1

REGIONALNA DYREKCJA LASÓW PAŃSTWOWYCH W BIAŁYMSTOKU

PLAN URZĄDZENIA GOSPODARSTWA LEŚNEGO NADLEŚNICTWA MASKULIŃSKIE

NA OKRES 01.01.2005 – 31.12.2014

PROGRAM OCHRONY PRZYRODY

BIURO URZĄDZANIA LASU I GEODEZJI LEŚNEJ ODDZIAŁ W BIAŁYMSTOKU Białystok 2004 2 3

SPIS TREŚCI str. 1. Założenia metodyczne. 5 1.1. Podstawy i cel opracowania. 5 1.2. System ochrony przyrody i kształtowania środowiska naturalnego w Lasach 5 Państwowych. 2. Ogólna charakterystyka nadleśnictwa. 8 2.1. Położenie. 8 2.2. Rys historyczny. 10 2.3 Osadnictwo. 13 2.4 Historia lasów. 15 2.5 Stan posiadania i podział administracyjny. 23 3. Formy ochrony przyrody. 24 3.1. Szczególne formy ochrony przyrody. 25 3.2. Lasy ochronne. 43 3.3. Lasy wielofunkcyjne (gospodarcze). 45 3.4. Inne formy ochrony przyrody i krajobrazu. 45 3.5. Tereny Nadleśnictwa Maskulińskie na tle koncepcji ochrony obszarów cennych 52 przyrodniczo. 4. Walory przyrodniczo-leśne nadleśnictwa. 56 4.1. Charakterystyka warunków przyrodniczych. 56 4.2. Grupy lasu i kategorie ochronności. 84 4.3. Bogactwo gatunkowe drzewostanów. 93 4.4. Struktura pionowa drzewostanów. 96 4.5 Pochodzenie drzewostanów. 99 5. Ważniejsze obiekty kultury materialnej i walory historyczne terenów nadleśnictwa. 102 5.1. Grunty w zarządzie Nadleśnictwa Maskulińskie. 103 5.2. Grunty w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Maskulińskie. 103 6. Zagrożenia środowiska przyrodniczego. 107 6.1. Rodzaje zagrożeń środowiska leśnego. 108 6.2. Czynniki antropogeniczne. 109 6.3. Czynniki abiotyczne. 138 6.4. Czynniki biotyczne. 141 6.5. Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o inwentaryzację BULiGL. 147 6.6. Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o monitoring. 148 6.7. Nadzwyczajne zagrożenia środowiska. 150 7. Inwestycje mające wpływ na stan środowiska przyrodniczego. 151 4

8. Program działań z zakresu ochrony środowiska. 161 8.1. Zadania dotyczące szczególnych form ochrony przyrody. 161 8.2. Zadania dotyczące lasów ochronnych. 164 8.3. Zadania dotyczące innych form ochrony przyrody i krajobrazu. 165 8.4. Ochrona obiektów kultury materialnej, walorów historycznych i krajobrazowych. 166 8.5. Kształtowanie stosunków wodnych. 167 8.6. Kształtowanie granicy polno-leśnej. 170 8.7. Ochrona różnorodności biologicznej. 175 8.8. Zadania dotyczące ochrony środowiska. 180 8.9. Założenia ochronne w zakresie rekreacji i turystyki. 184 9. Turystyka i rekreacja. 185 10. Edukacja i promocja. 199 11. Literatura. 205 12. ZAŁĄCZNIKI 209 1. Protokół z posiedzenia I Komisji w sprawie sporządzania Programu Ochrony 211 Przyrody Nadleśnictw: Maskulińskie, Gołdap z dnia 10 lutego 2003r. 2. Chronione gat. roślin i grzybów wyst. na terenie i w zasięgu terytor. Nadl 219 Maskulińskie. 3. Chronione gatunki zwierząt występujące na terenie i w zasięgu terytor. Nadl. 223 Maskulińskie. 4. Wykaz bagien Nadleśnictwa Maskulińskie. 237 5. Wykaz gruntów do naturalnej sukcesji Nadleśnictwa Maskulińskie. 245 13. LEKSYKON 249 14. KRONIKA 283 15. MATERIAŁY KARTOGRAFICZNE – Mapa walorów przyrodniczych, wartości kultury materialnej oraz zagrożeń środowiska przyrodniczego Nadleśnictwa Maskulińskie, skala 1:50 000

5

1. Założenia metodyczne. 1.1. Podstawy i cel opracowania. Program Ochrony Przyrody został opracowany według stanu na dzień 1.01.2005 r. w celu przedstawienia najcenniejszych i najciekawszych obiektów rozpatrywanych pod kątem ochrony przyrody, oraz uwidocznienia problemów i zagrożeń jakie stwarza gospodarcza działalność człowieka dla szeroko pojętego środowiska naturalnego. Program opracowano dla obszaru administrowanego przez Nadleśnictwo Maskulińskie. Ma on na celu zobrazowanie walorów przyrodniczych, ewentualne wskazanie kolejnych obiektów do objęcia ochroną, i przez to ma się przyczynić do zachowania różnorodności biologicznej. Podstawą merytoryczną wykonania Programu Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Maskulińskie jest „Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie”, zatwierdzona do użytku służbowego przez Podsekretarza Stanu prof. dr hab. Andrzeja Szujeckiego oraz postanowienia Komisji w sprawie sporządzania Programu Ochrony Przyrody Nadleśnictw: Maskulińskie i Gołdap z dnia 10 lutego 2003 r. (protokół w załączeniu). Program został sporządzony dwupoziomowo: w pełnym zakresie dla gruntów w zarządzie Nadleśnictwa Maskulińskie i w sposób uproszczony dla gruntów pozostających w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa. W programie uwzględniono waloryzacje przyrodnicze znajdujące się w posiadaniu nadleśnictwa, Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, własne dane zebrane w trakcie prac terenowych oraz inne dostępne informacje z zakresu ochrony przyrody, dotyczące omawianego obszaru, między innymi materiały i publikacje z Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Integralną częścią programu ochrony przyrody jest „Mapa walorów przyrodniczych, wartości kultury materialnej oraz zagrożeń środowiska przyrodniczego Nadleśnictwa Maskulińskie”. Na mapie tej umieszczono między innymi: pomniki przyrody, rezerwaty przyrody, klasy czystości wód, infrastrukturę mającą wpływ swym oddziaływaniem na ekosystemy przyrodnicze itp.

1.2. System ochrony przyrody i kształtowania środowiska naturalnego w Lasach Państwowych. Ochrona przyrody we współczesnym leśnictwie obejmuje: A) Zabezpieczanie obszarów, obiektów i gatunków objętych różnymi formami ochrony przyrody, znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych. B) Racjonalną gospodarkę leśną, która w oparciu o ideę trwałego i zrównoważonego rozwoju oraz zachowania różnorodności biologicznej (ustalenia Konferencji Ministerialnej 6

Ochrony Lasów w Europie – Helsinki 1993 r.) realizuje potrzeby społeczeństwa, ponieważ: · zapewnia trwałość lasów i ciągłość dostarczania surowców leśnych, · w miarę możliwości powoduje zwiększenie zasobów leśnych kraju, · nie prowadzi do zubożenia (dba o zachowanie) bogactwa naturalnego rodzimej przyrody, · łączy leśnictwo z zagadnieniami szeroko pojmowanego kształtowania środowiska przyrodniczego (w tym także krajobrazu). C) Dbałość o pozaprodukcyjne funkcje lasu. D) Propagowanie idei ochrony lasu oraz roli lasów i leśnictwa w aspekcie gospodarczym i społecznym, czyli edukacja ekologiczna społeczeństwa przez leśników. E) Ograniczanie negatywnego wpływu na lasy źródeł zagrożenia znajdujących się poza obszarami leśnymi, rozpoznanie skali powyższych zagrożeń poprzez monitoring techniczny i biologiczny. Wykonywanie zadań z zakresu ochrony przyrody w Lasach Państwowych jest realizowane w ramach zintegrowanego Systemu Ochrony Przyrody i Kształtowania Środowiska Naturalnego. Wynika on z dominujących funkcji lasów, a jego formę i zakres określają ustawowe akty prawne oraz przepisy i wytyczne branżowe (patrz schemat na stronie następnej).

Praktyczna realizacja ochrony przyrody w Lasach Państwowych jest dokonywane przez: v W obiektach chronionych na mocy ustawy o ochronie przyrody: · Realizację zapisów planów ochrony; parków krajobrazowych, parków narodowych, rezerwatów przyrody · Czynności przy pomnikach przyrody · Prace specjalne na stanowiskach gatunków chronionych v W obiektach chronionych na podstawie ustawy o lasach: · Realizację zapisów w planach urządzania lasów (decyzje KTG) · Realizację zapisów w programach ochrony przyrody · Realizację doraźnych decyzji i zarządzeń branżowych · Preferowanie stanowisk i biotopów rzadkich, zagrożonych w trakcie prac gospodarczych

7

Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r.

q Parki narodowe q Pomniki przyrody q Rezerwaty przyrody q Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i q Parki krajobrazowe KSOCH grzybów q Obszary chr. Krajobrazu q Obszary Natura 2000 q Stanowiska dokumentacyjne q Użytki ekologiczne q Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

Ustawa o lasach Ustawa o ochronie gruntów z rolnych i leśnych 28 września 1991 r. z 3 lutego 1995 r.

Ogólne zasady ochrony lasów zawarte w ; Lasy ochronne (w tym); q Art.7,8,13-powszechna ochrona lasów glebochronne, wodochronne, uszkodzeń (trwałość, ciągłość) przemysłowych, cenne przyrodniczo, badań q Art.13b -leśne kompleksy promocyjne doświadczalnych, nasienne, ostoje zwie- q Art.16 -uznawanie lasów ochronnych rzyny, w granicach miast, uzdrowiskowo- q Art.18 -program ochrony przyrody senatoryjne, o znaczeniu obronnym, maso- (ruszt ekologioczny) wego wypoczynku, krajobrazowe

8

v Prace informacyjno-propagandowe: · Informowanie społeczeństwa o gospodarowaniu w leśnictwie na zasadach trwałego i zrównoważonego rozwoju i ochrony bioróżnorodności biologicznej, udział leśników w lokalnych samorządach · Ustawodawcze inicjatywy leśników w sprawie ochrony lasów · Zlecanie badań naukowych i publikowanie ich wyników · Edycję materiałów propagandowych, imprez, programów radiowo-telewizyjnych, produkcji filmów wideo · Tworzenie w nadleśnictwach etatów ekologicznych · Szeroką akcję edukacyjną kierowaną do dzieci i młodzieży szkolnej polegającą na: udziale leśników w zajęciach szkolnych, organizowanie wyjazdów w teren · Tworzenie ośrodków edukacji ekologicznej.

2. Ogólna charakterystyka nadleśnictwa. 2.1. Położenie. Nadleśnictwo Maskulińskie położone jest w części północno-wschodniej Polski. Pod względem administracyjnym są to tereny województwa warmińsko-mazurskiego, powiatów i Mrągowo. W zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa znajdują się grunty ośmiu gmin: Pisz, Mrągowo, Mikołajki, Ruciane, , Piecki oraz miasta Mikołajki i Ruciane-Nida. Na południowym - wschodzie graniczy z województwem Podlaskim, powiatami Kolno i Grajewo oraz z województwem Mazowieckim, powiatem Ostrołęka. Od północy, wschodu i zachodu nadleśnictwo graniczy z powiatami województwa warmińsko-mazurskiego – Szczytno, , Kętrzyn, Giżycko i Ełk. Nadleśnictwo Maskulińskie administracyjnie podlega Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku. Lasy Nadleśnictwa Maskulińskie stanowią część jednego z największych kompleksów leśnych Polski - Puszczy Piskiej. Pod względem geograficznym Nadleśnictwo znajduje się między 21,39o a 21,79o długości geograficznej wschodniej oraz między 53,47o i 53,89o szerokości geograficznej północnej. Zgodnie z regionalizacją przyrodniczo-leśną IBL zamieszczoną w „Zasadach hodowli lasu” z 2002 r. Nadleśnictwo Maskulińskie znajduje się w dwóch krainach: II Krainie Przyrodniczo-Leśnej Mazursko-Podlaskiej, w Dzielnicy 1 Pojezierza Mazurskiego, 9

Mezoregionach: Pojezierza Mrągowskiego i Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (przeważająca część obrębu Mikołajki) i Dzielnicy 2 Równiny Mazurskiej (większość obrębów Maskulińskie i Ruciane, a także część obrębu Mikołajki) oraz w IV Krainie Przyrodniczo-Leśnej Mazowiecko-Podlaskiej, Dzielnicy 4 Puszczy Kurpiowskiej (południowa część obrębu Maskulińskie).

- granica Krainy

- granica Dzielnicy

- granica Mezoregionu

- zasięg Nadl. Maskulińskie

Ryc. 1. Położenie Nadleśnictwa Maskulińskie według Regionalizacji przyrodniczo-leśnej IBL Polski północnej

W podziale fizyczno-geograficznym Polski (Kondracki 2001), obszar Nadleśnictwa Maskulińskie położony jest w następujących jednostkach:

· obszar fizyczno-geograficzny: Europa Wschodnia (2), · podobszar i prowincja: Niż Wschodniobałtycko-Białoruski (84), · podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie (842), · makroregion: Pojezierze Mazurskie (842.8), 10

· mezoregion: Równina Mazurska (842.87),

· mezoregion: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (842.83). Podział geobotaniczny (Szafer, Pawłowski 1972), lokalizuje teren nadleśnictwa w pasie przejściowym między Działem Północnym obejmującym północno-wschodnią część kraju, a położonym od niego na zachód Działem Bałtyckim. Przyjmuje się, że występuje tu przewaga elementów charakterystycznych dla Działu Północnego (Kraina Mazursko- Kurpiowska i Okręg Pojezierza Mazurskiego). Lasy Nadleśnictwa Maskulińskie wchodzą w skład Puszczy Piskiej. Teren ten należy do wododziału Wisły, dorzecza rzeki Narew. Największą rzeką regionu jest Pisa i Krutynia. Występują tu również liczne jeziora. Największe z nich to: Śniardwy z Sekstami i Kaczerajnem i Warnołtami (113,4 km2, głęb. 23,4 m), Nidzkie (18 km2, głęb. 23,7 m), Bełdany (9,6 km2, głęb. 46,0 m), Tałty (18,2 km2, głęb. 23,7 m), Łuknajno (6,8 km2, głęb. 3 m), Mikołajskie(6,8 km2, głęb. 3 m). Siedziba Nadleśnictwa mieści się w Rucianem-Nidzie. Jest ono podzielone na 3 obręby leśne: Maskulińskie, Mikołajki i Ruciane (odpowiednio 7, 6 i 6 leśnictw). Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie znajduje się stosunkowo niewiele miejscowości, z których najważniejsze to: miasto Ruciane-Nida (ok. 5 tys. mieszkańców), miasto Mikołajki (ok. 3,8 tys. mieszkańców) i kilka mniejszych: Karwica, Turośl, Piotrowo, i Baranowo. Większość z tych miejscowości ma charakter turystyczny. Do większych ośrodków miejskich znajdujących się w pobliżu nadleśnictwa możemy zaliczyć: Pisz, Giżycko i Mrągowo.

2.2. Rys historyczny. Ślady bytowania gromad ludzkich, jak wskazują odkrycia archeologiczne (znaleziska z okolic Wojnowa ), datowane są na schyłek starszej epoki kamienia (10 000 lat p.n.e.). Świadczą one o rybacko-myśliwskich, wędrujących grupach ludzkich polujących między innymi na renifery. Aż do połowy mezolitu na terenie dzisiejszej Ukty znajdowało się wielkie obozowisko łowców reniferów. Dopiero w epoce brązu (1700 – 550 lat p.n.e.) i epoce żelaza (550 lat p.n.e. – do początku n.e.) miał miejsce rozwój osadnictwa. W okresie rzymskim (od początku n.e. do 400 r. n.e.) nastąpiła stabilizacja i zagęszczenie osadnictwa (wskazują na to cmentarzyska ciałopalne w Zełwągach i Onufryjewie). Tereny te zamieszkiwały plemiona Prusów i Galindowie (osady i grodziska w miejscowościach: Guzianka, , Popielno, Inulec i Łuknajno z V – X w.). Musieli oni wyróżniać się spośród plemion 11 pruskich, gdyż wspominał o nich w swym dziele (a także o Sudowach, czyli Jaćwingach) geograf aleksandryjski z II wieku n.e. - Ptolemeusz.

Ryc. 2. Podział plemienny Prus w XIII w. Wg H. Łowmiańskiego 1- granice Prus, 2- przypuszczalne granice plemion, 3- granice krain, 4- ośrodek włości. Źródło: Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Warszawa1981. Na ślad osad pruskich natrafiono także w Dziubielach, Karwicy, Kowalewie, koło Orzysza i w Wejsunach, na groby w Białej, Kwiku, Okartowie, Orzyszu i Starych Gutach. Przypuszczalnie zamki w Piszu i Okartowie wzniesiono na miejscu dawnych grodów pruskich, było to bowiem w zwyczaju u Krzyżaków, których w XIII wieku książę Konrad Mazowiecki sprowadził do walki z plemionami pruskimi, a więc i Galindami. Około 1250 roku ekspansja krzyżacka dotarła do ziem Galindów. Z licznego niegdyś plemienia Galindów pozostały zapewne tylko niedobitki. Na wyludnionych terenach powstała rozległa Wielka Knieja. Spuścizną po Galindach jest zapewne kilkanaście nazw miejscowości: Karwica i (w języku pruskim curvis = wół), (kume = las), Kwik (quike = wody), Lisaki (liscis = obóz), Pisz i rzeka Pisa (w łotewskim pisa = bagna). W 1254 roku papież Innocenty IV nadał Galindię książętom mazowieckim. W rok później książę kujawski Kazimierz zrzekł się Galindii na rzecz Zakonu w zamian za ziemię lubawską. Między 1255 a 1277 rokiem Krzyżacy zajęli terytorium dzisiejszych powiatów piskiego i mrągowskiego. Przez blisko półtora wieku Krzyżacy nie zasiedlali wschodnich 12 terenów swego państwa. Puszcza miała zabezpieczać przed napadami litewskimi i umożliwiać kolonizację w zachodnich połaciach kraju. Przez długie lata granica między państwem krzyżackim a Mazowszem nie była ustalona. Wytyczono ją w częściowo w 1343 roku na odcinku od źródeł rzeki Wincenty do Orzysza. Wkrótce po zawarciu tego układu, zapewne w latach 1343-1345 Krzyżacy wznieśli zameczki obronne w Piszu i Okartowie. Były to grody drewniano-ziemne, umocnione kamieniem polnym. Zamki początkowo należały do komturstwa w Bałdze. Pod zamkami istniały osady służebne. Datą przełomową dla tych obszarów było podpisanie traktatu pokojowego nad jeziorem Melnem w 1422 roku. Wytyczona wówczas granica między państwem krzyżackim a Koroną i Litwą (granica przetrwała bez żadnych zmian aż do 1945 roku) umożliwiła Zakonowi rozpoczęcie osadnictwa. W latach 1453-1464 w czasie wojny trzynastoletniej przez Puszczę Piską i okolice wielokrotnie przemieszczały się wojska. Epilogiem ostatniej wojny polsko-krzyżackiej (1519- 1525) był hołd złożony przez Albrechta Hohenzollerna na rynku krakowskim dnia 10 kwietnia 1525 roku. Już przedtem ostatni mistrz krzyżacki przyjął protestantyzm. Hołd lenny złożył królowi Zygmuntowi Staremu jako książę świecki. Zakon krzyżacki w Prusach został rozwiązany, a na gruzach tego państwa powstało świeckie księstwo. Po sekularyzacji Prus kraj podzielono na obwody, a te na starostwa (Hauptampt). Starostwo piskie należało do obwodu Natangia. Obszar starostw dzielił się na domeny (Domanen-Amter). Władza tzw. amtmanów ograniczała się do chłopów książęcych, chełmińskich i wolnych. Szlachta i jej podwładni podlegali władzy starostów. 8 listopada 1645 roku Pisz otrzymał prawa miejskie nadane przez elektora Fryderyka Wilhelma. W latach 1656-57 Puszcza Piska stała się miejscem najazdu Tatarów. Większe zmiany administracyjne nastąpiły w XVIII wieku. W 1726 r. Mikołajki otrzymują od elektora prawa miejskie. Miasto podzielono na trzy dzielnice: Targ, Koniec i Kozłowo. Mikołajki liczą wtedy 850 mieszkańców. W 1736 roku powstała kamera wojenno-skarbowa w Gąbinie do której włączono starostwa piskie i ryńskie. W 1752 zlikwidowano starostwa, wprowadzając nowe jednostki administracyjne - powiaty. Dotychczasowe starostwo piskie (w tym Mikołajki) włączono do powiatu oleckiego. Kolejna zmiana podziału administracyjnego nastąpiła w 1818 roku. Prusy podzielono wówczas na rejencje, a te na powiaty (mniejsze od dotychczasowych). powstał 1 lutego 1818 roku. Pod względem wielkości był on trzecim powiatem w Prusach Wschodnich. 13

W wieku XIX i na początkach XX wieku otwarto linie żeglugowe, co spowodowało rozwój gospodarczy miast. W 1814 roku uruchomiono linię żeglugową z Pisza do Rynu i Gdańska. Od 1866 do 1869 r. zbudowano szosę Ruciane-Pisz. W latach 1883-1885 uruchomiono linię kolejową Olsztyn-Ełk ze stacją w Rucianem, a w dalszej kolejności do Mrągowa. U schyłku XIX wieku uruchomiono szlak wodny prowadzący z Giżycka do Mikołajek, Rucianego i Pisza. W okresie I wojny światowej ziemia piska znalazła się na pierwszej linii frontu. Po wojnie postanowieniem traktatu pokojowego zarządzono na Mazurach plebiscyt w sprawie przynależności tych ziem. Puszcza Piska i okolice pozostały ostatecznie w składzie Prus Wschodnich i stan taki trwał aż do stycznia 1945 roku. W wyniku działań II wojny światowej Puszcza została poważnie zniszczona i prawie całkowicie wyludniona. Tradycje przemysłowe okolic Pisza, z uwagi na bogate obszary leśne i płytko zalegające pokłady rudy darniowej, związane są z silnie rozwiniętym przetwórstwem drzewnym i hutniczym.

2.3. Osadnictwo

Osadnictwo na terenach Ziemi Piskiej rozpoczęło się w okresie panowania krzyżackiego. Puszczę Piską, stanowiącą wówczas jeden wielki kompleks leśny z Puszczą Zieloną, o wiele wcześniej zaczęli zaludniać smolarze, wapniarze, bartnicy, rybacy i myśliwi. Planowe osadnictwo rozpoczęło się od rzeki Wincenty i szło w kierunku północno- wschodnim. Tereny na zachód od Pisy pozostawały nie zasiedlone. Zarówno w majątkach, jak i wsiach osiedlano przede wszystkim ludność przybyłą z Mazowsza. Przywileje określały dokładnie granice zarówno wsi jak i majątków. Wsie czynszowe budowały się zazwyczaj wzdłuż wiejskiej drogi i przybierały charakter ulicówek. Pola były pocięte w regularne działki. Natomiast osiedla w majątkach służebnych to przysiółki. Układ pól był tam nieregularny. Na zagospodarowanie się na nowych terenach przyznawano tzw. okres wolnizny, podczas którego nowi osadnicy byli zwolnieni od wszelkich powinności i opłat. Ze względu na to, że na nadawanych terenach trzeba było prowadzić karczunek, okres wolnizny był tutaj dość długi i wynosił przeciętnie 15 lat. Posiadacze majątków byli lennikami Zakonu Krzyżackiego. Wojna trzynastoletnia przerwała osadnictwo. Wznowiono je w 1465 roku. Do końca XV wieku osadnictwo postępowało bardzo szybko naprzód, głównie na terenie obecnego powiatu piskiego, omijając centralną część Puszczy. 14

Ryc. 3. Rozwój sieci osadniczej w powiecie piskim. Ostatnim etapem kolonizacji ziemi piskiej było zasiedlenie obszarów położonych na zachód od Pisy w ramach osadnictwa szkatułowego. Po objęciu tronu książęcego w Prusach w 1640 roku Fryderyk Wilhelm, chcąc uniezależnić się od szlachty i miast, rozpoczął kolonizację nie zasiedlonych dotąd obszarów leśnych. Osadnictwo szkatułowe objęło tereny od Nidzicy do rzeki Pisy i Jeziora Śniardw. Na terenie starostwa piskiego przebiegało ono bardzo wolno. Pierwszą osadę szkatułową (młyn w Karwicy) założono w 1679 roku. Pewne ożywienie nastąpiło dopiero dwadzieścia lat później. W latach 1679-1749 założono ogółem 23 osady. Powstawały one głównie na wysokich brzegach jezior. Nad Jeziorem Nidzkim powstał Kowalik (1694), Przerośl (1707), nad Jeziorem - Wiartel Mały (1699), Wiartel (1700), nad jeziorem Jaśkowo - Szeroki Bór (1700). Osadnictwo szkatułowe zwiększało obszar upraw, nie wpłynęło jednak na wzrost liczby ludności, gdyż osady te zasiedlano ludnością już tu zamieszkałą. 15

W końcu XVIII wieku ziemia piska była wciąż niedoludniona. Przyczyniły się do tego w głównej mierze rozmaite klęski, jakie spadły na nią w okresie wojen szwedzkich oraz podczas najazdu tatarskiego w 1656 roku. Zarazy niejednokrotnie nawiedzały Prusy, mało jednak która przyniosła tyle strat, co straszliwa epidemia dżumy szalejąca tu w latach 1709-1711, która pochłonęła tysiące ofiar. Do czasów wojen napoleońskich dzieje okolic Pisza i Mikołajek toczyły się leniwym nurtem. Dopiero ich nadejście przyniosło głębokie reformy na wsi i w mieście. W 1807 roku zniesiono poddaństwo chłopów, a potem ich uwłaszczono. Reformy te nie przyniosły spodziewanej poprawy położenia materialnego niższych warstw społecznych. W latach 1845- 1847 Pisz i okolice dotknęła klęska głodu. Na początku drugiej połowy XIX wieku rozpoczęto wielkie roboty publiczne przy budowie kanałów i dróg bitych. Rozwój gospodarczy związany był również z budową linii kolejowych. Warstwom najuboższym łączność kolejowa z ośrodkami przemysłowymi w Niemczech dała możliwość masowej emigracji. Jednakże w latach 1871-1925, w epoce, którą historycy niemieccy nazwali okresem Ost - und Landflucht emigracja nie przyjęła tak ogromnych rozmiarów jak na innych ziemiach Prus Wschodnich. Ludność wiejska w 1925 roku stanowiła 82% ogółu mieszkańców. Rozwój przemysłu drzewnego, rozbudowa placówek handlowych i usługowych oraz administracji publicznej wpływały na dalszy wzrost liczby ludności miejskiej. Jak na epokę rewolucji przemysłowej nie było to jednak imponujące tempo rozwoju. Po przejęciu tych ziem w 1945 roku przez polską administrację cywilną cały wysiłek ówczesnych władz skierowany został na jego zagospodarowanie i stworzenie odpowiednich warunków dla masowej akcji przesiedleńczej. Pierwsi osadnicy rekrutowali się z okolicznych powiatów. Liczne rzesze osadników stanowili repatrianci ludności polskiej z zachodnich terenów Związku Sowieckiego.

2.4. Historia lasów Puszcza Piska od niepamiętnych czasów stanowiła część ogromnego kompleksu puszcz, jezior i bagien rozciągającego się nieprzerwanym pasem aż do Pregoły. Obszar ten na mapie z 1280 roku określany jest jako „Wielka Knieja”. W tym czasie były to wyłącznie tereny leśne i bagienne, ponieważ dawne osady pruskie, zniszczone przez Krzyżaków, rychło pokryły się lasami. Intensywna akcja osadnicza prowadzona przez zakon krzyżacki w XIV i XV wieku spowodowała likwidację puszczy na wschód od rzeki Pisy a także w okolicach Szczytna i Pasymia na zachodzie oraz Mrągowa i Giżycka na północy. W ten sposób 16 wydzielony został zwarty masyw leśny stykający się na północnym wschodzie z Jeziorem Śniardwy - Puszcza Piska (Johannisburger Heide).

