liberaal journaal

100 JAAR VROUWENKIESRECHT

In 2017 is het honderd jaar geleden dat Desalniettemin is het goed ook nu reeds welke prominente (liberale) vrouwen het algemeen mannenkiesrecht werd bij honderd jaar passief kiesrecht stil te hebben als eerste stappen gezet in de ingevoerd, evenals het passief kiesrecht staan, als eerste stap op welke naar ge- actieve politiek? Hoe gaat een partij als voor vrouwen. Daarmee konden vrou- lijke politieke rechten. Bovendien viert de SGP - anno 2017 de enige partij die wen zich voortaan verkiesbaar stellen het Liberaal Vrouwen Netwerk van de vanuit haar beginselen geen voorstander en ook gekozen worden. Tevens werd VVD in 2017 zijn vijftienjarig bestaan, is van dit recht voor vrouwen - om met de weg vrijgemaakt voor actief kiesrecht eens te meer een goede reden om in een het passief vrouwenkiesrecht? Welke rol voor vrouwen - het recht om ook zelf extra editie van het Liberaal Journaal stil speelden het Liberaal Vrouwen Netwerk een stem uit te brengen. Het zou nog tot te staan bij de politieke participatie van en zijn voorganger Vrouwen in de VVD 1919 duren alvorens vrouwen daadwer- vrouwen. voor liberale vrouwen in Nederland? kelijk actief kiesrecht verwierven. Hoe kwam het passief kiesrecht in 1917 Welke uitdagingen zijn er nog voor het uiteindelijk tot stand; welke ontwikkelin- Netwerk? Deze en andere vragen komen In feite zou dus gesteld kunnen worden gen hebben zich sinds 1917 voorgedaan aan bod in dit Liberaal Journaal. dat er pas in 2019 echt iets te vieren is. in de politieke participatie van vrouwen; De vraag naar recht eist gevoel van plicht. De vrouw zal niet vrij worden en is dat ook niet waard, als zij niet zichzelf bevrijdt, niet toont de zelfbewuste te zijn, de fiere, die zelfstandig haar ketenen wil afwerpen. wilhelmina drucker

HOE KWAM VROUWENKIESRECHT IN NEDERLAND TOT STAND? door Patrick van Schie Na de val van Napoleon in 1815 was het kies- Thorbeckes kieswet uit 1850 had vrouwen niet recht in het nieuwe Koninkrijk Nederland weer expliciet van kiesrecht uitgesloten. Dat het Van regentenheerschappij naar zeer beperkt. Ten tijde van de grondwetsherzie- kiesrecht aan mannen was voorbehouden sprak algemeen kiesrecht ning in 1848 door de liberale staatsman Johan destijds vanzelf. In 1882 deed Aletta Jacobs in Ons land was sinds zijn ontstaan eind 16e eeuw Rudolf Thorbecke bezat ongeveer 10% van de een aanvraag om op de kieslijst te een regentenrepubliek. Het bestuur was in han- volwassen mannen kiesrecht. Thorbecke zorgde worden geplaatst, daar zij aan alle wettelijke den van een klein aantal families. Het grootste wel voor een directe verkiezing van de Tweede vereisten voldeed. Haar verzoek werd afgewezen, deel van de bevolking kwam er politiek volstrekt Kamer, in plaats van (zoals tot dan toe) via de waarop Jacobs in hoger beroep ging. De Hoge niet aan te pas. Wel werden tijdens de Bataafsche tussentrap van kiesmannen die door de stem- Raad bepaalde uiteindelijk dat de afwijzing te- Republiek (1795-1801), onze eigen variant van gerechtigde burgers werden gekozen en dan recht was, want als de wetgever in 1850 ook aan de Franse Revolutie, ineens veel meer burgers bij vervolgens hun eigen gang konden gaan bij vrouwen het kiesrecht had willen toekennen ‘dan het bestuur betrokken. Ja, zelfs een meerderheid de selectie van Kamerleden. Maar Thorbecke zou dat uitdrukkelijk zijn vermeld’. van de volwassen mannen kreeg toen (even) breidde het aantal kiesgerechtigden niet uit, het kiesrecht. Maar vrouwen bleven bijna overal kromp het zelfs enigszins in. Pas veel later, in Voor de zekerheid werd bij de grondwetsherzie- van het kiesrecht verstoken, behalve in enkele 1887, werd dit verhoogd tot ongeveer een kwart ning in 1887 het woord ‘mannelijk’ toegevoegd gemeenten waar zij als gezinshoofd - wanneer van de mannen. aan het artikel waarin omschreven stond wie zij weduwe waren geworden - een stem mochten In 1896 bracht een nieuwe kieswet, voorgesteld kiezer kon worden. Het gevolg was dat om vrou- uitbrengen. door de liberale minister Samuel van Houten wenkiesrecht te kunnen invoeren voortaan een (dezelfde man als die van het Kinderwetje uit grondwetswijziging nodig was, wat wil zeggen 1874) het aandeel kiezers op ongeveer 50%, een meerderheid van twee-derde in beide Ka- weigerde zich dan ook sterk te maken voor wat vraag welke vrouwen het meest voor toekenning Kamer. Vier unie-liberale Kamerleden waren zo waarna het tot 1917 geleidelijk aan steeg tot ruim mers der Staten-Generaal. zij afdeed als ‘dameskiesrecht’, een beperkte van het kiesrecht in aanmerking zouden moeten teleurgesteld dat de voorgestelde nieuwe grond- 70%. Naast censuskiezers (mensen die kiesrecht Rond 1900 kwam een beweging voor vrouwen- vorm van vrouwenkiesrecht. Niet het kiesrecht komen en in welk tempo het zou moeten wor- wet geen actief vrouwenkiesrecht bevatte dat zij genoten omdat zij minimaal een zekere som kiesrecht op gang, minder waarschijnlijk als voor vrouwen uit de burgerlijke klasse, maar dat den ingevoerd. een amendement indienden om dit alsnog in belasting betaalden) kwamen er nu onder andere directe reactie op de expliciete uitsluiting van voor mannen uit de arbeidersklasse was volgens In een gezamenlijk verkiezingsprogram dat het wetsvoorstel op te nemen. Uitgerekend een spaarkiezers (voor wie een zeker bedrag bij een vrouwen in de Grondwet dan wel als gevolg deze partij urgent. beide liberale partijen, LU en BVL, samen met vrijzinnig-democratisch Kamerlid bekritiseerde spaarbank had ingelegd) en examenkiezers (voor van een algemene