Obchody 85. Rocznicy INSTYTUTU RADOWEGO Maria Skłodowska I Jej Odkrycie Polonu I Radu (1898) Fot

VOL. 60 Z. 2 ISSN 0551-6846 WARSZAWA 2017

Obchody 85. rocznicy INSTYTUTU RADOWEGO Maria Skłodowska i jej odkrycie polonu i radu (1898) Fot. Małgorzata Sobieszczak Marciniak, Sylwester Wojtas Szczegóły na stronie 7. INSTYTUT CHEMII I TECHNIKI JĄDROWEJ 2-2017 POLSKIE TOWARZYSTWO NUKLEONICZNE 2 PTJ

SPIS TREŚCI

MARIA SKŁODOWSKA-CURIE I POWSTANIE INSTYTUTU RADOWEGO W WARSZAWIE Małgorzata Sobieszczak-Marciniak ...... 2

85 ROCZNICA OTWARCIA INSTYTUTU RADOWEGO Małgorzata Sobieszczak-Marciniak ...... 7 Kwartalnik naukowo-informacyjny ICARST 2017 Postępy Techniki Jądrowej Stanisław Latek ...... 9 Wydawca: Instytut Chemii i Techniki Jądrowej FILOZOFICZNE I SPOŁECZNE ASPEKTY RÓŻNICY ul. Dorodna 16, 03-195 Warszawa, POGLĄDÓW NA TEMAT ZJAWISKA ZIMNEJ FUZJI Kontakt Telefoniczny: Ludwik Kowalski ...... 12 Tel. 22 504 12 48 Fax.: 22 811 15 32

OCENA LOKALIZACJI OBIEKTÓW JĄDROWYCH Redaktor naczelny: Tadeusz Musiałowicz ...... 20 Stanisław Latek [email protected] WYBRANE ASPEKTY PROCESÓW INŻYNIERII Komitet redakcyjny: CHEMICZNEJ OD WYDOBYCIA RUD URANOWYCH Wojciech Głuszewski DO WZBOGACANIA URANU Maria Kowalska Monika Małgorzata Szołucha ...... 22 Łukasz Sawicki Marek Rabiński Edward Rurarz BEZPOŚREDNIA RADIOGRAFIA CYFROWA Elżbieta Zalewska Grzegorz Jezierski ...... 37 Współpracują z nami: Andrzej Mikulski DONIESIENIA Z KRAJU ...... 45 Małgorzata Sobieszczak Marciniak Małgorzata Nowina Konopka

DONIESIENIA ZE ŚWIATA ...... 53 Redakcja: [email protected] INFORMACJE O KSIĄŻKACH ...... 54 Adres strony internetowej PTJ: http://ptj.waw.pl WYDARZENIA ...... 56 Opracowanie graficzne: Z HISTORII POLSKIEJ ATOMISTYKI...... 57 Hubert Stañczyk (Agencja Reklamowa TOP) Zastrzegamy sobie prawo skracania i adjustacji WSPOMNIENIE ...... 60 tekstów oraz zmian tytułów.

Prenumerata Zamówienia na prenumeratę kwartalnika POSTĘPY TECHNIKI JĄDROWEJ należy składać na adres redakcji jak wyżej. Wpłaty proszę przekazać na konto: Bank Pekao SA, 45 1240 3480 1111 0000 4278 2935 Koszt prenumeraty rocznej (4 zeszyty łącznie z kosztami przesyłki) wynosi 50 zł. Składając zamówienie należy podać adres osoby lub instytucji zamawiającej, na który ma być przesłane czasopismo oraz numer NIP.

Skład i druk: Agencja Reklamowa TOP, więcej informacji na str. 2 ul. Toruńska 148, 87-800 Włocławek

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ OD REDAKCJI 1

Szanowni Państwo, Monika Małgorzata Szołucha w swoim dość obszernym artykule przedstawia wybrane aspekty procesów inżynierii Na okładce poprzedniego numeru naszego czasopi- chemicznej znajdujących się na początku cyklu paliwowego, sma zamieściliśmy zdjęcie wybitnej polskiej aktorki Karoli- rozpoczynając od wydobycia uranu, a kończąc na procesach ny Gruszki, która odtwarza postać Marii Skłodowskiej-Curie wzbogacania uranu. w filmie zatytułowanym właśnie tak, jak nazywała się polska Współpracujący z PTJ od wielu lat dr Grzegorz Jezierski, Noblistka. Od premiery filmu (w marcu 2017) minęło już kilka pracownik naukowy na Politechnice Opolskiej, w swoim ar- miesięcy, dlaczego więc nasza okładka znowu nawiązuje do tykule prezentuje współczesne trendy oraz praktyczne roz- Marii Skłodowskiej-Curie? Odpowiedź jest oczywista: w roku wiązania detektorów cyfrowych do zastosowań w NDT, czyli bieżącym obchodzimy 150. rocznicę urodzin Uczonej. badaniach nieniszczących w przemyśle. Co więcej, tak się złożyło, że w bieżącym roku przypada- W drugiej części naszego periodyku, w której zamieszcza- ją także inne rocznice wydarzeń związanych z osobą Marii my doniesienia z kraju i z zagranicy (a czasem także inne ma- Skłodowskiej-Curie. 29 maja minęło 85 lat od otwarcia Instytutu teriały) znajdą nasi Czytelnicy wiele bardzo ciekawych infor- Radowego w Warszawie. W otwarciu Instytutu na Wawelskiej macji. Pierwsza z nich dotyczy seminarium zorganizowanego w maju 1932 r. uczestniczyła Maria Skłodowska-Curie. Dokładnie przez Ministerstwo Energii i Agence France Nucleaire Interna- 85 lat później na Wawelskiej odbyła się – w tym samym miejscu tional (AFNI) 16 maja br. w Warszawie. Angielski tytuł semina- – piękna uroczystość z udziałem znakomitych osobistości przypo- rium był następujący: Sharing Polish and French experiences minająca tamto wydarzenie. Bardzo Państwu polecam pierwsze in education and training for the needs of the nuclear power. dwa teksty w naszym kwartalniku poświęcone historii Instytutu Wydarzenie było naprawdę bardzo interesujące. Autor niniej- Radowego i pobytowi Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie oraz szego tekstu odniósł wrażenie, że seminarium było pokazem tegorocznym obchodom 85-lecia instytutu. Autorką tych artyku- siły Francji w dziedzinie edukacji dotyczącej szeroko rozumia- łów jest pani prezes Towarzystwa Marii Skłodowskiej-Curie w Hoł- nej atomistyki. Ilość instytucji zajmujących się edukacją jądro- dzie p. Małgorzata Sobieszczak-Marciniak. wą, ich kompetencje, różnorodność narzędzi edukacyjnych Kolejny artykuł przygotował niżej podpisany. Tekst jest ro- – robiły wrażenie. My Polacy musimy się jeszcze wiele nauczyć. dzajem krótkiego sprawozdania z konferencji, która w dniach Przed nami wielka praca, ale jak ktoś powiedział na zakoń- 24-28 kwietnia br. odbyła się w Wiedniu. Ta ważna konferen- czenie spotkania: siew został zaczęty! cja, zorganizowana została przez Międzynarodową Agencję Wśród innych doniesień znajduje się informacja na te- Energii Atomowej, a jej nazwa w języku angielskim brzmi: mat polskiego uczestnictwa w programie Euratom. (Euratom International Conference on Applications of Radiation Scien- to program w zakresie działań badawczych i szkoleniowych ce and Technology (ICARST). Konferencja zgromadziła 435 związanych z rozszczepieniem jądrowym i ochroną przed pro- uczestników oraz 66 obserwatorów, głównie z firm posiada- mieniowaniem), notka o Akademickim Forum Energii Jądro- jących stanowiska wystawowe. Wygłoszono 174 referaty i za- wej oraz ogłoszenie Polskiego Towarzystwa Nukleonicznego prezentowano 129 posterów. (PTN) o kolejnym konkursie na najlepsze prace doktorskie, Otwarcia konferencji dokonał dyrektor generalny MAEA magisterskie, inżynierskie i licencjackie związane tematycznie Yukiya Amano. Przemówienia powitalne wygłosili także za- z atomistyką. stępcy dyrektora generalnego - D. Yang i A. Malavasi. W pro- W części numeru poświęconej doniesieniom ze świata na gramie tej samej sesji (Opening Plenary) znalazł się pierwszy uwagę zasługuje Informacja o zwiększonej aktywności nowej referat merytoryczny zatytułowany: „Ionizing Radiation: Inno- prezes NEI, p. Marii Korsnick. Oto fragment jej wypowiedzi: vative and Effective Tool for Science and Industry”. Referat ten „Amerykańska branża energii jądrowej musi współpracować, wygłosił dyrektor IChTJ prof. Andrzej Chmielewski. aby wzmocnić istniejące relacje i tworzyć nowe koalicje wśród Warto zaznaczyć, że IChTJ posiadał swoje stoisko na wy- zwolenników różnych atrybutów energii jądrowej”. stawie, która była zorganizowana z okazji konferencji. Wy- Wszystkich Czytelników zachęcam do zapoznania się z in- stawa była powiązana z tematem konferencji, czyli zastoso- formacją o uroczystej promocji nowej książki „Sztuka promo- waniem technologii radiacyjnych w różnych dziedzinach: cji nauki”, której współautorem jest Wiktor Niedzicki. technice, ekologii, biologii, medycynie. O kilku książkach poświęconych „boskiej cząstce” pisze Ciekawa jest historia powstania artykułu prof. Kowalskie- Krzysztof Rzymkowski. go – i sam artykuł także! Jak mogą się Państwo dowiedzieć Kontynuując cykl „Z historii polskiej atomistyki”, zamiesz- z noty biograficznej, prof. Ludwik Kowalski mieszka w USA od czamy wywiad z Tadeuszem Jerzym Świerzawskim, kierow- 1963 r. I właśnie w ostatnich miesiącach dowiedział się o ist- nikiem Zakładu Energetyki Jądrowej w Politechnice Śląskiej nieniu czasopisma „Postępy Techniki Jądrowej”. Będąc auto- w Gliwicach w latach 1964-1972, który przeprowadził Andrzej rem ponad 100 publikacji, zapragnął opublikowania swojego Mikulski. tekstu po polsku. Spełniamy to pragnienie i publikujemy arty- Ostatnią pozycją bieżącego numeru jest wspomnienie kuł Profesora na temat filozoficznych i społecznych aspektów o zmarłym niedawno Dr. JOHNIE HAVERMANSIE. nieporozumień na temat zimnej fuzji w języku angielskim We Wstępniaku do poprzedniego numeru PTJ poinformo- i polskim. Artykuł był recenzowany przez naukowców z Insty- wałem Czytelników, że w tym roku mija 60 lat od powstania tutu Fizyki Plazmy i Laserowej Mikrosyntezy. naszego czasopisma. Powtarzam niniejszym tę informację Pozostałe teksty z części artykułowej naszego czasopisma i obiecuję, że już w następnym numerze zamieścimy publika- dotyczą bardzo różnych tematów. cję nawiązującą do tej okrągłej rocznicy. Pan docent Musiałowicz z CLOR-u omawia wydane w roku ubiegłym przez MAEA wymagania dotyczące wyboru lokalizacji Naszym Czytelnikom i Przyjaciołom życzę udanych, sło- obiektów jądrowych. Temat jest interesujący, szczególnie w Pol- necznych wakacji. sce, gdzie nie podjęto jeszcze decyzji o lokalizacji pierwszej elektrowni jądrowej. Oryginalny tekst wymagań – jak na standardy Stanisław Latek, MAEA - jest dość krótki (22 strony), ale w jego opracowaniu brało redaktor naczelny udział 54 autorów z różnych państw i organizacji.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 2 PTJ

MARIA SKŁODOWSKA-CURIE I POWSTANIE INSTYTUTU RADOWEGO W WARSZAWIE Maria Skłodowska-Curie and the establishment of the Radium Institute in Warsaw Małgorzata Sobieszczak-Marciniak

Streszczenie: Początki polskiej onkologii, to Maria Skłodowska-Curie. Jej dar dla społeczeństwa polskiego, będący jednocześnie darem Polaków dla uczonej - Instytut Radowy w Warszawie przy ul. Wawelskiej 15 został otwarty 29 maja 1932 r. Od tego dnia minęło dokładnie 85 lat. Druga po Paryżu, bliźniacza najnowocześniejsza w Europie placówka zajmująca się leczeniem chorób nowotworowych i prowadzeniem badań na te choroby ukierunkowanych, została zaprojektowana i w części wyposażona przez Marię Skłodowską-Curie. To z tego powodu jechała uczona do Stanów Zjednoczonych w roku 1929, po rad dla warszawskiego instytutu, po potrzebne urządzenia i wsparcie finansowe. Nawet to działanie było takie samo jak w przypadku Instytutu Rado- wego w Paryżu. W roku 1921 uczona pojechała bowiem do USA po wsparcie dla placówki paryskiej. Sytuacja ojczystego kraju Marii Skłodowskiej-Curie w początkach lat dwudziestych, kiedy to narodziła się idea stworzenia Insty- tutu była bardzo zła, po 123 latach zaborów, po dramacie I wojny światowej, wreszcie po morderczych zmaganiach o niepodle- głość, Polacy decydują się wesprzeć ideę uczonej, zbudować Instytut Radowy. Kupują cegiełki, wpłacają darowizny, włącza się prasa, powstaje Komitet budowy placówki. Na jej otwarcie, w maju 1932 r. uczona przyjeżdża do Polski po raz ostatni, cieszy się widząc ukończony szpital, taką zresztą decyzję podjęła, najpierw szpital, potem pracownie naukowe, niepokoi się nieco o dalszy los pracowni. Sadzi wówczas kilka pamiątkowych drzew, w imieniu swoim i przyjaciół zaangażowanych w sprawę. To dzięki niej w Instytucie pracują wykwalifikowani lekarze, to ona wykształciła ich pod swoim czujnym okiem w Instytucie w Paryżu. Zaczyna się nowy rozdział w polskiej medycynie….

Abstract: The beginnings of Polish oncology are linked to Maria Skłodowska-Curie. Her gift to the Polish society, at the same time being a gift of Poles to her as the scientist – the Radium Institute in Warsaw, 15 Wawelska Street, was opened on 29 May 1932. Since that day, exactly 85 years have passed. The second after Paris, the twin and most modern European cancer treatment center and research center for this disease was designed and partly equipped by Maria Skłodowska-Curie. This is why she travelled to the United States in 1929, to obtain radium, necessary equipment and financial support for the Radium Institute in Warsaw. Even this action was similar to that in the case of the Radium Institute in Paris. In 1921, the scientist went to the US to get support for the Parisian institution. When the idea of creating the Radium Institute was born, the situation of the motherland of Maria Skłodowska-Curie in the early twenties was very bad, after 123 years of partitions, after the drama of World War I, and after the murderous struggle for independence, Poles decided to support the scholar’s idea and build the Radium Institute. They paid financial contributions and made donations, the press joined in and the Building Committee was set up. At the opening ceremony of the Radium Institute in May 1932, the scientist arrived in Poland for the last time and was delighted to see a complete and finished hospital. Anyway, it was her decision to build the hospital first, and after that the research laboratories; she was concerned about the future of those laboratories. Maria Skłodowska-Curie planted several commemorative trees on her own behalf and on behalf of her friends involved in the activities. It is thanks to her that the qualified physicians worked for the Radium Institute as she had educated them under her watchful eye at the Radium Institute in Paris. A new chapter in Polish medicine began...

Słowa Kluczowe: curieterapia, radioterapia, Instytut Radowy, nowotwory, klinika, Maria Skłodowska-Curie Key words: curieteraphy, radiation therapy, Radium Institute, cancer, polyclinic, Maria Skłodowska-Curie

„Polska niepodległa powinna mieć jak każdy kraj swój we wspomnianym już roku 1921 miała zupełnie inny cel, instytut radowy. Początek tego instytutu istnieje w pracow- chodziło bowiem o zebranie środków i sprzętu na wypo- ni radiologicznej założonej za moją inicjatywą w Warsza- sażenie wybudowanego wcześniej Instytutu Radowego wie (…). Znaczna suma jest potrzebna aby przekształcić w Paryżu. Działały w nim pracownie badawcze i szpital. pracownię tę w instytut przeznaczony nie tylko dla prac Budowę Instytutu ukończono w roku 1914, a fundusze naukowych, lecz również dla leczenia chorych bez względu otrzymała uczona od władz francuskich. Jak silne były na zamożność. Gdyby kolonia polska w Ameryce zechcia- związki Marii Skłodowskiej-Curie z ojczyzną skoro będąc ła postawić sobie za cel jak najprędsze utworzenie tego w Ameryce dla zdobycia środków na placówkę francuską instytutu, byłby to niewątpliwie czyn obywatelski wysokiej zabiegała już wtedy o stworzenie odpowiedniego klima- doniosłości (...).” Tak brzmiał fragment wystąpienia Marii tu do budowy Instytutu Radowego w Warszawie, a prze- Skłodowskiej-Curie skierowanego do Polonii w Chicago, cież Polska była niepodległą dopiero od 3 lat. w czerwcu 1921r. Pierwsza podróż uczonej do Ameryki

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ MAŁGORZATA SOBIESZCZAK-MARCINIAK 3

Tak więc pomysł stworzenia w Polsce bliźniaczej pla- Świętosławski, Adolf Wojciechowski. Szeregi Towarzystwa cówki do paryskiego Instytutu Radowego narodził się zasilili przedstawiciele następujących instytucji: prezydent w umyśle i sercu uczonej już wtedy, a może jeszcze wcze- Rzeczypospolitej, Stanisław Wojciechowski, marszałek Jó- śniej. Może właśnie w roku 1913, kiedy osobiście otworzy- zef Piłsudski, rząd, marszałkowie Sejmu i Senatu, wojewoda ła Pracownię Radiologiczną przy ul. Śniadeckich (dawniej warszawski, dyrektor Departamentu Zdrowia Komisaria- Kaliksta w Warszawie, niedaleko Politechniki Warszawskiej). tu Rządu na m. Warszawę, prezydent Warszawy, dyrektor Została wtedy honorowym dyrektorem placówki, na miej- Wydz. Szpitalnictwa m. Warszawy, dyrektor Wydziału Zdro- scu zaś funkcję kierownika Pracowni piastował prof. Ludwik wia m. Warszawy, wydziały: lekarskie i matematyczno-przy- Wertenstein. Odtąd jej działania będą skierowane właśnie rodnicze Uniwersytetów: Warszawskiego, Jagiellońskiego, w tym kierunku, z właściwym sobie uporem i odwagą po- Jana Kazimierza we Lwowie, Stefana Batorego w Wilnie oraz ruszy niebo i ziemię, trafi do ludzi, którzy cenią jej dokona- Poznańskiego. Wyższe uczelnie: Politechnika Warszawska, nia i zaangażowanie, napisze mnóstwo listów i odbędzie Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Wolna Wszech- mnóstwo rozmów. W listopadzie 1921 r. uczona napisała list nica, Akademia Nauk Technicznych. Instytucje naukowe: do przebywającego w Ameryce Ignacego Paderewskiego, Akademia Umiejętności, Warszawskie Towarzystwo Nauko- z którym przyjaźniła się od czasu studiów, prosząc o popar- we, Kasa im. Mianowskiego, Polskie Towarzystwo Chemicz- cie kwesty na rzecz stworzenia w Warszawie Instytutu Ra- ne, Polskie Towarzystwo Fizyczne, Naczelna Izba Lekarska, dowego. Oto fragment listu: „…Mam nadzieję, że środki nie- Izba Lekarska Warszawsko-Białostocka, Towarzystwa Le- zbędne do utworzenia nowoczesnego Instytutu da się znaleźć karskie, Towarzystwa do Walki z Rakiem (Komitety Polski, częściowo w Polsce, przy współudziale rządu, miasta Warsza- Wileński, Lwowski, Łódzki), dyrektorzy Szpitali Miejskich wy i narodu. Jednak byłoby pożądane ułatwienie tego przed- w Warszawie, prywatnych w Warszawie, klinik Uniwersyte- sięwzięcia narodowego dzięki pomocy Polaków z Ameryki. tu Warszawskiego, banki (Bank Polski, Bank Gospodarstwa Szczególnie cenna byłaby pomoc polegająca na zakupieniu Krajowego, Państwowy Bank Rolny, P.K.O), duchowieństwo, wystarczającej ilości radu, który Polska może nabyć wyłącznie prasa, ambasada francuska, dyrektor Instytutu Francusko- zagranicą: byłoby dobrze, gdyby można było dokonać tego -Polskiego, ambasada amerykańska, więksi ofiarodawcy, zakupu za środki zebrane w Ameryce. Znając Pańskie oddanie marszałkowa Piłsudska, profesorowa Kryształowiczowa i Pański światły patriotyzm zwracam się do Pana z zapyta- i prof. Gluziński. W skład Komitetu weszli: prezes - Ludwik niem, czy zechciałby Pan powołać w Ameryce Komitet w celu Paszkiewicz, wiceprezes - Stefan Pieńkowski, sekretarz - rozpisania subskrypcji na założenie polskiego Instytutu Ra- Alicja Dorabialska, skarbnik - Bronisława Dłuska, zastępca dowego. Uczucia wdzięczności i podziwu, jakie wzbudził Pan sekretarza - Józef Skłodowski, zastępca skarbnika - Adolf u swoich współobywateli i Pańskich licznych przyjaciół, gwa- Wojciechowski, członkowie: Adam Czyżewicz, Kazimierz rantowałyby pewny sukces, a zarazem stanowiłyby poparcie Białaszkiewicz. Powołano komisję rewizyjną oraz budowla- moralne, do którego przywiązuję wielką wagę (…).” Maria ną. Polska myśl onkologiczna istniała w formie zinstytucjo- Skłodowska-Curie swoje marzenie wypowiedziała expre- nalizowanej już od roku 1906 w postaci powołanego przez sis verbis podczas uroczystości 25 rocznicy odkrycia radu warszawskich lekarzy Komitetu do Badania i Zwalczania w Paryżu „Mojem najgorętszem życzeniem jest powstanie Raka, który po roku 1921 przyjął nazwę Polskiego Komitetu Instytutu Radowego w Warszawie” (zachowano oryginalną do Zwalczania Raka. Miał on za zadanie tworzenie placó- pisownię). Swoim pomysłem-marzeniem uczona zaraziła, wek do leczenia raka, nic więc dziwnego, że przyłączył się co oczywiste, także swoich najbliższych. W grudniu 1921 do inicjatywy tworzenia w Warszawie Instytutu Radowego. r. brat Marii Skłodowskiej-Curie, Józef Skłodowski informo- Opracowano wówczas Pierwszy Program Walki z Rakiem. wał ją w liście, że złożył do zatwierdzenia projekt ustawy Stawiał on sobie trojakie cele: badanie nad rakiem, rozwój Towarzystwa Instytutu Radowego, wzorowanego na statu- oświaty zdrowotnej oraz utworzenie sieci placówek onko- cie Kasy Mianowskiego. Zarząd Towarzystwa stanowić ma logicznych (szpitale, przychodnie, instytuty). Powstające dziewięć osób, jednostką kontrolującą będzie Rada Nad- placówki były jednak raczej małe i o słabym zasięgu działa- zorcza, w której skład wejdą przedstawiciele 20 instytucji nia, choć powstały w większych miastach: Warszawa, Wilno, naukowych i dwie delegatki organizacji kobiecych. Człon- Kraków, Lwów, Poznań, Łódź i in., a z powodu dostateczne- kowie założyciele w liczbie siedmiu zaproponują listę 12 in- go braku znajomości efektów działania promieniowania na stytucji mających reprezentację w Radzie. Później uzupełni tkanki, wyniki ich pracy były słabe. Maria Skłodowska-Curie się ją o kolejnych delegatów. Po zatwierdzeniu ustawy, jak wiedziała, że tylko kompleksowe potraktowanie problemu, pisze J. Skłodowski, należy rozpocząć starania o środki ma- przy opartym na trwałych podstawach naukowych wy- terialne. Według opinii autora listu liczyć można na pomoc korzystaniu promieniowania na chore tkanki można osią- rządu i miasta, gorzej jednak z ofiarnością z powodu ciężkiej gnąć sukces. Do tego potrzebna była jednak nowoczesna sytuacji materialnej społeczeństwa, jego zdaniem widoki placówka naukowa i lecznicza. Tadeusz Koszarowski, jeden na pomoc ze strony Ameryki są także dość optymistyczne. z późniejszych dyrektorów Instytutu wspominał, że „w dys- W roku 1921 powstało Towarzystwo Instytutu Radowego, kusjach z pierwszym zespołem Instytutu podkreślała (Maria a na czele Rady Towarzystwa Instytutu Radowego stanął Skłodowska-Curie) interdyscyplinarny, zespołowy charakter prof. Franciszek Czubalski, w jej skład weszli: Kazimierz Bia- pracy nad leczeniem i zwalczaniem chorób nowotworowych. łoszewski, Bronisława Dłuska, Alicja Dorabialska, Ludwik Było to wówczas zupełne novum”. Instytut Radowy im. Ma- Paszkiewicz, Stefan Pieńkowski, Józef Skłodowski, Wojciech rii Skłodowskiej-Curie w Warszawie. Rys Historyczny. E. Towpik, Z. Wronkowski.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 4 MARIA SKŁODOWSKA-CURIE I POWSTANIE INSTYTUTU... / Maria Skłodowska-Curie and the establishment of ... PTJ

W marcu 1923 r. Polski Komitet do Zwalczania Raka i szpitalem, pawilon rentgenowski, budynek badawczy powołał do istnienia Komitet Daru Narodowego dla Ma- oraz pawilon preparatyki źródeł radioaktywnych połą- rii Skłodowskiej-Curie. Na jego czele stanął honorowo czony podziemnym tunelem z działem fizyki. W budynku Prezydent Rzeczypospolitej, Stanisław Wojciechowski, klinicznym, na parterze od strony ogrodu przygotowano zaś prezesem Zarządu Komitetu został marszałek Senatu, małe mieszkanko dla Marii Skłodowskiej-Curie, do które- Wojciech Trąpczyński, w skład Komitetu weszli czołowi go zamierzała regularnie przyjeżdżać. (Historia Zakładu przedstawiciele świata polityki, kultury, i nauki. Jak pisał Fizyki Medycznej Centrum Onkologii w Warszawie, „Kurier Poranny” powołując się na fakt przyznania uczonej B. Gwiazdowska, W. Bulski, A. Pruszyński, J. Tołwiński). we Francji dożywotniej pensji, (której przyjęcia jednak od- Z korespondencji prowadzonej przez Marię Skłodowską- mówiła) jako francuskiego Daru Narodowego, Polska nie Curie i prof. M. Handelsmana, sekretarza generalnego To- powinna pozostać obojętna. Należy stworzyć poważną warzystwa Naukowego Warszawskiego oraz prof. S. Pień- placówkę naukową, Instytut Radowy im. Marii Skłodow- kowskiego wynika jasno, jak trudno było podjąć ostateczną skiej-Curie, będący Darem Narodu dla wielkiej uczonej. decyzję co do kształtu Instytutu Radowego w Warszawie, Z taką odezwą do prasy zgłosił się Komitet Daru Narodo- jego rozplanowania, roli pracowni badawczych, biologicz- wego: „Uprasza się o składanie tymczasowo ofiar do redak- nych i fizyko-chemicznych, relacji i zależności między nimi, cji pism, które napewno nie odmówią w tem swej pomocy. rozłożenie środka ciężkości pomiędzy laboratoria, a szpital. Wszystkie pisma proszone są powtórzenie odezwy niniej- ”Byłoby zatem lepiej, ażeby pracownie naukowe Instytutu za- szej.” (zachowano oryginalną pisownię). Podpisano: Rada częły swoją działalność niezależnie od Pracowni Radiologicz- Polskiego Komitetu do zwalczania raka. W ślad za tym: nej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, ale bez żadnej „Redakcja „Kurjera Porannego” otwiera od dziś składki na konkurencji wobec takowej i w poprawnych z nią stosunkach. „Dar Narodowy im. Marji Skłodowskiej-Curie” (zachowano Wydaje mi się to tym bardziej pożądane, że siły naukowe do oryginalną pisownię). Kurier Poranny 23.12.1923 r. rozporządzenia przez najbliższe lata są bardzo ograniczone Od tej chwili nastąpiło „pospolite ruszenie”, napływa- i nie pozwalają na rozwinięcie prac naukowych na szerszą ły pieniądze od osób prywatnych i instytucji, duże sumy skalę. Jako ostatni zaś, lecz nie najmniej ważny argument na- i drobne uciułane zaskórniaki. Społeczeństwo tak dumne leży zaznaczyć, że Instytut nie jest w stanie ponieść obecnie ze swej rodaczki, która nie tylko odniosła ogromny sukces kosztów stworzenia pracowni fizyko-chemicznych o szerokim za granicą, ale jeszcze cały czas, nieustannie podkreślała zakresie i że pierwszym jego obowiązkiem jest odpowiedzieć związki z Polską, reprezentowała swą ojczyznę w instytu- nadziejom, społeczeństwa przez stworzenie pierwszorzęd- cjach międzynarodowych, wspierała polską naukę i była nego ośrodka leczniczego, utrzymanego na wysokiej stopie przykładem dla setek dziewczyn pragnących odważnie naukowej.” (Korespondencja polska Marii Skłodowskiej- realizować swe marzenia, nie pozostało obojętne. Na kon- Curie 1881-1934 K. Kabzińska, M. H. Malewicz, J. Pisku- to Komitetu, do rąk zaangażowanej w sprawę całym ser- rewicz, J. Róziewicz Instytut Historii Nauko PAN, Polskie cem, dr Bronisławy Dłuskiej, skarbniczki Komitetu, wpły- Towarzystwo Chemiczne, Warszawa 1994). wały fundusze ze szkół, organizacji społecznych, osób prywatnych, wszyscy chcieli ofiarować coś wielkiej Polce. Kupowano także cegiełki, znaczki i karty pocztowe zasila- jąc kasę budowy Instytutu, przekazywano także materia- ły budowlane. Na parceli przy ul. Wawelskiej 15 podaro- wanej Komitetowi Daru Narodowego przez Uniwersytet Warszawski. Instytut Radowy w Warszawie Dar Naro- du Polskiego dla Marii Skłodowskiej-Curie B. Gwiaz- dowska, A. Rupińska, M. Jokiel (inne źródła podają, że była to darowizna Prezydenta RP) zaczynało się coś dziać. W czerwcu roku 1925 na uroczystość wmurowania kamie- nia węgielnego i aktu erekcyjnego pod budowę Instytutu Radowego przyjechała Maria Skłodowska-Curie. Plany budowy warszawskiego Instytutu Radowego uczona opracowywała osobiście razem z dyrektorem pla- Fot. 1. Uroczystość otwarcia Instytutu Radowego im. Marii Skłodowskiej- cówki paryskiej, Claude Regaud, dr. Józefem Skłodowskim Curie przy ul. Wawelskiej w Warszawie 29 maja 1932 r. Widoczni m.in.: oraz polskimi architektami, Zygmuntem Wóycickim i Tade- Maria Skłodowska-Curie (1), dr Bronisława Dłuska (2), prezydent RP Ignacy Mościcki (x), premier Aleksander Prystor (3), minister przemysłu uszem Zielińskim. Dr Cezary Pawłowski, stypendysta w In- i handlu Ferdynand Zarzycki (4), dr Franciszek Łukaszczyk (pierwszy stytucie Radowym w Paryżu w latach 1927-1931, kierownik z lewej). W lewym górnym rogu naklejony fragment fotografii z tablicą działu fizycznego Instytutu, adiunkt prof. S. Pieńkowskiego z domu, w którym urodziła się Maria Skłodowska-Curie wspominał „częstokroć brałem udział w naradach dotyczą- Photo 1. The opening ceremony of the Radium Institute named after Maria Skłodowska-Curie, in Wawelska St. in Warsaw on May 29, 1932. The photo cych Instytutu Radowego w Warszawie. Narady te odbywały shows, among others: Maria Skłodowska-Curie (1), Dr Bronislawa Dłuska się zazwyczaj przy współudziale specjalistów francuskich (2), President of the Republic of Poland Ignacy Mościcki (x), Prime Minister w prywatnym mieszkaniu Marii Skłodowskiej-Curie.‘’ fizyk Aleksander Prystor (3), Minister of Industry and Trade Ferdynand Zarzycki (4), (w Paryżu-przyp. autorki). Zaplanowano 4 pawilony: budy- Dr Franciszek Łukaszczyk (first from the left). In the upper-left corner a small photo showing a commemorative plaque on the wall of the house where nek kliniczny z przychodnią, gabinetami specjalistycznymi Maria Skłodowska-Curie was born, is placed.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ MAŁGORZATA SOBIESZCZAK-MARCINIAK 5

W maju 1932 r. uczona po raz ostatni przyjechała do jest dowodem opieki, jaką Rząd, Miasto i społeczeństwo pol- Polski. Przyjechała do Warszawy aby spełnić swoje ma- skie otaczają Instytut Radowy. Z zupełnem zaufaniem zatem rzenie, otworzyć Instytut Radowy. Uroczystość odbyła się życzę temu Instytutowi pomyślnego rozwoju, a Komitetowi 29 maja przy ul. Wawelskiej 15. Jak podawał Tygodnik Ilu- i Dyrektorowi sekcji lekarskiej powodzenia w pracy, której od- strowany „Ubiegła niedziela była świętem naszej znakomitej powiedzialność zechcieli na siebie przyjąć (…).”(zachowano rodaczki, Marii Skłodowskiej-Curie, której imienia i fundacji oryginalną pisownię) Przemówienie Marii Skłodowskiej- Instytut Radowy w Warszawie został dnia tego uroczyście, Curie 29 maja 1932 r. W dalszej części uczona zwróciła w obecności p. Prezydenta Rzeczypospolitej i członków rządu, się do dr. Regaud dziękując za obecność na uroczystości otwarty”. ( Tygodnik Ilustrowany, 1932). Pierwszym jego oraz za pomoc w realizacji Instytutu Radowego w Warsza- dyrektorem został dr Franciszek Łukaszczyk, onkolog, sty- wie, wyraziła także nadzieje, że ”(…) Polski Instytut Radowy pendysta w Instytucie Radowym, przeszkolony przez Ma- będzie wierny tradycji reprezentowanej przez Pana” Przemó- rię Skłodowską-Curie, a potem w Berlinie i w Hamburgu wienie Marii Skłodowskiej-Curie 29 maja 1932 r. w zakresie radiologii i radioterapii. W dniu otwarcia Instytu- W nowo otwartym Instytucie pracowało początkowo tu w Warszawie tłumaczył na czym polega leczenie radem dwóch lekarzy, dr F. Łukaszczyk i dr J. Laskowski oraz jedna nowotworów ”Co to jest rak? Jest to mianowicie naruszenie pielęgniarka, potem dołączyła do nich dr H. Noblinówna. równowagi pomiędzy różnemi tkankami ciała ludzkiego, Dysponowano początkowo pięcioma aparatami rentge- niekoniecznie między niemi, a tkanką łączną, tj. tą, która, np. nowskimi i 166 ładunkami radowymi, głównie w postaci gojąc rany tworzy białe blizny. Nietylko tkanka łączna, ale igieł i tubek. Leczenie w szpitalu odbywało się na zasadach w ogóle każda tkanka może wybujać tak, że stanie się tkanką pewnej sprawiedliwości społecznej, oprócz łóżek bezpłat- rakową, że będzie tłumić rozwój innych tkanek, jak rozrośnięte nych, dla pacjentów najbiedniejszych, były także pokoje chwasty tłumią kwiaty na grządce. Chwast wyrywamy, cho- z pełną odpłatnością. Stanowiło to dochód szpitala. Środo- ciaż przy tym naruszamy kwiaty, które jednakże tylko w ten wisko lekarskie nie od razu rzuciło się w wir pracy w Insty- sposób mogą ocaleć i przyjść do siebie. Otóż zupełnie podob- tucie ponieważ nie do końca było przekonane o skutecz- nie rad działa rozkładczo na żywe tkanki…..Działanie radu ności i bezpieczeństwie metody leczenia tam stosowanej, na tkanki rakowe jest szybsze, niż na inne tkanki i kiedy one z tego też powodu i pacjentów było niewielu. Jak podają znikną, inne tkanki, choć trochę naruszone, mogą przyjść do E. Towpik i Z. Wronkowski w swoim opracowaniu, w pierw- siebie”. (Express Poranny nr 148, cytowany w Tygodniku szych miesiącach istnienia Instytutu na 45 łóżek zajętych Ilustrowanym) (zachowano oryginalną pisownię). Uczona było jedynie 18. Dział administracyjny Instytutu zatrudniał zgodnie z obowiązującym wówczas zwyczajem posadziła kilka osób, a pracownicy włącznie z dr Bronisławą Dłuską w ogrodzie Instytutu pamiątkowe drzewka. W uroczystości mieszkali przeważnie na terenie Instytutu. Instytut Rado- wzięli także udział Claude Regaud i prof. Marie, dyrektor In- wy im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie. Rys Hi- stytutu Chemii Fizycznej Instytutu Radowego. Przyjechała storyczny. E. Towpik, Z. Wronkowski. także osoba, bez której uporu i wsparcia nie udałyby się zapewne zabiegi pozyskania radu w Ameryce, zarówno w roku 1921, jak i 1929, Maria Meloney. Prezydent Ignacy Mościcki odznaczył ją Krzyżem Zasługi za zorganizowanie subskrypcji na zakup radu. W swoim przemówieniu uczona podziękowała polskiemu rządowi i społeczeństwu za ofiarność i ogromne zaangażowanie. „Szanowny Panie Pre- zydencie, Szanowne Panie i Szanowni Panowie, w dniu, w któ- rym witamy powstanie Instytutu Radowego w Warszawie, miło mi wyrazić wdzięczność wszystkim tym, którym dobra wola, sympatia i poświęcenie pozwoliły dzieła tego dokonać, mimo trudnych warunków, w jakich się ono rozwija. Obywa- tele kraju mego rodzinnego zrobili mi wielki zaszczyt, dając imię moje nowej placówce. Jednakowoż zupełnie zdaję sobie sprawę z tego, że nie o imię tu głównie chodzi, lecz o owocną pracę, której się od Instytutu spodziewamy. Komitet takowego słusznie, jak sądzę, postanowił otworzyć naprzód część leczni- czą, aby spełnić względem społeczeństwa polskiego obowią- zek postawienia na wysokiej stopie nowej i trudnej terapji, od Fot. 2. Instytut Radowy im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie której wiele się można spodziewać dla załagodzenia cierpień. Photo 2. The Maria Skłodowska-Curie Radium Institute in Warsaw Jednakowoż, terapja ta powinna być w łączności nieustannej Dyrektor Instytutu, dr Łukaszczyk składał Marii Skło- z pracą naukową, bez której postępów czynić nie może. Przy- dowskiej-Curie szczegółowe sprawozdania z działalno- tem poszukiwanie czystej wiedzy jest jedną z istotnych po- ści szpitala. Dział fizyczny został ukończony i częściowo trzeb ludzkości. Tak więc mam nadzieję, że puszczenie w ruch wyposażony w 1934 r., a Cezary Pawłowski informował pracowni naukowych przewidzianych dla Instytutu, nastąpi uczoną o objęciu działalności zgodnie z jej propozycjami. wkrótce po otwarciu sekcji lekarskiej. Inauguracja dzisiejsza PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 6 MARIA SKŁODOWSKA-CURIE I POWSTANIE INSTYTUTU... / Maria Skłodowska-Curie and the establishment of ... PTJ

szyjki macicy wynosiło od 400 do 600 zł. (Instytut Radowy im. Marii Skłodowskiej-Curie E. Towpik, Z. Wronkowski). W 1938 r. obchodzono 40 rocznicę otwarcia Instytutu Ra- dowego w Warszawie, przez okres sześciu lat od jego powstania do 90% wzrosło wykorzystanie łóżek szpitalnych, rozwinięto działalność dydaktyczną, oświatową i naukową, pracownicy opublikowali ok. 60 prac naukowych. Rozwój Instytutu, rozwój leczenia raka oraz badania naukowe prze- rwała II wojna światowa. Tuż przed jej wybuchem Szpital Miejski w Cieszynie przekazał w depozyt do Instytutu cały posiadamy przez siebie rad, 320,00 mg. Tak więc ogólna ilość radu w dniu 1.09.1939 r. wynosiła 1886,21 mg radu (z czego 1033,21- RMS, 533,00 mg radu dokupionego – MSC, 320,00 mg radu z Cieszyna). W bieżącym roku obchodzimy 85 rocznicę powstania Instytutu Radowego w Warszawie, Instytutu, który był podwójnym darem, darem przekazanym przez Ma- rię Skłodowską-Curie polskiemu społeczeństwu, ale także prezentem ofiarowanym Wielkiej Polce przez Po- Fot. 3. Winda do przewozu chorych w Instytucie Radowym (fot. z archiwum Towarzystwa M. Skłodowskiej-Curie) laków. Trzeba pamiętać o tym, że choć jest to obecnie Photo 3. Lift for transporting patients at the Radium Institute część Kliniki Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej- (Photo from the archive of the Society in Tribute to Maria Skłodowska-Curie) Curie, część polskiego programu onkologicznego, to jednak historycznie jest to miejsce wyjątkowe i niepo- Ilość zabiegów i różnorodność badań wzrastała dość wtarzalne i jako takie należy je chronić i wspierać. szybko. Praca Instytutu w zakresie leczenia radem uza- „Poszłam wczoraj na samotny spacer w stronę Wisły. leżniona była od ilości jego posiadania. Podczas wizyty Rzeka leniwie toczy w szerokim łożysku swe wody, które w Ameryce, w roku 1929 Maria Skłodowska-Curie zdobyła z bliska wydają się mętne, lecz wdali błękitnieją odblaskami fundusze dzięki subskrypcji wśród kobiet amerykańskich nieba. Urocze ławice piasku, rzucone tu i ówdzie, złocą się oraz polonii amerykańskiej, którą bardzo popierał ówcze- w promieniach słońca kapryśnymi skrętami kierując bieg sny Prezydent, Herbert Hoover. Po zaniżonej specjalnie fal. Wzdłuż brzegu tych mielizn olśniewająco jasne pasy zna- dla Marii Skłodowskiej-Curie cenie zakupiono w belgijskiej czą granice głębi. Czuję nieodpartą potrzebę błądzenia po wytwórni radu Union Miniere du Haut Katanga 1033,21 mg owych plażach, świetlistych, przecudnych. Przyznaję zresz- radu w zestawie tubek i igieł, który wykorzystywano w pary- tą, że ten wygląd mojej rzeki nie przypomina bynajmniej skim, a więc także przydatny w warszawskim Instytucie Ra- wyglądu szanujących się rzek spławnych! I że trzeba będzie dowym. Najpierw polski Instytut miał otrzymać 833,23 mg kiedyś ograniczyć trochę tę jej fantazję - z uszczerbkiem dla radu, ale różnicę firma ofiarowała osobiście dla uczonej jej piękna…. Jest jedna piosenka krakowska, która mówi, że w podziękowaniu za owocną współpracę. Rad ten został czar tych polskich wód jest tak wielki, iż kto je raz pokochał, oznaczony literami „RMS” – Rad Marii Skłodowskiej, zgodnie nie zapomni ich do grobu. Co do mnie te słowa są całkiem z jej życzeniem. Dr Bronisława Dłuska z własnych funduszy prawdziwe. Ta rzeka ma dla mnie powab, którego istoty na- zakupiła 100 mg radu (w postaci roztworu bromku radu) dla wet pojąć nie potrafię” (z listu do Ewy Curie). Te znane już Cezarego Pawłowskiego do działu fizyki, Irena i Fryderyk Jo- chyba wszystkim słowa uczonej z ostatniego jej pobytu liot–Curie kupili elektromagnes do badania torów cząstek. w Warszawie z 1932 r., przepełnione są miłością do pol- W roku 1938 Instytut dokupił 533,00 mg radu, któremu na- skiej ziemi i krajobrazu, są też dowodem na to, jak bardzo dano kod „MSC” – Maria Skłodowska-Curie. Zarówno tubki, uczona była związana z krajem swego urodzenia. jak i igły radowe były oznaczone odpowiednimi kodami Przed Instytutem Radowym w roku 1935 stanął po- oraz opisane pod względem ilości radu w nich zawartych, mnik Marii Skłodowskiej-Curie dłuta Ludwiki Kraskow- tak aby łatwo można było je identyfikować. (Dramatyczne skiej Nitschowej odsłonięty przez drugą żonę Prezyden- dzieje Instytutu Radowego im. Marii Skłodowskiej-Cu- ta Ignacego Mościckiego, Michalinę Mościcką. Uliczka rie w Warszawie B. Gwiazdowska, J. Tołwiński, W. Bulski prostopadła do ul. Wawelskiej otrzymała imię uczonej, Tow. MSC w Hołdzie). W roku 1937 powiększyła się liczba obok znajduje się park Marii Skłodowskiej-Curie, a w In- łóżek z 45 do 100, pracowało wówczas siedmiu lekarzy, stytucie od roku 1994 z inicjatywy prof. Andrzeja Kuła- otwarto wówczas dodatkowe pracownie: pracownię fizycz- kowskiego, ówczesnego dyrektora Centrum Onkologii ną, pracownię do pomiarów ciał promieniotwórczych oraz Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie, obecnego pre- wzorcownię rentgenowską. Praca w pracowni rentgenow- zesa honorowego, powstało Towarzystwo Marii Skło- skiej dotychczas jednozmianowa, rozszerzona została na dowskiej-Curie w Hołdzie, które działa do dziś. W roku dwie zmiany. Powstały wtedy trzy klasy chorych, dla najbo- 2012 rosnące w ogrodzie Instytutu, posadzone przez gatszych przeznaczono pokoje z pojedynczymi łóżkami, dla uczoną drzewo uzyskało status Pomnika Przyrody. średniozamożnych - pokoje z dwoma łóżkami, dla najbiedniejszych - duże sale z 20 łóżkami. Ci ostatni pacjenci nadal Małgorzata Sobieszczak-Marciniak, byli zwolnieni z opłat lub też stosowano wobec nich ulgi. prezes Towarzystwa Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie, Koszty leczenia były wysokie, dla przykładu leczenie raka Warszawa PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ 7

85 ROCZNICA OTWARCIA INSTYTUTU RADOWEGO 85th anniversary of the openinig of The Radium Tnstitute in Warsaw Małgorzata Sobieszczak-Marciniak

Streszczenie: W bieżącym roku przypada 85 rocznica otwarcia Instytutu Radowego przy ul. Wawelskiej 15 w Warszawie. W 1932 r., była to bliźniacza tak nowoczesna placówka leczenia chorych na nowotwory obok Instytutu Radowego w Paryżu. Był to dar uczonej dla społeczeństwa polskiego, które z własnych funduszy zbudowało Instytut niejako w darze dla Marii Skłodowskej-Cu- rie. Uroczystości, które odbyły się przed pomnikiem uczonej na ul. Wawlskiej 29 maja 2017 r. potwierdziły jak ważne jest miejsce zarówno z punktu widzenia historycznego, jak i medycznego.

