Kawecka B., Dumnicka E., Galas Boven L., Vanschoenwinkel B., De Roeck Els R., J. 2002. Przyczyny wyginięcia i próba resty- Hulsmans A., Brendonck L. 2008. Diversity and tucji gatunku Branchinecta paludosa (O.F. distribution of large branchiopods in Kiskunság Muller 1788) w Tatrzańskim Parku Narodo- (Hungary) in relation to local habitat and spatial wym. W: Borowiec W., Kotarba A., Kownac- factors: implications for their conservation. Mar. ki A., Krzan Z., Mirek Z. (red.). Przemiany Freshwater Res. 59: 940–950. środowiska przyrodniczego Tatr. Wyd. TPN, Brendonck L. 1996. Diapause, quiescence, hatching PTPNoZ Oddz. Kraków, Kraków–Zakopane: requirements: what we can learn from large fre- 297–302. shwater branchiopods (Crustacea: Branchiopo- Pyke Ch. R. 2005. Assessing Climate Change Im- da: Anostraca, Notostraca, Conchostraca). Hy- pacts on Vernal Pool Ecosystems and Endemic drobiologia 320: 85–97. Branchiopods. Ecosystems 8: 95–105. Brendonck L., Rogers C.D., Olesen J., Weeks S., Hoeh Stańczykowska A. 1986. Zwierzęta bezkręgowe na- W. R. 2008. Global diversity of large branchio- szych wód. Wyd. SiP, Warszawa. pods (Crustacea: Branchiopoda) in freshwater. Waterkeyn A., Grillas P., De Roeck E.R.M., Boven Hydrobiologia 595: 167–176. L., Brendonck L. 2009. Assemblage structure Brtek J., Thiéry A. 1995. The geographic distribution and dynamics of large branchiopods in Medi- of the European Branchiopods (Anostraca, No- terranean temporary wetlands: patterns and tostraca, Spinicaudata, Laevicaudata). Hydro- processes. Freshwater Biol. 54: 1256–1270. biologia 298: 263–280. Zacharias I., Dimitriou E., Dekker A., Dorsman Damgaard J., Olesen J. 1998. Distribution, phenology E. 2007. Overview of temporary ponds in the and status for the larger Branchiopoda (Crustacea: Mediterranean region: Threats, managemen and Anostraca, Notostraca, Spinicaudata and Laevi- conservation issues. J. Environ. Biol. 28 (1): 1–9. caudata) in Denmark. Hydrobiologia 377: 9–13. Zwolski W. 1956. Materiały do znajomości liściono- Fryer G. 1996. Diapause, a potent force in the evo- gów właściwych (Euphyllopoda) Polski. Ann. lution of freshwater crustaceans. Hydrobiologia Uniw. M. Curie-Skłodowska, Sec. C, Lublin, 11 320: 1–14. (1956): 1–23.

557 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 552–558, 2011

Jankowiak A. Large branchiopods: li�le-known invertebrates of asta�c waterbodies

Large branchiopods (Crustacea: Branchiopoda: Anostraca, Notostraca, Laevicaudata, Spinicaudata, Cycle sthe- rida) inhabit temporary waterbodies. These crustaceans are worldwide distributed, with about 500 known species (12 species were recorded from Poland: Triops cancriformis, Lepidurus apus, Cyzicus tetracerus, Limnadia lenticularis, Lynceus brachyurus, Branchinecta paludosa, Branchipus schaefferi, Eubranchipus grubii, Chirocephalus diaphanus, C. josephinae, C. shadini and Streptocephalus torvicornis). Astatic waterbodies are highly sensitive to many factors, mainly anthropogenic ones. Nowadays these habitats and the species that live in them are highly endangered. The number of threatened large branchiopod species increases and the communities of these crustaceans are very scarce in many other countries. No detailed information is available about the distribution of large branchiopods in Poland, nevertheless seven species of them were recorded during the latest research conducted in the region of Wielkopolska.

558 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 559–567, 2011 Wzrost liczebności bociana białego Ciconia ciconia na Ziemi Leszczyńskiej w roku 2010

Increase of the White Stork Ciconia ciconia popula�on in the Leszno District in 2010

MARCIN TOBÓŁKA1, STANISŁAW KUŹNIAK2, KATARZYNA M. ŻOŁNIEROWICZ3, ŁUKASZ JANKOWIAK3, MARCIN GABRYELCZYK4, MATEUSZ PYRC3, PAWEŁ SZYMAŃSKI3, PAWEŁ SIERACKI5

1 Instytut Zoologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, 60–625 Poznań, ul. Wojska Polskiego 71 C e-mail: [email protected]

2 64–100 Leszno, ul. gen. Sikorskiego 28/10 e-mail: [email protected]

3 Zakład Ekologii Behawioralnej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 61–614 Poznań, ul. Umultowska 89 e-mail: [email protected], [email protected], [email protected], [email protected]

462–005 Bolechówko, ul. Lipowa 59 e-mail: [email protected]

564–234 Przemęt, Biskupice 50 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: bocian biały, Ciconia ciconia, wzrost liczebności, program ochrony, Wielkopolska.

Niniejsza praca dotyczy inwentaryzacji gniazd bociana białego w byłym województwie leszczyńskim w roku 2010. Jej celem jest przedstawienie zmian liczebności i zagęszczenia badanej populacji oraz porównanie ich z danymi wieloletnimi. Zebrano dane o występowaniu bociana, efekcie lęgów po- szczególnych par, usytuowaniu gniazd oraz zmianach tych parametrów, a także dane na temat stad nielęgowych bocianów przebywających na danym terenie w okresie lęgowym. W roku 2010 liczba gniazd zajętych przez pary lęgowe (HPa) wyniosła 275. Bociany przeważnie budowały gniazda na słupach – 179 (65,1%), rzadziej na kominach – 51 (18,1%), drzewach – 20 (7,3%), budynkach – 16 (5,8%) i ambonach myśliwskich – 5 nowych gniazd (1,8%). Pary bocianów wychowały łącznie 602 podloty. Średnia liczba młodych na parę z sukcesem (JZm) wyniosła 2,69, a w przeliczeniu na staty- styczną parę lęgową (JZa) – 2,19. Mimo iż badana populacja wykazuje wyraźny trend spadkowy, to w roku badań odnotowano duży wzrost jej liczebności (o ok. 25% w stosunku do 2009 r.). Średnia wielkość zniesienia dla 59 zbadanych par wynosiła 4,32 (SD = 0,819), a sukces klucia wynosił 92,4%. Średnio w każdym gnieździe wykluwało się 4,02 piskląt (SD = 0,938, n = 59). Przeżywalność mło- dych wyniosła 69,6%. Średnio w lęgu do momentu wylotu z gniazda dożywało 2,80 młodego (SD = 1,270, n = 59). Z 64,7% jaj dorastały lotne młode. W wyniku działań ochroniarskich Leszczyńskiej Grupy OTOP w 59 gniazdach prawie całkowicie ograniczono śmiertelność piskląt związaną z zaplą- tywaniem się w nylonowe sznurki, znoszone do gniazd przez ptaki dorosłe jako wyściółka.

559 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Wstęp Stałe i dokładane monitorowanie omawia- nej populacji pozwoli na lepsze poznanie przy- Populacja bociana białego Ciconia ciconia czyn spadku jej liczebności. w Polsce, według badań przeprowadzonych Również dane na temat wybranych aspek- w 2004 roku w ramach Międzynarodowego tów biologii lęgowej bociana są nadal nieliczne. Spisu Bociana Białego, jest stabilna, a nawet Do tej pory tego typu badania przeprowadzono wykazuje umiarkowany trend wzrostowy. Liczy w kilku miejscach w Polsce (przegląd w: Profus ona około 50 tysięcy par, co stanowi blisko 20% 2006). Brakuje natomiast długoterminowych światowej populacji (Guziak, Jakubiec 2006). danych o biologii lęgowej tego gatunku prowa- Natomiast według Monitoringu Pospolitych dzonych na tych samych powierzchniach. Takie Ptaków Lęgowych bocian biały w całej Polsce badania na terenie Ziemi Leszczyńskiej zapo- od 2000 roku wykazuje umiarkowany trend czątkował Kosicki (2008), jednak na stosunko- spadkowy (Chylarecki, Jawińska 2007). wo małej próbie. Ta praca ma uzupełnić wcze- Podobne wyniki uzyskano w Monitoringu śniejsze badania i być ich kontynuacją. Jest ona Flagowych Gatunków Ptaków, notując wy- równocześnie podsumowaniem inwentaryza- soki spadek krajowej populacji w roku 2005 cji gniazd bociana białego w byłym wojewódz- (Chylarecki i in. 2008). Najprawdopodobniej twie leszczyńskim w 2010 roku. Jej celem było różnice te wynikają z błędów metodyki sto- przedstawienie zmian liczebności i zagęszcze- sowanej w Międzynarodowym Spisie Bociana nia populacji tego gatunku podczas nietypo- Białego, w którym wykorzystano obserwacje wych warunków środowiskowych oraz porów- pochodzące z różnych źródeł: zbierane przez nanie ich z danymi wieloletnimi z omawianego wolontariuszy, ornitologów oraz ankiety roz- terenu. Zebrano również dane o efekcie lęgów, syłane do sołtysów (Guziak, Jakubiec 2006). usytuowaniu gniazd oraz zmianach tych para- Przykładowo, na terenie powiatu leszczyńskie- metrów. Ponadto dla wybranych gniazd zgro- go podczas Spisu w 2004 roku wykazano 65 madzono informacje dotyczące wielkości znie- par bociana białego (Ptaszyk 2006), natomiast sień i przeżywalności piskląt podczas rozwoju według szczegółowych badań terenowych w gnieździe. Kosickiego i Kuźniaka (2006) w tym samym Dodatkowo odnotowano stada nielęgo- roku na tym samym terenie stwierdzono jedy- wych bocianów przebywających na danym te- nie 58 par, a zatem o około 10% mniej. W ska- renie w okresie lęgowym. W pracach inwenta- li całego kraju różnice te mogą być znaczące, ryzacyjnych ta frakcja ptaków często jest pomi- zwłaszcza na terenach o dużym zagęszczeniu jana. Warto jednak notować takie obserwacje populacji. Dlatego też istotne jest prowadzenie i uwzględniać dane o nielęgowych bocianach regularnych, szczegółowych badań na stałych podczas cenzusów, gdyż stanowią one ważną powierzchniach, które pozwolą na realną oce- informację o lokalnej populacji. nę sytuacji tego gatunku w Polsce. Mimo nie- doskonałości powyższej metody na podstawie danych ze Spisu wykazano, że w Wielkopolsce Teren badań gatunek ten przejawia spadek liczebny (Ptaszyk 2006). Z innych badań wynika, że populacja Badaniami objęto Ziemię Leszczyńską, w południowo-zachodniej Wielkopolsce, tj. na tj. teren całego dawnego województwa lesz- terenie byłego województwa leszczyńskiego, czyńskiego (4154 km²). Obecnie w skład tego w ostatnich latach jeszcze silniej zmniejszyła obszaru wchodzą następujące jednostki admi- swoją liczebność. Szczególnie wysokie spadki nistracyjne: powiat leszczyński, gostyński, ko- zanotowano w latach 1991, 1997, 2005 i 2009 ściański (wyłączając gminę Czempiń) i rawicki (Kuźniak 1994, 1995; Kosicki, Kuźniak 2006; oraz gminy Kobylin z powiatu krotoszyńskiego, Tobółka 2009; Kuźniak, Tobółka 2010). Przemęt (pow. wolsztyński) w województwie