emancipatiebeweging van de de VDB voor de verkiezingen van 1913 vast- hen. Natuurlijk, het vrouwenkiesrecht was een wie bepaalde (beroeps)opleidingen met succes vrouw. Deze deed zich niet enkel in Nederland Confessionele politici waren overwegend tegen stelden, spraken zij zich met betrekking tot het goede zaak, maar wanneer het in deze herzie- had afgerond). De grondwetsherziening van voor; het betrof een internationaal fenomeen. vrouwenkiesrecht. Deze voorlopers van het vrouwenkiesrecht uit voor het wegnemen van ning werd opgenomen zouden de confessione- 1917 bracht algemeen kiesrecht. Bewegingen die streefden naar vrouwenkiesrecht CDA manifesteerden zich toen in drie stromin- de grondwettelijke belemmering die in 1887 len de hele Pacificatie torpederen en kon men Het aantal kiesgerechtigden kwam daarmee ove- waren vooral sterk in de Angelsaksische landen gen: katholiek (RKSP), christelijk-historisch was aangebracht. Dit voorstel werd door het van voren af aan beginnen. Nadat ook Cort van rigens niet op 100%, omdat enkele categorieën en in Scandinavië. Voorstanders van vrouwen- (CHU) en anti-revolutionair (ARP). Alleen na die verkiezingen optredende kabinet onder der Linden het amendement ontried, trokken de bleven uitgesloten: zoals gevangenen, landlopers, kiesrecht in Nederland onderhielden nauw onder de eerste twee stromingen bevonden zich de liberale premier Pieter Cort van der Linden unie-liberalen het in. dronkaards en mensen die onder curatele waren contact met geestverwanten daar en elders over enkele voorstanders van vrouwenkiesrecht, overgenomen, tezamen met het passieve vrou- De hele kiesrechtkwestie draaide om het actieve gesteld. de grens. maar zij vormden de uitzonderingen. Veruit wenkiesrecht. kiesrecht. Dat was het waar voorstanders van de meeste confessionelen meenden dat het algemeen mannenkiesrecht en van (enigerlei vrouwenkiesrecht in strijd was met de ‘roeping’ vorm van) vrouwenkiesrecht voor streden. Het De opkomst van het verlangen Het vrouwenkiesrecht in de van de vrouw, welke inhield toewijding aan de De grondwetsherziening van is dan ook opmerkelijk dat het enige recht dat naar vrouwenkiesrecht verschillende politieke verzorging van echtgenoot en de opvoeding van 1917: geen actief wel passief vrouwen wat dit betreft bij de Pacificatie wel Op de volwassen bevolking als geheel – de grens stromingen de kinderen. Reeds het zich verdiepen in de po- vrouwenkiesrecht kregen, het passief kiesrecht was. Wat het minst voor de kiesgerechtigde leeftijd lag destijds op 23 Onder politieke partijen, die zich juist ook in litieke strijd, al helemaal het eventueel bezoeken Onder het kabinet-Cort van der Linden kwam specifiek werd verlangd werd dus als eerste ver- jaar – bleef op dat moment overigens meer dan deze periode vormden, was de Vrijzinnig-De- van verkiezingsbijeenkomsten, en de gang naar de zogenoemde Pacificatie tot stand: de uitruil kregen. de helft van kiesrecht verstoken. De grondwet mocratische Bond (VDB) de eerste die onom- het stemlokaal werden geacht afbreuk aan deze van algemeen mannenkiesrecht (een wens van Voor wat betreft het actieve vrouwenkiesrecht van 1917 bracht namelijk geen actief vrouwen- wonden het vrouwenkiesrecht omarmde. Vanaf roeping te doen. liberalen, vrijzinnig-democraten en sociaal- werd overigens wel, zoals het destijds werd kiesrecht. Terwijl de minst ontwikkelde man de oprichting van deze bond in 1901 luidde zijn Onder liberalen, destijds organisatorisch ver- democraten) tegen de gelijke bekostiging van genoemd, de grondwettelijke grendel wegge- voortaan kiesrecht had, kon geen enkele vrouw eerste programpunt: algemeen kiesrecht voor deeld over de unie-liberalen (LU) en aan hun het bijzonder (op religie gegronde) onderwijs schoven. In de toekomst zou het parlement bij bij de eerste Tweede Kamerverkiezingen die in mannen en vrouwen. rechterkant de vrij-liberalen (BVL), liepen de (een wens van de confessionelen). Het actieve gewone meerderheid tot invoering van enige 1918 onder algemeen kiesrecht werd gehou- De sociaal-democraten stonden op zich niet opvattingen over vrouwenkiesrecht aanvanke- vrouwenkiesrecht werd bij deze Pacificatie niet vorm van dit kiesrecht kunnen overgaan. Veel den ter stembus gaan. Vreemd genoeg konden afwijzend tegenover vrouwenkiesrecht maar lijk uiteen. Dit ging van overtuigde en gedreven ingevoerd omdat de confessionelen daar niet confessionele Kamerleden dachten dat het vrouwen bij die verkiezingen wel tot Kamerlid het had niet hun prioriteit. De Sociaal-Demo- voorstanders tot sceptici en tegenstanders. De akkoord mee wilden gaan, waardoor dan de hele nog wel tientallen jaren zou duren voordat het worden gekozen. Bij de grondwetswijziging van cratische Arbeiderspartij (SDAP; de voorloper meeste liberalen zaten begin 20e eeuw ergens in Pacificatie zou stranden. daarvan kwam. Enkele liberalen spraken juist de 1917 was namelijk het zogeheten passief vrou- van de PvdA) vond algemeen mannenkiesrecht het midden: zij vonden stelselmatige uitsluiting Dit kwam goed naar voren tijdens de behande- hoop uit dat dit op veel kortere termijn zou kun- wenkiesrecht wel ingevoerd. belangrijker dan vrouwenkiesrecht. De SDAP van vrouwen onredelijk maar aarzelden over de ling van de grondwetsherziening in de Tweede nen geschieden. Waar de mannen strijden, wint de vrouw. Women ought to have representatives, instead of being Wilhelmina Drucker arbitrarily governed without any direct share (Nederlands politica, vredesactiviste en feministe 1847-1925) allowed them in the deliberations of government. Mary Wollstonecraft