Ryc. 4. Układ przestrzenny lasów w Prusach - XIII w. 1- granice państwa Zakonu Krzyżackiego, 2- lasy, 3- tereny zasiedlone, 4- bagna. Źródło: Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Warszawa 1981. W XV wieku na terenie puszczy istniały smolarnie, dziegciarnie i węglarnie. Najbardziej rozpowszechnioną gałęzią przemysłu leśnego było wypalanie węgla drzewnego, smoły, dziegciu i potażu. W XVIII wieku, z powodu wielkiego przetrzebienia puszczy, zabroniono prowadzenia przetwórni na terenie leśnym. Smolarnie mogły istnieć tylko w pobliżu granicy mazowieckiej. Jeszcze w 1870 roku istniało na terenie Puszczy Piskiej 12 smolarni, 8 dziegciarni, 5 węglarni, 4 wapienniki i 8 cegielni. Uległy one likwidacji dopiero w XIX wieku. Na terenie Puszczy Piskiej istniały dość duże pokłady rudy darniowej. Prawdopodobnie wytapiano ją i przetwarzano już za czasów krzyżackich, wiadomości z tego okresu są jednak bardzo skąpe. Dokładniejsze pochodzą z XVI wieku i dotyczą kuźnic w Jeżach i Karwicy oraz hamerni w Jaśkowie i Wiartlu. Rudę darniową wydobywano systemem odkrywkowym. Wytapiano ją początkowo sposobem bardzo prymitywnym, zazwyczaj w obłożonych kamieniami dołach, które wypełniano rudą i węglem drzewnym. 17

Później stawiano specjalne piece zwane dymarkami. Najstarsze posiadane dokumenty dotyczą kuźnicy w Jeżach (1540 r.). Hamernię w Jaśkowie założono w roku 1568 (należała ona do Szymona Rudnika). W 1578 roku istniała już druga hamernia w Wiartlu. Zlikwidowano je pod koniec XVIII wieku, kiedy powstał projekt wybudowania huty żelaza w południowej części puszczy, nad rzeką Pisą. Hutę zlokalizowano w Wądołku. Prace przy budowie rozpoczęto w 1799 roku, a ukończono w 1805 roku. Roczny przerób huty podlegał dużym wahaniom. W najlepszym 1857 roku przerobiono 4000 ton rudy darniowej (z jednej tony otrzymywano około 355 kg żelaza). Na przełomie lat 1879/1880 zaprzestano produkcji, zaś w 1889 roku hutę zlikwidowano. Na podstawie danych z 1576 roku (Mager, 1960) należy przypuszczać, że w Puszczy Jańsborskiej (taka była nazwa puszczy do XVIII wieku) gatunkami panującymi były drzewa iglaste. Niemniej jeszcze w XVI i XVII wieku udział liściastych był znacznie wyższy niż obecnie. Z dokumentów archiwalnych Zakonu wynika, że obszary z obfitym występowaniem dębu wynosiły około 17000 ha, a z urzędowego opisu Kniei Jańsborskiej z 1663 roku wiemy, że występowały w niej wszelkie rodzaje drzew: dęby, sosny, świerki, graby, lipy, klony, wiązy, jesiony i brzozy. Bardziej szczegółowe opisy drzewostanów Puszczy Jańsborskiej zawarte są w tzw. protokółach Hertefelda (1725 r.), z których wynika, że drzewostany liściaste występowały w większych ilościach nie tylko w północnej części Puszczy, ale także w części południowej na sandrach. Jednakże dominującym gatunkiem była sosna z domieszką dębu i brzozy. Za czasów panowania Zakonu Krzyżackiego Puszcza nie miała żadnego podziału powierzchniowego. Początkowo stworzono kilka urzędów leśnych, obsadzonych przez braci zakonnych, którzy mieli do pomocy strażników konnych. W miarę zasiedlania puszczy wzrastało zapotrzebowanie na drewno. Powodowało to znaczne uszczuplenie zapasów surowca, szczególnie w gatunkach cenniejszych i wywołało konieczność wprowadzenia pierwszych zarysów kontrolowanej gospodarki leśnej. Podział przestrzenny Puszczy na ostępy zaczęto przeprowadzać w końcu XVI wieku. W XVII wieku powstały pierwsze podziały administracyjne. Puszczę Piską podzielono na dwa „objazdy”. Na czele objazdu piskiego stał Bartłomiej Polken, zaś objazdem drygalskim zarządzał ród Maletiusów (Szymon, Franciszek i Jan w latach 1650-1740). W obydwu objazdach zatrudnionych było ponadto trzydziestu dwóch strażników. W roku 1739, zarządzeniem króla pruskiego, wprowadzono urząd królewskiego leśniczego. Przemianowano również ostępy na leśnictwa, a strażników konnych na leśniczych. W 1803 roku leśniczego zastąpił nadleśniczy. Powierzchniowo, w 1791 roku, Puszcza Piska zajmowała prawie 219 tysięcy morgów, czyli około 55890 ha lasów. 18

Puszczańskie lasy obfitowały w przeróżne bogactwa: rudę darniową, trawy, liście drzew, ściółkę dla bydła, a przede wszystkim w drewno, owoce, grzyby, jagody i zwierzynę. Stąd też ludność zajmowała się zbieractwem, myślistwem, rybactwem, bartnictwem pozyskiwaniem drewna, produkcją potażu, smolarstwem, uzyskiwaniem żywicy i dziegciu. Utrzymywano się także z hutnictwa żelaza i szkła. Ze względu na słaby nadzór i skorumpowaną administrację gospodarka leśna prowadzona była rabunkowo (wzniecanie pożarów przez bartników, wypalanie węgla drzewnego, pozyskiwanie smoły, popiołu itp.), co doprowadziło m.in. do klęsk owadzich. Początki planowanego leśnictwa sięgają 1806 r., gdy wydano przepisy w zakresie administrowania lasami. Rozpoczętą w 1755 roku akcję pomiaru lasów kontynuowano aż do połowy XIX wieku. W wyniku tej akcji obwód Jańsborski w roku 1824 podzielono na 5 nadleśnictw: Stary Pisz, Nowy Pisz, Krutynia, Mikołajki i Grondowki, a w roku 1874 na 7 nadleśnictw: Wilcze Bagno, Kulik, Turośl, Pisz, Szeroki Bór, Guzianka i Pilnik. Stan ten przetrwał do początku XX wieku. Kierownikami urzędów leśnych zostawali oficerowie armii pruskiej, którzy zatrzymywali swe rangi wojskowe. Niższą służbę leśną stanowili strażnicy leśni, myśliwscy i parobcy leśni. Na jednego strażnika leśnego w leśnictwie piskim przypadał obwód ochronny o powierzchni 2100 ha. W 1850 roku ostatecznie zniesiono serwituty. W gospodarce eksploatacyjnej wprowadzony został system wyrębów wąskimi pasami umożliwiającymi powstawanie siewu naturalnego. Jako uzupełnienie stosowano wprowadzenie sztucznego siewu nasion z szyszek. W młodszych drzewostanach wycinano drzewa słabsze w celu przyśpieszenia przyrostu drzew mocniejszych, co odpowiada w zasadzie współczesnej metodzie cięć pielęgnacyjnych w użytkach przedrębnych. Ujemne skutki rabunkowej gospodarki leśnej zaczęto dostrzegać już w XVII wieku. Wynikiem tego były pierwsze niekonsekwentne próby ograniczenia bartnictwa, hutnictwa leśnego, smolarstwa, wycinania drzew i tym podobne. Bardziej zdecydowane działania prowadzili w pierwszej połowie wieku XVIII królowie pruscy Fryderyk Wilhelm I i Fryderyk II. W 1770 roku Fryderyk II przekształcił departament leśnictwa w samodzielne ministerstwo, a od roku 1798 departament leśnictwa stał się oddziałem rządu. Od 1803 roku administrację lasów podporządkowano właściwemu ministrowi danej prowincji. W 1807 roku powołano okręgi ministerialne, prowincjonalne, regionalne i instancje lokalne, które utrzymały się aż do najnowszych czasów. W 1933 roku utworzono Urząd Lasów Rzeszy, któremu podlegała administracja lasów w całych Niemczech. 19

W XIX wieku powszechnie stosowana była gospodarka zrębowa przy 60-70 letniej kolei rębu dla drzew iglastych. Przeprowadzono urządzanie lasów oparte na podziale przestrzennym. Gospodarkę leśną dostosowywano w tym okresie do czynników ekonomicznych, czyli opłacalności, co spowodowało zanik gatunków liściastych na korzyść iglastych. Pod koniec XIX wieku w Puszczy Piskiej panowały drzewostany sosnowo-świerkowe z domieszką dębu, a udział gatunków liściastych zmalał w tym czasie do około 5% powierzchni.

Ryc. 5. Fragment mapy przeglądowej Rewiru Turośl z 1887 r. - obecnie Nadleśnictwo Maskulińskie. 20

Ten stan osłabił znacznie równowagę biocenotyczną puszczy i wpłynął na szereg klęsk owadzich, pożarów i huraganów. W 1867 roku trąba powietrzna przesuwająca się nad rewirami Turośl, Kulik i Wilcze Bagno w ciągu pięciu minut zniszczyła przeszło 100 tysięcy m3 drewna. Znaczne poczyniły również w drzewostanach świerkowych huragany, jakie nawiedziły te tereny w latach 1833, 1839 i 1888. Pożary nawiedzały puszczę wielokrotnie, z których największe wystąpiły w latach 1714, 1725 (przez podpalenie), 1771, 1795 i w 1834 dwukrotnie. Do największych pożarów zaliczyć należy pożar podczas I wojny światowej, który wybuchł przy stacji kolejowej Szeroki Bór i strawił ogromną powierzchnię, dochodząc do byłej siedziby Nadleśnictwa Szeroki Bór. Spośród szkodników owadzich największych strat doznała puszcza ze strony barczatki sosnówki (gradacje w latach 1859, 1860, 1876, 1883), strzygoni choinówki (1860, 1866-68, 1912-14, 1922-23) oraz chrabąszcza majowego i brudnicy mniszki. W latach 1912-13 strzygonia choinówka zniszczyła na terenie Puszczy Piskiej około 7000 ha a w latach 1923-1927 8800 ha lasów. Gradacja ta była tak silna, że nie zdołano jej opanować i z konieczności wzniecono pożary, wypalając znaczne powierzchnie leśne w celu zniszczenia szkodników. Ogółem padło 1,6 mln m3 na powierzchni 19,5 tysięcy ha. Po usunięciu skutków gradacji i uprzątnięciu zniszczonych drzewostanów powierzchnie te ponownie zalesiono, tworząc jednowiekowe drzewostany sosnowe. Pogorszenie stanu lasów nastąpiło po dojściu Hitlera do władzy. W 1935 roku przekroczono w Prusach etaty rębu o 48%. Przyczyniło się to do wydatnego uszczuplenia zapasów drewna, a dewastacje - wojenna i powojenna - spowodowały dalsze straty. Administracji leśnej narzucono zbyt wysoki wskaźnik wyrębu drewna. Nastąpiło więc zachwianie równowagi wieku drzew na korzyść najniższych klas. Na podstawie dawnych map drzewostanowych oraz ustnych przekazów byłych pracowników nadleśnictw Puszczy Piskiej (dokumenty zaginęły podczas wojny) można wnioskować, że do roku 1945 gospodarka leśna była prowadzona w sposób zorganizowany. Użytkowanie prowadzone było systemem zrębowym o 120-letniej kolei rębu. Zręby odnawiano przeważnie przez siew sosny, często z domieszką świerka (tzw. „mieszanka pruska”), bez wprowadzenia koniecznych domieszek liściastych, co w konsekwencji doprowadziło do monokultur sosnowych. W 1945 roku obszar puszczy znalazł się w granicach państwa polskiego. Powojenna odbudowa gospodarki kraju wymagała dużych ilości materiałów i surowców - w tym również drewna. Nie sprzyjało to odnowie lasów. Obniżono zatem górną granicę wieku rębu. Nadwyżkę drewna z puszczy kierowano głównie na potrzeby ciężko zniszczonych województw centralnych. W 1945 roku znajdowało się w puszczy 11 tartaków, 32 traki 21 i jedna fabryka sklejek. W tym samym roku z byłych lasów przedwojennego nadleśnictwa Kurwien utworzono nadleśnictwo Maskulińskie. W 1955 roku duże szkody na terenie nadleśnictw puszczańskich wyrządził huragan wskutek czego pozyskano tego roku 16500 m3 masy ze złomów i wywrotów. W latach 1957- 58 z powodu braku oprysków masowo wystąpiła osutka. W ówczesnym okresie nadleśnictwa posiadały setki hektarów nie wykorzystanych łąk i pastwisk. Stan lasów w Puszczy Piskiej w połowie lat 60-tych był dobry. Drzewostany posiadały duże zapasy drewna. Zalesionych zostało wiele wojennych pożarzysk oraz nieużytków rolnych. Stan zwierzyny - po wojennych ciężkich stratach - wyraźnie się poprawił. Całkowity obszar Puszczy Piskiej w 1964 roku wynosił przeszło 104 tysiące ha, w tym lasy zajmowały 85900 ha (82,6%). Puszcza dzieliła się na 11 nadleśnictw: Strzałowo, Krutyń, Ruciane, Szeroki Bór, Pisz, Wilcze Bagno, Maskulińskie, Spychowo, Racibór, Chochół i Mikołajki. 22

Ryc. 6. Fragment mapy przeglądowej drzewostanów Nadleśnictwa Maskulińskie z 1958 r.

Nadleśnictwo Maskulińskie w obecnych granicach zostało utworzone w 1973 roku na podstawie decyzji Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych (Dz. U. MLiPD Nr 1/94 poz. 8 z dn. 28.II.1973 r.). W jego skład weszły trzy jednostki gospodarcze: wyłuszczarnia nasion, Nadleśnictwo Ruciane i Nadleśnictwo Maskulińskie. Pod koniec lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych bieżącego stulecia leśnicy Puszczy Piskiej znowu borykają się z gradacją szkodników owadzich, tym razem brudnicy mniszki. Duże szkody wyrządziły też w nadleśnictwie huraganowe wiatry jesienią 1981 roku, które zniszczyły drzewostany o masie wynoszącej ok. 500 tysięcy m3. 23

4 lipca 2002 roku teren Puszczy Piskiej i okolic nawiedził potężny huragan. W ciągu kilkunastu minut powstały nieodwracalne szkody w drzewostanach w części nadleśnictw puszczy na powierzchni około 20 tys. ha. W wyniku usuwania szkód pozyskano ok. 2 mln m³ drewna. Od dnia 1 stycznia 1979 r. w skład nadleśnictwa wszedł obręb Mikołajki z Nadleśnictwa Strzałowo. Zmiany powierzchni w poszczególnych obrębach według kolejnych rewizji urządzania lasu przedstawi poniższa tabela. Tab. 1. Zmiany powierzchni Nadleśnictwa Maskulińskie w latach 1958-2005.

Maskulińskie Mikołajki Ruciane Razem Obręb/Rok [ha] 1958 11015,00 7756,33* 6246,21 - 1968 11188,83 5838,69** 8953,92 - 1982 11096,16 8075,43 8920,49 28092,08 1995 11139,68 8210,32 8983,66 28333,66 2005 11133,54 8219,62 8983,93 28337,09 * - 1962 r., ** - 1972 r.

2.5. Stan posiadania i podział administracyjny

Powierzchnia nadleśnictwa wynosi 28336,5732 ha (wg stanu na 01.01.2005 r.). Podział powierzchni wg kategorii użytkowania przedstawia się następująco:

Lasy - razem 26877,2591 ha w tym: · grunty leśne zalesione i niezalesione 25894,8982 ha · grunty związane z gospodarką leśną 982,3609 ha

Powierzchnia nieleśna - razem 1459,3134 ha w tym: · grunty zadrzewione i zakrzewione 20,7196 ha · użytki rolne 844,9552 ha · wody 13,4247 ha · użytki kopalniane 0,1800 ha · tereny komunikacyjne 3,3428 ha · tereny osiedlowe 6,3761 ha · tereny różne 15,5600 ha · nieużytki 554,7557 ha ...... Nadleśnictwo ogółem 28336,5732 ha 24

Główne kompleksy nadleśnictwa posiadają ustabilizowany, regularny podział powierzchniowy. W wyjątkowych wypadkach, głównie na terenach trudno dostępnych, jak również w mniejszych kompleksach, występuje nieregularny podział powierzchniowy z wykorzystaniem istniejących dróg, cieków wodnych, itp. Przebieg szeregów ostępowych na terenie całego nadleśnictwa odpowiada kierunkowi W-Z lub odchyla się nieznacznie ku kierunkowi Pn-W lub Pd-W. Linie oddziałowe przebiegają w kierunku Pn-Pd. Układ ten jest korzystny ze względu na dominujący na tym obszarze zachodni kierunek wiatrów, co z kolei zmniejsza ryzyko powstania szkód. Szerokość linii ostępowych wynosi 5-6 m, zaś linii oddziałowych 4-5 m. Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie wydzielono 1158 oddziałów o przeciętnej powierzchni 24,47 ha. Dane dotyczące podziału powierzchniowego obrazuje poniższe zestawienie: Tab. 2. Ilość i przeciętna powierzchnia oddziałów. Przeciętna Ilość Nazwa obrębu powierzchnia oddziałów oddziału Maskulińskie 470 23,69 Mikołajki 319 25,77 Ruciane 369 24,34

Ogółem nadleśnictwo 1158 24,47

3. Formy ochrony przyrody. System ochrony przyrody i kształtowania środowiska naturalnego w Nadleśnictwie Maskulińskie wynika z dominujących funkcji lasów i jest realizowany poprzez: · szczególne formy ochrony przyrody na które składają się: rezerwaty częściowe, pomniki przyrody oraz ochrona gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich, · lasy ochronne ogólnego przeznaczenia, do których zaliczono lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej, lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody, lasy glebochronne oraz lasy wodochronne, 25

· lasy ochronne specjalnego przeznaczenia, do których zalicza się lasy na stałych powierzchniach badawczych i doświadczalnych, a także wyłączone drzewostany nasienne, · pozostałe lasy ochronne – lasy w granicach administracyjnych miast, · lasy wielofunkcyjne (gospodarcze). Podział lasów nadleśnictwa na grupy lasu i kategorie ochronności zawiera zestawienie zamieszczone w pkt. 4.2 niniejszego programu ochrony przyrody. Kształtowanie i ochrona środowiska przyrodniczego realizowane jest ponadto poprzez ochronę w ramach parku krajobrazowego, obszarów chronionego krajobrazu, inwestycje proekologiczne, technologie przyjazne środowisku, oczyszczalnie ścieków, małą retencję wodną itp. 3.1. Szczególne formy ochrony przyrody. 3.1.1.Rezerwaty. Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie położone są rezerwaty przyrody ,,Jezioro Nidzkie", ,,Krutynia im. M. Wańkowicza”, „Czapliniec”, „Jezioro Lisunie”, „Jezioro Łuknajno”. Rezerwat „Jezioro Warnołty” znajduje się w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa. Rezerwat ,, Jezioro Nidzkie ” powołany został 27 października 1972 r. ( Mon. pol. Nr 53 poz. 283 z roku 1972 ). Celem ochrony jest zachowanie i ochrona krajobrazu jeziora Nidzkiego wraz z otaczającymi je lasami. Powierzchnia rezerwatu wynosi 2960,02 ha w tym na terenie Lasów Państwowych 1311,77 ha (nadleśnictwo Maskulińskie i Pisz), jezioro Nidzkie – 1635,41 ha, jezioro Oko 10,79 ha i droga gminna Nida – Wiartel 2,05 ha. Rezerwat ten w Nadleśnictwie Maskulińskie obejmuje swym zasięgiem część obrębu Maskulińskie – pow. 473,70 ha ( powierzchnia leśna - 434,57 ha; powierzchnia gruntów związanych z gospodarką leśną – 31,37 ha; powierzchnia nieleśna – 7,76 ha) i Ruciane pow. – 623,32 ha (powierzchnia leśna - 539,94 ha; powierzchnia gruntów związanych z gospodarką leśną – 29,24 ha; powierzchnia nieleśna – 54,14 ha). Rezerwat położony jest w środku Puszczy Piskiej pomiędzy miejscowościami Ruciane–Nida na północy , Wiartel na wschodzie i Karwica na południowym-zachodzie. Jest on rezerwatem krajobrazowym chroniącym krajobraz jednego z najpiękniejszych jezior mazurskich - Jezioro Nidzkie. Posiada on wyjątkowe walory krajobrazowo – turystyczne, dobrze oddające charakterystyczne piękno krajobrazu pojeziernego. Jezioro otacza szereg dobrze wykształconych i zachowanych zbiorowisk roślinnych głównie borów z drzewostanami sosnowymi z niewielką domieszką świerka i brzozy, nierzadko 200-letnimi. Ponadto dzięki utworzeniu strefy ciszy i stopniowej likwidacji ośrodków wczasowych 26 stworzone są dogodne warunki do spokojnego bytowania licznych gatunków ptactwa, w tym gatunków chronionych: czapla siwa (Ardea cinerea), dzięcioł pstry duży (Dryobater maier), łabędź niemy (Cygnus olor), perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus), oraz ssaków; w tym chronionego bobra europejskiego (Castor fiber). Jezioro w większości posiada wysokie brzegi o nachyleniu dochodzącym do 40o, porośnięte lasami o składzie gatunkowym w którym dominuje olsza , brzoza omszona i zarośla wierzbowe. Obfituje w zatoczki i zalesione wyspy. Teren leśnej części rezerwatu jest pagórkowaty lub falisty z licznymi zagłębieniami wypełnionymi wodami jezior lub torfowiskami. Jezioro Nidzkie ma głębokość do 24 m. Należy ono do regionu Wielkich Jezior Mazurskich tworząc Szlak Wielkich Jezior będących największym w Polsce akwenem żeglarskim. Jezioro Nidzkie jest ogólnie dostępne dla turystyki wodnej lecz istnieje zakaz używania silników spalinowych do sprzętu pływającego.

Fot.1. Rezerwat „Jezioro Nidzkie”

Rezerwat ,,Krutynia im. M. Wańkowicza” utworzony został dnia 10 maja 1989 r. ( Mon. Pol. Nr 17, poz. 120 ) o powierzchni 969,33 ha, w tym na terenie Lasów Państwowych 27

831,89 ha. Położony jest on w obrębie Mikołajki (powierzchnia leśna – 672,09 ha; powierzchnia gruntów związanych z gospodarką leśną – 23,37 ha; nieleśna – 136,43 ha), w dolnym biegu rzeki Krutynia. Celem rezerwatu jest zachowanie w naturalnym stanie krajobrazu polodowcowego, naturalnych ekosystemów wodnych rzeki Krutyni i jezior: Malinówka, Gardyńskie, Dłużec, Smolak oraz unikalnego bogactwa fauny i flory , a w szczególności torfowisk wysokich, przejściowych i niskich wraz z ich florą oraz biotopów ptaków drapieżnych. Rezerwat charakteryzuje się bardzo urozmaiconym ukształtowaniem powierzchni. Dolina rzeki obramowana jest wyniesieniami morenowymi o bardzo bogatej rzeźbie. Rzeka płynie dość wolno tworząc liczne zakola (fotografia nr 2). W rzece i jeziorach występuje roślinność wodna z takimi gatunkami jak : mech wodny Fontinalis dalecarlica ( jedyne stanowisko na Pojezierzu Mazurskim ) , grążel żółty Nuphar lutea, grzybień biały Nymphaea alba, osoka aloesowata Stratiotes aloides, strzałka wodna Sagittaria sagittifolia, żabiścieg pływający Hydrocharis morus-ranae. Dolinę rzeki zajmują zbiorowiska szuwarowe, wysokoturzycowe i niskoturzycowe. Obfitują one w dużą różnorodność występujących gatunków jak: trzcina pospolita Phragmites australis, mozga trzcinowata Phalaris arundinacea , pałka szerokolistna Typha latifolia, szalej jadowity Cicuta virosa, turzyca zaostrzona Carex acuta, turzyca sztywna Carex elata, turzyca brzegowa Carex riparia, turzyca dzióbkowata Carex rostrata, turzyca tunikowata Carex appropinquata, turzyca pospolita Carex nigra, turzyca prosowata Carex panicea, turzyca żółta Carex flava, dziewięciornik błotny Parnassia palustris, ostrożeń błotny Triglochin palustre, sit członowaty Juncus articulatus , sit rozpierzchły Juncus effusum ,świbka błotna Triglochin palustre, storczyk szerokolistny Dactylorhiza majalis i szereg innych. Na obrzeżach jezior gdzie występują torfowiska przejściowe florę reprezentują : siedmiopalecznik błotny Potentilla palustris, bobrek trójlistkowy Menyanthes, wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium, kruszyk błotny Epipactis palustris, turzyca bagienna Carex limosa i wiele innych. W dolinie rzeki panują drzewostany na siedliskach olsów i lasów mieszanych złożone z brzóz – omszonej i brodawkowatej, zaś na obrzeżach bory wilgotne i bory mieszane z drzewostanem sosnowym z domieszką świerka, brzozy i dębu. W borach mieszanych występuje szereg gatunków kserotermicznych jak: ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum officinale, kokoryczka wonna Polygonatum odoratum, koniczyna dwukłosowa Trifolium alpestre, lepnica zwisła Silene nutans, bodziszek czerwony Geranium sanguineum i szereg innych. Na glebach żyźniejszych występują lasy mieszane z drzewostanami sosnowo- dębowymi, w których rosną m.in. wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, konwalia majowa Convalaria majalis, lilia złotogłów Lilium martagon, naparstnica zwyczajna Digitalis 28 grandiflora, orlik pospolity Aquilegia vulgaris, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis i dzwonek skupiony Campanula glomerata. Bogata jest fauna rezerwatu z gnieżdżącymi się tu : orłem bielikiem, orlikiem krzykliwym, rybołowem, myszołowem, pustułką, żurawiem, bocianem czarnym, czaplą siwą, cietrzewiem, dzięciołem czarnym i zimorodkiem, a na jeziorach gnieżdżącymi się łabędziem niemym, perkozem dwuczubym i kilkoma gatunkami kaczek. Z ssaków spotyka się tu jelenie, łosie, sarny, dziki, lisy, jenoty, borsuki, kuny a niekiedy też wilka i rysia. W Krutyni występują raki co świadczy o dużej czystości rzeki. Ichtiofauna reprezentowana jest licznie przez szczupaka, płoć, klenia, wzdręgę, lina, kiełbia, ukleje, miętusa, krąpia, okonia, jazia, suma i węgorza. Rzeka Krutynia jest popularnym szlakiem wodnym spływów kajakowych uważanym za najpiękniejszy w Polsce szlak kajakowy. Oprócz tego przez teren rezerwatu przebiegają lądowe szlaki turystyczne.

Fot. 2. Rezerwat ,,Krutynia im. M. Wańkowicza”

Rezerwat ,,Jezioro Lisunie” utworzony został w 1958 r. ( Mon. Pol. Nr 11, poz. 74 ) o powierzchni 15,78 ha, w tym na terenie Lasów Państwowych 0,94 ha (powierzchnia leśna – 0,92 ha; powierzchnia gruntów związanych z gospodarką leśną – 0,02ha). Położony jest on w obrębie Mikołajki. Celem rezerwatu jest zachowanie w naturalnym stanie dla celów naukowych i dydaktycznych zarastającego jeziora (fotografia nr 4) z najdalej na wschód wysuniętym stanowiskiem kłoci wiechowatej Cladium mariscus. Na szczególną ochronę zasługują równierz stanowiska reliktowych mchów glacjalnych Cinclidium stygium i Meesea triquetra. W wodzie jeziora występują: przesiąkra okółkowa, jezierza giętka i grzybienie 29 północne. Ze względu na dużą wartość naukową i osobliwy charakter występujących tu roślin pływanie po jeziorze Lisunie jest zabronione. Jednakże istnieje możliwość zobaczenia rezerwatu z biegnącej wzdłuż południowego i wschodniego brzegu jeziora drogi.

Rezerwat ,,Czapliniec” utworzony został w 1947 r. ( Dz. Woj. Olsz. Nr 10 poz. 81 ) o powierzchni 16,42 ha (powierzchnia leśna – 16,19 ha; powierzchnia gruntów związanych z gospodarką leśną – 0,23 ha), w całości na terenie Lasów Państwowych. Położony jest on w obrębie Mikołajki. Celem rezerwatu jest ochrona kolonii czapli siwej Ardea cinerea. Obejmuje on fragment boru mieszanego z dorodnym drzewostanem sosnowym i pojedyńczymi świerkami i dębami w wieku 170-200 lat , na których gnieździły się czaple siwe. Od 1979 roku nie stwierdzono w rezerwacie występowania tego gatunku, za to gniazduje tu orzeł bielik .

Rezerwat ,,Jezioro Łuknajno” utworzony został w 1947 roku (Dz. Woj. Olsz. Nr 10 poz. 81), objęto go ochroną już w 1937 roku. Powiększono Rozporządzeniem nr 18 Wojewody Warmińsko – Mazurskiego z dnia 03. 09. 2004r. Całkowita powierzchnia rezerwatu wynosi 1189,11 ha. Obejmuje on całe jezioro Łuknajno wraz z 300 metrowym pasem trzcinowisk, powiększonych obecnie o grunty nadleśnictwa Maskulińskie. Powierzchnia pod zarządem nadleśnictwa wynosi 30,38 ha (powierzchnia leśna – 28,80 ha; powierzchnia gruntów związanych z gospodarką leśną – 0,39 ha; nieleśna – 1,19 ha). Jest to rezerwat biosfery. Celem rezerwatu jest ochrona miejsc lęgowych licznych gatunków ptaków wodnych i błotnych głównie kormoranów, mew śmieszek i kaczek hełmiatek oraz jednej z największych w Europie ostoi łabędzia niemego Cygnus olor. Cała ornitofauna jeziora liczy około 175 gatunków. Wokół jeziora urządzono ścieżkę dydaktyczną i wybudowano wieże obserwacyjne. Natomiast, w celu zapewnienia spokojnego bytowania ptaków, wpływanie na wody jeziora jest zabronione.