Abstract: This year marks the 85th anniversary of the opening of the Radium Institute at Wawelska Street in Warsaw. In 1932, it was a twin modern cancer treatment facility besides the Radium Institute in Paris. The Radium Institute was the scientist’s gift to the Polish society, which built the Institute from its own funds, as a tribute to Maria Skłodowska-Curie. The celebrations which took place in front of the Monument to the scholar at Wawelska Street on 29 May 2017, confirmed the importance of this place both from historical and medical point of view.

Słowa kluczowe: onkologia, szpital, nowotwory, Instytut Radowy, Towarzytswa MSC w Hołdzie

Key words: oncology, hospital, cancers, Radium Institute, the Society in Tribute to Maria Skłodowska-Curie

dyrektor Centrum Onkologii, prezes Polskiego Towa- rzystwa Onkologicznego, prezes Polskiego Towarzy- stwa Lekarskiego, prezes honorowy Towarzystwa Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie. W uroczystości uczestniczyli lekarze, personel medyczny placówki, onkolodzy, przedstawiciele organizacji medycznych, chemicznych, fizycznych, biologicznych. Przybyło także bardzo wielu mieszkańców Warszawy. Przy pomniku Marii Skłodow- skiej-Curie stanęły poczty sztandarowe trzech szkół; 38 Gimnazjum noszącego imię uczonej, XXIII Liceum Ogól- nokształcące imienia Marii Skłodowskiej-Curie oraz Technikum Kolejowe. Poczty sztandarowe tych szkół towarzyszą we wszystkich uroczystościach organizo- wanych przez nasze Towarzystwo.

Fot. 1. Fragment przemówienia uczonej w dniu otwarcia Instytutu Radowego w Warszawie w dniu 29.05.1932 r. (fot. Alicja Rupińska) Photo 1. A part of the scientist’s speech delivered during the opening ceremony of the Radium Institute in Warsaw on 29 May 1932 (Photo Alicja Rupińska)

29 maja 2017 r., dokładnie w 85 rocznicę otwarcia Instytutu Radowego przy ul. Wawelskiej 15, odbyła się ważna i miła uroczystość zorganizowana przez To- warzystwo Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie i Kli- nikę Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie. Wpisała się ona także w obchody 150-lecia urodzin Uczonej. Punktualnie w południe przy pomniku Marii Skłodowskiej-Curie na skwerze i w parku Jej imienia, vis a vis wejścia do budynku kliniki zgromadzili się Ci, dla których postać i dokonania twórczyni Instytutu Fot. 2. 29 maja 1932 r. Pomnik Marii Skłodowskiej-Curie przy ul. Wawel- Radowego, są ważne i godne upamiętnienia. Wśród skiej cały w kwiatach (fot. Alicja Rupińska) zaproszonych gości znaleźli się m.in. ambasador Fran- Photo 2. Many wreaths of flowers laid at the Monument to Maria Skło- cji, marszałek Senatu RP, burmistrz dzielnicy Ochota, dowska-Curie at Wawelska Street, 29 May 1932 (Photo Alicja Rupińska)

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 8 85 ROCZNICA OTWARCIA INSTYTUTU RADOWEGO/ Other Impressions After The Conference PTJ

Po części oficjalnej przy pomniku Marii Skłodowskiej- Curie złożono kwiaty. Białe róże, które tak lubiła uczona, wiązanki białych, biało-czerwonych oraz kwiatów w ko- lorach flagi francuskiej pokryły stopnie pomnika.

Fot. 6. Od prawej. prezes Honorowy Towarzystwa Marii Skłodowskiej- Curie w Hołdzie, prof. dr hab. n. med. Andrzej Kułakowski, prezes Polskie- go Towarzystwa Onkologicznego prof. dr hab. n. med. Jacek Fijuth (fot. Sylwester Wojtas) Photo 6. From the right: Honorary President of the Society in Tribute to Fot. 3. Wystawa o historii Instytutu Radowego przygotowana przez To- Maria Skłodowska-Curie, Prof. Andrzej Kułakowski, M.D., Ph.D, and Prof. warzystwo Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie prezentowana podczas Jacek Fijuth, M.D., Ph.D, President of the Polish Society of Oncology (Pho- uroczystości (fot. Alicja Rupińska) to Sylwester Wojtas) Photo 3. A part of the scientist’s speech delivered during the opening ceremony of the Radium Institute in Warsaw on 29 May 1932 Budynek przy ul. Wawelskiej 15 pełni rolę podwój- (Photo Alicja Rupińska) ną. Z jednej strony, jest to oczywiście szpital, miejsce, gdzie leczy się chorych na nowotwory, spełniając nadal Następnie zebrani mieli wyjątkową okazję zwiedzić zadanie postawione przed nim przez Marię Skłodow- ogród Instytutu, to miejsce, które z taką dbałością ze ską-Curie, z drugiej jednak strony, jest to niezwykle względu na dobro pacjentów i lekarzy zaprojektowała ważne miejsce historyczne. To bowiem podwójny dar; sama Maria Skłodowska-Curie. Znajduje się tam także Uczonej dla społeczeństwa polskiego i Dar Narodu dla drzewo posadzone 85 lat temu przez uczoną- klon ja- Marii Skłodowskiej-Curie. Trzeba pamiętać, że stanowi wor, które od kilku już lat cieszy się mianem „drzewa- on swoisty testament Uczonej. -pomnika prawem chronionego”.

Fot. 4. Zgromadzeni goście (fot. Sylwester Wojtas) Photo 4. The gathered guests (Photo Sylwester Wojtas) Goście mogli także obejrzeć wystawę planszową przy- gotowaną przez nasze Towarzystwo na temat historii In- stytutu Radowego oraz ścieżkę edukacyjną o Uczonej. Fot. 7. Od prawej: przemawia ambasador Francji w Polsce Pierre Lévy, prezes Tow. Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie Małgorzata Sobiesz- czak-Marciniak, prof. dr hab. n. med. Edward Towpik- Centrum Onkolo- gii, kierownik Kliniki prof. nzw. dr hab. med. Michał Tenderenda Centrum Onkologii (fot. Sylwester Wojtas) Photo 7. From the right: Pierre Lévy, Ambassador of France to Poland gi- ving his speech, Małgorzata Sobieszczak-Marciniak, President of the Society in Tribute to Maria Skłodowska-Curie, Prof. Edward Towpik, M.D., Ph.D, from the Oncology Centre, Associate Prof. Michał Tenderenda, M.D., Ph.D, Head of the Oncology Clinic in the Oncology Centre (Photo Sylwester Wojtas)

Małgorzata Sobieszczak-Marciniak, prezes Towarzystwa Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie, Fot. 5. Maria Grodzicka i prof. Jan Piskurewicz (fot. Sylwester Wojtas) Warszawa Photo 5. Ms. Maria Grodzicka and Professor Jan Piskurewicz (Photo Syl- wester Wojtas) PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ 9

ICARST 2017 ICARST 2017 Stanisław Latek

Streszczenie: W artykule omówiono przebieg i tematykę konferencji zorganizowanej po raz pierwszy przez Międzynarodową Agencję Energii Atomowej na temat zastosowań nauki o promieniowaniu i technik radiacyjnych. Wyeksponowano udział na- ukowców polskich w konferencji, a w szczególności odnotowano obecność licznej grupy pracowników Instytutu Chemii i Tech- niki Jądrowej. W artykule wspomniano o wystawie towarzyszącej konferencji, podczas której na specjalnym stoisku swoje osią- gnięcia prezentował właśnie Instytut Chemii i Techniki Jądrowej.

Abstract: In the below article the course and topics of 1st International Conference on Applications of Radiation Science and Technol- ogy (ICARST) are described. The Conference was organized by the IAEA at the end of April in Vienna. The engagement and contribu- tion of the Polish scientists during the Conference are emphasized, especially the presence of the substantial group of the Institute of Nuclear Chemistry and Technology’s employees. This article also mentions the exhibition accompanying the Conference, where the activity and achievements of the Institute of Nuclear Chemistry and Technology were presented at a special stand.

Słowa kluczowe: ICARST 2017, nauka o promieniowaniu, techniki radiacyjne, radioznaczniki, akceleratory elektronów, nano- -materiały, materiały polimerowe, udział naukowców polskich.

Key words: ICARST 2017, radiation science and technology, radiotracers, electron accelerators, advanced polymeric materials, nano materials, participation of Polish scientists.

W dniach 24-28 kwietnia br. odbyła się w Wiedniu Konferencja zgromadziła 435 uczestników oraz 66 ważna konferencja, zorganizowana po raz pierwszy przez obserwatorów, głównie z firm posiadających stanowi- Międzynarodową Agencję Energii Atomowej, której nazwa ska wystawowe. Wygłoszono 174 referaty i zaprezento- w języku angielskim brzmi: International Conference on wano 129 posterów. Applications of Radiation Science and Technology (ICARST). Obrady odbywały się w dwóch salach budynku M. Cele jakie postawili sobie organizatorzy konferencji Intensywna praca trwała od poniedziałku do piątku, od zostały sformułowane następująco: godziny 9:00 do 18.30. Jak już wspomniano wygłoszo- –– dokonanie przeglądu kluczowych osiągnięć no ponad 170 referatów podczas 33 sesji. Aby umożli- w dziedzinie zastosowań nauki o promieniowa- wić Czytelnikowi lepsze rozeznanie w tematyce konfe- niu i technologii radiacyjnej, jak również okre- rencji podaję poniżej tytuły niektórych/wybranych sesji ślenie stanu wiedzy (state of the science) w tej (w języku angielskim): dziedzinie; •• Advances and Trends in Radiotracer and Radia- –– przedstawienie narodowych, regionalnych i glo- tion Science and Technology; balnych inicjatyw służących wprowadzaniu w ży- •• Advanced Polymeric Materials; cie sprawdzonych zastosowań przemysłowych, •• Education, Training and Safety; które przynoszą korzyści społeczno-ekonomicz- •• Radiotracers for Industrial Processes Optimiza- ne i wzmacniają proces budowania kompetencji tion and Safety; Państw Członkowskich MAEA; •• Mitigating Climate Change: Protecting Coast –– pełnienie roli platformy, poprzez którą przemysł i pla- Line and Environment; cówki naukowe mogą wprowadzać nowe inicjatywy •• Advances in Radiation Chemistry; dla zapewnienia osiągnięcia sukcesu w stosowaniu •• Radiotracers for Energy of the Future; technologii radiacyjnych w różnych dziedzinach. •• Radiation Sources and Facilities; Przewiduje się cykliczne organizowanie tego waż- •• Preservation of Cultural Heritage; nego wydarzenia. •• Development in Electron Accelerators Technology; PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 10 ICARST 2017 PTJ

•• Radiotracers for New Materials Development; ich optymalizacji i eliminacji problemów technicznych •• Safety and Security Perspectives of Radiation Fa- bez zatrzymywania urządzenia, lub procesu. cilities; Techniki wykorzystujące radioznaczniki i źródła za- •• Advanced Nano Materials; mknięte najlepiej nadają się do rozwiązania tych proble- •• Technical cooperation Success Stories; mów. W większości przypadków to właśnie techniki ją- •• Emerging Radiation Technologies. drowe umożliwiają prowadzenie śledzenia procesów bez Otwarcia konferencji dokonał dyrektor general- zastopowania procesu, lub całego zakładu przemysłowego. ny MAEA Yukiya Amano, który w swoim przemówie- Automatyzacja i ulepszenie oprzyrządowania i hardwe- niu stwierdził m.in.: „Technologia radiacyjna oferuje ru, takiego jak układy wstrzykiwania znaczników, detektory, wszechstronne narzędzia, które odgrywają ważną rolę systemy akwizycji danych są właśnie rozwijane i ulepszane w podtrzymywaniu zrównoważonego rozwoju”. Prze- w celu ich bezpiecznego i niezawodnego zastosowania. mówienia powitalne wygłosili także zastępcy dyrektora Wszystkie aplikacje bazują na wynikach badań naukowych generalnego D. Yang i A. Malavasi. W programie tej sa- prowadzonych na uniwersytetach i centrach badawczych, mej sesji (Opening Plenary) znalazł się pierwszy referat a następnie wdrażanych w zakładach przemysłowych. merytoryczny zatytułowany: „Ionizing Radiation: Inno- Wspólnym wkładem naukowców i profesjonali- vative and Effective Tool for Science and Industry”. stów pracujących w omawianej na tej konferencji dzie- Referat ten wygłosił dyrektor IChTJ prof. Andrzej dzinie do Milenijnych Celów ONZ jest uzyskanie efek- Chmielewski. tywnej, zrównoważonej ekonomii i osiągnięcie takiego W swoim referacie autor przypomina, że promienio- stanu świadomości społeczeństwa, które chroni źródła wanie jonizujące jest wykorzystywane do wielu praktycz- i zasoby naturalne naszej planety. nych zastosowań. Technologie radiacyjne w porównaniu Prof. Andrzej Chmielewski nawiązał w swoim wystą- do typowych termicznych, czy chemicznych procesów pieniu do 150 rocznicy urodzin Marii Skłodowskiej-Curie wykazują szereg zalet: wyższą przepustowość, zreduko- wskazując, że była ona pierwszym naukowcem, który od- wane zużycie energii, mniejsze szkody dla środowiska, dał w ręce ludzkości nowe, innowacyjne i efektywne na- możliwość bardziej precyzyjnego kontrolowania proce- rzędzie – promieniowanie jonizujące, otwierając wielkie su. Promieniowanie jonizujące umożliwia modyfikowa- możliwości praktycznych zastosowań izotopów i promienie fizycznych, chemicznych i biologicznych własności niowania w wielu dziedzinach techniki, biologii i medycyny. materiałów na skalę przemysłową. W ostatnich pięćdziesięciu latach skonstruowano i zbudowano wiele źródeł promieniowania gamma i ak- celeratorów elektronów właśnie dla tych celów (czyli mo- dyfikacji własności materiałów). Największe przemysłowe wykorzystanie promieniowania jonizującego znalazła mo- dyfikacja własności polimerów w ich zastosowaniu w izo- lacji kabli i przewodów, wytwarzaniu opon, produkcji pian polimerowych, hydrożeli, termokurczliwych folii oraz rur, przy naprawie szczelności powłok, taśm i kompozytów. Promieniowanie jonizujące jest także doskonałym narzę- dziem do formowania i syntezy nanocząstek i nanokom- Fot. 1. Rzeźba przedstawiająca Marię Skłodowską-Curie, znajdująca się pozytów. W Wielkiej Brytanii promieniowanie jonizujące przed salą posiedzeń Konferencji Generalnej MAEA (fot. Stanisław Latek) wykorzystywane jest przy sterylizacji 50% całego sprzętu Photo 1. The Maria Skłodowska-Curie sculpture displayed at the IAEA medycznego. W USA sterylizacji podlega 40-50% sprzę- premises (Photo Stanisław Latek) tu medycznego. Technologie radiacyjne mogą być wykorzystywane do ochrony środowiska oraz zachowania Polskich akcentów było na konferencji wiele. Pierw- dziedzictwa kulturowego. Opracowane zostały efektywne szy referat w sesji „Trends in Radiation Science and technologie radiacyjne do usuwania odpadów gazowych, Technology” wygłosił prof. Piotr Ulański. Tytuł referatu: ciekłych i stałych w celu ograniczenia degradacji środowi- ”Radiation Synthesis of Polymer Nanogels for Biomedi- ska. Wytwory artystyczne ważne dla dziedzictwa kulturo- cal Applications”. Prof. Ulański przewodniczył także sesji wego z papieru, materiałów tekstylnych, lub drewna są A13: „Advanced Nano Materials”. podatne na inwazję organizmów biologicznych, zatem ich dezynfekcja z wykorzystaniem promieniowania jonizują- cego jest bardzo pożądana. Inne obszary zastosowania promieniowania bazują na własnościach penetracyjnych tego promieniowania i możliwości jego precyzyjnej detekcji. W tym przypadku wykorzystywane są otwarte lub osłonięte/uszczelnione źródła promieniowania. Optymizacja procesów przemysłowych ma na celu nie tylko efektywną, bezpieczną i zrównoważoną eks- Fot. 2. Prof. Piotr Ulański z Międzyresortowego Instytutu Techniki Radia- ploatację, ale także oszczędność materiałów i energii, cyjnej PŁ i Agnes SAFRANY z INSTITUTE OF ISOTOPES, HUNGARIAN ACA- ochronę środowiska i skrócenie czasu przestojów. Zło- DEMY OF SCIENCES (fot. Stanisław Latek) żone procesy przemysłowe zawierają w sobie procesy Photo 2. Prof Piotr Ulański from Institute of Applied Radiation Chemistry mające wpływ na środowisko (takie jak na przykład and Agnes SAFRANY from INSTITUTE OF ISOTOPES, HUNGARIAN ACADE- porty, zapory, pola naftowe, kopalnie rud i węgla), dla- MY OF SCIENCES (Photo Stanisław Latek) tego istotne jest posiadanie odpowiednich narzędzi do

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ STANISŁAW LATEK 11

Na sesji A04 („Radiation for Environmental Protec- • National Association for Advancement of Radio- tion I”) referat pod tytułem “Radiation Technology Ap- isotopes and Radiation in Industry (NAARRI); plication in Environmental Protection” wygłosiła pra- • China Isotope & Radiation Corporation (CIRC); cowniczka IChTJ prof. Yonxia Sun. • World Council on Isotopes (WCI); • Baltic Scientific Instruments (BSI); • Gamma Service Group; • International Source of Suppliers and Producers Association (ISSPA); • Institute of Isotopes Co. Ltd. (IZOTOP); • VWR International GmbH; • Dozimeters Ltd.; • Budker Institute of Nuclear Physics; • Harwell Dosimeters Ltd.; • Gamma Technical Corporation; • International Irradiation Association (IIA); Fot. 3. Prof. Yonxia Sun z Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej wygłasza • World Nuclear Association/World Nuclear Uni- referat na konferencji ICARST-2017 (fot. MAEA) versitym. Photo 3. Prof. Yonxia Sun from Institute of Nuclear Chemistry and Tech- Delegowani przez Dyrekcję IChTJ Krzysztof Dą- nology delivers her report during ICARST-2017 conference (Photo MAEA) browski i Stanisław Latek oferowali i wręczali licznym gościom wystawy broszury informujące o instytucie, Kilkoro pracowników IChTJ przedstawiło postery. jego dokonaniach naukowych i technologicznych, rurki Oto ich nazwiska: Dagmara Chmielewska – Śmietanko, termokurczliwe oraz inne gadżety z logo IChTJ. Zorgani- Urszula Gryczka, Marcin Rogowski, Tomasz Smoliński, zowana została loteria fantowa dla tych z gości wysta- Zbigniew Zimek. wy, którzy zostawili swoje wizytówki. Nagrodami były Pracownicy IChTJ odbyli dziesiątki rozmów z przed- książki o Marii Skłodowskiej–Curie. stawicielami wielu instytucji naukowych i przemysłowych, Oprócz IChTJ na stoisku dostępne były materiały in- których tematem była obecna i przyszła współpraca na- formacyjne firm należących do Parku Technologiczne- ukowa i w zakresie zastosowań technologii radiacyjnych. go naszego instytutu. Były to firmy: POLON-IZOT oraz Abstrakty referatów i posterów oraz prezentacje TD-ELECTRONICS. (video) są dostępne pod adresem: http://www-pub. IChTJ będąc jednym z 22 Collaborating Centers iaea.org/iaeameetings/50814/International-Conferen- IAEA odgrywa niezwykle ważną, światową rolę w zakre- ce-on-Applications-of-Radiation-Science-and-Techno- sie rozwoju wdrażania technologii, których dotyczyła logy-ICARST-2017. konferencja. Prowadzi też liczne kursy szkoleniowe do- Warto zaznaczyć, że IChTJ posiadał swoje stoisko na tyczące tej dziedziny, dla specjalistów z Polski i całego wystawie, która była zorganizowana z okazji konferencji świata. Pierwsza, organizowana przez IAEA, Szkoła Let- w Wiedniu, w której udział wzięło 50 instytucji naukowych nia dotycząca zastosowania akceleratorów w gospo- i kompanii przemysłowych z całego świata. Wystawa była darce i ochronie środowiska odbędzie się w Warszawie, powiązana z tematem konferencji, czyli zastosowaniem przewidziane są zajęcia praktyczne na terenie IChTJ. technologii radiacyjnych w różnych dziedzinach: technice, ekologii, biologii, medycynie. Wśród wystawców znajdo- dr Stanisław Latek, wały się, między innymi: Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, • CGN Dasheng Electron Accelerator Technology Warszawa Co. Ltd.;

A oto opinia o konferencji jednego z uczestników: Konferencja w Wiedniu to niewątpliwie sukces z uwagi na ilość uczestników, udział czołowych ośrodków zajmujących się badaniami radiacyjnymi, a także z uwagi na zakres tematyczny. Tym samym MAEA powraca do korzeni, kiedy to w latach 60. organizowała konferencję na temat wykorzystania dużych źródeł promieniowania. Późniejsze konferencje organizowane pod hasłem IMRP charakteryzowały się stopniowym zmniejszaniem udziału i roli MAEA aż do zupełnej eliminacji na rzecz organizacji przemysłowych. Konferencje te w dość istotny sposób (koszty, tematyka) ograniczały udział jednostek badawczych z krajów rozwiniętych i w sposób oczywisty eliminowały kraje rozwijające się. Decyzja o reaktywacji zaangażowania MAEA być może przyczyni się do ponownego wzrostu zainteresowania technikami radiacyjnymi w wielu krajach. Oddzielnym zagadnieniem jest stosunkowo wolny rozwój bazy technicznej (akceleratorów) w sytuacji, gdy opiera się on jedynie na działaniach komercyjnych. Widać wyraźnie, że brak przepływu technologii z ośrodków naukowych finansowanych z budżetów w poszczególnych krajach doprowadził do ograniczenia ilości producentów akceleratorów, oraz braku nowych rozwiązań w atrak- cyjnych cenach. Wyjątkiem są tu Chiny, które prezentują obecnie intensywny rozwój techniki akceleratorowej dla potrzeb techniki radiacyjnej, ale proponowane rozwiązania wyraźnie ustępują obecnym na rynku urządzeniom. Inny wyjątek to firma IBA wprowa- dzająca aktualnie nową generację urządzeń, ale po zawyżonych kosztach, co oczywiście przekłada się na zakres zastosowań. Biorąc pod uwagę ogólne spowolnienie rozwoju technik radiacyjnych, konferencja ta uzupełni obecne działania MAEA na tym polu oraz przyczyni się niewątpliwie do wzrostu zainteresowania technikami radiacyjnymi, tym bardziej że będzie organizowana cyklicznie. dr Zbigniew Zimek, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 12 PTJ

PHILOSOPHICAL AND SOCIAL ASPECTS OF THE COLD FUSION CONTROVERSY Filozoficzne i społeczne aspekty nieporozumień na temat zimnej fuzji Ludwik Kowalski

Abstract: The area of research known as Cold Fusion (CF) has been the arena of a science-and-society feud since 1989, as described by Stephen Ritter in a recent issue of Chemical and Engineering News (1).The conflict is very unusual in terms of duration, the caliber of combatants, and the deviation from basic principles of scientific methodology of validation of claims. The purpose of this article is to comment on methodological mistakes made during the still- ongoing feud among scientists.

Streszczenie: Obszar badań znany pod nazwą zimnej fuzji (z jęz. ang. cold fusion) jest przedmiotem sporu naukowo-społecznego od 1989 r. - jak opisał to Stephen Ritter w ostatnim wydaniu Chemical and Engineering News (1). Spór ten jest bardzo niezwykły pod względem długości jego trwania, kalibru uczestników, a także odstępstw od podstawowych zasad metodologii naukowej uzasadniania twierdzeń naukowych. Niniejszy artykuł przedstawia komentarz na temat błędów metodologicznych popełnionych w trakcie nadal trwającego sporu między naukow- cami.

Słowa kluczowe: Cold Fusion, Scientific Method, Fleischmann, Pons, LENR, CMNS

Keywords: Cold Fusion, Scientific Method, Fleischmann, Pons, LENR, CMNS

INTRODUCTION WSTĘP

Scientific methodology (2) refers to the set of norms Metodologia naukowa (2) odnosi się do zestawu developed to deal with mistakes and controversies in norm opracowanych w celu usunięcia błędów i różni- scientific research. Most mistakes are recognized when cy zdań w obszarze badań naukowych. Większość błę- new results are discussed with colleagues, or via the dów jest rozpoznawanych w trakcie dyskusji na temat peer review process. Occasional errors in published pa- nowych wyników badań w gronie współpracowników pers are subsequently discovered during replications naukowych lub w rezultacie procesu wzajemnej wery- conducted by other researchers. Scientific results, if fikacji i recenzji przez naukowców z tej samej dziedziny. valid, wrote J.R, Huizenga, must be reproducible on de- Sporadyczne błędy w opublikowanych pracach nauko- mand. “When errors are discovered, acknowledged and wych są stopniowo odkrywane w czasie powtarzania corrected, the scientific process moves quickly back on badań przez innych naukowców. Według J. R. Huizenga, track, usually without either notice or comment in the wyniki badań naukowych, jeśli są wiarygodne, muszą public press.” (3) The process, in other words, is expect- być powtarzalne na żądanie. „Kiedy błędy są odkry- ed to be self-corrective. wane, stwierdzane lub korygowane, proces naukowy The so-called “scientific method” is not a list of di- szybko powraca na swoje tory, zazwyczaj bez zawia- vine commandments. It is a set of norms described domienia lub komentarza w prasie.” (3) Innymi słowy, by scientists, and by those who observe their ways of oczekuje się, że proces będzie podlegać autokorekcie. working. The author of this article is a retired nuclear Tak zwana „metoda naukowa” nie jest listą dzie- physicist who has observed cold fusion researchers sięciu przykazań. Jest to zbiór norm opisanych przez over the last three decades, and participated in several naukowców i osoby, które obserwują ich metody pra- CF conferences and three cooperative replication proj- cy. Autor niniejszego artykułu jest emerytowanym fi- ects (in which the claimed sensational results were not zykiem jądrowym, który obserwował prace badaczy confirmed). The CF episode is an unusual controversy zjawiska zimnej fuzji w ciągu ostatnich trzech dekad, resulting from a sensational 1989 announcement made uczestniczył w kilku konferencjach poświęconych temu by Fleischmann and Pons (F&P). The event (4, 5, 6, 7, 8)

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ LUDWIK KOWALSKI 13

divided physical scientists into two feuding camps (9, zagadnieniu, a także brał udział w trzech wspólnych 10, 11, 12, 13, 14). This is a rare example of a situation projektach mających na celu powtórzenie wyników ba- in which the expected self-correction of the scientific dań (w których, zdaniem autora, sensacyjne wyniki nie process was essentially stopped by two formal govern- zostały potwierdzone). mental interventions. Zjawisko zimnej fuzji stanowi przedmiot niezwykłej różnicy poglądów, wynikającej z sensacyjnego ogłosze- ROLE OF ACCEPTED SCIENTIFIC THEORIES nia w 1989 r. dokonanego przez Fleischmanna i Ponsa (FiP). Wydarzenie to (4, 5, 6, 7, 8) podzieliło naukowców- Why is the CF controversy unresolved? Because CF -fizyków na dwa zwaśnione obozy (9, 10, 11, 12, 13, 14). experimental claims are not reproducible on demand, Jest to rzadki przykład sytuacji, w której oczekiwana and because they conflict with the generally accepted autokorekta procesu naukowego została zatrzymana theory of nuclear reactions. A theory, in this context, przez dwie formalne interwencje rządowe. is a logical/mathematical structure that agrees with a wide range of already verified experimental data. ROLA AKCEPTOWANYCH TEORII NAUKOWYCH Scientists know the rule--theories guide but experiments decide. But they are very reluctant to abandon Dlaczego spór dotyczący zimnej fuzji nie został roz- accepted theories. To be reluctant means to insist on wiązany? Nie został rozwiązany, dlatego że twierdzenia additional verification of new experimental results. związane z doświadczeniami i eksperymentami nie Referring to such situations, Huizenga wrote (3): są powtarzalne na żądanie, a także dlatego, że są one “There are occasionally surprises in science and one sprzeczne z ogólnie przyjętą teorią reakcji jądrowej. must be prepared for them.” Theories are not carved Teoria w tym kontekście, jest konstrukcją logiczną/main stone; scientists do not hesitate to modify or reject tematyczną, zgodną z szeroką gamą uprzednio zwery- them when necessary. Rejecting a claim because it con- fikowanych danych doświadczalnych. flicts with a theory is not as convincing as rejecting it on Naukowcy znają regułę, polegającą na tym, że teo- the basis of reliable empirical data. In that sense meth- rie pełnią rolę przewodnika, ale to eksperymenty peł- ods of validation of claims in physical and other scienc- nią rolę decyzyjną. Bardzo niechętnie rezygnują oni es are similar. Scientific theories are models of objective z akceptowanych teorii, a niechęć ta oznacza wywiera- reality; they are often changed, or modified, when new nie nacisku na przeprowadzenie dodatkowej weryfika- facts are discovered. cji wyników nowych eksperymentów. Odnosząc się do takich sytuacji, Huizenga napisał LEVELS OF CONFIDENCE IN SCIENTIFIC CLAIMS (3): „Zdarzają się czasami niespodzianki w sferze nauki i trzeba być przygotowanym na nie. „Teorie nie są wyry- A discovered experimental fact is usually presented te w kamieniu; naukowcy nie wahają się modyfikować to the scientific community, to be independently con- lub odrzucać je w razie potrzeby. Odrzucenie twierdze- firmed or refuted. Experimental results are accepted- nia, ponieważ jest ono sprzeczne z teorią, nie jest tak -at a high level of confidence--when they become przekonujące, jak odrzucenie twierdzenia na podsta- reproducible on demand. Absence of such reproduc- wie wiarygodnych danych empirycznych. W tym sensie ibility justifies suspicion of possible errors or fraud. metody walidacji twierdzeń w naukach fizycznych i in- Methods of validation of theories (explanations of facts) nych są podobne. Teorie naukowe są modelami obiek- are slightly different. A new scientific theory is also pre- tywnej rzeczywistości, są one często zmieniane lub sented to a community of experts, to be independently modyfikowane wraz z pojawieniem się nowych faktów. evaluated. Their level of confidence in a theory depends on the validity of underlying assumptions and on the POZIOMY ZAUFANIA rigor of quantitative analysis. But even a most reliable W TWIERDZENIACH NAUKOWYCH scientific theory, usually called a law, is said to be falsifi- able, in principle, when conflict with reproducible-on- Odkryty eksperymentalny fakt jest zazwyczaj pre- demand data becomes undeniable (15). Such unusual zentowany środowisku naukowemu, które go nieza- conflict could trigger a scientific revolution (16). leżnie potwierdza lub obala. Wyniki eksperymentów To explain something usually means to identify są akceptowane z dużym poziomem zaufania wtedy, causes and to construct a logically satisfying model of gdy staną się powtarzalne na żądanie. Brak takiej po- reality. An attempt to explain a fact, or to resolve an ap- wtarzalności uzasadnia podejrzenia wystąpienia ewen- parent logical conflict, usually leads to discoveries of tualnych błędów lub nadużyć. Metody walidacji teorii other facts. A classical example was the discovery of (wyjaśnienia faktów) są nieco inne. planet Neptune, in 1846. A more recent and less widely

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 14 PHILOSOPHICAL AND SOCIAL ASPECTS.../ Filozoficzne i społeczne aspekty nieporozumień... PTJ

known example was the discovery of a subatomic par- Nowa teoria naukowa jest również prezentowana ticle named neutrino. Experimental data collected in środowisku ekspertów i poddawana ich niezależnej the 1920’s showed that beta rays (electrons emitted in ocenie. Poziom zaufania ekspertów do danej teorii za- radioactive decay) had lower mean energies than ex- leży od ważności jej założeń bazowych oraz dokładno- pected on the basis of the theoretical E=mc2 formula. ści analizy ilościowej, aczkolwiek powiada się, że nawet Austrian theoretical physicist W. Pauli solved this “logi- najbardziej wiarygodna teoria naukowa, zazwyczaj cal inconsistency” by suggesting that tiny neutral par- zwana prawem/zasadą, jest w zasadzie zafałszowana, ticles, later named neutrinos, were responsible for the kiedy konflikt z danymi powtarzalnymi na żądanie staje missing energy. His hypothesis was formulated in 1933. się niezaprzeczalny (15). Taki nietypowy konflikt może Experiments confirming the reality of neutrinos were wywołać rewolucję naukową (16). performed, 23 years later. Wyjaśnienie czegoś oznacza zwykle określenie przyczyn i skonstruowanie logicznie satysfakcjonującego UNFORTUNATE TERMINOLOGY modelu rzeczywistości. Próba wyjaśnienia faktu, bądź też rozwiązania oczywistego konfliktu logicznego za- The essence of the discovery announced by F&P zwyczaj prowadzi do odkrycia innych faktów. Klasycz- was “excess heat.” Their small electrolytic cell gener- nym przykładem było odkrycie planety Neptun w 1846 r. ated more thermal energy than the amount of energy Nowszym i powszechnie mniej znanym przykładem supplied to it. Trying to establish priority, under pres- było odkrycie subatomowej cząstki zwanej neutrino. sure from University of Utah administration, the scien- Dane eksperymentalne zebrane w latach 20. XX- tists announced their results at a sensational press con- -wieku pokazują, że promienie beta (elektrony emi- ference (March 23, 1989). They wanted to study the CF towane w trakcie rozpadu promieniotwórczego) po- phenomenon for another year or so but were forced to siadały niższe średnie energie niż te oczekiwane na prematurely announce the discovery. podstawie wzoru E=mc2. Austriacki fizyk teoretyk W. The unfortunate term “cold fusion” was imposed on Pauli rozwiązał tę „logiczną niespójność”, sugerując, że them (17). Why unfortunate? Because it created the un- to malutkie neutralne cząstki, później zwane neutrina- justified impression that cold fusion is similar to the well mi, odpowiadały za brakującą energię. Jego hipoteza known hot fusion, except that it takes place at much została sformułowana w 1933 r., a eksperymenty po- lower temperatures. This conflicted with what had al- twierdzające rzeczywiste istnienie neutrino przepro- ready been known--the probability of nuclear fusion of wadzono 23 lata później. two heavy hydrogen ions is negligible, except at stellar temperatures. It was a mistake to interpret experimen- NIEFORTUNNA TERMINOLOGIA tal data before the results were recognized as independently reproducible. In fact, F&P had no evidence Istotą odkrycia ogłoszonego przez F i P był „nadmiar for the emission of energetic 1H, 3H and 3He products, ciepła”. Ich mała elektrolityczna komórka generowała listed in their first published paper (4). Such evidence więcej energii cieplnej niż energii do niej dostarczanej. appeared only five years later (22). The only thing they Próbując zdobyć pierwszeństwo, pod naciskiem admi- knew was that the measured excess heat could not be nistracji Uniwersytetu Utah, naukowcy ogłosili swoje attributed to a known chemical reaction. Claiming that wyniki na sensacyjnej konferencji prasowej w dniu 23 the measured excess heat was due to a nuclear process marca 1989 r. Chcieli zbadać zjawisko zimnej fuzji przez was premature. The adjective “non-chemical” does not kolejny rok lub dłużej, ale zostali zmuszeni przedwcze- automatically translate into “nuclear.” śnie ogłosić swoje odkrycie. Suppose the discovery had not been named cold Niefortunny termin „zimna fuzja” został im narzu- fusion; suppose it had been named “anomalous elec- cony (17). Dlaczego niefortunny? Ponieważ stworzył trolysis”. Such a report would not have led to a sensa- on nieuzasadnione wrażenie, że zimna fuzja jest po- tional press conference; it would have been made in dobna do dobrze znanej fuzji w bardzo wysokich tem- the form of an ordinary peer review publication. Only peraturach, za wyjątkiem tego, że ma miejsce w dużo electrochemists would have been aware of the claim; niższych temperaturach. Kolidowało to z tym, co było they would have tried to either confirm or refute it. The znane dotychczas, że prawdopodobieństwo fuzji ją- issue of “how to explain the heat” would have been ad- drowej dwóch ciężkich jonów wodoru jest znikome, dressed later, if the reported phenomenon were rec- z wyjątkiem temperatur gwiazd. Błędem było inter- ognized as reproducible-on-demand. But that is not pretowanie eksperymentalnych danych zanim jeszcze what happened. Instead of focusing on experimental wyniki eksperymentów zostały uznane za niezależnie data (in the area in which F&P were recognized authori- powtarzalne. W rzeczywistości, F i P nie posiadali żad-