portretten van vrouwelijke politici

Aletta Jacobs was bovenal onderwijzeres, later directrice van meeste stemmen behaalde. Dat was Van Dorp. Aletta Jacobs (1854-1929) was eerste vrouw die lagere scholen voor meisjes. Drie jaar zou zij de eenmansfractie vertegen- het actieve kiesrecht aanvroeg (in 1882; zie het Zij kwam uit de ‘doorbraakpartij’ Economische woordigen. Nadien keerde zij terug in de Vrij- inleidende artikel). Zij was voorts vele jaren Bond, waarmee oud-minister Treub in de ver- heidsbond. Daar streed zij voor een zo zuiver voorzitter (1903-1919) van de Vereeniging voor kiezingen van 1918 drie zetels behaalde. Toen mogelijk liberaal-economische koers, tegen een Vrouwenkiesrecht. Toch is zij zelf nooit Kamer- het van verduistering verdachte EB-Kamerlid De partijleiding die haars inziens de beginselen lid geworden. Buisonjé moest opstappen, vlak na de vorming verkwanselde. van de liberale Vrijheidsbond waarin de EB op- In 1918 stond zij wel kandidaat, voor de Vrij- ging, nam Westerman de opengevallen Kamer- zinnig-Democratische Bond (VDB). Die partij zetel in. Zij bleef Kamerlid tot 1933. Westerman had twee lijsten ingediend, een voor het westen spande zich in voor het onderwijs en de positie en een voor het oosten van het land. Door een van vrouwen. Daarbij erkende zij, volgens haar succesvolle voorkeursactie passeerde jhr. Van partijgenote Welmoet Wijnaendts Francken- Beresteyn haar. VDB-leider Marchant was boos Dyserinck, ‘de groote verschillen in geaardheid De initiatiefwet-Marchant: Jelles Troelstra riep op tot revolutie in Neder- In juli verdedigde Marchant zijn initiatiefwet in op Van Beresteyn maar had boter op zijn hoofd. en aanleg tusschen man en vrouw, [zij] zal nooit invoering van algemeen actief land. Die oproep werkte als een boemerang: de de Eerste Kamer. Opmerkelijk was dat hij be- Op de westelijke lijst haalde de VDB twee van naar nivelleering streven’. vrouwenkiesrecht massale demonstraties die plaatsvonden waren toogde dat de vrouw het kiesrecht niet diende haar vijf zetels binnen; Jacobs stond op 3. Indien De Tweede Kamerverkiezingen van 1918 brach- aanhankelijkheidsbetuigingen aan het Oranje- te krijgen omdat zij gelijk was aan de man maar de VDB Jacobs echt Kamerlid had willen maken, ten een patstelling tussen de confessionelen en huis. Tot in eigen kring werd Troelstra’s oproep juist omdat ‘de vrouw anders denkt en een ande- had de partij haar een van beide lijsten moeten de niet-confessionelen. Toch leverde de formatie hard veroordeeld. re kijk heeft op de zaken. Daarom is een Volks- laten trekken. het confessionele kabinet-Ruys de Beerenbrouck vertegenwoordiging niet juist samengesteld, op, dat niet voor het vrouwenkiesrecht voelde. Een onvoorzien gevolg was de kanteling van wanneer zij berust uitsluitend op het kiesrecht Onder aanvoering van Hendrik Marchant opvattingen onder confessionele Kamerleden van den man.’ Nadat ook de Eerste Kamer in Welmoet Wijnaendts diende een vijftal vrijzinnig-democratische over het vrouwenkiesrecht. Ineens waren ook grote meerderheid instemde, kwam er kiesrecht Francken-Dyserinck Kamerleden daarop op 27 september 1918 een zij in meerderheid voor. Bij vrouwen werd meer voor vrouwen gelijk aan dat voor mannen. Het Esther Welmoet Dyserinck (1876-1956) is een initiatief-wetsvoorstel in tot invoering van alge- ‘liefde voor orde en tucht’ verondersteld, meer eerste jaar waarin vrouwen hun stem bij Tweede minder bekende maar wel eminente liberaal meen vrouwenkiesrecht. Het was op dat moment ‘geneigdheid tot onderwerping aan het gezag’. Kamerverkiezingen konden uitbrengen was feministe van het eerste uur. Zij was mede- hoogst onzeker of er een meerderheid voor dit Het vrouwenkiesrecht kon zo de neiging tot een 1922. oprichter van de gematigde Nederlandsche Bond voorstel zou zijn te vinden. Maar begin novem- volgende revolutiepoging verminderen. Een voor Vrouwenkiesrecht, die het doel samen met ber brak aan het einde van de Eerste Wereldoor- grote meerderheid in de Tweede Kamer stemde mannen wilde bereiken. log her en der in Europa de revolutie uit, onder op 7 mei 1919 met de initiatiefwet-Marchant in; Patrick van Schie is directeur van de Telders- andere bij onze oosterburen. SDAP-leider Pieter slechts tien confessionelen bleven tegen. Stichting, de liberale denktank. Ten behoeve van de liberale fusiepartij Vrijheids- bond in 1921 stelde zij zes voor vrouwen belang- Lizzy van Dorp rijke punten op, die in het partijprogram werden Samen met Welmoet Wijnaendts Francken- samengevat in één zin: ‘Volledige publiekrech- Dyserinck richtte Lizzy van Dorp (1872-1945) telijke, privaatrechtelijke en economische gelijk- Boek ter gelegenheid van ‘Hon- overheidswege. Sinds de start van de strijd is de oudere traditie die vrouwen uiteindelijk op in 1907 de gematigde Nederlandsche Bond voor stelling van man en vrouw.’ Eén maand voor de derd jaar vrouwenkiesrecht’ gelijke positie van mannen en vrouwen stapje politiek gebied de gelijkheid bracht? Vrouwenkiesrecht op. Van Dorp was juriste en oprichting van nieuwe partij, stichtte Welmoet voor stapje naderbij gekomen. Opmerkelijk ge- tevens een gewaardeerd autodidactisch econo- alvast de Vrouwengroep. Haar wens zelf in de In 2019 is het honderd jaar geleden dat het noeg lijkt de derde feministische golf vandaag de Auteurs Patrick van Schie en Fleur de Beaufort me. Een leerstoel in Wageningen liep zij echter Kamer te komen strandde vervolgens op het feit algemeen vrouwenkiesrecht in Nederland een dag juist een beroep te doen op voorkeursbeleid zullen in het boek - dat in 2018 bij Uitgeverij mis omdat de confessionele minister van Onder- dat de Vrijheidsbond sinds 1921 al een vrouwe- feit werd. Ter ere van deze heugelijke gebeurtenis in het streven naar meer gelijkheid. De roep om Boom zal verschijnen - aandacht besteden aan wijs geen vrouwelijke hoogleraar wilde. lijk Kamerlid had. Die ene vrouw vertegenwoor- werkt de TeldersStichting in samenwerking met wettelijke quota voor vrouwen in de top van het de historie van de totstandkoming van het vrou- digde de vrouwenbelangen wel afdoende, zo het Liberaal Vrouwen Netwerk van de VVD aan bedrijfsleven is daar het meest bekende voor- wenkiesrecht, de positie van de vrouw binnen In 1922 stond zij op de kandidatenlijst van de redeneerde de Vrijheidsbond net als de andere een publicatie over honderd jaar vrouwenkies- beeld van. Niet het wegnemen van belemme- het liberale gedachtengoed en de stellingname Johanna Westerman Liberale Partij van Samuel van Houten. Deze partijen destijds. recht en meer algemeen over vrouwenrechten. ringen om de top te bereiken is het devies, maar van de VVD (en haar voorlopers) in een aantal Het eerste vrouwelijke Kamerlid van een liberale haalde 1 zetel. De inmiddels 85-jarige Van De vrouwen die zich in het fin de siècle sterk positieve (overheids)actie om topposities voor vrouwenkwesties uit het verleden. Bovendien partij in ons land was voorheen wel in de vrou- Houten had beloofd dat een zetel zou worden maakten voor algemeen vrouwenkiesrecht, vrouwen veilig te stellen. Hoe verhoudt zich deze zal er aandacht worden besteed aan een aantal wenbeweging actief geweest maar meer op het ingenomen door de kandidaat die ná hem de streden voor een zo gelijk mogelijke behande- discussie tot het liberale gedachtengoed, waarin actuele thema’s. tweede plan. Johanna Westerman (1866-1943) ling van mannen en vrouwen. Zij keerden zich gelijkwaardigheid een belangrijk uitgangspunt destijds nadrukkelijk tegen voorkeursbeleid van is? En hoe passen de huidige ideeën in de veel Wat vrouwen ook doen, ze moeten het tweemaal zo goed De waarde van een daad of poging ligt niet in haar doen als mannen om half zo goed beschouwd te worden. gevolg maar in haar beweegreden. Gelukkig is dat niet moeilijk. Nellie van Kol Charlotte Whitton (Canadees feministe en burgemeester 1896-1975) (feministe, pedagoge en kinderboekenschrijfster 1851-1930)