560 M. Tobółka i in. Bocian biały na Ziemi Leszczyńskiej w roku 2010 wielkopolskim, powiat górowski (woj. dolnoślą- go (Kuźniak, Tobółka 2010). W pracach tere- skie), a także gminy Wschowa i Szlichtyngowa nowych oparto się na metodach standardo- (pow. wschowski w Lubuskiem). wo wykorzystywanych w badaniach nad bo- Pod względem fizjograficznym obszar ten cianem białym (Mrugasiewicz 1971; ICBP wchodzi w skład podprowincji: Pojezierzy 1972, 1983; Profus 1991, 2006; Kosicki 2008). Południowobałtyckich i Nizin Środkowopol- W opisie danych posłużono się międzynaro- skich. Zdecydowana większość terenu ba- dowymi oznaczeniami wskaźników ekolo- dań zlokalizowana jest na obszarze Pojezierza gicznych (Profus 1991, 2006; Tryjanowski i in. Leszczyńkiego (północna), Wysoczyzny Lesz- 2006). Ponadto podczas prowadzenia prac te- czyńskiej (południowa) i Wysoczyzny Kaliskiej renowych zbierano informacje o stadach nie- (wschodnia) (Kondracki 1998). lęgowych bocianów. Ptaki liczono zarówno na Głównymi rzekami są Odra, Barycz, Orla, żerowiskach, jak i na zbiorowych noclegowi- Rów Polski, Rów Śląski, Obra z trzema kanała- skach. W analizie statystycznej uwzględniono mi, Rów Wyskoć oraz Kania. Na badanym tere- maksymalne liczby obserwowanych osobni- nie zdecydowaną większość powierzchni zajmu- ków w danym miejscu. Stada nielęgowe noto- ją użytki rolne (70,3%), z tego grunty orne sta- wano w okresie od połowy maja, gdy pojawia- nowią 76,7%, łąki – 10,4%, sady – 1,8%, pastwi- ją się pierwsze nielęgowe ptaki, do końca lipca ska – 1,1% oraz nieużytki i inne tereny – 10%. (Kuźniak, Tobółka 2010). Lesistość terenu wynosi 17,3% (GUS 2003). Obszar ten zamieszkuje około 400 000 ludzi, co daje średnio 97 mieszkańców/km2. Głównymi Wyniki miastami są Leszno, Gostyń, Kościan, Góra, Liczebność i rozmieszczenie. Liczba gniazd Rawicz i Wschowa. Bardziej szczegółowy opis zajętych przez pary lęgowe (HPa) wyniosła 275, terenu można znaleźć w pracy Kuźniaka (1994). co stanowiło 71,1% wszystkich gniazd na bada- nym terenie. Średnie zagęszczenie gniazd zaję- tych przez pary (StD) wynosiło 6,62 par/100 Materiał i metoda km2 (tab. 1). Rozmieszczenie gniazd było nie- równomierne. Najwięcej stanowisk lęgowych Dane wykorzystane w niniejszej pracy ze- stwierdzono w dolinach rzecznych: Obry, Rowu brano podczas bezpośrednich kontroli te- Polskiego i Rowu Śląskiego, Odry, Baryczy i Orli renowych przeprowadzonych w 2010 roku, oraz na Pojezierzach Sławskim i Krzywińskim. w okresie od początku maja do końca dru- Najniższe zaś odnotowano we wschodniej i środ- giej dekady lipca. Dla wszystkich stanowisk kowej części badanego terenu. Po jednej parze lęgowych zgromadzono dane dotyczące licz- gnieździło się w gminie Lipno i Miejska Górka. by podlotów, usytuowania gniazda oraz strat W gminie Piaski, Pogorzela i Pępowo odnoto- w lęgach. Dla 59 gniazd zgromadzono szcze- wano tylko po dwie pary lęgowe (Wysoczyna gółowe informacje dotyczące wielkości znie- Leszczyńska). Szczegółowe rozmieszczenie sień, sukcesu klucia, przeżywalności piskląt gniazd obrazuje rycina 1. w gnieździe podczas ich wzrostu oraz przy- czyn śmierci młodych. Podczas bezpośrednich Lokalizacja i usytuowanie gniazd. W roku kontroli z gniazd usuwano sznurki nylonowe 2010 większość zajętych gniazd była zlokalizo- (przynoszone jako wyściółka do gniazd przez wana w obrębie osiedli ludzkich lub w odległo- ptaki rodzicielskie) oraz inne niebezpieczne ści nie większej niż 100 m od nich. Powstało przedmioty w celu zwiększenia bezpieczeń- jednak 8 gniazd, które były zlokalizowa- stwa rozwijających się piskląt. Kontroli gniazd ne w odległości co najmniej 900 m od zabu- dokonywano przy użyciu drabiny, podnośni- dowań. Gniazda te znajdowały się w dolinach ka koszowego, a także sprzętu alpinistyczne- Obry, Rowu Polskiego i Rowu Śląskiego.

561 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Tab. 1. Wartości poszczególnych parametrów oraz wskaźników populacji bociana białego na Ziemi Leszczyńskiej w 2010 roku Tab. 1. The values of several parameters and indica- tors for the popula�on of white stork Ciconia ciconia in Leszno District in 2010

Dane /Data Liczba /Number

H 387 HPa 275 HPm 224 HPo 51 HPx 0 HB 29 HE 0 Ryc. 2. Gniazdo bociana białego zlokalizowane HO 83 na ambonie myśliwskiej w okolicach Tworzanek, gm. Rydzyna, pow. leszczyński (20.08.2010 r., HPm 1 34 fot. M. Tobółka) HPm 2 63 Fig. 2. White Stork nest built on hun�ng pulpit near HPm 3 77 Tworzanki, commune Rydzyna, Leszno District (20 August 2010, photo by M. Tobółka) HPm 4 39 HPm 5 11 HPmx 0 (1,4%) dwa zostały zbudowane na syrenach strażackich i dwa na podnośnikach kubełko- HPo(o) 17 wych (ryc. 3). HPo(g) 10 HPo(m) 16 Elementy biologii lęgowej. Na badanym HPo(x) 8 terenie w roku 2010 samice bocianów znosi- JZG 602 ły od 2 do 6 jaj, średnio 4,32 (SD = 0,819, n = JZa 2,19 JZm 2,69 %HPo 18,5 StD 6,62

W roku 2010 zdecydowana większość gniazd była usytuowana na słupach – 179 (65,1%, z czego 48,4% – na słupach energetycz- nych z platformą; 10,2% – na słupach wolno- stojących; a 6,5% na słupach energetycznych bez platformy – bezpośrednio na elementach Ryc. 3. Udział poszczególnych typów usytuowania sieci). Na wysokich kominach bociany założy- gniazd bociana białego w 2010 roku: a – słupy, b – ko- ły 51 gniazd (18,1%), na drzewach – 20 (7,3% miny, c – budynki, d – drzewa, e – ambony myśliw- skie, f – inne – łącznie na 7 gatunkach), na budynkach – 16 Fig. 3. The share of several types of White Stork nests (5,8%), na ambonach myśliwskich – 5 nowych loca�on in 2010: a – pylons, b – chimneys, c – build- gniazd (1,8%, ryc. 2). Z pozostałych 4 gniazd ings, d – trees, e – hun�ng pulpits, f – other

562 M. Tobółka i in. Bocian biały na Ziemi Leszczyńskiej w roku 2010

Ryc. 1. Rozmieszczenie gniazd bociana białego w granicach dawnego województwa leszczyńskiego w 2010 roku: HPm – liczba par z odchowanymi młodymi (1–5 – liczba odchowanych młodych), HPo – pary bez lotnych młodych, HB – gniazdo zajmowane przez 2–4 tygodnie przez jednego lub dwa ptaki nielęgowe, HO – gniazda niezajęte Fig. 1. Distribu�on of white stork nests in the former Leszno Province in 2010: HPm – pairs with raised young (1–5 – number of young), HPo – pairs without fledging young, HB – single or two birds visi�ng the nest for 2–4 weeks, HO – unoccupied nests

59). Zanotowano 1 zniesienie z 2 jajami, 9 z 3 tem padł w wyniku zatrucia bądź uduszenia. jajami, 20 z 4 jajami, 28 z 5 jajami, 1 z 6 jajami. W kontrolowanych i oczyszczanych 59 gniaz- Z 92,4% zniesionych jaj wykluwały się pisklę- dach zanotowano tylko jeden przypadek śmier- ta. Średnio w każdym gnieździe wykluwały się ci spowodowany uduszeniem lub zaplątaniem 4,02 pisklęta (SD = 0,938, n = 59). Spośród wy- nylonowymi sznurkami (ryc. 4). klutych młodych przeżywało 69,6%. Średnio w lęgu do momentu wylotu z gniazda do- Wielkość lęgów. W roku 2010 leszczyń- żywało 2,80 młodego (SD = 1,270, n = 59). ska populacja bocianów wychowała 602 mło- Ostatecznie z 64,7% jaj dorastały młode zdolne de. Średnia wielkość lęgu, z których zostało wy- do lotu. Głównymi przyczynami śmierci mło- prowadzone co najmniej jedno młode (JZm) dych były niekorzystne warunki atmosferycz- wyniosła 2,69, a w przeliczeniu na statystycz- ne oraz brak wystarczającej ilości pożywienia. ną parę lęgową (JZa) – 2,19. Wśród poszcze- W jednym przypadku młody tuż przed wylo- gólnych kategorii lęgu (HPm) dominowały lęgi

563 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

nio 15,22, SD = 13,57, mediana = 8,0). Łącznie zaobserwowano 137 osobników nieprzystępu- jących do lęgów. Jednak z informacji otrzyma- nych od lokalnej ludności wynika, że takich stad było znacznie więcej. Największe koncen- tracje ptaków zanotowano w dolinach więk- szych cieków wodnych (Rowu Polskiego i ka- nałów Obry), na rozległych kompleksach łąk.

Dyskusja Na terenie badań, po kilkuletnim okresie in- tensywnego spadku populacji bociana białe- go (Kuźniak 1994, 1995; Kosicki, Kuźniak 2006; Tobółka 2009; Kuźniak, Tobółka 2010) nastąpił nieoczekiwany, znaczący wzrost liczebności. W stosunku do roku 2009, kiedy zanotowano naj- niższą w historii liczbę par (Kuźniak 1994, 1995; Kuźniak, Tobółka 2010), wzrost ten wyniósł po- Ryc. 4. Pisklęta bociana białego dzień po wykluciu w gnieździe w Łuszkowie, gmina Krzywiń, pow. ko- nad 25%. Jednak w niektórych częściach regio- ściański (28.05.2010 r., fot. M. Tobółka) nu bocian biały jest nadal ptakiem stosunko- Fig. 4.Chicks of White Stork day a�er hatching in wo nielicznym (np. Wysoczyzna Leszczyńska nest in Łukszowo, commune Krzywiń, Kościan District i Kaliska). W krajobrazie dominują tu wielohek- (28 May 2010, photo by M. Tobółka) tarowe pola uprawne lub duże kompleksy leśne, a mało jest łąk i pastwisk. W roku 2010 wzrost z 3 i 2 młodymi, stanowiące odpowiednio 34,4 liczebności zanotowano również w innych czę- i 28,1% (tab. 1). ściach Wielkopolski, np. we wschodniej Dolinie Straty w lęgach. W omawianym sezonie Baryczy w okolicach Odolanowa (P. T. Dolata – badań 51 par lęgowych nie wyprowadziło mło- inf. ustna), a także w innych miejscach w Polsce dych (HPo), co stanowiło 18,5% wszystkich – np. w Kampinowskim Parku Narodowym par. Spośród par, które utraciły lęgi w całości, (A. Tarłowski – inf. ustna). Trudno jednoznacz- 10 (19,6%) utraciło lęg na etapie składania jaj nie wyjaśnić przyczyny tak wysokiego wzrostu i inkubacji, 16 (34,1%) – w okresie wychowy- populacji. Jednym z powodów może być prze- wania piskląt, 17 (33,3%) w ogóle nie przystąpi- niesienie się par z terenów powodziowych, gdzie ło do lęgu, a 8 par (15,7%) straciło lęg z niewy- duże obszary żerowisk znalazły się pod wodą, jaśnionych przyczyn (tab. 1). Głównym powo- co uniemożliwiło parom zdobycie pokarmu dla dem strat na etapie wysiadywania jaj były wal- młodych. Ptaki te najprawdopodobniej znalazły ki z innymi parami usiłującymi przejąć zajęte dogodne miejsca do lęgów na lekko podtopio- już gniazdo. Natomiast czynnikiem powodują- nych terenach Ziemi Leszczyńskiej. Hipotezę tę cym straty lęgu na etapie wychowu piskląt były potwierdza również fakt, że w okresie lęgowym ulewne deszcze w maju i czerwcu prowadzące na terenie badań pojawiały się pary, które pró- do zalania gniazd i śmierci piskląt wskutek uto- bowały zająć już zajęte przez inne pary gniazda. pienia bądź wyziębienia. Na terenie badań pojawiło się również kilka par, które przystąpiły bardzo późno do lęgu, miano- Obserwacje stad bocianów nielęgowych. wicie w maju, a nawet w czerwcu. Młode z tych W roku 2010 zaobserwowano 9 stad liczą- lęgów jeszcze we wrześniu przebywały na gniaz- cych od 2 do 40 nielęgowych bocianów (śred- dach i dopiero w drugiej połowie września opu-