30

Fot.3. Rezerwat „Jezioro Łuknajno”

Rezerwat „Jezioro Warnołty” utworzony został w 1976 roku ( Mon. Pol. Nr 24, poz. 108 ) o powierzchni 373,30 ha. Położony jest w odległości 5 kilometrów na północny-wschód od Rucianego-Nidy. Obejmuje swym zasięgiem wody jeziora Warnołty wraz z wyspą Warnowską. Celem rezerwatu jest ochrona miejsc bytowania ptaków wodnych. W środkowej części jeziora znajduje się zalesiona wyspa porośnięta starodrzewiem sosnowym stanowiąca miejsce gniazdowania ptaków drapieżnych. Działania ochronne na terenie rezerwatów określają plany ochrony rezerwatu. Na dzień 01. 01. 2005 r. plany ochrony rezerwatów znajdujacych się na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie są nieaktualne.

3.1.2. Pomniki przyrody istniejące i projektowane. Pomnik przyrody to forma indywidualnej ochrony przyrody, której podlegają obiekty mogące mieć szczególne znaczenie naukowe, estetyczne i historyczno-pamiątkowe oraz wyróżniające się swoistymi cechami krajobrazu. Na omawianym obszarze większość pomników stanowią grupy drzew i pojedyncze drzewa. O nadaniu danemu drzewu statusu pomnika przyrody decydować może wyróżniający je spośród otoczenia: sędziwy wiek, niezwykły kształt, piękno pokroju lub wielkość. Minimalny obwód (na wysokości pierśnicy) 31 dla rodzimych gatunków drzew i krzewów uznawanych za pomniki ze względu na swoje rozmiary jest różny dla poszczególnych gatunków i wynosi:

- dąb szypułkowy, topola biała, topola czarna – 380 cm - buk zwyczajny, dąb bezszypułkowy, jodła pospolita, lipa drobnolistna, lipa szerokolistna, modrzew europejski, modrzew polski, sosna zwyczajna, świerk pospolity, wierzba biała, wierzba krucha – 314 cm - jawor, jesion wyniosły – 250 cm - brzoza brodawkowata, brzoza omszona, klon zwyczajny, osika, wiąz górski, wiąz pospolity, wiąz szypułkowy – 220 cm - grab zwyczajny – 190 cm - grusza pospolita, jarzębina pospolita, klon polny – 160 cm - czeremcha zwyczajna, czereśnia, głóg, jabłoń dzika, leszczyna, szakłak pospolity – 94 cm

O objęciu ochroną może również zdecydować występowanie drzewa na granicy lub poza granicą naturalnego zasięgu danego gatunku. Ochronie podlegają również dzieła sztuki ogrodniczej (parki) oraz elementy mające znaczenie dla piękna krajobrazu (np. aleje). Pomnikami mogą być również twory przyrody nieożywionej takie jak: - interesujące formy rzeźby powierzchni ziemi (przełomy rzeczne, zjawiska krasowe, jaskinie), - pozostałości epoki lodowcowej (głazy narzutowe), - utwory wulkaniczne i tektoniczne, - rzadkie minerały itp.

W zasięgu terytorialnym nadleśnictwa występują 61 zaewidencjonowane pomniki przyrody, w tym: - 42 pojedynczych drzew - 15 pomników grupowych - 2 aleje - 1 stanowisko rośliny chronionej - 1 pomnik przyrody nieożywionej

W formie pomników przyrody chronione są następujące gatunki drzew i krzewów: - lipa drobnolistna (Tilia cordata) 32

- dąb szypułkowy (Qercus robur) - modrzew europejski (Larix europaea) - kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum) - żywotnik olbrzymi (Thuja gigantea) - klon zwyczajny (Acer platanoides) - wierzba (Salix fragilis x C. Pentandra)

Fot. 4. Pomnik przyrody. Dąb szypułkowy (Qercus robur) 33

Tab. 3. Wykaz zatwierdzonych pomników przyrody ożywionych i nieożywionych ( wg danych W.K.P.)

Położenie Opis obiektu Numer miejsco- Lp. rejestru Podstawa prawna oddz. wyso- stan uwagi wość rodzaj gatunek obwód wojew. poddz kość zdrowotny leśnictwo* 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Mikołajki Zarządzenie Nr 18/85 Woj. Suw. Z Lipa drobno- 130- 3 18.06.1985r. Dz. 94 Kulinowo Aleja 28 1 listna 480 Urz. Woj. Suw. Nr. 16 poz. 118

RLS 16/55/52 z Grupa Dąb szypuł- 565 26 2 114 Lisiny 2 sztuki 29.12.1952r. drzew kowy 455 29 RLS 16/55/52 z Grupa 300 - 3 115 Lisiny 27 - 29 5 sztuk 29.12.1952r. drzew 350 NR 323/66 z 259a, Stanowi- 4 116 l. Mikołajki 05.01.1966r. 12a sko kłoci Lb 157/56 z Głaz 117 Dybowo 5 16.07.1656r. narzutowy Dąb szypuł- 178 - 26 8 sztuk NR 359/74 z Grupa 10 kowy 360 118 Mikołajki 6 14.06.1974r. drzew Modrzew 172 26

europejski 334 27 Rozp. nr 222/98 Woj. Suw. Z dnia Poje- Kaszta- 544 98-12-14/ Dz. Urz. Mikołajki dyńcze 378 19 7 nowiec Woj. Suw. Nr. 74 drzewo poz. 510 Gmina Ruciane - Nida Rozp. nr 222/98 Woj. Suw. Z dnia Poje- Żywotnik 545 98-12-14/ Dz. Urz. Kulinowo dyńcze 280 22 8 olbrzymi Woj. Suw. Nr. 74 drzewo poz. 510 Rozp. nr 44/94 Lipa drobno- 208- 23 sztuki Woj. Suw. Z dnia listna 430 9 422 94-12-14/ Dz. Urz. Ukta Aleja 237 Klon Woj. Suw. Nr. 14 250 20-25 3 sztuki zwyczajny poz. 116 202 Rozp. nr 222/98 Woj. Suw. Z dnia Poje- Dąb szypuł- 554 98-12-14/ Dz. Urz. Popielno dyńcze 415 27 10 kowy Woj. Suw. Nr. 74 drzewo poz. 510 Rozp. nr 222/98 Woj. Suw. Z dnia Poje- Ruciane Dąb szypuł- 555 98-12-14/ Dz. Urz. dyńcze 385 24 11 -Nida kowy Woj. Suw. Nr. 74 drzewo poz. 510 Rozp. nr 222/98 Woj. Suw. Z dnia Poje- Ruciane Dąb szypuł- 556 98-12-14/ Dz. Urz. dyńcze 314 22 „Kolejarz” 12 -Nida kowy Woj. Suw. Nr. 74 drzewo poz. 510 Rozp. nr 222/98 Woj. Suw. Z dnia Poje- Ruciane Lipa drobno- 557 98-12-14/ Dz. Urz. dyńcze 298 26 13 -Nida listna Woj. Suw. Nr. 74 drzewo poz. 510

34

Położenie Opis obiektu Numer miejsco- Lp. rejestru Podstawa prawna oddz. wyso- stan uwagi wość rodzaj gatunek obwód wojew. poddz kość zdrowotny leśnictwo* 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Dąb szypuł- 417 94-12-14/ Dz. Urz. 101i l.Guzianka dyńcze 310 30 14 kowy Woj. Suw. Nr. 14 drzewo poz. 116 Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Dąb szypuł- 418 94-12-14/ Dz. Urz. 101h l.Guzianka dyńcze 470 25 15 kowy Woj. Suw. Nr. 14 drzewo poz. 116 Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Salix fragilis 16 419 94-12-14/ Dz. Urz. Ukta dyńcze Wierzba 520 25 x C. Woj. Suw. Nr. 14 drzewo Pentandra L. poz. 116 340 25 180 21 Rozp. nr 44/94 185 20 Woj. Suw. Z dnia Grupa Klon 215 22 17 420 94-12-14/ Dz. Urz. 8 sztuk drzew zwyczajny 180 20 Woj. Suw. Nr. 14 poz. 116 150 20 230 23 200 21 Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Lipa drobno- 421 94-12-14/ Dz. Urz. Iznota dyńcze 302 25 18 listna Woj. Suw. Nr. 14 drzewo poz. 116 Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Onu- Dąb szypuł- 409 94-12-14/ Dz. Urz. dyńcze 395 20 19 fryjewo kowy Woj. Suw. Nr. 14 drzewo poz. 116 Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Dąb szypuł- 410 94-12-14/ Dz. Urz. Śwignajno dyńcze 315 20 20 kowy Woj. Suw. Nr. 14 drzewo poz. 116 Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Kadzidło- Lipa drobno- 411 94-12-14/ Dz. Urz. dyńcze 318 25 Lipa bartna 21 wo listna Woj. Suw. Nr. 14 drzewo poz. 116 Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Dąb szypuł- 412 94-12-14/ Dz. Urz. 54d l.Ruciane dyńcze 450 27 22 kowy Woj. Suw. Nr. 14 drzewo poz. 116 Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Dąb szypuł- 413 94-12-14/ Dz. Urz. 101h l.Guzianka dyńcze 335 25 23 kowy Woj. Suw. Nr. 14 drzewo poz. 116 Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Dąb szypuł- 414 94-12-14/ Dz. Urz. 101h l.Guzianka dyńcze 240 25 24 kowy Woj. Suw. Nr. 14 drzewo poz. 116 Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Dąb szypuł- 415 94-12-14/ Dz. Urz. 101h l.Guzianka dyńcze 270 26 25 kowy Woj. Suw. Nr. 14 drzewo poz. 116

35

Położenie Opis obiektu Numer miejsco- Lp. rejestru Podstawa prawna oddz. wyso- stan uwagi wość rodzaj gatunek obwód wojew. poddz kość zdrowotny leśnictwo* 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Rozp. nr 44/94 Woj. Suw. Z dnia Poje- Dąb szypuł- 416 94-12-14/ Dz. Urz. 101i l.Guzianka dyńcze 390 30 26 kowy Woj. Suw. Nr. 14 drzewo poz. 116

Zarządzenie Nr 18/85 Woj. Suw. Z Poje- Dąb szypuł- 320 18.06.1985r. Dz. 213a l.Ukta dyńcze 415 26 27 kowy Urz. Woj. Suw. Nr. drzewo 16 poz. 118 Rozp. nr 6/93 Woj. Suw. Z dnia 93- Poje- Dąb szypuł- 349 01-18/ Dz. Urz. 202g l.Gąsior dyńcze 350 28 28 kowy Woj. Suw. Nr. 2 drzewo poz. 11 Rozp. nr 6/93 Woj. 350 28,5 Suw. Z dnia 93- Grupa Dąb szypuł- 350 01-18/ Dz. Urz. 201i l.Gąsior 340 28 3 sztuki 29 drzew kowy Woj. Suw. Nr. 2 poz. 11 300 26 Rozp. nr 6/93 Woj. Suw. Z dnia 93- Poje- Dąb szypuł- 351 01-18/ Dz. Urz. 218b l.Ukta dyńcze 330 26 30 kowy Woj. Suw. Nr. 2 drzewo poz. 11 Rozp. nr 6/93 Woj. Suw. Z dnia 93- Poje- Dąb szypuł- 352 01-18/ Dz. Urz. 210k l.Ukta dyńcze 340 27 31 kowy Woj. Suw. Nr. 2 drzewo poz. 11 Rozp. nr 6/93 Woj. 300 20 Suw. Z dnia 93- Grupa Dąb szypuł- 353 01-18/ Dz. Urz. 216k l.Ukta 334 20 3 sztuki 32 drzew kowy Woj. Suw. Nr. 2 poz. 11 305 20 410 28 Zarządzenie Nr 505 28 18/85 Woj. Suw. Z 375 26 Grupa Dąb szypuł- 316 18.06.1985r. Dz. 223h,g l.Ukta 400 27 7 sztuk 33 drzew kowy Urz. Woj. Suw. Nr. 345 27 16 poz. 118 335 27 335 27 Zarządzenie Nr 18/85 Woj. Suw. Z Poje- Dąb szypuł- 317 18.06.1985r. Dz. 223j l.Ukta dyńcze 365 27 34 kowy Urz. Woj. Suw. Nr. drzewo 16 poz. 118 Zarządzenie Nr 18/85 Woj. Suw. Z Poje- Dąb szypuł- 318 18.06.1985r. Dz. 221a l.Ukta dyńcze 395 27 35 kowy Urz. Woj. Suw. Nr. drzewo 16 poz. 118 Zarządzenie Nr 18/85 Woj. Suw. Z 430 26 Grupa Dąb szypuł- 319 18.06.1985r. Dz. 212b l.Ukta 36 drzew kowy Urz. Woj. Suw. Nr. 325 28 16 poz. 118 Zarządzenie Nr 18/85 Woj. Suw. Z Poje- Dąb szypuł- 310 18.06.1985r. Dz. 2b l. dyńcze 372 29 37 kowy Urz. Woj. Suw. Nr. drzewo 16 poz. 118

36

Położenie Opis obiektu Numer miejsco- Lp. rejestru Podstawa prawna oddz. wyso- stan uwagi wość rodzaj gatunek obwód wojew. poddz kość zdrowotny leśnictwo* 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Zarządzenie Nr 18/85 Woj. Suw. Z Poje- Dąb szypuł- 311 18.06.1985r. Dz. 2b l.Wejsuny dyńcze 435 24 38 kowy Urz. Woj. Suw. Nr. drzewo 16 poz. 118 Zarządzenie Nr 420 34 18/85 Woj. Suw. Z Grupa Dąb szypuł- 312 18.06.1985r. Dz. 4a l.Wejsuny 360 30 3 sztuki 39 drzew kowy Urz. Woj. Suw. Nr. 16 poz. 118 328 23 Zarządzenie Nr 18/85 Woj. Suw. Z Poje- Dąb szypuł- 313 18.06.1985r. Dz. Popielno dyńcze 480 35 40 kowy Urz. Woj. Suw. Nr. drzewo 16 poz. 118 Zarządzenie Nr 18/85 Woj. Suw. Z 340 27 18.06.1985r. Dz. Grupa Dąb szypuł- 314 224f l.Ukta 2 sztuki 41 Urz. Woj. Suw. Nr. drzew kowy 16 poz. 118 360 27

370 27 327 27 Zarządzenie Nr 360 27 9 sztuk 18/85 Woj. Suw. Z 385 27 (w tym 5 Grupa Dąb szypuł- 315 18.06.1985r. Dz. 224f,g l.Ukta 355 27 drzew jest 42 drzew kowy Urz. Woj. Suw. Nr. 400 28 nieozna- 16 poz. 118 345 27 kowanych) 440 28 380 27 Dec. Nr 368/75 410 26 Wydz. RliS UW w Ruciane- Grupa Dąb szypuł- 168 405 26 3 sztuki 43 Olsztynie z Nida drzew kowy 17.04.1975r. 400 26 Dec. Nr 369/75 Poje- Wydz. RliS UW w Ruciane- Dąb szypuł- 169 dyńcze 370 26 44 Olsztynie z Nida kowy drzewo 17.04.1975r. Dec. Nr 370/75 390 26 Wydz. RliS UW w Grupa Dąb szypuł- 170 95a l.Ruciane 2 sztuki 45 Olsztynie z drzew kowy 460 27 17.04.1975r. Dec. Nr 371/75 Poje- Wydz. RliS UW w Dąb szypuł- 171 102 l.Guzianka dyńcze 430 14 46 Olsztynie z kowy drzewo 17.04.1975r. Zarządzenie Nr 12/80 Woj. Suw. z Poje- 12.03.1980r. Dz. Dąb szypuł- 264 Ukta dyńcze 332 30 47 Urz. WRN w kowy drzewo Suwałkach Nr 2 poz. 10 Zarządzenie Nr 12/80 Woj. Suw. z Poje- 12.03.1980r. Dz. Dąb szypuł- 265 Ukta dyńcze 330 30 48 Urz. WRN w kowy drzewo Suwałkach Nr 2 poz. 10 Dec. Prezydium Poje- WRN w Olsztynie Dąb szypuł- 128 143o l.Guzianka dyńcze 630 25 49 z 17.05.1965r. Nr kowy drzewo R.X-317/65 Dec. Prezydium Poje- WRN w Olsztynie Dąb szypuł- 129 83j l.Ruciane dyńcze 480 26 50 z 02.09.1965r. Nr kowy drzewo R.X-318/65

37

Położenie Opis obiektu Numer miejsco- Lp. rejestru Podstawa prawna oddz. wyso- stan uwagi wość rodzaj gatunek obwód wojew. poddz kość zdrowotny leśnictwo* 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dec. Prezydium Poje- WRN w Olsztynie Dąb szypuł- 130 102c l.Guzianka dyńcze 520 26 51 z 02.09.1965r. Nr kowy drzewo R.X-318/65 Dec. Prezydium Poje- WRN w Olsztynie Dąb szypuł- 131 102 l.Guzianka dyńcze 500 27 52 z 02.09.1965r. Nr kowy drzewo R.X-318/65 Dec. Prezydium Poje- WRN w Olsztynie Dąb szypuł- 132 102c l.Guzianka dyńcze 460 16 53 z 02.09.1965r. Nr kowy drzewo R.X-318/65 Dec. Prezydium Poje- WRN w Olsztynie Sosna 152 166h l.Guzianka dyńcze 330 35 54 z 17.05.1965r. Nr pospolita drzewo R.X-318/65 Dec. Prezydium Poje- WRN w Olsztynie Dąb szypuł- 119 83o l.Ruciane dyńcze 476 25 55 z 29.12.1952r. Nr kowy drzewo RLB 16/43/52 Dec. Prezydium 460 28 2 sztuki - WRN w Olsztynie Grupa Dąb szypuł- 120 83j l.Ruciane „Królewskie 56 z 29.12.1952r. Nr drzew kowy 530 28 Dęby” RLB 16/45/52 Dec. Prezydium Poje- WRN w Olsztynie PAN - Dąb szypuł- 121 Popielno dyńcze 475 25 57 z 29.12.1952r. Nr 54 kowy drzewo RLB 16/47/52 Dec. Prezydium Poje- WRN w Olsztynie Dąb szypuł- 122 4a l.Wejsuny dyńcze 405 28 58 z 29.12.1952r. Nr kowy drzewo RLB 16/51/52 Dec. Prezydium Poje- WRN w Olsztynie Dąb szypuł- 123 83h l.Ruciane dyńcze 580 24 59 z 29.12.1952r. Nr kowy drzewo RLB 121/52 Dec. Prezydium Poje- WRN w Olsztynie Dąb szypuł- 125 142f l.Ruczaj dyńcze 565 28 „Grunwald” 60 z 29.12.1952r. Nr kowy drzewo RLB 16/124/52 Dec. Prezydium 362 27 WRN w Olsztynie Grupa Dąb szypuł- 157 330F l.Turośl 2 sztuki 61 z 29.12.1952r. Nr drzew kowy 310 27 RLB 16/129/52

Na terenie lasów Nadleśnictwa Maskulińskie w trakcie prac taksacyjnych stwierdzono drzewa, którym ze względu na ich wymiary można już w chwili obecnej nadać status pomnika przyrody. Występuje tu także wiele starych drzew, które mogą w przyszłości te wymiary osiągnąć. Wykaz projektowanych pomników przyrody zamieszczono poniżej: 38

Tab. 4. Wykaz projektowanych pomników przyrody

Pierśnica Wysokość Lp Leśnictwo Oddz. poddz. Gatunek Wiek Uwagi (cm) (m) 1 2 3 4 5 6 7 Obręb Maskulińskie 1 Krzyże 1 c Db 250 109 30 4 sztuki 2 Krzyże 3 f So 150 60 28 3 Krzyże 3 f So 150 74 30 4 Krzyże 3 g So 150 72 28 5 Krzyże 3 g So 150 74 28 6 Krzyże 12 a Db 250 127 27 5 sztuki 7 Krzyże 12 f So 150 72 30 8 Krzyże 12 f Db 170 74 25 9 Krzyże 27 a So 180 78 27 10 Krzyże 37 g Db 170 112 28 11 Ruczaj 45 b Db 160 106 27 12 Ruczaj 48 c Db 260 98 29 13 Krzyże 54 b So 123 76 26 14 Drapacz 169 a So 148 95 28 15 Drapacz 169B f Kl 100 70 21 16 Drapacz 181A b So 150 120 26 17 Borek 182 i Db 180 120 27 18 Zaroślak 211 f Db 231 98 22 19 Turośl 330 c Db 350 138 30 20 Leśny Fort 387 j Db 450 185 28 21 Leśny Fort 387 l Db 350 130 28 Obręb Mikołajki 1 Mikołajki 66 d Db 150 80 27 2 Śniardwy 78 j Żyw. 100 93 24 3 Śniardwy 78 k Lp 150 120 23 4 Śniardwy 78 k Lp 100 80 23 5 Śniardwy 78 k Lp 150 140 25 6 Śniardwy 78 k Lp 150 150 25 7 Śniardwy 78 k Lp 150 120 25 8 Śniardwy 83 h Św 183 95 32 9 Mikołajki 135 b Św 150 99 42 10 Ukta 212 c Db 200 169 33 11 Ukta 212 c Db 200 104 29 12 Ukta 212 l Db 200 107 39 13 Ukta 212 l Db 200 106 32 15 Ukta 224 f Db 230 121 29 16 Ukta 224 f Db 230 101 33 17 Ukta 224 f Db 230 114 31 18 Ukta 224 f Db 230 117 34 19 Ukta 224 f Db 230 103 30 20 Ukta 224 f Db 230 124 33 21 Mikołajki 269 f Gb 122 61 26 22 Mikołajki 272 f Db 200 107 33 23 Mikołajki 272 m Db 200 109 28 Obręb Ruciane 1 Wejsuny 2 g Db 120 72 22 2 Wejsuny 2 g Db 250 102 30 3 Wejsuny 11 c Db 250 111 33 4 Wejsuny 11 c Db 250 115 33

39

Pierśnica Wysokość Lp Leśnictwo Oddz. poddz. Gatunek Wiek Uwagi (cm) (m) 1 2 3 4 5 6 7 5 Wejsuny 12 c Db 250 115 25 6 Ruciane 54 d Db 260 131 31 7 Ruciane 54 d Db 260 143 30 8 Ruciane 73 d Św 213 96 37 9 Ruciane 83 b Db 268 102 33 10 Ruciane 83 k Db 238 143 32 11 Ruciane 83 k Db 238 138 32 12 Ruciane 83 k Db 238 117 32 13 Ruciane 83 o Db 213 134 30 15 Guzianka 117 h Db 300 116 30 16 Guzianka 117 i Db 250 135 27 17 Ruciane 118 h Db 300 120 30 18 Ruciane 118 i Db 350 145 32 19 Ruciane 120 b Db 200 113 28 20 Ruciane 120 b Db 200 117 34 21 Ruciane 120 b Db 200 127 27 22 Ruciane 120 c Db 150 87 27 23 Ruciane 120 c Db 200 114 29 24 Guzianka 123 a Db 200 130 32 25 Kowalik 186 i So 203 98 30 26 Kowalik 230 g Lp 100 92 26 27 Czapla 289 c Db 203 131 23 28 Czapla 291 h Db 171 119 36 29 Czapla 291 h Db 171 148 32 30 Czapla 306 a Db 200 112 30 31 Czapla 306 a Db 200 117 30 32 Czapla 338 f Db 223 134 25 33 Czapla 338 f Db 323 161 22 34 Czapla 347 g So 300 102 36 35 Czapla 347 g So 300 102 34 36 Czapla 359 g Św 213 110 32

3.1.3 Użytki ekologiczne

Użytki znajdujące się w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa powołane zostały rozporządzeniem Wojewody Suwalskiego Nr 27/93 z dnia 26.04.1993 w sprawie uznania za użytki ekologiczne pozostałości ekosystemów (Dz.Urz.Woj.Suw. Nr 13, poz. 81).Tą formą ochrony objęto:

- Łąkę Krutynia - jest to działka 6/1 obrębu Ukta leżąca w gminie Ruciane-Nida stanowiąca enklawę w rezerwacie przyrody „ Krutynia Dolna” o powierzchni 6,83 ha. Jest to ekstensywnie użytkowana, wilgotna łąka z licznie występujacymi storczykami – szerokolistnym i krwistym.

- Torfowisko Zełwągi – leżące w gminie Mikołajki na terenie obrębu Mikołajki o powierzchni 4,25 ha (powierzchnia pod zarządem nadleśnictwa 1,57 ha w oddziale 60b). 40

Ochroną objęte jest stanowisko wierzby borówkolistnej Salix myrtilloides liczące około 400 pędów. Jest to torfowisko przejściowe ze sztucznie obniżonym poziomem wód gruntowych porośniętym kilkudziesięcioletnim drzewostanem sosnowym z domieszką brzozy.

- Prawdowskie Wzgórza – położone w gminie Mikołajki na terenie obrębu Mikołajki w o powierzchni 1,50 ha (powierzchnia pod zarządem nadleśnictwa 0,21 ha w oddziale 73h). Celem ochrony jest tutaj piaszczyste wzgórze z występującym licznie rojnikiem pospolitym Sempervivum soboliferum, w otoczeniu koloni roślin ciepłolubnych.

- Grąd Wigryny - leżący na terenie gminy Ruciane-Nida, obręb Mikołajki o powierzchni 18,75 ha (powierzchnia pod zarządem nadleśnictwa 13,45 ha w oddziale 215 b, c, h, i). Chroni się tutaj unikalną w Polsce północno-wschodniej odmianę grądu z kokoryczką pełną Corydalis solida. Powierzchnia ta porośnięta jest dobrze zachowanym grądem w wieku 40-150 lat.

3.1.4. Ochrona gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich. Ochrona gatunkowa roślin i grzybów Listę gatunków rodzimych, dziko występujących roślin, rosnących na terenie zachodniej części Puszczy Piskiej (w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Maskulińskie), objętych ochroną gatunkową według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 09 lipca 2004 r. (Dz. Ust. Nr 168, poz. 1764), zawiera załącznik nr 2 zamieszczony w części dokumentacyjnej niniejszego programu. Został on sporządzony na podstawie prac: „Przyroda województwa suwalskiego” (Sokołowski A. W., Kot J.,1996), „Polska Czerwona Księga Roślin – paprotniki i rośliny kwiatowe” (PAN, 2001), „Flora Polski. Rośliny chronione” (Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., 2003.) oraz danych administracji leśnej Nadleśnictwa Maskulińskie. Niektóre z ujętych w zestawieniu z załącznika nr 2 roślin chronionych podlegających ochronie ścisłej występują na omawianym terenie dość pospolicie. Przykładem mogą być tu chrobotki (Cladonia) występujące często w runie borów świeżych sosnowych, lub widłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum) stanowiący częsty składnik runa w borach mieszanych wilgotnych, bagno zwyczajne (Ledum palustre). Pospolicie występują na omawianym terenie, na odpowiadających im siedliskach, również niektóre rośliny chronione podlegające ochronie częściowej. Należą do nich: kruszyna pospolita (Frangula alnus), porzeczka czarna (Ribes 41 nigrum), kalina koralowa (Viburnum opulus), konwalia majowa (Convallaria majalis), przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis), gajnik lśniący (Hylocomium splendens), rokietnik pospolity (Pleurozium schreberi) i płonnik pospolity (Polytrichum commune). Z pozostałych roślin chronionych na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie potwierdzone jest występowanie: pióropusznika strusiego (Matteucia struthiopteris), sasanki otwartej (Pulsatilla patens), zawilca wielkokwiatowego (Anemone sylvestris) i wawrzynka wilczełyko (Daphne mezereum), których stanowiska zostały oznaczone na gruncie przez administrację leśną oraz mącznicy lekarskiej (Arctostaphylos uva-ursi), rosiczki długolistnej (Drosera anglica), rosiczki okrągłolistnej (Drosera rotundifolia), widłaka goździstego (Lycopodium clavatum), widłaka spłaszczonego (Lycopodium complanatum), widłaka wrońca (Huperzia selago).