kieskringen, zoals ’s-Hertogenbosch, Utrecht en Haya van Someren-Downer wel de eerste maar niet de laatste Maastricht. Fortanier kwam namens de PvdV in In 1969 werd Haya van Someren-Downer (1926- de Tweede Kamer en werd binnen de fractie 1980) de eerste vrouwelijke voorzitter van een tevens secretaris. Deze functie zou ze tussen politieke partij. In deze functie, die zij tot 1975 1952 en 1958 ook voor de VVD-fractie vervul- zou bekleden, wist zij het ledental van de par- door Jeanine Hennis-Plasschaert len. Na haar Tweede Kamerlidmaatschap was tij tot 80.000 te laten stijgen, onder meer door zij nog enkele jaren lid actief in de provinciale invoering van het aantrekkelijke ‘tientjeslidmaat- Overal is er wel een eerste vrouw. Of je nu het eerste vrouwelijke politiek van Noord-Holland. s c h a p’. Kamerlid bent, de eerste vrouwelijke minister van Defensie of de eerste vrouwelijke marinier. Over het algemeen zijn betrokkenen Tussen 1959 en 1968 was Haya lid van de Twee- er zelf niet al te zeer mee bezig, de buitenwereld echter des te de Kamer, waar ze namens de VVD het woord meer. Johanna Schouwenaar- voerde op onderwijs en fel oppositie voerde te- Franssen gen de Mammoetwet. Om gezondheidsredenen Sinds januari van dit jaar is het Korps Mariniers, in navolging In 1956 trad Jo Schouwenaar-Franssen (1909- bedankte ze in de jaren zeventig voor een mi- van andere landen, niet langer een voorrecht voor mannen. Bij 1995) als tweede vrouw – en eerste vrouwelijke nisterspost bij Onderwijs. Later zat Haya, tussen het openstellen van het Korps had ik nu niet bepaald de illusie liberaal – toe tot de Eerste Kamer. Zij kan, 1974 en 1980, voor de VVD in de Eerste Kamer, dat er direct een peloton vrouwen klaar zou staan om te velde te gezien haar veelzijdige en langdurige politieke waar ze sinds 1976 tevens de fractie aanvoerde. trekken. Daar draaide het dan ook niet om. Het feit dat vrouwen loopbaan, als één van de eerste liberale carriere- Op 25 april 1980 sprak Haya tijdens – naar later vandaag de dag op voorhand worden uitgesloten, is niet meer vrouwen worden bestempeld. bleek – haar politiek testament, de symbolische van deze tijd. Voor de goede orde, aan de toelatingseisen zal woorden ‘liberalisme is iets om voor te vechten, nooit worden getornd. En zeker, zodra de huidige Walrusklasse Tussen 1946 en 1949 zat Schouwenaar in de Rot- zolang je leeft’. door nieuwe onderzeeboten wordt vervangen, zullen niet alleen Jeanne Fortanier-de Wit terdamse gemeenteraad, een post die ze tussen mannen maar ook vrouwen onderdeel uitmaken van de beman- Jeanne Fortanier-de Wit (1907-1993) is welis- 1966 en 1970 ook in De Bilt nog eens zou be- ning. Dat de Noorse onderzeedienst – tegen die tijd – al bijna 50 waar niet de meest bekende vrouwelijke politica kleden. Tussen 1956 en 1963, alsmede van 1966 jaar met vrouwelijke bemanning vaart, mag de pret hopelijk niet in liberale kring, maar wel het eerste vrouwelijke tot 1971 had zij zitting in de Eerste Kamer. Van drukken. Tweede Kamerlid namens de VVD. In 1937 was 1961 tot 1963 combineerde zij deze functie met zij reeds kandidaat voor de Tweede het lidmaatschap van het Europees Parlement. Ook ik was alles behalve bezig met het feit dat ik zojuist beëdigd Kamer namens de vrijheidsbond, echter gezien was als de eerste vrouwelijke minister van Defensie toen ik begin de tegenvallende uitslag op dat moment nog november 2012 het oude logement aan Plein 4 mocht zonder succes. betrekken. Ik focuste vooral op de uitdaging die voor me lag. Toch domineerde mijn ‘vrouw-zijn’ het nieuws. Na de oorlog was zij van meet af aan betrokken bij de oprichting van de Partij van de Vrijheid. Binnen de Navo groeit het aantal vrouwelijke ministers inmiddels Bij de eerste naoorlogse verkiezingen van 1946 gestaag. Jens Stoltenberg’s angels. Mannelijke collega’s mogen er voerde Fortanier de PvdV-lijst aan in enkele graag een besmuikt grapje over maken. Een citaat van Margaret Thatcher doet het dan altijd goed. ‘In politics’, zo merkte ze ooit scherp op, ‘if you want anything said, ask a man. If you want any- thing done, ask a woman’.

Feit is dat er zeer verschillende veronderstellingen bestaan over vrouwen aan de politieke top. In het gunstigste geval zouden vrouwen op de juiste momenten empathischer opereren, beter kunnen samenwerken of meer oplossingsgericht te werk gaan. Daar lijnrecht tegenover staat het uitgangspunt dat vrouwen die top vooral hebben bereikt omdat zij de zogenoemde ‘excuustruus’ zijn, gevoed door dat eeuwige debat over een van overheidswege opgelegd vrouwenquotum. Het instellen van vrouwenquota is nog steeds een veel geopperd instrument. Een weinig vleiende Daar bracht zij als lid van de sociale commissie discussie mijns inziens. Quota acht ik buitengewoon geschikt een rapport uit over de gelijke beloning van man voor de visvangst. Als vrouw moet ik er echter weinig van en vrouw. In 1963 volgde Schouwenaar boven- hebben. dien Marga Klompé op als minister van Maat- schappelijk Werk. Daarmee werd zij de tweede vrouwelijke minister in ons land. We’ve begun to raise daughters more like sons... but Werken en feesten vormt schoone geesten. few have the courage to raise our sons more like our Johanna Westerman daughters. (motto van de eerste vrouwelijke hoogleraar in Nederland) Gloria Steinem (Amerikaans feministisch schrijver 1934- )