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ LUDWIK KOWALSKI 15

ties) most critics focused on the disagreements with nych dowodów na emisję energii produktów 1H, 3H the suggested theory. Interpretational mistakes were i 3He, wymienionych w ich pierwszej opublikowanej quickly recognized and this contributed to the skepti- pracy naukowej (4). Dowody takie pojawiły się już 5 lat cism toward the experimental data. Using unconfirmed później (22). Jedyne, co wiedzieli F i P, to, to że zmie- data to justify the nuclear origin of excess heat, by F&P, rzonego nadmiaru ciepła nie można przypisać znanej was inconsistent with the prevailing norms of scientific reakcji chemicznej. Twierdzenie, że zmierzony nadmiar methodology. A more recent case of violation of sci- ciepła był spowodowany procesem jądrowym, było entific norms, by a CF researcher, Andrea Rossi, is de- przedwczesne. Przymiotnik „niechemiczny” nie ozna- scribed in (14). cza automatycznie „jądrowy.” Przypuśćmy, że odkrycie nie zostało nazwane zimną TWO US GOVERNMENT INVESTIGATIONS OF CF fuzją i przypuśćmy, że zostało one nazwane „anomalną elektrolizą” – wówczas taka wiadomość nie doprowa- The significance of CF, if real, was immediately rec- dziłaby do sensacyjnej konferencji prasowej, a odkrycie ognized. Some believed that ongoing research on zostałoby ogłoszone w formie publikacji poświęconej high-temperature fusion, costing billions of dollars, weryfikacji i recenzji w gronie naukowców z tej samej should be stopped to promote research on CF. Others dziedziny. Tylko elektrochemicy mieliby świadomość concluded, also prematurely, that such a move would tego, co przedstawia dane twierdzenie i próbowaliby je be opposed by “vested interests” of mainstream scien- potwierdzić bądź obalić. tists. Responding to such considerations, the US gov- Kwestia „jak wyjaśnić ciepło” zostałaby poruszona ernment quickly ordered a formal investigation. w terminie późniejszym, jeśli opisywane zjawisko by- A panel of scientists, named Energy Research Advi- łoby uznane za powtarzalne na żądanie, ale tak się nie sory Board (ERAB), and headed by John Huizenga, was stało. Zamiast skupić się na eksperymentalnych danych formed to investigate CF in 1989. The final report (18), (w obszarze, w którym F i P byli uznanymi autoryteta- submitted to the DOE several months later, negatively mi) większość krytyków skupiła się na braku zgodności interfered with the normal development of the field. z sugerowaną teorią. Modest financial support for additional CF research, Błędy w interpretacji zostały szybko rozpozna- by the DOE, NSF, and other agencies, was practically ne i przyczyniło się to do sceptycznego podejścia do stopped after the report was published. eksperymentalnych danych. Wykorzystanie przez F i P It is interesting that only one of the ERAB’s six conclu- niepotwierdzonych danych, aby uzasadnić jądrowe po- sions referred to CF experiments; the remaining five con- chodzenie nadmiaru ciepła, było niezgodne z obowią- clusions were about anticipated practical uses of CF, and zującymi normami metodologii naukowej. Jeden z nie- about various aspects of the suggested interpretation of dawnych przypadków naruszenia norm naukowych results. Instead of focusing on reality of excess heat, crit- przez badacza fenomenu zimnej fuzji, Andrea Rossi, ics focused on the fact that the hypothesis was not con- został opisany w publikacji (14). sistent with what was known about hot nuclear fusion. The same observation can be made about the six ERAB DWA DOCHODZENIA RZĄDU USA DOTYCZĄCE recommendations. Only one of them referred to possi- ZJAWISKA ZIMNEJ FUZJI ble experimental mistakes. It is clear that the ERAB obser- vations were based mostly on ”theoretical grounds,” not Znaczenie przypisywane zimnej fuzji zostało na- on independently performed experiments. The unfor- tychmiast rozpoznane. Niektórzy sądzili, że trwające tunate governmental intervention had one serious and badania na temat fuzji w wysokich temperaturach, unprecedented consequence--editors of some scientific kosztujące miliardy dolarów, powinny zostać zatrzy- journals started rejecting manuscripts written by CF sci- mane na rzecz promowania zimnej fuzji. Inni naukowcy entists, bypassing peer review (19). stwierdzili, również przedwcześnie, że takie posunię- The second DOE investigation (20) of CF was an- cie sprzeciwia się „żywotnym interesom” naukowców nounced in March 2004, nearly 15 years after the first. głównego nurtu. W odpowiedzi na takie obawy, rząd A group of 18 experts was selected to review a very sig- USA szybko zlecił przeprowadzenie oficjalnego docho- nificant CF claim--the correlation between excess heat dzenia w tej kwestii. and generation of helium (21, 22). Zespół naukowców zwany Energy Research Advi- But the DOE experts were not asked to replicate sory Board (ERAB) [Radą Doradczą do spraw Badań correlation experiments; they were asked to read the Energii] pod kierownictwem Johna Huizenga, został report submitted by five CF scientists (20), and to vote utworzony w 1989 r., aby zbadać zjawisko zimnej fuzji.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 16 PHILOSOPHICAL AND SOCIAL ASPECTS.../ Filozoficzne i społeczne aspekty nieporozumień... PTJ

on whether or not the evidence for the claims was con- Raport końcowy (18) przedłożony amerykańskiemu clusive. Such a way of dealing with a controversy was Departamentowi Energii kilka miesięcy później, miał not consistent with the scientific method. negatywny wpływ na normalny rozwój tej dziedziny. Ideologically and politically motivated rejections Niewielkie wsparcie finansowe na dodatkowe badania of scientific claims are not new. Giordano Bruno and zimnej fuzji, udzielone przez amerykański Departament Galileo Galilei are well known examples. Lysenkovism- Energii, Narodową Fundację Naukową (National Scien- -Stalin’s discrimination of geneticists--is a more recent ce Foundation; NSF) i inne agencje, zostało praktycznie illustration. And cybernetics, in the Soviet book en- przerwane po publikacji opisywanego raportu. titled “Short Philosophical Dictionary,” was defined as Interesującym jest to, że jedynie jeden z 6 wnio- “bourgeois pseudo-science serving American imperial- sków Rady ERAB odnosił się do badań zjawiska zimnej ism.” Ludwik Kowalski accepted this kind of “truth” as fuzji, a pozostałe 5 wniosków dotyczyło oczekiwanego a communist student in Poland (23). What can be done praktycznego wykorzystania zimnej fuzji oraz różnych to make sure that similar discrimination will not be used aspektów sugerowanej interpretacji wyników badań. in the US, to impose “the truth” about evolution, stem Zamiast koncentrować się na istocie nadmiaru ciepła, cell research, etc.? krytycy skupili się na fakcie, że hipoteza nie była spójna CONCLUSION: MORE QUESTIONS THAN ANSWERS z tym, co było znane na temat fuzji jąder atomowych w bardzo wysokiej temperaturze. Podobne obserwacje Long-lasting controversies about scientific discov- można poczynić na temat sześciu rekomendacji Rady eries are not new. Alfred Wegener’s theory of continen- ERAB. Jedna z nich odnosiła się do ewentualnych błę- tal drift is a good illustration. Mainstream geologists re- dów doświadczalnych. Jasne jest, że obserwacje Rady jected experimental data supporting his now-accepted ERAB opierały się głównie na „podstawach teoretycz- theory for half a century. The CF controversy, however, nych”, a nie na niezależnie przeprowadzonych ekspe- seems to be different both in terms of governmental rymentach. Nieszczęsna interwencja amerykańskiego involvement and in the caliber of adversaries on both rządu miała poważne i bezprecedensowe konsekwen- sides of the divide. Huizenga and Fleischmann were in- cje – wydawcy kilku czasopism naukowych zaczęli od- disputable leaders in nuclear science and electrochem- rzucać rękopisy naukowców badających zimną fuzję istry. Most leading CF researchers are PhD-level scien- i omijali weryfikację i recenzje tychże rękopisów w gro- tists. The same is true for many scientists who reject CF nie naukowców z danego środowiska (19). claims. Drugie dochodzenie na temat zjawiska zimnej fuzji The long-lasting CF episode is a social situation in przeprowadzone przez amerykański Departament Ener- which the self-correcting process of scientific develop- gii (20) zostało ogłoszone w marcu 2004 r., prawie 15 lat ment was not allowed to evolve. To what extent was po pierwszym dochodzeniu. Wyznaczono grupę 18 eks- this due to extreme difficulties in making progress in pertów, aby dokonali oni przeglądu bardzo istotnego the new area, rather than to negative effects of com- twierdzenia na temat zimnej fuzji - korelacji pomiędzy petition, greed, jealousy, and other “human nature” nadmiarem ciepła a wytwarzaniem helu (21, 22). factors? Such unanswered questions (24) are worth ad- Eksperci Departamentu Energii nie zostali popro- dressing in the context of debates about science and szeni o powielanie eksperymentów dotyczących opisy- society. wanego powiązania, lecz zostali poproszeni o przeczy- One thing is undeniable; the world is still waiting tanie raportu przedłożonego przez pięciu naukowców for the first reproducible-on-demand demonstration of pracujących nad zjawiskiem zimnej fuzji (20), oraz o gło- a nuclear process resulting from a chemical process. No sowanie na temat tego, czy dowody na twierdzenia są progress is possible when reported experimental data rozstrzygające. Taki sposób rozwiązania sporu nie był cannot be reliably replicated in other laboratories. Con- zgodny z metodą naukową. sidering potential CF benefits, and relatively low costs Odrzucenie twierdzeń naukowych, za którym sta- of research in this area, the DOE should have helped to ły motywy ideologiczne i polityczne, nie jest niczym resolve the controversy, one way or another, in a well- nowym. Giordano Bruno i Galileusz są dobrze znany- equipped national laboratory, during the second inves- mi przykładami. Łysenkism - dyskryminacja genety- tigation. But it failed to do so. How can such a policy ków przez Stalina stanowi nowszą ilustrację zjawiska. be explained? Why is CF research allowed to stagnate Natomiast w sowieckiej książce pt. „Krótki słownik without financial support? These questions also belong filozoficzny” cybernetyka została zdefiniowana jako to debates about science and society. Will the past 25 „burżuazyjna pseudonauka służąca amerykańskiemu years be recognized as the painful beginning of a new imperializmowi”. Ludwik Kowalski przyjął tego rodzaju paradigm (16), or will this period be known as pseudo- „prawdę”, gdy był studentem w komunistycznej Pol- scientific (24)? How can the persistence of the CF controversy be explained?

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ LUDWIK KOWALSKI 17

OPTIONAL ADDENDUM: sce (23). Co można zrobić, aby zapewnić, że podobna THREE INTERESTING dyskryminacja nie będzie wykorzystywana w Stanach BIOGRAPHIES Zjednoczonych, aby narzucić „prawdę” na temat ewo- lucji, badań nad komórkami macierzystymi, itd.? The discovery of CF was made nearly simultaneously WNIOSEK: WIĘCEJ PYTAŃ NIŻ ODPOWIEDZI by three highly competent scientists: Martin Fleischmann, Długotrwałe kontrowersje i różnice poglądów na Stanley Pons (both chemists) temat odkryć naukowych nie są nowym zjawiskiem. and Steven Jones (physicist). Ex- Dobrą ilustracją tego zjawiska jest teoria wędrówki kon- cerpts from their biographies, Fot.1. dr Ludwik Kowalski tynentów Alfreda Wegenera. Geolodzy, reprezentujący taken from Mallove’s book) 25), główny nurt nauki, przez pół wieku odrzucali dane do- are shown below. świadczalne wspierające jego obecnie akceptowaną Martin Fleischmann was born March 29, 1927, in teorię. Kontrowersja dotycząca zjawiska zimnej fuzji Karlsbad, Czechoslovakia, to Jewish parents. The fam- wydaje się inna, jeżeli chodzi o stopień zaangażowania ily came to England to avoid persecution by the Nazis. rządu oraz kaliber oponentów po obu stronach baryka- Martin went to high school in Sussex, England during dy. Huizenga i Fleischmann byli niekwestionowanymi the war, attended Imperial College in London after liderami w dziedzinie nauk jądrowych i elektrochemii. the war (1947-1950), and later distinguished himself by Większość wiodących badaczy zjawiska zimnej fuzji achieving at age forty the professorial Chair in Electro- posiada stopień naukowy doktora, podobnie jak wielu chemistry at the University of Southampton. naukowców, którzy odrzucają twierdzenia związane ze Since 1986, Fleischmann has been a Fellow of the zjawiskiem zimnej fuzji. Royal Society, an honor given only to the most distin- Długotrwały fenomen zimnej fuzji jest sytuacją guished of scientists. The author of over 200 scientific społeczną, w której samokorygujący się proces rozwo- papers -- a number of them with Pons as collaborator ju nauki nie mógł ewoluować. W jakim stopniu było to -- and a number of portions of textbooks, Fleischmann spowodowane ekstremalnymi trudnościami w dokony- won the Royal Society of Chemistry’s medal for Elec- waniu postępów w nowej dziedzinie, a nie negatywny- trochemistry and Thermodynamics in 1979. He was mi skutkami konkurencji, chciwości, zazdrości i innymi president of the International Society of Electrochem- czynnikami ludzkimi? Takie pytania bez odpowiedzi istry (1970-1972). In 1985 he was awarded the Palladium (24) warte są zbadania w kontekście debat na temat na- Medal by the U.S. Electrochemical Society. uki i społeczeństwa. Stanley Pons, who is almost young enough to be Jedno jest niezaprzeczalne - świat wciąż czeka na Fleischmann’s son, was born in 1943 in the small town pierwszy pokaz powtarzalnego na żądanie procesu of Valdese in the North Carolina foothills Pons’s Italian jądrowego, wynikającego z procesu chemicznego. Nie Protestant ancestors had fled religious persecution in nastąpi żaden postęp, jeśli zgłaszanych danych do- the old world. He was drawn to the world of chemistry świadczalnych nie będzie można wiarygodnie powtó- as a child, as many youngsters had also been, encour- rzyć w innych laboratoriach. Biorąc pod uwagę poten- aged by parent-bestowed chemistry sets and the like. cjalne korzyści zimnej fuzji i stosunkowo niskie koszty Pons attended Wake Forest University in Winston- badań w tej dziedzinie, amerykański Departament Salem, North Carolina, graduating in 1965, and began Energii powinien był pomóc rozwiązać kontrowersje advanced studies at the University of Michigan at Ann w taki czy w inny sposób, przeprowadzając drugie ba- Arbor. But with his doctorate almost in hand in 1967, he danie w dobrze wyposażonym laboratorium krajowym, left school to work in his family’s businesses. Eventually, ale, niestety, nie zrobił tego. Czym można objaśnić taką his love for chemistry drew him back to active science. politykę? Dlaczego pozwolono, aby badania nad zim- With the encouragement of faculty at University of ną fuzją uległy stagnacji bez wsparcia finansowego? Southampton in England, he entered its graduate pro- Pytania te leżą w sferze dyskusji o nauce i społeczeń- gram in chemistry and received his Ph.D. there in 1978. stwie. Czy okres ostatnich 25 lat można uznać za bole- Martin Fleischmann was one of his professors. ... Pons sny początek nowego paradygmatu (16), czy też okres came to the University of Utah in 1983 as an associate ten będzie znany jako pseudonaukowy (24)? Jak można professor, becoming a full professor in 1986, and Chair- wyjaśnić utrzymywanie się kontrowersji wokół zjawiska man of the Department in 1988. He has authored or co- zimnej fuzji? authored over 150 scientific publications. Steven Jones was well known to physicists and the DODATEK: TRZY INTERESUJĄCE BIOGRAFIE hot fusion community, which gave him a credibility that Fleischmann and Pons could not match. Born in 1949,

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 18 PHILOSOPHICAL AND SOCIAL ASPECTS.../ Filozoficzne i społeczne aspekty nieporozumień... PTJ

he was raised a Mormon, with all that his religion’s out- look and demanding codes of conduct implies. Jones Odkrycia zjawiska zimnej fuzji dokonali prawie rów- was a missionary in Europe for the Church of Latter-Day nocześnie trzej bardzo kompetentni naukowcy: Martin Saints and pursues his science with religious fervor, al- Fleischmann, Stanley Pons (obaj byli chemikami) i Ste- most literally. His University stationery bears witness, ven Jones (fizyk). Fragmenty ich biografii, zaczerpnięte inscribed as it is with the Brigham Young University z książki E. Mallove’a (25), zostały przedstawione poni- motto, “The Glory of God Is Intelligence.” żej: Martin Fleischmann urodził się 29 marca 1927 r. Ludwik Kowalski, Ph.D. w Karlowych Warach w Czechosłowacji, w rodzinie ży- Professor Emeritus, Montclair State University, dowskiej. Jego rodzina przybyła do Anglii, aby uciec USA przed prześladowaniami ze strony nazistów. Martin uczęszczał do szkoły średniej w hrabstwie Sussex w An- Ludwik Kowalski, Polish-American physicist, was born glii w czasie wojny, a po wojnie do Imperial College in Warsaw in 1931, and is now professor emeritus at Montclair w Londynie w latach 1947-1950, a następnie wyróżnił State University, USA. His undergraduate and graduate edu- się w wieku lat 40., obejmując stanowisko profesora cation were completed in 1953 and 1956, respectively, in the Katedry Elektrochemii na Uniwersytecie Southampton. Department of Electromedicine, Warsaw Polytechnic. Od 1986 r. Fleischmann był członkiem Królewskiego As an engineer, he worked as an assistant of Professor Towarzystwa (the Royal Society) i posiadał tytuł hono- Cezary Pawlowski. His graduate degree was based on re- rowy nadawany najwybitniejszym naukowcom. Jest on search conducted at the Warsaw Radium Institute. In 1957 autorem ponad 200 prac naukowych, kilka z nich napi- Kowalski became a student of Joliot-Curie, at the Paris Ra- sał wspólnie ze Stanleyem Ponsem, jest także autorem dium Institute, where he conducted research for the next części podręczników. W 1979 r. Fleischmann zdobył seven years. medal Królewskiego Towarzystwa Chemii za osiągnię- In 1963, having obtained his doctorate in Physics from cia w dziedzinie elektrochemii i termodynamiki. Był the Sorbonne, he returned to Poland to work at Warsaw prezesem Międzynarodowego Towarzystwa Elektro- University. In 1964 he was invited to a scientific conference chemii w latach 1970-1972. W 1985 r. został odznaczony in the US, and became a research associate in the Chemis- medalem Palladium przez amerykańskie Towarzystwo try Department of Columbia University, New York. Elektrochemii. His teaching career began in 1969, at Montclair State Stanley Pons, który ze względu na swój wiek mógł- University, New Jersey, where he was professor and re- by być synem Fleischmanna, urodził się 1943 r. w małej searcher of Physics until his retirement in 2004. Named Dis- miejscowości Valdese, w Karolinie Północnej, dokąd tinguished Scholar in 1981, he is the author of more than włoscy protestanccy przodkowie Ponsa uciekli przed 100 scientific and pedagogical publications. His research prześladowaniami religijnymi na Starym Kontynencie. involved collaboration with nuclear chemists from sev- Zafascynował go świat chemii gdy był dzieckiem, po- eral research institutions, such as John Alexander at Stony dobnie jak wielu młodych ludzi, zachęconych przez ro- Brook University and Gerhardt Friedman at Brookhaven dziców zestawami chemicznymi i tym podobnymi. National Laboratory, New York. Pons był studentem Wake Forest University w Win- Kowalski’s interest in so-cold “Cold Fusion” was trig- ston-Salem, w stanie Karolina Północna, który ukończył gered as soon as the discovery of this strange phenom- w 1965 r. i rozpoczął dalsze studia na Uniwersytecie enon was announced in 1989. Like most nuclear scientists Michigan w mieście Ann Arbor. Będąc bliski uzyskania of his generation, Kowalski was fully aware that CF, if real, doktoratu w 1967 r. opuścił uczelnię, aby pracować would conflict with what was already known about nu- w rodzinnej firmie. Ostatecznie, jego zamiłowanie clear reactions. On the other hand, he was also aware of do chemii spowodowało jego powrót do aktywnego potential benefits of CF, if it were shown to be reproducible świata nauki. Posiadając poparcie wydziału Uniwer- and scalable on demand. sytetu Southampton z Anglii, rozpoczął studia dokto- ranckie w dziedzinie chemii i otrzymał tytuł doktora REFERENCES tego uniwersytetu w 1978 r. Martin Fleischmann był jednym z jego profesorów. Pons przybył na Uniwersy- [1] S. Ritter, “Cold Fusion Died 25 years Ago, but the Re- tet Utah w 1983 r. i pracował jako profesor nadzwyczaj- search Lives On, Volume 94 Issue 44 | pp. 34-39, Novem- ny, w 1986 r. został profesorem zwyczajnym, a z kolei ber 7, 2016. Also available online, at: http://cen.acs.org/ w 1988 r. został przewodniczącym Wydziału. Jest auto- articles/94/i44/Cold-fusion-died-25-years.html [2] R.K. Merton (1942) “The Normative Structure of Science”. rem i współautorem ponad 150 publikacji naukowych. In: Merton, Robert K. The Sociology of Science: Theoreti- Steven Jones był dobrze znany fizykom i społecz- cal and Empirical Investigations. Chicago, IL: University ności badającej zjawisko fuzji jąder atomowych w wy- of Chicago Press,1979, 267-278. sokich temperaturach. Cieszył się poparciem tej spo-

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ LUDWIK KOWALSKI 19

[3] J.R. Huizenga, “Cold Fusion: The Scientific Fiasco of the Cen- łeczności w przeciwieństwie do Fleischmanna i Ponsa. tury, “Oxford University Press, 2nd edition, Oxford, 1993. Urodził się w 1949 r. w rodzinie mormonów, która prze- [4] M. Fleischmann, B.S. Pons and M. Hawkins, J. Electroanal. strzegała surowych zasad i kodeksów postępowania, Chem., 261, 301, 1989. jakie niosła ze sobą wyznawana przez nią religia. Jones [5] F.D. Peat, “Cold Fusion”, Contemporary Books, Chicago, 1989. [6] E.F. Mallove, “Fire from Ice: Searching for Truth Behind the był misjonarzem w Europie Kościoła Jezusa Chrystusa Cold Fusion Furor,” John Wiley & Sons, Inc., New York, 1991. Świętych w Dniach Ostatnich i głosił swe naukowe po- [7] F. Close, “Too Hot to Handle: the Race for Cold Fusion,” glądy z żarliwością religijną niemal dosłownie. Wyznaje Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1991 on motto swego amerykańskiego Uniwersytetu Bri- [8] G. Taubes, “Bad A Science: the Short Life and Weird Times ghama Younga: „Chwałą Boga jest inteligencja”. of Cold Fusion,” Random House, New Park, 1993. [9] Robert L. Park, “ Voodoo Science: The Road from Foolish- dr Ludwik Kowalski, ness to Fraud,” Oxford University Press, USA (November emerytowany profesor z Montclair State University, 15, 2001) [10] Jed Rothwell, “Cold Fusion and the Future;” 2004; Ama- Stany Zjednoczone Ameryki zon Kindle Book; also online, at http://www.lenr-canr. org/acrobat/RothwellJcoldfusiona.pdf Ludwik Kowalski, urodzony w Warszawie w 1931 r. [11] E. Storms, “The Science of Low Energy Nuclear Reaction: polsko-amerykański fizyk, obecnie - emerytowany pro- A Comprehensive Compilation of Evidence and Expla- fesor amerykańskiego uniwersytetu Montclair State Uni- nations About Cold Fusion,” World Scientific, 2007 (see versity. Ukończył studia inżynierskie i magisterskie odpo- amazon.com). wiednio w 1953 r. i 1956 r. na Wydziale Elektromedycyny [12] L. Kowalski, “ Cold Fusion: Reality or Fiction,” Progress in Physics, April 2012, L17-L19. Politechniki Warszawskiej. [13] Driscoll J. et al. “Issues Related to Reproducibility in Już będąc inżynierem, pracował jako asystent prof. Ce- a CMNS Experiment.” Journal of Condensed Matter Nu- zarego Pawłowskiego. Tytuł magistra uzyskał dzięki bada- clear Science, 2011, v. 5, 34-41. niom przeprowadzonym w Instytucie Radowym w War- [14] L. Kowalski, “Rossi’s Reactors - Reality or Fiction?” Prog- szawie. W 1957 r. Kowalski został studentem Joliot-Curie, ress in Physics, 2012, v. 1, 33-35. Also see: http://www. w Instytucie Radowym w Paryżu, gdzie prowadził badania ptep-online.com/index_files/2012/PP-28-07.PDF w ciągu siedmiu kolejnych lat. [15] Popper K.R. “Science as Falsification;” 1963, at: http:// www.stephenjaygould.org/ctrl/popper_falsification.html W 1963 r. po uzyskaniu doktoratu z fizyki na Sorbonie [16] Kuhn T.S. “ The Structure of Scientific Revolutions.” Uni- powrócił do Polski, do pracy na Uniwersytecie Warszaw- versity of Chicago Press, 1996 skim. W 1964 r. został zaproszony na konferencję naukową [17] Fleischmann M. Private conversation in 2003, after his do Stanów Zjednoczonych i został pracownikiem nauko- presentation: “Background to Cold Fusion: The Gen- wym na Wydziale Chemii na Columbia University w No- esis of a Concept” in: Proceedings of the 10th Interna- wym Jorku. tionl Conference on Cold Fusion, World Scientific, 2006. Jego kariera nauczyciela akademickiego rozpoczę- Also see H. Lietz and S. Krivit at: http://csam.montclair. ła się w 1969 r. na Uniwersytecie Montclair w stanie New edu/~kowalski/cf/208fleischmann.html [18] DOE-1989 report: http://lenr-canr.org/acrobat/ERABre- Jersey, gdzie był profesorem i badaczem w dziedzinie fi- portofth.pdf zyki aż do odejścia na emeryturę w roku 2004. W 1981 r. [19] L. Kowalski L., “History Of Attempts To Publish A Pa- dr Kowalski otrzymał tytuł Wybitnego Uczonego, jest on per,” 6/29/2004, http://csam.montclair.edu/~kowalski/ autorem ponad 100 publikacji naukowych i dydaktycz- cf/154rejections.html nych. Prowadzone przez niego badania wiązały się ze [20] DOE-2004 report: http://lenr-canr.org/acrobat/DOEre- współpracą z chemikami jądrowymi z kilku instytucji ba- portofth.pdf, Also see C.Q. Choi, “Back to Square One,” dawczych, takimi jak John Alexander ze Stony Brook Uni- Scientific American, February 28, 2005 [21] P.L. Hagelstein et al: http://lenr-canr.org/acrobat/Hagel- versity i Gerhardt Friedman z laboratorium naukowego steinnewphysica.pdf Brookhaven National Laboratory ze stanu Nowy Jork. [22] Melvin H. Miles, Benjamin F. Bush, and Joseph J. Lagows- Zainteresowanie doktora Kowalskiego zjawiskiem tak ki, “Anomalous Effects Involving Excess Power, Radia- zwanej „zimnej fuzji” zrodziło się w 1989 r. tuż po ogłosze- tion, and Helium Production During D2O Electrolysis Us- niu odkrycia tego dziwnego zjawiska. Podobnie jak więk- ing Palladium Cathodes,” Fusion Technology, Vol.25, July szość naukowców jądrowych swojego pokolenia Kowalski 1994, pp.478-486. był w pełni świadomy, że zimna fuzja, jeśli byłaby praw- [23] Kowalski L. “Tyranny to Freedom: Diary of a Former Stalin- ist,” Wasteland Press, Shelbyville, KY, USA, 2009. Also dziwa, to byłaby sprzeczna z tym, co było już wiadomo http://csam.montclair.edu/~kowalski/life/intro.html na temat reakcji jądrowych. Z drugiej strony, dr Kowalski [24] Langmuir I. “Colloquium on Pathological Science”, 1953, zdawał sobie również sprawę z potencjalnych korzyści as reported at: http://www.cs.princeton.edu/~ken/ płynących z zimnej fuzji, jeżeli wykazana zostałaby jej po- Langmuir/langmuir.htm wtarzalność i skalowalność na żądanie. [25] Eugene Mallove, “Fire from Ice; Searching for Truth Be- hind the Cold Fusion Furror,” John Wiley & Sons, New tłumaczyła Iwona Bereda-Zygmunt York, 1991

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 20 PTJ

OCENA LOKALIZACJI OBIEKTÓW JĄDROWYCH NORMY BEZPIECZEŃSTWA MAEA, WYMAGANIA BEZPIECZEŃSTWA, NR NS-R-3 (REV. 1) WIEDEŃ, 2016 „S i t e E v a l u a t i o n f o r N u c l e a r I n s t a l l a t i o n s” IAEA SAFETY STANDARDS, SAFETY REQUIREMENTS , NO. NS-R-3 (REV. 1) VIENNA, 2016 Tadeusz Musiałowicz

Streszczenie: W artykule omówiono wydane w roku ubiegłym przez MAEA wymagania dotyczące wyboru lokalizacji obiektów jądrowych. Temat jest interesujący, szczególnie w Polsce gdzie nie podjęto jeszcze decyzji odnośnie lokalizacji pierwszej elektrowni jądrowej. Jest to krótkie 22 stronicowe opracowanie w którym brało udział 54 autorów z różnych państw i organizacji.

Abstract: In this article a new IAEA publication titled “Site Evaluation for Nuclear Installations” has been described. The subject- matter is very interesting, especially in Poland where a site for the first nuclear power plant has not been decided yet. The publication is short, consists of 22 pages and was prepared by 54 authors from different states and organizations.

Słowa kluczowe: obiekt jądrowy, ocena lokalizacji, warunki awaryjne, rozmieszczenie ludności, wydarzenia zewnętrzne naturalne, wydarzenia zewnętrzne powodowane przez człowieka

Keywords: nuclear installation, site evaluation, accident conditions, population distribution, external events of natural origin, human induced external events

Poradnik zawiera sześć rozdziałów: wstęp, wymaga- W S T Ę P nia ogólne, wymagania szczególne dla oceny produktów zdarzeń zewnętrznych, charakterystyki lokalizacji i po- Publikacja ta aktualizuje ocenę lokalizacji wydaną tencjalne efekty budowy obiektu jądrowego w rejonie, przez IAEA w 2003 r. Wymagania mogą ulegać mody- monitorowanie zagrożenia i zabezpieczenie jakości. fikacji, podane w opracowaniu, przedstawiają obecnie ustalony między krajami pogląd. Wymagania dla oceny lokalizacji mają na celu zapewnienie odpowiedniej ochrony zarówno pracownikom, jak i ludności oraz śro- dowisku w otoczeniu obiektów jądrowych. Służą także do ustalenia wymagań dla kryteriów postępowania w warunkach normalnej pracy i w przypadkach warun- ków awaryjnych. Proces wyboru lokalizacji dla obiektu jądrowego polega zwykle na zbadaniu dużego regionu i szczegóło- wego porównania wchodzących w rachubę lokalizacji.

W Y M A G A N I A O G Ó L N E

Podstawowym zadaniem oceny lokalizacji jest ochrona ludności i środowiska przed skutkami uwol- nień substancji promieniotwórczych w wyniku wypad- ków. Przy ocenie muszą być także brane pod uwagę uwolnienia w czasie normalnej pracy. Ponadto główne czynniki wymagające specjalnej uwagi to: skutki moż- Fot. 1. Poradnik Normy bezpieczeństwa MAEA liwych wydarzeń zewnętrznych w rejonie, charaktery-

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ TADEUSZ MUSIAŁOWICZ 21

styki lokalizacji i jej otoczenia mogące mieć wpływ na uwalnianych z obiektu materiałów promieniotwórczych. przechodzenie uwolnionych substancji na ludzi oraz gę- Uwzględnić należy także rozpraszanie poprzez wody stość i rozkład zaludnienia wpływające na akcję ratow- powierzchniowe i gruntowe. Ważne jest rozmieszczenie niczą. Uwzględniać należy także inny niż radiologiczny w rejonie ludności. Należy scharakteryzować użytkowa- wpływ planowanego obiektu (uwolnienia chemiczne nie gruntów i wody jest to szczególnie istotne dla opra- i termiczne, możliwość eksplozji i rozproszenia produk- cowania planów postępowania awaryjnego. tów chemicznych). Proponowana lokalizacja powinna być zbadana pod względem charakterystyk, które M O N I T O R O W A N I E Z A G R O Ż E N I A mogą być znaczące dla bezpieczeństwa w sytuacji ze- wnętrznych wydarzeń naturalnych i będących wyni- Należy monitorować charakterystyki zagrożeń kiem działalności ludzkiej. Należy zbadać także historię naturalnych i spowodowanych przez człowieka oraz zdarzeń jakie miały miejsce w tym rejonie w przeszłości. warunki demograficzne, meteorologiczne i hydrolo- giczne w otoczeniu obiektu. Monitoring prowadzi się W Y M A G A N I A S Z C Z E G Ó L N E D L A O C E N Y od momentu rozpoczęcia budowy obiektu i w okresie S K U T K Ó W Z D A R Z E Ń Z E W N Ę T R Z NY C H jego użytkowania aż do likwidacji. Powinien być bada- ny wpływ tych wydarzeń i zjawisk na bezpieczeństwo W rejonie lokalizacji należy ocenić warunki geolo- pracy obiektu. giczne i sejsmologiczne (trzęsienia ziemi, możliwość za- padnięć gruntu). Powinny być zbadane charakterystyki Z A B E Z P I E C Z E N I E J A K O Ś C I meteorologiczne i klimatologiczne (wiatry, tornada, tropikalne cyklony, sztormy, opady, burze). Należy tak- W celu kontroli skuteczności badania i oceny loka- że brać pod uwagę możliwości wystąpienia fali wod- lizacji oraz czynności inżynieryjnych w różnych fazach nych w wyniku trzęsienia ziemi, tsunami oraz powodzi. badania lokalizacji, powinien być opracowany program Zewnętrzne wydarzenia powodowane przez czło- zabezpieczenia jakości. Program powinien obejmować: wieka, które trzeba brać pod uwagę przy ocenie to: kata- organizację, planowanie, kwalifikacje i szkolenie perso- strofy lotnicze, eksplozje chemiczne, wpływ obecności nelu oraz weryfikację i dokumentację wszelkich istot- składowisk materiałów wybuchowych, łatwo palnych, nych dla bezpieczeństwa czynności związanych z oceną. toksycznych lub promieniotwórczych, które mogą być Z działalności powinna być prowadzona dokumentacja. rozpraszane podczas normalnej pracy lub wypadków. Trzeba także zbadać historię rejonu lokalizacji na zaist- Podano dwanaście pozycji referencyjnych (11 IAEA). nienie wydarzeń, które w określonych okolicznościach mogłyby mieć wpływ na zagrożenie otoczenia. doc. Tadeusz Musiałowicz, Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej, C H A R A K E R Y S T Y K I L O K A L I Z A C J I Warszawa I P O T E N C J A L N E E F E K T Y B U D O W Y O B I E K T U J Ą D R O W E G O W R E J O N I E “Governments, regulatory bodies and operators eve- rywhere must ensure that nuclear material and radiation Rejon lokalizacji powinien być przebadany me- sources are used beneficially, safely and ethically. The IAEA teorologicznie, należy opracować program pomiarów safety standards are designed to facilitate this, and I enco- meteorologicznych. Na podstawie przeprowadzonych urage all Member States to make use of them„ badań trzeba ocenić przewidywane rozpraszanie się

I Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Praktyczne działania w przypadku zagrożeń chemicznych, biologicznych, radiologicznych i nuklearnych (CBRN)”

Szkoła Główna Służby Pożarniczej (SGSP) w Warszawie oraz Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej w Warszawie organizują I Ogólnopolską Konferencję Naukową „Praktyczne działania w przypadku zagrożeń chemicznych, biologicznych, radiologicznych i nuklearnych (CBRN)”, która odbędzie się 7-8 września 2017 r. na terenie SGSP. Celem konferencji jest upowszechnienie praktycznych aspektów zapobiegania i re- agowania podmiotów administracji publicznej, służb, inspekcji i straży, a także społeczno- ści lokalnej na zdarzenia CBRN. Konferencja skierowana jest do decydentów, ekspertów, funkcjonariuszy i inspektorów odpowiedzialnych i uczestniczących w procesach kształtowania systemu bezpieczeństwa w gminach, powiatach i województwach. Więcej informacji na stronie internetowej: https://www.sgsp.edu.pl/

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 22 PTJ

WYBRANE ASPEKTY PROCESÓW INŻYNIERII CHEMICZNEJ OD WYDOBYCIA RUD URANOWYCH DO WZBOGACANIA URANU Selected aspects of chemical engineering processes from the mining of uranium to the uranium enrichment Monika Małgorzata Szołucha

Streszczenie: W artykule przedstawiono wybrane aspekty procesów inżynierii chemicznej znajdujących się na początku cyklu paliwowego, rozpoczynając od wydobycia uranu a kończąc na procesach wzbogacania uranu.

Abstract: This paper presents selected aspects of chemical engineering processes applied in early stages of a fuel cycle, begins with the mining of uranium and ends with the uranium enrichment processes.

Słowa kluczowe: inżynieria chemiczna i procesowa, energetyka jądrowa, uran, proces wzbogacania uranu, wydobycie uranu

Key words: chemical and process engineering, nuclear energy, uranium, uranium enrichment process, mining of uranium

Wstęp (o niskiej zawartości rozszczepialnego izotopu U – 235, wynoszącej ok. 0,7 %), który jest przedmiotem obrotu Dynamiczny rozwój technologiczny współczesnej handlowego na nowojorskiej giełdzie towarowej NY- cywilizacji wiąże się z coraz większym zużyciem energii MEX [5]. Z powodu niewielkiej zawartości w materiale i zapotrzebowaniem na surowce energetyczne. W prak- izotopu uranu podlegającego procesowi rozszczepie- tyce, w energetyce wykorzystywane są głównie natural- nia, nie może być on wykorzystywany do produkcji pa- ne zasoby surowców kopalnych, takie jak, węgiel, ropa liwa jądrowego. Materiał ten poddawany jest kolejnym naftowa, gaz ziemny, które według statystyk mogą wy- etapom obróbki. Uran może być odzyskiwany również czerpać się za 50 – 150 lat, ostatnio również biomasa, z kwasu fosforowego, roztworu z ługowania rud miedzi w tym drewno [1]. Znane światowe zasoby uranu po- oraz popiołu węglowego w Chinach. W Japonii opraco- winny wystarczyć na ponad 200 – 300 lat. wano metodę wydobycia uranu z wody morskiej (3 mg W roku 1789 niemiecki chemik Martin Heinrich Kla- uranu w 1 m3 wody morskiej). Są to metody niekonwen- proth podczas eksperymentów z blendą uranową od- cjonalne pozyskiwania uranu [6]. krył i opisał pierwiastek, któremu nadał nazwę uran. Czym jest Inżynieria Chemiczna i Procesowa (ang. Eugene M. Peligot w 1841 roku otrzymał uran w stanie Chemical and Process Engineering)? Według definicji czystym, metalicznym [2]. Uran jest metalem ciężkim, [7]: „Inżynieria chemiczna i procesowa – dyscyplina który powszechnie występuje w przyrodzie. Krajami naukowa, należąca do dziedziny nauk technicznych, o największej produkcji uranu są: Kanada, Australia, która zajmuje się – wraz z technologią chemiczną – Nigeria, Rosja, Kazachstan, Namibia oraz Uzbekistan. projektowaniem i prowadzeniem operacji i procesów Obecnie tylko Kanada i Australia produkują ponad 50 jednostkowych, będących elementami procesów pro- % światowej produkcji uranu, który może być pozyski- dukcyjnych w przemyśle chemicznym. Formułuje ilo- wany metodami konwencjonalnymi i niekonwencjo- ściowe opisy takich procesów, jak przepływ płynów, nalnym [3]. Do głównych konwencjonalnych metod przenoszenie masy przez granice faz, przenoszenie pozyskiwania uranu należą: odkrywkowa, głębinowa energii (np. działanie wymienników ciepła). O inżynierii oraz otworowa in – situ leaching (ISL). Rudy uranu po wy- chemicznej mówi się wówczas, gdy istotnymi elemen- dobyciu są kruszone, mielone a następnie ługowane tami procesu produkcyjnego są reakcje chemiczne. [4]. W wyniku przerobu ługu i strąceniu nierozpuszczal- W zakres inżynierii chemicznej wchodzi m.in. projekto- nych soli uranylowych otrzymuje się tzw. yellowcake wanie aparatów, urządzeń (np. reaktorów chemicznych,

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ MONIKA MAŁGORZATA SZOŁUCHA 23

mieszalników lub urządzeń służących do rozdzielania paliwowym (otwartym lub zamkniętym). W cyklu pali- mieszanin związków chemicznych) oraz całych złożo- wowym otwartym stosowanym, np. w Szwecji, Francji, nych systemów produkcyjnych (instalacji). Projekty są Kanadzie, wypalone paliwo traktowane jest jako składo- opracowywane na podstawie wiedzy z zakresu chemii, wany odpad. W cyklu paliwowym zamkniętym (Rys. 1) fizyki, technologii chemicznej, materiałoznawstwa oraz stosowanym, m.in. we Francji, Rosji, Japonii, sposób innych nauk podstawowych i stosowanych”. Dyscyplina prowadzenia gospodarki paliwem wypalonym jest ta ma szerokie zastosowanie w energetyce jądrowej. odmienny. Poddawane jest ono procesowi recyklingu. Zagadnienia inżynierii chemicznej i procesowej wyko- MOX (ang. Mixed Oxides), czyli mieszanina tlenku uranu rzystywane są w całym cyklu paliwowym (od wydoby- i tlenku plutonu, powstaje z recyklingu 96% uranu i plu- cia uranu do przerobu i składowania odpadów radioak- tonu uzyskanych z paliwa wypalonego po przerobie. tywnych) oraz w szeroko pojętej eksploatacji reaktora Odpady promieniotwórcze (produkty rozszczepienia, jądrowego („wyspy jądrowej”) oraz „wyspy konwencjo- pozostałe aktynowce, produkty powstałe w wyniku ak- nalnej” elektrowni jądrowej. tywacji konstrukcji zestawów paliwowych i materiałów koszulek paliwowych) są następnie utylizowane, kon- Procesy przerobu uranu dycjonowane i składowane. Wybór cyklu paliwowego zależy od typu zastosowa- W celu produkcji materiału rozszczepialnego uran nego reaktora jądrowego, rodzaju rud paliworodnych należy poddać wielu etapom technologicznym w cyklu (nuklidów, które mogą być rozszczepialne w wyniku wychwytu neutronu) i rozszczepialnych [8].