Fot. 5. Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum

Fot. 6. Bagno zwyczajne Ledum palustre Ochrona gatunkowa zwierząt Pełną listę gatunków zwierząt rodzimych, dziko występujących, objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową w Polsce podaje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. (Dz. Ust. Nr 220, poz. 2237). Chronione gatunki zwierząt występujące na omawianym terenie przedstawia załącznik nr 3 zamieszczony w części dokumentacyjnej niniejszego programu. Został on sporządzony na podstawie prac: „Przyroda województwa suwalskiego” (Sokołowski A. W., Kot J.,1996), „Polska Czerwona Księga Zwierząt – Kręgowce” (Głowaciński Z., red., 2001), „Wilk i ryś w Polsce – wyniki inwentaryzacji w 2001 roku” (Jędrzejewski W., i inni, 2002), oraz danych administracji leśnej Nadleśnictwa Maskulińskie. 42

Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie na podstawie danych otrzymanych od Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody zostało wyznaczonych 6 stref ochronnych obejmujących miejsca rozrodu i regularnego przebywania orlika krzykliwego (Aquila pomarina), 1 strefa obejmująca miejsca rozrodu i regularnego przebywania bociana czarnego (Ciconia nigra) i orlika krzykliwego(Aquila pomarina), 5 stref ochronnych obejmujących miejsca rozrodu i regularnego przebywania bielika, (Haliaeetus albicilla), 1 strefa obejmująca miejsca rozrodu i regularnego przebywania kani czarnej (Milvus migrans) i rudej (Milvus milvus), 3 strefy ochronne obejmujące miejsca rozrodu i regularnego przebywania rybołowa (Pandion haliaetus) oraz 1 strefa obejmująca miejsca rozrodu i regularnego przebywania bielika, (Haliaeetus albicilla) i orlika krzykliwego (Aquila pomarina). Innymi gatunkami zwierząt podlegającymi ochronie ścisłej występującymi na terenie nadleśnictwa są duże drapieżniki: ryś (Lynx lynx) i wilk (Canis lupus). Puszcza Piska stanowi ważną ostoję dla obu tych gatunków. Według inwentaryzacji przeprowadzonej 31. 03. 2004 roku na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie stwierdzono 17 wilków i 2 rysie.

Fot. 7. Wilk Canis lupus Na obrębie Mikołajki, według różnych danych, stwierdzono 5 (8) stanowisk żółwia błotnego (Emys orbicularis), który podlega ochronie ścisłej. 43

3.2. Lasy ochronne. Lasy ochronne ustanawiane są w drodze odnośnych decyzji Ministra Środowiska, na wniosek Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych, po uprzednim zasięgnięciu opinii właściwych terytorialnie rad gminnych. Ze względu na pełnione funkcje podzielić je można na dwie zasadnicze grupy: lasy ochronne ogólnego przeznaczenia oraz lasy ochronne specjalnego przeznaczenia. Powyższy podział wynika z ustaleń Systemu Ochrony Przyrody i Kształtowania Środowiska Naturalnego w Lasach Państwowych. Różne kategorie lasów ochronnych mogą się wzajemnie nakładać, wtedy ustala się kategorię wiodącą. Granice lasów ochronnych na omawianym terenie przedstawia „Mapa walorów przyrodniczych, wartości kultury materialnej oraz zagrożeń środowiska przyrodniczego Nadleśnictwa Maskulińskie”. Walory przyrodnicze lasów ochronnych zostały omówione w p. 4.2 niniejszego opracowania. Lokalizację lasów ochronnych zamieszczono w opisaniu ogólnym planu UL.

3.2.1. Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia. W skład lasów ochronnych ogólnego przeznaczenia na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie wchodzą: - lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody na pow. 104,45 ha, - lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej na pow. 1149,50 ha, - lasy glebochronne na pow. 272,44 ha, - lasy wodochronne na pow. 2253,21 ha,

Lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody Za lasy ochronne stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody zostały uznane dobrze wykształcone drzewostany w wieku 150 – 200 lat (przeważnie z panującą sosną) na siedliskach BMśw, LMśw i Lśw, o słabej jakości technicznej ( zahubione, żywicowane), oraz drzewostany z panującą starą olszą i brzozą na siedliskach BMb, LMb i Ol, mające duże znaczenie w zachowaniu różnorodności biologicznej. Zaliczono je do gospodarstwa specjalnego.

Lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej Granice ostoi zwierząt objętych ochroną gatunkową zostały ustanowione decyzjami Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody działającego z upoważnienia Wojewody Warmińsko - Mazurskiego, na podstawie wniosków administracji leśnej opartej na waloryzacji i weryfikacji terenowej wykonanej przez ornitologów. Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie 44 utworzono 17 stref ochronnych w celu ochrony miejsc rozrodu i regularnego przebywania sześciu gatunków ptaków chronionych: orlika krzykliwego (Aquila pomarina), bielika (Haliaeetus albicilla), bociana czarnego (Ciconia nigra), rybołowa (Pandion haliaetus), kani czarnej (Milvus migrans) i kani rudej (Milwus milwus) . Wszystkie strefy ochronne decyzją I KTG weszły w skład gospodarstwa specjalnego. Drzewostany w odległości 200 m od gniazd (ścisła strefa ochronna) zostały wyłączone z użytkowania rębnego. Lasy glebochronne Za lasy glebochronne zostały uznane lasy rosnące na stromych (o przeważającym nachyleniu ponad 20° przy glebach luźnych i ponad 35° przy glebach zwięzłych). Weszły one w skład gospodarstwa specjalnego. Lasy wodochronne Za lasy wodochronne zostały uznane lasy chroniące zasoby wód powierzchniowych i podziemnych na siedliskach wilgotnych i bagiennych, lasy na obszarach źródliskowych oraz lasy położone wzdłuż rzek, potoków, jezior i zbiorników wodnych, tworzące wyraźne ciągi hydrologiczne. Zaliczono je do gospodarstw według typów siedliskowych lasu.

3.2.2. Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia. W skład lasów ochronnych specjalnego przeznaczenia na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie wchodzą: - lasy stanowiące wyłączone drzewostany nasienne na pow. 370,59 ha, - lasy znajdujące się na stałych powierzchniach badawczych i doświadczalnych na pow. 6,32 ha,

Lasy na stałych powierzchniach badawczych i doświadczalnych Dla zabezpieczenia trwałości i ciągłości badań naukowych i doświadczalnictwa leśnego wyodrębniono na terenie nadleśnictwa lasy na stałych powierzchniach naukowych i badawczych. Ewentualne zabiegi gospodarcze na danych powierzchniach są każdorazowo uzgadniane z placówkami naukowymi prowadzącymi tam badania. Decyzją I KTG weszły w skład gospodarstwa specjalnego.

Lasy stanowiące wyłączone drzewostany nasienne W celu zachowania potencjalnych możliwości produkcyjnych drzewostanów Puszczy Piskiej, a zwłaszcza zróżnicowania genetycznego tworzących je gatunków oraz dostosowania populacji drzew do lokalnych warunków fizyczno-geograficznych, utworzono na obszarze nadleśnictwa 25 wyłączonych drzewostanów nasiennych sosnowych i modrzewiowych 45

(zgodnie z aktualnym rejestrem bazy nasiennej). Decyzją I KTG zaliczono je do gospodarstwa specjalnego i wyłączono z użytkowania rębnego.

3.2.3. Pozostałe lasy ochronne. W skład pozostałych lasów ochronnych na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie wchodzą: - lasy w granicach administracyjnych miast na pow. 317,26 ha. Lasy w granicach administracyjnych miast Drzewostany w trwałym zarządzie Nadleśnictwa o dużych walorach przyrodniczych, krajobrazowych, turystycznych, wypoczynkowych i edukacyjnych, położone w granicach administracyjnych miast: Ruciane – Nida i Mikołajki. Zaliczono je do gospodarstw według typów siedliskowych lasu.

3.3. Lasy wielofunkcyjne (gospodarcze). W Nadleśnictwie Maskulińskie lasy wielofunkcyjne zajmują powierzchnię 19728,73 ha, co stanowi 73,4 % powierzchni lasów tego obiektu. Lasy wielofunkcyjne spełniają wielorakie funkcje. Tak jak rezerwaty i lasy ochronne stanowią one siedlisko bytowania chronionych gatunków roślin i zwierząt, na ich terenie znajdują się pomniki przyrody wraz z otaczającymi je strefami ochronnymi. Z drugiej strony mają one do spełnienia również ważne funkcje społeczne, dlatego na ich terenie może rozwijać się turystyka i być stosowana proekologiczna, trwale zrównoważona gospodarka leśna, służąca zaspokojeniu interesów społeczności lokalnych i Skarbu Państwa. Lasy gospodarcze omawianego nadleśnictwa wchodzą w skład Puszczy Piskiej.

3.4. Inne formy ochrony przyrody i krajobrazu. 3.4.1. Mazurski Park Krajobrazowy. Utworzony w grudniu 1977r. Powierzchnia Parku wynosi 53655ha, a jego strefy ochronnej 18608ha. Z tego lasy zajmują ponad 29000ha, a rzeki i jeziora ok. 17000ha. Reszta to użytki rolne i tereny zabudowane. Mazurski Park Krajobrazowy leży w województwie warmińsko-mazurskim i obejmuje swoimi granicami fragmenty gmin, znajdujących się w trzech powiatach. W granicach powiatu Pisz znajduje się 25486ha (gmina Ruciane Nida – 14706ha, gmina Pisz – 9270ha, – 1510ha). Powiat mrągowski obejmuje 26814ha ( – 15326ha, gmina Mikołajki – 10740ha, gmina Mrągowo - 748ha). W powiecie szczycieńskim do Parku należy 1355ha gruntów z.terenu gminy Świętajno. 46

Mazurski Park Krajobrazowy położony na pograniczu dwóch odmiennych form geomorfologicznych - moreny i sandrów, chroni wielkie bogactwo świata roślin i zwierząt, obfitość lasów, torfowisk, jezior i wód płynących. Na terenie parku znajduje się : - 60 jezior (powyżej 1ha), łącznie z największym jeziorem w Polsce - Śniardwami, - rzeka Krutynia, uznana za jeden z najciekawszych szlaków kajakowych w Europie, - 11 rezerwatów przyrody, w tym rezerwat biosfery Jezioro Łuknajno, - szereg użytków ekologicznych ( wszystkie wyspy, grąd , torfowisko Zełwągi, Prawdowskie Wzgórze, łąka Krutynia, jeziorko dystroficzne Zaułek, łąki Morysie), - pomniki przyrody ( 93 obiekty ), - ścieżki przyrodnicze, - muzeum przyrodnicze (we wsi Krutyń, w zabytkowej stodole mazurskiej znajduje się Muzeum Przyrodnicze, które przedstawia zwierzęta, występujące na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego), - trasy rowerowe - ok. 850 gatunków roślin naczyniowych, a wśród nich rzadko występujące, jak: storczyki (ponad 10 gat.), wełnianka delikatna, wielosił błękitny, lilia złotogłów, widłak wroniec, pełnik europejski, chamedafne północna, rosiczka okrągłolistna i dzwonecznik wonny. Fauna parku reprezentowana jest między innymi przez: wilki, łosie, bobry, wydry i ponad 200 gatunków ptaków, a wśród nich bąk, bączek, bocian czarny, hełmiatka, gągoł, nurogęś, bielik, orlik krzykliwy, rybołów, kropiatka, zielonka, derkacz, dudek, puchacz, pluszcz, zimorodek, wąsatka, muchołówka białoszyja i orzechówka. 47

Ryc. 7 . Zasięg Mazurskiego Parku Krajobrazowego.

3.4.2. Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Mazurskie”. W celu promocji trwale zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrony zasobów przyrody w lasach Dyrektor Generalny (ustawa o lasach-art.13 b) ustanawił w drodze zarządzenia, leśne kompleksy promocyjne. Celem Leśnych Kompleksów Promocyjnych (zarządzenie nr 30 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 19 grudnia 1994 r) jest: · wszechstronne rozpoznanie stanu biocenozy leśnej na ich obszarze i warunków jej bytowania oraz trendów zachodzących w nich zmian; · trwałe zachowanie lub odtwarzanie naturalnych walorów lasu metodami racjonalnej gospodarki leśnej, prowadzonej na podstawach ekologicznych; · integrowanie celów trwałej gospodarki leśnej i aktywnej ochrony przyrody; · promowania wielofunkcyjnej i zrównoważonej gospodarki leśnej przy wykorzystaniu wsparcia finansowego ze źródeł krajowych i zagranicznych; 48

· prowadzenie prac badawczych i doświadczalnictwa leśnego w celu wyciągnięcia wniosków dotyczących możliwości i warunków upowszechniania zasad ekorozwoju na całym obszarze działania Lasów Państwowych; · prowadzenia szkoleń Służby Leśnej i edukacji ekologicznej społeczeństwa. Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Mazurskie” ustanowiony został zarządzeniem nr 84 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 30 października 2002 roku, zn: ZO-731-17/02. Obejmuje on na terenie Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku i w Olsztynie obszary leśne o powierzchni łącznej 118 216 ha. W skład LKP „Lasy Mazurskie” wchodzą: · RDLP Białystok - nadleśnictwa: Maskulińskie, Pisz o pow. 64 830 ha; · RDLP Olsztyn - nadleśnictwa: Strzałowo, Spychowo, Mrągowo o pow. 51 613 ha; · obszar Stacji Badawczej Rolnictwa i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie o pow. 1 773 ha. Leśne kompleksy są obszarami funkcjonalnymi o znaczeniu ekologicznym, edukacyjnym i społecznym, dla których działalność określa jednolity program gospodarczo-ochronny, opracowany przez właściwego dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych.

49

Ryc. 8. Zasięg LKP „Lasy Mazurskie”.

3.4.3. Obszary chronionego krajobrazu. Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie występują obszary chronionego krajobrazu: · „Kraina Wielkich Jezior Mazurskich” (całość 85527 ha); · „Puszcza i Jeziora Piskie” (43629 ha); · Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego (7381 ha – strona zachodnia); · Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego (250 ha – w gminie Świętajno); · Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego (1636 ha – w gminie Ruciane Nida); · Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego (591 ha – strona południowo - zachodnia); 50

· Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego (9250 ha – strona wschodnia); Obszary chronionego krajobrazu obejmują większe powierzchnie odznaczające się mało zniekształconym środowiskiem, o zachowanej równowadze ekologicznej i wysokich walorach naturalnego krajobrazu. Służą zachowaniu cennych elementów krajobrazu przyrodniczego i kulturowego oraz stanowią obszary przeznaczone dla turystyki i rekreacji.

3.4.4. Strefy ochronne wokół gniazd. Nadleśnictwo Maskulińskie posiada 17 ustanowionych stref ochronnych wokół gniazd: · bielik – 5 stref, · rybołów – 3 strefy, · kania ruda i czarna – 1 strefa, · orlik krzykliwy – 6 stref, · orlik krzykliwy i bielik – 1 strefa, · bocian czarny i orlik krzykliwy – 1 strefa. Strefa ochrony Strefa ochrony Okresowy Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska całorocznej w okresowej w termin promieniu do promieniu do ochrony 1 2 3 4 5 6 1 Orlik krzykliwy Aquila pomarina 100 m od gniazda 500 m od gniazda 1.03-31.08 2 Bielik Haliaeetus albicilla 200 m od gniazda 500 m od gniazda 1.01-31.07 3 Kania czarna Milvus migrans 100 m od gniazda 500 m od gniazda 1.03-31.08 4 Kania ruda Milvus milvus 100 m od gniazda 500 m od gniazda 1.03-31.08 5 Bocian czarny Ciconia nigra 100 m od gniazda 500 m od gniazda 15.03-31.08 6 Rybołów Pandion haliaetus 200 m od gniazda 500 m od gniazda 1.03-31.08 Tab.5. Wielkość stref ochronnych ptaków podlegających ochronie gatunkowej i okresowe terminy ochrony.

3.4.5. Bagna. Bagna są cennym elementem przyrody i każdego krajobrazu. Wywierają korzystny wpływ na lokalne stosunki wodne, biorą udział w lokalnej retencji wód powierzchniowych i tym samym dodatnio wpływają na otaczające je biocenozy. Jako pozostałości różnych ekosystemów, bagna mają znaczenie dla zachowania tworzących się na ich terenie różnorodnych, często unikatowych zbiorowisk, które stanowią oazy biocenotyczne. Spełniają one funkcje lokalnych banków genów wielu gatunków roślin i są ostoją biologicznej różnorodności. Występują w nich liczne gatunki roślin oraz znaczna liczba ptaków i drobnych zwierząt, głównie bezkręgowców. Wiele z nich to rzadkie i zanikające składniki rodzimej flory i fauny. Na gruntach w trwałym zarządzie Nadleśnictwa Maskulińskie znajdują się 312 51 bagna o łącznej powierzchni 548,11 ha. Mając na względzie ich ochronę, pozostawiono je bez żadnych wskazań gospodarczych. Szczegółowy wykaz bagien na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie zawiera załącznik nr 4 zamieszczony w części dokumentacyjnej niniejszego programu.

Fot. 8. Bagno

3.4.6. Grunty do naturalnej sukcesji. Grunty do naturalnej sukcesji są zaliczone (według ewidencji gruntów) do gruntów leśnych: bagna, torfowiska, mszary lub inne obszary gruntów leśnych nie zalesionych, na których prowadzenie gospodarki leśnej jest niecelowe za względu na trudne warunki siedliskowe. W trakcie prac terenowych IV rewizji urządzania lasu na gruntach w trwałym zarządzie Nadleśnictwa Maskulińskie zaewidencjonowano 96 takich obiektów o łącznej powierzchni 191,25 ha. Wyodrębniono je w planie urządzenia lasu jako oddzielną kategorię gruntu leśnego. Ponieważ powierzchnie te są miejscami naturalnego występowania specyficznej flory i fauny, ostoją bioróżnorodności oraz chronią naturalne stosunki wodne, zostały pozostawione bez żadnych wskazań gospodarczych. Szczegółowy wykaz gruntów do naturalnej sukcesji na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie zawiera załącznik nr 5 zamieszczony w części dokumentacyjnej niniejszego programu. 52

Fot. 9. Grunt do naturalnej sukcesji. Teren zalany przez bobry.

3.5. Tereny Nadleśnictwa Maskulińskie na tle koncepcji ochrony obszarów cennych przyrodniczo.

3.5.1. Paneuropejskie sieci ekologiczne. Zgodnie z Paneuropejską Strategią Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej oraz światową polityką ochrony przyrody są tworzone w Europie różne międzynarodowe sieci obszarów chronionych. Do najważniejszych z nich należą: sieć rezerwatów związanych z Konwencją Ramsarską, rezerwaty biosfery międzynarodowego programu UNESCO "Człowiek i Środowisko" (MaB), sieć "Parki dla życia", sieć NATURA 2000 i europejska sieć ekologiczna EECONET. Sieć rezerwatów Ramsar obejmujaca tereny wodno-błotne o międzynarodowym znaczeniu, sieć rezerwatów biosfery (MaB) chroniąca najcenniejszych w skali światowej obszary przyrodnicze oraz sieć "Parki dla życia. W zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Maskulińskie znajduje się rezerwat biosfery „Jezioro Łuknajno”.

3.5.1.1. Projektowana sieć ekologiczna ECONET-POLSKA. Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA została opracowana w 1995 i 1996 roku przez zespół autorów pod kierownictwem dr Anny Liro jako projekt badawczy National Nature Plan (NNP) w ramach Programu Europejskiego Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) (IOŚ, 1998). Również Czechy, Słowacja i Węgry uczestniczyły w 53 tym projekcie i podobnie jak Polska przyjęły jednolite założenia koncepcji sieci paneuropejskiej EECONET (European ECOlogical NETwork) wraz z metodyką jej wyznaczania. Koncepcja EECONET miała odgrywać istotną rolę we współpracy międzynarodowej, poprzez ścisłe powiązania z Konwencją o Różnorodności Biologicznej (1992) i Paneuropejską strategią ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej (1995). Celem utworzenia sieci miało być zintegrowanie istniejących obszarów chronionych w poszczególnych krajach Europy i potencjalnych obszarów przewidzianych do ochrony w spójny system, zgodnie z przyjętymi kryteriami i standardami. Sieć ECONET-POLSKA miała się składać z obszarów węzłowych i łączących je korytarzy ekologicznych, wyznaczonych na podstawie takich kryteriów, jak naturalność, różnorodność, reprezentatywność, rzadkość i wielkość. Teren Nadleśnictwa Maskulińskie miał w niej wchodzić w skład obejmującego Puszczę Piską międzynarodowego obszaru węzłowego, jednego z 46 wyznaczonych na terenie naszego kraju. Sieć ekologiczna ECONET-POLSKA nie posiadała umocowania prawnego, była tylko pewną wytyczną polityki przestrzennej. Nie była też obligatoryjnym prawnie i politycznie zadaniem Polski związanym z jej wejściem w strukturę Unii Europejskiej. W związku z obowiązkiem wdrażania systemu NATURA 2000, tworzenie sieci EKONET-POLSKA na terenie województwa warmińsko - mazurskiego nie będzie kontynuowane.

3.5.1.2. Sieć obszarów NATURA 2000. Jedną z form ochrony przyrody zapisanych w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody, jest sieć obszarów NATURA 2000. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej zaczęły nas obowiązywać akty prawne obowiązujące w Zjednoczonej Europie. W zakresie ochrony przyrody takimi podstawowymi aktami są: · Dyrektywa Rady 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków, znana jako Dyrektywa Ptasia uchwalona 2 kwietnia 1979 roku, a zmodyfikowana dyrektywami 981/854/EWG, 85/411/EWG, 86/122/EWG, 91/244/EWG i 94/24/EWG, · Dyrektywa Rady 92/43/EWG o ochronie naturalnych siedlisk oraz dziko żyjącej fauny i flory, znana jako Dyrektywa Siedliskowa uchwalona 21 maja 1992 roku, zmieniona dyrektywą 97/62/EWG. Powyższe dyrektywy zobowiązują rządy państw do wytypowania tzw. Specjalnych Obszarów Ochrony – SOO (według wskazań Dyrektywy Siedliskowej) i Obszarów 54

Specjalnej Ochrony – OSO (według wskazań Dyrektywy Ptasiej), które razem tworzyć będą tzw. sieć obszarów NATURA 2000. Minister Środowiska opracowuje projekt listy obszarów NATURA 2000 zgodnie z przepisami Unii Europejskiej. Projekt wymaga zasięgnięcia opinii właściwych miejscowo rad gmin. Obszary mogą być wyznaczone po uzgodnieniu z Komisją Europejską. Celem projektu jest zwiększenie skuteczności działań ochronnych poprzez utworzenie kompletnej i spójnej metodycznie i funkcjonalnie sieci, zastosowanie procedury weryfikacji wyboru poszczególnych jej elementów oraz wprowadzanie w życie zasady integracji ochrony przyrody z różnymi sektorami działalności ludzkiej. Cel ten będzie realizowany poprzez: - zabezpieczenie siedlisk zagrożonych lub reprezentatywnych dla wyróżnionych regionów biogeograficznych, - zabezpieczenie egzystencji roślin oraz zwierząt zagrożonych i rzadkich na terytorium Wspólnoty albo poprzez ochronę gatunkową, albo poprzez ochronę ich biotopów. Wpływ na włączenie terenów w zasięgu nadleśnictwa w sieć NATURA 2000 ma między innymi występowanie na omawianym terenie typów siedlisk przyrodniczych wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej. Należą do nich między innymi: - naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne (Urticularietea intermedio-minoris), - torfowiska wysokie z roślinnością torforwórczą (Sphagnetalia magelanici), - torfowiska przejściowe i trzęsawiska (Caricion lasiocarpae), - grąd subkontynentalny (Tilio-Carpinetum), - brzezina bagienna (Betuletum pubescentis), - sosnowy bór bagienny (Vaccinio uliginosi-Pinetum), - borealna świerczyna na torfie (Sphagno girgensohni-Piceetum). - olsy i łozowiska (Alnetea glutinosae), - łęgi (Circaeo-Alnetum). Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie występują również gatunki zwierząt i roślin wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, oraz lęgowe gatunki ptaków wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Zgodnie z Dyrektywą Siedliskową, gospodarka leśna nie może spowodować zniszczenia lub pogorszenia stanu siedlisk gatunków, dla których ochrony wyznaczono obszar Natura 2000, czy też bezpośredniego zniszczenia lub redukcji ich populacji (Makomaska- Juchniewicz M., Tworek S., red., 2003). Należy tu zaznaczyć, iż ochrona obszarów objętych 55 siecią jest do pogodzenia z trwale zrównoważoną, proekologiczną gospodarką leśną, przy uwzględnieniu obowiązujących dotychczas obszarów i reżimów ochronnych. W zasięgu terytorialnym nadleśnictwa występują dwa obszary specjalnej ochrony ptaków: Jezioro Łuknajno (PLB280003) i Puszcza Piska (PLB280008).

Ryc. 9. Nadleśnictwo Maskulińskie na tle obszarów specjalnej ochrony ptaków Jezioro Łuknajno (PLB280003) i Puszcza Piska (PLB280008).

3.5.2. Koncepcja „Zielonych Płuc Polski”.

Koncepcja „Zielonych Płuc Polski”. powstała w 1983 r. Jej podstawą jest strategia ekorozwoju Polski północno-wschodniej, rozumianego jako szereg przekształceń ekonomicznych, społecznych i technologicznych powiązanych z całościową ochroną środowiska przyrodniczego na użytek obecnego i przyszłych pokoleń, przy jednoczesnym poprawie poziomu życia jej mieszkańców. Powyższa strategia obejmuje: - maksymalnie duże wykorzystanie odnawialnych zasobów naturalnych, - efektywną eksploatację nieodnawialnych źródeł energii, - utrzymanie stabilności procesów ekologicznych i ekosystemów, - ochronę różnorodności genetycznej oraz ogólną ochronę przyrody i krajobrazu. 56

Strategia rozwoju obszaru Zielonych Płuc Polski w najbliższej przyszłości została zawarta w opracowaniu „Ramowy program rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca na lata 2001 – 2010” (Ptasiewicz Z., i inni, 2001). W myśl tego programu województwo warmińsko – mazurskie powinno się stać obszarem przedsiębiorczości gospodarczej, unowocześniania rolnictwa oraz rozwoju: turystyki i wypoczynku, infrastruktury społecznej, wielokierunkowej edukacji, współpracy zagranicznej i międzyregionalnej oraz nowoczesnej infrastruktury technicznej, z aktywnym wykorzystaniem położenia przygranicznego, walorów środowiska kulturowego i przyrodniczego, w dążeniu do osiągnięcia średnich wskaźników rozwoju i poziomu życia w Polsce.

4. Walory przyrodniczo-leśne nadleśnictwa. 4.1. Charakterystyka warunków przyrodniczych. Ukształtowanie terenu Typowy dla Pojezierza Mazurskiego krajobraz młodoglacjalny charakteryzuje się na terenie Puszczy Piskiej wielką różnorodnością form morfologicznych. Puszcza Piska leży na pograniczu czterech regionów różniących się budową geologiczną, rzeźbą, stosunkami wodnymi i glebami. Rzeźba Pojezierza Mazurskiego została ukształtowana pod wpływem zlodowacenia bałtyckiego. Teren Nadleśnictwa Maskulińskie jest położony w fazie poznańskiej i w fazie pomorskiej ostatniego zlodowacenia. Zajmuje strefę, w której występują zarówno sandry fazy poznańskiej, jak i gliny zwałowe fazy pomorskiej. Utwory akumulacji fluwioglacjalnej zajmują na terenie nadleśnictwa większa powierzchnię niż gliny zwałowe. Wyróżnić tu można: · wzgórza stref marginalnych, · moreny denne, · kemy i sandry młodsze, · sandry fazy poznańskiej, · równiny holoceńskie. Wymienione formy geomorfologiczne świadczą o urozmaiconej rzeźbie terenu w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa. Dodatkowo ilustruje to różnica w wysokościach bezwzględnych między najniższym punktem nadleśnictwa 116 m n. p. m. (jeziora Śniardwy i Bełdany), a najwyższym 192 m n. p. m. (okolice miejscowości Baranowo). Lokalne różnice wysokości względnych sięgają 35 metrów. Dotyczy to wzgórz morenowych w części 57 północnej nadleśnictwa. Równiny sandrowe w części południowej położone są średnio na wysokości 120 - 140 m n. p. m., natomiast w części północnej i północno – zachodniej na wysokości 140 – 160 m n. p. m.