VROUWEN IN DE VVD En ja, natuurlijk heeft Neelie Kroes gelijk als zij ‘But she knew how to get things done.’ Is dat dan stelt dat het old boys network in feite het grootste typisch vrouwelijk? Ik waag het te betwijfelen. kartel op deze aardbol is. Daarover geen misver- Vrouwen in de politiek opereren niet wezen- stand. Dit maakt dus ook direct duidelijk waar- lijk anders dan mannen, zo is mijn ervaring. om die old boys het niet voor ons gaan oplossen. Althans, niet anders dan de verschillen die er door Pia Band Politiek Vrouwen Overleg. In dat kader was In 2002 heeft het landelijk bestuur van Vrouwen De vrouw is, met andere woorden, zelf aan zet. sowieso tussen individuen zijn. Het is vooral de Vrouwen in de VVD ook actief in de voorbe- in de VVD, na jarenlange discussie en zorg- De vraag is echter of we daartoe bereid zijn? buitenwereld die hier een mening over heeft of De ‘Vrouwen in de VVD’ is opgericht in 1948 reiding van de Wereld Vrouwen Conferentie in vuldige afwegingen, besloten de organisatie op Feit is dat we in Nederland de luxe hebben om er iets van vindt. en werd 12 juni 1953 een rechtspersoon. Het Beijing in 1995, om de liberale inbreng te waar- te heffen en te integreren in de VVD. Om de te kiezen. Voltijd, deeltijd of gewoon helemaal belangrijkste doel van Vrouwen in de VVD was borgen was een kadertraining Peking opgezet. liberale vrouwen, zowel intern als extern een ei- niet. Het kan allemaal. Nog steeds. En laten we Het eerste vrouwelijke Kamerlid, Suze Groe- het vergroten van de participatie van liberale gen gezicht te laten hebben werd met het VVD- wel wezen, keuzevrijheid is ook een groot goed. neweg, opende haar maidenspeech met zware vrouwen in bestuurlijke, politieke en maatschap- Als communicatiemiddel verscheen eens per hoofdbestuur besloten tot het oprichten van het Maar zoals Elma Drayer het zo mooi verwoord- woorden. ‘Ik voel als draagster van deze ge- pelijke functies en het bevorderen van de inte- kwartaal De Liberale Vrouw, waarin werd opge- Liberaal Vrouwen Netwerk. De doelstellingen en de in haar boek Verwende Prinsesjes is het recht schiedkundige gebeurtenis de zware verant- gratie van vrouwen in de partij. Daar kwam bij nomen de programma’s van de jaarlijkse lan- implementatie zijn in een convenant vastgelegd. om thuis te zitten, nu werkelijk hét grootste woordelijkheid te bewijzen dat vrouwen niet vertegenwoordiging en beleidsbeïnvloeding in delijke congressen en themadagen, evenals de In dit convenant staat een aantal afspraken waar- recht dat wij verworven hebben na al die jaren ongeschikt zijn voor de politiek.’ Anno 2017 stel externe (vrouwen) organisaties. activiteiten georganiseerd door de achterban. onder het behouden van de Margreet Kamp- van emancipatiestrijd? ik vast dat vrouwen in de politiek zich niet meer Ieder jaar werd een tweedaags congres georga- speld. Deze is ondergebracht in het stelsel van of anders hoeven te bewijzen dan hun mannelij- Om dit doel te bereiken werd een landelijk niseerd, vaak in Lunteren, waaraan doorgaans waarderingsvormen van de VVD. Deze speld Somber ben ik overigens niet. Het aantal hoog- ke collega’s. Sterker nog, ik ben ervan overtuigd bestuur opgezet, dat bestond uit tien leden met zo’n 150 tot 200 vrouwen deelnamen. Een kleine wordt toegekend aan vrouwen die zich op een opgeleide vrouwen onder de jongere generaties dat áls Suze Groeneweg niet succesvol zou zijn allen een inhoudelijke portefeuille. Dit bestuur samenvatting uit de onderwerpen die in de jaren bijzondere wijze hebben ingezet voor de liberale in Nederland overtreft inmiddels het aantal geweest, vele andere vrouwen ná haar het te- werd ondersteund door een secretarieel me- negentig aan de orde zijn geweest: ‘individu- vrouwenzaak. mannen met eenzelfde opleidingsniveau. Het gendeel hadden bewezen. Vele eersten vrouwen dewerker en een Adviesraad, die bestond uit eel bekeken’; huwelijk of registratie; Algemene effect hiervan op het aantal vrouwen in bestuur- zullen namelijk nooit de laatsten zijn. vertegenwoordigers van Kamercentrales. Verder Nabestaandenwet; pensioenen; de toekomst van Het slotcongres in 2002 had als titel ‘Het leven lijke posities zal niet van vandaag op morgen En gelukkig maar. waren er in het hele land plaatselijke afdelingen de gezondheidszorg; de combinatie van arbeid gaat door’ en stond in het teken van de toekomst zichtbaar zijn, maar de vrouw is bezig met een van Vrouwen in de VVD actief. Zij organiseer- en zorg; en veiligheid. Aan deze bijeenkomsten van de vrouw en de komst van het Liberaal opmars. En die opmars zal gepaard moeten gaan den zelf, maar ook in Kamercentrale verband, verleenden ministers, staatssecretarissen en tal Vrouwen Netwerk. Met het opheffen van Vrou- met veel zelfbewustzijn, en ook de wil om voor- provinciale en regionale bijeenkomsten, zoals de van prominente sprekers hun medewerking. In wen in de VVD verdween ook het kwartaalblad uit te komen, de drang om het verschil te maken Jeanine Hennis-Plasschaert is Tweede Kamerlid Drie Provinciëndag in het noorden van het land. 1998 werd stilgestaan bij het 50-jarig bestaan van De Liberale Vrouw. Op 1 oktober 2002 was het en het lef om risico’s te nemen. en was tijdens het kabinet-Rutte II minister van Ook werd ingespeeld op kandidaatstellingspro- Vrouwen in de VVD. Liberaal Vrouwen Netwerk een feit en begon de Defensie. cedures voor verkiezingen op landelijk, provin- stuurgroep te werken aan een startnotitie met Als vanzelf kom ik dan weer terug op het citaat ciaal en lokaal niveau. Actuele items in het kader Met enige regelmaat werd een standpunten- als motto: ‘Verdere integratie in de partij biedt van Thatcher. Je mag van alles van haar vinden. van vrouwenemancipatie kwamen met enige bundel uitgegeven, met politieke standpunten betere kansen voor de VVD-vrouw om moderne regelmaat aan de orde. bedoeld om een bijdrage te leveren aan de netwerker te worden!’ versterking van de positie en de economische Om de politieke invloed vanuit het Landelijk zelfstandigheid van vrouwen. Zo werd onder bestuur te waarborgen, onderhield de politiek andere een reactie gegeven op de Emancipatie secretaris van Vrouwen in de VVD direct contact Effect Rapportage van het Belastingplan 21e met de leden van de Tweede Kamerfractie. Er eeuw en de gevolgen daarvan voor vrouwen. Het was een intensief twee sporen beleid: de voorzit- beleidsplan 1996-1999 gaf duidelijk aan dat naast ter van Vrouwen in de VVD woonde qualitate beleidsbeïnvloeding het partijbeleid meer gericht qua de vergadering van het Hoofdbestuur bij zou moeten zijn op het vergroten van de partici- en de voorzitter van de Tweede Kamerfractie patie van vrouwen op alle niveaus. woonde de vergadering van het Landelijk be- stuur van Vrouwen in de VVD bij. Kamerleden Rond 2000 is onderzocht of Vrouwen in de en een vertegenwoordiger van het Hoofdbestuur VVD, onder andere door beperkte financiële waren altijd bij de vergaderingen van het Lande- middelen, nog wel volledig aan de oorspron- lijk bestuur van Vrouwen in de VVD aanwezig. kelijke doelstelling kon voldoen. Vrouwen in de VVD zocht waar mogelijk aansluiting bij de Medio jaren ’90 hadden zich 4500 – veelal jon- activiteiten van de VVD, dit zou op termijn de gere – vrouwen aangesloten bij Vrouwen in de integratie binnen de partij kunnen bevorderen. VVD; het totale aantal vrouwelijke leden van de Aanleiding om in overleg met het VVD-hoofd- VVD bedroeg toen 17.500. Vrouwen in de VVD bestuur de mogelijkheden voor de toekomst te was vertegenwoordigd in de Nederlandse Vrou- inventariseren. wenraad, het Breed Platform voor Economische Zelfstandigheid, de Vrouwenalliantie en het As a woman I have no country. As a woman my Liberalisme is iets om voor te vechten zolang je leeft. country is the whole world. Haya van Someren Virginia Woolf (Brits schrijfster en feministe 1882-1941)

LIBERAAL VROUWEN NETWERK MET ELKAAR STAAN WE STERK!

Bovendien werden de daarbij horende actie- het LVN talentontwikkeling voor vrouwen kan En tenslotte punten met de deelnemende vrouwen gedeeld. intensiveren. Wellicht blijkt er behoefte aan Het LVN ziet nog steeds een taak om er voor specifieke coaching van vrouwen, of moet het vrouwen te zijn, nog steeds blijkt dat vrouwen Hoe nu verder? opleidingsbeleid ook gericht worden op het elkaar het beste versterken als zij onder elkaar Tussen 2008 en 2017 zijn veel stappen gezet overwinnen van aarzelingen bij vrouwen om zijn. Dat betekent niet dat het LVN de rol van de door het LVN om het vrouwelijk potenti- zichzelf kandidaat te stellen. mannen in de partij van tafel schuift, integen- eel binnen de VVD zichtbaar te maken. Dit deel. Mannen in de partijtop maar ook in andere zal ook in de toekomst een belangrijke taak Het LVN moet ook de blik naar buiten gaan gremia van de partij onderkennen het belang van van het LVN blijven, zeker als het erom gaat richten door samenwerking te zoeken met vrouwen voor de partij. voldoende vrouwen te activeren zich op de bijvoorbeeld het Vrouwen Netwerk van VNO- diverse kandidatenlijsten te laten zetten. NCW en andere netwerken. En niet te ver- geten: het International Network of Liberal Samengevat: Tot nu toe werd veel door het LVN vanuit Women (INLW). met elkaar staan we sterk! de landelijke stuurgroep geïnitieerd en ge- organiseerd. In de nabije toekomst moet dat De inhoudelijk/politieke discussie moet het uitgebreid worden met regionale steunpunten LVN blijven waarborgen in het PVO-verband, die ook in de regio activiteiten opzetten of het Politiek Vrouwen Overleg dat bestaat uit ontwikkelen die het vrouwelijk talent zicht- PvdA, CDA, D66, GroenLinks en Christen- baar maken. Dat betekent aansluiting met Unie. In dit verband worden politieke issues de regio’s, de regiodagen en andere regionale die voor vrouwen belangrijk zijn zes partijen bijeenkomsten. Met de Haya van Someren breed besproken en bij bewindspersonen Stichting moet nader onderzocht worden hoe neergelegd. door Marijke Vos-Maan & Karima De eerste klappers Het LVN bewijst zich Bouchtaoui De eerste aanzet hiertoe werd gedaan in 2008: Vanaf dat ogenblik had het LVN zijn positie in de een algemeen opgezette speeddatebijeenkomst partij gevestigd en lagen er ingrediënten om een In 2002 werd Vrouwen in de VVD opgehe- waar vrouwen uit alle geledingen in de partij helder Plan van Aanpak te maken. Rode draad van ven en vervangen door het Liberaal Vrouwen met andere vrouwen deelden wat hen dreef dit Plan van Aanpak was het activeren van vrou- Netwerk (LVN). Het LVN is daardoor het al- actief te zijn in de politiek. Annemarie Jor- wen om zich beschikbaar te stellen voor functies in lereerste netwerk van de VVD, een uitdaging ritsma, toen burgemeester in Almere, facili- de politiek en/of het maatschappelijk middenveld. maar ook vol onzekerheden: hoe organiseer teerde deze bijeenkomst door de Burgerzaal Rond deze doelstelling werden bijeenkomsten van je een netwerk? Op welke manier geef je het ter beschikking te stellen. Het bleek een ware allerlei aard georganiseerd: een samenkomst met een plaats binnen de VVD? Wat is je missie? klapper! alle vrouwelijke VVD-lijsttrekkers bij de Gemeen- Hoe ga je die missie omzetten in actiepun- teraadsverkiezingen in 2014, een aantal fundrai- ten? Hoe ga je de relatie met hoofdbestuur, Een tweede doorbraak was een gesprek in singdiners in het kader van de verkiezingen voor de Kamercentrales, de politiek en andere gremia 2009 met de toenmalige top van de VVD Tweede Kamer in respectievelijk 2012 en 2017, een binnen de partij onderhouden? (vanuit het hoofdbestuur Ivo Opstelten en tweede seminar Talentvolle vrouwen in 2013, lokale Wiet de Bruijn, en vanuit de politiek Mark speeddatebijeenkomsten om vrouwen aan te sporen De eerste jaren van het bestaan van het LVN Rutte en ), die het belang zich verkiesbaar te stellen voor Gemeenteraden, was dat zoeken. Het bleek lastig een LVN- van het LVN van harte onderschreef en dat Provinciale Staten of Waterschappen et cetera. beleid vast te stellen, want vaak lag de vraag graag wilde faciliteren. Direct resultaat van op tafel ‘waarom een LVN?’ is dat in deze tijd dat gesprek was een groots opgezet seminar Alle bijeenkomsten waren échte netwerkbijeen- nog nodig?’ - ‘Talentvolle Vrouwen’ - in november 2011 komsten: vrouwen ontmoetten elkaar, inspireerden met als key-note speaker (toen) Eurocommis- elkaar, legden onderling contacten en versterkten Binnen de partij waren echter voldoende saris Neelie Kroes. Dit seminar bleek een ware daardoor elkaars positie. Opvallend was ook dat er vrouwen (en ook mannen) ervan overtuigd, doorbraak voor het LVN: ruim 200 actieve en bij iedere bijeenkomst nieuwe gezichten te verwel- dat de positie van vrouwen in de partij ambitieuze vrouwen woonden de bijeenkomst komen waren. verstevigd moest worden. Voor het LVN een bij en lieten zich inspireren door het persoon- uitdaging om daarin de juiste weg te vinden! lijke verhaal van Neelie Kroes. Talentontwikkeling bleek een tweede noodzakelijke Diverse brainstormsessies met betrokken doelstelling. In samenwerking met de Haya van vrouwen gaven daar richting aan. Someren Stichting werd een inventarisatie gemaakt van het vrouwelijk talent. Onderwijs kan je een vaardigheid geven, maar I was the first woman to speak ever at the Natio- liberaal onderwijs kan je waardigheid geven nal Press Club, and they gave me a necktie Ellen Key (Zweeds schrijfster, pedagoge en feministe 1849-1926) Gloria Steinem (Amerikaans feministisch schrijver 1934- )