Rys. 1. Zamknięty cykl paliwowy [9] Fig. 1. The closed fuel cycle [9]

Postępowanie z wydobytą w kopalni rudą uranową za pomocą metody górnictwa głębinowego, prowadzą- ce do otrzymania paliwa jądrowego [8, 10-12]:

1. Rozdrabnianie, kruszenie, mielenie bloków skalnych

Do wstępnego rozdrabniania, kruszenia dużych bloków skalnych rud, minerałów stosowane są łamacze szczękowe i stożkowe. Głównymi sposobami rozdrabniania (Rys. 2) wykorzystującymi siły nacisku i tarcia są: zgniatanie, rozłupywanie, ścieranie, ścinanie, uderzenie Rys. 2. Główne sposoby rozdrabniania bloków skalnych: a) zgniata- (zderzenie), wzajemne zderzenie. nie, b) rozłupywanie, c) ścieranie, d) ścinanie, e) uderzenie (zderzenie), f) wzajemne zderzenie [12] Fig. 2. Main ways of a rock block crumbling: a) crumpling, b) riving, c) abrasion, d) truncating, e) thacking, f) impact [12]

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 24 WYBRANE ASPEKTY PROCESÓW INŻYNIERII CHEMICZNEJ.../Selected aspects of chemical engineering... PTJ

Do rozdrabniania dużych bloków skalnych stosowa- 2. Przesiewanie (klasyfikacja mechaniczna) ne są sposoby (a,b,c), do średnich i drobnych materiałów skalnych (d,e), natomiast do miękkich ciał stałych (f). Klasyfikację ziaren materiału można podzielić na W kruszarkach szczękowych (Rys. 3) surowiec wprowa- klasyfikację mechaniczną (przesiewanie) oraz klasyfi- dzany jest pomiędzy dwie szczęki: ruchomą i napędza- kację pneumatyczną i hydrauliczną. Przesiewanie to ną mechanizmem mimośrodowym. Stosowane są one proces klasyfikacji mechanicznej na sitach. Klasyfikacja zazwyczaj do kruszenia bloków skalnych. pneumatyczna polega na rozdziale mieszaniny cząstek stałych na frakcje o poszczególnych rozmiarach ziaren w strumieniu gazu, natomiast klasyfikacja hydrauliczna – w strumieniu cieczy.

Przesiewanie w skali laboratoryjnej kruszenia bloków skalnych. Do procesu klasyfikacji mechanicznej ziaren ma- kruszenia bloków skalnych. teriału używane są zestawy znormalizowanych sit lub kruszenia bloków skalnych. urządzenia z zamontowanymi sitami (płaskimi, cylindrycznymi, stożkowymi). W trakcie przesiewania materiału na jednym sicie powstają dwie klasy ziarno- we. Mniejsze ziarna od oczek sita – przechodzą przez otwory, zatem jest to produkt dolny. Ziarna większe od rozmiaru oczka oraz ziarna o rozmiarach identycznych Rys. 3. Łamacz szczękowy [12] – pozostają na sicie, czyli jest to produkt górny. W celu Fig. 3. Jawbreaker [12] otrzymania różnych klas ziarnowych surowców i pro- Średnie i drobne materiały skalne rozdrabniane są duktów rozdrabniania stosowane są przesiewacze wi- za pomocą młynów kulowych, prętowych, strumie- bracyjne. Rys. 3. Łamacz szczękowyniowych [12] lub w rozdrabniarkach młotkowych. Miękkie Fig. 3. Jawbreaker [12i włókniste] Rys. ciała 3 .stałe Łamacz rozdrabniane szczękowy są [w 12] krajalnicach Rys. 3. Łamacz szczękowy [12] i młynach z wirującymiFig. 3. Jawbreaker nożami tnącymi. [12] Głównymi mechanizmami w młynach są zginanie i ścinanie oraz ście- ŚrednieFig. i drobne 3. Jawbreaker materiały [skalne12] rozdrabnianeranie są zai uderzanie. pomocą Rys. młynów 4 przedstawia kulowych, przekrój poprzecz- prętowych, strumieniowych lub w rozdrabniarkachŚrednie młotkowych.i drobneny młyna materiały kulowego. Miękkie skalne i włóknisterozdrabniane ciała są za pomocą młynów kulowych, stałe rozdrabniane są w krajalnicach iprętowych, młynach strumieniowychz wirującymi nożamilub w rozdrabniarkach tnącymi. Głównymi młotkowych. Miękkie i włókniste ciała Średnie i drobne materiały skalne rozdrabniane stałesą za rozdrabniane pomocą młynów są w krajalnicach kulowych, i młynach z wirującymi nożami tnącymi. Głównymi prętowych, strumieniowychmechanizmami lub w rozdrabniarkach w młynach są zginaniemłotkowych. i ścinanie Miękkie or azi włókniste ścieranie ciała i uderzanie. Rys. 4 przedstawia przekrój poprzeczny młynamechanizmami kulowego. w młynach są zginanie i ścinanie oraz ścieranie i uderzanie. Rys. 4 stałe rozdrabniane są w krajalnicach i młynach z wirującymiprzedstawia nożami przekrój tnącymi. poprzeczny Głównymi młyna kulowego. mechanizmami w młynach są zginanie i ścinanie oraz ścieranie i uderzanie. Rys. 4 przedstawia przekrój poprzeczny młyna kulowego.

Rys. 5. Schemat rozdziału nadawy na sicie [13] Fig. 5. The scheme of a feed apportionment on a sieve [13] Rys. 4. Przekrój poprzeczny młyna kulowego [12] Rys. 4. Przekrój poprzeczny młyna Rys.kulowego 4. Przekrój [12] poprzeczny młyna kulowego [12] Fig. 4. Fig.The cross 4. Thesection cross of a ball section mill [12] of a ball mill [12] Przesiewanie w skali przemysłowej Fig. 4. The cross section of a ball mill [12]

Najlepszy efekt rozdrobnienia materiału skalnego uzy- Przesiewacze wibracyjne (eliptyczne, prostoliniowe, Rys. 4. Przekrój poprzeczny młyna kulowegoNajlepszy [ 12efektskuje] rozdrobnienia się, gdy młyn obraca materiału się z prędkością skalnego uzyskuje (n) równą się, [12]: gdy młynkompaktowe, obraca się talerzowe) na skalę przemysłową stoso- Fig.Najlepszy 4. The cross efekt sectionrozdrobnienia of a ball materiałuz prędkościąmill [12 skalnego] (n) równą uzyskuje [12]: się, gdy młyn obraca się wane są do procesów klasyfikacji materiałów na sucho z prędkością (n) równą [12]: lub mokro [14]. gdzie: gdzie: 𝑛𝑛 = (0,65 ÷ 0,80) ∙ 𝑛𝑛𝑐𝑐 Najlepszy efektgdzie: rozdrobnienia materiału skalnego uzyskuje się, gdync –młyn krytyczna obraca prędkość się obrotów zdefiniowana 3. Oczyszczanie, płukanie, filtrowanie – krytyczna prędkość𝑐𝑐 obrotów zdefiniowana następująco: , z prędkością (n) równą [12]: 𝑛𝑛 = (0,65 ÷ 0,80) ∙ 𝑛𝑛 𝜔𝜔𝑐𝑐 1 𝑔𝑔 42,3 – krytyczna prędkość obrotów zdefiniowana𝑐𝑐 następująco:następująco: , , 𝑐𝑐 Ruda uranowa oczyszczana jest roztworami związ- 𝑛𝑛gdzie: D – średnica bębna [m], r – promień bębna [m], – prędkość𝑛𝑛 kątowa= 2𝜋𝜋 = [rad/s].2𝜋𝜋 √𝑟𝑟 ≅ √𝐷𝐷 𝜔𝜔𝑐𝑐 1 𝑔𝑔 42,3 ków chemicznych na bazie amoniaku, sody, tlenku gdzie: 𝑐𝑐 𝑐𝑐 𝑐𝑐 𝑛𝑛gdzie: D – średnica bębna [m], r – promień𝑐𝑐 bębna [m], gdzie: – prędkośćD – średnica𝑛𝑛 kątowa= bębna2𝜋𝜋 = [rad/s].2[m],𝜋𝜋 √ r 𝑟𝑟– ≅ promień𝜔𝜔√𝐷𝐷 bębna [m], magnezowego, kwasu siarkowego. Oczyszczona ruda 𝑛𝑛 = (0,65 ÷ 0,80) ∙ 𝑛𝑛 2. Przesiewanie– prędkość (klasyfikacja kątowa mechaniczna) [rad/s]. następnie jest płukana i filtrowana. Stosowane są, m.in. – krytyczna prędkość obrotów zdefiniowana następująco: 𝑐𝑐 , Klasyfikację𝜔𝜔 ziaren materiału można podzielić na klasyfikacjęodwadniacze mechaniczną spiralne, zagęszczacze konwencjonalne, 2. Przesiewanie (klasyfikacja(przesiewanie) mechaniczna) oraz 𝜔𝜔 𝑐𝑐 klasyfikację1 𝑔𝑔 pneumatyczną42,3 i hydrauliczną. Przesiewanie to proces 𝑛𝑛gdzie:𝑐𝑐 D – średnica bębna Klasyfikację[m], r – promień ziaren bębna materiału [m], klasyfikacji – można prędkość 𝑛𝑛 podzielićmechanicznej𝑐𝑐 kątowa= 2𝜋𝜋 = na[rad/s].2 𝜋𝜋 na√ klasyfikację 𝑟𝑟sitach.≅ √𝐷𝐷 Klasyfikacja mechaniczną pneumatyczna polega na rozdziale mieszaniny cząstek stałych na frakcje o poszczególnych rozmiarach ziaren w strumieniu (przesiewanie) oraz klasyfikację pneumatyczną𝑐𝑐 i hydrauliczną. Przesiewanie to proces 𝜔𝜔gazu, natomiast klasyfikacjaPTJ VOL. hydrauliczna 60 Z. – 2w strumieniu2017 cieczy. 2. Przesiewanieklasyfikacji (klasyfikacja mechanicznej mechaniczna) na sitach. Klasyfikacja pneumatyczna polega na rozdziale mieszaniny cząstek stałych na frakcje o poszczególnych rozmiarach ziaren w strumieniu Klasyfikację ziaren materiału można podzielićPrzesiewanie na klasyfikację w skali laboratoryjnej mechaniczną (przesiewanie) orazgazu, klasyfikację natomiast pneumatycznąklasyfikacja hydrauliczna i hydrauliczną. – w strumieniu Przesiewanie cieczy. to proces klasyfikacji mechanicznej na sitach. Klasyfikacja pneumatycznaDo procesu polega klasyfikacji na rozdziale mechanicznej ziaren materiału używane są zestawy mieszaniny cząstekPrzesiewanie stałych na frakcje w skali olaboratoryjnej poszczególnych znormali rozmiarachzowanych ziaren sit lub w urządzenia strumieniu z zamontowanymi sitami (płaskimi, cylindrycznymi, gazu, natomiast klasyfikacja hydrauliczna – w strumieniu cieczy. 4 Do procesu klasyfikacji mechanicznej ziaren materiału używane są zestawy

Przesiewanie w skaliznormali laboratoryjnejzowanych sit lub urządzenia z zamontowanymi sitami (płaskimi, cylindrycznymi, 4 Do procesu klasyfikacji mechanicznej ziaren materiału używane są zestawy znormalizowanych sit lub urządzenia z zamontowanymi sitami (płaskimi, cylindrycznymi, 4

PTJ MONIKA MAŁGORZATA SZOŁUCHA 25

odwadniacze mechaniczne (prasy rurowe, prasy filtra- dem aparatu o działaniu ciągłym jest konstrukcja firmy cyjne z płytami pionowymi). Często stosuje się też tzw. Dorr-Oliver nazywana odstojnikiem Dorra. Jest to apa- osadniki-klarowniki, których działanie opiera się na rat cylindryczny z dnem stożkowym o dużym kącie roz- swobodnym opadaniu cząstek stałych w cieczy. Dzię- warcia. Zawiesina doprowadzana jest do niego przewo- ki temu następuje separacja fazy zagęszczonej (szla- dem znajdującym się współosiowo z wałem zgarniaczy, mu) od cieczy klarownej. Odstojniki są aparatami typu którego wylot znajduje się poniżej górnego poziomu zbiornikowego o kołowym lub czworokątnym kształ- cieczy w odstojniku [15]. Rys. 6 przedstawia schemat cie przekroju poprzecznego. Wyróżniamy odstojniki jednokomorowego odstojnika Dorra. o działaniu ciągłym, półciągłym i okresowym. Przykła-

Rys. 6. Schemat odstojnika Dorra. 1 – zbiornik, 2 - rynna, 3 - wał, 4 - zgarniacz, 5 -dopływ zawiesiny, 6 - odpływ cieczy klarownej, 7 - odpływ szlamu [15] Fig. 6. The scheme of the Dorr settling tank. 1 – tank, 2 - gutter, 3 – shaft, 4 – scrapter, 5 – suspension flow, 6 – liquid outflow, 7 – sludge outflow [15]

W celu zwiększenia wydajności zagęszczania oraz Procesy ługowania lepszego wykorzystania miejsca, budowane są odstojniki wielokomorowe (od 2 do 7 komór o średnicach 3-20 m Często miękką masę skalną poddaje się ługowa- i wysokościach ok. 2 m). Rys. 7. Przedstawia schemat dwu- niu chemicznemu (kwasowemu/zasadowemu) lub komorowego odstojnika Dorra o działaniu ciągłym [15]. biologicznemu. W przypadku ługowania chemicznego, w zależności od składu chemicznego i mineralo- gicznego ługowanego surowca skalnego, stosowane są różne czynniki ługujące, takie jak: roztwory wodne kwasu siarkowego, kwasu solnego, kwasu azotowego, wodorotlenku sodu, chlorku amonu, chlorku żelaza (III), węglan sodu i węglan amonu. Najbardziej rozpo- wszechnione jest ługowanie minerałów tlenkowych za pomocą kwasu siarkowego (VI). W przypadku ługo- wania rud siarczkowych zastosowanie utleniacza jest konieczne ze względu na trudność rozpuszczania się siarczków w wodzie. Schemat postępowania z wydobytą rudą oraz rów- nania reakcji chemicznych zachodzących w przypadku ługowania kwaśnego (czynnik ługujący: rozcieńczony 3+ H2SO4 z utleniaczem Fe ) i alkaicznego (czynnik ługują-

cy: Na2CO3 z utleniaczem O2) przedstawia Rys. 8.

Rys. 7. Schemat dwukomorowego odstojnika Dorra o działaniu cią- głym [15] Fig. 7. Scheme of the continuously operating two-chamber Dorr settling tank [15]

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 26 WYBRANE ASPEKTY PROCESÓW INŻYNIERII CHEMICZNEJ.../Selected aspects of chemical engineering... PTJ

Rys. 8. Schemat postępowania z wydobytą rudą oraz równania zachodzących reakcji chemicznych w przypadku ługowania chemicznego [16] Fig. 8. The process flow chart of uranium ore and the chemical leaching equations [16]

Czynniki ługujące stosowane w procesie ługowania gowanych surowców. Odczynniki powinny być również chemicznego uranu jak najmniej toksyczne, dobrze rozpuszczalne w wodzie, łatwo dostępne i tanie [17]. Zastosowane czynniki ługujące (Tabela 1) powinny stosunkowo szybko ekstrahować pożądany metal z łu-

Tabela 1. Czynniki ługujące stosowane w procesach ługowania chemicznego oraz przykłady zastosowań [17] Table 1. The leaching reagents used to chemical leaching processes and examples of application [17]. Typ czynnika Rodzaj czynnika ługującego Zastosowanie (surowiec mineralny) ługującego

rozcieńczony H2SO4 tlenki cynku, tlenki miedzi rozcieńczony H SO 2 4 siarczki cynku, siarczki niklu, siarczki miedzi, tlenkowa ruda uranowa z utleniaczem

kwasy stężony H2SO4 siarczkowe koncentraty miedzi, lateryty siarczki molibdenu, siarczki miedzi, siarczki niklu, koncentraty ura- HNO 3 nowe, tlenki cyrkonu HCl ilmenit, kasyteryt, kamień niklowy NaOH boksyty

zasady Na2CO3 szelit, tlenki uranu

NH4OH z solami amonowymi i O2 siarczki miedzi, siarczki niklu, zredukowane lateryty (Ni)

Fe2(SO4)3 lub FeCl3 siarczkowe koncentraty metali nieżelaznych CuCl siarczkowe koncentraty metali nieżelaznych sole 2 KCN i powietrze rudy srebra, rudy złota, odpady miedzi

FeSO4 i O2 siarczek niklu zredukowane lateryty (Ni), siarczkowe koncentraty niklu, miedzi, woda chlorowa Woda chlorowa, podchloryny cynku, ołowiu, rtęci, molibdenu

woda H2O rozpuszczalne siarczany, chlorki, wanadany, molibdeny, nadreniany

2+ 2+ Wybór stężenia kwasu lub zasady stosowanych (UO2 ). W przemyśle, w celu przekształcenia jonu Fe w ługowaniu chemicznym oraz temperatury w której w Fe3+ stosowane są silne związki utleniające, które prowadzone jest ługowanie zależą od analizy techniczno umożliwiają utrzymanie potencjału redox pomiędzy – ekonomicznej całego procesu. Najbardziej efektywny 400 – 500 mV [3]. roztwór ługujący zawiera aniony, które tworzą trwałe, rozpuszczalne kompleksy z kationem uranylowym Najczęściej stosowanymi utleniaczami są [3]:

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ MONIKA MAŁGORZATA SZOŁUCHA 27

• H2O2 (30 % cz.d.a.) – stosowany najczęściej ze • Potencjał redox (oksydacyjno – redukcyjny) roz- względu na neutralne, nietoksyczne działanie, tworu ługującego

brak wprowadzania do roztworu dodatkowych • Stężenie O2 i CO2 w roztworze ługującym metali, niski koszt • Objętość roztworu ługującego

• H2SO5 (cz.d.a.) • Rodzaj, mineralogia i rozmiar ziaren ługowanej rudy. • NaClO3 (cz.d.a.) • KClO3 (cz.d.a.) Metody ługowania biologicznego uranu • MnO2 (cz.d.a.) • KMnO4 (cz.d.a.). Bioługowanie jest efektywnym i prostym procesem biotechnologicznym zachodzącym przy udziale mikro- Zastosowanie środka utleniającego powoduje więk- organizmów, który polega na przekształceniu nierozpusz- szą wydajność procesu ługowania. Za pomocą utlenia- czalnych metali z siarczkowych rud i minerałów w formy cza Fe2+ jest utleniane do Fe3+, które następnie utleniają rozpuszczalne w wodzie [19]. Proces bioługowania może nierozpuszczalną formę uranu U4+ do U6+ – dobrze roz- zajść w sposób efektywny tylko wtedy, gdy w przestrzeni puszczalnej. międzyfazowej cząstki rudy – komórki bakterii są związki Potencjały redox poszczególnych utleniaczy w śro- organiczne. Komórki bakterii muszą również przylegać do dowisku kwaśnym i alkaicznym przyjmują różne war- hydrofobowej powierzchni z ładunkiem ujemnym cząstek tości. Utlenianie nierozpuszczalnej formy uranu do rudy. Powierzchnia komórek bakterii jest hydrofilowa nierozpuszczalnej w środowisku alkaicznym zachodzi zależnie od potencjału na ich powierzchni. w bardziej skomplikowany sposób, niż w środowisku kwaśnym. Mikroorganizmy stosowane w procesie bioługowania Potencjały redox utleniaczy stosowanych do po- uranu średniego utleniania uranu w rudzie w środowisku kwaśnym [18]: W procesie bioługowania rud siarczkowych najczę- ściej stosowane są bakterie siarkowe Thiobacillus thio- + - MnO2(aq) + 4H3O (aq) + 2e (solv) ↔ 6H2O(l) + oxidans oraz Thiobacillus ferrooxidans. Do bioługowa- Mn2+(aq), E0 = 1,21 V (1) nia niesiarczkowych rud oraz minerałów stosowane są bakterie heterotroficzne, drożdże, np. Rhodoturula oraz + - O2(g, aq) + 4H3O (aq) + 4e (solv) ↔ 6H2O(l), fungi, np. Penicillium [19]. E0 = 1,23 V (2) Mikroorganizmy z rodzaju Thiobacillus mogą być wyizolowane z bogatych w żelazo i siarkę wód powierzch- - + - - ClO3 (aq) + 4H3O (aq) + 6e (solv) ↔ Cl (aq) + niowych, wód kopalni (siarki, chalkopirytu, pirytu). Najak- 0 6H2O(l) + 1/2O2(g, aq), E = 1,45 V (3) tywniejsze w procesie bioługowania są mikroorganizmy wyizolowane z otoczenia złoża rudy [20]. - + - 2+ MnO4 (aq) + 8H3O + 5e (solv) ↔ Mn (aq) + W 1922 roku wyizolowano Gram – ujemne, aerobowe 0 12H2O(l), E = 1,49 V (4) bakterie Thiobacillus thiooxidans. Bakterie są pałeczkami o rozmiarach 0,5 – 0,8 µm × 1 – 2 µm z jedną polarną spi- Fe3+(aq) + e-(solv) ↔ Fe2+(aq), E0 = 0,77 V (5) ralną rzęską. Thiobacillus thiooxidans są chemoautotofami 3+ 2+ 2+ UO2(s) + 2Fe (aq) ↔ UO2 (aq) + 2Fe (6) (produkują związki organiczne wykorzystując energię che- miczną z utleniania związków nieorganicznych). Z punktu Potencjały reakcji pomiędzy różnymi związkami widzenia biohydrometalurgii, mikroorganizmy chemolito- uranu oraz jonami węglanowymi w środowisku alkaicz- troficzne jako źródło energii wykorzystują różnice w poten- o 2- nym przy ługowaniu węglanami [18]: cjałach redox między (Fe(II)/Fe(III) i O2/H2O) lub (S /SO4 i O2/ 2- 4- - 0 UO2(s) + 3CO3 (aq) ↔ [UO2(CO3)3] (aq) + 2e , E = 0,32 V (7) H2O) [3]. W warunkach optymalnej temperatury i pH, egzo- 2- 4- U3O8(s)+2H2O(l)+9CO3 (aq) ↔ 3[UO2(CO3)3] (aq) + termiczny proces utleniania siarki elementarnej do kwasu 4OH-(aq) + 2e-(solv), E0=0,35 V siarkowego (VI) i jej związków zachodzi bardzo szybko. (8) Proces utleniania siarki elementarnej do kwasu siarkowego (VI) zachodzi zgodnie z poniższym równaniem Czynniki wpływające na proces ługowania chemicznego reakcji [19, 21]: uranu 2 S° + 3 O2 + 2 H2O → 2 H2SO4 (9) Niewielkie ilości siarki mogą gromadzić się w ścia- W celu uzyskania wysokich wydajności ekstrakcji nach komórkowych bakterii [19]. Kwas siarkowy (VI) metali z surowca, niezależnie od sposobu realizacji pro- (produkt uboczny metabolizmu bakterii) często powo- cesu ługowania, czynniki wpływające na proces należy duje, np. korozję rur. utrzymać na optymalnym poziomie. W 1947 roku wyizolowano bakterie Thiobacillus ferrooxidans. W warunkach optymalnej temperatury i pH, eg- Czynniki wpływające na proces chemicznego ługo- zotermiczny proces utleniania jonów żelaza (II) do żelaza wania uranu: (III) oraz zredukowanych związków siarki zachodzi trochę • Stężenie i rodzaj czynnika ługującego wolniej w porównaniu z kinetyką bakterii Thiobacillus thio- • Substancje utleniające oxidans. Proces utleniania jonów żelaza (II) do żelaza (III) • Temperatura roztworu ługującego zachodzi zgodnie z poniższym równaniem reakcji: • pH roztworu ługującego

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 28 WYBRANE ASPEKTY PROCESÓW INŻYNIERII CHEMICZNEJ.../Selected aspects of chemical engineering... PTJ

2+ + 3+ 4 Fe + O2 + 4 H → 4 Fe + 2 H2O (10) powoduje wzrost temperatury wewnątrz rudy powyżej optymalnej nawet do 80oC. W celu zapewnienia wa- Bakterie powodują powolne uwalnianie siarczanów runków do prawidłowego wzrostu kultur bakteryjnych i fosforanów, więc są użyteczne w nawożeniu gleby. (Thiobacillus thiooxidans lub Thiobacillus ferrooxidans), Najczęściej występują w odpadach górniczych, kopal- stosowane są dodatkowo termofilne bakterie Acidians niach (pokrywają ściany kopalń, żyją w bogatej w żela- brierleyi lub Sulfolubus acidocaldarius [19]. zo wodzie i ściekają z wysokich skarp) [22]. Bakterie Thiobacillus ferrooxidans w mechanizmie po- średnim powodują utlenianie jonów żelaza (II) do żelaza (III), zatem są biokatalizatorami, które powodują, iż re- akcja utlenienia zachodzi ok. 106 razy szybciej niż w warunkach sterylnych. W przypadku bakterii Thiobacillus thiooxidans utrzymanie optymalnego pH zapewnia od- powiednią ilość jonów żelaza (III) w roztworze. Stosując w procesie bioługowania kultury bakterii T. ferrooxidans i T.thiooxidans (przy założeniu zachodzących równocze- śnie mechanizmów ługowania pośredniego i bezpośred- niego) można zapewnić najbardziej optymalne warunki prowadzenia procesu oraz skrócić jego czas trwania [19].

Porównanie ługowania chemicznego i biologicznego Fot. 1. Bakterie żelazowe na terenie Sipsey Wilderness w Parku Naro- uranu dowym William B. Bankhead w Alabamie, USA [23] Photo 1. The iron bacteria in Sipsey Wilderness in the William B. Bankhe- W metodach chemicznych (najczęściej stosowa- ad National Forest in Alabama, United States [23] ne: kwaśna i alkaiczna) ruda ługowana jest za pomocą związków chemicznych, często z dodatkiem substancji Najczęściej w procesie bioługowania rud, odpadów utleniającej. W metodzie bioługowania, zamiast związ- poflotacyjnych, szlamów galwanicznych stosowane są ków chemicznych stosowane są wyselekcjonowane konsorcja bakteryjne. Egzotermiczny proces utleniania szczepy bakterii lub konsorcja bakteryjne.

Tabela 2. Porównanie ługowania kwaśnego, alkaicznego i bioługowania [3, 24] Table 2. The comparision of acid, alkaline and biological leachings [3, 24]. Ługowanie kwaśne Ługowanie alkaiczne Bioługowanie Stosowane najczęściej w skali przemysłowej Stosowane najczęściej w skali przemysłowej Stosowane często zarówno w skali laboratoryjnej, jak i przemysłowej; opracowywane są nowe usprawnienia (automatyzacja, prosta kontrola) różnych rozwiązań technologicznych (bioreaktorów, stosów, zwałów, kadzi) Stopień wyekstrahowania uranu wynosi Bardzo wysoka selektywność procesu Bardzo wysoka selektywność procesu 70 – 90 %, ekstrakcja U jest bardzo szybka w porównaniu z bioługowaniem Instalacja do procesu ługowania kwaśnego Ekstrakcja U jest wolniejsza w porów- Stopień wyekstrahowania uranu wynosi 50 – musi być wykonana naniu z ługowaniem kwaśnym; możliwe 98 %, ekstrakcja U jest wolniejsza w porów- z materiałów antykorozyjnych jest ługowanie rud o wysokiej zawartości naniu z ługowaniem chemicznym węglanów Nie jest wymagane dodawanie utleniaczy Instalacja do procesu ługowania alkaicz- Instalacja do procesu bioługowania nie musi nego nie musi być wykonana z materiałów być wykonana z materiałów antykorozyjnych antykorozyjnych Procesowi towarzyszy emisja szkodliwych Dodawanie utleniaczy i kwasów jest Nie jest wymagane dodawanie utleniaczy; gazów wymagane nadmiar kwasu w metodzie ISL musi być neutralizowany Brak ograniczeń klimatycznych Procesowi towarzyszy emisja szkodliwych Brak emisji szkodliwych gazów (dwutlenku gazów siarki, związków arsenu i rtęci) Ługowana ruda musi mieć porowatość rów- Brak ograniczeń klimatycznych Brak ograniczeń klimatycznych ną 40 – 70% całej objętości rudy Wymagane jest zagospodarowanie od- Ługowana alkaicznie ruda musi mieć większą Ługowana biologicznie ruda musi mieć więk- padów z zachowaniem przepisów ochrony porowatość niż w przypadku ługowania szą porowatość niż w przypadku ługowania środowiska kwaśnego chemicznego Istnieje możliwość odzyskiwania produktów Wymagane jest zagospodarowanie od- Wymagane jest zagospodarowanie od- ubocznych ługowania padów z zachowaniem przepisów ochrony padów zachowaniem przepisów ochrony środowiska środowiska Proces ma duże wymaganie energetyczne, Proces ma duże wymaganie energetyczne, Proces ma duże wymaganie energetyczne, wysokie główne koszty procesu (duże niższe główne koszty procesu w porównaniu wysokie główne koszty procesu zużycie kwasu w przypadku ługowania rud z ługowaniem kwaśnym węglonośnych)

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ MONIKA MAŁGORZATA SZOŁUCHA 29

Techniki procesu ługowania uranu możliwa. Ługowane są zazwyczaj rudy ubogie (surowce będące poza złożem) lub złoża pozabilansowe rud (su- Hydrometalurgia i pirometalurgia tworzą dział meta- rowce będące w złożu na miejscu). W celu regeneracji lurgii ekstrakcyjnej. W hydrometalurgii odzysk metali za- czynnika ługującego stosowane jest powietrze lub bak- chodzi zazwyczaj w roztworach wodnych w temperaturze terie Thiobacillus ferroxidans. ≤ 100 oC. W odróżnieniu od hydrometalurgii, w pirometa- lurgii, ekstrakcja metali z surowców mineralnych zachodzi b) Ługowanie na hałdach (heap leaching) w piecach w temperaturze > 100 oC. W procesach hydro- Ługowanie na hałdach (Rys. 9) stosowane jest za- metalurgicznych zużywana jest mniejsza ilość energii. zwyczaj do wyekstrahowania metali z ubogich w ten Procesy te mogą również być stosowane do chemicznego pierwiastek surowców transportowanych do miejsca odzyskiwania metali, soli metali i innych związków z su- ługowania, odpadów usypanych w hałdy. Jest to pro- rowców ubogich w ten pierwiastek (rud, koncentratów, ces o niskich kosztach operacyjnych, ponieważ nie jest odpadów, półproduktów). Techniki ługowania stosowane wymagana jednolita struktura i rozdrobnienie ługowa- w procesach hydrometalurgicznych można podzielić na nej rudy. Hałda jest zraszana czynnikiem ługującym, ługowanie perkolacyjne i ługowanie z mieszaniem. który powoduje przedostanie się metali ze złoża rudy do roztworu ługującego. W celu wydzielenia metali Techniki ługowania stosowane w procesach hydrome- z roztworu ługującego stosowane są takie procesy, jak: talurgicznych [25]: ekstrakcja i elektroliza lub cementacja żelazem. W celu regeneracji czynnika ługującego stosowane są bakterie 1) Ługowanie perkolacyjne Thiobacillus ferroxidans. Podczas ługowania perkolacyjnego następuje prze- pływ laminarny roztworu ługującego przez nieruchome c) Ługowanie na zwałowiskach (dump leaching) złoże surowca mineralnego. Proces ługowania na zwałowiskach (Rys. 9) jest bardzo podobny do ługowania na hałdach. Ługowanie na a) Ługowanie w złożu (in – situ leaching, ISL) zwałowiskach zachodzi jednak bezpośrednio w miej- Ługowanie ISL stosowane jest w przypadkach, gdy scu złoża. eksploatacja górnicza jest znacznie utrudniona lub nie-

Rys. 9. Wybrane techniki ługowania uranu; A – ługowanie na hałdzie, B - hałda na zboczu [26] Fig. 9. Selected techniques of the uranium leaching; A – heap leaching, B – dump leaching [26]

d) Ługowanie w zbiornikach (kadziach) i dół kolumny: < 150 µm: 100 g, 5 mm – 9 mm: 1,9 kg). Ługowanie nieruchomego złoża zachodzi w zbior- Warunki prowadzenia procesów: pH = 1,7; 10 l roztwo- nikach z perforowanym dnem. Powietrze i roztwór ru ługującego (10% obj. inokulum); przepływ roztworu ługujący przepływają przeciwprądowo przez złoże. ługującego w układzie 3 l/h; codzienne napowietrzanie Proces ten stosowany jest często do ługowania rud bo- roztworu przez 5 minut. W dwóch kolumnach prowa- gatych, m.in. spiekanej blendy cynkowej, siarczkowych dzone było bioługowanie (w jednej użyto A. ferrooxi- rud miedzi. dans, w drugiej L. ferrooxidans), zaś w trzeciej ługowanie

chemiczne za pomocą H2SO4 i utleniacza MnO2. W ciągu e) Ługowanie w kolumnach (perkolatorach) 40 dni uzyskano stopień wyekstrahowania uranu, kolej- W CSIR - National Metallurgical Laboratory w In- no: 57%, 66%, 39% [27]. diach prowadzono badania procesów bioługowania uranu oraz ługowania chemicznego uranu z rud apaty- 2) Ługowanie z mieszaniem towych (~ 0,047% U3O8) z kopalni Narwapahar (Indie) Podczas ługowania z mieszaniem następuje wy- w kolumnach z wypełnieniem. Trzy kolumny były wy- muszone, turbulentne mieszanie roztworu ługującego pełnione 2 kg rudy (ułożonej frakcjami, kolejno góra z surowcem mineralnym.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 30 WYBRANE ASPEKTY PROCESÓW INŻYNIERII CHEMICZNEJ.../Selected aspects of chemical engineering... PTJ

a) Ługowanie w zawiesinie w reaktorach ciśnieniowych (autoklawach) z miesza- Ługowanie w zawiesinie zachodzi w zamkniętych niem mechanicznym lub parowym,. Dla procesów łu- lub otwartych reaktorach z mieszaniem pneumatycz- gowania nie wymagających utleniaczy, ługowanie za- nym lub mechanicznym. chodzi bez użycia tlenu. W przypadku procesów, które W CSIR-National Metallurgical Laboratory w Indiach wymagają utleniaczy, ługowanie zachodzi w obecności prowadzono badania procesu bioługowania uranu tlenu. z rud apatytowych z kopalni Narwapahar (Indie) w 2 l bioreaktorze z mieszaniem mechanicznym. Zastosowa- c) Spiekanie ługujące no kultury bakterii A. ferrooxidans i L. ferrooxidans, rudę Proces spiekania ługującego surowców mineral- o średnicy ziaren < 45 µm. W warunkach prowadzenia nych zachodzi w piecach obrotowych, warnikach, mie- procesu: pH = 2, T = 35 oC, obroty mieszadła 150 rpm. szarkach w temperaturze ok. 200 oC. Po zestaleniu su- W ciągu 5 dni uzyskano stopnie wyekstrahowania ura- rowców prowadzone jest następnie ługowanie wodą. nu: 57 % i 63 % [27]. Spiekanie ługujące stosowane jest zazwyczaj tylko w przypadkach, gdy ługowanie innymi technikami nie b) Ługowanie ciśnieniowe jest możliwe. Ługowanie ciśnieniowe metali z rud lub koncentra- tów flotacyjnych zachodzi pod wysokim ciśnieniem (do Przegląd warunków i urządzeń stosowanych w róż- ok. 50 bar) i w wysokiej temperaturze (nawet do 250 oC) nych technikach ługowania przedstawia Tabela 3.

Tabela 3. Przegląd warunków i urządzeń stosowanych w technikach ługowania [25] Table 3. Overview of conditions and devices used to leaching techniques [25] Technika Sposób Stosowane Przykłady T, oC p, kPa Materiał Czas ługowania mieszania urządzenia zastosowań

ISL Otoczenia Normalne Brak Bryły Lata Nie wymagane Miedź, uran

Miedź, uran, Na hałdzie Otoczenia Normalne Brak Bryły Miesiące Nie wymagane złoto Zbiorniki (kadzie) W nierucho- Miedź, uran, Otoczenia Normalne Brak Piaski Dni z perforowanym mym złożu złoto dnem, kolumny

Mechaniczne, Ługowniki W zawiesinie Drobne Miedź, złoto, < 100 Normalne sprężone Godziny Pachura, z mieszaniem ziarna ZnO, fosfaty powietrze mieszalniki Dorr’a

Szlamy ano- Drobne Warniki, mieszalni- dowe, piaski spiekanie ok. 200 Normalne Brak Godziny ziarna ki, piece obrotowe monacytowe, ilmenit

Procesy po ługowaniu w zagęszczaczach. Powstaje klarowny roztwór i zawiesina o znacznym zagęszczeniu, która następnie może Kolejno rozdziela się wyługowaną fazę stałą. Naj- być filtrowana. częściej stosuje się wielostopniową filtrację z przeciw- Filtracja jest najbardziej uniwersalną metodą roz- prądowym obmywaniem osadu oraz przeciwprądową działu faz. Metody perkolacyjne mają ograniczone za- dekantację z myciem (repulsację). stosowanie, jednak są łatwiejsze do przeprowadzenia Wielostopniowa filtracja z przeciwprądowym ob- niż w reaktorze z mieszaniem. W ługowaniu perkolacyj- mywaniem osadu nie wymaga znacznych objętości nym rozdział faz zachodzi wskutek swobodnego prze- roztworów do przemywania. Charakteryzuje się dużą pływu roztworu przez warstwę ługowanego surowca. wydajnością oraz możliwością zastosowania do zawie- Przy wyborze metody rozdziału faz należy wziąć pod sin o znacznym zagęszczeniu fazy stałej. uwagę kilka czynników, m.in.: skalę operacji, zawartość Przeciwprądowa dekantacja z myciem stosowana składników użytecznych w fazie stałej, masę fazy stałej jest głównie do rozdziału zawiesin o niewielkim za- przeznaczonej do operacji rozdziału faz, zdolność do gęszczeniu, zwłaszcza gdy ziarna rudy szybko osadza- sedymentacji ługowanej zawiesiny, koszt i dostępność ją się lub łatwo ulegają flokulacji w wyniku dodawania urządzeń [28]. odpowiednich flokulantów. Dekantację prowadzi się

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ MONIKA MAŁGORZATA SZOŁUCHA 31

4. Wytrącanie, zagęszczanie i filtrowanie osadu, staci stałej i gazowej). Najczęściej stosowane są piece: spiekanie rudy uranowej komorowe, kręgowe, tunelowe, obrotowe, półkowe, fluidalne, elektryczne, pyłowe, szybowe, plazmowe. W metodzie górnictwa głębinowego wydobycia uranu następnie osad jest wytrącany, zagęszczany i filtro- 5. Konwersja uranu wany w wirówce. W wyniku spiekania w piecach otrzy- mywany jest oczyszczony uraninit U3O8, tzw. yellowcake Przed procesem wzbogacenia, uran poddawany jest o zawartości powyżej 99% U-238 i poniżej 1% U-235. procesowi konwersji. Proces ten polega na otrzyma-

Do celów energetycznych U3O8 należy wzbogacić z ni- niu UF6 (przezroczyste kryształy, które w temperaturze skiej zawartości izotopu U – 235 wynoszącej ok. 0,7% 56oC, pod ciśnieniem atmosferycznym sublimują do do ok. 3 – 5%. Jedynie reaktory jądrowe ciężkowodne fazy gazowej) z U3O8. Proces konwersji może odbywać CANDU (Canadian Deuterium Uranium), ze względu na się w jednym lub dwóch etapach z produktami pośred- zastosowanie ciężkiej wody jako moderatora i chłodzi- nimi, tj. UO3 lub UF4 (czterofluorek uranu, zielony prowa, nie wymagają wzbogacenia uranu. szek, tzw. „green salt”). Temperatura wrzenia uranu jest bardzo wysoka i wynosi 3818 oC. Dlatego też potrzebny jest związek uranu, który w stosowanych parametrach przemysło- wych będzie występował w postaci gazowej. Rozwiąza- niem tego problemu jest zastosowanie sześciofluorku uranu. Dodatkową jego zaletą jest to, iż fluor posiada pojedynczy izotop, czyli przebieg procesu wzbogacenia jest definiowany wyłącznie przez izotopy uranu. Najkorzystniejsza technologia procesu konwersji uranu, ze względu na możliwość otrzymania wysokiego stopnia oczyszczenia uranu, wykorzystuje fluorowanie. Fot. 2. „Żółte ciasto” (ang. yellowcake) [29] Uraninit rozpuszczany jest w kwasie azotowym, a na- Photo 2. Yellowcake [29] stępnie powstały roztwór mieszany jest w kilkudzie- sięciumetrowych kolumnach. Roztwór azotanu urany- Jakość procesu spiekania rudy uranowej w celu usu- lu ogrzewany jest do temperatury ponad 300 oC . Po nięcia zanieczyszczeń (pyły lotne, chlorowane związki dodaniu gazowego amoniaku do ogrzanego azotanu uranylu powstaje proszek UO . W kolejnych dwóch eta- organiczne, CO2, NOx, SO2, HCl, HF, metale) zależy od za- 2 wartości wilgoci materiału, strumieni dostarczanego pach fluorowania kwasem fluorowodorowym powstaje powietrza i produktów niecałkowitego spalania (w po- kolejno: UF4 i UF6. Schemat procesu konwersji uranu przedstawia Rys. 10.