564 M. Tobółka i in. Bocian biały na Ziemi Leszczyńskiej w roku 2010

ściły tereny lęgowe. Bardzo prawdopodobne, że na na Ukrainie również notowano gwałtow- były to lęgi powtarzane. ne spadki liczebności, jednak już w następnym Meybohm i Dahms (1975) badający zani- roku populacja się odbudowywała i wracała do kającą populację bociana w Niemczech, przy wcześniejszego poziomu (Grishchenko 2004, północno-zachodniej granicy zasięgu gatunku, 2009). Populacja z województwa leszczyńskie- w oparciu o obfity materiał, wykazali, iż wśród go regularnie zmniejszała swoją liczebność, po- związanych z gniazdami ptaków najwięcej jest dobnie jak populacje ptaków krajobrazu rolni- osobników siedmioletnich. Dane te sugerują, że czego w Europie zachodniej w latach 70. i 80. dopiero bociany będące w 7. roku życia przystę- XX wieku, głównie w wyniku intensyfikacji rol- powały tu do swoich pierwszych lęgów. Pary te (i nictwa (Donald i in. 2001, 2006). Tym bardziej starsze) miały wyższy sukces rozrodczy niż pary nagły wzrost jej liczebności jest zaskakujący. młodsze, a po kolejnych 7 latach do lęgów przy- Parametry lęgów szczegółowo badanych stępowało zdecydowanie więcej par. Również par nie odbiegają od wyników uzyskanych na inni autorzy odnotowali (niedaleko granicy za- innych obszarach (Profus 1991, 2006). Kosicki sięgu) wyższy stan liczebny populacji bociana (2008) nie zanotował lęgów z sześcioma jajami. w cyklach siedmioletnich. Pomiędzy sezonami Jednak badania te były prowadzone na stosun- o wysokim stanie liczebnym populacji rejestro- kowo małej próbie (ok. 10 par rocznie) oraz na wano lata o niższej liczebności i słabszej udat- małej powierzchni i mogą nie obejmować ca- ności lęgów (Meybohm, Dahms 1975 i literatura łej zmienności lęgów. Bociany najczęściej zno- tamże). Bociany z Ziemi Leszczyńskiej gniazdują szą cztery jaja i stosunkowo rzadko zdarzają bliżej centrum zasięgu geograficznego gatunku, się lęgi z dwoma lub sześcioma jajami (Profus są zatem na lęgowiskach mniej narażone na róż- 1991, 2006). Interesujące jest jednak zaobser- ne niekorzystne warunki niż populacje brzeżne. wowane zjawisko strat lęgów na etapie wysia- Wysoki stan liczebny na omawianym obszarze dywania. W roku 2010 na badanej powierzch- w 2010 roku może być następstwem obfitszego ni zaobserwowano liczne przypadki ataków rozrodu par bocianów urodzonych w 2004 roku. na zajęte gniazda przez inne bociany, pod- Rok ten pod względem liczebności i parametrów czas których często dochodziło do walk mię- rozrodu był bardzo dobry dla populacji, a na lę- dzy parami i w następstwie do potłuczenia jaj. gowiska wielkopolskie w 2010 roku prawdopo- Natomiast przeżywalność młodych była bar- dobnie liczniej przyleciały ptaki sześcioletnie, co dzo zróżnicowana. W wielu lęgach doszło do mogło być przyczyną obserwowanego skokowe- całkowitej redukcji zniesień. Zanotowano rów- go wzrostu liczebnego. Warunkami dodatkowy- nież najwyższą w historii badań nad bocianem mi, jednak o zasadniczym znaczeniu, są obfitość na tym terenie liczbę lęgów z pięcioma mło- dostępnego pokarmu na afrykańskich zimowi- dymi (Kuźniak 1994, 1995; Kuźniak, Tobółka skach oraz „bezproblemowe” przeloty na środ- 2010). Długotrwałe opady i zimne noce w maju kowoeuropejskie lęgowiska (Profus 2006). i czerwcu dla niektórych lęgów były przyczy- Zaskakujący jest również sposób, w jaki bo- ną śmierci wszystkich piskląt. Zalanie łąk i pól ciany budowały nowe gniazda. Od kilkudzie- spowodowało utopienie bezkręgowców i drob- sięciu lat bociany na tym terenie przenosiły się nych kręgowców, a tym samym – łatwiejszy do- z dolin rzecznych coraz bliżej osad ludzkich, stęp do pokarmu. Przykładowo w dolinie Rowu a gniazda lokalizowały głównie na słupach. Polskiego i Baryczy w okolicach Odolanowa Do tej pory, na omawianej powierzchni, gniaz- obserwowano bociany, które zbierały dżdżow- da zlokalizowane na drzewach stały się już sto- nice Lumbricidae na zalanych terenach. Duża sunkowo rzadkie, a gniazda budowane na am- ilość dżdżownic, ślimaków z rodzajów wstę- bonach myśliwskich były notowane tylko spo- żyk Cepaea i zatoczek Planorbarius oraz drob- radycznie (Kuźniak 1994, 1995; Tobółka 2009; nych ssaków z rodzaju Microtus i Arvicola była Kuźniak, Tobółka 2010). W populacji bocia- potem znajdowana w gniazdach, przyniesio-

565 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 na przez rodziców dla młodych. Pokarm tego 2010) i powinny być kontynuowane i prowa- typu przez kilka tygodni występował w obfito- dzone na większą skalę. ści. To z kolei pozwoliło parom, których mło- Łączna liczba obserwowanych nielęgowych de przeżyły niekorzystne warunki atmosferycz- bocianów była porównywalna z liczbą nielęgo- ne, odnieść wysoki sukces lęgowy. W rezultacie wych ptaków obserwowanych w latach poprzed- ekologiczne wskaźniki populacji nie różniły się nich na tym terenie (Kuźniak, Tobółka 2010). znacząco od danych wieloletnich (por. Kuźniak Zakładając, że takie stada składają się głów- 1994, 1995; Kuźniak, Tobółka 2010). Również nie z ptaków w czwartym roku życia (Antczak, w pracy Kosickiego (2008) opisano bardzo ne- Dolata 2006), można przypuszczać, że były to gatywny wpływ lokalnych warunków atmosfe- ptaki niedojrzałe płciowo wyklute w roku 2006. rycznych na przeżywalność młodych. W 2006 roku na terenie Ziemi Leszczyńskiej Zatem przeprowadzone badania nad bio- populacja bociana była stosunkowo mało licz- logią lęgową potwierdzają wcześniejsze wyni- na, w wyniku jej załamania w 2005 r. (Kosicki, ki innych autorów (Profus 1991, 2006; Kosicki Kuźniak 2006; Tobółka 2009). 2008). Wyniki niniejszej pracy wskazują, że w kon- Podziękowania trolowanych bezpośrednio gniazdach usuwa- nie z nich nylonowych i innych sznurków może Dziękujemy profesorowi T.H. Sparksowi za przyczynić się do wzrostu przeżywalności pi- uwagi do angielskiej części pracy. Dziękujemy rów- skląt. Dlatego działania ochroniarskie prowa- nież Izabelli Kraśner, Szymonowi Kaczmarkowi, dzone przez Leszczyńską Grupę OTOP mogą Grzegorzowi Tobółce, Henryce Tobółce i Łukaszowi w znaczący pozytywny sposób wpłynąć na Wejnerowskiemu za pomoc w zbieraniu materiału stan populacji w przyszłości (Kuźniak, Tobółka w terenie.

PIŚMIENNICTWO

Antczak M., Dolata P.T. 2006. Night roosts, flocking impacts of agricultural intensification on Euro- behaviour and habitat use of the non-breeding pean farmland birds, 1990–2000. Agr. Ecosyst. fraction and migrating White Stork Ciconia cico- Environ. 116: 189–196. nia In the Wielkopolska region (SW Poland). Guziak R., Jakubiec Z. 2006. Bocian biały w Polsce W: Tryjanowski P., Sparks T.H., Jerzak L. (red.). w roku 2004. W: Guziak R., Jakubiec Z. (red.). The White Stork in Poland: studies in biology, Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku ecology and conservation. Bogucki Wyd. Nauk., 2004. Wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bocia- Poznań: 209–235. na Białego. PTPP „proNatura”, Wrocław: 377–394. Chylarecki P., Jawińska D. 2007. Monitoring Pospoli- Grishchenko V.N. 2004. Number dynamics of the tych Ptaków Lęgowych. Raport z lat 2005–2006. White Stork in Ukraine in 1994–2003. Berkut OTOP, Warszawa. 13: 38–61. Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Neubauer G., Grishchenko V.N. 2009. Catastrophic years for the Rohde Z., Archita B., Wieloch M., Zielińska M., White Stork: analysis of three cases in Ukraine. Zieliński P. 2008. Monitoring populacji ptaków Berkut. 18: 22–40. w latach 2006–2007. Biul. Monitoringu Przyr. 6: ICBP (The Interational Council for Birds Preserva- 6–26. tion). 1972. Appeal for assistance in the Third Donald P.F., Green R.E., Heath M.F. 2001. Agricul- International Census of The White Stork, 1974. tural intensification and the collapse of Europe’s Vögelwarte 26: 365–370. farmland bird populations. Proc. R. Soc. Lond. ICBP (The Interational Council for Birds Preserva- B-Biol. Sci. 268: 25–29. tion). 1983. Appeal for a Fourth International Donald P.F., Sanderson F.J., Burfield I.J., van Bommel Census of the White Stork, 1984. Ökologie der F.P.J. 2006. Further evidence of continent-wide Vögel 5 (1): 129–134.

566 M. Tobółka i in. Bocian biały na Ziemi Leszczyńskiej w roku 2010

Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. Mrugasiewicz A. 1971. O potrzebie ujednoliconych da- Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. nych badań ilościowych nad bocianem białym (Ci- Kosicki J.Z. 2008. Ekologia populacji bociana białego conia ciconia) w Polsce. Not. Orn. 12 (1–2): 18–27. Ciconia ciconia w południowo-zachodniej Wiel- Profus P. 1991. The breeding biology of White Stork kopolsce. Zakł. Ekol. Behaw. UAM w Poznaniu Ciconia ciconia (L.) in selected area of Southern (rozprawa doktorska). Poland. Studia Naturae 37A: 11–57. Kosicki J.Z., Kuźniak S. 2006. Long-term population Profus P. 2006. Zmiany populacyjne i ekologia roz- size and productivity dynamics of a local White rodu bociana białego Ciconia ciconia L. w Polsce Stork Ciconia ciconia population in Wielkopol- na tle populacji europejskiej. Synteza. Studia Na- ska. W: Tryjanowski P., Sparks T.H., Jerzak L. turae 50. (red.). The White Stork in Poland: studies in bi- Ptaszyk J. 2006. Bocian biały w województwie wiel- ology, ecology and conservation. Bogucki Wyd. kopolskim w roku 2004. W: Guziak R., Jakubiec Nauk., Poznań: 23–33. Z. (red.). Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Pol- Kuźniak S. 1994. Bocian biały (Ciconia ciconia) sce w roku 2004. Wyniki VI Międzynarodowego w województwie leszczyńskim w latach 1974– Spisu Bociana Białego. PTPP „proNatura”, Wro- –1990. W: Ptaszyk J. (red.). Bocian biały (Cico- cław: 333–360. nia ciconia) w Wielkopolsce. Prace Zakł. Biol. Tobółka M. 2009. Fenologiczne i ekologiczne czyn- i Ekol. Ptaków UAM 3: 119–130. niki warunkujące sukces reprodukcyjny bocia- Kuźniak S. 1995. Liczebność, rozmieszczenie i efekty na białego Ciconia ciconia w południowo-za- lęgów bociana białego Ciconia ciconia w woje- chodniej Wielkopolsce. Czy bocian biały jest wództwie leszczyńskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. dobrym wskaźnikiem bioróżnorodności? Zakł. 51: 62–69. Ekol. Behaw. UAM w Poznaniu (praca magi- Kuźniak S., Tobółka M. 2010. Spadek liczebności sterska). bociana białego Ciconia ciconia na Ziemi Lesz- Tryjanowski P., Sparks T.H., Jerzak L. 2006. Intro- czyńskiej i program jego ochrony. Chrońmy duction. White Stork Ciconia ciconia research Przyr. Ojcz. 66: 97–106. in Poland: where we are and where we are go- Meybohm E., Dahms G. 1975. Über Altersaufbau, ing? W: Tryjanowski P., Sparks T.H. & Jerzak L. Reifealter und Ansiedlung beim Weißstorch (red.). The White Stork in Poland: studies in bi- (C. ciconia) im Nordsee-Küstenbereich. Vogel- ology, ecology and conservation. Bogucki Wyd. warte 28: 44–61. Nauk., Poznań: 7–14.

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 559–567, 2011

Tobółka M., Kuźniak S., Żołnierowicz K.M., Jankowiak Ł., Gabryelczyk M., Pyrc M., Szymański P., Sieracki P. Increase of the White Stork Ciconia ciconia popula�on in the Leszno District in 2010

This work concerns the census of white stork nests in the former province of Leszno (4 154 km²) in 2010. The aim of this paper is to present changes in the abundance and distribution of the population under study and make comparison with long-term data. We collected data on the occurrence of storks, breeding results, nest location and changes in these parameters, as well as data on several aspects of breeding biology for 59 pairs, and on non- breeding flocks in the study area during the breeding season. The number of breeding pairs (HPa) was 275. In 2010 majority of/most of nests were built on pylons (179 (65.1%)), than tall chimneys (51 (18.1%)), trees (20 (7.3%)) buildings (16 (5.8%)), or hunting pulpits (5 new nests (1.8%)). In 2010 white storks raised 602 young (JZG). The average number of young raised by a successful breeding pair (JZm) was 2.69, and in terms of all breeding pairs (JZa) it was 2.19. For details see Table 1. In comparison to data for 2009 the studied population appears to have been increasing (over 25%) (Kuźniak 1994, 1995; Kuźniak, Tobółka 2010). Mean clutch size for 59 studied pairs was 4.32 (SD = 0.819), hatching success – 92.4%. In every nests hatched 4.02 chicks on average (SD = 0.938, n = 59). The survival rate of chicks was 69.6% on average. In average brood to fly survived 2.80 young SD( = 1.270, n = 59). From 64.7% of eggs raised offspring. As a result of the protecting activity of the OTOP Leszno Group in 59 nests was almost completely reduced chick mortality associated with entanglement in nylon strings.

567 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 568–574, 2011 Nocek łydkowłosy Myo�s dasycneme w polskiej części Karpat

The pond bat Myo�s dasycneme in the Polish part of the Carpathians

KRZYSZTOF PIKSA

Instytut Biologii Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie 31–054 Kraków, ul. Podbrzezie 3 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: nocek łydkowłosy, Myo�s dasycneme, rojenie, Karpaty, zasięg występowania.

W pracy przedstawiono nowe dane na temat rozmieszczenia nocka łydkowłosego Myotis da- sycneme (Boie, 1825) w polskiej części Karpat. W trakcie badań prowadzonych w latach 2005– –2011 w okresie rojenia przy otworach sześciu jaskiń odłowiono 16 osobników tego gatunku (2 samice, 14 samców). Dokonano krytycznego przeglądu danych historycznych o tym taksonie, podsumowano dotychczasowy stan wiedzy na temat jego rozmieszczenia w polskiej części Karpat oraz przedyskutowano status tego gatunku w Karpatach.