Argumenten voor en tegen het passief vrouwenkiesrecht het passief kiesrecht bij de sgp

door Patrick van Schie fessionele bloedgroep waar huidig CDA-leider consciëntie voor de staatkundig gereformeerden Buma uit voortkomt). Van Idsinga stelde een door Amanda Kluveld vrouwen. Terwijl het Beginselprogramma dus wordt opgevat als feilbaar. Het geweten dient onaangetast bleef, werd in het Algemeen Regle- Het passieve vrouwenkiesrecht, het recht om alternatief voor zowel het actieve als het passieve Wie het standpunt van de Staatkundige daarom in gezamenlijkheid bevraagd te worden ment een artikel toegevoegd waaruit volgde dat tot volksvertegenwoordiger te worden gekozen, kiesrecht van vrouwen voor: een ‘Vrouwen-Raad Gereformeerde Partij (SGP) over het vrou- en altijd getoetst aan Gods Woord. het geslacht van de kandidaat niet bepalend kan kwam twee jaar eerder tot stand dan het actieve van State’. Dit door uitsluitend vrouwen te kiezen wenkiesrecht wil begrijpen, doet er goed aan zijn voor de selectie van de kandidatenlijst voor vrouwenkiesrecht, het recht om ter stembus orgaan zou uit bijvoorbeeld 25 vrouwen kunnen te beseffen dat het Program van Beginselen Terwijl de Beginselen van de SGP het passief bestuurlijke en vertegenwoordigende politieke te gaan. Het passieve vrouwenkiesrecht kwam bestaan, worden voorgezeten door de koningin, van de oudste politieke partij van Nederland vrouwenkiesrecht expliciet afwijzen en het actief organen. gelijk tot stand met het algemeen mannenkies- en zich kunnen bezighouden met zaken ‘speciaal (opgericht 1918) stelt dat de overheid regeert vrouwenkiesrecht tot een gewetensafweging recht, bij de grondwetsherziening van 1917. de vrouw aangaande, betreffende de opvoeding bij de gratie Gods en dus haar gezag nooit kan maken, is het misschien wat opmerkelijk dat er De spanning die hierdoor ontstaat, is volgens de Toen kon overigens nog niemand weten dat het en gezondheid van de jeugd, betreffende de ontlenen aan het volk. Wel oefent de over- anno 2017 statutair geen beletsel is voor vrouwen partij direct te herleiden tot de spanning die in slechts twee jaar zou duren tot het parlement openbare zedelijkheid en gezondheid’, en der- heid haar ambt uit onder medewerking van zich verkiesbaar te stellen. Deze situatie vloeit uitspraak van de Hoge Raad te vinden is. Partij- ook het actieve vrouwenkiesrecht invoerde. gelijke. De ‘Vrouwen-Raad van State’ diende het voort uit een arrest van de Hoge Raad uit 2010 recht te krijgen initiatiefwetsvoorstellen in te het volk en die wordt verkregen door aan dat voorzitter Van Leeuwen erkent dat het mogelijk volk het kiesrecht toe te kennen. Idealiter is dat bepaalde, zoals partijvoorzitter Maarten van zou zijn deze spanning weg te nemen door het Minister-president Cort van der Linden merkte dienen. De beslissing viel vervolgens uiteraard dat voor de partij het organisch kiesrecht. Leeuwen het samenvatte, dat de Staat der Neder- beginselprogramma te wijzigen. Dat daar niet er niet meer over op dan: gelet op de maatschap- in het door alleen mannen gekozen en bezette Daarbij wordt uitgegaan van het gezin als cel landen maatregelen moest treffen met betrekking voor is gekozen hangt samen met de overtui- pelijke ontwikkelingen, nu de vrouw zich steeds parlement. Onder liberalen en sociaal-democra- van de samenleving. Concreet betekent het dat tot het passief kiesrecht voor vrouwen en de SGP ging dat Gods Woord altijd richtinggevend is, vaker in de publieke sfeer manifesteerde, ‘schijnt ten oogstte Van Idsinga met zijn voorstel vooral bij verkiezingen een stem voor deze eenheid (een effectieve maatregel die ertoe zou dat zo ook voor de opvattingen van de staatkundig er geen gegronde reden te zijn om de vrouw niet hoon. wordt uitgebracht door het hoofd ervan. de partij het passief kiesrecht van vrouwen niet gereformeerden. Met andere woorden, de partij tot het passieve kiesrecht toe te laten’. Verschil- zou belemmeren voor haar leden). De Hoge Raad is op grond van dit beginsel niet bereid om haar lende voorstanders van het vrouwenkiesrecht De christelijk-historische voorman De Savornin Het beginselprogramma stelt voorts dat Gods bepaalde dat bij een dergelijk maatregel dan de standpunt door de buitenwereld te laten bepa- noemden het passieve recht van ondergeschikt Lohman behoorde tot de minderheid van con- Woord leert dat ‘man en vrouw krachtens minste inbreuk gemaakt moest worden op de len. De SGP kiest daarmee voor een blijvende belang…, ten opzichte van het actieve recht. De fessionelen die ten tijde van de grondwetsher- de scheppingsorde een eigen, specifieke, van grondrechten van de leden van de SGP. Daar- spanning. Die keuze kan dus leiden tot een vrijzinnig-democratische leider Marchant, die in ziening van 1917 voor actief vrouwenkiesrecht elkaar onderscheiden roeping en plaats heb- mee dwong de Hoge Raad de partij niet om haar vrouw in een vertegenwoordigend of bestuurlijk september 1918 het initiatiefwetsvoorstel voor was, niet in de vorm van een algemeen kiesrecht ben ontvangen’. Dit betekent dat de man het opvattingen over het passief kiesrecht te veran- politiek orgaan. Ook dat kan de partij Bijbels actief vrouwenkiesrecht zou indienen, stelde in maar in een meer beperkte vorm; hij dacht aan hoofd is van de vrouw (en daarmee denke- deren. Wel zag de partij zich genoodzaakt tot het motiveren. Wanneer mannen het laten afweten, oktober 1916 zelfs voor om de beide thema’s te vrouwen vanaf 30 jaar (voor mannen gold de universiteiten werden toegelaten. Zijn liberale lijk van de eenheid gezin). Hieruit volgt, zo bijstellen van de interne regelingen in statuten en mogen vrouwen, zoals de Bijbelse Deborah in ruilen: voer nu alvast het actieve vrouwenkies- leeftijdsgrens van 23 jaar). Des te verrassender collega De Jong wees voorts op schoolcommis- stellen de staatkundig gereformeerden, dat reglementen zodat deze niet in strijd zouden zijn Richteren, hun plaats innemen. Ook in de poli- recht in, dan komt het passieve recht later wel. was het dat juist Lohman een amendement sies, armbesturen en dergelijke waar vrouwen lid maatregelen die leiden tot de erkenning van met het als geldend recht te beschouwen arrest tiek. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2014 indiende om het voorstel van de regering tot van waren. In Australië en de Verenigde Staten, de gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen van de Hoge Raad. Dit terwijl in de statuten van in Vlissingen was er geen mannelijke lijsttrekker Dit was een plaagstoot, want Marchant wist heel invoering van passief vrouwenkiesrecht te blok- waar vrouwen inmiddels al tot het parlement positief beoordeeld moeten worden. Tegelij- de partij vanaf haar oprichting nooit gesproken is beschikbaar. Lilian Janse werd toen de eerste goed dat de confessionelen bovenal bezwaar keren. Zijn argumentatie verbaasde nog wel waren toegelaten, bleek evenmin iets van zulke kertijd dient elk emancipatiestreven dat de van over mannen of vrouwen. Dit hangt ermee samen vrouw voor de SGP in de gemeenteraad. hadden tegen het actieve vrouwenkiesrecht. Die het meest: in het parlement ‘behoort de stille, noodlottige invloed. God gegeven roeping en plaats van mannen en dat in 1918 het vanzelfsprekend was dat politiek bezwaren golden vaak eveneens het passieve de soms onbewuste invloed, dien de vrouw op Lohman hield echter voet bij stuk en vroeg zich vrouwen miskent, als revolutionair te worden een zaak voor mannen en niet voor vrouwen is. Amanda Kluveld is historicus, columnist en als vrouwenkiesrecht, waar voor het katholieke den man kan uitoefenen te worden voorkomen’. af: ‘Moeten de advertenties ter aanbeveling voor beschouwd. En dat wat revolutionair is, dient universitair hoofddocent geschiedenis verbonden Kamerlid Van Nispen tot Sevenaer nog bijkwam Soms gaf één stem in de Kamer de doorslag. het lidmaatschap der Kamer ook dit bevatten: volgens de beginselen van de SGP ‘krachtig te De partij koos ervoor om de inbreuk op haar aan de Universiteit Maastricht. Zij publiceerde dat dit passieve recht ‘onbetwijfelbaar tot in- ‘Wanneer nu die stem uitgebracht wordt uit een onaandoenlijk voor invloed van de vrouw?’ worden bestreden’. Zo ook dus het vrouwen- vrijheid door de uitspraak van de Hoge Raad niet recent in opdracht van het wetenschappelijk voering van actief vrouwenkiesrecht zal leiden’. zekere genegenheid voor een vrouwelijk Kamer- Maar zijn amendement werd met 68 tegen 15 kiesrecht omdat zij volgens de partij precies te laten leiden tot een wijziging van haar Begin- instituut van de SGP het boek Gewetensvrijheid Maar juist onder de katholieke Kamerleden kon lid, dan heeft dat op den verderen gang van de stemmen verworpen. Onder de voorstanders voortkomt uit een revolutionair emancipatie- selen, te weten de in artikel 10 daarvan geformu- in het geding. Het relationele geweten onder- een meerderheid wel meegaan met het passieve politiek een grooten invloed, die niet valt te con- waren uitsluitend confessionelen. streven. leerde opvatting over het passief kiesrecht voor vraagd. vrouwenkiesrecht, terwijl men tegen het actieve troleeren, en die ook niet is tegen te gaan, een recht bezwaar maakte. Het Kamerlid Loeff was invloed die verborgen is en dien men onbewust Op één punt zou de katholieke tegenstander van Met vrouwenkiesrecht lijkt toch vooral het hun woordvoerder. Het actieve vrouwenkies- kan ondergaan.’ Met achterstelling van vrouwen passief vrouwenkiesrecht Van Nispen tot Se- passief kiesrecht te worden bedoeld. Het is recht was algemeen van aard, betoogde Loeff, had dit had volgens Lohman niets te maken. In- venaer gelijk krijgen: passief vrouwenkiesrecht strijdig met de roeping van de vrouw om terwijl het passief vrouwenkiesrecht ‘zuiver dien het parlement nu uit vrouwen had bestaan bracht actief recht nader. Al had niemand er bij zitting te nemen in vertegenwoordigende of eclectisch is. Men wijst juist bepaalde uitgelezen ‘zou ik zeggen, dat de mannen moeten worden de debatten aan gedacht hoe direct, ook hijzelf bestuurlijke politieke organen, daar is het Pro- vrouwen aan, wegens de goede qualiteiten die zij uitgesloten. In dit geval is in mijn oogen de man niet. Met het passief kiesrecht voor de Provincia- gram van Beginselen zeer duidelijk over. Met bezitten’. de zwakke sekse.’ le Staten kreeg één uiterst selecte groep vrouwen betrekking tot het actief kiesrecht is er meer namelijk meteen het actieve kiesrecht: Statenle- ruimte. Een vrouw moet zelf bepalen of zij De meest opzienbarende bijdragen aan het debat Het liberale Kamerlid Van Hamel wierp tegen den, ook de vrouwen onder hen, kozen immers vanuit haar geweten een stem uit kan brengen. over het passieve vrouwenkiesrecht kwamen van dat het met dit zogenaamde ‘erotische bezwaar’ de leden van de Eerste Kamer. Daarbij is het van belang om te weten dat de twee christelijk-historische Kamerleden (de con- wel was meegevallen toen vrouwen aan Liberation does not come from outside You must make women count as much as men; you Gloria Steinem (Amerikaans feministisch schrijver 1934- ) must have an equal standard of morals ... Emmeline Pankhurst