Rys. 10. Schemat procesu konwersji uranu [30] Fig. 10. The process flow chart of uranium conversion [30]

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 32 WYBRANE ASPEKTY PROCESÓW INŻYNIERII CHEMICZNEJ.../Selected aspects of chemical engineering... PTJ

6. Wzbogacanie uranu Do wzbogacania uranu od ok. 0,7% do ok. 3 – 5% w izotop U-235 należy powtarzać ten cykl nawet 1500 razy ! W zakładzie wzbogacania uranu metodą rozdziela- Z tego względu w tej metodzie stosowane są układy ka-

nia izotopowego z UF6 powstaje uran wzbogacony (przy skadowe (Rys. 13). Jest to metoda: mało wydajna, kosz- wzbogaceniu U – 235 do 3,5%, ok. 16% początkowej ob- towna, energochłonna i istnieje możliwość zjawiska fo-

jętości wsadu UF6) oraz uran zubożony (ok. 84% począt- ulingu, czyli zanieczyszczenie membran, które prowadzi

kowej objętości wsadu UF6). Technologie wzbogacania do zmniejszania wydajności i żywotności membran. Pro- uranu stosowane na skale światową wykorzystują różni- ces dyfuzyjny stosowany jest głównie w USA i we Francji. cę mas atomów izotopów uranu: U – 235, U – 238. Zakład wzbogacania uranu (ZWU) metodą dyfuzji gazowej w Tricastin we Francji przedstawia Fot. 3. Metody wzbogacania uranu [8]: • Metoda dyfuzji gazowej Metoda dyfuzji gazowej polega na przepuszczaniu

gazowego UF6 przez porowate membrany. Na drodze dyfuzji Knudsena, izotop U – 235 szybciej dyfunduje przez membranę ceramiczną. Jest to metoda mało wydajna, kosztowna oraz energochłonna. Do wzbogacania uranu do ok. 3 – 5% w izotop uranu U – 235 należa- łoby użyć nawet do tysiąca stopni rozdzielczych.

Rys. 13. Schemat kaskady rozdzielczej w dyfuzji gazowej [31] Fig. 13. The scheme of a separation cascade in the diffusion method of uranium enrichment [31]

Rys. 11. Rozdział izotopów uranu w dyfuzorze stosowanym w metodzie dyfuzji gazowej wzbogacania uranu [8] Fig. 11. The uranium isotope separation in a diffuser in the diffusion method of uranium enrichment [8]

Fot. 3. Zakład wzbogacania uranu (ZWU) metodą dyfuzji gazowej w Tricastin we Francji (należący do EDF) – zamknięty w 2012 r. [32] Photo 3. The uranium enrichment plant with the diffusion method of uranium enrichment in Tricastin in France (belonging to EDF) – shut down in 2012 [32]

• Metoda wirówkowa Rys. 12. Rozdział izotopów uranu w dyfuzorze w metodzie dyfuzji gazowej wzbogacania uranu [31] Metoda wirówkowa jest najczęściej stosowaną metodą Fig. 12. The uranium isotope separation in a diffuser in the diffusion me- wzbogacania uranu, która polega na wprowadzeniu UF do thod of uranium enrichment [31] 6 wirówki szybkoobrotowej (50 000 – 70 000 obrotów/min).

Pod wpływem siły odśrodkowej cięższe cząsteczki UF6 – 238 PTJ VOL. 60 Z. 2 2017

Rys. 16. ZakładRys. wzbogacania 16. Zakład uranuwzbogacania (ZWU) uranumetodą (ZWU) dyfuzji metodą gazowej dyfuzji w Tricastin gazowej we w Tricastin we Francji (należącyFrancji do EDF) (należący – zamknięty do EDF) w – 2012 zamknięty r. [32] w 2012 r. [32] Fig. 16. The uFig.ranium 16. enrichmentThe uranium plant enrichment with the plantdiffusion with method the diffusion of uranium method enrichment of uranium in enrichment in TricastinPTJ in FranceTricastinMONIKA (belonging inMAŁGORZATA France to EDF)(belonging SZOŁUCHA – shut to down EDF) in – 2012 shut [down32] in 2012 [32] 33

 Metoda wirówkowa Metoda wirówkowa

są wzbogacone w strumieniu zewnętrznym spływającym Zubożony w rozszczepialny izotop uranu UF zazwy- Metoda wirówkowaMetoda jest wirówkowa najczęściej jest stosowaną najczęściej metodą stosowaną wzbogacania metodą uranu,wzbogacania która uranu, która 6 na dół wirówki, zaś lżejsze UF – 235 gromadzą się w stru- czaj poddawany jest procesowi odfluorowania w celu polega na wprowadzeniupolega na wprowadzeniu UF6 do wirówki UF6 6 do szybkoobrotowej wirówki szybkoobrotowej (50 000 – 70 (50 000 000 – 70 000 mieniu wznoszącym się wokół osi wirnika (Rys. 14). Różni- jego zmagazynowania w postaci uranu zubożonego obrotów/min).obrotów/min). Pod wpływem Pod siły wpływem odśrodkowej siły odśrodkowej cięższe cząsteczki cięższe UF cząsteczki6 – 238 UFsą 6 – 238 są ca ciśnień między wlotem (UF )a wylotem (UF – 235, UF U O Proces odzyskiwania uranu zubożonego w posta- wzbogacone wwzbogacone strumieniu wzewnętrznym strumieniu zewnętrznymspływającym6 naspływającym dół 6wirówki, na 6zaśd ół lżejszewirówki,3 8. UF zaś6 – lżejsze UF6 – – 238) powoduje przepływ UF do zewnętrznego systemu ci UF stosowany jest zarówno w metodzie dyfuzji gazo- 235 gromadzą235 się gromadząw strumieniu się w wznoszącym strumieniu 6 sięwznoszącym wokół osi się wirnika wokół (Rys. osi wirnika17). 6 Różnica (Rys. 17). Różnica rurociągów. Wzdłuż osi obrotu wirówki następuje przepływ wej, jak i wirówkowej wzbogacania uranu. ciśnień międzyciśnień wlotem między (UF6 )wlotem a wylotem (UF (UF6) a 6wylotem – 235, UF (UF6 –6 238) – 235, powoduje UF6 – 238) przepływ powoduje UF6 przepływ UF6 do zewnętrznegodo zewnętrznego przeciwprądowy systemu rurociągów. systemu strumieni W rurociągów.zdłuż izotopów osi uranu obrotu Wzdłuż z poprzecznym wirówki osi obrotu następuje wirówki Zakłady,przepływ następuje które wzbogacająprzepływ uran metodą wirówkową przeciwprądowyprzeciwprądowy strumienikierunkiem izotopów wymiany strumieni uranu strumieni izotopów z poprzecznym masy. uranu z kierunkiempoprzecznym wymiany kierunkiempracują strumieni kaskadowo.wymiany strumieni Każdy ze stopni stanowi duża licz- masy. masy. Efektywność procesu charakteryzuje tzw. współ- bę wirówek połączonych ze sobą w sposób równoległy. Efektywność czynnikEfektywnośćprocesu charakteryzujerozdziału procesu Z, definiowanycharakteryzuje tzw. współczynnik jako tzw. stosunek współczynnikrozdziału przy Z, -definiowany rozdziałuW takim Z, jakoukładzie definiowany frakcja jako ze wzbogaconym uranem zasi- stosunek przyśpieszeniastosunekśpieszenia przyśpieszenia odśrodkowego odśrodkowego odśrodkowego i ziemskieg i ziemskiegoo [ 12]:i ziemskieg [12]: o [12]: la kolejną wirówkę, natomiast część zubożona kierowa- na jest do poprzedniego stopnia (recyrkulacja). Wzbogacenie od 0,7% do 3% U-235 wymaga od 10 2 2 2 2 do 20 kolejnych kaskad. Zużycie energii mniejsze, udział ω ∙ r n ∙ Dω ∙ r n ∙ D gdzie: gdzie:gdzie: 𝑍𝑍 = ≈ 𝑍𝑍 = ≈ wzbogacania wirówkowego rośnie. Metoda stosowana g 1800 g 1800 – prędkość kątowa – prędkość bębna kątowa[rad/s] bębna [rad/s][rad/s] jest od ponad 30 lat w Wielkiej Brytanii, Niemczech, n – częstość obrotówn – częstość bębna obrotów [obr/min] bębna [obr/min][obr/min] Holandii. Kaskadę wirówek gazowych w ZWU Piketon ω r – promień bębnarω – promieńpromień [m] bębna [m][m] w Ohio przedstawia Fot. 4. D – średnica bębnaD –– średnicaśrednica [m] bębnabębna [m] g – przyspieszenieg – przyspieszenie ziemskie [ ziemskie [[ 2 W zależności od współczynnika2 rozdziału wirówki m /s] W zależności Wod zależności współczynnikadzieli się jeod na: współczynnika rozdziału wirówki rozdziałum /dzielis] wirówki się je na: dzieli się je na: Zwykłe, gdzie Z = 500 ÷ 4000 Zwykłe, gdzie• Zwykłe, Z = 500gdzie ÷ 4000Z = 500 ÷ 4000 Ultrawirówki, gdzie Z = 6000 ÷ 50000 Ultrawirówki,• Ultrawirówki, gdzie Z = 6000gdzie ÷ Z = 50000 6000 ÷ 50000

Metoda wirówkowa stosowana jest od ponad 30 Metoda wirówkowa stosowana jest od ponad 30 lat w Wielkiej Brytanii, Niemczech, latMetoda w Wielkiej wirówkowa Brytanii, stosowana Niemczech, jest Holandii. od ponad Ze 30 wzglę lat w- Wielkiej Brytanii, Niemczech, Holandii. Ze względu na możliwość uzyskania wysokich wydajności procesu Holandii.du na możliwość Ze względu uzyskania na możliwośćwysokich wydajności uzyskania pro wysokich- wydajności procesu oraz niewielkiego zapotrzebowania energetycznego, metoda ta jest jedną z najczęściej oraz cesuniewielkiego oraz niewielkiego zapotrzebowania zapotrzebowania energetycznego energetycz, metoda- ta jest jedną z najczęściej stosowanych do wzbogacania uranu. Nie ma konieczności używania sprężarek czy pomp stosowanychnego, metoda do wzbogacania ta jest jedną uranu z najczęściej. Nie ma stosowanychkonieczności używania sprężarek czy pomp do zasilania wirówki UF6, ponieważ między wlotem UF6 a wylotami uranuFot. zubożonego 4. Kaskada wirówek gazowych w ZWU Piketon w Ohio (USA) [33] i wzbogaconegodo jest zasilaniado różnicawzbogacania wirówki ciśnień. uranu.UF 6, ponieważ Nie ma konieczności między wlotem używania UF6 a wylotami uranu zubożonego i wzbsprężarekogaconego czy jest pomp różnica do ciśnień. zasilania wirówki UF ponie- Photo 4. The cascade of gas centrifuges at the Piketon uranium enrich- 6, ment plant (Ohio, United States) [33] waż między wlotem UF6 a wylotami uranu zubożonego i wzbogaconego jest różnica ciśnień. 19 • Metoda dyszowa 19

Metoda dyszowa wzbogacania uranu stosowana jest ze względu na prostą konstrukcję aparatury (brak elementów ruchomych) w Niemczech. Jest jednak me-

todą energochłonną. W tej metodzie UF6 z duża pręd- kością przepływa przez zakrzywiony obszar dzieląc się na dwie frakcje: lekką i ciężką (Rys. 15).

Rys. 15. Rozdział UF6 w metodzie dyszowej [34] Rys. 14. Rozdział izotopów w wirówce stosowanej w metodzie wi- Fig. 15. The UF6 separation in the nozzle method of uranium enrichment [34] rówkowej wzbogacania uranu [8]. Wymiary typowego dyfuzora: śred- nica 15-20 cm, wysokość 1-2 m. Fig. 14. The uranium isotope separation in a centrifugal in the centrifugal method of uranium enrichment [8]. Typical dimensions of a diffuser: diameter 15-20 cm, height 1-2 m.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 34 WYBRANE ASPEKTY PROCESÓW INŻYNIERII CHEMICZNEJ.../Selected aspects of chemical engineering... PTJ

• Metoda laserowa

Metoda wzbogacania uranu od 1975 roku w fazie ciągłych badań głównie we Francji i USA. Wyróżniamy trzy metody laserowe: AVILIS, MLIS, SILEX.

METODA AVILIS (Atomic Vapour Laser Isotope Se- paration) (Rys. 16) polega na rozdzielaniu izotopów na poziomie atomowym. Badania dotyczące tej metody zaniechano. W T = 2600 K około 30% uranu jest w stanie metastabilnym. U-235 w stanie metastabilnym jest wzbudzany wiązką lasera o długości 378,1 nm. Dla

U-238 długość fali nie jest selektywna, zatem nie są Rys. 18. Rozdział uranu w metodzie AVILIS [35] one pobudzane. Następnie wzbudzone izotopy U-235 Fig. 18. The uranium separation in the AVILIS method [35] jonizuje się za pomocą lasera kryptonowego. W fazie końcowej procesu jony o różnym ładunku i masie są METODA SILEX (Separation of Isotopes by Laser rozdzielane w polu z gradientem elektrycznym. Dodat- Excitation) (Rys. 19), czyli nowość „całkowicie zmienia- ni jon izotopu U - 235 jest przyciągany do ujemnych jąca reguły gry” od firmy Silex Systems Limited (Dr M. elektrod. Schemat kaskady rozdzielczej w metodzie la- Goldsworthy, Dr H. Struve), we współpracy z GE Hitachi, serowej przedstawia Rys. 17. Cameco. Oparta jest na wcześniejszych technologiach laserowych (AVILIS, MLIS). Laser wykorzystany jest do

fotodysocjacji UF6 do UF5+ poprzez złamanie wiązań jednego z atomów fluoru w cząsteczkach z izotopem

U-235. Jonizacja UF5 pozwala oddzielić je od UF6 zawie- rających U-238.

Rys. 16. Rozdział uranu w metodzie AVILIS [31] Fig. 16. The uranium separation in the AVILIS method [31]

Rys. 19. Rozdział uranu w metodzie SILEX [36] Fig. 19. The uranium separation in the SILEX method [36]

Tabela 4 przedstawia porównanie metody SILEX z metodami dyfuzji wirówkowej i gazowej.

Tabela 4. Porównanie metod: SILEX, wirówkowej i dyfuzji gazowej [37] Rys. 17. Schemat kaskady rozdzielczej w metodzie laserowej [34] Table 4. The comparision of SILEX, centrifugal and diffusion methods [37] Fig. 17. The scheme of a separation cascade in the laser method of uranium enrichment [34] Metoda lase- Metoda Metoda dyfuzji rowa SILEX wirówkowa gazowej METODA MLIS (Molecular Laser Isotope Separation) Rozdział Rozdział me- mechaniczny chaniczny (Rys. 18) polega na rozdzieleniu izotopów na poziomie Wykorzysty- Wzbudzenie (wykorzystanie (wykorzystanie wany proces laserowe molekularnym (gazowy sześciofluorek uranu). 235-UF6 siły odśrodko- procesu dyfuzji otrzymuje się poprzez fotodysocjację przy użyciu lasera wej) Knudsena) współczynnik ekscymerowego. Atutem tego procesu jest mniejsze za- 2 - 20 1,3 1,004 potrzebowanie energetyczne o około 5-10% w porów- podziału* *stosunek pierwiastków kwadratowych z mas cząsteczkowych 238-UF6 i 235-UF6 naniu do dyfuzji gazowej.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ MONIKA MAŁGORZATA SZOŁUCHA 35

Na tle metod dyfuzji gazowej i wirówkowej, metoda Literatura SILEX jest najbardziej atrakcyjna pod względem kosz- [1] Dobrzyński L. i in., Spotkanie z promieniotwórczością, tów eksploatacyjnych [37]. wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Broszura po- wstała we współpracy z Państwową Agencją Atomistyki, Metody wzbogacania uranu, które przeszły do historii… Instytut Problemów Jądrowych im. Andrzeja Sołtana; Metody wzbogacania, które obecnie nie są już listopad 2010. stosowane cechowały się wysokimi kosztami eksplo- [2] Infoplease, Uranium Discovery and Uses, http://www.in- atacyjnymi oraz niską efektywnością procesu. Przykła- foplease.com/encyclopedia/science/uranium-discove- dy metod rozdzielenia izotopów uranu (obecnie już ry-uses.html niestosowanych) [38]: [3] Abhilash, Pandey, Microbially assisted leaching of ura- • Odseparowanie jonów U-235 i U-238 w polu ma- niom – a review, CSIR – National Metallurgical Laborato- gnetycznym, wykorzystując zasadę stosowaną ry (CSIR - NML), Jamshedpur, India, Mineral Processing & w spektrometrii masowej - stosowana na potrze- Extractive Metall Rev., 34: 81 – 113, 2013. by projektu Manhattan. [4] Word Nuclear Association, World Uranium Mining Pro- • W latach 70. w Brazylii i Republice Południowej duction; July 2013; http://www.world-nuclear.org/info/ Afryki podejmowano próby z metodami separa- cji izotopów uranu w strumieniu rozpędzonego Nuclear-Fuel-Cycle/Mining-of-Uranium/World-Ura- gazu. nium-Mining-Production/ • Francuska firma Chemex opracowała proces [5] Ministerstwo Gospodarki, Cykl paliwowy; http://www. chemiczny, pozwalający oddzielić izotopy wy- mg.gov.pl/node/10974 korzystując różnice w ich podatności na zmiany [6] Word Nuclear Association, World Uranium Mining Pro- wartościowości i w efekcie do tworzenia różnych duction; July 2013; http://www.world-nuclear.org/info/ związków, ale on również nie wszedł do szersze- Nuclear-Fuel-Cycle/Mining-of-Uranium/World-Ura- go zastosowania. nium-Mining-Production/ Z nisko wzbogaconego uranu (zawartość 3 – 5% izo- [7] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/In%C5%BCy- topu U-235) wytwarzane jest następnie paliwo jądro- nieria_chemiczna_i_procesowa we. Produkowany i montowany jest zestaw paliwowy [8] AREVA, Wszystko o energetyce jądrowej, Od atomu A do w rdzeniu reaktora jądrowego. cyrkonu Zr, Paryż, 2008 r. [9] Zakrzewska – Trznadel G.., Polkowska – Motrenko H., Wnioski końcowe Uran z zasobów krajowych, Ekomanager, numer 4/2010 (05); http://ecomanager.pl/?p=703 Inżynieria chemiczna i procesowa jest obecna [10] Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 24 paździer- w wielu procesach przerobu rud uranowych. Znajo- nika 2007 r. w sprawie konwencjonalnych źródeł energii mość praw, zjawisk i procesów inżynierii chemicznej i technologii wytwarzania energii (2007/2091(INI)), http:// pozwala na dogłębne zrozumienie procesów technolo- www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-// gicznych w energetyce jądrowej. EP//TEXT+TA+20071024+ITEMS+DOC+XML+V0//PL#s- Metody laserowe są najbardziej perspektywiczne docta23 (uzyskanie wysokiego współczynnika podziału przy [11] Kosiński K., Wydobycie i wstępny przerób rudy uranowej, stosunkowo niskich kosztach) w porównaniu z pozo- Uniwersytet Warszawski; http://www.atom.edu.pl/in- stałymi metodami, tj. wirówkową, dyszową, dyfuzyjną. Jednak nadal większość ZWU będzie opierało się na dex.php/technologia/cykl-paliwowy/wydobycie-uranu. metodach lepiej poznanych i również wydajnych, tj. html wirówkowych. Według World Nuclear Association, do [12] Warych J., Aparatura chemiczna i procesowa, OW PW, 2017 r. ok. 3% uranu będzie wzbogacane dla potrzeb Warszawa, 2004. elektrowni jądrowych metodą SILEX, ale zdecydowania [13] Drzymała J., Konopacka Ż., Instrukcja do ćwiczenia: Prze- większość – metodą wirówkową. W 2007 r. metodą wi- siewanie, Przeróbka kopalin i odpadów, podstawy mine- rówkową wzbogacono 75% uranu (25% - metodą dy- ralurgii, Politechnika Wrocławska, http://www.minproc. fuzji gazowej), a w 2017 r. będzie to już 96% (zgodnie pwr.wroc.pl/zpkio/pdf/PrzerKopLab/labPK10.pdf z prognozami World Nuclear Association). Powodem [14] CARBOMA, http://www.carboma.pl/ jest zasadnicza różnica efektywności energetycznej [15] http://www.pg.gda.pl/chem/pl/zamawiane/images/ obu metod. W procesie dyfuzji gazowej zużycie energii stories/odstojniki(1).pdf wynosi 2500 kWh/kg SWU, w zakładach zaś z wirówka- [16] Weil B., Uranium Mining and Extraction from Ore, Submit- mi gazowymi - 40 kWh/kg SWU1. ted as coursework for PH241, Stanford University, Winter 2012; http://large.stanford.edu/courses/2012/ph241/ 1 kg SWU (SWU = ang. Separative Work Unit, jednostka pracy rozdziel- weil2/ czej) - potencjał ZWU wyraża się wartością zużywanej energii na jednostkę pracy, która jest potrzebna do rozdzielenia izotopów.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 36 WYBRANE ASPEKTY PROCESÓW INŻYNIERII CHEMICZNEJ.../Selected aspects of chemical engineering... PTJ

[17] Bell T., The 10 Largest Uranium Mines; http://metals.about. [28] http://www.minproc.pwr.wroc.pl/journal/ com/od/suppliersaz/tp/10-Largest-Uranium-Mines.htm pdf/1996/22%20Chmielewski.pdf [18] Степлин Я. М. „Металлургия урана” Москва 1962. [29] Metallurgy for Dummies, What is Yellow Cake Uranium?, [19] Bogacki M., Procesy ługowania, Metody Odzysku Metali, http://metallurgyfordummies.com/what-is-yellow-ca- rozdział 2., Zakład Inżynierii Procesowej, Wydział Techno- ke-uranium/ logii Chemicznej PP. [30] AREVA, La conversion de l’uranium naturel, http://www. [20] Pluskota B., Bakteryjne ługowanie rud miedzi, Zakład Prze- areva.com/FR/activites-697/activites-de-comurhex- róbki Rud, ZB i PM „Cuprum”. -malvesi--du-yellow-cake-a-l-uf4.html [21] Wierzba S., Farbiszewska T., Badanie zdolności utleniania [31] Jezierski G., 2005r, Energia jądrowa wczoraj i dziś, Wy- siarki przez bakterie Acidithiobacillus Thioxidans, Katedra dawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa Biotechnologii i Biologii Molekularnej, Uniwersytet Opol- [32] http://www.atom.edu.pl/index.php/technologia/cykl- ski. -paliwowy/konwersja-i-wzbogacanie.html [22] Klapper R., Thiobacillus ferrooxidans, http://web.mst. [33] www.usec.com edu/~microbio/BIO221_2008/T_ferrooxidans.html [34] Villani S., 1979r, Uranium Enrichment, Springer-Ver- [23] Iron Bacteria in Bankhead National Forest, http://pl.wiki- lag, New York; http://www.fizyka.umk.pl/~bezet/pdf/ pedia.org/wiki/Plik:Iron_Bacteria_in_Bankhead_Natio- Sep_izot.pdf nal_Forest.JPG [35] http://spectrum.ieee.org/energy/nuclear/laser-ura- [24] Foszcz D., Niedoba T., Tumidajski T., Analiza możliwości nium-enrichment-makes-a-comeback/0 prognozowania wyników wzbogacania polskich rud mie- [36] http://www.scientificamerican.com/article/us-grants- dzi uwzględniającego stosowaną technologię, Górnictwo -license-uranium-laser-enrichment/ i Geoinżynieria, 34, zeszyt 4/1, 2010. [37] http://nextbigfuture.com/2013_05_26_archive.html [25] OECD NEA & IAEA, Uranium 2011: Resources, Production [38] http://poznajatom.pl/poznaj_atom/wirujacy_ and Demand (“Red Book”), Paryż – Wiedeń, 2012. uran,442/ [26] Näveke R., Bacterial leaching of ores and other materials, Institut für Mikrobiologie, Technische Universität Braunschweig, Germany, 1986. mgr inż. Monika Małgorzata Szołucha, [27] Abhilash, Pandey B. D., Singh A. K., Comparative perfor- Stowarzyszenie Ekologów na Rzecz Energii Nuklearnej - mance of uranium bioleaching from low grade Indian apa- SEREN, tite rock in column and bioreactor, Asian Nuclear Prospects Państwowa Agencja Atomistyki, 2012, Energy Procedia 39 (2013) 20 – 32. Warszawa

DIAGNOSTYKA I TERAPIA IZOTOPOWA W ONKOLOGII

Z inicjatywy Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Medycyny Nuklearnej dniach 13 – 15 października 2017 r. odbędzie się w Szklarskiej Porębie V Konferencja Naukowo-Szkole- niowa „Diagnostyka i Terapia Izotopowa w Onkologii”. Współorganizatorem wydarzenia jest Zarząd Oddziału Regionalnego we Wrocławiu Polskiego Towarzystwa Onkologicznego. Ce- lem spotkania jest próba opracowania standardów postępowania diagnostycznego i tera- peutycznego na poszczególnych etapach leczenia wybranych chorób nowotworowych ze szczególnym uwzględ- nieniem wykorzystania procedur izotopowych. Organizatorzy zakładają zorganizowanie kilku paneli tematycznych prowadzonych przez polskich ekspertów oraz zaproszenie do czynnego uczestniczenia w nich przedstawicieli wszystkich odłamów szeroko pojętej onkologii. Zamiarem jest wywołanie dyskusji – swoistego konsylium, a w efekcie opracowanie schematów optymalizujących postępowanie z chorymi. Proponowane są następujące tematy seminariów: Rak prostaty – rola PET (PSMA vel Cholina), współczesne metody leczenia izotopowego; PET-MR – aktualne możliwości i wizje przyszłości; Nowotwory narządu rodnego – rola i miejsce metod izotopowych (diagnostyka, planowanie radioterapii, leczenie izotopowe); Nowotwory głowy i szyi – czy PET może być metodą z wyboru w pla- nowaniu Rth; Rak piersi – nowe algorytmy w diagnostyce i terapeutycznych metodach izotopowych. Konferencja ma głównie charakter szkoleniowy z prawem wolnego głosu w dyskusji wszystkich uczestników. Organizatorzy liczą na fachową moderację przez ekspertów, którzy przyjmą zaproszenie do prowadzenia poszczególnych bloków tematycznych. W ramach Konferencji prowadzone będzie równolegle szkolenie uzupełniające z zakresu onkologii nuklearnej dla techników i pielęgniarek placówek izotopowych. Szkolenie będzie oparte o najnowsze wytyczne Europejskiego Towarzystwa Medycyny Nuklearnej, które przekażą wykładowcy zarówno w dziedzinie technologii pracy, jak i ochrony radiologicznej. Szczegóły organizacyjne dostępne są na stronie http://www.ptmn.pl/.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ 37

BEZPOŚREDNIA RADIOGRAFIA CYFROWA Digital direct radiography Grzegorz Jezierski

Streszczenie: Dynamiczny rozwój radiografii cyfrowej (bazującej na elektronice) jaki obserwujemy w ostatnich latach skutkuje także zastosowaniem tej techniki do badań nieniszczących w przemyśle (NDT). Jednakże biorąc pod uwagę istotne różnice, przede wszystkim znacznie wyższe energie promieniowania rentgenowskiego stosowane do badania różnych obiektów prze- mysłowych (np. złącza spawane, odlewy, połączenia w elektronice), jak również konieczność dysponowania niekiedy lekkimi, przenośnymi detektorami powoduje, że nie da się bezpośrednio przenieść rozwiązań z medycyny do przemysłu. W niniejszej publikacji przedstawiono współczesne trendy oraz praktyczne rozwiązania detektorów cyfrowych do zastosowań w NDT.

Abstract: Application of digital radiography (based on electronics) for imaging in medical practice has been recently dynami- cally developing, which results in implementation of this technique to industrial non-destructive testing (NDT). However, with respect to significant differences that include, first of all, much higher X-ray energies used for testing various object in industry (e.g. welds, castings, joints in electronic engineering) and often also necessity of using light, portable digital detectors, it is im- possible to transfer solutions directly from medicine to industry. In this paper, modern trends and practical solutions of digital detectors designed for NDT are presented.

Słowa kluczowe: radiografia cyfrowa, detektor typu płaski panel, amorficzny krzem, amorficzny selen, częstotliwość przestrzenna, funkcja przenoszenia modulacji (MTF), kwantowa wydajność detekcji (DQE)

Keywords: digital radiography, flat panel detector, amorphous silicon, amorphous selenium, spatial resolution, modulation transfer function (MTF), detective quantum efficiency (DQE)

Wprowadzenie ści, dyfraktometrii i spektroskopii rentgenowskiej. Nie wszystkie rozwiązania okazały się przydatne w przemy- Aktualnie niezależnie od ustabilizowanej już sytu- śle, niemniej niektóre z nich zostały zaadaptowane do acji w zakresie radiografii z wykorzystaniem luminofo- badań nieniszczących (NDT – Non Destructive Testing). rowych płyt pamięciowych zwanej Storage Phosphor Poniżej zostaną przedstawione nowe detektory stoso- Radiography System (SPR), a częściej znanej pod nazwą wane w NDT, a więc detektory służące do obrazowania. Computed Radiography (CR)1, czyli radiografii kompu- Pojęcie radiografia bezpośrednia zarezerwowane terowej2 obserwuje się dynamiczny rozwój różnych jest dla nowej klasy technologii detektorów, które nie detektorów stosowanych do bezpośredniej wizualizacji wymagają pośrednich kroków do uzyskania informa- obrazu prześwietlanego obiektu. Ponieważ wcześniej cji z detektora cyfrowego. Coraz częściej słyszy się, iż funkcjonował już termin Computed Radiography, dla technika błonowa bazuje na przestarzałym detektorze, odróżnienia tej nowej techniki wytwórcy detektorów, jakim jest błona radiograficzna. Jednakże mimo jej wie- jak i autorzy publikacji, zaczęli używać terminu Direct lu wad niewątpliwą zaletą błony jest bardzo wysoka Digital Radiography (DDR lub DR), czyli radiografia cy- rozdzielczość przestrzenna (zob. dalej) skutkująca dużą frowa bezpośrednia. Należy wyraźnie podkreślić, iż obie ostrością pozyskiwanego obrazu, a także jej elastycz- te techniki używają komputera jak również cyfrowego ność (giętkość) oraz praktycznie dowolne rozmiary. systemu zapisu i obróbki obrazu. Stąd też jest wiele Podstawową zaletą radiografii cyfrowej jest tworzenie nieporozumień w stosowaniu tychże pojęć. Autor ni- obrazu w czasie rzeczywistym, co daje dodatkowe ko- niejszej publikacji proponuje stosowanie terminów: rzyści w zakresie wykorzystania pełnych możliwości pośrednia radiografia cyfrowa – dla radiografii z wyko- prześwietlania badanego obiektu, a przede wszystkim rzystaniem luminoforowych płyt pamięciowych (radio- szybszego przebiegu kontroli. Podstawowe korelacje grafii komputerowej) oraz bezpośrednia radiografia -cy w zakresie istotnych pojęć pomiędzy radiografią kon- frowa – odpowiednio dla radiografii z wykorzystaniem wencjonalną (na błonach) a radiografią cyfrową (zwaną detektorów do bezpośredniej wizualizacji obrazu radio- też radiografią bezbłonową) przedstawiono w tabeli 1. logicznego. Z reguły detektory klasyfikuje się w zależności od Należy wyraźnie podkreślić, iż dynamiczny rozwój ich przeznaczenia (tj. medycyna, weterynaria, stomato- nowych detektorów promieniowania rentgenowskiego logia, przemysł spożywczy, security, NDT, spektroskopia jaki obecnie obserwujemy, ma miejsce głównie w me- czy dyfrakcja rentgenowska), ale także na: statyczne/ dycynie, ale także w dziedzinie security, kontroli żywno- dynamiczne, stacjonarne/przenośne. Nas oczywiście interesować będą przenośne detektory cyfrowe do za- 1 Computed Radiography została rozpracowana przez firmę Fuji i wprowadzona na rynek na początku 80. XX w. stosowań NDT. 2 W Polsce Computed Radiography została przetłumaczona jako radiografia komputerowa, a nie radiografia obliczeniowa

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 38 BEZPOŚREDNIA RADIOGRAFIA CYFROWA/Digital direct radiography PTJ

Tabela 1. Parametry obrazowania analogowego i cyfrowego Podstawy metody bezpośredniej radiografii cyfrowej Table 1. Parameters of analog and digital imaging Obrazowanie na błonach Obrazowanie cyfrowe Istnieją dwie podstawowe technologie stosowane obecnie w radiografii cyfrowej, tj. detektory bazujące Gęstość optyczna radiogramu Jasność na ekranie na kamerach CCD (Charge Coupled Device) lub CMOS Przedział naświetlania Zakres dynamiczny (Complementary Metal Oxide Semiconductor) oraz de- Czułość błony Liniowość tektory typu płaski panel (Flat Panel Detector - FPD) Kontrast Rozdzielczość kontrastu zwane też DDA (Digital Detector Array). W dalszej części artykułu będziemy używać skrótowo odpowiednio po- Rozdzielczość Częstotliwość przestrzenna jęć CCD lub FPD. Ostrość Stosunek sygnału do szumu

Rys.1. Podstawowe układy radiografii cyfrowej bezpośredniej i pośredniej [1] Fig.1. Basic systems of digital (direct) and computed (indirect) radiography [1] Pierwsza z tych technologii wykorzystuje przemianę wydajności rejestracji promieniowania. W odróżnieniu promieniowania X czy gamma na światło w rentgenow- od ekranów fluoroskopowych w monokryształach scyn- skim wzmacniaczu obrazu bądź w scyntylatorze (poz.1 tylacyjnych nie występuje struktura ziarnista, w związku i 2 na rys.1), skąd poprzez układ optyczny światło to z tym ich nieostrość wewnętrzna jest bardzo mała. Zdol- zbierane jest przez kamerę CCD. Scyntylator to materiał, ność rozdzielcza kryształów scyntylacyjnych dochodzi do który absorbuje promieniowanie jonizujące i przemienia 20 pl/mm w przypadku CsI(Tl), podczas gdy dla ekranów je w światło widzialne. Kryształy scyntylacyjne wykorzy- fluoroskopowych nie przekracza ona 3 pl/mm. Ponadto stywane również w radioskopii to monokryształy nie- kryształy scyntylacyjne mają dużo większą gęstość oraz organiczne (NaJ, KJ, CsI) zawierające aktywatory3 który- liczbę atomową (np. dla Cs Z=55, dla I Z=53), co powo- mi mogą być atomy telluru, talu czy tulu, co zapisujemy duje, iż charakteryzują się dużą efektywnością rejestracji odpowiednio CsI:Tl lub CsI(Tl)4. Ekrany wykonane z takich promieniowania (przykładowo kryształ CsI(Tl) o grubości monokryształów w niektórych przypadkach są lepsze 3 mm absorbuje prawie 95% padającego nań promienio- niż ekrany fluoroskopowe na bazie polikrystalicznego wania o energii maksymalnej 200 keV, a ponadto są one

CaWO4 tak pod względem jakości uzyskanego obrazu, jak przeźroczyste dla wywołanego w nich światła. W odróż- i efektywności rejestracji promieniowania. Czas świecenia nieniu od ekranów fluoroskopowych można tak dobrać kryształów scyntylacyjnych jest bardzo mały (10-5÷10-8 s) grubość monokryształu, ażeby dla dowolnej energii pro- dlatego też są one przetwornikami nie wykazującymi mieniowania absorbował on znaczną część padającego bezwładności. Ziarnistość warstw luminescencyjnych po- nań promieniowania; pozwala to przy dostatecznej gru- woduje jednakże powstawanie nieostrości wewnętrznej bości monokryształu stosować je do prześwietlania ma- i tym samym małą zdolność rozdzielczą. Wskutek tego teriałów promieniowaniem gamma lub rentgenowskim nie można powiększać grubości warstwy luminescencyj- wysokoenergetycznym o energii dochodzącej do 15 MeV. nej w ekranach fluoroskopowych w celu powiększenia Jednakże ze względu na duży stosunek sygnału do szumu i małe wymiary przyjął się w radiografii układ scyntylator 3 Aktywator stanowi niewielką ilość domieszkowanego pierwiastka, 5 typu tlenosiarczek gadolinu Gd2O2S (oznaczany często który wprowadzony do sieci krystalicznej scyntylatora powoduje w literaturze jako GOS) - kamera CCD. spotęgowanie jego właściwości luminescencyjnych. 4 Scyntylator CsI(Tl) jest stosowany często we wzmacniaczach obrazu 5 w radioskopii. Gd2O2S - stosowany powszechnie w okładkach wzmacniających.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ GRZEGORZ JEZIERSKI 39