Ryc.10. Ukształtowanie terenu w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Maskulińskie

Stosunki wodne Dział wodny dorzecza Wisły-Narwi przebiega wzdłuż Pojezierza Mazurskiego od okolic Nidzicy po okolice Filipowa. Następnie przerzuca się z zewnętrznych moren fazy poznańskiej na moreny faz późniejszych, skręca na południowy wschód na Równinę Augustowską, przecina dawne dno pradoliny już poza granicą państwa, po czym wkracza ponownie na terytorium Polski biegnąc wzdłuż granicy. Dział ten nie wszędzie jest wyraźny. W Krainie Wielkich Jezior Mazurskich przecina on system połączonych zbiorników wodnych, oddających wody zarówno na północ przez Węgorapę do Pregoły, jak i na południe przez Pisę i Narew do Wisły. Mikulski (1966) na podstawie obliczeń bilansu wodnego jezior wyznaczył średnie położenie działu wodnego na południowym krańcu jeziora Kisajno (w kompleksie jeziora Mamry), wprowadzając pojęcie strefy wododziałowej, w której następują przesunięcia kierunku odpływu. Pewnego rodzaju trudność przedstawia wyznaczenie działu wodnego na terenach bezodpływowych, dosyć pospolitych w obrębie młodoglacjalnej rzeźby pojezierzy, zajmujących przy tym niekiedy dość znaczne powierzchnie z licznymi zagłębieniami. 58

Ryc. 11. Zlewnia Narwi. Według "Atlasu posterunków wodowskazowych dla potrzeb Państwowego Monitoringu Środowiska" IMGW, 1996.

Rzeki północno-wschodniej Polski odznaczają się pewnymi specyficznymi cechami ustroju, zależnymi od właściwości klimatu tej prowincji. Są nimi: rytm stanów wody i przepływów, stosunkowo znaczny współczynnik odpływu, termika i czas trwania zjawisk lodowych. Przykładem rzeki pojeziernej może być Krutynia, największy dopływ Wielkich Jezior Mazurskich (J. Kondracki, Z. Mikulski 1958). Zlewnia tej rzeki obejmuje 637,7 km2. Krutynia oddaje do jeziora Śniardwy średnio 118 mln m3/rok, (3,5 m3/s). Rzeki pojezierza mają współczynnik odpływu około 35%. Maksymalne stany wody występują na tych rzekach w sierpniu, co związane jest z zarastaniem koryt, powodującym podnoszenie się zwierciadła wody o 20-30 cm. Drugorzędny stan wysoki występuje w zimie lub na wiosnę. Niski stan wody jest charakterystyczny dla późnej jesieni (listopad, grudzień). Ze względu na wyrównujące działanie zbiorników jeziornych roczna amplituda wahań stanów wody jest nieduża. Zlodzenie Krutyni, jak i innych rzek pojeziornych ma specyficzny charakter, ponieważ brak na tych rzekach śryżu i kry, a koryto przez dłuższy okres czasu jest zamarznięte tylko częściowo, zresztą wcześniej niż jeziora. Jednak całkowite jego 59 zamarznięcie następuje dopiero po zamarznięciu jezior. Czas trwania zjawisk lodowych na Krutyni wynosi 70-80 dni, ale pokrywa lodowa trwa tylko 40 dni. Ważnym elementem hydrograficznym są jeziora. Według katalogu jezior polskich na Pojezierzu Mazurskim naliczono 1370 jezior o łącznej powierzchni około 970 km2. M. Stangenberg (1936) ze względu na kwasowość podzielił jeziora na dwie grupy: kwaśne (pH<6,5) oraz obojętne, zasadowe i słabo kwaśne. Do pierwszej grupy należą zanikające małe zbiorniki w środowisku borowym, nazywane przez ludność „sucharami”. Wszystkie pozostałe jeziora podzielił na pięć typów traktując je jako stadia ewolucyjne. Duże i głębokie jeziora (o głębokości maksymalnej powyżej 24 m), cechujące się niską temperaturą przydenną, bogate w tlen, a ubogie w żelazo i fosforany, odznaczające się w lecie dużą przezroczystością, zaliczył do oligotroficznych. Przejście od tego typu do typu eutroficznego (najbardziej licznego), odznaczającego się ubóstwem tlenu w warstwach przydennych, ale obfitością fosforu i żelaza, stanowi grupa jezior mezotroficznych, wprawdzie głębokich, ale o przejściowych cechach chemicznych. Następnym etapem w łańcuchu ewolucyjnym są płytkie jeziora „stawowe” (głębokość < 6 m), posiadające od powierzchni do dna wodę wymieszaną i ciepłą, bogate w tlen, ubogie w wolny CO2 i fosfor, o bujnym rozwoju roślinności dennej i planktonu. Jeziora te mogą ulec dalszej zmianie w dwóch kierunkach, to znaczy mogą się przekształcić bądź to w „suchary”, bądź w tzw. „jeziorka”. Jedne i drugie są małymi, płytkimi, zanikającymi zbiornikami, ale o ile suchary są typem kwaśnym (dystroficznym) to jeziorka zawierają stosunkowo dużo węglanu wapnia i tlenu a ich brzegi porastają trzciny i turzyce. Jeziorka przekształcają się z czasem w torfowiska niskie, a suchary w torfowiska wysokie (sfagnowe). Północno-wschodnia część Polski wyróżnia się nie tylko występowaniem dużych skupień jezior, lecz również znacznych powierzchni zabagnionych, to znaczy o płytkim zaleganiu wód gruntowych (mniej niż 1 m). Bagna są prawie z reguły terenami, na których występują torfowiska o miąższości powyżej 0,5 m, a niejednokrotnie przekraczające kilka metrów. Ponieważ torf zawiera 85-90% wody, rola retencyjna bagien jest znaczna. Większość torfowisk należy do typu niskich, zasilanych przez wody gruntowe, a więc zasobnych w sole mineralne. Ocenia się jednak, że blisko 6% torfowisk należy do typu wysokich, ubogich w sole mineralne. Torfowiska wysokie są charakterystycznymi elementami krajobrazu dla niektórych części pojezierzy, m. in. w Puszczy Piskiej. Istnieją również formy pośrednie torfowisk określane jako torfowiska przejściowe. Występowanie wód powierzchniowych, a więc rzek, jezior i bagien, jest ściśle związane z występowaniem wód podziemnych, które stanowią istotne ogniwo w ogólnym 60 obiegu wody. Według systematyki wód podziemnych (H. Więckowska 1963) poszczególne ich typy wykazują dużą zależność nie tylko od budowy geologicznej, lecz także od stosunków geomorfologicznych. Granica zasięgu ostatniego zlodowacenia stanowi południową granicę występowania trzech typów wód freatycznych: · młodoglacjalny z licznymi zagłębieniami bezodpływowymi i jeziorami, zaliczony do typu równowagi parowania lokalnie wzmożonego, · sandrowy - infiltracyjny, o dość znacznych zasobach, · typ ewapotranspiracyjny - na równinach płytko podesłanych warstwą nieprzepuszczalną. Typ młodoglacjalny obejmuje obszary równinne i słabo nachylone jak doliny i niecki denudacyjno-erozyjne i zagłębienia wytopiskowe, w których płytkie występowanie wód gruntowych i stagnujących sprzyja tworzeniu się pokryw organicznych i mineralno- organicznych. W warunkach pełnego nasycenia wodą tych utworów i ograniczonej możliwości odprowadzenia nadmiaru wód przy wysokich stanach lustra wód gruntowych mogą występować okresy wzmożonej ewapotranspiracji. Typ infiltracyjny charakteryzuje się zstępującym ruchem wód, który może prowadzić do przemieszczania substancji ze strefy powierzchniowej w głąb profilu glebowego i osadzania jej w strefie bariery geochemicznej. Typ ewapotranspiracyjny występuje na terenach zbudowanych z utworów słabo przepuszczalnych lub znacznie ograniczających procesy infiltracji wgłębnej na rzecz parowania i transpiracji. Występujące na powierzchni terenu lub tuż pod nią utwory powodują odpływ powierzchniowy i boczny międzywarstwowy już przy niewielkich spadkach terenu. W obniżeniach i na terenie równinnym stagnacja wody i okresowe stany anaerobiozy w glebie powodują powstanie cech oglejenia opadowego. Głębokość zalegania wody podziemnej jest nie tylko funkcją budowy geologicznej i rzeźby, lecz przede wszystkim klimatu, o czym świadczą wahania zwierciadła jezior w holocenie, oraz przebieg procesów erozji i akumulacji w dolinach. Stosunki wodne na terenie Puszczy Piskiej są silnie zależne od szaty roślinnej tego obszaru. Nadmierne nawodnienie oraz zauważalne już w wiekach XVI-XVIII zabagnianie ziemi w Prusach (Mager 1960) było spowodowane cofaniem się lasów na skutek klęsk żywiołowych i gospodarki człowieka. Lasy zużywały ogromne ilości wody i nie dopuszczały do podnoszenia się poziomu wód gruntowych, wylesianie zaś prowadziło do takiego właśnie stanu, szczególnie na gruntach słabo przepuszczalnych. Także na nizinach, równinach i w nieckach poziom wody był wysoki. Gdy strzygonia choinówka zaatakowała w 1922-23 61 roku, poziom wody podniósł się o 30-80 cm, jako następstwo wylesienia 7000 ha. Później, po zalesieniu, nastąpił spadek stanu wód. W XVII i XVIII wieku w nieckach istniało wiele małych jezior i moczarów, na co wskazują tkwiące tam pnie drzew. Źródła wymieniały je, bo pnie przeszkadzały rybakom. Powstały one prawdopodobnie na wylesionych gruntach leśnych. W wodach Śniardw i jeziora Niegocin znajdowały się wielkie pnie dębów i sosen o średnicy dwie i pół stopy. Z tego powodu 1700 ha powierzchni Śniardw nie nadawało się do łowienia ryb. Woda jest niezmiernie ważnym czynnikiem, kształtującym przebieg wielu zjawisk przyrodniczych i niezbędnym warunkiem istnienia wszelkich przejawów życia, w tym także ludzkiej działalności gospodarczej. W gospodarowaniu wodą wyróżnia się kilka podstawowych działów. Są to: melioracje gruntów ornych, łąk i pastwisk, regulacja rzek i budowa kanałów dla potrzeb żeglugi, zaopatrzenia ludności w wodę pitną, dostarczenie wody dla przemysłu, wykorzystanie spadku i masy wody do celów energetycznych, ochrona wód przed zanieczyszczeniami oraz gospodarka rybacka. Melioracje rolnicze na ziemiach administrowanych przez Niemcy zostały zapoczątkowane w XIX w. Zrazu prace ograniczały się do osuszania podmokłych pól i łąk przy pomocy rowów odwadniających, częściowo również nawożono łąki i piaskowano torfy. W latach 1890-1914 prace melioracyjne osiągnęły duży rozmach. Po zahamowaniu robót w czasie I Wojny Światowej, ponowne natężenie prac melioracyjnych przypadło na lata 1926-30. Niemieckie prace melioracyjne doprowadziły w XIX w. do znacznego obniżenia poziomu wielu jezior, w celu uzyskania łąk. Często powodowało to nadmierne wysuszenie gleby oraz mineralizację utworów organicznych na siedliskach bagiennych. W 1879 roku w południowo-zachodniej części powiatu piskiego znajdowało się 7650 ha ziemi pokrytej lotnym piaskiem, który groził zapiaszczeniem polom uprawnym. Był to, po prostu, dalszy skutek nadmiernego wylesiania i nieprawidłowo przeprowadzonego odwodnienia obszarów wylesionych. Inne zagadnienie z zakresu gospodarki wodnej przedstawia regulacja rzek i budowa kanałów. Pierwsze prace tego typu prowadzone były już za czasów Zakonu Krzyżackiego. W XVIII w. zostały przekopane kanały łączące jeziora Mamry i Śniardwy, zbudowano również system śluz żeglugowych. Pod koniec wieku kanały uległy zaniedbaniu a śluzy rozebrano. Pogłębienia i poszerzenia kanałów w latach 1845-56 doprowadziły do wyrównania poziomu wody w całym systemie Mamry-Śniardwy. Poważnym problemem gospodarki wodnej są zanieczyszczenia chemiczne wód stanowiące zagrożenie dla walorów turystycznych i rybackich regionu. Szkody powodują głównie ścieki powstające na poziomie gospodarstw wiejskich. 62

Fot. 10 Układ jezior i cieków wodnych widziany z satelity (zasięg Nadlesnictwa Maskulińskie i tereny sąsiadujace).

Charakterystyka głównych rzek i ich zlewni.

Wszystkie rzeki znajdujące się na terenie nadleśnictwa Maskulińskie należą do dorzecza Narwi-Wisły. Najważniejszą z nich jest Krutynia będąca największym dopływem Wielkich Jezior Mazurskich. Krutynia jest rzeką typowo pojezierną, stosunkowo zasobną w wodę. Powierzchnia dorzecza Krutyni wynosi około 640 km2. Najwyższe wzniesienia w dorzeczu o wysokości 211 m n.p.m. znajdują się na wschód od wsi , w pobliżu której do Jeziora Warpuńskiego wpada mały ciek, zasilany wodami z terenów źródliskowych na łąkach wsi , dając początek rzece Krutyni, jednak potocznie nazwą Krutynia oznacza się odcinek rzeki zawarty pomiędzy jeziorem Krutyńskim a Bełdanami. Najniższe tereny położone są na końcu rynny, przy jeziorze Bełdany, na wysokości 116 m n. p.m. W górnym biegu rzeka ma wartki prąd, jest płytka (0,5 – 1,5 m głęb.), natomiast w dolnym biegu płynie wolno, silnie meandrując i jest głęboka (2 – 7 m). Ruczaj®Rudna®Turośl. Zespół niewielkich cieków zbierających wodę z szerokiej, zatorfionej doliny rozciągającej się na południu Nadleśnictwa. Turośl jest prawym, bezpośrednim dopływem Pisy.

63

Wigrynia nazywana również Nidką jest rzeką IV rzędu, o długości 6 km, łączącą Jezioro Nidzkie z Jeziorem Bełdany. Zlewnia Wigrynii zbudowana jest z gleb rdzawych i bielicowych, wytworzonych z piasków luźnych i słabo gliniastych, a także z glin zwałowych. Rzeźba terenu jest urozmaicona. Występują tam liczne pagórki, zagłębienia bezodpływowe, często zatorfione. W strukturze użytkowania, przeważającą część stanowią lasy, niewielką zaś łąki i pastwiska. Rzeka przepływa przez teren gminy Ruciane-Nida. Największymi miejscowościami położonymi nad Wigrynia są Ruciane-Nida i Wygryny. Teren Nadleśnictwa Maskulińskie obfituje w jeziora. Większość stanowią jeziora duże, o powierzchni ponad pięćdziesięciu hektarów. Najczęściej mają kształt rynien - niekiedy o skomplikowanej budowie (Nidzkie, Bełdany, Mikołajskie), połączonych ze sobą sztucznymi kanałami (Tałcki), lub naturalnymi, poszerzonymi przez ludzi ciekami (Nidka, Skrutynia). Jezioro Śniardwy - jest największym jeziorem w Polsce. Powierzchnia ich, włączając w to zatoki: Warnołty, Kaczerajno i Seksty, wynosi 118,8 km2. Długość jeziora, mierzona od punktów najdalej wysuniętych na wschód i zachód wynosi 18 km, a szerokość z północy na południe - 13 km. Głębokość Śniardw jest niewielka - średnio 5,8 m, a jedynie w niektórych miejscach dochodzi do 23 m. Zlewnia jeziora zbudowana jest z utworów piaszczystych. Rozległy obszar sandrów otacza jezioro od strony południowej (Puszcza Piska). Rzeźba zlewni jest lekko falista. Deniwelacje sięgają do 10 m. Brzegi jeziora są na ogół niskie i bagniste. Wysokie brzegi występują na północny wschód od jeziora Białoławki, pod Dziubelami i koło Nowych Gut. Linia brzegowa obfituje w liczne zatoki, wyspy i półwyspy zwane rogami. Ważniejsze wyspy to: Szeroki Ostrów, połączony z lądem groblą, Czarci Ostrów, Kaczor i Wyspa Pajęcza. 64

Fot.11. Jezioro Śniardwy.

Jezioro Nidzkie. Powierzchnia jeziora wynosi 18,3 km2, średnia głębokość 6,2 m (maksymalna - 23,7 m). Powstało ono w wyniku wyżłobienia misy przez egzarcję lodowcową i wody potoków lodowcowych (jeziora rynnowe). W najwęższym miejscu ma ono szerokość około 200 m, zaś w najszerszym 4,6 km. Jezioro wraz z otaczającymi je lasami stanowi rezerwat przyrody „Jezioro Nidzkie”). Jezioro Bełdany, Mikołajskie i Tałty. Zespół jezior tworzących wspólny szlak wodny z Jeziorem Nidzkim dzięki śluzie Guzianka. Są one połączone z Jeziorem Śniardwy i mają wspólny poziom wód na wysokości około 116 m n.p.m. Poza obfitością wód charakterystyczne dla Nadleśnictwa Maskulińskie są tereny bagniste. Największe ich powierzchnie występują w środkowej i południowej części Nadleśnictwa. Bagna towarzyszą również większości rzek i jezior. Dzięki intensywnym 65 pracom melioracyjnym (przeprowadzonym w przeszłości) i osuszaniu powierzchnia bagien ulega stopniowemu zmniejszaniu.

Klimat W podziale Polski na rejony klimatyczne Romera (1949) teren Nadleśnictwa Maskulińskie leży w klimatycznej Krainie Pojeziernej, w klimacie Krainy Wielkich Dolin. Gumiński (1948) zalicza omawiany obszar do mazurskiej dzielnicy rolniczo- klimatycznej. Schmuck (1959) wyodrębnia osobny region klimatyczny - Pojezierza Mazurskiego. Wiszniewski i Chełchowski (1987) umieszczają ten obszar w regionie Mazursko- Białostockim. Według Okołowicza (1979) teren ten należy do Mazurskiego klimatycznego regionu. Według podziału Polski Wosia (1994) na regiony klimatyczne na podstawie średniej rocznej frekwencji dni z różnymi typami pogody omawiany obszar umiejscowiono w regionie Środkowo-Mazurskim. Klimat Krainy Mazursko-Podlaskiej jest znacznie surowszy niż obszarów położonych w środkowej czy zachodniej części kraju, Wiosna jest tu późniejsza, zima bardziej mroźna, a jesień wczesna. Jednakże ukształtowanie powierzchni i różnice położenia sprawiają, że dzielnicę mazurską można podzielić na kilka subregionów klimatycznych, odpowiadających w zasadzie subregionom geomorfologicznym. Różnice te wyrażają się w stosunkach termicznych, zachmurzeniu i opadach. Region Pojezierza Mazurskiego, obejmujący północno-wschodnią część kraju, wystawiony jest na częste działanie zimnych mas powietrza arktycznego. Duży wpływ mają również zbiorniki wodne. Wyraża się to przede wszystkim w stosunkowo wysokich opadach i znacznej, bo przekraczającej 80% wilgotności względnej powietrza. Cechą charakterystyczną klimatu Pojezierza jest ścieranie się wpływów dwóch ośrodków - oceanicznego i kontynentalnego. Masy powietrza idące znad oceanu spotykają się tu z masami znad kontynentu powodując częste i nagłe zmiany pogody. Obszar ten znajduje się pod przeważającymi wpływami klimatu kontynentalnego, łagodzonymi obecnością wielu wód i lasów. Spośród elementów klimatycznych w odniesieniu do terenu Nadleśnictwa Maskulińskie poniżej zostaną omówione: temperatura powietrza, usłonecznienie i zachmurzenie, wiatry, opady atmosferyczne, wilgotność powietrza, pokrywa śnieżna. 66

W tekście oraz w zestawieniach podano wyniki Stacji Meteorologicznych w Mikołajkach i Kętrzynie z lat 2000-2004 (ew. 1951-1965), oraz ze stacji w Szczytnie i Olsztynie z lat 1981-1990 (ew. 2000-2004).

Temperatura powietrza Średnia roczna temperatura oscyluje w przedziale od 7,8oC do 11,3oC (w 2000 roku). Skrajne wartości temperatury w latach 2000-2004 dla stacji w Mikołajkach osiągnęły minimum -24,0oC oraz maksimum 30,8oC, a ich amplituda wyniosła 54,8oC. Na omawianym terenie występuje dość ciepłe lato o temperaturze lipca około 19,7oC oraz ostra zima, o średniej temperaturze stycznia -3,0oC (odpowiednio dla pór roku 18,4oC i -2,1oC). Dobowa amplituda temperatury wewnątrz kompleksów leśnych jest mniejsza, co czyni klimat tych obszarów łagodniejszym w porównaniu z terenami otwartymi. Liczba dni mroźnych wynosi tutaj średnio 55 w ciągu roku, a dni z przymrozkami 111-152. Liczba dni ciepłych (o max. temperaturze powyżej 25oC) wynosi 15-22 (w 2002 roku - 40). Okres wegetacyjny według kryterium termicznego (średnia dobowa temperatura powietrza wyższa od 5oC) jest dość krótki. Zaczyna się on w połowie kwietnia i kończy w połowie października, trwa więc około 200-205 dni (w roku 2002 wyjątkowo 229 dni). Średnia data ostatnich przymrozków przypada na 1.V., zaś średnia data pierwszych przymrozków wypada na 17.X. Średnia data początku wegetacji to 9.IV, zaś średnia data końca okresu wegetacji wypada na 27.X. Przeciętne rozproszenie przymrozków ostatnich i pierwszych od średniej daty wynosi +/- 10 dni. Według danych ze stacji meteorologicznej w Mikołajkach, Kętrzynie i Olsztynie (2000-2004) średnie roczne i miesięczne temperatury przedstawiają się następująco:

w okresie Miesiąc średnio wegetacyjny (okres) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII rocznie m V-IX 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 MIKOŁAJKI -3,0 -1,3 2,0 8,7 14,3 16,5 19,7 18,9 12,6 8,3 4,0 -2,0 16,4 8,4

KĘTRZYN -3,1 -1,1 2,2 9,1 13,4 15,7 18,7 18,7 12,8 8,5 4,0 -2,0 15,9 8,1

OLSZTYN -2,6 -0,8 2,3 8,8 14,2 16,2 19,2 18,5 12,1 8,3 4,2 -1,9 16,1 8,2 Tab. 6. Średnia roczna i miesięczna temperatura powietrza (lata 2000-2004). 67

W celach porównawczych poniżej zamieszczono dane dla tego samego obszaru z lat 1951- 1965 ze stacji meteorologicznej w Szczytnie, Mikołajkach i 1981-90 w Olsztynie. w okresie Miesiąc średnio wegetacyjny (okres) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII rocznie m V-IX 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 MIKOŁAJKI -3,5 -4,5 -1,2 6,0 11,5 16,2 17,4 16,7 12,8 8,0 2,5 -1,2 14,9 6,8

SZCZYTNO -3,9 -3,1 0,4 6,1 12,2 15,2 17,0 15,7 11,8 6,8 1,5 -2,3 14,4 6,5

OLSZTYN -2,7 -2,4 1,8 6,7 13,3 15,0 17,1 16,6 12,4 8,5 2,5 -0,6 14,8 7,4 Tab. 7. Średnia roczna i miesięczna temperatura powietrza (lata 1951-1965).

Usłonecznienie i zachmurzenie Usłonecznienie (okres dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego do określonego miejsca wyrażony w godzinach) jest elementem bardzo zmiennym. Wykazuje duże wahania dzienne, okresowe i wieloletnie. Na analizowanym obszarze usłonecznienie jest mniejsze, niż w przeważającej części Polski. Wynosi ono 1923 godziny rocznie, czyli 42% w stosunku do potencjalnego maksimum (dla stacji w Mikołajkach za lata 1996 i 2000-2003). Warunki termiczne oraz większe niż średnio w Polsce zachmurzenie i znaczne parowanie powodują, że liczba dni pogodnych z pełnym nasłonecznieniem jest tu dość niska, niska jest więc też ilość otrzymywanej energii słonecznej. O ile południowo-wschodnia część Polski otrzymuje przeciętnie 62-65 kcal/cm2 w ciągu roku, to omawiany teren tylko 52,5- 55 kcal/cm2. Nasłonecznienie jest tu niższe niż przeciętnie w kraju. Średnia roczna liczba godzin o pełnym nasłonecznieniu wynosi 4-4,3 godziny dziennie, podczas gdy na południu kraju przekracza 5 godzin. Największe nasłonecznienie występuje w lipcu (ok. 8,3 godzin dziennie), najniższe zaś w grudniu (0,9 godzin). Liczba dni słonecznych wynosi 30-50 w ciągu roku, najwięcej przypada na marzec (7,7), kwiecień (6,0), maj (7,6) i czerwiec (6,7). Zachmurzenie kształtuje się głównie pod wpływem cyrkulacji atmosferycznej i warunków fizjograficznych. Liczba dni pochmurnych wynosi 146-160, a średnie zachmurzenie kształtuje się na poziomie 7,7 stopnia pokrycia nieba zimą, 6,2 wiosną, 6,0 latem i około 6,9 jesienią.

68

Usłonecznienie Rok (godz. / rok) 1996 1695 2000 1852 2001 1856 2002 2098 2003 2123 Tab. 8. Usłonecznienie.

Omawiany obszar ze względu na typy występowania pogody zaliczono do Mazursko-Podlaskiego Regionu Klimatycznego. Na tle innych regionów klimatycznych, obserwuje się tu stosunkowo największą częstość pojawiania się pogód najmroźniejszych, ze średnią dobową temperaturą powietrza poniżej -150C. Notuje się tutaj średnio w roku 4 dni z pogodą bardzo mroźną. Wśród nich są 2 dni bardzo mroźne i słoneczne oraz dwa dni bardzo mroźne i jednocześnie pochmurne. W tym regionie występuje również względnie największa liczba dni z pogodą dość mroźną. Jest ich średnio w roku 34. W porównaniu z resztą kraju, w Regionie Mazursko-Podlaskim występują maksymalne liczby dni ze wszystkimi typami pogody mroźnej i jednocześnie pochmurnej lub z dużym zachmurzeniem nieba.

Wiatry Ważnym elementem klimatu jest wiatr, wyrażany przede wszystkim przeważającym kierunkiem i prędkością. Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie dominują w okresie letnim wiatry zachodnie i północno-zachodnie. W okresie zimowym zaś południowo-wschodnie i południowo zachodnie. Ich szybkość rzadko przekracza 6-12 m/s, silniejsze występują niekiedy nad powierzchniami wód. Przeciętna roczna prędkość wiatru w latach 2000-2004 (stacja klimatyczna Mikołajki) wyniosła 2,6 m/s. Należy także wspomnieć o znacznej prędkości wiatrów, które na Pojezierzu Mazurskim przybierają niekiedy postać huraganów i wyrządzają znaczne szkody w drzewostanach. 4 lipca 2002 roku teren Puszczy Piskiej i okolic nawiedził potężny huragan. W ciągu kilkunastu minut, według szacunkowych danych na terenie nadleśnictw Puszczy Piskiej zniszczeniu uległo około 2.000.000 m3 drewna na powierzchni około 20 tysięcy ha. Kierunki wiatrów dominujących na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie przedstawia poniżej zestawienie oraz wykres róży wiatru (rycina 12).

69

Ryc.12. Róża wiatru dla stacji pomiarowych w rejonie klimatycznym w latach 2000-2004 [%].

N 18 16 14 NW NE 12 10 8 6 4 2 Mikołajki W 0 E Kętrzyn Olsztyn

SW SE

S

Kierunki wiatru [%] Miejscowość N NE E SE S SW W NW Mikołajki 15,6 4,8 7,7 14,5 12,0 15,1 16,8 13,6 Kętrzyn 10,5 5,5 10,8 14,6 14,1 15,8 15,8 13,0 Olsztyn 17,5 4,5 8,8 15,5 11,8 14,8 15,6 11,5 Tab.9. Kierunki wiatru

Opady atmosferyczne Na omawianym obszarze średnia wielkość opadów atmosferycznych wyniosła od 589 mm do 676 mm (maks. w roku 2001). Opady przeważają w półroczu ciepłym (kwiecień - wrzesień), stanowiąc wtedy około 69% sumy rocznej. Maksimum, podobnie jak w większości dzielnic Polski, przypada na miesiące letnie (czerwiec-sierpień), minimum na marzec i luty. 70

Na terenie Pojezierza Mazurskiego jest przeciętnie w roku 171 dni z opadami (dane dla Olsztyna 1951-80). Okresy o silnych opadach występują często na przemian z okresami posuchy. Średnia roczna wieloletnia opadów dla Puszczy Piskiej w latach 1891-1960 wynosiła 586 mm. Najwięcej opadów zanotowano w lipcu (84 mm), najmniej w lutym (28 mm). W 1960 roku opady wynosiły 779 mm (najwięcej w lipcu - 184 mm). W latach 1957 i 1960 duże opady spowodowały długotrwałe powodzie w dolinie Pisy. Rozkład opadów jest mocno zróżnicowany. W dolinach i rozległych obniżeniach występuje mniej opadów, natomiast na wysoczyznach i terenach zalesionych więcej. Według danych wieloletnich ze stacji meteorologicznej w Szczytnie, w Mikołajkach i Piszu (1951-70), i Olsztynie (1951-80) średnie roczne i średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych przedstawiają się następująco:

w okresie Miesiąc średnio wegetacyjny (okres) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII rocznie m V-IX 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 SZCZYTNO 34 31 33 40 54 68 90 82 54 43 40 43 348 611

MIKOŁAJKI 26 26 25 40 51 72 77 73 49 41 50 35 322 565

PISZ 31 29 27 39 54 69 86 86 55 43 50 41 350 610

OLSZTYN 32 28 29 40 51 75 90 77 60 54 50 45 353 631 Tab. 10 Średnie miesięczne i roczne sumy opadów w regionie klimatycznym.