wat achterblijft bij de landelijke cijfers. In het kabinet Drees-IV werd Marga Klompé (1912- Overzicht van het percenta- In 1946 werd voor het eerst een vrouwelijke burge- 1986; KVP) als eerste vrouw minister van Maatschap- ge vrouwen vertegenwoor- meester benoemd in de Noord-Brabantse plaats Oost- pelijk Werk. Drie jaar eerder was Anna de Waal digd in de verschillende West en Middelbeers. De katholieke politica Truus (1906-1981) – eveneens namens de KVP – de eerste politieke gremia in 2017 Smulders-Beliën (1902-1966) volgde haar echtgenoot vrouwelijke bewindspersoon ooit, toen zij aantrad als op, die in 1945 kort voor de bevrijding zijn verzet tegen staatssecretaris van Onderwijs, Kunsten en Weten- de Duitse bezetters met de dood betaalde. Bij haar sol- schappen. Marga Klompé, die tussen 1952 en 1956 als licitatie werd zij aanvankelijk op de tweede plaats gezet, eerste vrouw deel uitmaakte van de Nederlandse dele- daar zij als vrouw ongeschikt werd geacht voor de gatie in het Europees Parlement, werd in 1971 boven- functie van burgemeester in de toen nog gebruikelijke dien als eerste vrouw Minister van Staat. combinatie met de rol van gemeentesecretaris. Minister moest persoonlijk ingrijpen om Smulders Als we kijken naar de participatie van vrouwen in de benoeming gedaan te krijgen, echter voor de functie politiek anno 2017 dan valt op dat vrouwen weliswaar van gemeentesecretaris werd destijds naast haar toch overal vertegenwoordigd zijn, doch altijd een minder- een man aangesteld. heid vormen. Dit geldt zowel voor de politieke functies De eerste vrouwelijke Commissaris van de Koningin die op basis van verkiezingen worden verdeeld, als werd in 1974 benoemd in de provincie Drenthe: de functies die via benoeming verlopen. Opvallend is sociaal-democrate Tineke Schilthuis (1921-2013). bovendien dat het percentage vrouwen in de Europese Fleur de Beaufort is wetenschappelijk Ontwikkelingen participatie vrouwen in de politiek In 1984 was Joan Leemhuis-Stout (1946-) de eerste en landelijke politiek relatief hoger is dan in de lokale medewerker bij de TeldersStichting. vrouwelijke Dijkgraaf van het Hoogheemraadschap politiek. van Schieland.

Vertegenwoordiging van vrou- door Fleur de Beaufort Het liberale Kamerlid Joke Stoffels-van Haaften ontwikkelingen in de Tweede Kamer, gedurende de (1917-1992) zat als tweede ondervoorzitter in 1959 jaren zeventig van de vorige eeuw een enorme vlucht. wen in de gemeenteraden en colleges (1918-2011) Kijkend naar de ontwikkeling van de participatie als eerste vrouw een plenaire vergadering voor. In In 2003 werd Yvonne Timmerman-Buck (CDA) de van vrouwen in de politiek sinds de invoering van 1998 werd Jeltje van Nieuwenhoven (PvdA) de eerste eerste vrouwelijke voorzitter van de senaat. het recht om gekozen te worden – het passief kies- vrouwelijke Kamervoorzitter. Sedertdien volgden recht – in 1917, gevolgd door het recht om zelf te er meer. Ria Beckers van de PPR voerde in 1977 als kiezen – het actief kiesrecht – in 1919, zien we in alle eerste vrouw een lijst aan bij de Kamerverkiezingen. Vertegenwoordiging van vertegenwoordigende organen een behoorlijke groei, vrouwen in de Eerste Kamer met name in de naoorlogse periode, na een voorzich- (1922-2015) tig begin en de eerste decennia. Meer recent is juist Vertegenwoordiging van vrou- sprake van stagnatie en in sommige gremia zelfs een wen in de Tweede Kamer (1918-2017) lichte teruggang in participatie van vrouwen.

In de Tweede Kamer was Suze Groeneweg namens de SDAP het eerste vrouwelijke Kamerlid. Bij haar aantreden was zij zich bewust van haar positie, toen ze aangaf: ‘ik voel als draagster van deze geschied- kundige gebeurtenis de zware verantwoordelijkheid Vertegenwoordiging van vrou- te bewijzen dat vrouwen niet ongeschikt zijn voor de wen in de provinciale staten en politiek.’ In 1921 volgde Johanna Westerman na- gedeputeerde staten (1919-2015) mens de Economische Bond een in opspraak geraakt Kamerlid op en werd zo de tweede vrouw in de Tweede Kamer. Bij de verkiezingen in 1922 steeg het De ontwikkeling van het aantal vrouwelijke poli- aantal vrouwelijke Kamerleden naar zeven, waarna tici op lokaal en provinciaal niveau vertoont grote een periode van stagnatie volgde. Pas na de Tweede Evenals in de Tweede Kamer had de SDAP ook in de gelijkenis met de landelijke groei. Na een voorzich- Wereldoorlog, en met name begin jaren zeventig, Eerste Kamer de primeur van de eerste vrouw binnen tig begin in de vooroorlogse jaren stijgt het aantal groeide het aantal vrouwelijke volksvertegenwoordi- haar geledingen. Carry Pothuis-Smit zou de functie politiek actieve vrouwen na de oorlog, waarbij het gers aanzienlijk. van senator gedurende zeventien jaar (1920-1937) als opmerkelijk is dat de echte groei lokaal en provinci- enige vrouw bekleden. De groei van het aantal vrou- aal eerder inzet – reeds in de jaren zestig – terwijl het wen in de Eerste Kamer neemt, synchroon aan de percentage vrouwen vandaag de dag naar verhouding ... the only way to enforce that is through giving women political power so that you can get that equal moral standard registered in the laws of the country. Emmeline Pankhurst

HET VROUWENKIESRECHT LIED (1917)

Rond 1900 kwamen in tal van Westerse Mannen, wees niet onrechtvaardig, Met ‘n pakje schoone luren landen vrouwenkiesrechtbewegingen op. Wees niet krenterig en klein, En ‘n dikke zuigeling. In Nederland gebeurde dat bijvoorbeeld in Laat de Nederlandsche vrouwen Vrouwen, vrouwen is ‘t niet zoo 1894 met de oprichting van de Nederlandse Voortaan kiesgerechtigd zijn. Neem ook daarom ‘lit jumeau’. Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht, waar- Laat ons krachtig samenwerken, van een afsplitsing in 1907 verder ging als de Naast elkaar en eensgezind; Maar als elke vrouw moet zeggen Nederlandsche Bond voor Vrouwenkies- God weet hoeveel Troelstra’s of je Die hier in de Schouwburg zit, recht. Onder Hollands vrouwen vindt. Welke man of zij zou kiezen Mannen, mannen, handel zoo Als ‘t beste kamerlid, Op allerlei manieren probeerden derge- Of we nemen ‘lit jumeau’. En ze ging ‘s eerlijk biechten lijke verenigingen hun strijd voor algemeen Als men vroeg wie kiest u dan, vrouwenkiesrecht luister bij te zitten. Door Vrouwen wees niet zoo geduldig Wed ik van de honderd vrouwen organisatie van openbare betogingen of meer Laat ‘s zien wat of je kan, Alle honderd hare man. bescheiden door tijdens landdagen de poli- Kunnen wij soms niet regeeren Vrouwen, vrouwen is ‘t niet zoo tieke bewustwording van vrouwen te vergro- Net zoo goed als elke man? Neem ook daarom ‘lit jumeau’. ten. Ook werd tijdens landelijke tentoonstel- Hebben wij soms geen belangen, lingen aandacht gevraagd voor de positie van Zijn we maar alleen slavin, Maar als we ‘n bond gaan maken de vrouw, zoals in de zomer van 1898 met Laat ze toch naar ons verlangen, Voor ‘t kiesrecht van de vrouw, de nationale tentoonstelling van vrouwenar- Geef ze niet zoo gauw hun zin. En we gingen dan ‘s staken beid in Den Haag. Met posters en soms ook Vrouwen, vrouwen, handel zoo Was ‘t uit met huwelijkstrouw. strijdliederen - zoals het vrouwenkiesrecht- Plaag ze met een ‘lit jumeau’. Want we raakten door ‘t staken lied uit 1917 hiernaast - werd de boodschap Onze lieve mannen kwijt, luister bijgezet. Als we dan ‘n vrouw gaan kiezen Door de lage onderkruipsters Hooren we misschien de klacht In de sociale strijd. Na verkrijging van het algemeen vrouwen- Dat wanneer die vrouw gaat spreken, Vrouwen handel dus niet niet zoo kiesrecht groepeerden vrouwen zich rondom Heel de Tweede Kamer lacht. Neem daarom geen ‘lit jumeau’. verschillende politieke partijen, zoals de Want wat zou men haar bespotten vrouwengroep van de vrijheidsbond in de Als ze naar de Kamer ging jaren 20 van de vorige eeuw.