Kamera CCD to nic innego jak krzemowy6 chip stano- Urządzenia typu FPD bazują na dwuwymiarowym wiący matrycę, tj. podzielony w układ obszarów zwanych cienkim płaskim półprzewodniku, jakim może być pikselami (typowa wielkość 10÷20 µm), gdzie gromadzo- amorficzny krzem (a-Si) lub amorficzny selen (a-Se) ne są elektrony. Istotną wadą kamery CCD z punktu wi- oraz odpowiednich detektorach sygnału elektrycznego dzenia zastosowań do radiografii są jej niewielkie wymia- w postaci matrycy pikseli. Posiadają one te same cechy, ry (powierzchnia 2÷3 cm2)7 w porównaniu do typowych co stosowane już wcześniej w radiografii przemysłowej powierzchni badanych obiektów. Pociąga to za sobą ko- detektory jednowymiarowe, zwane też detektorami nieczność stosowania specjalnych urządzeń optycznych liniowymi LDA (Linear Diode Array). Jednakże o ile te (soczewki, zbieżny układ włókien optycznych) dopaso- ostatnie wymagały przemieszczania się podczas bada- wujących do przejścia z większej powierzchni scyntyla- nia w celu zebrania informacji z większej płaskiej po- tora na powierzchnię wejściową kamery CCD. To z kolei wierzchni, o tyle detektory typu płaski panel nie wyma- wprowadza dodatkowo zniekształcenia geometryczne, gają żadnego przemieszczania się. Możliwość wytwa- rozproszenia światła, zmniejsza rozdzielczość przestrzen- rzania dużych paneli FPD stała się możliwa dzięki dwóm ną, jak również może powodować powstawanie różnego półprzewodnikom, takim jak uwodorniony amorficzny rodzaju artefaktów8 w obrazie. Zaletą technologii wyko- krzem czy amorficzny selen. Wcześniejsza technologia rzystującej CCD jest to, że jest ona w stanie rejestrować wytwarzania półprzewodników opierała się na wytwa- szybkie zmiany, dobra rozdzielczość, natomiast wadą rzaniu pojedynczego kryształu krzemu czy selenu, co jest stosunkowo mały rozmiar samego detektora. Należy ograniczało jego wielkość. Zastosowanie amorficznego zauważyć, iż kamery CCD mogą rejestrować bezpośred- krzemu jest podyktowane jego niską ceną oraz faktem, nio promieniowanie rentgenowskie tj. bez dodatkowe- że jego przerwa energetyczna (1,5-1,6 eV) idealnie od- go scyntylatora, ale w zakresie bardzo małych energii, powiada maksimum widma promieniowania emitowa- czyli do 20 keV. nego przez kryształy scyntylatora CsI(Tl). Rozwój mate- Jeśli chodzi o kamery typu CMOS, to zewnętrznie riałów amorficznych, które posiadają tę samą strukturę nie różnią się one zbytnio od kamer typu CCD. Zasad- co pojedynczy kryształ, ale na mniejszych odległo- nicza różnica dotyczy odczytu informacji, tj. odbywa ściach umożliwił wytwarzanie płaskich paneli na bazie się z każdego piksela niezależnie, a nie jak w detekto- cienkowarstwowych tranzystorów polowych TFT (Thin- rach CCD, gdzie informacja jest przepisywana w czasie Film Transistor) o stosunkowo dużych wymiarach. odczytu z jednego piksela do drugiego. Kamery CMOS mają wiele zalet, m.in. charakteryzują się integracją Tabela 2. Właściwości niektórych materiałów użytecznych w detekcji promieniowania rentgenowskiego [2] w zakresie projektowania, mniejszym poborem mocy, Table 2. Properties of some materials usable at X-ray detection [2] łatwością wytwarzania i niższym kosztem. Jednakże ich powierzchnia aktywna dla zbierania obrazu jest mniej- Energia Liczba Gęstość kreacji Materiał T sza niż w przypadku CCD (część powierzchni piksela atomowa [g/cm3] pary [eV] 90 zajmują obwody przetwarzające ładunek na napięcie) kolor emisji oraz posiadają tzw. stały szum wzoru (pattern noise). Półprzewodniki Detektory typu płaski panel FPD (poz. 3 i 4 na rys.1) amorficzny Si 14 2,3 4 23 mm zostały wprowadzone do praktyki radiograficznej w la- amorficzny Se 34 4,3 40 1,39 mm tach dziewięćdziesiątych XX wieku, a więc później niż płyty pamięciowe IP w radiografii komputerowej – CR, CdTe 48-52 6,2 4,42 66 μm HgI 80-53 7,6 4,15 65 μm a ich idea pochodzi wprost od monitorów ekranowych 2 PbI 82-53 6,2 14,8 64 μm LCD. Bazą dla radiografii bezpośredniej są detektory 2 płaskie o dużej powierzchni stanowiące urządzenie Przetworniki elektroniczne. Niestety w przeciwieństwie do błon są CsI:Na 54 4,5 niebieski 0,78 mm to urządzenia sztywne (nieelastyczne) podatne ponad- Gd2O2S:Tb 59,5 7,3 zielony 1,15 mm to na uszkodzenia wysoką energią promieniowania Uwaga: T90 oznacza wymaganą grubość do zatrzymania 90% (powyżej 200 kV). Są natomiast dużo czulsze niż błony fotonów o energii 50 keV i posiadają znacznie lepszy stosunek sygnału do szumu. Jako urządzenia zawierające bardzo czułą elektronikę Decydującą różnicą pomiędzy wyżej opisaną tech- są wrażliwe na jakiekolwiek uszkodzenia mechaniczne, nologią, a technologią FPD jest to, że kamera CCD, czy ale także na temperaturę oraz wilgotność, co w przy- CMOS posiadająca oczywiście własną elektronikę nie padku badań w warunkach polowych niejednokrotnie zawsze jest wystawiona na działanie pola promienio- ogranicza ich zastosowanie. Niewątpliwym problemem wania jonizującego. W przeciwieństwie do tego elek- jest ich stosunkowo wysoki koszt zakupu, a także ko- tronika znajdująca się w układzie FPD znajduje się bez- nieczność okresowej obsługi detektora. pośrednio w polu promieniowania jonizującego, które 6 Krzem jako najszerzej wykorzystywany półprzewodnik o bardzo to pole może spowodować uszkodzenie tejże elektroni- dobrze opanowanej technologii jest zdecydowanie najtańszy, ki. Pociąga to za sobą oczywiście konieczność wprowa- między innymi dlatego, że w technologii jego wytwarzania nie ma dzenia wiele istotnych zabezpieczeń, m. in. cały układ problemów z uzyskaniem jednorodnych kryształów o odpowiedniej elektroniki FPD jest zabezpieczony specjalną masywną wielkości; takie problemy występują np. dla CdTe i CdZnTe. Krzem ze obudową. Rozróżniamy dwa podstawowe typy detek- względu na jego małą gęstość ma małą wydajność detekcji. torów FPD, tj. detektory typu płaski panel z przemianą 7 Największa obecnie produkowana kamera CCD ma wymiar 49×86 mm pośrednią oraz detektory z przemianą bezpośrednią. 8 Artefakt – sztuczny wytwór w obrazie

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 40 BEZPOŚREDNIA RADIOGRAFIA CYFROWA/Digital direct radiography PTJ

Detektory typu płaski panel z przemianą pośred- zgromadzi się na jej elektrodach – w ten sposób roz- nią pracują z dwustopniową przemianą. W pierwszym kład ładunków elektrycznych zgromadzonych na foto- stopniu fotony promieniowania rentgenowskiego są diodach poszczególnych pikseli stanowi radiograficzny przetwarzane przez scyntylator na światło, następnie obraz utajony. światło to jest rejestrowane przez fotodiody i zamie- Nie wdając się w szczegóły zatem możemy, przyjąć niane na sygnał elektryczny. Najczęściej stosowanymi do wiadomości, iż obraz ten jest następnie odczytywa- scyntylatorami są: jodek cezu aktywowany talem CsI(Tl) ny przez elektronikę detektora typu płaski panel, w któ- stanowiący ukierunkowany układ polikrystaliczny rym podstawową rolę odgrywają tranzystory TFT (peł- (włókna w kierunku światła) lub tlenosiarczek gadolinu nią one funkcję przełączników) – każdy piksel posiada

Gd2O2S stanowiący układ polikrystaliczny, który cechu- własny tranzystor. Po zakończeniu odczytu jednej ram- je się większą efektywnością absorpcji promieniowania ki obrazu panel jest gotowy do ponownego naświetla- rentgenowskiego. nia i odczytu. W ten sposób można wykonać kilka ekspozycji radiograficznych jedna po drugiej, uśredniając odczytane z nich obrazy.

Rys. 2. Ogólny schemat detektora FPD z przemianą pośrednią (a-Si) [6] Rys. 2. General layout of a FPD with indirect conversion (a-Si) [6]

Panel tego typu może pracować również w tzw. mo- dzie fluoroskopowym, w którym odczytywanie obra- zów dokonywane jest na bieżąco z częstotliwością rzę- du kilkudziesięciu ramek na sekundę. Ograniczeniem tego typu detektora jest niezbyt wysoka rozdzielczość

Fot. 1. Przykład struktury polikrystalicznego Gd2O2S oraz CsI(Tl) o struk- oraz czułość fotodiod na światło widzialne. Za to de- turze igłowej (średnica 5 µm, długość 500 µm) [4] tektor ten jest tolerancyjny na uszkodzenia radiacyjne Phot. 1. Structure of polycrystalline Gd2O2S and CsI(Tl) with acicular z powodu jego amorficznej struktury. structure (dia. 5 µm, length 500 µm) [4] Oprócz detektorów FPD opartych na powyższej technologii, tj. z amorficznym krzemem, stosowane są również Światło emitowane przez scyntylator jest przetwa- płaskie panele oparte na technologii CMOS tzw. CMOS rzane na ładunki elektryczne w światłoczułej matrycy FPD (CMOS Panel), a więc z użyciem standardowego kry- wykonanej z amorficznego krzemu (a-Si) umieszczo- stalicznego krzemu. Jednak ze względu na ograniczenia nej na szklanym podłożu. Matryca złożona jest z wielu wymiarowe krystalicznego krzemu (typowa średnica 8”) pikseli uszeregowanych w wiersze i kolumny. Podsta- detektory te również mają ograniczenia wymiarowe. Nie- wowym elementem piksela jest fotodioda typu p-i-n mniej tam, gdzie wymiary detektora mogą być mniejsze wykonana z amorficznego krzemu. Fotodioda ta zaj- (np. detektory stosowane w stomatologii 20mm x30 mm), muje od 30 do 60% powierzchni piksela, przy czym im jest on wyjątkowo użyteczny. Wprawdzie rozmiar pikseli większa jest powierzchnia fotodiody, tym większa jest w panelach z technologią CMOS jest większy niż w detek- sprawność systemu. torach CCD, ale mniejszy niż w przypadku panelu z tech- Fotony światła ze scyntylatora absorbowane w złą- nologia amorficznego krzemu z fotodiodami TFT. Dzięki czu p-i-n diody wytwarzają pary swobodnych nośników dużej szybkości odczytu w technologii CMOS, detektory typu elektron-dziura. Ponieważ fotodioda jest spolary- tego typu nadają się do obrazowania w systemie radio- zowana zaporowo ładunki te są rozdzielone w polu skopii – szybkość klatek (obrazów) na sekundę jest więk- elektrycznym i gromadzą się na jej elektrodach. Czym sza niż 30 fps (frame per second). więcej fotonów światła pochłonie dana fotodioda podczas ekspozycji, tym więcej ładunku elektrycznego

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ GRZEGORZ JEZIERSKI 41

selen jest wrażliwy na tzw. zjawy. Do ujemnych stron tego detektora można zaliczyć konieczność stosowania wysokiego napięcia, wytwarzanie sygnału nawet przy braku promieniowania (dark signal), a przede wszystkim bardzo wysoki koszt wyprodukowania tak wielkiej płyty z selenu amorficznego. Ograniczenia te powodu- ją, że płyty selenowe mają zastosowanie tylko w bardzo specyficznych przypadkach, przy bardzo ściśle kontro- lowanych warunkach. Wspomniane wcześniej detektory oparte o mono- kryształy GaAs, CdTe wyposażone w szybko odczytu- jącą elektronikę, mogą pracować w sposób zliczający fotony, co umożliwia wykrywanie pojedynczych foto- nów i określenie ich energii. Detektory zliczające fotony tzw. Photon Counting Detectors (PCD) oferują znaczne korzyści w porównaniu z detektorami FPD wykrywają- cymi fotony pośrednio. Najważniejszymi zaletami PCD możliwość zliczania fotonów w różnych przedziałach energetycznych. Pozwala to np. odseparować nisko- energetyczne promieniowanie rozproszone, które jest przyczyną obniżenia kontrast i rozdzielczości obrazu w tradycyjnej radiografii. Dodatkowo możliwość odróż- niania energii pozwala na rozróżnienie materiałów. W świecie funkcjonuje wielu producentów różnego rodzaju detektorów cyfrowych. Wymienimy tylko tych, którzy produkują przenośne detektory do celów NDT. Fot. 2. Przykład paneli firmy PerkinElmer w technologii krzemu amor- Są to: PerkinElmer, General Electric, Varian (USA), Thales ficznego a-Si (a) i CMOS (b) [5] Photo 2. Exemplary panels made by PerkinElmer in technologies of (Francja), Vidisco (Izrael), Toshiba, Hamamatsu (Japonia) amorphous silicon a-Si (a) and CMOS (b) [5]. czy YXLON (Niemcy).

Warto nadmienić, iż aktualnie trwają prace nad ela- Podstawowe charakterystyki detektorów cyfrowych stycznym podłożem dla tego typu detektora np. plastik, metal&szkło (~0,1 mm), co umożliwiłoby dostosowy- Podstawowymi parametrami charakteryzującymi wanie detektora do kształtu badanego obiektu, jak to detektory cyfrowe są: jest w przypadku błony radiograficznej. -- rozmiar matrycy, -- wielkość piksela (pixel pitch), Detektory typu płaski panel z przemianą bezpo- -- współczynnik wypełnienia pikseli (fill factor), średnią zamieniają fotony promieniowania bezpośred- nio w sygnał elektryczny. Materiałem detektora w tym -- zakres energii, przypadku fotoprzewodnika stosowany jest najczęściej -- rozdzielczość przestrzenna, amorficzny selen (a-Se) o grubości 200÷500 µm lub po- -- stosunek sygnału do szumu (SNR - Signal - to - jedyncze kryształy tellurku kadmu (CdTe, CdZTe). Trwa- Noise Ratio), ją także prace nad wykorzystaniem innych fotoprze- -- funkcja przenoszenia modulacji (MTF – Modula- wodników jak np. GaAs, HgI2, PbI2. Ładunek obrazu jest zbierany przez elektrodę piksela i zapamiętywany tion Transfer Function), w pojemności do niego przypisanej (pojemność całku- -- kwantowa wydajność detekcji (DQE - Detective jąca) Zarówno elektroda i pojemność są dołączone do Quantum Efficiency). tranzystora cienkowarstwowego TFT związanego z tym samym pikselem. Z powodu braku rozrzutu i optymal- Rozmiar matrycy: nego stosunku sygnału do szumu jakość obrazu jest bliska jakości obrazu na błonie o średniej ziarnistości. Rozmiar matrycy opisuje liczbę elementów obrazu Metoda z przemianą bezpośrednią charakteryzuje się zwanych pikselami w kierunku pionowym i poziomym. 100% efektywnością gromadzenia ładunku wraz ze Rozmiar matrycy ma bardzo duży wpływ na jakość ob- zmniejszaniem się powierzchni piksela. Niemniej z po- razu. W większości zastosowań z detektorem typu FDP wodu niskiej liczby atomowej selenu (Z=34) absorpcja wykorzystywana jest matryca o rozmiarze 13×8 cm promieniowania rentgenowskiego ograniczona jest do mniejszych energii promieniowania rentgenowskiego (1024×640 pikseli) do 41×4 cm (4096×4096 pikseli). Nie (świetnie nadają się one np. do mammografii < 30 kV). zawsze największy panel jest dobrym rozwiązaniem. Na Trudność stanowi także wytwarzanie grubszych warstw przykład do badania złączy spawanych wystarczający z a-Se, tj. powyżej 1000 µm jak dużych powierzchni. jest panel o wymiarach 15×15 cm. Zbyt duże rozmia- Ograniczeniem detektora selenowego jest wąski za- ry panelu, oprócz zwiększonych kosztów, mogą utrud- kres temperatury wymagany dla użycia amorficznego selenu. Czy to w czasie pracy, czy przy składowaniu lub nić praktyczne stosowanie systemu oraz powodować transporcie, detektor musi pozostawać w temperaturze zwiększony pobór energii elektrycznej i związaną z tym od 5oC do 30oC dla uniknięcia zniszczenia warstwy se- konieczność częstszej wymiany lub ładowania akumu- lenowej. Ponadto w przypadku stosowania wyższych latorów. energii promieniowania rentgenowskiego (>250 kV)

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 42 BEZPOŚREDNIA RADIOGRAFIA CYFROWA/Digital direct radiography PTJ

Wielkość piksela: przestrzennych. Wyrażana jest w postaci graficznej jako – rozmiar pojedynczego piksela mierzony jako od- zależność osiągalnego procentowo kontrastu (oś pio- ległość między środkami sąsiadujących pikseli. Im po- nowa) od częstotliwości przestrzennej (oś pozioma). jedynczy piksel jest większy, tym więcej światła może Opisuje ona, w jaki sposób odtwarzane są w obrazie przyjąć, oraz tym mniejsze są zakłócenia pomiędzy szczegóły obiektu w funkcji częstotliwości przestrzen- sąsiednimi elementami. Poprawia to czułość matrycy nej. Im mniejszy jest kontrast wybranego szczegółu oraz zmniejsza szumy. Generalnie detektory z piksela- w obrazie tym większą wartość powinna mieć funkcja mi o większej powierzchni posiadają mniejsze szumy. przenoszenia modulacji w celu poprawnego odwzo- Rozmiar piksela w kamerze CCD zawiera się w przedzia- rowania go w obrazie. Typowa krzywa pokazuje, iż dla le 12×12 µm do 40×40 µm Rozmiary pikseli obecnie niskich częstotliwości kontrast osiąga 100% i spada produkowanych matryc a-Si zawierają się w granicach w miarę wzrostu częstotliwości – rys. 3. 70÷250 µm, natomiast dla a-Se 143 mm,

Współczynnik wypełnienia pikseli: – jest to stosunek pola powierzchni fotodiody do pola powierzchni całego piksela w matrycy a-Si. Czym wyższy ten stosunek, tym większy jest udział fotonów światła biorących udział w tworzeniu obrazu.

Zakres energii: – zakres energii promieniowania rentgenowskiego lub gamma, w którym dany detektor może być użytko- wany. Na przykład sama fotodioda, a więc i kamery CCD mogą być detektorem promieniowania rentgenowskiego w zakresie nie przekraczającym 20 keV. Przekracza- Rys. 3. Schematyczne przedstawienie MTF nie podanego w specyfikacji zakresu energii może skut- Fig. 3. Schematic presentation of MTF kować skróceniem żywotności panelu. Większość detektorów cyfrowych, w odróżnieniu od Rozdzielczość przestrzenna: technik konwencjonalnych, charakteryzuje się mniej- – maksymalna rozdzielczość przestrzenna zobra- szą wartością MTF, szczególnie dla zakresu wyższych zowania jaką zapewnia dany detektor. Rozdzielczość częstotliwości przestrzennych (>2 linie/mm) Niemniej przestrzenna definiowana jest jako najmniejsza od- jednak, MTF jest wartością stałą dla danego typu błony ległość pozwalająca rozróżnić dwie równoległe linie w technice konwencjonalnej, podczas gdy w techni- bądź punkty jako oddzielne. Praktycznie jej wartość ce cyfrowej może ona być modyfikowana. Przykłado- podawana jest jako liczba par linii możliwych do zobra- wo, odpowiednia obróbka sygnału (filtracja) pozwala zowania na długości 1 mm (lp/mm). Zgodnie z teorią znacznie poprawić wartość MTF. Dobierając odpo- częstotliwości Nyquist’a9 mając wielkość piksela a, mak- wiednio sposób obróbki wynikowa wartość MTF może symalna rozdzielczość przestrzenna jaką można otrzy- znacznie przewyższyć wartości uzyskiwane za pomocą mać wynosi 1/2a, czyli dla piksela 200 µm maksymalna techniki konwencjonalnej. rozdzielczość przestrzenna wynosić będzie 2,5 lp/mm, Stosunek sygnału do szumu: a dla 100 µm odpowiednio 5 pl/mm. Należy zauważyć, Stosunek sygnału do szumu jest podstawowym pa- że wynika ona nie tylko z wielkości piksela, lecz także rametrem jakichkolwiek pomiarów. z właściwości np. ekranu scyntylacyjnego. Dla syste- Obecność szumów, a w szczególności niskiego sto- mów cyfrowych rozdzielczość przestrzenna może być sunku sygnału do szumu obniża jakość obrazu. W radio- różna w kierunkach prostopadłych do siebie (w rzę- grafii rozróżniamy trzy rodzaje szumu: dach i kolumnach) i dlatego wymaga oddzielnej oceny a) szum kwantowy z powodu kwantowej natury pro- w dwóch wymiarach. mieniowania X czy gamma, Przykładowo rozdzielczości przestrzenne wynoszą: b) tło, czyli szum spowodowany promieniowaniem -- dla błon radiograficznych z okładkami wzmac- rozproszonym, niającymi 15÷20 lp/mm c) szum spowodowany działaniem detektora czy ukła- -- dla luminoforowych płyt pamięciowych (CR) dów w procesie przetwarzania obrazu (w przypad- 6÷8 lp/mm ku błony radiograficznej będzie to tzw. tło zwane -- dla paneli płaskich (FPD) 8÷10 lp/mm inaczej zadymieniem) Kwantowa teoria promieniowania opracowana Funkcja przenoszenia modulacji MTF w 1900 r. przez niemieckiego fizyka Maxa Plancka10 za- Funkcja przenoszenia modulacji MTF charaktery- kłada, że promieniowanie elektromagnetyczne jest emi- zuje rozdzielczość przestrzenną systemu obrazowa- towane w postaci małych porcji energii (kwantów zwa- nia. Przedstawia ona zmianę współczynnika modulacji nych też fotonami) i również, że ta emisja kwantów jest (który opisuje kontrast) w dziedzinie częstotliwości procesem statystycznym, podlegającym normalnej staty-

9 Harry Nyquist (1889-1976) naukowiec i wynalazca amerykański po- 10 Max Planck (1858-1947) – twórca teorii kwantów, laureat Nagrody chodzenia szwedzkiego. Nobla z 1918 r.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ GRZEGORZ JEZIERSKI 43

stycznej fluktuacji. Znaczy to, że fotony (kwanty energii) przetwarzania kwantów promieniowania na informację emitowane w wiązce są niezależne od siebie i rozkładają zawartą w obrazie. Jest to stosunek liczby fotonów reje- się w przypadkowy sposób – podlegają rozkładowi Pois- strowanych przez detektor do liczby wszystkich padają- sona11, dla którego wartość średnia jest równa wariancji cych fotonów. Idealny detektor wykazuje wartość DQE s2. Tak więc jeżeli przyjąć, iż liczba fotonów wynosi N, to na poziomie 100% - tzn. 100% padających kwantów jest naturalna statystyczna fluktuacja s = ±√N i jest ona miarą wykrywanych. Ograniczona absorpcja promieniowania niepewności wartości prawdziwej N. Tak więc padająca rentgenowskiego w detektorze pozwala osiągnąć war- na dowolny detektor ilość fotonów wynosi N ±√N. To- tość DQE na poziomie od 30 do 60%. Ponadto całkowite warzyszący wartości sygnału szum ogranicza zdolność szumy systemów pomiarowych w dalszym stopniu po- właściwej jego detekcji. Parametrem opisującym jego garszają ten wskaźnik – czynnik SNR. Tak więc DQE jest wpływ jest tzw. stosunek sygnału do szumu oznaczany zależna od parametrów ekspozycji promieniowania, jako SNR. Wartość SNR dla promieniowania padającego częstotliwości przestrzennej, MTF oraz do rodzaju ma- na powierzchnię jakiegoś detektora określa się jako sto- teriału, z którego detektor jest wykonany – rys. 4. sunek wartości średniej natężenia sygnału do odchylenia Wartość wskaźnika DQE świadczy o minimalnej daw- standardowego szumu: ce promieniowania niezbędnej dla uzyskania obrazu. Tak SNR = N/s = N/√N = √N więc im większa wartość wskaźnika DQE, tym mniejsza dawka promieniowania niezbędna do uzyskania obrazu co oznacza iż SNR polepsza się, kiedy liczba foto- przy założonym współczynniku SNR lub kontraście. nów N jest większa. Np. jeżeli mamy N= 100 fotonów, to SNR wynosi 10. Jeżeli będziemy rejestrować obraz 4 razy dłużej, wówczas N= 400, a SNR = 20, czyli sygnał jest 20 razy większy od szumu. Praktyczne znaczenie fluktuacji ma miejsce w różnych systemach radiologii (radioskopii), kiedy to obraz tworzony jest przez małą liczbę fotonów. Stąd też np. szumy kwantowe są zwykle czynnikiem ograniczającym w stosowaniu błon radiograficznych o dużej czułości (krótszy czas naświetlania). Ponadto każdy rodzaj detektora nie odtwarza wier- nie zmian natężenia padającego nań promieniowania, bowiem wprowadza własne szumy: np. zadymienie w przypadku błony radiograficznej czy szumy elemen- tów (układów) elektronicznych. Stosunek sygnału do szumu (SNR) dla wybranych detektorów promieniowania rentgenowskiego wynosi odpowiednio: Rys. 4. Czynniki wpływające na DQE - błona radiograficzna SNR < 200 Fig. 4. Factors affecting DQE - luminoforowe płyty pamięciowe (CR) SNR 200÷350 - kamera CCD SNR > 6000 - CMOS Panel SNR = 3800 - a-Se SNR >10 000. Tabela 3. Wybrane panele FPD firmy PerkinElmer [5] Table 3. Selected FPDs made by PerkinElmer [5]

Panel a-Si Panel CMOS

1611 xP 1642 xP 1207NDT 2923NDT

Scyntylator CsI(Tl) lub GOS CsI(Tl) lub GOS CsI(Tl) lub GOS CsI(Tl) lub GOS Wielkość piksela 200 μm 400 μm 74,8 μm 74,8 μm Matryca pikseli 1024×1024 1024×1024 1636×864 3888×3072 Powierzchnia aktywna 204,8mm×204,8mm 409,6mm×409,6mm 114,9mm×64,6mm 290,8mm×229,8mm Zakres energii 20 kV÷15 MeV 20 kV÷15 MeV 12 kV÷160 kV 12 kV÷225 kV Prędkość do 100 fps do 100 fps do 191 fps do 86 fps

Kwantowa wydajność detekcji DQE Kwantowa efektywność detekcji inaczej ilościowa Przykładowo maksymalne wartości DQE mierzone wydajność detekcji opisuje efektywność systemu do dla zerowej wartości lp/mm wynoszą odpowiednio: -- dla błony radiograficznej z okładkami wzmacnia- 11 Rozkład Poissona dla dużej liczby zdarzeń staje się identyczny jak jącymi ~0,30, rozkład Gaussa zwany też normalnym.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 44 BEZPOŚREDNIA RADIOGRAFIA CYFROWA/Digital direct radiography PTJ

-- dla luminoforowej płyty pamięciowej (CR) ~0,45, Systemy DR zapewniają wyższy stosunek sygnału -- płaskich paneli (FPD)~0,80. do szumu i krótszy czas oczekiwania na obraz, ale mają mniejszą rozdzielczość obrazu niż systemy CR i wielo- Podsumowanie krotnie wyższy koszt produkcji i ewentualnych napraw.

Do zalet radiografii cyfrowej z wykorzystaniem pa- Tabela 4. Typowe charakterystyki techniczne dla błon, CR i DR [3]. Table 4. Typical technical characteristics of film radiography (FR), neli FPD zaliczyć można: computed radiography (CR) and digital radiography (DR) [3] - brak konieczności stosowania materiałów dodatkowych, takich jak błony i odczynniki, czy Właściwość Błona CR DR płyty luminoforowe (IP) i skanery, Czułość niska średnia wysoka - eliminacja z cyklu badań pracochłonnego etapu skanowanie Generowanie wywoływania radiogramów lub odczytywania chemiczne laserem, komputerowo obrazu widzialnego płyt luminoforowych (IP), komputerowo - natychmiastowa dostępność obrazu radiolo- Rozdzielczość 15÷20 lp/mm 6÷8 lp/mm 8÷10 lp/mm gicznego na ekranie komputera i związana z tym przestrzenna 10÷50 μm 50÷250 μm 50÷400 μm możliwość szybkiej oceny badanego elementu, SNR 50÷50 100÷250 250÷2000 - możliwość dynamicznej obserwacji struktury Zakres dynamiczny 256:1 >4000:1 >4000:1 wewnętrznej złożonego obiektu, - wysoka wartość parametru DQE, co oznacza Czułość na promieniowanie niska średnia średnia mniejsze dawki promieniowania jonizującego. rozproszone Do ograniczeń radiografii cyfrowej z wykorzysta- umiarkowany Koszt inwestycji niski umiarkowany niem paneli FDP zaliczyć należy: do wysokiego - niższą rozdzielczość przestrzenną np. w stosun- Koszt operacji wysoki umiarkowany niski ku do błon radiograficznych, - niemożliwość dopasowania płaskiego panelu do Przydatność do wielokrotnego 1 1000÷10 000 10 000÷1 000 000 krzywizny badanego obiektu, użycia - ograniczenia zakresu stosowanej energii pro- Obszar wyłączony mieniowania jonizującego, przy badaniu duży umiarkowany mały - stopniowa degradacja parametrów użytkowych terenowym panelu wskutek oddziaływania promieniowania jonizującego, dr inż. Grzegorz Jezierski, - delikatna konstrukcja, która może ograniczać Politechnika Opolska, stosowanie paneli FPD w warunkach polowych Opole Każdy detektor jest kompromisem pomiędzy jego czułością a szumem, który on wytwarza. Nigdy nie nale- ży traktować detektora jako „doskonałej czarnej skrzyn- LITERATURA: ki” z powodu jego ograniczeń. Wspólną cechą detekto- rów typu płaski panel jest problem martwych pikseli, [1] Praca zbiorowa, Digital Radiography: Description and które mogą powstać w procesie produkcyjnym, a które User’s Guide, DIR 2007 - International Symposium on Di- na obrazie pojawiają się jako czarne punkty. W więk- gital industrial Radiology and Computed Tomography, szości przypadków oprogramowanie może eliminować 2007, Lyon, France [2] P.R. Vaidya - Flat Panel Detectors in Industrial Radiography te martwe piksele, ale wciąż trzeba sobie zdawać spra- [3] ECNDT 2006 - Leo Boiy, GE Inspection Technologies, wę z tego, że one istnieją i że na obrazie są zastąpione Brechtem, Belgia – Successful Conversion to Digital X-Ray przez fałszywe punkty. Detector Detektory typu płaski panel mają wiele istotnych [4] Hamamatsu, X-ray detectors, Chapter 09 zalet. Ponieważ ich wymiary są stosunkowo duże (do [5] Materiały informacyjne firmy PerkinElmer 20” x 20”) mogą one obrazować szybko duże obszary. [6] J. Kielczyk, Radiografia przemysłowa: techniki badania Oba rodzaje płaskich płyt charakteryzują się szerokim z obrazem cyfrowym, Warszawa 2006 r. zakresem dynamicznym i wysokim kontrastem. Płyta [7] S. Mackiewicz, Panele płaskie z przemianą pośrednią oraz z amorficznym krzemem daje szybszy obraz niż płyta możliwości ich wykorzystania w badaniach nieniszczą- cych, Krajowa Konferencja Badań Radiograficznych – Sta- z amorficznym selenem. Teoretycznie płyty z amorficz- ry Młyn 2016 r. nym selenem charakteryzują się wyższą rozdzielczością [8] R.G. Lanier, Recent Developments in X-ray Imaging Tech- niż płyty z a-Si, jako że nie występuje w nich zjawisko nology, Lawrence Livermore National Laboratory, 2012 r. rozpraszania podczas konwersji fotonu X w sygnał elek- [9] PN-EN ISO 17636-2 Badania nieniszczące spoin – Badanie tryczny. radiograficzne Część 2: Techniki promieniowania X i gamma z detektorami cyfrowymi

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ 45

Otwarcia seminarium dokonali Andrzej Piotrowski, pod- SEMINARIUM: WYMIANA sekretarz stanu w Ministerstwie Energii oraz prof. Yves Bre- DOŚWIADCZEŃ chet, Wysoki Komisarz Francji ds. Energii Jądrowej i Energii Alternatywnych. EDUKACYJNYCH POLSKI Minister Piotrowski w swym przemówieniu powiedział, że budowa zasobów ludzkich na potrzeby elektrowni jądrowej I FRANCJI DOTYCZĄCYCH jest złożonym przedsięwzięciem. Jestem jednak przekonany, że wypracowanie efektywnej strategii działania w tym ENERGETYKI JĄDROWEJ zakresie wpisze się w proces właściwego przygotowania kadr z uwzględnieniem poszczególnych faz rozwoju Pol- Ministerstwo Energii razem z Agence France Nucleaire skiego Programu Energetyki Jądrowej. International (AFNI) zorganizowało 16 maja br. w Warsza- Minister Piotrowski podkreślił, że istotne jest wczesne roz- wie seminarium Sharing Polish and French experiences in poczęcie procesu kształcenia i szkolenia poszczególnych grup education and training for the needs of the nuclear power. zawodowych, adekwatne do stanu rozwoju całego programu W Seminarium wzięli udział prominentni przedstawiciele jądrowego. Podkreślił, że Ministerstwo Energii podjęło szereg z Francji w różnych obszarach związanych z energetyką jądro- inicjatyw związanych z tym zagadnieniem. – Opracowaliśmy wą, a w tym: Ramowe Plany Rozwoju Zasobów Ludzkich na Potrzeby Ener- • Yves BRECHET, Wysoki Komisarz Francji ds. Energii Jądro- getyki Jądrowej, zorganizowaliśmy we współpracy z francuskim wej i Energii Alternatywnych (CEA), doradca rządu fran- CEA program kształcenia edukatorów i szkolenie dla ponad stu cuskiego, członek Francuskiej Akademii Nauk oraz Prezes nauczycieli. Zarządu The International Institute of Nuclear Energy Szczególnie cenne będzie poznanie sprawdzonych doświad- (I2EN), czeń Francji, co z pewnością okaże się dobrym wzorcem dla bu- • Frederic COURANT, dziennikarz, twórca i wykonawca pro- dowania naszej strategii kształcenia w obszarze energetyki ją- gramu naukowego „It is not sorcerer” („To nie jest czaro- drowej – stwierdził podsekretarz stanu w ME. Dodał również, dziej”) nadawanej przez 20 lat przez telewizję francuską. że ważną częścią wzajemnych kontaktów może być, plano- Obecnie animuje nową serię naukową poprzez Internet wane podpisanie listu intencyjnego o współpracy pomiędzy „The Spirit sorcerer” („Czarodziej Duch”), Centrum Nauki Kopernik a Centrum Nauki Visiatome. • David JASMIN, dyrektor fundacji „La main a la pate” („Wła- Prof. Yves Brechert powiedział, że realizacja programu bu- snoręcznie”). Celem Fundacji jest poprawa jakości eduko- dowy elektrowni jądrowych jest wyzwaniem ogólnonarodo- wania w obszarze nauki i technologii w szkołach podsta- wym, ponadgeneracyjnym i „pozakadencyjnym”. Oznacza to, wowych i średnich, że decyzje podjęte przez rządzącą partię polityczną powinny • Etienne KLEIN, fizyk, dyrektor ds. Badawczych CEA, pre- być respektowane przez kolejne rządy uformowane przez zydent Institut Des Hautes Études Pour La Science Et La inne ugrupowania polityczne. Realizacja programu jądrowe- Technologie – IHEST (Instytut Zaawansowanych Studiów go powinna angażować całe społeczeństwo, wszystkie jego o Nauce i Społeczeństwie), podmioty, wszystkich interesariuszy. Z powyższych stwier- • Yves FANJAS, dyrektor International Institute of Nuclear dzeń wynika znaczenie edukacji, na wszystkich jej poziomach. Energy – I2EN, Kolejny mówca, Tomasz Kulasa z polskiego Ministerstwa • Marc PONCHET, zastępca dyrektora France Nuclear Inter- Edukacji Narodowej przedstawił informację o programach national Agency – AFNI. szkolnych, które zawierać będą elementy wiedzy o energety- Ze strony polskiej, poza pracownikami Ministerstwa Ener- ce jądrowej, a które obowiązywać będą w polskich szkołach gii w seminarium uczestniczyli przedstawiciele Państwowej począwszy od 1. września 2017 r. Agencji Atomistyki, Ministerstwa Edukacji Narodowej, pra- Etienne KLein, dyrektor ds. badawczych CEA opowiadał cownicy szkół wyższych i instytutów badawczych. jak w systemie edukacji Francji wyjaśniane jest pojęcie/słowo „energia”, a Yves Fanjas scharakteryzował rolę i odpowiedzial- ność francuskich podmiotów jądrowych. Dyrektor IChTJ, prof. Andrzej Chmielewski wygłosił referat pod tytułem: „Rola nauki i edukacji w projekcie jądrowym w Polsce”. Kilka kolejnych wypowiedzi specjalistów francuskich do- tyczyło narzędzi edukacyjnych z zakresu energii i tematyki jądrowej oraz efektywności działań podejmowanych przez nauczycieli. Tematem dyskusji Okrągłego Stołu, któremu przewodniczył prof. Brechet, a w którym uczestniczyła poza Francuzami Irena Cieślińska z Centrum Nauki KOPERNIK było partnerstwo z organizacjami zaangażowanymi w działania w obszarze edukacji i informacji naukowej. Odrębny referat dotyczył VISIATOME, głównego centrum upowszechniania nauki jądrowej we Francji i partnera Centrum Nauki KOPER- NIK . Fot.1. Uroczystość rozpoczęła się wystąpieniem wiceministra Andrzeja Piotrowskiego z Ministerstwa Energii (fot. Stanisław Latek)

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 46 PTJ

momentu uzyskania stopnia doktora nauk fizycznych w 1991 r. W latach 1991-1998 pracował w Europejskim Laboratorium Cząstek Elementarnych CERN w Genewie, gdzie koordynował prace projektowe i wykonawcze systemu wyzwalania (tzw. systemu trygera mionowego). Na ten temat napisał rozprawę „Mioun Triogen of the CMS detector for LHC”, na podstawie której zdobył habilitację w 1998 r. (przyznana przez Radę Wy- działu Fizyki UW). Tytuł naukowy profesora nauk fizycznych otrzymał w 2009 r. Profesor w 1999 r. został zatrudniony jako docent w Instytucie Problemów Jądrowych im. Andrzeja Soł- tana (obecnie Narodowe Centrum Badań Jądrowych), a od 2006 r. pełnił funkcję dyrektora tej instytucji. Przewodniczył tworzeniu NCBJ w Świerku. Funkcję dyrektora NCBJ przestał pełnić w październiku 2015 r., obecnie profesor pracuje jako profesor zwyczajny w Zakładzie Fizyki Wielkich Energii NCBJ Fot. 2. Okrągły stół od lewej Lotfe Lakehal-Ayat (Koordynator proj. -La oraz pełnomocnik dyrektora NCBJ ds. współpracy międzyna- main, à la pâte), Etienne Klein (dyr. ds. badawczych CEA), Frederic Co- rodowej. urant (dziennikarz), David Jasmin, (dyrektor Fundacji “La main à la W okresie najbliższych 6 miesięcy wiceprzewodniczącą pâte”), Irena Cieślińska, (dyrektor Programowy Centrum Nauki Koper- KPN będzie prof. Barbara Klajnert-Maculewicz. Uczona pracu- nik), prof. Yves Brechet (Wysoki Komisarz ds. Energii Jądrowej) je jako profesor zwyczajny na Wydziale Biologii i Ochrony Śro- dowiska Uniwersytetu Łódzkiego oraz jako External Scientific Francuzi podkreślali znaczenie rozbudzania ciekawości Member w Leibniz IPF w Dreźnie. W latach 2009-2012 była w procesie edukacji, znaczenie formy, a nie tylko treści, roz- przewodniczącą Komitetu Zarządzania COST Action TD0802 poczynania edukacji jak najwcześniej. Edukacja ma być skie- „Dendrymery w zastosowaniach biomedycznych”. Tytuł pro- rowana zarówno do uczniów, jak i do nauczycieli. Cały proces fesora nauk biologicznych zdobyła w 2013 r. Badaczka jest edukacji ma być uwolniony od ideologii. Ostatnie dwa wy- członkiem Polskiej Akademii Nauk. stąpienia merytoryczne przedstawicieli polskich środowisk edukacyjnych dotyczyły opisu działalności Fundacji Eureka Wojciech Głuszewski, oraz Działu Edukacji i Szkoleń Narodowego Centrum Badań Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Jądrowych. Warszawa Autor niniejszego tekstu odniósł wrażenie, że seminarium było pokazem siły Francji w dziedzinie edukacji dotyczącej szeroko rozumianej atomistyki. Ilość instytucji zajmujących się edukacją jądrową, ich kompetencje, różnorodność na- POLSKIE UCZESTNICTWO rzędzi edukacyjnych - robiły wrażenie. My Polacy musimy się W PROGRAMIE EURATOM jeszcze wiele nauczyć. Przed nami wielka praca, ale jak ktoś powiedział na zakoń- Euratom to program w zakresie działań badawczych czenie spotkania: siew został zaczęty! i szkoleniowych związanych z rozszczepieniem jądrowym i ochroną przed promieniowaniem. Główne zagadnienia Stanisław Latek, w ramach programu to poprawa bezpieczeństwa technologii Instytut Chemii Techniki Jądrowej, atomowych, bezpieczeństwa energii jądrowej, ochrona przed Warszawa promieniowaniem oraz odejście, w dłuższej perspektywie czasowej, od wykorzystania węgla jako źródła energii. Budżet programu wynosi 1 603 329 mln euro, a czas jego trwania obejmuje lata 2014-2018. Program dzieli się na 2 obszary: Euratom Fission i Euratom KOMITET POLITYKI Fusion. Jak wskazują opracowania statystyczne, Polska zajmuje NAUKOWEJ 11 pozycję w Europie, pod względem liczby uczestnictw w finansowanych wnioskach, co daje nam współczynnik sukcesu Profesor Grzegorz Wrochna został wybrany na nowego na poziomie 40% (Tabela 1). Wśród wiodących instytucji pol- przewodniczącego Komitetu Polityki Naukowej, poinformo- skich w Programie Euratom – Fission zdecydowanie dominuje wało Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Funkcje tą Narodowe Centrum Badań Jądrowych biorące udział w reali- będzie pełnił przez sześciomiesięczny okres, który rozpocznie zacji 8 projektów (Tabela 2). Na szczególną uwagę zasługują się 2 czerwca br. Komitet Polityki Naukowej jest organem opi- zwłaszcza wyniki ostatniego naboru wniosków. Na konkurs niodawczo-doradczym, wspierającym ministra nauki i szkol- wpłynęły 72 propozycje projektowe, w tym 25 z udziałem nictwa wyższego w określaniu krajowych i zagranicznych polskich instytucji. Ostatecznie do finansowania (Main List) priorytetów inwestycyjnych. Komitet współtworzy i opiniuje zakwalifikowano 25 projektów, w tym 9 projektów z udziałem dokumenty w zakresie finansowania i rozwoju nauki oraz po- Polaków. Wśród tych 9 najlepszych projektów znajduje się 1 lityki naukowej i innowacyjnej. Prof. Grzegorz Wrochna jest wniosek (Gemini+) z polską koordynacją, złożony przez Naro- absolwentem Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. dowe Centrum Badań Jądrowych. Tam też pracował przez pięć lat na stanowisku asystenta, do

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ 47

Tabela 1. Uczestnictwo krajów członkowskich UE w projektach zakwalifikowanych do realizacji (MAINLIST) i złożonych wnioskach projektowych

Uczestnictwo UE28 w H2020 w obszarze Euratom (Polska na poz. 11)

Liczba uczestnictw Liczba uczestnictw Współczynnik Wnioskowane Dofinansowanie KE Współczynnik Kraj w projektach we wnioskach sukcesu dofinansowanie KE (MAINLIST) sukcesu (MAINLIST) Germany 243 109 44,86% 538 443 706,77 € 493 416 511,69 € 91,64% France 314 162 51,59% 95 802 712,42 € 50 372 553,90 € 52,58% Belgium 136 70 51,47% 46 417 454,44 € 23 637 544,71 € 50,92% United Kingdom 164 80 48,78% 43 239 269,53 € 16 254 742,53 € 37,59% Spain 113 57 50,44% 24 362 822,88 € 9 846 582,75 € 40,42% Sweden 113 38 33,63% 33 596 229,50 € 9 443 762,25 € 28,11% Finland 79 34 43,04% 24 873 343,70 € 8 435 699,25 € 33,91% Italy 117 44 37,61% 25 855 140,27 € 7 771 491,46 € 30,06% Czech Republic 132 49 37,12% 29 668 212,63 € 6 746 328,75 € 22,74% Netherlands 62 25 40,32% 17 526 515,30 € 6 625 664,55 € 37,80% Poland 50 20 40,00% 10 471 177,25 € 2 390 887,25 € 22,83% Hungary 46 16 34,78% 7 344 294,25 € 2 149 004,50 € 29,26% Slovenia 36 11 30,56% 6 255 522,75 € 1 541 639,25 € 24,64% Slovakia 32 10 31,25% 5 822 069,34 € 1 177 300,00 € 20,22% Lithuania 32 12 37,50% 2 939 209,55 € 1 063 601,00 € 36,19% Portugal 11 7 63,64% 1 247 185,00 € 963 732,00 € 77,27% Greece 11 5 45,45% 1 523 233,00 € 915 313,00 € 60,09% Austria 12 6 50,00% 2 944 464,00 € 863 116,00 € 29,31% Romania 46 19 41,30% 4 608 173,93 € 556 493,33 € 12,08% Bulgaria 18 7 38,89% 2 291 645,50 € 517 659,00 € 22,59% Denmark 6 3 50,00% 1 433 291,25 € 311 460,00 € 21,73% Estonia 8 3 37,50% 999 629,00 € 278 489,00 € 27,86% Croatia 9 4 44,44% 950 798,00 € 253 627,00 € 26,68% Latvia 2 2 100,00% 183 775,00 € 183 775,00 € 100,00% Ireland 2 1 50,00% 163 264,75 € 46 848,75 € 28,69% Cyprus 2 1 50,00% 107 875,00 € 23 625,00 € 21,90% Luxembourg 4 0 0,00% 1 687 781,25 € 0,00 € 0,00%

Suma końcowa 1968 854 43,39% 955 359 360,05 € 651 446 306,24 € 68,19% Źródło: Opracowanie przez zespół KPK na podstawie bazy eCorda V.7 po 323 konkursach (28.02.2017r)

Tabela 2. Liczba Polskich uczestnictw oraz wielkość dofinansowania w projektach zakwalifikowanych do dofinansowania (MAINLIST)

Uczestnictwo Polskich organizacji w projektach (MAINLIST) H2020 w obszarze Euratom

Liczba uczestnictw w projekach Dofinansowanie KE Nazwa organizacji (MAINLIST) (MAINLIST)

NARODOWE CENTRUM BADAN JADROWYCH 8 1 339 708,00 € INSTYTUT CHEMII I TECHNIKI JADROWEJ 3 264 628,75 € POLITECHNIKA WARSZAWSKA 2 239 375,00 € INSTYTUT PODSTAWOWYCH PROBLEMOW TECHNIKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1 68 375,00 € GE Hitachi Nuclear Energy International LLC Oddzial w Polsce 1 112 750,00 € PROCHEM SA 1 97 600,00 € Grupa Azoty S.A. 1 120 875,00 € THE HENRYK NIEWODNICZANSKI INSTITUTE OF NUCLEAR PHYSICS, POLISH ACADEMY OF SCIENCES 1 16 188,00 € Energoprojekt-Warszawa SA 1 108 887,50 € INSTYTUT MEDYCYNY PRACY IMIENIA PROF. DRA MED. JERZEGO NOFERA W LODZI 1 22 500,00 € Suma końcowa 20 2 390 887,25 € Źródło: Opracowanie przez zespół KPK na podstawie bazy eCorda V.7 po 323 konkursach (28.02.2017 r.)