Wstęp niu owadów z powierzchni wody (ang. traw- ling). Stąd w naszym kraju najliczniej wystę- Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme puje na pojezierzach i w dolinach dużych rzek (Boie, 1825) jest gatunkiem palearktycznym, (Ciechanowski i in. 2007). Centrum występo- w Europie jego zasięg występowania rozciąga wania tego gatunku stanowi więc Polska pół- się od południowych krańców Szwecji i Fin- nocna i centralna. Podobnie jak wszystkie na- landii, Rosję, na zachodzie od Francji i Bel- sze nietoperze podlega ścisłej ochronie ga- gii, na południu zaś obejmuje Chorwację, tunkowej (Rozporządzenie 2004), zakwalifi- Serbię, Bułgarię i Ukrainę (Horáček 1999; kowany w Polskiej czerwonej księdze zwierząt Limpens i in. 2000; Benda i in. 2003; Siivonen, i w Polskiej czerwonej liście do kategorii zagro- Wermundsen 2003). Okazjonalnie notowany żenia EN (gatunek bardzo wysokiego ryzyka, był także w Wielkiej Brytanii (Hutson 2005) silnie zagrożony) (Wołoszyn 2001). Włączony i we Włoszech – tu jedyny raz obserwowano także do Czerwonej Listy IUCN do kategorii był w 1881 roku (Vernier 1997). Nocek łyd- NT (bliski zagrożenia) (IUCN 2010). Ponadto kowłosy w Polsce swoim zasięgiem obejmu- chroniony jest także na podstawie kilku ure- je niemal cały kraj (Sachanowicz i in. 2006, gulowań międzynarodowych: Konwencji Ber- Ciechanowski i in. 2007). Jest gatunkiem ste- neńskiej (załącznik II), Konwencji Bońskiej notopowym, związanym przede wszystkim (załącznik II), Dyrektywie Siedliskowej (za- z terenami nizinnymi z dużą liczbą jezior łącznik II i IV) i Porozumienia o ochronie nie- i wolno płynących wód, wykazującym specy- toperzy w Europie (EUROBATS) (załącznik I). ficzną taktykę łowiecką polegająca na zbiera- W polskiej części Karpat jego statut określany

568 K. Piksa Nocek łydkowłosy w polskiej części Karpat jest jako gatunek wysokiego ryzyka, narażony 2. Jaskinia Mylna (1098 m n.p.m., 19°51´E, na wyginięcie VU (Witkowski i in. 2003). 49°14´N) – położona w Tatrach Zachodnich, w Dolinie Kościeliskiej w Raptawickiej Turni; długość – ok. 1630 m, deniwelacja 46 m. Teren badań i metody W dniu 15 lipca 2010 roku przy otworze wyj- Dane o występowaniu nocka łydkowło- ściowym jaskini odłowiono dorosłego samca sego zebrano w trakcie badań prowadzonych tego gatunku. w latach 2005–2011 na terenie Tatr, Podhala, 3. Jaskinia Czarna (1326 m n.p.m., 1294 Beskidu Sądeckiego, Wyspowego, Niskiego, m n.p.m., 1404 m n.p.m., 19°52´E, 49°14´N) Małego, Żywieckiego, Śląskiego, w Bieszcza- – położona w Tatrach Zachodnich, w Dolinie dach, Pieninach, Gorcach i na Babiej Górze. Kościeliskiej w Masywie Organów; długość – Prace terenowe polegały na odłowach nietope- około 6500 m, deniwelacja – 303,5 m. W trak- rzy w sieci chiropterologiczne lub pułapki har- cie odłowów prowadzonych w latach 2005– fowe (Palmeirim, Rodrigues 1993). Odłowy –2009 w dniach 28 sierpnia 2006 i 29 lipca 2009 prowadzono na terenach leśnych, a także la- roku przy północnym otworze jaskini (1294 m tem i jesienią przy otworach jaskiń, gdzie ob- n.p.m.) odłowiono pojedyncze dorosłe samce serwowana jest bardzo wysoka aktywność tego gatunku. nietoperzy zwana rojeniem (ang. swarming). 4. Jaskinia Pod Wantą (1793 m n.p.m., Schwytane nietoperze były identyfikowane, 19°55´E, 49°14´N) – położona w Tatrach ważone, mierzone, określano ich płeć, status Zachodnich w Masywie Czerwonych Wierchów; wiekowy (dorosły, młody – urodzony w tym długość – 520 m, deniwelacja – 172 m. W dniu roku), zbierane były także niektóre ektopa- 27 sierpnia 2006 roku na dnie studni zlotowej sożyty. Nietoperze po wykonaniu podstawo- odłowiono dorosłego samca nocka łydkowło- wych czynności były natychmiast wypuszcza- sego. ne w miejscu odłowu. Badania prowadzono 5. Jaskinia Kiczorska (1180 m n.p.m., 20°8´E, w oparciu o zezwolenia Ministra Środowiska 49°31´N) – położona na zachodnim zboczu po- nr DOPog-4201-04A-5/05/al i DLOPiK-op/ łudniowego ramienia Kiczory w Gorcach; dłu- Ozgi-4200/IV.D-11/3947/07/msz, dyrekcji Ta- gość 11 m, deniwelacja – 5 m. W dniu 2 paź- trzańskiego, Pienińskiego, Gorczańskiego dziernika 2010 roku w sąsiedztwie otworu odło- i Babiogórskiego Parku Narodowego. Ponadto wiono dorosłego samca tego gatunku. dokonano przeglądu okazów nietoperzy ze- 6. Jaskinia Zbójecka w Łopieniu (trzy otwo- branych w Pieninach znajdujących się w ko- ry na ok. 880 m n.p.m., 20°17´E, 49°42´N) – lekcji Muzeum i Systematyki Zwierząt Polskiej położona na północnym stoku Łopienia w Bes- Akademii Nauk w Krakowie i Muzeum kidzie Wyspowym; jedna z najdłuższych jaskiń Pienińskiego Parku Narodowego. Karpat fliszowych; długość – 433 m, głębokość – 19 m. W trakcie badań prowadzonych w la- tach 2005–2011 pojedyncze samce odłowio- Wyniki no w dniach: 3 września 2005 roku, 22 sierpnia i 3 września 2006 roku, 21 sierpnia 2007 roku, Łącznie odłowiono 16 osobników nocka 28 lipca (osobnik młody), 29 lipca 2008 i 16 łydkowłosego przy otworach następujących ja- września 2011 roku (ryc. 1). Dwie dorosłe sa- skiń: mice z dobrze widocznymi łysinkami wokół- 1. Jaskinia Oblica (600 m n.p.m., 20°47´E, sutkowymi odłowiono w dniach 3 września 49°33´N) – najdłuższa jaskinia Beskidu 2006 i 28 lipca 2007. Żywieckiego; długość – 436 m, głębokość – 21 7. Jaskinia Niedźwiedzia (dwa otwo- m. Dnia 14 października 2006 roku odłowiono ry położone na wysokości ok. 985 m n.p.m., tu samca (det. Wojciech J. Gubała). 20°47´E, 49°31´N) – położona na zbo-

569 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Ryc. 1. Nocek łydkowłosy Myo�s dasycneme odłowiony przy otworze Jaskini Zbójeckiej w Łopieniu (29.07.2008 r., fot. K. Piksa) Fig. 1. Pond bat Myo�s dasycneme caught before the entrance to Zbójecka cave in Łopień (29 July 2008, photo by K. Piksa) czach Wierchu nad Kamieniem w Beskidzie Piksa npbl.). W dziesięciu jaskiniach Tatr: Sądeckim. W dniu 19 sierpnia 2006 roku Czarnej, Miętusiej Wyżniej, Nad Dachem, odłowiono tutaj dorosłego samca. Piwnicy Miętusiej, Ptasiej, Studni w Kazalnicy, Wszystkie nietoperze złowione zostały Szczelinie Chochołowskiej, Wiszących Want, w okresie tzw. rojenia. Rozmieszczenie letnich Wysokiej i Zimnej zebrano także jego szcząt- stanowisk nocka łydkowłosego przedstawiono ki kostne datowane na okres postglacjalny na rycinie 2. (Wołoszyn 1970; Piksa, Wołoszyn 2001). Poza Tatrami gatunek ten w polskiej części Karpat z wyjątkiem Pienin (Skuratowicz 1947 informa- Dyskusja cja od L. Sitowskiego – Sitowski 1948) nie był podawany (Postawa, Wołoszyn 2000; Węgiel Nocek łydkowłosy należy do nietoperzy i in. 2001, 2004; Grzywiński 2003; Kozakiewicz wyjątkowo rzadko notowanych w Karpatach 2003; Szkudlarek i in. 2008; Mysłajek i in. 2004, Polskich. Współcześnie jego obecność stwier- 2007; Ciechanowski i in. 2007). Stwierdzenie dzono w Tatrach, w okresie hibernacji, w ja- nocka łydkowłosego w Pieninach poddawane skiniach: Czarnej, Miętusiej Wyżniej, Psiej jest jednak przez niektórych autorów w wątpli- i Magurskiej (Nowak i in. 2001; Nowak, wość (Kowalski 1955, Sachanowicz i in. 2006,

570 K. Piksa Nocek łydkowłosy w polskiej części Karpat

Ciechanowski i in. 2007). Sitowski (1948) pi- sząc o tym gatunku podaje: „Z nietoperzy przybywa dla fauny Pienin jako nowy, mro- czek Leislera (Nyctalus leisleri Kuhl.) należący do gatunków bardzo rzadkich, oraz dwa gatun- ki nocków, tj. nocek łydkowłosy (Myotis dasyc- neme Boie.) pospolity nad Dunajcem oraz no- cek wąsatek (Myotis mystacinus Kuhl.)”. Można odnieść wrażenie, że przy określaniu przyna- leżności tego gatunku autor opierał się na wi- Ryc. 2. Rozmieszczenie letnich stanowisk nocka łyd- zualnej obserwacji latających nietoperzy. To kowłosego Myo�s dasycneme w Karpatach: a – nowe oczywiście nie może być kryterium wystarcza- stanowiska (1–7 wg wykazu w niniejszej pracy), jącym do określenia przynależności gatunko- b – stanowisko wg Sitkowskiego (Pieniny Krościenko- rzeka Dunajec; Sitowski 1948) wej tego nietoperza i wątpliwości są uzasadnio- Fig. 2. Distribu�on of summer sites of the pond bat ne. W dalszej części tej pracy autor jednak pi- Myo�s dasycneme in the Polish Carpathians: a – new sze „Spośród nietoperzy złowiłem dotychczas sites (1–7 acc. to the list in this paper), b – the site cit- w Pieninach 14 gatunków”. Sitowski stwierdził ed by Sitkowski (Pieniny, Krościenko-the Dunajec River; Sitowski 1948) w Pieninach następujące taksony nietoperzy: (1) podkasańca Schreibersa Miniopterus schre- ibersii (w jaskini Aksamitka w słowackiej czę- i niestety nie ma wśród nich nocka łydkowłose- ści Pienin), (2) podkowca małego Rhinolophus go). Jednakże, jeśli skąpy zakres informacji do- hipposideros, (3) nocka dużego Myotis myotis, tyczący okoliczności czy też miejsca obserwa- (4) nocka wąsatka M. mystacinus (sensu lato), cji nietoperzy miałby być wystarczającym argu- (5) nocka rudego M. daubentonii, (6) nocka mentem do podważania danych historycznych łydkowłosego Myotis dasycneme, (7) mroczka to wiele informacji zawartych np. w publika- posrebrzanego Vespertilio murinus, (8) mrocz- cjach z końca XIX i pierwszej połowy XX wie- ka pozłocistego Eptesicus nilssonii, (9) mrocz- ku można by w ten sposób poddawać w wąt- ka późnego E. serotinus, (10) karlika malut- pliwość. kiego Pipistrellus pipistrellus, (11) borowiacz- Przy tej okazji warto również zauwa- ka Nyctalus leisleri (Krzanowski 1956; błędnie żyć rozbieżność w liczbie stwierdzonych ga- oznaczony, w rzeczywistości był to Nyctalus noc- tunków. Sitowski (1948) twierdzi, że odłowił tula), (12) borowca wielkiego N. noctula, (13) w Pieninach 14 gatunków nietoperzy, a w pu- gacka brunatnego Plecotus auritus (Sitowski blikacjach (Sitowski 1922, 1933, 1948; Lubicz- 1922, 1933, 1948; Lubicz-Niezabitowski 1933; -Niezabitowski 1933; Skuratowicz 1947) znaj- Skuratowicz 1947). Jeśli dosłownie potraktu- dujemy informację o 13 gatunkach stwierdzo- jemy wyżej wspomniane przez Sitowskiego nych w Pieninach. stwierdzenie, to wszystkie podawane przez au- Spośród przedstawionych nowych stano- tora z Pienin taksony nietoperzy zostały także wisk nocka łydkowłosego na szczególną uwagę przez niego odłowione (w tym także nocek łyd- zasługuje odnotowanie tego gatunku w Jaskini kowłosy). W świetle tego wydaje się, że stwier- Pod Wantą – 1793 m n.p.m. To najwyżej po- dzenie nocka łydkowłosego w Pieninach przez łożone stanowisko tego nietoperza w Polsce Sitowskiego (1948) należy uznać. Oczywiście i w Tatrach. Dotychczas najwyżej położonym pozostają pewne wątpliwości. Brak informa- stanowiskiem tego nietoperza w naszym kra- cji o czasie i okolicznościach odłowienia nie- ju i w Tatrach była Jaskinia Magurska 1460 m toperza, brak okazu dowodowego (w zbiorach n.p.m., gdzie obserwowano hibernujące osob- muzealnych zachowała się tylko część nietope- niki tego gatunku (Nowak i in. 2001). Co wię- rzy złowionych przez Sitowskiego w Pieninach cej, jest to także najwyżej położone stanowisko