Na Pojezierzu Mazurskim częstotliwość roczna burz wynosi przeciętnie 20 burz w ciągu roku. Cechą charakterystyczną klimatu omawianego terenu są także liczne i silne ulewy występujące w okresie wegetacji oraz grad (jeden z tzw. pasów gradowych przechodzi przez Szczytno i Pisz). Charakterystykę nadleśnictwa ze względu na charakter panującej na tym terenie pogody przedstawia rycina 13. 71

TYPY POGODY Średnia maksymalna i minimalna dobowa temperatura powietrza [oC] 15,1-25,0 5,1-15,0 0,1-5,0 0,1-5,0 0,0-(-5,0) 0,0-(-5,0) -5,1-(-15,0) <-15,0 Tmax,Tmin>0 Tmax,Tmin>0 Tmax,Tmin>0 Tmax>0 Tmax>0 Tmax,Tmin£0 Tmax,Tmin£0 Tmax,Tm >Tmin >Tmin in£0 Średnie dobowe zachmurzenie nieba [%] £20 21-79 £20 21- ³80 £20 21- ³80 21- ³80 21- ³80 £20 21- ³80 £20 21- ³80 £20 21-

79 79 79 79 79 79 79

: i y

k Dobowa suma opadów atmosferycznych [mm] n s z r <0,1 ³0,1 <0,1 ³0,1 <0,1 ³0,1 <0,1 ³0,1 <0,1 ³0,1 <0,1 ³0,1 <0,1 ³0,1 <0,1 ³0,1 c

u

z y

, ,

z z z w

e m u

z t ą ą m w u e e , ó m e b u d e a e n n

ó d i b b , , a e d a , d

b m d a u d , n ą ą ,

a m d m m a u ą p e a , a p d m e i i ą ą n n i m a p y p d n o ą p a z m p z z o y n

n r d d ż n p o a

o r n o i r o p ż o z z e u o o u e e o z p z u l z ł ł u o c u i i z e z z e d z

o c m m

e z r e m h h e b d n n

w , m e b z k e m

e e b c c z , u n h a a b z , ą

e h

b , z n h d d o ą , c , e o ą ,

c n b ą o o , w w c , m ł a a o ą ą

n o ą b r n n ł a z z s ą , n k ą m o o r o h p p m n n p z s , n u ł r z ą d d , n e

r c o k k p u u u

o o e ź c z ą , , r r p u

d r r ą z n i a d u m , d d d e o c ą ą n e a a r z z a a m m c z n a r ł ą a a i

h a i i e m o n z n g b b u ł , , m e h ź y p c

p c p p p h c n ź o

, , m r c p ż n h o e m m ł e m o o o o m c e o m m o o e ą ą r i e c

o u s o u u ł i y r e p i e e o h n ł Ś z c z z i

o z s p i i d , ż , , w w

c n R m m m s c ,

p o , e e

m n p ą , , n n ą ą ł e a u u u u u e o o e ą , o z

, i e b b e a ą s ą e e , n m d d d d d d k k m d i ą i e n ą p ł , w w w

n , , z z ł ą ź , i n e

a a a a a a z z e ź w n n ą ł , n i r r p o o a z ą ą o i ź ą p o n p p p p p o o p a a o o ź ą e n p n u u r k k , k n n n e a o n r r r i w o o o o o o ź k e r r i r o e n r z z ą e w w c d i r r m m o m c a w z o u u d m m o o m z n z z

o o

c i o a r r

m k h h r r r o o o ł i y y

d m o k k o r m m ł u c c o

u z k o z z r m r h ć m z o z a m m a a z h h h r r r m ć

ł z i ś a d a c u m d d y y z z m ś i c c i c a

r ć d p p u h r d o

r

i

h r z z ą ś o m ą h a o o r c a a ą d r r m ą ą m ą c a

c d o

a d d u m m b p p m b b d

p p a u d d d ą u b a

ą o d b o y y

u ą ą ą z o d o o o z ą ą d ą ą g ż ż ą g ą ą ą ą d d d g ą g g g o d d o d d o u u d o d d d d o o o o d o o o g o o g o o p d d o p o o o o g g g p

o o p p p g g o g g

g g g

z g z z g o o z o g p o

o z p o o o z z o z o

o

o i p p p i

o p p

i p p

p z p i i i p

z p p n n

p

z z z

n i n n n z z

z z i

z z z

z z D i i i D

z n i

i n i i D i i D D D i i i n n n i n n n n n n D n D n n n D D D D D D D D D D D D D Liczba dni 13,5 35,9 20,1 8,9 41,9 29,1 0,6 6,7 15,911,0 12,4 8,5 8,1 0,6 4,1 7,5 4,6 10,0 6,0 1,3 0,3 z typem pogody: Ryc. 13. Średnia roczna liczba dni z wybranymi typami pogody w Środkowomazurskim Regionie Klimatycznym (wg "Atlas Rzeczpospolitej Polskiej" - Ark. 31.8. - Typy pogody, regiony klimatyczne (Alojzy Woś). PPWK. Warszawa 1994).

Wilgotność powietrza Zawartość pary wodnej w powietrzu, czyli wilgotność względna, jest zależna głównie od warunków fizjograficznych, temperatury powietrza i opadów atmosferycznych. Wpływ dużej ilości jezior zaznacza się większą niż gdzie indziej wilgotnością powietrza. Przeciętna roczna względna wilgotność powietrza jest bardzo duża i wynosi od 76 do 81%. Wilgotność względna powietrza największa jest w listopadzie i w grudniu (okresowo w styczniu), dochodzi w tym okresie nawet do 88%. Najmniejsza wilgotność występuje w maju i czerwcu osiągając średnią 67%.

Pokrywa śnieżna Szkodliwość niskich temperatur występujących w czasie zimy łagodzą na omawianym terenie znaczne opady śnieżne. Śnieg chroni rośliny przed wymarzaniem, a topniejąc na wiosnę dostarcza wilgoci niezbędnej dla wegetacji. Grubość pokrywy śnieżnej 72 na omawianym terenie osiąga przeciętnie 12-16 cm, podczas gdy na zachodzie Polski nie przekracza 5 cm. Okres jej zalegania wynosi średnio 75-92 dni. Trwała warstwa śniegu w lasach zalega o 10-15 dni dłużej niż na terenie otwartym, co ma związek z warunkami termicznymi. Pokrywa lodowa skuwa jeziora pod koniec listopada i zalega jeszcze w marcu. Przeciętnie lód pokrywa jeziora przez 110-125 dni.

Topoklimat obszarów leśnych Podstawowym czynnikiem kształtującym klimat wnętrza lasu jest stopień zwarcia koron, które w znacznej mierze pochłaniają energię słoneczną oraz rodzaj podłoża, na którym rośnie las. Pod względem termicznym wnętrze lasu jest w lecie chłodniejsze, zimą - cieplejsze niż teren otwarty. W związku z tym las wiosną i jesienią zmniejsza częstość przymrozków, wpływa również na wzrost wilgotności powietrza w warstwie przygruntowej. Stosunkowo duży kontynentalizm klimatu powoduje, że zagrożenie przymrozkami późnymi w Puszczy Piskiej nie jest tak poważne, jak na obszarach o bardziej morskim klimacie. Rodzaj i rozmiar szkód spowodowanych przez mróz zależy od terminu wystąpienia mrozu i od temperatury. Przy spadkach temperatury poniżej -10oC w okresie zimowym mogą wystąpić uszkodzenia igieł. Należy pamiętać, iż liczba dni mroźnych i bardzo mroźnych (temperatury poniżej 0oC i -10oC) w lesie jest nieco większa. Temperatury przygruntowej warstwy powietrza, które przekraczają 50oC, występują stosunkowo rzadko. Niższa temperatura w lesie i mniejsza prędkość wiatru powoduje, że parowanie wody jest w nim mniejsze niż na otwartym polu. Zwarty kompleks leśny modyfikuje prędkość i kierunek wiatru. Hamuje on w swym wnętrzu poziomy ruch powietrza, wzmaga zaś ponad koronami drzew. Uważa się również, że powierzchnie leśne wpływają na zwiększenie opadów w najbliższej okolicy. Wokół lasu, na jego brzegu powstaje specyficzny mikroklimat, zależny od położenia ściany drzew w stosunku do stron świata i przeważających kierunków napływu mas powietrza. Przez tereny Nadleśnictw: Maskulińskie i Pisz przechodzi szlak gradowy. Stosunkowo częste gradobicia powodują uszkodzenia w uprawach i szkółkach.

Gleby Teren Nadleśnictwa Maskulińskie został ukształtowany w wyniku procesów ostatniego zlodowacenia bałtyckiego, które wystąpiło w dwóch fazach nadając ostateczny kształt dzisiejszej rzeźbie terenu. Zróżnicowanie glebowych jednostek taksonomicznych, a także zmienność typów i podtypów gleb nadleśnictwa, jest w dużej mierze funkcją 73 właściwości skał macierzystych oraz lokalnego układu stosunków wodnych. Istotny wpływ na różnorodność gleb a tym samym siedlisk leśnych ma ukształtowanie terenu. Uszeregowanie typów gleb gruntów objętych pracami w Nadleśnictwie Maskulińskie pod względem zajmowanej powierzchni przedstawia poniższe zestawienie tabelaryczne (tab.11 ) oraz wykres.

Typ gleby Powierzchnia [ha] Udział [%] Gleby rdzawe (RD) 21878,41 77,4 Gleby bielicowe (B) 1960,36 6,9 Gleby torfowe (T) 1400,10 4,9 Gleby murszowe (M) 1064,62 3,8 Gleby gruntowoglejowe (G) 528,97 1,9 Gleby murszowate (MR) 505,77 1,9 Gleby płowe (P) 496,79 1,7 Gleby brunatne (BR) 257,71 0,9 Czarne ziemie (CZ) 76,56 0,3 Gleby mułowe (MŁ) 31,36 0,1 Pararędziny (PR) 22,30 0,1 Gleby deluwialne (D) 18,25 0,1 Gleby opadowoglejowe (OG) 10,88 0,0 Gleby industrioziemne i urbanoziemne (AU) 9,86 0,0 Gleby ochrowe (OC) 7,10 0,0 Tab. 11 Powierzchniowy udział typów gleb w nadleśnictwie.

Ryc. 14. Udział procentowy powierzchni typów gleb Nadleśnictwa Maskulińskie.

1,9 0,9 1,7 0,6 3,8 1,9 4,9

6,9

77,4

Gleby rdzawe (RD) Gleby bielicowe (B) Gleby torfowe (T) Gleby murszowe (M) Gleby gruntowoglejowe (G) Gleby murszowate (MR) Gleby brunatne (BR) Gleby płowe (P) Pozostałe

74

Fot. 12. Gleba rdzawa właściwa. Zbiorowiska roślinne Zbiorowiska roślinne są integralną częścią pełnego rozpoznania przyrodniczego. Podstawową jednostką florystyczną jest zespół roślinny. Zespoły roślinne są ściśle skorelowane z żyznością i wilgotnością siedlisk – spełniają więc rolę dobrych wskaźników potencjalnych możliwości siedlisk. Na terenie Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Mazurskie” dominują zbiorowiska leśne. W wyniku przeprowadzonych badań fitosocjologicznych na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie stwierdzono występowanie 16 jednostek w randze zespołu, reprezentujących 4 klasy. Ich syntaksonomia przedstawia się następująco:

75

Klasa: Oxycocco-Sphagnetea Br.-Bl. et R. Tx. 1943 Rząd: Sphagnetalia magellanici (Pawł. 1928) Moore (1964) 1968 Związek: Sphagnion magellanici Kästner et Flösner 1933 em. Dierss. 1975 Zespół: Ledo-Sphagnetum magellanici Sukopp 1959 em. Neuhäusl 1969 Zespół: Sphagno-Betuletum pubescentis Sokoł. 1985

Klasa: Vaccinio-Piceetea Br.-Bl. 1939 Rząd: Vaccinio-Piceetalia Br.-Bl. 1939 Związek: Dicrano-Pinion Libb. 1933 Zespół: Peucedano-Pinetum Mat.1962 Zespół: Molinio-Pinetum J. Mat. 1973 Zespół: Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929 Zespół: Querco robori-Pinetum W.Mat.1981 Zespół: Serratulo-Pinetum W.Mat.1981 Związek: Vaccinio-Piceion Br.-Bl. 1938 Zespół: Querco-Piceetum (Mat. 1952) em. Sokoł. 1968 Zespół: Vaccinio myrtilli-Piceetum Sokoł. 1981 Zespół: Sphagno girgensohnii-Piceetum (Pol. 1962) em. Sokoł. 1977

Klasa: Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieg 1937 Rząd: Quercetalia pubescenti-petraeae Klika 1933 corr. Moravec in Beguin & Theurillat 1984. Związek: Potentillo albae-Quercetum petraeae Zol & Jak. 1957 n. nov. Jak 1967. Zespół: Potentillo albae-Quercetum Libb. 1933 n.inv. Oberd. 1957 em. Müller 1991. Rząd: Fagetalia sylvaticae Pawł. 1928 Związek: Carpinion betuli Oberd. 1953 Zespół: Tilio-Carpinetum Traczyk 1962 Związek: Alno-Padion Knapp 1942 Zespół: Circaeo-Alnetum Oberd. 1953

Klasa: Alnetea glutinosae Br.-Bl. et R. Tx. 1943 76

Rząd: Alnetalia glutinosae R. Tx. 1937 Związek: Alnion glutinosae (Malc. 1929) Meijer Drees 1936 Zespół: Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Gór. 1975 Zespół: Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.-Gór. 1987 Związek: Pino-Betulion pubescentis Sokoł. 1980 Zespół: Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis Czerw. 1972 W ramach prowadzonych prac fitosocjologicznych na terenie LKP „Lasy Mazurskie”, w tym również w Nadleśnictwie Maskulińskie, oprócz szeregu zbiorowisk typowo leśnych (klimaksowych i w różnym stopniu ewoluujących w kierunku klimaksu) wyszczególniono również pewien areał zajmowany przez zespoły i zbiorowiska charakterystyczne dla obszarów nieleśnych. Występują tu dość liczne zbiorowiska wodne, torfowiskowe i krzewiaste. Większość z nich ma charakter naturalny lub półnaturalny. Wzbogacają one znacznie bioróżnorodność nadleśnictwa, a zbiorowiska naturalne wodne i torfowiskowe wymagają szczególnej troski i zachowania. Podstawową cechą fitocenoz nieleśnych jest zupełny brak, lub udział szczątkowy, drzewostanu złożonego z gatunków lasotwórczych. Niemniej na części powierzchni, wskutek postępującego procesu sukcesji lub przekształcenia siedliska drzewostan taki powoli się pojawia. Na niewielką skalę zauważalne są również procesy odwrotne, to znaczy wskutek przekształcenia stosunków wodnych (np. pod wpływem działalności bobrów) i zabagnienia terenu następuje wycofanie fitocenozy leśnej i zastąpienie jej zbiorowiskami wodnymi bądź bagiennymi. Ze względu na fakt, iż podstawowym celem prac fitosocjologicznych w Nadleśnictwie Maskulińskie była charakterystyka zbiorowisk leśnych, nie zakładano powierzchni (zdjęć) na gruntach zakwalifikowanych w opisie taksacyjnym lasu jako nieleśne. Niemniej ze względów praktycznych i systematycznych zaszeregowano tego rodzaju powierzchnie do grup opierających się m. in. o parametr użytkowy: - naturalne zbiorowiska nieleśne (bagna, zadrzewienia, zakrzewienia, etc.): · zbiorowiska z klasy Phragmitetea, · zbiorowiska z klasy Molinio-Arrhenatheretea, · zbiorowiska z klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae, · zbiorowiska z klasy Oxycocco-Sphagnetea, · zbiorowiska z klasy Alnetea glutinosae, · zbiorowiska z klasy Secalietea, · zbiorowiska z klasy Sedo-Scleranthetea. 77

- grunty użytkowane rolniczo (role, pastwiska, łąki, poletka, szkółki, etc.): · grunty użytkowane rolniczo na glebach mineralnych, · grunty użytkowane rolniczo na glebach mineralno-organicznych i organicznych; - zbiorowiska inicjalne, - antropogeniczne zbiorowiska nieleśne (ruiny, zadrzewione ośrodki turystyczne, etc.), - tereny zdewastowane (żwirownie, piaskownie, kopalnie odkrywkowe, etc.), - tereny różne (budynki, kolej, drogi, rurociągi, pola biwakowe, boiska, etc.).

Prace florystyczne przeprowadzone na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie przez BULiGL oddział w Białymstoku, pozwoliły stwierdzić, iż największą powierzchnię obiektu zajmuje zespół sosnowego boru świeżego Peucedano-Pinetum, występujący na powierzchni 10 288,63 ha co daje 36,3% ogólnego areału nadleśnictwa. Z liczby tej większość przypada na podzespół Peucedano-Pinetum typicum (33,4% powierzchni obiektu).

Ryc. 15. Udział procentowy powierzchni zbiorowisk obrębu Maskulińskie. 0,1% 0,1% 0,4% 5,1% 1,6% 2,2% 0,2% 0,6% 9,5%

2,9%

18,5% 56,1%

1,5% 0,5% 0,7% Ledo-Sphagnetum Sphagno-Betuletum Peucedano-Pinetum Molinio-Pinetum Vaccinio uliginosi-Pinetum Querco-Pinetum Serratulo-Pinetum Querco-Piceetum Vaccinio myrtilli-Piceetum Sphagno girgensohnii-Piceetum Potentillo albae-Quercetum Tilio-Carpinetum Circaeo-Alnetum Ribeso nigri-Alnetum Sphagno squarrosi-Alnetum Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis Zbiorowiska nieleśne

78

Ryc.16. Udział procentowy powierzchni zbiorowisk obrębu Mikołajki.

0,5% 0,8% 8,3% 3,9% 1,2% 0,3% 4,5% 0,4%

39,3%

23,2%

2,3% Ledo-Sphagnetum 0,5% 1,5% 13,3%Sphagno-Betuletum Peucedano-Pinetum Molinio-Pinetum Vaccinio uliginosi-Pinetum Querco-Pinetum Serratulo-Pinetum Querco-Piceetum Vaccinio myrtilli-Piceetum Sphagno girgensohnii-Piceetum Potentillo albae-Quercetum Tilio-Carpinetum Circaeo-Alnetum Ribeso nigri-Alnetum Sphagno squarrosi-Alnetum Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis Zbiorowiska nieleśne

Ryc. 17. Udział procentowy powierzchni zbiorowisk obrębu Ruciane. 0,9% 0,1% 0,9% 0,1% 4,1% 9,0% 0,5% 0,5% 2,8% 0,7% 44,4%

23,0%

0,2% Ledo-Sphagnetum 12,5% Sphagno-Be0,4% tuletum Peucedano-Pinetum Molinio-Pinetum Vaccinio uliginosi-Pinetum Querco-Pinetum Serratulo-Pinetum Querco-Piceetum Vaccinio myrtilli-Piceetum Sphagno girgensohnii-Piceetum Potentillo albae-Quercetum Tilio-Carpinetum Circaeo-Alnetum Ribeso nigri-Alnetum Sphagno squarrosi-Alnetum Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis Zbiorowiska nieleśne

79

Ryc. 18. Udział procentowy powierzchni zbiorowisk Nadleśnictwa 1,6% 2,4% 5,7% Maskulińskie. 0,2% 0,2% 0,6% 10,2% 36,3% 1,0% 4,8%

1,8%

18,4% 0,4% 0,5% 16,0% Ledo-Sphagnetum Sphagno-Betuletum Peucedano-Pinetum Molinio-Pinetum Vaccinio uliginosi-Pinetum Querco-Pinetum Serratulo-Pinetum Querco-Piceetum Vaccinio myrtilli-Piceetum Sphagno girgensohnii-Piceetum Potentillo albae-Quercetum Tilio-Carpinetum Circaeo-Alnetum Ribeso nigri-Alnetum Sphagno squarrosi-Alnetum Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis Zbiorowiska nieleśne

Na zdecydowanie mniejszej powierzchni wystąpił drugi w kolejności zespół Serratulo-Pinetum (18,4%) i podzespół Serratulo- Pinetum typicum (17,7%) związany ze świerkowo-sosnowymi borami mieszanymi świeżymi. Znaczący udział w powierzchni obiektu ma także zespół acidofilnych dąbrów kontynentalnych Querco-Pinetum (16,0%) w tym Querco-Pinetum coryletosum (12,2%). Z fitocenoz, które przekroczyły wartość 5% powierzchni nadleśnictwa, zanotowano jeszcze jedynie grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum (10,2%). Bór świerkowy czernicowy Vaccinio myrtilli-

Piceetum natomiast bardzo do tego pułapu się zbliżył (4,8%). Fot. 12. Serratullo – Pinetum typicum 80

Ryc. 19. Zestawienie porównawcze procentowych udziałów powierzchni zespołów i zbiorowisk w poszczególnych obrębach.

100%

80%

60%

40%

20%

0% s m m m m m m m m m m m m m m m ti u u u u u u u u u u u u u u u n t t t t t t t t t t t t t t t e e le e e e e e e e e e e e e e c n u in in in in in e e e rc in ln ln ln s g t P P P P P ic ic ic e p A A e a e - - i- - - P P P u r - -A i- b h B o o s o lo - i- i- a o ri s u p - n i o c o ll i -Q e g p S o a lin n r tu c ti n e -C a i ro - n d o i e a r r h a o c n r o g e ig u rr e y o b ili ir o a m d a c M l Q e u m s l s u tu e h u u Q n a T C e q e L p e o S io e o b s l S P i n g ll i o tu in i ir ti R n e c cc g n g B c a o te a - a V n o h is V g p id a P S r h te p p S ly e th i d ri te p o ry D Maskulińskie Mikołajki Ruciane

W ramach obrębów leśnych wartości liczbowe dotyczące areału poszczególnych zespołów i zbiorowisk wykazują znaczące dysproporcje. Jak łatwo zauważyć zdecydowanie najbardziej odbiegający od parametrów średnich dla nadleśnictwa jest obręb Mikołajki, głównie ze względu na duży udział żyznych siedlisk świeżych. W obrębie tym dominuje zespół kwaśnych dąbrów - 39,5% oraz grąd kontynentalny - 23,3%, podczas gdy w obrębie Ruciane udział procentowy tych zespołów wynosi odpowiednio 12,5% i 1,6%, a w obrębie 81

Maskulińskie 1,5% i 9,0%. Dominujący w nadleśnictwie zespół Peucedano-Pinetum w obrębach Maskulińskie i Ruciane zajmuje odpowiednio 56,2% i 44,5%, podczas gdy w obrębie Mikołajki parametr ten spada zaledwie do 0,5%. Zdecydowanie mniejszy rozrzut wartości nastąpił w przypadku Serratulo-Pinetum - od 13,4% w obrębie Mikołajki do 23,0% w obrębie Ruciane. W związku z tym, że zbiorowiska roślinne ściśle związane są z troficznością i uwilgotnieniem siedliska, należy stwierdzić że spośród wszystkich obrębów Mikołajki wykazują najwyższy udział zespołów siedlisk żyznych: Querco-Pinetum i Tilio-Carpinetum. Z kolei nie zanotowano tu prawie zespołów ubogich, np.: Peucedano- Pinetum czy Vaccinio myrtilli-Piceetum. Podobnie bór sosnowy wilgotny Molinio-Pinetum wystąpił tylko w obrębach Maskulińskie i Ruciane. Obręb Mikołajki wykazuje ponadto znacznie większą zawartość procentową areału siedlisk bagiennych (Sphagno girgensohnii-Piceetum, Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis czy Ribeso nigri-Alnetum) w stosunku do pozostałych obrębów. Zespół dąbrowy świetlistej stwierdzono jedynie w obrębie Maskulińskie, mszar sosnowy Ledo-Sphagnetum wystąpił wprawdzie we wszystkich obrębach, ale w ilościach szczątkowych. Przyglądając się diagramom, możemy stwierdzić, że procentowe charakterystyki udziału zbiorowisk roślinnych dla obrębów leśnych Maskulińskie i Ruciane, w ogólnym zarysie, są do siebie zbliżone, co świadczy o podobnych uwarunkowaniach geologicznych i siedliskowych. Oba obręby zdominowane są przez ubogie zbiorowiska siedlisk świeżych porastające znaczne powierzchnie sandru mazurskiego. Spośród zbiorowisk nieleśnych wydzielonych na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie największą powierzchnię zajmują grunty użytkowane rolniczo (3,2%) oraz zbiorowiska z klasy Alnetea glutinosae (1,4% powierzchni obiektu). W tym przypadku w ramach obrębów wahania proporcji są raczej niewielkie.

Siedliska leśne Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie zostały wykonane prace glebowo-siedliskowe (BULiGL Białystok, 2001). W związku z tym typy siedliskowe lasu w planie urządzenia lasu przyjęto takie jak w operacie glebowym, kierując się zasadą, że w wydzieleniu leśnym przyjmowano typ o największym udziale powierzchniowym. Szczegółowy udział typów siedliskowych lasu w powierzchni poszczególnych obrębów i nadleśnictwa oraz udział powierzchniowy gatunków panujących w poszczególnych typach siedliskowych został zamieszczony w opisaniu ogólnym (Tom I) Planu Urządzenia Lasu. Poniższe zestawienie 82 oraz wykresy przedstawiają procentowy udział siedliskowych typów lasu w poszczególnych obrębach leśnych i ogółem w Nadleśnictwie Maskulińskie dla celów orientacyjnych i spójności niniejszego opracowania. Typ Obręb Obręb Obręb Nadleśnictwo siedlisk. Maskulińskie Mikołajki Ruciane Maskulińskie lasu [ha] [%] [ha] [%] [ha] [%] [ha] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Bśw 6389,03 61,8 38,54 0,5 4021,06 49,0 10448,63 40,3 Bw 39,97 0,4 4,80 0,1 4,93 0,1 49,70 0,2 Bb 53,53 0,5 62,92 0,9 34,09 0,4 150,54 0,6 BMśw 2640,65 25,6 1767,70 24,0 2339,57 28,5 6747,92 26,1 BMw 425,62 4,1 7,36 0,1 36,10 0,4 469,08 1,8 BMb 27,27 0,3 146,42 2,0 41,42 0,5 215,11 0,8 LMśw 85,98 0,8 3099,10 42,1 1334,08 16,3 4519,16 17,5 LMw 229,87 2,2 50,63 0,7 7,22 0,1 287,72 1,1 LMb 143,21 1,4 525,54 7,1 53,43 0,7 722,18 2,8 Lśw 22,45 0,2 1325,15 18,0 258,03 3,1 1605,63 6,2 Lw 19,91 0,2 24,71 0,3 7,17 0,1 51,79 0,2 Ol 250,18 2,4 268,63 3,7 56,91 0,7 575,72 2,2 OlJ 13,11 0,1 33,45 0,5 5,27 0,1 51,83 0,2 Ogółem 10340,78 100,0 7354,95 100,0 8199,28 100,0 25895,01 100,0 Tab.12. Udział typów siedliskowych lasu w obrębach leśnych i Nadleśnictwie Maskulińskie.