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 48 PTJ

Tabela 3. Liczba uczestnictw oraz wielkość wnioskowanego dofinansowania we wnioskach złożonych przez polskie organizacje

Uczestnictwo Polskich organizacji we wnioskach H2020 w obszarze Euratom

Nazwa organizacji Liczba uczestnictw we wioskach Wnioskowane dofinansowanie KE

NARODOWE CENTRUM BADAN JADROWYCH 16 4 676 687,00 € INSTYTUT CHEMII I TECHNIKI JADROWEJ 11 1 272 816,25 € POLITECHNIKA WARSZAWSKA 3 416 875,00 € PROCHEM SA 2 165 038,00 € THE HENRYK NIEWODNICZANSKI INSTITUTE OF NUCLEAR PHYSICS, POLISH ACADEMY OF SCIENCES 2 245 063,00 € AKADEMIA GORNICZO-HUTNICZA IM. STANISLAWA STASZICA W KRAKOWIE 2 457 443,00 € Grupa Azoty S.A. 1 120 875,00 € UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY IM KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W KRAKOWIE 1 124 337,50 € Radioactive Waste Management Plant 1 120 000,00 € INSTYTUT PODSTAWOWYCH PROBLEMOW TECHNIKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1 68 375,00 € INSTYTUT MEDYCYNY PRACY IMIENIA PROF. DRA MED. JERZEGO NOFERA W LODZI 1 22 500,00 € MACO TECH INC Monika Adamczyk 1 64 000,00 € Przedsiebiorstwo Specjalistyczne "bocar" Sp. z o.o. 1 1 388 500,00 € ZAKLADY CHEMICZNE POLICE SA 1 63 750,00 € CENTRUM NAUKOWO-BADAWCZE OCHRONY PRZECIWPOZAROWEJ IM. JOZEFA TULISZKOWSKIEGO - PANSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY 1 527 500,00 € Energoprojekt-Warszawa SA 1 108 887,50 € UNIWERSYTET SZCZECINSKI 1 412 500,00 € PGE POLSKA GRUPA ENERGETYCZNA SA 1 80 000,00 € GE Hitachi Nuclear Energy International LLC Oddzial w Polsce 1 112 750,00 € MINISTERSTWO GOSPODARKI 1 23 280,00 € Suma końcowa 50 10 471 177,25 € Źródło: Opracowanie przez zespół KPK na podstawie bazy eCorda V.7 po 323 konkursach (28.02.2017 r.)

Kolejne konkursy w ramach Programu Euratom przewidziane są na 2018 rok. Serdecznie zachęcamy Państwa do kontaktu z naszymi ekspertami: [email protected] oraz korzystania z bazy ofert poszukiwania partnerów do pro- jektów, dostępnej w ramach projektu NUCL-EU2020: http:// www.nucleu2020.eu/ Aneta Maszewska, Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych UE, Warszawa

AKADEMICKIE FORUM ENERGII JĄDROWEJ

W dniach 17-19 maja br. na Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie odbyła się już druga edycja konferencji Akademickie Forum Energii Jądrowej. Jest to konferencja skierowana głównie do studentów oraz doktorantów kierunków związanych z pokojowym wykorzystaniem energii jądrowej. Pierwszego dnia konferencji od- były się wykłady zaproszonych gości, w tym gości zagranicznych. Jednym z poruszanych tematów było licencjonowanie oraz wydłużenie eksploatacji istniejących bloków jądrowych, co przedstawił dr Matthias Vanderhaegen (Ghent University, Federal Agency for Nuclear Control). Kolejnym punktem programu była debata parlamentarna z udziałem studenckich kół naukowych przy współpracy z Klubem Debat Parlamen- tarnych UJ. Debata pod tytułem „Ta Izba zdecydowała o budowie elektrowni jądrowej typu ... w ...” będzie miała na celu dyskusję nad wybranym rozwiązaniem dla polskiej elektrowni jądrowej. Strony proponowały rozwiązania technologicz-

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ 49

ne oraz lokalizację elektrowni jądrowej. Przed rozpoczęciem debaty wylosowane zostały, strony które miały przedstawiać argumenty za i przeciw takiemu rozwiązaniu. Drugiego dnia konferencji odbyły się warsztaty dla uczest- ników. Na warsztatach zostały poruszone między innymi takie tematy jak: podstawy fizyki reaktorowej, symulatory reakto- rów, pozyskiwanie paliwa uranowego, czy medycyna nukle- arna. Przewidziana była również prezentacja studenckich kół naukowych, oraz sesja posterowa. W trakcie Forum odbyły się również konkursy na najlepsze wystąpienie plakatowe oraz na najlepszą prelekcję. Trzeciego dnia konferencji zaplanowano wizyty techniczne w Narodowym Centrum Promieniowania Synchrotrono- wego Solaris oraz w Instytucie Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego PAN. Fot.1. W dyskusji na temat elektromobilności mówiono również Redakcja PTJ o energetyce jądrowej, niewykorzystanym dotąd w naszym kraju źródle czystej energii (fot. Wojciech Głuszewski) XXV KONFERENCJA Bardzo szybko jednak udoskonalano samochody elektryczne i już w roku 1899 przekroczyły one barierę prędkości ENERGETYCZNA 100 km/h. Francja i Wielka Brytania były pierwszymi państwa- mi, które popierały powszechny rozwój pojazdów elektrycz- EUROPOWER nych. W międzyczasie pracowano nad silnikiem spalinowym, który wkrótce zdominował rynek motoryzacyjny. Wpływowe lobby naftowe doprowadziło do prawie zupełnego upadku W dniach 5-6 kwietnia 2017 r. odbyła się w Warszawie 25. koncepcji pojazdów z napędem elektrycznym, ograniczając edycja Konferencji Energetycznej EuroPOWER. Co pół roku ich zastosowanie do nielicznych konstrukcji stosowanych wszyscy kluczowi decydenci gromadzą się, aby wspólnie w przemyśle. Renesans pojazdów elektrycznych związany był przedyskutować najważniejsze problemy nurtujące branżę. z wynalezieniem w roku 1947 pierwszego tranzystora (Na- Wydarzenie to efektywna i neutralna platforma dialogu, która groda Nobla z fizyki w roku 1956). Połączenie wysiłków firm na stałe wpisała się w kalendarz najważniejszych imprez go- Henney Motor Company coachwork division i National Union spodarczych w naszym kraju. W trakcie ostatniego spotkania Electric Company, producenta baterii Exide, doprowadziło przedstawiono najnowsze trendy obowiązujące na rynku oraz do powstania pierwszego samochodu elektrycznego opar- przedyskutowano aktualne problemy i wyzwania, z którymi tego na technologii tranzystora. Produkcja pojazdów z na- boryka się sektor energii. W Konferencji uczestniczyli preze- pędem elektrycznym była jednak nadal zbyt droga i nigdy si i członkowie zarządów kluczowych firm energetycznych, nie osiągnęła masowej skali. Dała jednak podwaliny współ- przedstawiciele administracji rządowej, w tym także regulatora, czesnym rozwiązaniom w tej dziedzinie. Pojazdy z napędem reprezentanci świata nauki oraz dziennikarze. Pierwszego dnia elektrycznym zostały uznane za nieemitujące zanieczyszczeń mówiono głównie o restrukturyzacji i zmianach charakteru (ang. ZEV-zero emission vehicle). W USA ustanowiono nawet polskiej gospodarki. Podjęto również temat tzw. Pakietu Zimo- roczną minimalną liczbę pojazdów z napędem elektrycznym, wego Unii Europejskiej. Z punktu widzenia energetyki jądrowej jakie mają być produkowane. Zrezygnowano jednak z tego bardziej interesujący był drugi dzień, który otworzyła dyskusja rozwiązania ze względu na brak uzasadnienia ekonomicz- na temat bezpieczeństwa energetycznego, miksu energetycznego. Obecnie amerykańska firma Tesla Motors przedstawiła nego i rynku mocy. W tym kontekście debatowano na temat luksusowy napędzany prądem Model S, reklamowany jako sektorów: węgla, gazu, ropy i paliw ciekłych. Bardzo dużym najszybsze seryjnie produkowane auto na świecie. Również zainteresowaniem cieszyła się sesja o technologiach w polskiej w naszym kraju rozpoczęto prace nad tanim samochodem elektroenergetyce oraz wystąpienie podsekretarza stanu w Mi- elektrycznym. Masowo produkowany pojazd miałby koszto- nisterstwie Energii, Andrzeja Piotrowskiego na temat programu wać nie więcej niż 70 tys. zł, a przynajmniej 60% jego kompo- walki ze smogiem w Polsce. Prelegenci byli zgodni, że powinni- nentów powinno pochodzić od polskich producentów. śmy wybrać taki wariant energetyczny, który w największym Pytanie, czy w kraju, w którym większość energii elek- stopniu będzie mógł być zrealizowany krajowymi siłami. Pyta- trycznej produkuje się w wyniku spalania węgla samochód no, więc o polski węgiel brunatny i energetykę jądrową, z której elektryczny jest rzeczywiście ekologiczny. Można tu pominąć będzie mogło korzystać nasze społeczeństwo w perspektywie kwestie smogu, bo ten jest głównie wynikiem palenia w pie- 6 pokoleń. Tematy te rozpatrywano w kontekście ochrony cach w gospodarstwach domowych. Na ogół zwiększenie licz- środowiska i uregulowań unijnych. Dużo miejsca poświęcono by pojazdów elektrycznych przyczyniłoby się do zwiększenia elektromobilności. Pojazdy elektryczne to obecnie wyznacznik ilości emitowanego do atmosfery dwutlenku węgla. Idealnym nowoczesności i postępu, chociaż historycznie rzecz biorąc to rozwiązaniem byłaby, więc czysta energetyka jądrowa. Niektó- właśnie one zaczęły erę motoryzacji. Przełomem było wynale- rzy producenci aut elektrycznych we Francji promuje już swoje zienie w roku 1859 przez Francuza Gaston Planté akumulatora pojazdy wspólnie z koncernem energetycznym EDF. Można kwasowo-ołowiowego. W roku 1881 również Francuz Gustave mieć nadzieję, że Program Polskiej Energetyki Jądrowej i Polski Trouvé skonstruował pojazd napędzany prądem, który mógł Program Elektryfikacji Motoryzacji doprowadzą w przyszłości rozpędzić się do 12 km/h. do radykalnej poprawy czystości powietrza w naszym kraju.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 50 PTJ

Warto na koniec zwrócić uwagę, że paradoksalnie to chemia stymuluje postęp w dziedzinie motoryzacji. Dotyczy Z DALA OD ORKIESTRY to klasycznych problemów materiałowych rozwiązywanych przez chemików (blacha, ochrona przed korozją, lakier, opony, tapicerka, tworzywa sztuczne, szkło, oleje itd.). O powodzeniu projektu elektromobilności zadecydują ekonomiczne rozwią- zania w zakresie akumulatorów, baterii i ogniw paliwowych.

Wojciech Głuszewski, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa

KONKURS POLSKIEGO TOWARZYSTWA NUKLEONICZNEGO 2017

Polskie Towarzystwo Nukleoniczne (PTN) ogłasza ko- Fot.1. Znaczek (Logo) Fundacji Zaleski Stichting (fot. archiwum Fundacji) lejny konkurs na najlepsze prace doktorskie, magisterskie, inżynierskie i licencjackie związane tematycznie z atomisty- 1 lutego br. w kinie Iluzjon Filmoteki Narodowej odbyła ką (wykorzystaniem zjawisk, procesów i technik jądrowych, się uroczysta premiera najnowszego filmu dokumentalnego technicznymi aspektami, ekonomiką i odbiorem społecznym Rafaela Lewandowskiego „Z dala od orkiestry”. Jest to doku- zastosowań energetyki jądrowej itp.). Do konkursu mogą mentalna opowieść o życiu i twórczości Zygmunta Lubicz-Za- być zgłaszane również prace obronione na humanistycznych leskiego, znanego w Polsce i we Francji pisarza, poety, krytyka kierunkach studiów (prawo, ekonomia, turystyka, dzienni- literatury i sztuki, publicysty, doktora filozofii, literata. W uro- karstwo itd.). Autorzy najlepszych prac otrzymają nagrody czystości wzięli udział twórcy filmu (Piotr Niemyjski – opera- w trakcie inauguracji roku akademickiego 2017/2018. Warun- tor, Miłosz Hermanowicz – montażysta), dzieci Zygmunta Za- kiem uczestnictwa w konkursie jest przesłanie do 1 sierpnia leskiego: Kazimierz Piotr Lubicz-Zaleski, Roman Zaleski oraz 2017 r. zgłoszenia i dokumentów w postaci elektronicznej rodzina Zdziarskich i Zaleskich. i papierowej: • streszczenia pracy, • egzemplarza pracy, • recenzji pracy lub opinii opiekuna naukowego, • oceny pracy przez Komisję Egzaminacyjną, • dokument potwierdzający obronienie pracy. W konkursie mogą wziąć udział prace obronione w latach 2016/2017. O przyznaniu nagród zadecyduje powołana przez Zarząd Główny PTN Komisja Konkursowa w składzie: prof. dr hab. Andrzej G. Chmielewski (przewodniczący), dr inż. Krzysztof Fornalski PGE EJ 1 Sp. z o.o., prof. dr hab. Stefan Chwaszczew- ski, prof. dr hab. Jerzy Niewodniczański, prof. dr hab. Jan Składzień, prof. dr hab. Grażyna Zakrzewska, dr inż. Nikołaj Uzunow, dr inż. Wojciech Głuszewski oraz dr inż. Bożena Sar- Fot. 2. Plakat filmu „Z dala od orkiestry”(fot. Iluzjon Filmoteki Narodowej) towska (koordynator). Komisja w swojej ocenie będzie brać pod uwagę orygi- Obecni byli również występujący w filmie aktor Wojciech nalność i nowatorstwo rozwiązań technicznych, technolo- Pszoniak i pianista Marek Bracha. Obraz jest, jak napisali twór- gicznych oraz organizacyjnych, a także walory poznawcze cy wielowątkową historią Zygmunta Lubicz Zaleskiego (1882– nadesłanych prac. Nagrody będą oceniane w czterech kate- 1967), który większość swojego życia spędził we Francji. Jak wielu goriach: energetyka jądrowa, zastosowania medyczne tech- innych działaczy niepodległościowych zmuszonych do emigracji nik nuklearnych, technologie radiacyjne, inne prace tematyką z powodów politycznych był aktywny „z dala od orkiestry”. Mimo nawiązujące do problematyki korzyści i zagrożeń związanych tego miał istotny wkład w budowę silnej i niezależnej Polski po- z wykorzystaniem technik jądrowych. przez kulturę. W latach 1914–1918 prowadził aktywną działal- Adres, pod który należy przysyłać zgłoszenia: Polskie To- ność w Komitecie Narodowym Polskim. W roku 1917, w École warzystwo Nukleoniczne, ul. Dorodna 16, 03-195 Warszawa, des Langues Orientales, zapoczątkował wykłady, które stały się e-mail: [email protected], [email protected], zalążkiem pierwszej polonistyki we Francji. Później to właśnie tel. 22 5041112, 22 5041288, fax. 22 5041313 z jego inicjatywy zostały utworzone lektoraty języka polskiego na uniwersytetach francuskich. Był przedstawicielem polskiego Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Paryżu. Po wybuchu II wojny światowej został prezesem Towarzystwa Opieki nad Polakami i zaangażował się w Polski Ruch Oporu we Francji (P.O.W.N.). Więzień Buchenwaldu. Po wojnie został dele-

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ 51

gatem na Francję Ministerstwa Oświaty Emigracyjnego Rządu -Zaleskiego. Towarzystwo przejęło w rzeczywistości kuratelę Londyńskiego. W filmie o ojcu opowiada również Kazimierz Piotr nad Biblioteką Polską. Od lat 90. dwudziestego wieku Bibliotekę Zaleski, polski fizyk mieszkający we Francji, specjalista od spraw zaczęła wspomagać Fundacja im. Zygmunta Lubicz-Zaleskie- energii jądrowej, profesor uniwersytetów we Francji i USA. Obec- go w Amsterdamie, stając się od 1996 r. głównym sponsorem nie jest także prezesem Polskiego Towarzystwa Historyczno-Lite- Biblioteki Polskiej. rackiego we Francji zarządzającego Biblioteką Polską w Paryżu. Profesor, który swego czasu pełnił funkcję prezesa European Nuclear Society (ENS) jest honorowym członkiem Polskiego To- Wojciech Głuszewski, warzystwa Nukleonicznego. Film, w którym wykorzystano histo- Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, ryczne materiały filmowe oraz liczne zdjęcia wykonane w Polsce Warszawa i na emigracji obejrzałem z prawdziwym zainteresowaniem. Wy- brany materiał archiwalny opatrzony był komentarzami człon- ków rodziny Zaleskich. DZIAŁALNOŚĆ STOWARZYSZENIA EKOLOGÓW NA RZECZ ENERGII NUKLEARNEJ

W dniu 23 marca 2016 r. w Sali Seminaryjnej Gmachu Wydziału Mechatroniki Politechniki Warszawskiej odbyło się Walne Zebranie Sprawozdawczo-Wyborcze Stowarzyszenia Ekologów na Rzecz Energii Nuklearnej rozpoczynające dwu- nasty rok jego działalności. Stowarzyszenie powstało 30 listopada 2005 r., gdy grupa założycieli pod przewodnictwem doc. Fot. 3. Zygmunt Lubicz-Zaleski kadr z filmu „Z dala od orkiestry” dr. Romana Trechcińskiego postanowiła powołać do życia (fot. archiwum Fundacji) Stowarzyszenie zrzeszające ekologów popierających rozwój energetyki jądrowej współpracującego z międzynarodową Szczególnie interesujący jest wątek Biblioteki Polskiej w Pa- organizacją EFN (Environmentalsts For Nuclear), której człon- ryżu. Nie wszyscy wiedzą, że poza liczącym 200 000 woluminów kiem założycielem był prof. dr hab. Zbigniew Jaworowski. księgozbiorem przechowywane są w niej kolekcje artystyczne. Celem Stowarzyszenia jest promocja energii jądrowej, Ich powstanie, podobnie jak i początki zbiorów archiwalnych a w szczególności: oraz cennego księgozbioru, związane jest z historią Biblioteki • pełne i obiektywne informowanie społeczeństwa Polskiej (esej p. C. Pierre Zaleskiego), która nabrała mocy insty- o energetyce i jej wpływie na człowieka i środowisko, tucji centralnej, skarbnicy gromadzącej dobytek emigrantów. • informowanie o zaletach energii jądrowej szczegól- W roku 1893 Towarzystwo Historyczno-Literackie, które dotąd nie ze względu na bezpieczeństwo energetyczne, opiekowało się biblioteką przekazało piecze nad nią krakowskiej bezpieczeństwo ludności, ochronę środowiska i ko- Akademii Umiejętności. Umowa między Towarzystwem Histo- rzyści z jej wykorzystania, ryczno-Literackim i Akademią Umiejętności zawierała warunek, • integrowanie osób, które popierają użytkowanie by Biblioteka Polska i jej kolekcje były dostępne dla publiczności energii jądrowej w celach pokojowych. i by przy Bibliotece działała Stacja Naukowa. Przewidywała, że Cele te są realizowane poprzez: dyrektorem Biblioteki będzie delegat Akademii Umiejętności, • wspieranie działalności informacyjnej w środkach a w Paryżu powstanie Komitet Miejscowy złożony z członków masowego przekazu, mianowanych przez akademię, który czuwać będzie nad właści- • inicjowanie publikacji książkowych i artykułów, wym funkcjonowaniem Biblioteki. W jego skład wchodzili kolej- • wygłaszanie referatów i odczytów, no od momentu powstania między innymi: Władysław Czarto- • uczestniczenie w debatach publicznych, ryski, Lubomir Gadon, Władysław Mickiewicz, Teodor Jełowicki, • przygotowanie informacji naukowych i popularno- Kazimierz Stryjeński, Gustaw Taube, Stanisław Badeni, Maria Cu- -naukowych, rie-Skłodowska, Maria Mickiewicz, Alfred Chłapowski, Zygmunt • udział w targach i wystawach, Lubicz-Zaleski i Juliusz Łukasiewicz. Wymieniona tutaj Maria • organizowanie konferencji i spotkań, Skłodowska–Curie przez 22 lata mieszkała niedaleko biblioteki. • współpracę z innymi organizacjami, Jednym z etapów działania Biblioteki Polskiej, było utworzenie • współdziałanie z organami administracji państwowej. w roku 1937 Centrum Studiów Polskich (Centre d’etudes polo- Od początku powstania SEREN funkcję prezesa pełnili: naises), którego pracami kierowali: Franciszek Pułaski, André Ma- prof. dr hab. Zbigniew. Jaworowski 19.12.2006 – 20.04.2011 zon i Zygmunt Lubicz-Zaleski. Po II wojnie światowej w roku 1946 dr Tadeusz Wójcik 20.04.2011 – 15.03.2012 działalność Towarzystwa Historyczno - Literackiego została reak- prof. dr hab. Andrzej Chmielewski 15.03.2012 – 26.03.2015 tywowana z inicjatywy Franciszka Pułaskiego i Zygmunta Lubicz- prof. dr hab. Natalia Golnik 26.03.2015

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 52 PTJ

W czasie ostatniego Walnego zebrania członów SEREN, do- SEREN, Leksykonem angielsko-polskim energetyki jądrowej zawie- konano wyboru nowych władz Stowarzyszenia. Prezesem została rającym ok. 7 tys. haseł. Praca była finansowana przez Minister- ponownie prof. dr hab. Natalia Golnik. Wybrano dwóch wicepre- stwo Energii. Oficyna wydawnicza PW wydała podręcznik prof. zesów prof. dr hab. Annę Wysocką i prof. dr. Andrzeja Strupczew- B. Słowińskiego Podstawy fizyczne energetyki jądrowej. Większość skiego. Skarbnikiem został dr inż. Marek Rabiński, sekretarzem ge- artykułów (45) popularyzujących wiedzę o energetyce jądrowej neralnym dr inż. Krzysztof Rzymkowski. Członkami Zarządu zostali została opracowana przez A. Strupczewskiego. Bardzo ważną prof. dr hab. Andrzej Chmielewski, prof. dr hab. Maciej Sadowski pozycją przedstawiającą końcowe wnioski z II Kongresu Elektryki i mgr inż. Jerzy Lipka. W skład Komisji Rewizyjnej weszli dr inż. Sta- Polskiej (SEP) jest raport Energia elektryczna dla pokoleń przygo- nisław Latek, dr inż. Andrzej Mikulski i dr inż. Roman Szabatin. towany przez prof. A. Strupczewskiego. Brak jednoznacznej decyzji dotyczącej energetyki jądrowej w 2016 r. miał znaczny wpływ na działalność SEREN. Zebrani doszli do wniosku, że rozpoczęta na nowo w kraju, dyskusja nad celowo- ścią rozwijania energetyki jądrowej w Polsce, wymaga zwiększo- nej aktywności Stowarzyszenia. Uznano, że należy, między innymi, uatrakcyjnić stronę internetową SEREN poprzez częstsze publiko- wanie nowych informacji o różnych aspektach rozwoju technik jądrowych np. o nowych trendach dotyczących dopuszczalnych dawek promieniowania, działalności krajowych zakładów prze- mysłowych powiązanych bezpośrednio lub pośrednio z tech- niką jądrową, udział w dyskusji publicznej o zaletach energetyki jądrowej szczególnie z uwzględnieniem ochrony środowiska itp. Innym ważnym kierunkiem działania powinno być zwiększenie współpracy ze studenckimi kołami naukowymi zainteresowany- mi technikami jądrowymi, przygotowanie nowych publikacji za- wierających encyklopedyczną wiedzę o podstawach energetyki jądrowej, podjęcie na nowo starań o reaktywowanie wydawania czasopisma internetowego EKOATOM. Powstałe we wrześniu cza- Fot.2. „Podstawy fizyczne energetyki jądrowej” - skrypt dla studentów sopismo internetowe EKOATOM zostało zarejestrowane w dniu zawierający omówienie istniejących źródeł energii w przyrodzie 22 12 2010 r. tzn. wpisane do sądowego rejestru dzienników i czasopism (poz. PR 17086). Od roku 2011 czasopismo posiada Mię- dzynarodowy Znormalizowany Numer Wydawnictwa Ciągłego (International Standard Serial Number) ISSN 2083-442X, a od roku 2012 jest zarejestrowane w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyż- szego poz. 544. w wykazie czasopism naukowych. Ze względu na trudności finansowe jego wydawanie zostało zawieszone. Zebrani zwrócili również uwagę na trudności w pozyskiwaniu środków fi- nansowych na działalność statutową Stowarzyszenia. Na zebraniu podjęto decyzję o zmianie Statutu rozszerza- jąc kadencję Zarządu do 3 lat i w celu wyróżnienia członków SEREN, członków wspierających, lub innych osób niebędą- cych członkami SEREN za aktywną, zaangażowaną działal- ność na rzecz Stowarzyszenia. Zarząd Stowarzyszenia będzie miał prawo przyznania odznaki honorowej złotej lub srebrnej. Mimo bardzo ograniczonych możliwości w roku 2016 człon- kowie SEREN brali udział w 32 konferencjach, seminariach kra- Fot.3. Podsumowanie raportu pt.: „Energia elektryczna dla pokoleń” jest jowych i międzynarodowych oraz w debatach publicznych. analitycznym studium problematyki energetycznej Najbardziej aktywnymi prelegentami byli A. Strupczewski (12), A. Chmielewski (10), M. Rabiński (8). K. Rzymkowski (5). Wiele Członkowie SEREN prowadzili również prace dydaktyczne prelekcji odbyło się na zaproszenie studenckich kół naukowych. (prof. A. Chmielewski, prof. B Słowiński, dr Z. Wiegner, prof. A. Strupczewski) Ponadto prof. A. Strupczewski przygotował ok. 45 różnych wystąpień, artykułów, polemik, wywiadów po- pularyzujących energetykę jądrową i wyjaśniających wiele za- gadnień budzących niepokój u mniej zorientowanych osób. SEREN współpracuje także z innymi organizacjami np. Wo- men in Nuclear - Polskie Towarzystwo Neurologiczne (WIN- -PTN), Polskie Towarzystwo Neurologiczne (PTN), Environ- mentalsts For Nuclear (EFN), Komitet Energetyki Jądrowej Stowarzyszenie Elektryków Polskich (SEP- KEJ), Stowarzysze- nie Elektryków Polskich (SEP), Forum Atomowe. SEREN POLSKA jest Stowarzyszeniem opierającym swoją działalność na pracy społecznej członków. Członkiem Stowa- rzyszenia może być każdy, któremu zależy na ochronie środo- wiska naturalnego i jest przekonany, że energetyka jądrowa umożliwi osiągnąć ten cel.

Fot.1. „Leksykon angielsko-polski energetyki jądrowej” dr inż. Krzysztof Rzymkowski, Stowarzyszenie Ekologów Przygotowano i wydano 22 pozycje drukowane (artykuły, na Rzecz Energii Nuklearnej, monografie, książki). Zakończono prace, nad najprawdopo- Warszawa dobniej największą pozycją wydawniczą przygotowaną przez PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ 53

działa. „Kiedy nasza branża dociera do swoich zwolenników PREZES AMERYKAŃSKIEGO w różnych obszarach, okazuje się, że oni także docierają do niej, tworzą się nowe koalicje i zacieśniają się relacje.” INSTYTUTU ENERGII Pomimo poczynionego postępu, „obecny czas jest pełen JĄDROWEJ (NEI) WZYWA wielkiego stresu dla energetyki jądrowej” – stwierdziła Prezes Korsnick, podkreślając, że branża energetyki jądrowej musi DO PODJĘCIA WSPÓLNYCH zapewnić, że energia jądrowa pozostanie elementem roz- mów na temat czystej energii. WYSIŁKÓW NA RZECZ „Podobnie jak ja, dokładnie wiecie, które aspekty tej fascy- nującej branży sprawiły, że jesteście żarliwymi zwolennikami ENERGII JĄDROWEJ obiecującej roli energii jądrowej w przyszłości” - powiedziała. „Chciałabym, abyście po wyjściu stąd, dzielili się swoją pasją Amerykańska branża energii jądrowej musi współpracować, w dziedzinie energii jądrowej w najlepszy znany Wam sposób.” aby wzmocnić istniejące relacje i tworzyć nowe koalicje wśród zwolenników różnych atrybutów energii jądrowej – twierdzi pani Wiadomość World Nuclear News Maria Korsnick, Prezes i Dyrektor Generalny amerykańskiego In- 26.05.2017 r. stytutu Energii Jądrowej (Nuclear Energy Institute; fot: NEI). DRUGI ROK Z RZĘDU PRZEMYSŁ JĄDROWY ODNOTOWUJE DZIESIĘĆ URUCHOMIEŃ REAKTORÓW

Fot. 1. Prezes Korsnick wygłasza przemowę na uroczystości otwarcia Drugi rok z rzędu w roku 2016 uruchomiono 10 reakto- Zgromadzenia Branży Energii Jądrowej (fot.: NEI) rów energetycznych, co jest najwyższą liczbą od roku 1980. Dane te podano w wydawnictwie MAEA z roku 2017: Inter- W przemówieniu wygłoszonym na uroczystości otwarcia national Atomic Energy Agency’s Nuclear Power Reactors in Zgromadzenia Branży Energii Jądrowej w dniu 24.05.2017 r., the World. zorganizowanego przez NEI w Scottsdale w stanie Arizona, Pre- Podłączenia do sieci elektrycznej w roku 2016 dokona- zes NEI stwierdziła, że: „Znaczenie energii jądrowej jest jasne dla no w przypadku następujących bloków: Changjiang-2, Fan- wszystkich osób pracujących w tej branży. Jest ono znane wszyst- gchenggang-2, Fuqing-3, Hongyanhe-4, Ningde-4 (Chiny); kim osobom takim jak ja, którzy są zwolennikami i rzecznikami Kudankulam-2 (Indie); Shin-Kori-3 (Południowa Korea); Cha- energii jądrowej, zarówno w sferze zawodowej, jak i prywatnej”. snupp-3 (Pakistan); Novovoronezh 2-1 (Rosja); Watts Bar-2 Prezes NEI dodała jednocześnie: „Niestety, to, co jest jasne dla (USA). W tymże roku 2016 rozpoczęto budowę w Fangcheng- nas, wydaje się nieoczywiste dla wielu decydentów i opinii publicznej. Zarówno w sposób przypadkowy, jak i zaplanowany starają się oni gang-4 i Tianwan-6 w Chinach oraz w Kanupp-3 w Pakistanie. zepchnąć nas na margines branży energetycznej, a być może całko- Według danych IAEA w dniu 31 grudnia 2016 r. na świecie wicie usunąć nas z kręgu zainteresowania tej branży. Krótko mówiąc, eksploatowanych było 448 reaktorów o łącznej mocy 391 GWe, korzyści płynące z energii jądrowej uważane są za rzecz oczywistą najwięcej w historii energetyki jądrowej. i dopiero przedwczesne zamknięcie kilku elektrowni jądrowych otwo- rzyło wszystkim oczy na wielkość strat z tym związanej”. Prezes Korsnick powiedziała, że branża energetyki jądrowej opracowała amerykańską Narodową Strategię Energetyki Jądro- wej, aby poinformować o korzyściach płynących z energii jądrowej „w bardziej zdecydowany sposób, szerzej i bardziej konsekwentnie niż kiedykolwiek wcześniej”. Branża energetyczna „zwiększyła nasze wy- siłki na rzecz energii jądrowej, lecz nie o szczebel czy dwa, ale w znacznie większym stopniu” – oznajmiła Prezes Korsnick. „Sądząc z reakcji niektórych wieloletnich krytyków branży energetyki jądrowej, a także z reakcji ze strony nowych krytyków w zupełnie nieoczekiwanych momentach – energia jądrowa zy- skuje na popularności.” – stwierdziła Prezes Korsnick. Zauważy- ła ona, że w ubiegłym roku rządy stanów Nowy Jork i Illinois przyjęły jasno sprecyzowane zasady uznające wkład energii Fot.1. Reaktory w Kudankulam (Indie) w budowie (fot. IAEA) jądrowej w produkcję czystej energii. Inne stany USA, w tym Connecticut, Ohio, New Jersey i Pensylwania również rozwa- W tym samym czasie trzy reaktory były wyłączone na sta- żają wprowadzenie podobnych zasad. łe, a 61 znajdowało się w budowie. Dwa reaktory - Monju fast Prezes Korsnick podkreśliła, że energia jądrowa znajduje breeder reaktor w Japonii i Santa Maria de Garoña w Hiszpa- swoich zwolenników w środowisku przedsiębiorców i pra- nii znajdowały się w stanie długotrwałego zamknięcia. cowników, a także wśród grup zaangażowanych w kwestie zmian klimatu i jakości powietrza. Wiadomość World Nuclear News „Priorytety wspomnianych zwolenników i grup są różne, ale 26.05.2017 r. wnoszą oni wspólny wkład w kwestie energii jądrowej” - powie-

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 54 PTJ

Leon Lederman, Dick Teresi Jim Baggott HIGGS, odkrycie Boskiej Cząstki BOSKA CZĄSTKA, Prószyński i S-ka 2012 JEŚLI WSZECHŚWIAT JEST ODPOWIEDZIĄ, JAK BRZMI PYTANIE? PRÓSZYŃSKI I S-KA 1996

Historia poznawania tajemnic materii przypomina we- dług noblisty Leona Ledermana próbę odtworzenia zasad gry w piłkę nożną, przez przybyszy z innej planety, dla których pił- ka jest niewidoczna, tylko na podstawie obserwowanych za- chowań graczy. W ostatnich latach ubiegłego wieku powstało szereg nowych teorii budowy materii. Do najważniejszych należy teoria Modelu Standardowego opisująca, zależności cząstek elementarnych i wiążących je sił z wyjątkiem grawita- cji. Prowadzone doświadczenia miały na celu potwierdzenie prawidłowości modelu i jego udoskonalenie. Jednym z naj- Fot. 2. Strona tytułowa książki „Higgs, odkrycie Boskiej Cząstki” ważniejszych badań było w ostatnich latach uzyskanie potwierdzenia teorii pola zaproponowanej przez Petera Higgsa. Rozwinięciem informacji o teorii pola Higgsa jest książka Fascynujące poszukiwania fizyków są opisane w sposób bar- Jima Baggota HIGGS odkrycie boskiej cząstki (Prószyński dzo przystępny, a czasem nawet dowcipny w wielu publikacjach. i S-ka 2012). Ukazała się ona prawie natychmiast po niezwy- kłym sukcesie fizyków w ośrodku jądrowym CERN, którym udało się przy pomocy Wielkiego Zderzacza Hadronów wy- kryć poszukiwaną cząstkę. Przedmowę do książki napisał no- blista Steven Weinberg jeden z twórców teorii słabych i elek- tromagnetycznych oddziaływań cząstek. Wykrycie cząstki było ukoronowaniem wieloletnich niezwykle kosztownych prac. W książce Jim Baggot przedstawia szczegółowo historię wykrywania poszczególnych cząstek elementarnych, których ilość jest tak znaczna, że wprowadzono ich systematyzację. Mimo tej systematyzacji czytelnik musi być bardzo uważny, ponieważ autor używa czasem skrótów myślowych i pisząc, np. o hadronach nie zawsze jest jasne, czy mówi o barionach, czy mezonach. Odkrycie bozonu Higgsa jest silnym dowodem prawidłowości Modelu Standardowego.