571 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 tego gatunku w Europie. W okresie letnim nie- kami przybywającymi z innych obszarów w po- toperz ten notowany był dotychczas do 1390 m szukiwaniu miejsc hibernacji lub rojenia czy n.p.m. (Jaskinia Alabastrowa – Tatry Słowackie; też penetrującymi nowe obszary. Niemniej jed- Pjenčák i in. 2003). nak odnotowanie samicy i młodego samca we W świetle przedstawionych tu danych trud- wczesnym okresie rojenia, zbyt wcześnie jak no rozstrzygnąć, jaki jest status tego gatunku na okres migracji sezonowej, może świadczyć, w Karpatach. Czy tworzy tu kolonie rozrodcze że gatunek ten tworzy tu kolonie rozrodcze i populacje lokalne? Czy znajduje dogodne te- i znajduje także dogodne tereny żerowiskowe. reny żerowiskowe? Przedstawione informa- Takimi miejscami żerowania mogłyby być np. cje rzucają jednak nowe światło na status tego duże rzeki Karpat (Dunajec, San) lub zbiorniki gatunku w Polsce. Z jednej strony bardzo nie- retencyjne. Obserwacje z podnóża słowackiej liczna obecność tego gatunku w okresie roje- części Tatr (Kotlina Popradzka) pokazują że nia przy otworach jaskiń w Karpatach zdaje się np. sztuczne zbiorniki zaporowe leżące na te- potwierdzać przypuszczenie Ciechanowskiego renach górskich mogą być miejscem żerowania i in. (2007), że jest to gatunek, który na tym te- nocka łydkowłosego (Matis i in. 2000, Pjenčák renie nie znajduje dogodnych terenów żerowi- i in. 2003). Nie można więc wykluczyć, że skowych, a wykorzystuje jaskinie Karpat jako z podobną sytuacją możemy mieć do czynienia miejsca hibernacji (i jak pokazują przedstawio- w polskiej części Karpat. Rozstrzygnięcie tej ne tutaj dane także jako miejsca rojenia). Nocek kwestii wymaga jednak dalszych badań. łydkowłosy jest średniodystansowym migran- tem, mogącym pokonywać odległości do 150– Podziękowania –300 km (maksymalnie 350 km) (Roer 2001; Hutterer i in. 2005; Dietz i in. 2009). Odłowione Pragnę podziękować Wojciechowi J. Gubale za w Karpatach nocki mogły by być więc osobni- udostępnienie niepublikowanych danych.

PIŚMIENNICTWO

Benda P., Ivanova I., Horáček I., Hanák V., Červený (red.). The Atlas of European Mammals. Aca- J., Gaisler J., Gueorguieva A., Petrov B., Vohra- demic Press, London, UK: 108–109. lík V. 2003. Bats (Mammalia: Chiroptera) of the Hutson A.M. 2005. Migrants, vagrants and stow- Eastern Mediterranean. Part 3. Review of bat aways. Bat News 77: 4–5. distribution in Bulgaria, Acta Soc. Zool. Bohem. Hutterer R., Ivanova T., Meyer-Cords C., Rodrigues 67: 245–357. L. 2005. Bat migrations in Europe: A review of Ciechanowski M., Sachanowicz K., Kokurewicz T. literature and analysis of banding data. Natur- 2007. Rare or underestimated? The distribution schutz und Biologische Vielfalt 28: 1–172. and abundance of the pond bat (Myotis dasyc- IUCN 2010. IUCN Red List of Threatened Species. neme) in Poland. Lutra 50: 107–134. Version 2010.1 [www.iucnredlist.org]. Dietz Ch., Helversen O., von Nill. D. 2009. Nieto- Kowalski K. 1955. Nasze nietoperze i ich ochrona. perze Europy i Afryki północno-zachodniej. PAN, Zakł. Ochr. Przyr., Kraków. Biologia, rozpoznawanie, zagrożenia. Multico, Kozakiewicz K. 2003. Letnie stanowiska nietoperzy Warszawa. na strychach budynków sakralnych w Beskidzie Grzywiński W. 2003. Chiropterofauna Magurskiego Niskim i Sądeckim oraz na Pogórzu Środkowo- Parku Narodowego. Nietoperze 4 (2): 35–42. beskidzkim – kontrole w latach 1999–2001. Stu- Horáček I. 1999. Myotis dasycneme (Boie, 1825). W: dia Chiropterol. 3–4: 21–30. Mitchell-Jones A.J., Amori G., Bogdanowicz W., Krzanowski A. 1956. Nietoperze (Chiroptera) Puław. Kryštufek B., Reinjders P.J.H., Spitzenberger F., Wykaz gatunków i uwagi biologiczne. Acta The- Stubbe M., Thissen J.B.M., Vohralik V., Zima J. riol. 1: 87–108.

572 K. Piksa Nocek łydkowłosy w polskiej części Karpat

Limpens H.J.G.A., Lina P.H.C., Hutson A.M. 2000. gatunków dziko występujących zwierząt obję- Action plan for the conservation of the pond bat tych ochroną. Dz.U. Nr 220 (2004), poz. 2237. (Myotis dasycneme) in Europe. Council of Euro- Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. pe Publishing, Strasbourg, France. Distribution patterns, species richness and sta- Lubicz-Niezabitowski W 1933. Klucz do oznaczania tus of bats in Poland. Vespertilio 9–10: 151–173. zwierząt ssących Polskich, wyd. II. Wyd. Koła Siivonen Y., Wermundsen T. 2003. First records of Przyr. Uczniów UJ, Kraków. Myotis dasycneme and Pipistrellus pipistrellus in Matis Š., Danko Š., Pjenčák P., Uhrin M., Fulín Finland. Vespertilio 7: 177–179. M. 2000. Ďalšie poznatky o výskyte netopiera Sitowski L. 1922. Charakter i osobliwości przyrody pobrežného (Myotis dasycneme) na Slovensku. pienińskiej. Ochr. Przyr. 3: 47–55. Vespertilio 4: 127–134. Sitowski L. 1933. Podkowiec mały (Rhinolophus hip- Mleczek T., Szatkowski B. 2001. Wyniki letnich kon- posideros, Bechstein) w Pieninach. Ochr. Przyr. troli stanowisk nietoperzy w Beskidzie Niskim 13: 196–197. i na Pogórzu Karpackim. Jaskinie Beskidzkie 4: Sitowski L. 1948. Przyczynek do znajomości fauny 21–22. Parku Narodowego w Pieninach. Ochr. Przyr. Mysłajek R.W., Kurek K., Szura C., Nowak S., Ory- 18: 133–142. siak P. 2007. Bats (Chiroptera) of the Silesian Skuratowicz W. 1947. Klucz do oznaczania krajo- Beskid Mountains. Fragm. Faun. 50 (1): 77–85. wych zwierząt ssących. Księgarnia Akademicka, Mysłajek R.W., Nowak S., Kurek K. 2004. Fauna Poznań. nietoperzy Kotliny Żywieckiej. Chrońmy Przyr. Szkudlarek R., Węgiel A., Węgiel J., Paszkiewicz R., Ojcz. 3: 78–85. Mleczek T., Szatkowski B. 2008. Nietoperze Beski- Nowak J., Gawlak A., Wojtaszyn G. 2001. Nocek łyd- du Sądeckiego i Niskiego. Nietoperze 9: 19–58. kowłosy Myotis dasycneme (Boie, 1825) w Ta- Vernier E. 1997. Manuale pratico dei Chirotteri ita- trach. Nietoperze 2: 63–67. liani. Società Cooperativa Tipografica. Padova. Palmeirim J.M., Rodrigues L. 1993. The two minute Węgiel A., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2001. Nie- harp trap for bats. Bat Res. News 34: 60–64. toperze Beskidu Wyspowego, Beskidu Sądec- Piksa K., Wołoszyn B.W. 2001. The postglacial bat kiego, Beskidu Niskiego i Pogórza Karpackiego. remains from the Polish Tatra caves. Lynx, n. s. Nietoperze 3: 163–169. 32: 301–311. Węgiel A., Szkudlarek R., Gottfried T. 2004. Skład Pjenčák P., Danko Š., Matis Š. 2003. Netopiere Ta- gatunkowy, aktywność i struktura populacji nie- tranského národného parku a širšieho okolia. toperzy odławianych latem przy otworach jaskiń Vespertilio 7: 139–160. w Beskidach. Nietoperze 5: 95–105. Postawa T., Wołoszyn B.W. 2000. Fauna nietoperzy Witkowski Z.J. Król W., Solorz W. (red.) 2003. Car- Bieszczadów Zachodnich. Monogr. Bieszcz. 9: pathian list of endangered species. WWF, IOP 91–101. PAN, Vienna–Kraków. Roer H. 2001. Myotis dasycneme (Boie, 1825) – Wołoszyn B.W. 1970. Holoceńska fauna nietoperzy Teichfledermaus. W: Krapp F. (red.). Handbuch (Chiroptera) z jaskiń tatrzańskich. Folia Qu- der Saugetiere. Europas, Band 4: Fledertiere, Tiel atern. 35: 1–65. I: Chiroptera 1: 310–319. Wołoszyn B.W. 2001. Myotis dasycneme (Boie, 1825). Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Śro- W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księ- dowiska z dnia 28 września 2004 roku w sprawie ga zwierząt. PWRiL, Warszawa: 51–52.

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 568–574, 2011

Piksa K. The pond bat Myo�s dasycneme in the Polish part of the Carpathians

During the research carried out between 2005 and 2011 in the Polish part of the Carpathians, the pond bat Myotis dasycneme (Boie, 1825) was caught in the following localities: 1. Oblica Cave (alt. 600 m) situated in the Beskid Żywiecki Mts. A male was caught on 15 October 2006.

573 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

2. Mylna Cave (alt. 1098 m) situated in the Raptawicka Crag in the Tatra Mountains. An adult male was caught on 15 July 2010. 3. Czarna Cave (alt. 1326 m., alt. 1294 m, and alt. 1404 m) situated in the Organy Massif, in the Tatra Mountains. Single males near the entrance at altitude of 1294 were caught on 28 August 2006 and 29 July 2009. 4. Pod Wantą Cave (alt. 1793 m) situated in the Czerwone Wierchy Massif in the Tatra Mts. An adult male was caught on 27 August 2006. 5. Kiczorska Cave (alt. 1180 m) situated in the Gorce Mts. A male was caught on 2 October 2010. 6. Zbójecka Cave in Łopień (alt. 880 m) situated in the Beskid Wyspowy Mts. In total 7 males and 2 females were caught between 2005 and 2011. 7. Niedźwiedzia Cave (alt. 985 m) situated in the Beskid Sądecki Mts. An adult male was caught on 19 August 2006. All bats were caught during the swarming activity. The most interesting record of this species is Pod Wantą Cave (1794 m a.s.l.). It is the highest situated site of the pond bat, not only in Poland and in the Tatra Mountains but also in Europe. Up till now, Magurska Cave was the highest situated site of this bat species (1460 m a.s.l.), where the species was observed during hibernation (Nowak et al. 2001). Also a critical analysis of the literature data on this species’ occurrence was conducted. It seems that the challenge undertaken by some authors (Kowalski 1955, Sachanowicz et al. 2005, Ciechanowski et al. 2007) regarding Sitowski’s claim (1948) on the occurrence of the Pond Bat in Pieniny is somewhat precipitate. The analysis of the literature data confirms that the author not only observe this bat species, but also capture it. From the data presented, it is difficult to decipher the species’ status in the Carpathians. Does it form breeding colonies and local populations here? Can it find suitable feeding areas? On the one hand, the very rare occurrence of this species in the swarming period at cave entrances in the Carpathians seems to confirm the suggestion of Ciechanowski et al. (2007) that the species does not find suitable feeding areas, and uses the Carpathian caves as hibernation sites (and as confirmed by the data here, also as a swarming site). The pond bat is an average-distance migrant, which is able to cover distances of 150–300 km (max 350 km) (Roer 2001, Dietz et al. 2009). The bats captured in the Carpathians may therefore be individuals which had come from other areas in search of hibernation or swarming sites, or penetrated new areas. On the other hand, however, the recording of an adult female and young male in the early swarming season – too early for the seasonal migration period – may indicate that the species can also find suitable feeding areas. These feeding areas may be reservoirs and large Carpathian rivers, for instance. Observations from the foothills of the Slovakian Tatras (the Popradzka Valley) indicate that dammed reservoirs in mountainous areas can be feeding areas for the pond bat (Matis et al. 2000, Pjenčák et al. 2003). Therefore one cannot exclude the possibility that we may be dealing with a similar situation in the Polish Carpathians. To solve this issue, further research is required.

574 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 575–579, 2011 Micaria dives (Araneae: Gnaphosidae) – nowy gatunek pająka dla araneofauny Polski

Micaria dives (Araneae: Gnaphosidae) – a new spider species for the Polish araneofauna

ROBERT ROZWAŁKA

Zakład Zoologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej 20–033 Lublin, ul. Akademicka 19 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: Araneae, Micaria dives, gatunek nowy dla fauny, Polska.