Ryc. 20. Udział % powierzchni typów siedliskowych lasu Obręb Maskulińskie

Bśw 61,8% Bw 0,4%

BMśw 25,6% OlJ Bb 0,1% 0,5%

Ol 2,4% Lw BMw BMb 0,2% Lśw LMb LMw LMśw 4,1% 0,2% 1,4% 2,2% 0,8% 0,3%

83

Ryc. 21. Udział % powierzchni typów siedliskowych lasu Obręb Mikołajki BMb 2,0% BMw LMśw 4,1% 42,1%

BMśw 24,0%

LMw Bb 0,7% 0,9%

LMb 7,1% Bw 0,1% Bśw 0,5% OlJ Ol Lw Lśw 0,5% 3,7% 0,3% 18,0%

Ryc. 22. Udział % powierzchni typów siedliskowych lasu Obręb Ruciane Bw Bśw 0,1% 49,0%

Bb 0,4%

BMśw 28,5%

OlJ 0,1%

Ol BMw 0,7% LMw LMśw Lw Lśw 0,1% 4,1% 16,3% BMb 0,1% 3,1% LMb 0,7% 0,5%

84

Ryc. 23. Udział % powierzchni typów siedliskowych lasu Nadleśnictwo Maskulińskie

Bw Bb 0,6% 0,2% BMśw 26,1% Bśw 40,3%

OlJ 0,2% BMb Ol LMśw BMw 0,8% 2,2% LMw 17,5% 4,1% Lw Lśw LMb 1,1% 0,2% 6,2% 2,8%

4.2. Grupy lasu i kategorie ochronności. Lasy Nadleśnictwa Maskulińskie można podzielić ze względu na pełnione przez nie funkcje ochronne na następujące kategorie: - rezerwaty częściowe, - lasy ochronne, - lasy wielofunkcyjne. Szczegółowy podział lasów Nadleśnictwa Maskulińskie ze względu na pełnione przez nie funkcje przedstawiają poniższe zestawienie oraz wykresy. Powierzchnia wykazana w zestawieniu jest sumą powierzchni leśnej zalesionej i nie zalesionej (tylko takim kategoriom gruntu może być przyznana kategoria ochronności) i nie należy jej mylić z powierzchnią całkowitą, w skład której wchodzą jeszcze powierzchnia nieleśna i powierzchnia związana z gospodarką leśną. 85

Obręb Nadleśnictwo Kategoria lasów Maskulińskie Mikołajki Ruciane Maskulińskie Powierzchnia – ha / procent 1 2 3 4 5 6 7 8 9

REZERWATY 434,57 4,2 718,00 9,8 539,94 6,6 1692,51 6,5 Lasy ochronne LASY OCHRONNE - GLEBOCHRONNE 272,44 2,6 272,44 1,1 LASY OCHRONNE - 834,10 8,1 762,03 10,4 657,08 8,0 2253,21 8,8 WODOCHRONNE LASY OCHRONNE – CENNE PRZYRODNICZO 104,45 1,4 104,45 0,4 LASY OCHRONNE – POWIERZCHNIE BADAWCZO- 6,32 0,1 6,32 DOŚWIADCZALNE LASY OCHRONNE - NASIENNE 160,60 1,6 81,03 1,1 128,96 1,6 370,59 1,4 LASY OCHRONNE – OSTOJE ZWIERZĄT CHRONIONYCH 995,85 13,5 154,15 1,9 1149,50 4,4 LASY OCHRONNE – W 26,99 0,4 290,27 3,5 317,26 1,2 MIASTACH Razem lasy ochronne 1267,14 1969,85 1236,78 4473,77 12,3 26,8 15,1 17,3 (1268) (1970) (1236) (4474) Lasy gospodarcze 8639,07 83,5 4667,10 63,4 6422,56 78,3 19728,73 76,2 Ogółem 10340,78 100,0 7354,95 100,0 8199,28 100,0 25895,01 100,0 (…) w nawiasach podano powierzchnię lasów ochronnych wg Zarządzenia Ministra Środowiska Tab.13. Podział lasów Nadleśnictwa Maskulińskie według pełnionych przez nie funkcji ochronnych.

Ryc. 24. Udział kategorii ochronności Obręb Maskulińskie

83,5%

REZERWATY

LASY OCHRONNE - GLEBOCHRONNE

1,6% LASY OCHRONNE - WODOCHRONNE

8,1% LASY OCHRONNE - NASIENNE

2,6% 4,2% LASY GOSPODARCZE

86

Ryc. 25. Udział kategorii ochronności 0,4% Obręb Mikołajki

13,5%

63,4%

REZERWATY

LASY OCHRONNE - WODOCHRONNE LASY OCHRONNE – CENNE PRZYRODNICZO LASY OCHRONNE - NASIENNE

1,1% LASY OCHRONNE – OSTOJE 1,4% ZWIERZĄT CHRONIONYCH 10,4% 9,8% LASY OCHRONNE – W MIASTACH

LASY GOSPODARCZE

Ryc. 26. Udział kategorii ochronności Obręb Ruciane

78,3%

REZERWATY

LASY OCHRONNE - WODOCHRONNE

LASY OCHRONNE – 3,5% POWIERZCHNIE BADAWCZO- DOŚWIADCZALNE 6,6% LASY OCHRONNE - NASIENNE 0,1% 8,0% 1,9%1,6% LASY OCHRONNE – OSTOJE

87

Ryc. 27. Udział kategorii ochronności Nadleśnictwo Maskulińskie

76,2%

REZERWATY

LASY OCHRONNE - GLEBOCHRONNE

LASY OCHRONNE - WODOCHRONNE

LASY OCHRONNE – CENNE PRZYRODNICZO 1,2% LASY OCHRONNE – 4,4% POWIERZCHNIE BADAWCZO- 1,1% 6,5% DOŚWIADCZALNE 1,4% 0,0% 0,4% 8,8% LASY OCHRONNE - NASIENNE

Fot. 14. Lasy glebochronne. Stok o dużym nachyleniu. 88

Porównanie wybranych cech drzewostanów w ramach grup funkcji lasu w poszczególnych obrębach leśnych oraz w Nadleśnictwie Maskulińskie przedstawiają zamieszczona poniżej tabela nr 14 oraz odwołujące się do niej wykresy obrazujące wybrane zagadnienia.

Tab. 14. Porównanie wybranych cech drzewostanów w ramach grup funkcji lasu w Nadleśnictwie Maskulińskie. Udział Udział Przecięt. Przecięt. Średni Obręb Rezerwaty gat. gat. wiek zapas przyrost nadleśnictwo grupa funkcji liściastych iglastych [lat] [m3/ha] [m3/ha] [%] [%] 1 2 3 4 5 6 7 Obręb Rezerwat Jezioro Nidzkie 88 346 6,2 24 76 Maskulińskie Lasy ogólnego przeznaczenia 58 237 7,5 37 63 Lasy specjalnego przeznaczenia 150 374 4,7 - 100 Pozostałe lasy ochronne - - - - - Lasy gospodarcze 64 278 7,7 1 99 Obręb Rezerwat Jezioro Lisunie 144 652 8,0 100 Mikołajki Rezerwat Czapliniec 196 383 2,5 12 88 Rezerwat 88 344 6,1 43 57 Krutynia im. M. Wańkowicza Rezerwat Jezioro Łuknajno 60 310 7,0 56 44 Lasy ogólnego przeznaczenia 81 299 6,5 35 65 Lasy specjalnego przeznaczenia 133 369 3,8 - 100 Pozostałe lasy ochronne 94 324 7,5 5 95 Lasy gospodarcze 72 319 8,0 13 87 Obręb Rezerwat Jezioro Nidzkie 112 360 6,2 15 85 Ruciane Lasy ogólnego przeznaczenia 89 363 7,3 16 84 Lasy specjalnego przeznaczenia 138 449 5,8 - 100 Pozostałe lasy ochronne 89 395 7,7 13 87 Lasy gospodarcze 70 320 7,3 2 98 Nadleśnictwo Rezerwat Jezioro Nidzkie 101 354 6,2 19 81 Maskulińskie Rezerwat Jezioro Lisunie 144 652 8,0 100 Rezerwat Czapliniec 196 383 2,5 12 88 Rezerwat 88 344 6,1 43 57 Krutynia im. M. Wańkowicza Rezerwat Jezioro Łuknajno 60 310 7,0 56 44 Lasy ogólnego przeznaczenia 76 295 7,0 32 68 Lasy specjalnego przeznaczenia 142 400 4,9 - 100 Pozostałe lasy ochronne 89 389 7,6 12 88 Lasy gospodarcze 68 301 7,6 4 96 89

Ryc. 28. Porównanie przeciętnego wieku w grupach funkcji lasu Obręb Maskulińskie

160 Rezerwat Jezioro 140 Nidzkie Lasy ogólnego 120 150 przeznaczenia

100 Lasy specjalnego

k przeznaczenia e i 80 W Lasy gospodarcze 60 88

40 58 64

20

0 1 Grupy funkcji lasu

Ryc. 29. Porównanie przeciętnego wieku w grupach funkcji lasu Obręb Mikołajki Rezerwat Jezioro Lisunie 200 Rezerwat Czapliniec 180 196 160 Rezerwat Krutynia im. 140 M. Wańkowicza

120 133 Rezerwat Jezioro k e 144 Łuknajno i 100 W 80 94 Lasy ogólnego 88 81 przeznaczenia 60 72 Lasy gospodarcze 40 60 20 Lasy specjalnego przeznaczenia

0 1 Grupy funkcji lasu Pozostałe lasy ochronne

90

Ryc. 30. Porównanie przeciętnego wieku w grupach funkcji lasu Obręb Ruciane

Rezerwat Jezioro Nidzkie 140 Lasy ogólnego 120 138 przeznaczenia 100 112 Lasy specjalnego 80 przeznaczenia k e i 89 89 W 60 Pozostałe lasy 70 ochronne 40 Lasy gospodarcze 20

0 1 Grupy funkcji lasu

Ryc. 31. Porównanie przeciętnego wieku w grupach funkcji lasu Nadleśnictwio Maskulińskie Rezerwat Jezioro Nidzkie

200 Rezerwat Jezioro Lisunie 180 196 160 Rezerwat Czapliniec 140 Rezerwat Krutynia im. M. 120 144 142 Wańkowicza k e i 100 Rezerwat Jezioro Łuknajno

W 101 80 88 89 Lasy ogólnego 60 76 przeznaczenia 60 68 40 Lasy specjalnego przeznaczenia 20 Pozostałe lasy ochronne 0 1 Grupy funkcji lasu Lasy gospodarcze

91

Ryc. 32. Porównanie przeciętnej zasobności w grupach funkcji lasu w Obrębie Maskulińskie

400 Rezerwat Jezioro Nidzkie 350 374 346 ) 300 Lasy ogólnego 3 przeznaczenia m (

250 ć ś

o 200 237 278 Lasy specjalnego n

b przeznaczenia o 150 s a Z 100 Lasy gospodarcze

50

0 1 Grupy funkcji lasu

Ryc. 33. Porównanie przeciętnej zasobności w grupach funkcji lasu w Obrębie Mikołajki

Rezerwat Jezioro Lisunie

700 Rezerwat Czapliniec 600 652 Rezerwat Krutynia im. M. 500 Wańkowicza ) 3 m

( Rezerwat Jezioro 400 ć

ś Łuknajno o n 383 b 300 344 Lasy ogólnego o 369 s 310 324 przeznaczenia a 299 319 Z 200 Lasy specjalnego przeznaczenia 100 Pozostałe lasy ochronne 0 1 Grupy funkcji lasu Lasy gospodarcze

92

Ryc. 34. Porównanie przeciętnej zasobności w grupach funkcji lasu w Obrębie Ruciane

Rezerwat Jezioro Nidzkie 450

400 449 Lasy ogólnego przeznaczenia 350 360 363 395 ) 3 300 320 Lasy specjalnego m (

przeznaczenia

ć 250 ś o n

b 200 Pozostałe lasy o

s ochronne a

Z 150

100 Lasy gospodarcze

50

0 1 Grupy funkcji lasu

Ryc. 35. Porównanie przecietnej zasobności w grupach funkcji lasu w Nadleśnictwie Maskulińskie Rezerwat Jezioro Nidzkie 700 Rezerwat Jezioro Lisunie 600 652 Rezerwat Czapliniec

) 500

3 Rezerwat Krutynia im. m

( M. Wańkowicza

ć 400 ś 383 400 Rezerwat Jezioro o 389 n 354 344 Łuknajno b 300 o 310 295 301 s Lasy ogólnego a

Z 200 przeznaczenia Lasy specjalnego 100 przeznaczenia Pozostałe lasy ochronne 0 1 Grupy funkcji lasu Lasy gospodarcze

93

4.3. Bogactwo gatunkowe drzewostanów. Bogactwo gatunkowe drzewostanów analizowano pod względem ilości gatunków w składzie górnej warstwy drzew z podziałem na jedno-, dwu-, trzy-, oraz cztero- i więcej gatunkowe. Szczegółowe dane dla poszczególnych obrębów i całego nadleśnictwa przedstawia tabela nr 15 oraz wykresy obrazujące udział powierzchniowy poszczególnych grup.

Obręb Bogactwo gatunkowe, Wiek Ogółem jedn. Ogółem nadleśnictwo drzewostany <=40 lat 41-80 lat >80 lat [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 Obręb j ednogatunk owe ha 1553,2 2660,47 1809,45 6023,12 59,23 Maskulińskie m3 250990 790745 636940 1678675 58,48 dwugatunkowe ha 604,51 649,89 1118 2372,4 23,33 m3 78170 198925 448630 725725 25,28 trzygatunkowe ha 434,44 309,37 405 1148,81 11,3 m3 44855 98815 168255 311925 10,87 cztero - i więcej ha 272,32 170,08 182,4 624,8 6,14 gatunkowe m3 28495 53675 72045 154215 5,37 Obręb jednogatunkowe ha 226,93 654,49 429,67 1311,09 18,2 Mikołajki m3 38630 217770 168190 424590 18,28 dwugatunkowe ha 303,06 959,45 1176,92 2439,43 33,87 m3 52035 296335 486435 834805 35,93 trzygatunkowe ha 482,96 748,43 821,02 2052,41 28,49 m3 70150 239840 353420 663410 28,56 cztero - i więcej ha 501,02 421,02 478,66 1400,7 19,44 gatunkowe m3 60325 128020 211820 400165 17,23 Obręb jednogatunkowe ha 268,09 3263,93 893,46 4425,48 54,54 Ruciane m3 42095 1019080 319405 1380580 50,82 dwugatunkowe ha 188,36 818,12 917,6 1924,08 23,71 m3 26485 255400 395785 677670 24,95 trzygatunkowe ha 183,46 279,78 661,31 1124,55 13,86 m3 18810 95405 298610 412825 15,2 cztero - i więcej ha 77,02 127,91 435,04 639,97 7,89 gatunkowe m3 8645 43270 193260 245175 9,03 Nadleśnictwo jednogatunkowe ha 2048,22 6578,89 3132,58 11759,69 46,14 Maskulińskie m3 331715 2027595 1124535 3483845 44,04 dwugatunkowe ha 1095,93 2427,46 3212,52 6735,91 26,43 m3 156690 750660 1330850 2238200 28,3 trzygatunkowe ha 1100,86 1337,58 1887,33 4325,77 16,97 m3 133815 434060 820285 1388160 17,55 cztero - i więcej ha 850,36 719,01 1096,1 2665,47 10,46 gatunkowe m3 97465 224965 477125 799555 10,11 Tab. 15. Bogactwo gatunkowe drzewostanów Nadleśnictwa Maskulińskie. 94

Ryc. 36. Bogactwo gatunkowe drzewostanów w Obrębie Maskulińskie 58,48 60 % 59,23 50

40

30 25,28 ha 20 23,33 10,87 m3

10 5,37 11,30 0 6,14 m3 1 2 ha 3 4 i więcej Ilość gatunków

Ryc. 37. Bogactwo gatunkowe drzewostanów w Obrębie Mikołajki

% 40 35,93 35 30 28,56 33,87 25 18,28 28,49 20 17,23 ha 15 18,20 m3 19,44 10 5 0 m3 1 2 ha 3 4 i więcej Ilość gatunków

95

Ryc. 38 Bogactwo gatunkowe drzewostanów w Obrębie Ruciane

% 60 50,82

50 54,54

40 24,95 30 ha 15,20 20 m3 23,71 9,03

10 13,86 m3 0 7,89 ha 1 2 3 4 i więcej Ilóść gatunków

Ryc. 39. Bogactwo gatunkowe drzewostanów w Nadleśnictwie Maskulińskie

50 44,04 % 45 46,14 40 35 28,3 30 25 26,43 20 17,55 ha 15 10,11 m3 10 16,97 5 10,46 0 m3 1 ha 2 3 4 i więcej Ilość gatunków

96

4.4. Struktura pionowa drzewostanów. Strukturę pionową drzewostanów analizowano pod względem ilości warstw roślinności drzewiastej z podziałem na jedno-, dwu- i trzypiętrowe oraz klasę odnowienia i do odnowienia. W lasach nadleśnictwa nie występują natomiast drzewostany trzypiętrowe i o budowie przerębowej. Szczegółowe dane dla poszczególnych obrębów i całego nadleśnictwa przedstawia tabela nr 16 oraz wykresy obrazujące udział powierzchniowy poszczególnych grup.

Obręb Struktura drzewostanów, Wiek Ogółem jedn. Ogółem nadleśnictwo drzewostany <=40 lat 41-80 lat >80 lat [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 Obręb j ednopi ętrowe ha 2864,47 3776,85 3310,28 9951,6 97,87 Maskulińskie m3 405842 1137865 1238736 2782443 96,78 d w upiętrowe ha - 12,96 201,03 213,99 2,10 m3 - 5160 86335 91495 3,18 trz y piętrowe ha - - - - - m3 - - - - - o budo wie przerębowej ha - - - - - m3 - - - - - w KO i KDO ha - - 3,54 3,54 0,03 m3 - - 1082 1082 0,04 Obręb j ednopi ętrowe ha 1513,97 2737,84 2527,53 6779,34 94,11 Mikołajki m3 222978 868314 1056540 2147832 92,35 d w upiętrowe ha - 43,36 276,87 320,23 4,45 m3 - 13715 132124 145839 6,27 trz y piętrowe ha - - - - - m3 - - - - - o budo wie przerębowej ha - - - - - m3 - - - - - w KO i KDO ha - 2,19 101,87 104,06 1,44 m3 - 415 31640 32055 1,38 Obręb j ednopi ęrowe ha 713,53 4449,44 2485,95 7648,92 94,27 Ruciane m3 96543 1395259 1021688 2513490 92,48 d w upiętrowe ha 3,4 40,3 352,49 396,19 4,88 m3 510 18275 158077 176862 6,51 trz y piętrowe ha - - 35,26 35,26 0,43 m3 - - 15880 15880 0,58 o budo wie przerębowej ha - - - - - m3 - - - - - w KO i KDO ha - - 33,71 33,71 0,42 m3 - - 11770 11770 0,43 Nadleśnictwo j ednopi ę trowe ha 5091,97 10964,13 8323,76 24379,86 95,66 Maskulińskie m3 725363 3401438 3316964 7443765 94 d w upiętrowe ha 3,4 96,62 830,39 930,41 3,65 m3 510 37150 376536 414196 5,23 trz y piętrowe ha - - 35,26 35,26 0,14 m3 - - 15880 15880 0,2 o budo wie przerębowej ha - - - - - m3 - - - - - w KO i KDO ha - 2,19 139,12 141,31 0,55 m3 - 415 44492 44907 0,57 Tab. 16. Struktura pionowa drzewostanów Nadleśnictwa Maskulińskie. 97

Ryc. 40. Struktura pionowa drzewostanów w Obrębie Maskulińskie

96,78 % 100 90 97,87 80 70 60 50 ha 40 m3 30 20 3,18 10 0,04 m3 0 2,10 0,03 ha jednopiętrowe dwupiętrowe w KO i KDO

Ryc. 41. Struktura pionowa drzewostanów w Obrębie Mikołajki

92,35 100 % 90 94,11 80 70 60 50 ha 40 30 m3 20 6,27 10 1,38 4,45 m3 0 1,44 ha jednopiętrowe dwupiętrowe w KO i KDO

98

Ryc. 42. Struktura pionowa drzewostanów w Obrębie Ruciane

100 92,48 % 90 94,27 80 70 60 50 40 ha 30 20 6,51 m3 0,58 10 4,88 0,43 0 0,43 0,42 m3 ha

w K O

i K D O

Ryc. 43. Struktura pionowa drzewostanów w Nadleśnictwie Maskulińskie

94,00 % 100 90 95,66 80 70 60 50 40 ha 30 m3 20 5,23 0,20 0,57 10 3,65 m3 0 0,14 0,55 ha

w

KO i KD O

99

4.5. Pochodzenie drzewostanów. Zestawienie powierzchni (ha) i miąższości (m³) wg. rodzajów i pochodzenia oraz grup wiekowych. Obręb Rodzaj i pochodzenie Jednostka Wiek Ogółem Ogółem nadleśnictwo drzewstanów <=40 lat 41- 80 lat >80 lat [ha] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 Obręb odroślowe ha 1,44 1,19 3,73 6,36 0,06 Maskulińskie m3 330 265 1380 1975 0,07 z samosiewu ha 23,28 73,94 103,04 200,26 1,97 m3 3010 23560 37732 64302 2,24 z sadzenia ha 2702,55 3714,68 3408,08 9825,31 96,62 m3 401518 1119200 1287041 2807759 97,66 brak informacji ha 137,2 - - 137,2 1,35 m3 984 - - 984 0,03 ogółem obręb ha 2864,47 3789,81 3514,85 10169,13 100 m3 405842 1143025 1326153 2875020 100 w tym z panującym ha - - - - - gat. obcym m3 - - - - - Obręb odroślowe ha 5,47 0,71 1,16 7,34 0,1 Mikołajki m3 370 153 305 828 0,04 z samosiewu ha 122,06 443,91 442,9 1008,87 14,01 m3 16328 100576 169247 286151 12,3 z sadzenia ha 1376,35 2328,17 2462,21 6166,73 85,6 m3 204030 777595 1050752 2032377 87,39 brak informacji ha 10,09 10,6 - 20,69 0,29 m3 2250 4120 - 6370 0,27 ogółem obręb ha 1513,97 2783,39 2906,27 7203,63 100 m3 222978 882444 1220304 2325726 100 w tym z panującym ha - 0,61 - 0,61 0,01 gat. obcym m3 - 240 - 240 0,01 Obręb z samosiewu ha 22,61 124,65 116,05 263,31 3,25 Ruciane m3 3500 30875 39865 74240 2,73 z sadzenia ha 671,83 4365,09 2791,36 7828,28 96,47 m3 93201 1382659 1167550 2643410 97,26 brak informacji ha 22,49 - - 22,49 0,28 m3 352 - - 352 0,01 ogółem obręb ha 716,93 4489,74 2907,41 8114,08 100 m3 97053 1413534 1207415 2718002 100 w tym z panującym ha - - 1,57 1,57 0,02 gat. obcym m3 - - 415 415 0,02 Nadleśnictwo odroślowe ha 6,91 1,9 4,89 13,7 0,05 Maskulińskie m3 700 418 1685 2803 0,04 z samosiewu ha 167,95 642,5 661,99 1472,44 5,78 m3 22838 155011 246844 424693 5,36 z sadzenia ha 4750,73 10407,94 8661,65 23820,32 93,46 m3 698749 3279454 3505343 7483546 94,5 brak informacji ha 169,78 10,6 - 180,38 0,71 m3 3586 4120 - 7706 0,1 ogółem obręb ha 5095,37 11062,94 9328,53 25486,84 100 m3 725873 3439003 3753872 7918748 100 w tym z panującym ha - 0,61 1,57 2,18 0,01 gat. obcym m3 - 240 415 655 0,01 Tab. 17. Pochodzenie drzewostanów.

100

Ryc. 44. Udział procentowy powierzchni drzewostanów wg pochodzenia w Obrębie Maskulińskie 0,06% 1,97% 1,35%

odroślowe z samosiewu z sadzenia brak informacji

96,62%

Ryc. 45. Udział procenrowy powierzchni drzewostanów wg pochodzenia w Obrębie Mikołajki 0,29%

0,10% 14,01%

odroślowe z samosiewu 85,60% z sadzenia brak informacji

101

Ryc. 46. Udział procentowy powierzchni drzewostanów wg pochodzenia w Obrębie Ruciane 0,28% 3,25%

z samosiewu z sadzenia brak informacji 96,47%

Ryc. 47. Udział procentowy powierzchni drzewostanów wg pochodzenia w Nadleśnictwie Maskulińskie 0,71%

0,05% 5,78%

odroślowe z samosiewu z sadzenia 93,46% brak informacji

102

5. Ważniejsze obiekty kultury materialnej i walory historyczne terenów nadleśnictwa. 5.1. Grunty zarządzie Nadleśnictwa Maskulińskie. Obręb Maskulińskie 1 a - Cmentarz 113 - Cmentarz 142 g - Groby niemieckiego leśnika i jego rodziny 144 f - Miejsce śmierci Nadleśniczego M. Maskulińskiego i gajowego T. Uszko 358 c - Cmentarz 359 j - Pomnik niemieckiego leśniczego 383 d - Cmentarz 387 h - Cmentarz 440 h - 6 grobów z 1937r. 194B g - Cmentarz mazurski

Obręb Mikołajki 4 f Przedwojenny cmentarz miejski i wojskowy 36 Ai Groby mazurskie 44 a Groby mazurskie 58 d Cmentarz ewangelicki 90 c Cmentarz ewangelicki 93 c Groby mazurskie 166 g Groby mazurskie 191 a Groby mazurskie 223 i Cmentarz 225 a Groby mazurskie 230 a Groby mazurskie 232 a Groby mazurskie 252 b Groby mazurskie 262 b Groby mazurskie 298 i Cmentarz 304 f Cmentarz 103

Obręb Ruciane 345 c - Pojedyńcze groby mazurskie 354 g - Pojedyńcze groby mazurskie 95 b - Wyłuszczarnia nasion (fotografia nr 12)

Fot.15. Wyłuszczarnia nasion w Rucianym-Nidzie

5.2. Grunty w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Maskulińskie. Środowisko kulturowe omawianego obszaru reprezentuje około 30 zabytków architektury i budownictwa. Najliczniejszą i najlepiej zachowaną grupą obiektów zabytkowych są zabytki sakralne. Zabytkowe kościoły i cerkwie stanowią interesujący zespół architektury ze względu na ich stylistyczne zróżnicowanie, od architektury neogotyckiej po architekturę 104 klasycystyczną. Architekturę świecką reprezentuje zabudowa mieszczańska oraz drewniane chaty mazurskie z XIX i XX wieku. Założenia dworsko - parkowe to dwory wraz z ozdobnymi parkami. Wśród zabytkowych cmentarzy dominują cmentarze mazurskie, ewangelickie i Starowierów z XIX/XX w. Ważniejsze obiekty kultury materialnej i budownictwa znajdujące się na omawianym terenie przedstawiono poniżej: Gmina Ruciane-Nida: Ruciane-Nida · zespół kościoła ewangelickiego , bezstylowy, mur. z 1910r. · dzwonnica drewn. pocz. XX w. · Park Andersa pomiędzy ul. Dworcową, a jeziorem Guzianka Mała. Powstał najprawdopodobniej z inicjatywy Richarda Andersa, właściciela ówczesnego tartaku i wyłuszczarni nasion drzew iglastych, pod koniec XIX wieku. Wejsuny

· kościół ewangelicki neogotycki z 1898 r. · drewniane chaty mazurskie z k. XIX i pocz. XX w. · muzeum K.I.Gałczyńskiego (fotografia nr 15)

Fot.16. Leśniczówka Pranie, muzeum K.I.Gałczyńskiego 105

Popielno

· pozostałości zespołu dworskiego domy drewn. z pocz. XX w. magazyn mur. z 1858 r. park XIX / XX w. Śwignajno Wielkie · spichlerz mur.-szach. z 1886 r. Wojnowo

· cerkiew drewn. z l. 1922-27 wg projektu Aleksandra Awajewa z Tweru · molenna staroobrzędowców mur. z l. 1923-1927 · klasztor filiponów z 1847 r.; rozbudowany w l. 1852-67

Fot. 17. Klasztor filiponów z 1847 r. 106

Wygryny · drewn. chaty z k. XIX w.

Ukta · kościół neogotycki z 1845 r., drewn. · dzwonnica drewn. z XIX w. ,w której wiszą dwa dzwony z 1846 r.

Gmina Mikołajki Mikołajki · zespół kościoła ewangelickiego P.W. Św. Trójcy kościół klasycystyczny mur. z l. 1840-42, wieża z 1880 r. kostnica, ob. budynek gospodarczy szach.-mur. 2 poł. XIX w. plebania ob. dom mieszkalny mur. 1 poł. XIX w. budynek gospodarczy mur.-drew. 2 poł. XIX w. · kościół katolicki MB Różańcowej z 1910 r. · kaplica cmentarna mur. z pocz. XX w. · młyn ob. magazyn, mur. z pocz.XX w. · gazownia przy ul. Portowej mur. z pocz.XX w. · zabudowa małomiasteczkowa z k. XIX i pocz. XX w.

Baranowo · dwór klasycystyczny mur. z poł. XIX w., otoczony zabytkowym parkiem · kościół ewangelicki ob. par. rzym.-kat. MB Matki Kościoła mur. z 1907 r.

Lelek ( Nowe Tałty ) · park dworski

Pszczółki

· parki dworski

Woźnice

· parki dworski · dom nr 35 drewn. k. XVIII w.

Zełwągi · kapliczka z l. 30. XX w. zbudowana przez mormonów 107

· chałupy drewniane z 2.poł.XIX w.

Gmina Pisz Turośl · kościół ewangelicki ob. par. rzym.-kat. MB Częstochowskiej mur. z 1848 r.

Znaczącą grupę stanowią cmentarze i pojedyńcze groby mazurskie jak również cmentarze z I wojny światowej i pojedyńcze groby z okresu II wojny światowej.

Fot. 18. Cmentarz z okresu wojny.