Leon Lederman, Christopher Hill DALEJ NIŻ BOSKA CZĄSTKA Prószyński i S-ka 2015

Fot. 1. Strona tytułowa książki „Boska Cząstka, jeśli wszechświat jest od- powiedzią, jak brzmi pytanie„

Leon Lederman w swojej książce napisanej wspólnie z Dickiem Teresi pt. BOSKA CZĄSTKA, jeśli wszechświat jest odpowiedzią, jak brzmi pytanie (Prószyński i S-ska 1996) przedstawia powolny proces poznawania budowy atomu prowadząc wyimaginowaną rozmowę z twórcą teorii atomowej Demokrytem z Abdery. To opracowanie można trakto- wać, jako wstęp do swoistej trylogii historii wykrycia cząstki „odpowiedzialnej” za masę materii we wszechświecie. Opra- cowanie to powstało w czasie, gdy rozpoczęto, w różnych ośrodkach badań jądrowych, przygotowania do sprawdzenia teorii istnienia cząstki, będącej kwantem pola, dzięki któremu cząstki elementarne uzyskują masę. Teorię tego pola sformu- łował w 1964 angielski teoretyk Peter Higgs. W opracowaniu przedstawiono również aparaturę badawczą stosowaną Fot. 3. Strona tytułowa książki „Dalej niż Boska Cząstka” w doświadczeniach fizyki jądrowej wysokich energii.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ 55

Trzecią interesującą pozycją dotyczącą bozonu Higgsa promocji swoich osiągnięć. Także w mediach społecznościo- jest książka Leona Ledermana i Christophera Hilla DALEJ NIŻ wych oraz na spotkaniach publicznych. Razem z Natalią Osicą BOSKA CZĄSTKA. Po krótkim przedstawieniu historii przygo- spróbowaliśmy pomóc tym, którym zależy na promocji, ale towania eksperymentu potwierdzenia istnienia bozonu Hig- nie mają jeszcze doświadczenia. Już od dziś mają do dyspozy- gsa i rozważań nad budową atomu, autorzy zastanawiają się cji poradnik: „Sztuka promocji tekst i zdjęcia o promocji książ- nad zdefiniowaniem nowoczesnego pojęcia masy. Następnie ki Niedzickiego? nauki”. przedstawiają rolę bozonu Higgsa i oddziaływań słabych. Pu- blikacja opisuje też historię i zasady działania specjalistycznej aparatury do badań fizycznych(od mikroskopu do akcelera- tora, najpotężniejsze akceleratory cząstek), zawiera przegląd badań nad promieniotwórczością wraz z opisem wybranych zjawisk. Autorzy opisują oddziaływania silne, neutrina, przy- gotowując czytelnika do podstawowych rozważań, jakie są dalsze perspektywy badań, pod kątem tego, czy jakieś nowe cząstki, siły, czy nawet prawa fizyczne mogą być jeszcze od- kryte i jak naprawdę zbudowany jest wszechświat. Książka, podobnie jak pierwsza książka BOSKA CZĄSTKA, zawiera bardzo wiele przypisów wyjaśniających trudniejsze pojęcia, ponadto zawierają również odniesienia do literatury specjalistycznej. Mimo lekkości języka i erudycji literackiej autorów pełne zrozumienie tekstu bez znajomości podstaw fizyki ją- drowej jest bardzo trudne.

dr inż. Krzysztof Rzymkowski, Stowarzyszenie Ekologów na Rzecz Energii Nuklearnej, Fot. 2. Wiktor Niedzicki wygłasza wykład podczas uroczystej prezenta- Warszawa cji książki (fot. Bożenna Niedzicka)

Autorem tych słów jest Wiktor Niedzicki, od 40 lat zajmu- NOWY PORADNIK DLA jący się zawodowo popularyzacją nauki. Pracował w Polskim Radiu i TVP. Jest autorem programów telewizyjnych i ponad NAUKOWCÓW, CZYLI 130 filmów o nauce. Poza dziennikarstwem naukowym zajmuje się również szkoleniami medialnymi realizacją filmów „SZTUKA PROMOCJI dla instytutów i uczelni. W roku 2006 został wyróżniony przez PAP tytułem Popularyzatora Nauki. Napisał książkę „Sztuka NAUKI” prezentacji w nauce, biznesie, polityce”. Współautorką wspomnianego poradnika jest Natalia Osi- ca, założycielka pierwszej w Polsce firmy (Science PR), która pomaga naukowcom budować relacje z otoczeniem. Natalia Osica jest z wykształcenia socjologiem ze specjalnością w zakresie mediacji i negocjacji.

Fot. 1. Okładka książki pt.:”Sztuka promocji nauki” (fot. Stanisław Latek)

Oto fragment wypowiedzi jednego z moich przyjaciół: „Naukowcy są godni najwyższego podziwu. Muszą zdo- być ogromną wiedzę. Poznają wiele narzędzi niezbędnych w ich pracy badawczej. Jednak na większości uczelni nie uczą się, w jaki sposób promować swoje osiągnięcia. Wykłady, seminaria i konferencje naukowe rzadko bywają porywające. Młodzi – i nie tylko młodzi - uczeni czasem nie umieją jeszcze prezentować siebie i swoich prac. Zdarza się przemawianie do swoich butów. Zmorą jest nudziarstwo i rozmowa z ekranem lub tablicą. Po prostu nikt nie pokazuje naukowcom, jak się Fot. 3. Autorzy książki: Natalia Osica i Wiktor Niedzicki dobrze zaprezentować. Zwykle nie znamy sztuki wystąpień (fot. Bożenna Niedzicka) publicznych. Twórcy nowych rozwiązań technicznych nie wie- dzą jak przedstawić je w mediach. Niewiele wiemy na temat

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 56 PTJ

Prezentacja książki odbyła się 15 marca br. podczas spe- Coś, co było dobre 25 lat temu, dziś jest przestarzałe i nud- cjalnej konferencji zorganizowanej przez wydawcę Ośrodek ne. Wystarczy zajrzeć do starych tekstów. Na przykład do gazet Przetwarzania Informacji – Państwowy Instytut Badawczy. i książek pisanych w początkach XX wieku. Podczas konferencji autorzy wygłosili referaty zawiązane te- Jak długie są zdania? Ile miejsca zajmują opisy? matycznie z treścią publikacji. Natalia Osica mówiła o tym, jak Dziś młodzież nie chce już czytać literatury XIX wieku. Przy- zbudować relację z dziennikarzem, a Wiktor Niedzicki starał zwyczailiśmy się do znacznie większego tempa. We współcze- się odpowiedzieć na pytanie: czy nauka jest nam potrzebna. snym języku niektóre wyrażenia z kolokwializmów stały się Pod koniec konferencji można było – bezpłatnie – otrzymać elementem poważnych wystąpień. Inne określenia zmieniły dla książkę, a także autograf autora/autorów. nas znaczenie. Do języka polskiego trafiły także nawiązania do żartów kabaretowych. I tak dalej. Mówimy inaczej i prezentuje- my inaczej niż kiedyś. Dobrze jest podpatrywać tych, którzy po- jawiają się na imprezach międzynarodowych. Jak bardzo wystąpienia na światowych konferencjach i wy- kłady na najlepszych uczelniach odbiegają od naszej praktyki? Zachęcam zatem do oglądania ciekawych prezentacji publicznych i notowania dobrych „chwytów”, jakie stosują mów- cy. Jak starają się wyróżnić? Czym przyciągają odbiorców? Jak budują swoje prelekcje? Dzięki Internetowi możemy praktycznie natychmiast zastosować podobne rozwiązania w naszych wy- stąpieniach. Dobre rady są często bezcenne. Trenerzy komuni- kacji publicznej na swoich blogach podpowiadają, jak poprawić wykład, przemówienia i prezentacje. Zapraszam także na moją stronę www.wiktorniedzicki.pl. Staram się na niej zamieszczać krótkie materiały i wskazówki, jak poprawić swoje wystąpienie publiczne. Oczywiście, poświęcone nauce. Zachęcam także do częstego korzystania z książki, którą mają Państwo w ręce. W wielu miejscach zawarłem podpowiedzi, jak rozwiązać problemy, które pojawiają się w praktyce. Korzystanie z nich to żaden wstyd. Dobra prezentacja publiczna to szansa na sukces w nauce i biznesie. Musimy ją wykorzystać.

Fot. 4. Wiktor Niedzicki podpisuje dedykację dla autora niniejszej noty Każdy naukowiec ma szansę otrzymania omawianego (fot. Bożenna Niedzicka) poradnika nieodpłatnie. Wystarczy napisać do wydawcy i po kilku dniach publikacja w formie papierowej lub elektro- Papierowa wersja poradnika jest pięknie wydana. Liczy nicznej pojawi się pod wskazanym adresem. Egzemplarzy 203 strony, zawiera bardzo dużo ilustracji. Wersja elektronicz- nie powinno zabraknąć. Napewno można otrzymać książkę na, dwuszpaltowa, w PDF liczy 102 strony. w wersji elektronicznej. Książka składa się z dwóch oddzielnych części: „Jak pro- Adres Wydawcy: Ośrodek Przetwarzania Informacji mować naukę?” autorstwa N. Osicy oraz „Jak prezentować na- - Państwowy Instytut Badawczy al. Niepodległości 188 b, ukę?” napisaną przez W. Niedzickiego. A oto posumowanie tej 00-608 Warszawa www.opi.org.pl e-mail: [email protected] części książki, którą napisał Wiktor Niedzicki. Nikt nie rodzi się mówcą. Umiejętność publicznego przedsta- Stanisław Latek, wiania własnych osiągnięć i pomysłów musimy zdobywać. Uczyć Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, się i podglądać najlepszych. Na żywo, na konferencjach i w Inter- Warszawa necie. Trzeba tę umiejętność także utrwalać i stale ulepszać.

Raport p.t. „Nasza wspólna przyszłość” opracowany przez INFORMACJA O KONFERENCJI Światową Komisję Środowiska i Rozwoju ONZ, obradującą pod przewodnictwem Gro Harlem Brundtland (ówczesny „Theoria i praxis zrównoważonego rozwoju. premier Norwegii), stanowił kamień milowy we wprowadze- 30 lat od ogłoszenia Raportu Brundtland” niu i zrozumieniu idei zrównoważonego rozwoju. Stwierdzo- i Apelu warszawskim o zrównoważony rozwój no w nim, co następuje „Na obecnym poziomie cywilizacyjnym świata. możliwy jest rozwój zrównoważony, to jest taki rozwój, w któ- rym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez W dniu 20 marca 2017 r. dokładnie w 30. rocznicę ogło- umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie”. szenia Raportu Brundtland p.t. „Nasza wspólna przyszłość” Wyróżniono trzy główne obszary, w których niezbędna jest miała miejsce konferencja zorganizowana przez Instytut Eko- integracja działań: wzrost gospodarczy i równomierny podział

WYDARZENIA logii i Bioetyki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, korzyści, ochrona zasobów naturalnych i środowiska oraz roz- miasto stołeczne Warszawę i Fundację „Instytut na rzecz Eko- wój społeczny. Raport stanowił podstawę do zorganizowania rozwoju”. Jednocześnie spotkanie było okazją do celebrowa- w Rio de Janeiro w 1992 r. konferencji ONZ tzw. Szczytu Ziemi. nia 25-lecia Fundacji „Instytut na rzecz Ekorozwoju” i 15-lecia Konferencję „Theoria i praxis zrównoważonego rozwoju. Instytutu Ekologii i Bioetyki Uniwersytetu Kardynała Stefana 30 lat od ogłoszenia Raportu Brundtland” otworzył rektor Uni- Wyszyńskiego. wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Jego Magnificen- cja ks. prof. Stanisław Dziekoński. Spośród gości honorowych głos zabrali wiceprezydent Warszawy Michał Olszewski i Filip

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ 57

Kochan przedstawiciel Banku Światowego, a także odczytano adres od pani dr Gro Harlem Brundtland oraz podsekretarza TADEUSZ J. ŚWIERZAWSKI: stanu Adama Hamryszczaka z Ministerstwa Rozwoju, które MOJE POWIĄZANIA Z INŻYNIERIĄ objęło patronat nad tym wydarzeniem. Konferencja zgromadziła 356 uczestników, którzy wzię- JĄDROWĄ W POLSCE I W USA li udział zarówno w sesjach ogólnych, jak i w spotkaniach w ośmiu sekcjach tematycznych. Wysłuchali oni ponad 40 Kontynuując cykl „Z historii polskiej atomistyki”, przedsta- referatów, które stanowiły podstawę do dyskusji. Reprezen- wiamy wywiad z Tadeuszem Jerzym Świerzawskim, kierow- towali oni ponad 170 instytucji takich jak: wyższe uczelnie, nikiem Zakładu Energetyki Jądrowej w Politechnice Śląskiej ośrodki naukowo-badawcze, organy administracji rządowej w Gliwicach w latach 1964-1972, który przeprowadził An- i samorządowej, organizacje pozarządowe, przedsiębior- drzej Mikulski. stwa, szkoły oraz osoby indywidualne, którym na sercu leży Panie Tadeuszu, jakie było Pana pierwsze zetknięcie troska o przyszłe pokolenia. Ponadto zaprezentowano 12 po- się z energetyką jądrową? sterów w ramach sesji posterowej. Konferencji towarzyszyła Może nie tak oficjalnie, je- też wystawa złożona z ponad 30 posterów nt. edukacji na steśmy przecież po imieniu, rzecz zrównoważonego rozwoju na poziomie uniwersytec- pamiętam, byłem opiekunem kim - wystawa przygotowana przez Uniwersyteckie Centrum Twojej pracy magisterskiej wykonanej w Instytucie Badań Ją- Badań nad Środowiskiem i Zrównoważonym Rozwojem Uni- drowych w Świerku i obronio- wersytetu Warszawskiego. Uczestnicy konferencji mieli także nej w 1964 r. możność zapoznania się z mapami klimatycznymi Warszawy Ale wracając do pytania, wypracowanymi w ramach projektu ADAPTCITY. jest rok 1957, w Świerku pro- Na zakończenie konferencji uczestnicy przyjęli APEL WAR- wadzona jest budowa pierw- SZAWSKI o zrównoważony rozwój świata. szego w Polsce badawczego reaktora jądrowego EWA i trwa- KOMITET ORGANIZACYJNY ją poważne przygotowania do Fundacja budowy elektrowni jądrowej. Wymieniany jest już nawet rok Instytut Ekologii M. St. Warszawa „Instytut na rzecz 1965, jako termin jej uruchomienia. Na kilku uczelniach trwają i Bioetyki UKSW Ekorozwoju” przygotowania do szkolenia studentów w dziedzinie energe- Z HISTORII POLSKIEJ ATOMISTYKI ks. dr hab. tyki jądrowej. Prof. Stanisław Ochęduszko, dziekan Wydziału dr Andrzej Zbigniew Łepko, Leszek Drogosz Mechaniczno-Energetycznego Politechniki Śląskiej i kierownik Kassenberg prof. UKSW katedry Teorii Maszyn Cieplnych postanawia rozpocząć szkolenie studentów w tej nowej dziedzinie. W 1956 r. prof. Zygmunt ks. dr hab. dr Wojciech Klemensiewicz powraca z Anglii do kraju i osiada w Gliwicach, Ryszard Sadowski, Szymalski gdyż przed wojną był profesorem w Politechnice Lwowskiej, prof. UKSW z której cześć profesorów tworzyła wcześniej Politechnikę Ślą- ską. Jeszcze przed Pierwszą Wojną Światową przebywał on na stypendium w Instytucie Radowym w Paryżu, gdzie pod kie- Uczestnicy konferencji otrzymali list z podziękowaniem runkiem naszej noblistki Marii Skłodowskiej-Curie zajmował od przedstawiciela Komitetu Organizacyjnego ks. prof. Ry- się zagadnieniami i techniką pomiarów promieniotwórczości. szarda Sadowskiego. Ja, jako młody pracownik Politechniki Śląskiej, zajmujący się Warszawa, 20 marca 2017 r. energetyką przemysłową dostałem propozycję działania w tej nowej dziedzinie. W 1957 r. zostałem skierowany na roczny wy- Szanowni Państwo! jazd szkoleniowy do Moskiewskiego Instytutu Energetycznego (MEI) w b. Związku Radzieckim, dokąd udałem się z Józefem Serdecznie dziękujemy za uczestnictwo w konferencji „The- Folwarcznym - późniejszym profesorem w Instytucie Techniki oria i praxis zrównoważonego rozwoju. 30 lat od ogłoszenia Cieplnej (ITC) Politechniki Śląskiej w Gliwicach i Bogumiłem Raportu Brundtland”. Wasza obecność i aktywność w trakcie Staniszewskim - późniejszym rektorem Politechniki Warszaw- spotkania przyczyniły się do jej sukcesu, co wielokrotnie nam skiej. Wracam i prowadzę w latach 1958-1960 wykłady specjali- przekazywano. W załączaniu przesyłam informacje o konferencji zacyjne z inżynierii jądrowej na Wydziałach Mechaniczno-Ener- wraz z Apelem warszawskim o zrównoważony rozwój świata, któ- getycznych Politechnik Śląskiej i Wrocławskiej. ry został przyjęty przez uczestników konferencji. Bardzo prosimy, Jeszcze przed wyjazdem do Moskwy rozpocząłem stara- aby szeroko upowszechniać Apel poprzez zamieszczenie na wi- nia o wyjazd na studia do Stanów Zjednoczonych w charak- trynach internetowych czy portalach społecznościowych, prze- terze kandydata ubiegającego się o stopień doktora nauk słanie do osób, instytucji, przedsiębiorstw, które mogą być nim technicznych w zakresie inżynierii jądrowej. W wyniku tych zainteresowane, a także przekazanie go mediom. starań uzyskałem stypendium naukowe w Massachusetts Z góry dziękujemy. Institute of Technology (MIT) w Cambridge oraz Institute of Obecnie przygotowujemy się do wydania obszernej pu- International Education (IIE) w Nowym Jorku. W lecie 1960 r. blikacji pokonferencyjnej i jak tylko będzie gotowa zaraz Pań- przyleciałem do Nowego Jorku i od jesieni rozpocząłem stu- stwa o tym, poinformujemy. dia w MIT w Nuclear Engineering Department w Cambridge. Studia te bardzo różniły się od tych, które znałem z Wrocła- Serdecznie pozdrawiam w imieniu Komitetu Organizacyjnego wia, Gliwic czy też Moskwy. Pomimo tego, że miałem za sobą kilkuletnie doświadczenie dydaktyczne i znaczny staż pracy Ks. Ryszard Sadowski, na uczelniach, musiałem dużo czasu poświęcać dziennie, by Instytut Ekologii i Bioetyki, uzyskać zadowalające wyniki. Zupełnie inny system kształce- Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego nia, dostawaliśmy wydrukowane teksty wykładów, ciągłe eg- zaminy testowe i wypracowania domowe oraz odpowiednio

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 58 PTJ

zaprogramowany system punktowania poszczególnych prac, cenzje i poparcia kilku profesorów (prof. Stanisław Ochęduszko, no i w dodatku trudności językowe. Naprawdę nie było łatwo. prof. Paweł Jan Nowacki, prof. Henryk Niewodniczański, prof. W lutym1962 r. uzyskałem w MIT stopień magistra za pra- Marian Mięsowicz i prof. Jerzy Janik), którzy byli w pełni zazna- cę dotyczącą wpływu promieniowania na parametry wymia- jomieni z moją działalnością naukową. W związku z faktem, że ny ciepła w chłodziwie organicznym (Santowax-OMP). Dalsza szansa rozwoju dalszej kariery naukowej w Politechnice Ślą- praca nad materiałem do pracy doktorskiej (ustny egzamin skiej została mi odebrana, zdecydowałem się na podjęcie pracy końcowy) została przerwana żądaniem powrotu do kraju. Nie- w Instytucie Energetyki w Warszawie. stety, ku ogromnemu zdziwieniu ze strony moich profesorów I co było dalej? w MIT, Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego nie przedłużyło W Instytucie Energetyki pracowałem do czerwca 1972 r., mi urlopu na dokończenie doktoratu w MIT, a mój powrót był na początku w charakterze samodzielnego pracownika na- podobno warunkiem utworzenia w Politechnice Śląskiej spe- ukowo-badawczego, a od marca 1971 r. jako kierownik Zakła- cjalizacji w zakresie energetyki jądrowej. du Elektrowni Jądrowych. W roku akademickim 1968-1969, Po powrocie ze Stanów zrobiłeś doktorat. dzięki rekomendacjom moich byłych profesorów z MIT zo- Tak, ale zacząłem od kontynuacji pracy dydaktycznej na stałem zaproszony przez Uniwersytet Missouri-Columbia jako Wydziałach Mechaniczno-Energetycznych Politechniki Ślą- Visiting Associate Profesor na Wydziale Inżynierii Jądrowej, skiej i Wrocławskiej, starając się w miarę możliwości wpro- gdzie przebywałem do sierpnia 1970 r. Moje główne zain- wadzać system oceny pracy studentów według wzoru, który teresowania i wykłady skoncentrowały się na technice obli- poznałem w MIT ze względu na jego przejrzystość, co bardzo czeniowej, budowie i analizie działania reaktorów jądrowych podobało się studentom w Polsce. i elektrowni jądrowych, na integracji wieloskładnikowych sys- Przywiozłem ze Stanów gotową pracę doktorską pt. temów energetycznych oraz na siłowniach przemysłowych „Wnikanie ciepła do Santowaxu-OMP po napromieniowa- i wykorzystaniu ciepła odpadowego. W czasie tego pobytu, niu w reaktorze”, którą obroniłem na Wydziale Mechaniczno w czerwcu 1970 r. zostałem wybrany na aktywnego członka -Energetycznym Politechniki Śląskiej, a promotorem jej był Nowojorskiej Akademii Nauk. Po powrocie do kraju otrzyma- prof. Stanisław Ochęduszko (specjalista od wymiany ciepła). łem nominację na członka Komitetu ds. Energetyki Jądrowej W ramach obowiązków dydaktycznych opracowałem plan przy UNIPEDE (Union Internationale des Producteurs et Distri- studiów dla specjalizacji energetyka jądrowa oraz problematykę buteurs d’Energie Electrique) w Paryżu. wszystkich wykładanych na tej specjalności przedmiotów. Zor- Niestety, znów z powodów politycznych, zaczęto mi ogra- ganizowałem laboratorium techniki jądrowej i prowadziłem wy- niczać nie tylko szanse obiecanych początkowo promocji, kłady z teorii reaktorów jądrowych, inżynierii reaktorowej i mier- ale wręcz utrudniano mi na każdym kroku życie w Warsza- Z HISTORII POLSKIEJ ATOMISTYKI nictwa w technice jądrowej oraz seminaria i prace dyplomowe wie (przez rok, co tydzień dojeżdżałem z Gliwic do Warszawy z inżynierii reaktorowej. Wszystko to opierało się na opracowa- mimo obiecanej pomocy w uzyskaniu mieszkania). Wobec ta- nych przeze mnie dwóch uczelnianych skryptach teoretycznych kiej sytuacji, w 1972 r., podczas pobytu na następnej sesji UNI- pt. „Teoria reaktorów jądrowych” i „Podstawy energetyki jądro- PEDE, podjąłem decyzję wyjazdu z kraju i pozostania w USA, wej” oraz na trzecim skrypcie do ćwiczeń pt. „Zbiór zdań z teo- choć nigdy przed tym nie brałem tego pod uwagę. rii reaktorów”, którego weryfikację obliczeniową przeprowadził A więc od 1972 roku byłeś przez 40 lat w Stanach. Tadeusz Bes, jeden z moich pierwszych dyplomantów. Po przyjeździe zostałem ponownie zaangażowany do pra- O wykładach rozpoczętych w październiku 1962 r. już cy w charakterze profesora na Wydziale Inżynierii Jądrowej mogę samemu coś powiedzieć, bo byłem w tej grupie, w Uniwersytecie Missouri-Columbia, gdzie kontynuowałem gdzie były one bardzo odmienne od innych. działalność w tych samych kierunkach jak poprzednio. Zosta- No właśnie, ważne są wyniki. Może warto wymieć tu na- łem też wybrany na członka podzespołu ds. bezpieczeństwa zwiska tej szóstki moich pierwszych studentów po powrocie ze eksploatacji doświadczalnego reaktora MURR o mocy 10 MW. Stanów Zjednoczonych: Jan Nadziakiewicz, Zbigniew Rudnicki W czerwcu 1973 r. uzyskałem tzw. „zieloną kartę” i moż- i Jerzy Tomeczek – późniejszych profesorów w Politechniki Ślą- liwość podjęcia stałej pracy zarobkowej. Ze względu na chęć skiej, Andrzej Puszer – adiunkt w Politechnice Śląskiej, Edmund osiedlenia się w okolicy Bostonu, gdzie miałem wielu przyjaciół Mogielnicki – po studiach zatrudnił się w biurze projektów i mocne poparcie prof. Mansona Benedicta oraz moich byłych BIPROHUT i Andrzej Mikulski – po wykonaniu pracy magister- profesorów z MIT od września 1973 r. zacząłem pracować w fir- skiej w Instytucie Badań Jądrowych w Świerku został tam zamie Stone & Webster Engineering Corporation (SWEC)1*). Firma trudniony. zajmowała się budową elektrowni jądrowych i konwencjonal- W sumie kierowałem 55. pracami dyplomowymi ze spe- nych, a także energetyką przemysłową. W firmie przeszedłem cjalności energetyka jądrowa, z tym że podczas mego pobytu przez wszystkie szczeble mojej nowej kariery zawodowej, po- w USA nadzór nad nimi sprawowali Tadeusz Bes i Jerzy Tome- cząwszy od inżyniera w grupie bilansów energetycznych Od- czek. Od maja 1964 r. byłem kierownikiem Zakładu Energetyki działu Energetyki (Power Div.) do najwyższej rangi na szczeblu Jądrowej przy Katedrze Teorii Maszyn Cieplnych (TMC) Poli- zawodowym, tj. konsultanta w tym Oddziale. Trudno tu wy- techniki Śląskiej. mienić czym zajmowałem się do czasu przejścia na emeryturę A jak było z habilitacją? w 1990 r., ale pracowałem nad takimi projektami jak: skojarzony Tu sprawa się komplikuje. W 1965 r. został otwarty mój proces zgazowania węgla i oczyszczania uzyskanego gorącego przewód habilitacyjny na Wydziale Mechanicznym, Energetyki gazu, elektrownia z turbiną gazową i parową, wykonywanie i Lotnictwa Politechniki Warszawskiej na podstawie pracy pt. bilansów energetycznych dla elektrowni konwencjonalnych „Badania przestrzennego i energetycznego rozkładu neutro- i jądrowych, oceną programu komputerowego do analizy on- nów termicznych w małym zestawie podkrytycznym z uranem -line (w czasie rzeczywistym) parametrów działania elektrowni i ciężką wodą”, do której zbierałem materiały doświadczalne jądrowej (Beaver Valley-2 typu PWR o mocy 958 MWe i innych podczas moich studiów w Stanach Zjednoczonych. Pomimo elektrowni). W następnej fazie pracy w firmie SWEC zostałem tego, że praca została opublikowana zgodnie z wymaganiami członkiem grupy specjalistów, której zadaniem było systema- Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego, a więc po przyjęciu jej tyczne opracowanie zasad projektowania i oceny działania przez recenzentów oraz zdania egzaminu ustnego bez żadnych zastrzeżeń, ze względów politycznych nie przyznano mi tytułu *) zob.: David Neal Keller: ”Stone&Webster 1889-1989, A Century of docenta habilitowanego. Nie pomogły pozytywne opinie, re- Integrity and Service”, Dover Litho Printing Co., 1990.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 PTJ 59

wszelkiego rodzaju systemów przepływowych jakie spotyka konstrukcjami, eksploatacją i zastosowaniami pomp ciepła. się przy budowie i eksploatacji elektrowni konwencjonalnych Mogę tu jeszcze wymienić prof. Andrzeja Tylikowskiego, który i jądrowych oraz innych zakładów przemysłowych. Praca ta za- związał się zawodowo z Politechniką Warszawską i specjalizuje kończyła się wydaniem dużego, wielotomowego podręcznika się w teorii drgań, mechanice stosowanej i teorii procesów sto- firmy SWEC pt. „Fluid Systems Design Manual”, a ja zostałem chastycznych w budowie maszyn i konstrukcji oraz prof. Tade- szefem (chairman) komitetu redakcyjnego. Zajmowałem się usza Chmielniaka, byłego rektora Politechniki Śląskiej w latach też opracowywaniem nowych, podstawowych programów 1987-1990, a obecnie przewodniczącego Komitetu Problemów komputerowych dotyczących specyfikacji technicznej maszyn Energetyki PAN, prof. Andrzeja Ziębika jednego z następców i urządzeń wchodzących w skład elektrowni lub zakładu prze- prof. Stanisława Ochęduszki na stanowisku dyrektora Instytutu mysłowego (wytwornice pary, turbiny, pompy, kondensatory, Techniki Cieplnej, który powstał z dawnej Katedry Teorii Ma- rurociągi itp.) na podstawie charakterystyki działania zakładu, szyn Cieplnych. Chciałbym wspomnieć jeszcze nazwiska trzech systemów i urządzeń w systemach. moich studentów: pierwszy, nieżyjący już prof. Tadeusz Bes, W 1985 r. zostałem wysłany do Japonii, by z ramienia SWEC z którym kontaktowałem się gdy pracował w Uniwersytecie wziąć udział w opracowaniu wspólnego z firmą Kobe Steel pro- Wojskowym w Hamburgu i w Politechnice Szczecińskiej, a tak- jektu dwuczynnikowej elektrociepłowni. Na drugiej Międzyna- że napisałem wspólny artykuł o symulacji zanieczyszczeń na rodowej Konferencji dotyczącej hydrauliki termicznej w 1986 r. powierzchni wymiany ciepła. Pozostała dwójka to: prof. Edward w Tokio na zaproszenie Japońskiego Towarzystwa Energii Nu- Kostowski, któremu zawdzięczam otrzymanie pamiątkowego klearnej wygłosiłem wiodący referat podczas sesji na temat medalu im. Stanisława Ochęduszki i Jerzy Widenka, który był podwyższenia sprawności termicznej siłowni jądrowych. bardzo dobrym matematykiem, a obecnie jest cenionym ho- W 1986 r. byłem przewodniczącym sesji związanej z pro- dowcą kwiatów. Niestety wszyscy oni, mimo skończenia spe- jektem elektrowni jądrowej dla b. Jugosławii, a w 1987 r. cjalizacji inżynieria jądrowa, nie pracowali w tej dziedzinie i tyl- moje zalecenia zmian konstrukcyjnych, mających zapobiec ko czwórka moich studentów (Jerzy Janczyszyn, Jan Szczurek, niestabilnościom hydraulicznym przyczyniły się do termino- Andrzej Mikulski i Jan Składzień) pozostała zawodowo w orbi- wego uruchomienia wyżej wspomnianej elektrowni jądrowej cie energetyki jądrowej. Beaver Valley. W 1988 r. powierzono mi funkcję głównego Muszę tu powiedzieć, że prawie wszystkie informacje specjalisty w zakresie przepływów dwufazowych przy pro- o życiu moich dawnych Studentów, a Twoich Kolegów mam jekcie dotyczącym bardzo niebezpiecznych przy eksploata- od Ciebie, bo nie ze wszystkimi z Nich miałem okazję rozma- cji elektrowni jądrowych tzw. uderzeń wodnych, a od maja wiać na te tematy. 1989 r. zostałem członkiem grupy roboczej, której zadaniem Jak z Twojej perspektywy wygląda przyszłość energe- były studia nad zastosowaniem tzw. sztucznej inteligencji tyki jądrowej, czy można coś pewnego na ten temat po- Z HISTORII POLSKIEJ ATOMISTYKI (systemy ekspertowe) do projektowania elektrowni. wiedzieć? Przedstawiłeś tu szeroki opis swej 17-letniej działal- Od wielu lat nie mam już bezpośredniego związku z ener- ności w firmie Stone&Webster do czasu przejścia na eme- getyką jądrową w Stanach Zjednoczonych, ale moje doświad- ryturę, a co było później? czenie zawodowe wskazuje, że jest to źródło energii elek- Przejście na emeryturę nie oznaczało zaprzestania działal- trycznej najmniej wpływające na środowisko naturalne i póki ności zawodowej w USA i w Polsce. Przeszło 40 lat doświad- nie zostanie opracowana inna technologia niezawodnego czenia w zakresie energetyki spowodowało zainteresowanie wytwarzania energii elektrycznej elektrownie jądrowe muszą moją osobą w sferach, które mogły te moje doświadczenia być użytkowane. Elektrownie te w powszechnym przekona- wykorzystać. I tak w 1991 r. brałem udział w projekcie „Emer- niu stanowią zagrożenie w przypadku katastrofy ale mam gency Energy Program for Central and Eastern Europe”, w ra- przekonanie, że stale wprowadzane ulepszenia techniczne mach którego przyjechałem do Polski, gdzie odwiedziliśmy i organizacyjne wynikające z trzech katastrof (Three Mile kilka zakładów przemysłowych, a w pracach dotyczących Island, Czarnobyl i Fukushima) są wystarczające, by nie było analiz potrzeb przemysłu towarzyszyło nam kilku moich daw- następnych. nych studentów z Politechniki Śląskiej i były to bardzo miłe Powiedź teraz coś o sobie. i serdeczne spotkania. Już nie będę rozwodził się o udziale Urodziłem się w 1925 r. w Złoczowie (obecnie na Ukra- w kolejnych latach w pracach amerykańskich zespołów do- inie), małym miasteczku liczącym ok. 14 000 mieszkańców radczych działających w Egipcie, Argentynie i Brazylii, w Ka- leżącym na wschód od Lwowa, przy drodze w kierunku Tarno- zachstanie i Kirgizji, w Federacji Rosyjskiej oraz w Pakistanie. pola, o typowej strukturze mieszkańców jak na tamte czasy: W 1999 r. ukończyłem pracę, jako autor, teoretycznego 35% Polaków, 45% Żydów i 20% Ukraińców, którzy żyli w zgo- rozdziału pt. „Flow of Fluids” do dużej, liczącej ponad 2500 dzie. Mieszkałem tam do 1945 r., przeżywając dwie okupacje stron druku siódmej edycji publikacji „Piping Handbook” wy- sowieckie i jedną niemiecką ze wszystkimi okrucieństwami danej przez wydawnictwo McGraw-Hill z Nowego Jorku. z tym związanymi. Tam ukończyłem szkołę średnią na tajnych Po tym długim opisie działalności zawodowej, może kompletach i w tym samym roku rodzice zostali repatriowani coś powiesz o swoich pozostałych studentach inżynierii do Nysy. Ukończyłem Politechnikę Wrocławską w1950 r., a po jądrowej? dwóch latach ze względów rodzinnych przeniosłem się do Będąc w Stanach Zjednoczonych utrzymywałem kon- Gliwic. Moim młodszym bratem jest Biskup Senior Diecezji takt z Ernestem Czogałą, moim dyplomantem z 1965 r., który Sandomierskiej Wacław Józef Świerzawski. Mam dwoje dzieci, już wtedy był profesorem w Politechnice Śląskiej. Co prawda córkę i syna oraz wnuki i prawnuki. jego zainteresowania nie były bezpośrednio związane z ener- W listopadzie 2008 r. odzyskałem polskie obywatelstwo, getyką jądrową, ale z teorią zbiorów rozmytych (fuzzy sets). które odebrano mi w 1987 r., a we wrześniu 2012 r. wróciłem Razem podjęliśmy próbę powołania tzw. Funduszu Wiedzy na stałe do Polski i zamieszkałem w Krakowie. (Know-How Fund) i chcieliśmy zainteresować tym pomysłem prof. Zbigniewa Brzezińskiego (swego czasu doradcę prezy- Dziękuję bardzo za rozmowę i pozostaję z życzeniami denta Stanów Zjednoczonych ds. bezpieczeństwa), który go sił i zdrowia jeszcze na długie lata. poparł, ale nie włączył się czynnie w tę inicjatywę. Niestety przedwczesna śmierć Ernesta w wypadku samochodowym Wywiad przeprowadzono w Krakowie 21 listopada 2016 r. w 1998 r. przerwała te działania. Drugim studentem był Zbi- i autoryzowano 17 lutego 2017 r. gniew Moyseowicz, który osiadł w Kanadzie i zajmował się ======

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 60 PTJ

Atomowej (MAEA) w dziedzinie radiacyjnej konserwacji dzieł WSPOMNIENIE O sztuki. Został redaktorem monografii poświęconej tej tematyce “Dedicated to the Application of Ionizing Radiation for DR JOHNIE HAVERMANSIE Disinfection and Consolidation of Cultural Heritage”. Będzie to pierwsze tak obszerne i wyczerpujące opracowanie na ten te- (15 czerwca 1956 r. - 12 marca 2017 r.) mat na świecie. Szkoda, że Jhon nie doczekał wydania publikacji, która jest na etapie druku. Współpracował z Wydziałem Chemii UJ w Krakowie przy wspólnym projekcie dotyczącym degradacji papieru zachodzącej podczas radiacyjnej dezyn- fekcji zbiorów promieniowaniem gamma.

WSPOMNIENIE

Fot. 2. John na konferencji w siedzibie IAEA w Wiedniu

Był autorem wielu artykułów i prac przeglądowych in- teresujących również z punktu widzenia radiolizy papieru: Utleniania dokumentów papierowych; Wpływu środowiska na pogorszenie się jakości papieru; Wpływu zanieczyszczeń powietrza na przyspieszone starzenie się materiałów na bazie celulozy; Procesy postradiacyjnej degradacji papieru.

Fot. 1. John Havermans był osobą obdarzoną wieloma talentami. Zainteresowania muzyczne potrafił łączyć z nauką i ochroną środowiska Fot. 3. Wspólne zdjęcie z uczestnikami konferencji Grenoble. Wówczas 12 marca 2017 r. zmarł nasz dobry znajomy i kolega John powstał zarys monografii poświęconej radiacyjnej konserwacji obiektów o znaczeniu historycznym. Najwyższy w środku John B.G.A. HAVERMANS. Był on jednym z najbardziej zaangażowa- nych w Europie i na świecie naukowców, w dziedzinie ochrony Koledzy na całym świecie wspominają Go, jako osobę nie- środowiska i dziedzictwa kulturowego. Osoba niezwykle po- zwykle kompetentną, zawsze starającą się znaleźć rozwiąza- pularna w środowisku ekspertów zajmujących się konserwa- nia problemów, a przy tym niezwykle miłą i koleżeńską. cją dzieł sztuki, a starodruków w szczególności. Jhon do koń- ca życia był zatrudniony w Institute of Industrial Technology (TNO), w Utrechcie w Holandii. W roku 2014 rozpoczął, jako Wojciech Głuszewski, konsultant współpracę z Międzynarodową Agencją Energii Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa

Przepraszamy

Redakcja „Postępów Techniki Jądrowej” przeprasza p. Piotra Szewczyka, Prezesa firmy APS ENERGIA za pominięcie jego nazwiska i nazwy przedsiębiorstwa w artykule pod tytułem „Promieniujemy na całą gospo- darkę – polski przemysł dla elektrowni jądrowej” opublikowanym w numerze 1/2017 czasopisma.

PTJ VOL. 60 Z. 2 2017 XVI Zjazd 85-lecie Polskiego Instytutu Radowego Towarzystwa Nukleonicznego Warszawa 29.05.2017 Warszawa 29.05.2017

Marszałek Senatu RP Stanisław Karczewski Uczestnicy Zjazdu PTN przy pamiątkowej tablicy poświęconej prof. Jerzemu Minczewskiemu składa wieniec przed pomnikiem Marii Skło- dowskiej-Curie

Na pierwszym planie prof. dr hab. med. Jerzy Dyr. Dep. Energii Jądrowej ME Józef Sobolewski Nowo wybrana prezes PTN Grażyna Za- Woy-Wojciechowski krzewska-Kołtuniewicz

Od lewej dyr. Centrum Onkologii prof. Jan Od lewej burmistrz Dzielnicy Ochota m.st. Prowadzący obrady Stanisław Latek Walewski wybitny chirurg onkolog, prof. dr Warszawy Katarzyna Łęgiewicz hab. med. Andrzej Kułakowski, ambasador Francji w Polsce Pierre Lévy oraz marszałek Senatu Stanisław Karczewski

Przedstawiciele IChTJ na uroczystości Poczty sztandarowe reprezentujące szkoły Widok na salę obrad Jubileuszu (w środku dyr. Jacek Michalik) imieniem Marii Skłodowskiej-Curie

Czytaj str. 7 (fot. Sylwester Wojtas) INTERNATIONAL CONFERENCE ON APPLICATION OF RADIATION SCIENCE AND TECHNOLOGY (ICARST-2017) MIĘDZYNARODOWEJ AGENCJI ENERGII ATOMOWEJ Wiedeń, Austria 24-28.04.2017

Konferencję otworzył dyrektor generalny IAEA p.Yukiya Amano Uczestnicy sesji otwierającej (od lewej z-ca dyr. gen. IAEA (Fot. IAEA) p. Aldo Malavasi i dyr. ICHTJ, Andrzej Chmielewski (Fot. IAEA)

Wystąpienie dyr. IChTJ Andrzeja Chmielewskiego Prezentacja osiągnięć IChTJ, od lewej dyr. Andrzej Chmielewski, (Fot. IAEA) red. nacz. PTJ Stanisław Latek, prof. Yongxia Sun, Urszula Gryczka, dr Zbigniew Zimek, Krzysztof Dąbrowski (Fot. Stanisław Latek)

Informacji udziela p. Konrad Damski z fir- Dr Zbigniew Zimek z IChTJ mówi o zasto- Dyskusja na temat przyszłości technik ra- my POLON-IZOT – przedstawiciel produ- sowaniu technik akceleratorowych w Polsce diacyjnych z zagranicznymi uczestnikami centa aparatury kontrolno-pomiarowej, (Fot. Stanisław Latek) konferencji (Fot. Stanisław Latek) przemysłowej i laboratoryjnej (Fot. Stanisław Latek)

Czytaj na str. 9