W pracy przedstawiono informacje o występowaniu na terenie Polski pająka Micaria dives (Lucas, 1846). Ten rzadki, w środkowej Europie, południowopalearktyczny gatunek nie był dotychczas wykazywany z naszego kraju. W oparciu o zebrane egzemplarze opisano i zilustrowano budo- wę aparatu kopulacyjnego tego gatunku pająka oraz sporządzono mapę rozmieszczenia M. dives w Polsce i środkowej Europie.

Wstęp skie i śródlądowe wydmy oraz murawy kseroter- miczne i psammofilne, kamieniołomy i żwirow- Micaria dives (Lucas, 1846) jest gatun- nie (Reimoser 1937; Bonte i in. 2003; Hänggi kiem południowopalearktycznym (Wunderlich i in. 1995; Nentwig i in. 2011). Występuje głów- 1979; Thaler 1981; Mikhailov, Mikhailova nie na niżu, choć w odpowiednich dla siebie śro- 2002). Wymieniany był z krajów basenu Morza dowiskach odnotowywano ten gatunek również Śródziemnego i Czarnego, większości państw w niższych partiach gór (Thaler 1981; Mikhailov, zachodniej i centralnej Europy, południowych Mikhailova 2002). Z Polski, stanowiska Micaria rejonów byłego ZSRR, Chin i Japonii. Nie wy- dives nie były dotychczas znane (Blick i in. 2004), stępuje w Wielkiej Brytanii i na Półwyspie choć lokalizacje w Niemczech (Staudt 2011), Skandynawskim, a najdalej na północ wysunię- Czechach (Buchar, Růžička 2002) i na Słowacji te stanowiska znane są z Danii (Blick i in. 2004; (Gajdoš i in. 1999) sugerowały, że ten gatunek Bosmans, Blick 2000; Kovblyuk, Nadolny 2007; pająka może występować także w naszym kra- Platnick 2011). W krajach śródziemnomorskich ju (ryc. 1). jest to gatunek dość często spotykany, ale im da- W niniejszym opracowaniu zestawiono lej na północ, tym jego stanowiska są rzadsze dane o pierwszych stanowiskach Micaria dives (Nentwig i in. 2011). Zanik stanowisk M. dives stwierdzonych na terenie Polski. w miarę przesuwania się na północ jest związany z malejącą liczbą odpowiednich dla tego gatun- ku biotopów. Micaria dives jest gatunkiem sil- Charakterystyka i opis gatunku nie termofilnym, zamieszkującym różnego ro- Micaria dives to najmniejszy krajowy przed- dzaju otwarte, dobrze nasłonecznione biotopy stawiciel rodzaju Micaria Westring. Długość z ubogą roślinnością zielną, szczególnie nadmor- ciała samców (n = 4) wynosiła: 2,7–3,1 mm,

575 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

niej części i wyraźną jasną (białawą) poprzecz- ną przepaską w części środkowej (ryc. 2d). Na górnej powierzchni głowotułowia i odwłoka u żywych lub świeżo zakonserwowanych oka- zów liczne perłowoopalizujące, mieniące się odcieniami różu, zieleni, błękitu, łuskowate włoski. U konserwowanych dłużej w alkoho- lu pająków łuskowate włoski łatwo odpadają, a mieniące się barwy zanikają. Brzuszna strona odwłoka jasnoszara. Budowę głaszczka samca zilustrowano na rycinach 2a–b; epiginę sami- cy na rycinie 2c.

Ryc. 1. Występowanie Micaria dives w środkowej Stanowiska i ich lokalizacja Europie: a – stanowiska w Polsce, b – stanowiska we wschodnich Niemczech oraz w północnych Czechach i północnej Słowacji • Świnoujście, półwysep Przytor (53°54´N; Fig. 1. Distribu�on of Micaria dives in the central part 14°18´E; UTM VV57): 1 ♂: 29.04–17.05.2007 r.; of Europe: a – loca�ons in Poland, b – loca�ons in east- murawa szczotlichowa Spergulo vernalis-Cory- ern part of Germany and the northern part of Czech and Slovak Republic nephoretum canescentis; pułapka Barbera, leg. A. Zawal, det. et coll. R. Rozwałka; 1 ♂: 17.05– –14.06.2007 r.; wydma biała z rzadka porośnię- a samic (n = 2): 3,2–3,4 mm; długość gło- ta wydmuchrzycą piaskową Leymus arenarius; wotułowia (♂) – 1,40–1,55 mm; (♀) – 1,55– pułapka Barbera, leg. A. Zawal, det. et coll. R. –1,65 mm. Ubarwienie obu płci jest jednako- Rozwałka; 1 ♂: 17.05–14.06.2007 r.; 1 ♀: 12.07– we. Głowotułów brązowomiodowy z ciemniej- –12.08.2007 r.: murawa szczotlichowa pocho- szą (szarawą) plamą w centralnej części i nie- dzenia antropogenicznego, pułapka Barbera, zbyt regularnymi promienistymi szarawy- leg. A. Zawal, det. et coll. R. Rozwałka; mi smugami biegnącymi ku krawędziom gło- • Nowa Dęba, poligon (50º27′N; 21º48′E, wotułowia. Chelicery są brązowe, mostek brą- UTM EA58): 1 juv.: 20.08.2005 r.: mozaikowa zowawoszary. Proksymalana część uda I pary murawa psammofilna z kostrzewą piaskową (ok. 1/2 długości) brązowawa, brązowoszara, Festuca psammophila i strzęplicą siną Koeleria część dystalna i dalsze człony żółtawe do bla- glauca oraz chrobotkami Cladonia spp. i ma- dożółtawych. Pozostałe odnóża są bladożółta- cierzanką Thymus spp.; sito entomologiczne we, zwykle z szarawymi wzdłużnymi przyciem- z kęp traw i porostów itp., leg. R. Rozwałka. nieniami na prolateralnych powierzchniach ud. • Huta Przedborska niedaleko Kolbuszowej W pobliżu nasadowej części uda I pary, jedna (50º11´N; 21º44´E, UTM EA55): 1 ♂: dorsalna gruba szczecina, w dystalnej części 6.06.2004 r.; mozaikowa murawa psammofilna – 1 prolateralna. Goleń I z dwoma parami wen- na terenie dawnej kopalni piasku z dominującą tralnych grubych szczecin, przedstopie I – z parą strzęplicą siną i macierzankami; okaz zebrany wentralnie położonych szczecin nieco asyme- metodą „na upatrzonego” z powierzchni pia- trycznie rozmieszczonych. U samic rozmiesz- sku, leg. R. Rozwałka; czenie szczecin jest identyczne jak u samców, • Stulno nad Bugiem (51º23´N; 23º37´E, jedynie szczeciny są dłuższe i grubsze. Odwłok UTM FB89): 2 ♂: 18.06.2001 r.; 1 ♀,1 juv.: widziany z boku ma zarys siodłowaty (ryc. 2d). 17.08.2001 r.: murawa psammofilna z dużym Górna powierzchnia odwłoka szara lub szaro- udziałem szczotlichy sinej Corynephorus ca- ciemnooliwkowa, z jaśniejszą plamą w przed- nescens i jastrzębca kosmaczka Hieracium

576 R. Rozwałka Micaria dives – nowy gatunek pająka dla araneofauny Polski

Ryc. 2a–d. Micaria dives: a – głaszczek samca, widok od strony wentralnej; b – głaszczek samca, widok od stro- ny lateralnej; c – epigina; d – odwłok samca widziany z boku Fig. 2a–d. Micaria dives: a – male palp, ventral view; b – male palp, lateral view; c – epiginum; d – male abdo- men, lateral view

577 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 pilosella na śródlądowej wydmie w dolinie Na Czerwonej liście zwierząt ginących i za- Bugu, przesiewki ze skąpego materiału ro- grożonych w Polsce (Staręga i in. 2002), Micaria ślinnego i wypatrywanie na podłożu, leg. R. dives nie została uwzględniona, ale z uwagi Rozwałka; 1 ♂: 24.04–9.05.2002 r.: lokalizacja na rzadkość występowania, rozproszenie sta- i biotop jw., p. Barbera, leg. R. Gosik, det. et nowisk oraz tendencję do zarastania muraw coll. R. Rozwałka. psammofilnych wskazane byłoby w następnym wydaniu „Listy” umieścić ten gatunek w kate- gorii VU (gatunek narażony na wyginięcie). Podsumowanie Podziękowania Zamieszczone powyżej informacje o sta- Autor dziękuje dr. hab. Andrzejowi Zawalowi nowiskach Micaria dives w Polsce uzupełnia- oraz dr. Rafałowi Gosikowi za udostępnienie mate- ją dane o ogólnym rozmieszczeniu i przebiegu riałów, które pozwoliły uzupełnić dane o występo- północnej granicy zasięgu tego pająka w Eu- waniu Micaria dives w Polsce. ropie Centralnej (ryc. 1). Z przeprowadzonych obserwacji wynika także, że w północnej czę- ści areału występowania Micaria dives jest pa- PIŚMIENNICTWO jąkiem silnie związanym ze środowiskiem su- chych muraw o podłożu piaszczystym pokry- Blick T., Bosmans R., Buchar J., Gajdoš P., Hänggi A., tych roślinnością z klas Corynephoretalia cane- van Helsdingen P., Ružicka V., Staręga W., Thaler K. 2004. Checkliste der Spinnen Mitteleuropas. scentis i Trifolio-Festucetalia. Wyraźny związek Checklist of the spiders of Central Europe. (Arach- z murawami psammofilnymi potwierdza także nida: Araneae). Wersja 1, grudzień 2004 [http:// nieobecność tego gatunku na murawach ksero- www.arages.de/checklist.html#2004_Araneae]. termicznych wykształconych na podłożu wa- Bonte D., Criel P., van Thournout I., Maelfait J.-P. piennym lub lessowym (np. Rozwałka 2000, 2003. Regional and local variation of spider as- 2006, 2007; Rozwałka, Juszczyński 2009). Mimo semblages (Araneae) from costal grey dunes jednoczesnego odkrycia kilku stanowisk tego along the North Sea. J. Biogeogr. 30: 901–911. Bosmans R., Blick T. 2000. Contribution to the pająka, stwierdzono, że M. dives jest gatunkiem knowledge of the genus Micaria in the West-pal- w Polsce bardzo rzadkim. Prawdopodobnie earctic region, with description of the new ge- występuje bardzo lokalnie, gdyż mimo wielo- nus Arboricaria and three new species (Araneae: krotnych, celowych poszukiwań prowadzo- Gnaphosidae). Mem. Soc. Ent. Ital. 78: 443–476. nych na wielu z pozoru optymalnych stano- Buchar J., Růžička V. 2002. Catalogue of spiders of wiskach nie udało się tego pająka odszukać the Czech Republic. Peres, Praha. (Rozwałka – npbl.). Być może rzadkość wystę- Gajdoš P., Svatoň J., Sloboda K. 1999. Catalogue of powania M. dives wynika częściowo z faktu, że Slovakian spiders. Bratislava. Hänggi A., Stockli E., Nentwig W. 1995. Lebensräume jest to gatunek o niewielkich rozmiarach cia- mitteleuropäischer Spinnen. Charakterisierung ła (2,7–3,4 mm), myrmekoidalnego kształtu, der Lebensräume der häufigsten Spinnenarten w dodatku bardzo zwinny i ruchliwy, co czy- Mitteleuropas und der mit diesen vergesellschaf- ni go bardzo trudnym obiektem do odszukania teten Arten. Misc. Faunistica Helvetiae 4. i odłowu w terenie. Niemniej te czynniki nie Kovblyuk M.M., Nadolny A.A. 2007. The spider ge- odgrywają żadnej roli w przypadku, gdy jako nus Micaria Westring, 1851 in the Crimea (Ara- metody połowu używa się samołówek, czyli nei: Gnaphosidae). Arthropoda Selecta 16 (4): 215–236. pułapek Barbera. Tymczasem mimo ich stoso- Mikhailov K.G., Mikhailova E.A. 2002. Altitudinal wania podczas całego roku, np. w Stulnie nad and biotopic distribution of the spider family Bugiem, odłowiono tylko jeden okaz, co po- Gnaphosidae in North Ossetia (Caucasus Ma- twierdza hipotezę, że jest to gatunek rzadko jor). W: Toft S., Scharff N. (red.). Proceedings of spotykany i bardzo nieliczny. the 19th European Colloquium of Arachnology

578 R. Rozwałka Micaria dives – nowy gatunek pająka dla araneofauny Polski

Århus, Denmark 17–22 July 2000, Aarhus Uni- Rozwałka R. 2007. Pająki (Araneae) Kazimierskiego versity Press, Århus: 261–265. Parku Krajobrazowego. Parki Nar. Rez. Przyr. Nentwig W., Blick T., Gloor D., Hänggi A., Kropf C. 26: 83–100. 2011. Spinnen Europas [www.araneae.unibe.ch., Rozwałka R., Juszczyński P. 2009. Pająki (Araneae) ver. 6.2011]. dwu nalessowych stanowisk kserotermicznych Platnick N.I. 2011. The World Spider Catalog, ver. w okolicach Lublina. Nowy Pam. Fizjogr. 12.0. American Museum of Natural History 6 (2007) (1–2): 87–106. [http://research.amnh.org/entomology/spiders/ Staręga W., Błaszak C., Rafalski J. 2002. Arachnida catalog/index.html]. Pajeczaki. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona Reimoser E. 1937. Clubionidae oder Röhrenspinnen. lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. W: Dahl M., Bischoff H. (red.). Die Tierwelt IOP PAN, Kraków: 133–140. Deutschands und der angrenzenden Meeresteile Staudt A. 2011. Nachweiskarten der Spinnen Deutsch- nach ihren Merkmalen und nach ihrer Lebens- lands [http://www.spiderling.de/arages]; dostęp: weise. Jena: 45–99. 12.02.2011 r. Rozwałka R. 2000. Pająki (Araneae) zespołu Brachy- Thaler K. 1981. Bemerkenswerte Spinnenfunde in podio-Teucrietum Rezerwatu „Stawska Góra”. W: Nordtirol (Österreich). Veröff. Mus. Ferdinan- Łętowski J. (red.). Walory przyrodnicze Chełm- deum Innsbr. 61: 105–150. skiego Parku Krajobrazowego i jego najbliższych Wunderlich J. 1979. Revision der europäischen Ar- okolic. Wyd. UMCS, Lublin: 109–118. ten der Gattung Micaria Westring 1851, mit An- Rozwałka R. 2006. Pająki (Araneae) stanowiska ro- merkungen zu den übrigen paläarktischen Ar- ślinności kserotermicznej w Żmudzi koło Cheł- ten (Arachnida: Araneida: Gnaphosidae). Zool. ma, Parki Nar. Rez. Przyr. 25: 51–68. Beitr., N.F. 25: 233–341.

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 575–579, 2011

Rozwałka R. Micaria dives (Araneae: Gnaphosidae) – a new spider species for the Polish araneofauna

The present paper presents the information about the occurrence of Micaria dives (Lucas) in Poland. This rare in Central Europe, south-palearctic species is listed in Poland for the first time. Description and diagnostic drawings of both sexes of this spider were prepared. Also the habitat preferences were discussed, as well as distribution of M. dives in Poland and adjacent countries.

579 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 580–586, 2011 Nowe stanowiska poskocza Eresus (Araneae: Eresidae) w północnej Polsce

New records of the ladybird spider Eresus (Araneae: Eresidae) in northern Poland

KRZYSZTOF SZPILA1, JACEK ZIELIŃSKI2, MONIKA LIK3

1 Zakład Ekologii Zwierząt, Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytet Mikołaja Kopernika 87–100 Toruń, ul. Gagarina 9 e-mail: [email protected]

2, 3 Katedra Zoologii, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy 85–225 Bydgoszcz, ul. Kordeckiego 20 e-mail: [email protected], [email protected]

Słowa kluczowe: poskocz, Eresus, północna Polska, faunistyka.

Podczas prowadzenia obserwacji faunistycznych bezkręgowców stwierdzono nowe stanowiska poskocza Eresus sp. Walckenaer, 1805, w Kotlinie Toruńskiej i na terenach do niej przyległych, usytuowanych wokół Bydgoszczy i w lewobrzeżnej części Torunia. Ponadto w okolicach Torunia potwierdzono występowanie tego pająka na większości stanowisk znanych z literatury. W oparciu o wyniki najnowszych badań, w których dokonano rewizji systematycznej rodzaju Eresus, osobni- ki zaobserwowane w latach 2007–2009 oznaczono jako Eresus kollari Rossi, 1846. W pracy przed- stawiono także perspektywy dalszego występowania populacji poskocza na stwierdzonych stano- wiskach.

Wstęp tunków: Eresus moravicus Řezáč 2007, E. san- daliatus (Martini et Goeze, 1778) oraz E. kolla- Pająki z rodzaju poskocz Eresus Walckenaer, ri Rossi, 1846 (Řezáč i in. 2007). dotychczas oznaczane jako poskocz krasny Pająki z rodzaju Eresus, opisane jesz- Eresus cinnaberinus (Olivier, 1789) [= E. niger cze jako Eresus niger/cinnaberinus, znane są (Petagna, 1787)] wykazywane były w Polsce w kraju jedynie z 14 stanowisk (Rozwałka już w 1909 roku (Torka 1909 za: Rozwałka 2004, Żmihorski 2004, Barańska 2007), stąd 2004). Najnowsze badania przeprowadzone też umieszczone zostały w Polskiej czerwonej przez Řezáča i innych (2007) podważyły jed- księdze zwierząt – Bezkręgowce (Głowaciński, nak istnienie E. niger/cinnaberinus jako jedno- Nowacki 2004) oraz na Czerwonej liście zwie- litego gatunku. Autorzy ci, w oparciu o analizę rząt ginących i zagrożonych (Głowaciński cech morfologicznych i genetycznych, zakla- 2002) w kategorii gatunków zagrożonych syfikowali wszystkie stwierdzone w centralnej wyginięciem (EN – endangered) (Rozwałka Europie pająki z rodzaju Eresus do trzech ga- 2004).

580 K. Szpila i in. Nowe stanowiska poskocza w północnej Polsce

Dotychczasowe dane o rozmieszczeniu wych środowisk preferowanych przez posko- pająków z rodzaju Eresus w północno- cza pozwalają spodziewać się istnienia dalszych zachodniej Polsce stanowisk tego pająka na obszarze Kotliny i te- renów do niej przyległych. Potwierdzeniem Wszystkie dotychczas stwierdzone w pół- tych przypuszczeń są przedstawione poniżej, nocno-zachodniej Polsce stanowiska posko- niepublikowane wcześniej obserwacje fauni- cza Eresus usytuowane są w obrębie makroregio- styczne z lat 1997–2011. nu Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej: w pra- dolinach rzek Wisły, Noteci i Odry (Rozwałka 1. Puszcza Bydgoska, na zachód od 2004). Obszar ten charakteryzuje mozaika różno- Międzynarodowego Portu Lotniczego (UTM rodnych środowisk z licznymi fragmentami mu- XU98), dziesięcioletni młodnik sosnowy: raw napiaskowych Koelerion glaucae i kseroter- 24.08.1997 r. – 1♂, obs. M. Lik. micznych Festuco-Brometea, stanowiących poten- 2. Bydgoszcz (UTM XU99), nieczynny cjalne miejsce występowania pająków z rodza- kilkunastohektarowy zarastający poligon woj- ju Eresus. W Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej skowy w kompleksie borów sosnowych na pół- stanowiska odnotowane po roku 1975 ograniczo- noc od zabudowań miasta (ryc. 2): 20.09.2002 ne są jedynie do Kotliny Toruńskiej (Rozwałka r. – 1♂; 27.08.2007 r. – 1♂; 20.09.2007 r. – 1♂; 2004). Występowanie pojedynczych samców za- 10.09.2008 r. – 1♂; obs. J. Zieliński, M. Lik. rejestrowano w okolicach Torunia (Wąsowska 3. Maksymilianowo (UTM CE00), sucha 1964, Staręga 1984, Rozwałka 2004) oraz Solca polana o powierzchni około 1000 m2 w borze Kujawskiego (Rozwałka 2004). Wąsowska (1964) sosnowym świeżym Dicrano-Pinion, na zachód obserwowała pająki z rodzaju Eresus w suchym le- od Maksymilianowa: 10.09.1998 r. – 1♂, obs. sie sosnowym usytuowanym pomiędzy lotniskiem J. Zieliński. Aeroklubu Pomorskiego, Fortem VII i dzielnicą 4. Toruń, Lotnisko Aeroklubu Pomorskiego Wrzosy oraz na piaszczysto-żwirowej wydmie po- (UTM CD37), mozaika muraw napiaskowych, rośniętej niską roślinnością w lesie pomiędzy lot- niskiem a miejscowością Przysiek (stanowisko opisane jako „Rozgarty”). Interesujące stanowisko – w obrębie nieistniejących już zakładów „Polchem” – podaje Staręga (1984): „powierzchnia rekultywo- wana osadami ściekowymi, odpadami palenisko- wymi i wapnem nawozowym, obsiewana łubinem, a następnie mieszanką trawnikową, silnie zdegra- dowana i porośnięta chwastnicą pospolitą”. Z kolei K. Kasprzyk (inf. npbl.) obserwował osobniki po- skocza na toruńskich Glinkach (przy dawnych za- kładach „Drosed”) oraz na byłym poligonie woj- skowym w Puszczy Bydgoskiej – na murawach przy maszcie Radiowego Centrum Nadawczego. Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk poskocza Eresus w Kotlinie Toruńskiej: a – stanowiska sprzed 1990 roku (wg Wąsowska 1964), b – stanowiska sprzed 1990 Nowe stanowiska pająków z rodzaju Eresus roku (wg Staręga 1984), c – stanowiska wg Kasprzyk w Kotlinie Toruńskiej i terenach do niej (inf. w: Rozwałka 2004), d – nowe stanowiska przyległych Fig. 1. Distribu�on of occurrence sites of Eresus in the Toruń Basin: a – records before 1990 (acc. to Wąso- wska 1964), b – records before 1990 (acc. to Staręga Szerokie rozprzestrzenienie i ciągłość wy- 1984), c – records acc. to Kasprzyk (personal comm. stępowania w Kotlinie Toruńskiej napiasko- in: Rozwałka 2004), d – new records

581 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Ryc. 2–5. Środowiska, w których stwierdzono poskocza Eresus w Kotlinie Toruńskiej: 2 – Bydgoszcz, nieczyn- ny poligon wojskowy (11.12.2009 r., fot. J. Zieliński), 3 – poligon toruński, Góra Wiatraczna (3.09.2008 r., fot. A. Oleksa), 4 – poligon toruński, okolice Góry Żymierskiego (3.09.2008 r., fot. A. Oleksa), 5 – poligon toruń- ski, okolice Góry Żymierskiego (miejsce obserwacji juwenilnej samicy) (1.07.2006 r., fot. K. Szpila) Figs 2–5. Habitats of Eresus in the Toruń Basin: 2 – Bydgoszcz, inac�ve military training ground (11 December 2009, photo by J. Zieliński), 3 – Toruń ar�llery training ground, Wiatraczna Hill (3 September 2008, photo by A. Oleksa), 4 – Toruń ar�llerytrainingground,surroundingsofŻymierski’s Hill (3 September 2008, photo by A. Oleksa), 5 – Toruń ar�llery training ground, surroundings of Żymierski’s Hill (place of observa�on of a juvenile female) (1 July 2006, photo by K. Szpila) wrzosowiska Calluno-Ulicetalia: 08.2000 r. – 7. Toruń, poligon artyleryjski – okoli- 1♂, obs. J. Buszko; 21.08.2002 r. – 1♂, obs. K. ce Góry Żymierskiego (UTM CD36/37), mo- Szpila; 08.2003 r. – 1♂, obs. T. Konefał; 10.2006 zaika muraw napiaskowych, wrzosowisk r. –1♂, obs. M. Leszczyński (odnawiające się i spontanicznych odnowień sosny (ryc. 4 zarośla trzmieliny Euonymus sp. przylegają- i 5): 1.07.2006 r. – 1♀; 21.08.2007 r. – 5♂♂; ce do lotniska od wschodu); 6.10.2011 r. – 1♂, 27.09.2007 r. – 1♂, obs. K. Szpila; 3.09.2008 r. – obs. P. Olszewski. 3♂♂, obs. K. Szpila, A. Oleksa. 5. Toruń, Glinki (UTM CD37), mozai- 8. Toruń, poligon artyleryjski – okolice Góry ka muraw napiaskowych, wrzosowisk i spon- Wiatracznej (UTM CD36/46), mozaika muraw tanicznych odnowień sosny zwyczajnej Pinus napiaskowych, wrzosowisk oraz odnowień sosny sylvestris: 27.08.2002 r. – 1♂, obs. K. Szpila; i brzozy brodawkowatej Betula pendula (ryc. 3): 13.09.2011 r. – 9♂♂, obs. P. Olszewski. 3.09.2008 r. – 6♂♂, obs. K. Szpila, A. Oleksa. 6. Toruń, Barbarka (UTM CD38), na- 9. Toruń, poligon artyleryjski – Stawki syp nieczynnej linii kolejowej Toruń–Unisław: (UTM CD47), mozaika muraw napiaskowych, 10.2009 r. – 1♂, obs. M. Leszczyński. wrzosowisk: 31.08.2009 r. – 4♂♂, obs. K. Szpila.

582 K. Szpila i in. Nowe stanowiska poskocza w północnej Polsce

Ryc. 6–9. Osobniki Eresus obserwowane na stanowiskach w Kotlinie Toruńskiej: 6 – Eresus kollari, samiec (nie- czynny poligon wojskowy, Bydgoszcz, 27.08.2007 r., fot. J. Zieliński), 7 – Eresus kollari, martwy samiec (nieczyn- ny poligon wojskowy, Bydgoszcz, 20.09.2007 r., fot. J. Zieliński), 8 – Eresus sp., juwenilna samica (poligon toruń- ski, okolice Góry Żymierskiego, 1.07.2006 r., fot. K. Szpila), 9 – Eresus kollari, samiec (poligon toruński, okolice Góry Żymierskiego, 21.08.2007 r., fot. K. Szpila) Figs 6–9. Specimens of Eresus from the Toruń Basin: 6 – Eresus kollari, a male (inac�ve military training ground, Bydgoszcz, 27 August 2007, photo by J. Zieliński), 7 – Eresus kollari, a dead male (inac�ve military training ground, Bydgoszcz, 20 September 2007, photo by J. Zieliński), 8 – Eresus sp., a juvenile female (Toruń ar�llery training ground, surroundings of Żymierski’s Hill, 1 July 2006, photo by K. Szpila), 9 – Eresus kollari, a male (Toruń ar�llery training ground, surroundings of Żymierski’s Hill, 21 August 2007, photo by K. Szpila)

Na szczególną uwagę zasługuje fakt stwier- wykonywano zdjęcia osobników obserwowa- dzenia poskocza w okolicach Bydgoszczy nych w latach 2007–2009 (ryc. 6–9, pozosta- (pierwsze trzy wymienione wyżej stanowiska) łe zdjęcia są dostępne w zbiorach autorów). – są to całkowicie nowe stanowiska Eresus sp. Znalezionego martwego osobnika (nieczynny potwierdzające możliwość szerszego występo- poligon koło Bydgoszczy – ryc. 7) oraz zdjęcia wania tego pająka w całej Kotlinie Toruńskiej żywych osobników wykonane podczas obser- i na terenach z nią sąsiadujących. wacji (ryc. 6, 9) przesłano w celu identyfikacji gatunkowej M. Řezáčowi. Wszystkie te osob- niki zostały oznaczone jako E. kollari. Jedyna Metody i rezultaty identyfikacji gatunkowej obserwowana samica została oznaczona na podstawie zdjęcia (ryc. 8) do rodzaju przez W celu umożliwienia identyfikacji gatunko- R. Rozwałkę. wej na nieczynnym poligonie koło Bydgoszczy Rezultaty identyfikacji gatunkowej doko- oraz serii stanowisk na poligonie toruńskim nanej przez dr. Řezáča, analiza ubarwienia do-

583 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 konana w przypadku niektórych z obserwowa- skowych i wrzosowisk. Tego typu środowiska nych samców (czerwona barwa tylnych odnóży są w warunkach klimatycznych Polski zbioro- w części proksymalnej, czarna – w dystalnej) oraz wiskami nietrwałymi, bez ingerencji człowie- informacje o preferencjach środowiskowych po- ka szybko zastępowanymi przez kolejne zbio- szczególnych gatunków (Řezáč i in. 2007) po- rowiska wskutek zmian sukcesyjnych (Załuski zwalają przypuszczać, że wszystkie osobniki do- 2002). Procesy te stanowią główne zagrożenie tąd stwierdzone w Kotlinie Toruńskiej i na ob- dla istniejących populacji Eresus – pojawiające szarach przyległych należą prawdopodobnie do się krzewy i drzewa powodują ocienienie pod- tego właśnie gatunku. Potwierdzenie tego zało- łoża, zmianę szaty roślinnej i warunków ter- żenia wymagać będzie jednak oznaczenia osob- miczno-wilgotnościowych, a tym samym zani- ników należących do rodzaju Eresus na wszyst- kanie odpowiednich siedlisk (Rozwałka 2004). kich znanych stanowiskach. W przypadku toruńskiego poligonu jednym z najlepszych sposobów gwarantujących trwa- nie siedlisk preferowanych przez poskocza jest Zagrożenia lokalnych populacji Eresus oraz utrzymanie dotychczasowego użytkowania propozycje ich ochrony przez wojsko. Podobna sytuacja występuje w przypadku Obserwacje dokonane na obrzeżach stanowiska tego pająka w okolicach toruńskie- Lotniska Aeroklubu Pomorskiego w Toruniu są go lotniska. Także tutaj kontynuacja obecnego dowodem ciągłości istnienia populacji wzmian- sposobu użytkowania terenu powinna sprzyjać kowanych przez Wąsowską (1964) i Staręgę utrzymaniu się jego populacji. Pozostałe stano- (1984) (ryc. 1). Liczne obserwacje poskocza wiska w okolicach Torunia (Barbarka, Glinki, na kilku znacznie oddalonych od siebie stano- Wrzosy) są niestety zagrożone lub uległy całko- wiskach usytuowanych na poligonie artyleryj- wicie zmianom sukcesyjnym. skim świadczą o funkcjonowaniu stabilnej po- Procesy sukcesyjne związane z zarastaniem pulacji pająka na tym obszarze. Należy podkre- terenów otwartych zagrażają także populacji ślić, że poligon obejmuje powierzchnię ponad pająka na nieczynnym poligonie położonym 5 tys. ha i stanowi jeden z największych śród- na północ od Bydgoszczy. Po zaprzestaniu lądowych, niezalesionych obszarów wydmo- użytkowania przez wojsko nastąpiła tu spon- wych Polski. Prawdopodobnie zatem, występu- taniczna sukcesja sosny zwyczajnej oraz osiki jąca tu populacja Eresus jest jedną z najwięk- Populus tremula, które pokryły już ponad po- szych w kraju. Prowadzone w ostatnich latach łowę uprzednio otwartych terenów. badania faunistyczne wykazały (bądź potwier- Stanowisko w okolicach Portu Lotniczego dziły) obecność na terenie poligonu oprócz po- koło Bydgoszczy już w chwili jego odkrycia skocza także 29 innych gatunków stawono- w 1997 roku porastał około dziesięcioletni młod- gów umieszczonych w Polskiej czerwonej księ- nik sosnowy. Zmiany siedliskowe wiążące się ze dze zwierząt i na Czerwonej liście zwierząt gi- wzrostem drzew nie sprzyjają wzrostowi popula- nących i zagrożonych w Polsce (Pawlikowski cji pająków Eresus (Rozwałka 2004). W odległo- i in. 1998; Owieśny i in. 2010; K. Szpila – ści kilkuset metrów od miejsca, w którym znale- npbl.). Obszar ten jest obecnie administrowa- ziono pająka, na obszarze otaczającym pas star- ny przez Nadleśnictwo Gniewkowo i użyczany towy lotniska znajdują się jednak rozległe tereny na potrzeby ćwiczeń artyleryjskich jednostkom otwarte, w tym napiaskowe wrzosowiska, stano- Wojska Polskiego. Kierownictwo Nadleśnictwa wiące potencjalne miejsce jego występowania. oraz Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych Można nawet oczekiwać, że największa na tym w Toruniu jest przychylnie ustosunkowane do stanowisku populacja Eresus znajduje się wła- koncepcji utrzymania w niezagospodarowa- śnie na lotnisku. Weryfikacja tego przypuszcze- nym stanie istniejących połaci muraw napia- nia będzie jednak bardzo utrudniona ze wzglę-

584 K. Szpila i in. Nowe stanowiska poskocza w północnej Polsce du na rygorystyczne przepisy zakazujące wstępu tychczas stanowiska pająków opisanych jako na tego typu obiekty. Eresus niger/cinnaberinus i ponownie określić Dla stanowiska poskocza z okolic ich przynależność gatunkową. Maksymilianowa największe zagrożenie stano- Przedstawione w niniejszej pracy nowe wią prowadzone w ostatnim czasie zalesienia stanowiska poskocza wskazują na możliwość uprzednio bezdrzewnych polan w borach so- jego występowania w takich środowiskach jak snowych. Nasadzenia sosny zwyczajnej i brzo- poligony wojskowe oraz lotniska. W przyszło- zy brodawkowatej wykonane zostały m.in. na ści konieczne byłoby przeprowadzenie obser- obszarze stwierdzonego występowania tego pa- wacji na tego typu obiektach w celu wykry- jąka. Co więcej, nasadzenia były poprzedzone cia ewentualnych nowych stanowisk omawia- głęboką orką powodującą najprawdopodob- nych pająków. Zaletą lotnisk i poligonów jest niej całkowite zniszczenie nor pająka, których ponadto ciągłość trwania potencjalnych sie- głębokość sięga jedynie 10–15 cm (Rozwałka dlisk występowania poskoczy. Wynika ona ze 2004). sposobu ich użytkowania ograniczającego na- Istotnym problemem dla wszystkich stano- turalne procesy sukcesyjne w fitocenozach. wisk poskocza na wzmiankowanym obszarze Z tego też względu stanowiska pająków z ro- jest działalność off-road. Gwałtowne przejazdy dzaju Eresus znajdujące się na obszarze takich quadami, motocyklami i samochodami tere- obiektów nie wymagają zabiegów ochron- nowymi niszczą powierzchniową warstwę gle- nych, a jedynie zachowania dotychczasowego by wraz z płytkimi norami pająków. Nielegalny, ich przeznaczenia. bardzo intensywny tzw. off-road jest obecnie obserwowany w okolicach lotniska Aeroklubu Podziękowania Pomorskiego w Toruniu oraz na toruńskim po- ligonie artyleryjskim. Autorzy składają podziękowania dr. Milanowi Poskocz krasny posiada w Polsce status ga- Řezáčowi i dr. Robertowi Rozwałce za identyfikację tunku chronionego. W przyszłości należałby tę gatunkową pająków. Przedstawiony materiał byłby ochronę rozszerzyć na cały rodzaj Eresus. Pająki znacznie uboższy bez możliwości prowadzenia obser- te preferują siedliska kserotermiczne (Řezáč wacji na obszarze podtoruńskiego poligonu artyleryj- i in. 2007), dlatego też, ze względu na niewiel- skiego. Nadleśniczy Nadleśnictwa Gniewkowo, inż. ką zdolność dyspersji (Baumann 1997) na za- Stanisław Słomiński, udzielił zgody (Zn.Spr.S-753//3/ rastających izolowanych stanowiskach grozi im 08) na prowadzenie badań faunistycznych na tym te- renie (Obręb Otłoczyn Nadleśnictwa Gniewkowo), za wyginięcie. W miejscach, w których stwierdzo- co serdecznie dziękujemy. Dr hab. Sabina Wąsowska, no występowanie poskoczy, takich jak niewiel- prof. Jarosław Buszko, dr Krzysztof Kasprzyk, mgr kie bezdrzewne enklawy śródleśne, bardzo po- Tomasz Konefał, dr Michał Leszczyński i mgr Piotr żądane byłoby zatem tworzenie użytków ekolo- Olszewski udzielili szczegółowych informacji o wła- gicznych, na których ograniczano by sukcesję snych obserwacjach poskocza. drzew i krzewów.

PIŚMIENNICTWO Propozycje dalszych badań Opisane w niniejszej pracy nowe stanowiska Barańska K. 2007. Nowe stanowisko poskocza krasnego Eresus cinnaberinus (Olivier, 1789) w Cedyńskim Par- pająków z rodzaju Eresus, przy zaledwie czter- ku Krajobrazowym. Prz. Przyr. 18 (3–4): 130–133. nastu znanych dotychczas (Rozwałka 2004), Baumann T. 1997. Habitat selection and dispersal power wskazują na potrzebę uzupełnienia danych of the spider Eresus cinnaberinus (Olivier, 1789) in the o ich rozmieszczeniu w Polsce. Ponadto w świe- porphyry landscape near Halle (Saale). W: Żabka M. tle badań Řezáča i innych (2007) w przyszłości (red.). Proceedings of the 16th European Colloquium należałoby zweryfikować wszystkie znane do- of Arachnology. Siedlce: 37–45.

585 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011

Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt giną- Rozwałka R. 2004. Eresus cinnaberinus (Olivier, 1789) syn. cych i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków. Eresus niger (Petagna, 1787), Poskocz krasny. W: Gło- Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) 2004. Polska czerwona waciński Z., Nowacki J. (red.). Polska czerwona księga księga zwierząt – Bezkręgowce. IOP PAN, AR im. zwierząt – Bezkręgowce. IOP PAN, AR im. Cieszkow- Cieszkowskiego, Kraków. skiego, Kraków: 41–43. Owieśny M., Szpila K., Oleksa A., Ogonowski Ł. 2010. Staręga W. 1984. Materiały do znajomości rozmieszczenia Nowe stanowiska strojnisia nadobnego Philaeus chry- pająków (Aranei) w Polsce, 8–10. Fragm. Faun. 28 (5): sops Poda, 1761 (Araneae: Salticidae) w Polsce. Chroń- 79–136. my Przyr. Ojcz. 66 (1): 65–70. Torka V. 1909. Ein Kieferninsekt aus Ordnung der Orthop- Pawlikowski T., Buszko J., Maciejewski K. 1998. Opraco- teren. Z. Wiss. Ins. Biol. Husum 5: 217–220. wanie faunistyczne dla „Programu ochrony przyrody Wąsowska S. 1964. Nowe stanowisko poskocza krasnego, Ere- w Nadleśnictwie Gniewkowo” na przykładzie wybra- sus niger (Petagna) (Araneae). Prz. Zool. 8 (1): 46–48. nych grup owadów (Insecta). Zakł. Ekol. Zwierząt, Załuski T. 2002. Zagrożenie i ochrona zespołów trawia- Inst. Ekol. i Ochr. Środ. UMK. stych. W: Frey L. (red.). Polska księga traw. Inst. Bot. Řezáč M., Pekár S., Johannesen J. 2007. Taxonomic review im. W. Szafera PAN, Kraków: 245–274. and phylogenetic analysis of central European Ere- Żmihorski M. 2004. Stwierdzenie poskocza krasnego Ere- sus species (Araneae: Eresidae). Zool. Scripta 37 (3): sus cinnaberinus (Olivier, 1789) w Puszczy Piskiej (NE 263–287. Polska). Kulon 2: 235–236.

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 580–586, 2011

Szpila K., Zieliński J., Lik M. New records of the ladybird spider Eresus (Araneae: Eresidae) in northern Poland

The ladybird spider, Eresus spp., is associated with sparsely vegetated, stony and sandy habitats. The genus is relatively rare in Poland and included in the Polish Red Data Book of Animals. A number of new locations have been discovered for Eresus spp. in the Toruń Basin and adjacent areas (UTM CD36, CD37, CD38, CD46, CD47, CE00, XU98, XU99). Some of the observed specimens were identified as Eresus kollari Rossi, 1846 – a recently restored species. In this paper, the prospects for the populations of ladybird spiders recorded in the Toruń Basin are discussed.

586