6. Zagrożenia środowiska przyrodniczego.

Trwałość ekosystemów leśnych zależy m.in. od ilości i rozmieszczenia lasów oraz od możliwości ograniczenia czynników niszczących, będących ubocznym skutkiem działalności gospodarczej w środowisku leśnym lub poza nim. Równocześnie lasy podlegają naturalnym przeobrażeniom sukcesyjnym i rozwojowym, które zależą od czynników klimatycznych, glebowych lub następują w wyniku bezpośrednich zależności między organizmami leśnymi.

108

6.1. Rodzaje zagrożeń środowiska leśnego. Głównymi czynnikami zagrożenia środowiska leśnego są: · czynniki antropogeniczne – powstają w wyniku działalności człowieka, która przynosi szkody w lasach, · czynniki abiotyczne – powstają w wyniku oddziaływania na las warunków przyrody nieożywionej,

· czynniki biotyczne – powstają w wyniku procesów życiowych owadów, grzybów i zwierząt.

Czynniki antropogeniczne: q zanieczyszczenia powietrza - energetyka, - gospodarka komunalna, - transport, q zanieczyszczenia wód i gleb - przemysł, - gospodarka komunalna, - rolnictwo, q przekształcanie powierzchni ziemi - górnictwo, - inwestycje, q pożary lasu q szkodnictwo leśne q niewłaściwa gospodarka leśna - schematyczne postępowanie, - nadmierne użytkowanie, - zaniechanie pielęgnacji. Czynniki abiotyczne: q czynniki atmosferyczne - anomalie pogodowe, - czynniki termiczno – wilgotnościowe, - wiatr, q właściwości gleby - wilgotnościowe, 109

- żyznościowe, q warunki fizjograficzne Czynniki biotyczne: q struktura drzewostanów - monokultury i gatunki obce, - niezgodność z siedliskiem, q szkodniki owadzie q grzybowe choroby infekcyjne q nadmierne występowanie roślinożernych ssaków

6.2. Czynniki antropogeniczne. 6.2.1. Zanieczyszczenia powietrza. Emisja zanieczyszczeń do powietrza Powietrze atmosferyczne jest zanieczyszczane różnymi substancjami, zmieniającymi w otoczeniu źródeł emisji jego naturalny skład lub proporcje składników. Miarą emisji jest zwykle masa wprowadzonych do atmosfery substancji stałych (pyły wszelkiego rodzaju) i gazowych, w jednostce czasu, np. na rok. Emisja może pochodzić: - ze źródeł punktowych, tj. wszelkiego rodzaju emitorów i wyrzutni wentylatorowych, - ze źródeł liniowych, przede wszystkim ciągów komunikacyjnych, - ze źródeł powierzchniowych, tj. hałd popiołów, wysypisk śmieci itp. Według innych kryteriów emisję można podzielić na: - niską (w tym komunikacyjną) – zanieczyszczenia emitowane są z wielu lokalnych małych źródeł o niskich emitorach (do 40 m n.p.t.). Z reguły emisja ta nie jest w żaden sposób ograniczana, tzn. emitory nie posiadają żadnych filtrów. Niska emisja może tworzyć w niekorzystnych warunkach meteorologicznych lokalne uciążliwości w pobliżu jej źródeł. - wysoką – z kominów wyższych niż 60 m n.p.t. Emisja ta z reguły jest przed skierowaniem do emitora zmniejszana co najmniej o zawarty w gazach odlotowy pył. Oddziaływanie tej emisji jest znacznie szersze i z reguły nie wpływa na stan czystości powietrza w bezpośrednim sąsiedztwie emitorów. Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie zanieczyszczenia gazowe i pyłowe znajdujące się w powietrzu pochodzą z następujących źródeł: - „Holzwerk” s.c. R i J Panasiuk, 110

- „Sklejka-Pisz” S.A. w Piszu, - kotłownie miejskie w Rucianym – Nidzie i w Mikołajkach, - emisje komunikacyjne oddziałujące przede wszystkim w miesiącach letnich i wiążące się ze wzmożonym ruchem turystycznym. Do substancji mających największy udział w emisji zanieczyszczeń, pochodzących głównie ze spalania energetycznego należą: dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenk węgla i pyły. Stan sanitarny powietrza atmosferycznego Państwowa Inspekcja Sanitarna określa stan zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego prowadząc badania w sieci nadzoru ogólnego. Dane z tej sieci stanowią podstawowe źródło informacji o narażeniu ludności na zanieczyszczenia powietrza w systemie Monitoringu Oczekiwanych Efektów i Korzyści Zdrowotnych, wynikających z realizacji Narodowego Programu Zdrowia. Obejmują one pomiary stężeń dla określonych okresów uśredniania dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i pyłu zawieszonego we wszystkich miastach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców.

Tab. 18. Wyniki pomiarów stężeń dwutlenku azotu NO2 na terenie województwa warmińsko- mazurskiego - w latach 2000-2002.

Dwutlenek azotu (mg/m3) Najwyższe Rok Stężenie Średnie stężenie w Lp. Stanowisko pomiarowe oznaczone badań średnie sezonie stężenie 24- roczne godzinne letnim grzewczym 1 2 3 4 5 6 7 1. Ełk, ul. Mickiewicza 17 2000 15 37 14 15 2001 16 47 16 16 2002 14 35 13 14 2. Giżycko, ul. Suwalska 3 2000 21 50 20 21 2001 14 28 12 15 2002 17 37 15 19 3. Mrągowo, ul. Królewiecka 60b 2000 34 57 33 34 2001 31 52 32 30 2002 39 59 40 39 3 Dopuszczalny poziom NO2 w powietrzu (mg/m ) 56

111

Tab. 19. Wyniki pomiarów stężeń dwutlenku siarki SO2 na terenie województwa warmińsko-mazurskiego w latach 2000-2002. Dwutlenek siarki (mg/m3) Najwyższe Rok Stężenie Średnie stężenie w Lp. Stanowisko pomiarowe oznaczone badań średnie sezonie stężenie 24- roczne godzinne letnim grzewczym 1 2 3 4 5 6 7 1. Ełk, ul. Mickiewicza 17 2000 1 4 1 1 2001 - 10 - 3 2002 2 13 1 2 2. Giżycko, ul. Suwalska 3 2000 5 15 2 7 2001 5 16 2 7 2002 3 18 1 5 3. Mrągowo, ul. Królewiecka 60b 2000 3 19 1 5 2001 - 16 - 6 2002 4 25 1 4 3 Dopuszczalny poziom SO2 w powietrzu (mg/m ) 40 150

Tab. 20. Wyniki pomiarów stężeń pyłu zawieszonego R metodą reflektometryczną na terenie województwa warmińsko-mazurskiego - w latach 2000-2002. Pył zawieszony R (mg/m3) Najwyższe Rok Stężenie Średnie stężenie w Lp. Stanowisko pomiarowe oznaczone badań średnie sezonie stężenie 24- roczne godzinne letnim grzewczym 1 2 3 4 5 6 7 1. Ełk, ul. Mickiewicza 17 2000 9 37 7 11 2001 12 39 - 19 2002 12 33 6 15 2. Giżycko, ul. Suwalska 3 2000 13 58 7 13 2001 11 99 - 18 2002 12 33 5 17 3. Mrągowo, ul. Królewiecka 60b 2000 12 39 9 15 2001 12 54 6 17 2002 9 62 6 13 Dopuszczalny poziom pyłu w powietrzu (mg/m3) 45 65 -

W ostatnich latach nastąpiła znaczna poprawa jakości powietrza w województwie warmińsko-mazurskim. Szczególnie ważne z punktu widzenia ograniczenia ilości dwutlenku siarki i likwidacji zapylenia powietrza są działania podejmowane przez władze samorządowe i spółdzielnie mieszkaniowe na rzecz ograniczenia niskiej emisji, tj. poprzez likwidacje osiedlowych kotłowni i podłączanie budynków mieszkalnych do miejskiej sieci ciepłowniczej 112 czy też modernizacje kotłowni i zamiany czynnika grzewczego na bardziej przyjazny środowisku – na olej lub gaz. Również zakłady przemysłowe zobowiązane są ograniczać emisję zanieczyszczeń powietrza. Zmniejszeniu emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych sprzyja modernizacja i przebudowa dróg, a zwłaszcza budowa obwodnic umożliwiających wyprowadzenie ruchu tranzytowego z zabudowy miejskiej. Wszystkie te działania w znacznym stopniu powodują zmniejszenie ilości zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery.

6.2.2. Zanieczyszczenia wód. Wody powierzchniowe Według obowiązującej obecnie klasyfikacji wody powierzchniowe w poszczególnych klasach czystości mogą być przeznaczane do niżej wymienionych celów: · klasa I to wody nadające się do: - zaopatrzenia ludności w wodę do picia, - zaopatrzenia zakładów wymagających wody o jakości wody do picia, - bytowania w warunkach naturalnych ryb łososiowatych. · klasa II to wody nadające się do: - bytowania w warunkach naturalnych innych ryb niż łososiowate, - hodowli i chowu zwierząt gospodarczych - celów rekreacyjnych i wypoczynkowych. · klasa III to wody nadające się do: - nawożenia terenów rolniczych, wykorzystywanych do upraw ogrodniczych i upraw pod szkłem itp. Wody w których przekroczone są normatywne wartości dopuszczalne określa się jako n.o.n. – wody nie odpowiadające normom. Monitoring wód powierzchniowych województwa warmińsko - mazurskiego funkcjonuje w systemie Programu Państwowego Monitoringu Środowiska (WIOŚ, 2002). Realizowany system pomiarów jakości wód pozwala osiągać następujące cele: - określenie wielkości i zakresu wpływu większych źródeł zanieczyszczeń, - kontrola jakości wody na potrzeby ujęć komunalnych, - kontrola jakości wód granicznych, - określenie efektów wpływu realizacji inwestycji w zakresie oczyszczania wód.

Program przewiduje badania poszczególnych rzek województwa w 1-, 3- i 5-letnich cyklach badawczych. Częstotliwość badań danej rzeki uzależniona jest od jej znaczenia 113 gospodarczego, ekologicznego, a także od wielkości i rodzaju źródeł zanieczyszczeń znajdujących się w zlewni. Zasadniczo program zakłada, że w cyklach 5-letnich będą badane mniejsze rzeki i cieki na terenach obszarów chronionych. Taki cykl badawczy umożliwi ocenę jakości zmian naturalnego składu czystości wód dla tych obszarów. W cyklu 3-letnim będą badane rzeki, w zlewniach których nie występują duże źródła zanieczyszczeń, a gospodarka wodno-ściekowa na tym obszarze jest w zasadzie unormowana. W cyklach corocznych prowadzone będą badania rzek, będących źródłami zaopatrzenia dużych miast w wodę do picia, zasilające lub przepływające przez tereny parków i rezerwatów oraz w zlewniach, w których znajdują się znaczące źródła zanieczyszczeń. Także coroczny cykl badawczy założono dla zlewni rzek niedostatecznie chronionych przed wpływem zanieczyszczeń (brak lub słabo działające oczyszczalnie, uciążliwe źródła zanieczyszczeń stanowiące duże zagrożenie awaryjnego zanieczyszczenia wód). Sieć pomiarową stanowią:

Krutynia

Krutynia jest rzeką IV rzędu o długości 99,9 km (łącznie z jeziorami, przez które przepływa) i powierzchni zlewni 710,8 km2. Uchodzi do jeziora Bełdany, leżącego w zlewni Pisy. Największym jej dopływem jest Babant, noszący również nazwy Babiętka lub Babięta. Krutynia jest jednym z najbardziej znanych szlaków turystyki wodnej, rozpoczynającym się w Sorkwitach na Jeziorze Lampackim, a kończącym się na Jeziorze Nidzkim w Rucianem Nidzie. Przepływy charakterystyczne (w m3/s) z okresu 1951-1985 wynosiły: - Krutynia, wodowskaz : SWQ-1,38; SSQ-0,61; SNQ-0,18; - Gant (Krutynia), powyżej ujścia Babantu: SWQ - 2,52; SSQ - 1,37; SNQ - 0,62; - Babięcka Struga, wodowskaz Machary: SWQ - 4,35; SSQ - 2,53; SNQ - 1,29; - Spychowska Struga, wodowskaz Spychowo: SWQ - 5,50; SSQ - 3,12; SNQ - 1,37; - Krutynia, wodowskaz Krutyń: SWQ - 7,20; SSQ - 3,96; SNQ - 1,65; - Krutynia, na granicy dawnych województw olsztyńskiego i suwalskiego: SWQ - 7,85; SSQ - 4,20; SNQ - 1,77; - wodowskaz Ukta: SWQ - 8,51; SSQ - 4,45; SNQ - 1,87. 114

Rzeka wielokrotnie zmienia swoją nazwę. W górnym biegu nazywana jest Warpunką, z Jeziora Białego wypływa jako Dąbrówka. Poniżej jeziora Gant nosi nazwę Struga Gant, a po połączeniu ze swym prawobrzeżnym dopływem - Babantem, zmienia nazwę na Babięcka Strugę. Na odcinku od jeziora Zyzdrój Mały do jeziora Zdrużno zwana jest Spychowska Strugą, a do jeziora Bełdany uchodzi jako Krutynia. Krutynia przepływa przez liczne jeziora: Warpuńskie, Zyndackie, Gielądzkie, Lampackie, Lampasz, Kujno, Dłużec, Białe, Gant, Zyzdrój Wielki, Zyzdrój Mały, Spychowskie, Zdrużno, Uplik, Mokre, Krutyń-skie, Gardynskie (Ogrodowe). Poniżej Jeziora Gardyńskiego tworzy dwa rozlewiska zwane jeziorami Malinówko i Jerzewko. Krutynia przepływa przez mezoregiony - Pojezierze Mrągowskie i Równinę Mazurską, które należą do makroregionu Pojezierze Mazurskie. Zlewnia Krutyni zbudowana jest z piasków i żwirów fluwioglacjalnych, a także z glin zwałowych. Na takim podłożu wykształciły się gleby rdzawe i bielicowe oraz gleby brunatne właściwe i wyługowane, które charakteryzują się zróżnicowaną przepuszczalnością. Rzeźba terenu jest bardzo urozmaicona. Występują tu liczne pagórki i zagłębienia bezodpływowe, często zatorfione. W strukturze użytkowania zlewni znaczną powierzchnię zajmują lasy oraz grunty orne. W województwie warmińsko-mazurskim Krutynia przepływa przez tereny gmin: , Piecki, Świętajno i na granicy gmin - Mikołajki i Ruciane Nida. Największymi miejscowościami położonymi nad rzeką są: Warpuny, Zyndaki, Sorkwity, Dłużec, Babięta, Spychowo, Krutyń, Ukta i Iznota. Do rzeki odprowadzane są okresowo ścieki z Ośrodka Wypoczynkowego „Syrenka" w Krutyni. Kontrola z lipca 1999 roku wykazała, że do rzeki kierowano około 30 m3/d ścieków, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie i po chemicznym strąceniu fosforu. Ponadto do Jeziora Lampackiego odprowadzane są poprzez rów melioracyjny ścieki z oczyszczalni w Sorkwitach w ilości okoto 260 m3/d (dane z kontroli WIOś z czerwca 2000 r.). Oczyszczalnia ta jest wyposażona w urządzenia do chemicznego strącania fosforu. Również do Jeziora Lampackiego dopływają ścieki z Ośrodka Wypoczynkowego w Maradkach (okoto 4,5 m3/d według kontroli z lipca 2000 r.). 115

Ryc. 48. Klasyfikacja ogólna wód Krutyni Punktowe źródła zanieczyszczeń: · Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Warpunach, oczyszczalnia ścieków w Sorkwitach; · Ośrodek Wypoczynkowy „Syrenka" w Krutyni.

Badania wód Krutyni w 2000 roku prowadzono w 7 przekrojach pomiarowo-kontrolnych: - powyżej Jeziora Warpuńskiego, w Warpunach; - poniżej Jeziora Gielądzkiego, w Sorkwitach; - w Babiętach; - poniżej Jeziora Spychowskiego, w Spychowie; - poniżej Jeziora Krutyńskiego, w Krutyni; - w Ukcie; - w Iznocie. 116

Tab. 21. Ocena jakości wód rzeki Krutyni badanych w 2000 roku (klasy czystości według metody CUGW).

Ocena Ocena Sapro- Nr Wskaźniki decydujące o Ocena Rzeka Lokalizacja przekroju Km fizyko- sanitarbowość stan. ocenie fizykochemicznej ogólna chem. na sestonu

1 2 3 4 5 6 7 8 9 Krutynia 1 pow. Jez. Warpuńskiego, 95,0 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, Z, II II II Warpuny NO2, Nog

2 pon. Jez. Gielądzkiego, 86,0 II ChZT-Mn, ChZT-Cr II II II Sorkwity

3 Babięta 58,0 III O2 I II III

4 pon. Jez. Spychowskiego, 46,7 II BZT5, ChZT-Cr I II II Spychowo

5 pon. Jez. Krutyńskiego, 25,8 II ChZT-Cr I II II Krutyń

6 wodowskaz Ukta 14,3 II O2 I II II

7 Iznota 0,4 II BZT5, ChZT-Mn, ChZT- I II II Cr

Stan czystości wód Krutyni we wszystkich przekrojach pomiarowo-kontrolnych, z wyjątkiem trzeciego w Babiętach był dobry i odpowiadał II klasie czystości (tab. 1). Obniżona jakość wód w trzecim punkcie pomiarowym (klasa III) spowodowana była jedynie niską zawartością tlenu w okresie letnim od czerwca do sierpnia. Najniższe stężenie tlenu, które przekroczyło granicę dopuszczalną dla II klasy, zanotowano w sierpniu; wynosiło ono 4,7 mg O2/l. Natlenienie wód rzeki w pozostałych przekrojach było dobre, na ogół odpowiadało I klasie czystości, a tylko w Ukcie II. Należy podkreślić, że w przekroju szóstym wszystkie pozostałe wskaźniki fizykochemiczne spełniały wymagania stawiane wodom I klasy czystości. Zasobność wód rzeki w substancje organiczne była dość niska średnie roczne wartości wskaźników BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr przeważnie odpowiadały normatywom I klasy czystości. Wody Krutyni wykazywały również niski poziom związków biogennych. Jedynie w pierwszym przekroju wody rzeki były bogatsze w związki azotu, głównie azotany. Związane to było zapewne z dopływem zanieczyszczeń ze źródeł obszarowych. Stężenia charakterystyczne i średnie roczne azotanów w Warpunach wynosiły 4,28 i 3,66 mg N/l. W pozostałych przekrojach w czasie całego okresu badawczego poziom azotu azotanowego nie przekraczał wartości 0,5 mg N/l. Na kontrolowanym odcinku rzeki stwierdzono bardzo niską zawartość związków fosforu. Stężenia charakterystyczne i średnie roczne fosforanów i fosforu ogólnego mieściły się w wymogach I klasy czystości. 117

Od 1999 roku na terenie województwa warmińsko-mazurskiego znalazły się dodatkowo dwa punkty pomiarowe (w Ukcie i Iznocie), obsługiwane wcześniej przez WIOŚ w Suwałkach są one nadal monitorowane. Zrezygnowano zaś z przekroju znajdującego się na terenie dawnego województwa olsztyńskiego, w Nowym Moście, zlokalizowanym pomiędzy Uktą a Iznotą. Porównując dane z roku 2000 z uzyskanymi w 1997 roku (na odcinku od Warpun do miejscowości Krutyń) oraz w 1998 roku (w Ukcie i Iznocie) można stwierdzić, że jakość wód Krutyni nie uległa zasadniczym zmianom, a obniżona ocena (klasa III) w roku 1997 w przekroju w Warpunach była spowodowana występowaniem podwyższonej zawartości związków azotu, zwłaszcza azotanów. Natomiast w 1998 roku w przekroju w Ukcie o III klasie czystości zadecydowało niskie stężenie tlenu (tab. 17). Poniżej omówiono klasyfikację wód Krutyni w 2000 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeń. Substancje organiczne. Zawartość związków organicznych, wyrażona wskaźnikiem ChZT-Cr (wartość charakterystyczna), kwalifikowała Krutynię do II klasy, z wyjątkiem przekroju w Ukcie, w którym stwierdzono I klasę czystości. Związki azotu i fosforu. Związki azotu na ogół odpowiadały I klasie czystości, jedynie w pierwszym przekroju azotyny i azot ogólny wskazywały na II klasę czystości. Zasobność wód w związki fosforu była niska. We wszystkich punktach pomiarowych stwierdzono wodę I klasy czystości z uwagi na zawartość fosforanów i fosforu ogólnego. Stan hydrobiologiczny, określony wskaźnikiem saprobowości sestonu, na całym kontrolowanym odcinku rzeki odpowiadał II klasie czystości. Stan sanitarny. Miano coli typu kałowego w dwu pierwszych przekrojach spełniało wymogi II klasy czystości, a od przekroju w Babiętach utrzymywało się na poziomie I klasy czystości.

Wigrynia

Wigrynia nazywana również Nidką jest rzeką IV rzędu, o długości 6 km, łączącą Jezioro Nidzkie z Jeziorem Bełdany. Zlewnia Wigrynii zbudowana jest z gleb rdzawych i bielicowych, wytworzonych z piasków luźnych i słabo gliniastych, a także z glin zwałowych. Rzeźba terenu jest urozmaicona. Występują tam liczne pagórki, zagłębienia bezodpływowe, często zatorfione. W strukturze użytkowania, przeważającą część stanowią lasy, niewielką zaś łąki i pastwiska. 118

Rzeka przepływa przez mezoregion Równinę Mazurską, która należy do makroregionu Pojezierze Mazurskie. Rzeka przepływa przez teren gminy Ruciane-Nida. Największymi miejscowościami położonymi nad Wigrynia są Ruciane-Nida i Wygryny. Rzeka zanieczyszczana jest ściekami z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Rucianem-Nidzie (około 600 m3/d ścieków według kontroli z kwietnia 2000 r.). Z Ośrodka Funduszu Wczasów Pracowniczych w Rucianem-Nidzie ścieki (około 30 m3/d ścieków - kontrola z lipca 2000 r.) odprowadzane są do gruntu w odległości około 0,3 km od rzeki. Badania wód Wigrynii w 2001 roku prowadzono w 3 przekrojach pomiarowo-kontrolnych zlokalizowanych od przekroju w Rucianem-Nidzie do miejscowości Wygryny (mapa 13). Wigrynia na kontrolowanej długości prowadziła wody III klasy i pozaklasowe (tab. 1). Jedynie w pierwszym przekroju, w Rucianem-Nidzie, stwierdzono III klasę czystości, o czym zadecydowała podwyższona wartość BZT5. W ciągu całego okresu badań tylko jeden raz (w kwietniu), BZT5 przekroczyło normę dopuszczalną dla II klasy czystości (9,4 mg O2/l). Stężenia pozostałych wskaźników fizykochemicznych w tym przekroju odpowiadały I lub II klasie czystości. W okresie wiosennym w tym przekroju zaobserwowano wysokie nasycenie tlenem wód Wigrynii oraz towarzyszący temu wzrost zawartości substancji organicznych, przy jednoczesnym wyczerpaniu związków biogennych. Od przekroju na drodze Pisz - Ukta do miejscowości Wygryny, wody Wigrynii nie odpowiadały normom. W drugim punkcie, po przyjęciu ścieków z oczyszczalni, stwierdzono pozaklasowe wartości fosforanów, fosforu ogólnego, a także zły stan sanitarny rzeki. Szczególnie w miesiącu styczniu zanotowano wysokie wartości fosforu ogólnego - 0,66 mg P/l i fosforanów - 1,52 mg PO4/I. Wody Wigrynii w przekroju ujściowym, w Wygrynach, były nadal pozaklasowe również z uwagi na związki fosforu, chociaż ich stężenia były mniejsze. W tym punkcie, w porównaniu do poprzedniego, stwierdzono wyraźną poprawę stanu sanitarnego rzeki. Poniżej omówiono klasyfikację wód Wigrynii w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeń. Substancje organiczne, wyrażone wskaźnikami ChZT-Mn i ChZT-Cr, kwalifikowały Wigrynię przeważnie do II klasy, tylko w pierwszym przekroju ChZT-Mn wskazywało na I klasę. Natomiast BZT5 w pierwszym i trzecim przekroju odpowiadało III klasie, a w drugim - II klasie. Związki azotu i fosforu. Związki azotu na kontrolowanej długości rzeki przyjmowały wartości odpowiadające I, II lub III klasie czystości. W pierwszym przekroju związki azotu spełniały wymogi I klasy czystości. W drugim i trzecim zwiększył się ich poziom, z tym że 119 azotany i azot ogólny nadal odpowiadały I klasie czystości, azot amonowy- II, a azotyny- III klasie czystości. W pierwszym przekroju, w Rucianem-Nidzie, fosforany utrzymywały się na poziomie I klasy, a fosfor ogólny - II. Natomiast na odcinku od mostu na drodze Pisz - Ukta do miejscowości Wygryny związki fosforu wzrosły do pozaklasowych. W przekroju poniżej oczyszczalni (most na drodze Pisz- Ukta) stężenie fosforu ogólnego przyjmowało wartości od 0,1 do 0,66 mg P/l. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowości sestonu w pierwszym i trzecim przekroju odpowiadał II klasie czystości, a w drugim - III. Stan sanitarny. W pierwszym i trzecim przekroju miano coli typu kałowego wskazywało na II klasę, a w drugim punkcie Wigrynia prowadziła wody pozaklasowe.

Tab. 22. Ocena jakości wód rzeki Wigrynii badanych w 2001 roku (klasy czystości według metody CUGW). Wskaźniki Ocena decydujące o Nr Ocena Saprobowość Ocena Rzeka Lokalizacja przekroju Km fizyko ocenie stan. sanitarna sestonu ogólna -chem. fizykochemiczne j 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Wigrynia 1 Ruciane-Nida 5,6 III BZT5 PO4, II II III 2 most na drodze Pisz - 3,8 NON Pog PO4, NON III NON Ukta 3 Wygryny 0,3 NON Pog II II NON

120

Ryc. 49. Klasyfikacja ogólna wód Wigrynii. Punktowe źródła zanieczyszczeń: 1. Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Rucianem-Nidzie, 2. Ośrodek Funduszu Wczasów Pracowniczych w Warszawie, Oddział w Rucianem-Nidzie.

121

Monitoringiem zostały również objęte większe jeziora znajdujące się w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa lub z nim graniczące (WIOŚ, 2002). Jakość wód jezior ocenia się według: ¨ kryteriów oceny jakości wód jeziornych obejmujących odpowiednio dobrane wskaźniki

stanu czystości (tlen rozpuszczony, ChZT-Cr, BZT5, związki azotu, fosforu, przewodnictwo elektrolityczne, zawartość chlorofilu, suchej masy sestonu, widzialność krążka Secchiego, miano coli typu kałowego, terenowe obserwacje biologiczne) i normatywy zdrowotne (zawartość w wodzie substancji szkodliwych dla zdrowia takich jak: cyjanki, fenole, metale ciężkie, pestycydy) oraz analiza hydrobiologiczna, ¨ kryteriów podatności jezior na degradację uwzględniających ich cechy morfometryczno – hydrograficzno – zlewniowe (średnia głębokość jeziora, stosunek objętości do długości linii brzegowej, procent stratyfikacji wód, procent wymiany wody w roku, iloraz powierzchni dna czynnego tj. leżącego w zasięgu epilimnionu i objętości epilimnionu, iloraz powierzchni zlewni całkowitej z powierzchnią jeziora i jego objętości oraz sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej jeziora). W tabeli poniżej zamieszczono wskaźniki i normatywy podatności jezior na degradację (tab. 23).

Kategoria podatności jeziora Wskaźnik I II III Głębokość średnia (m) ≥ 10 ≥ 5 ≥ 3 V jeziora (tys. m2) ≥ 4,0 ≥ 2,0 ≥ 0,8 L jeziora (m) % stratyfikacji wód ≥ 35 ≥ 20 ≥ 10 P dna czynnego (m2) ≤ 0,10 ≤ 0,15 ≤ 0,30 V epilimnionu (m3) % wymiany wody w roku ≤ 30 ≤ 200 ≤1000 Współczynnik Schindlera P zlewni + P jeziora (m2) ≤ 2 ≤ 10 ≤ 50 V jeziora (m3) < 60% lasów Sposób zagospodarowania zlewni ≥ 60% gruntów ≥ 60% lasów < 60% gruntów bezpośredniej w % jej powierzchni ornych ornych

Tab. 23. Wskaźniki i normatywy podatności jezior na degradację.

Określenie klasy czystości opiera się zatem na sumarycznej ocenie wszystkich wskaźników jakości wody, a określenie kategorii na wszystkich wskaźnikach podatności 122 zbiornika na degradację. Klasę czystości i kategorię podatności na degradację określa się w trzystopniowej skali. Z badań czystości jezior przeprowadzonych w latach 1987-2000 wynika, że nie ma na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie jezior nie odpowiadających normom. Klasyfikację badanych jezior przedstawia tabela 20. Kategoria Lp. Nazwa jeziora Rok badań Klasa czystości podatności na degradację 1. Śniardwy 1997; 2003 II II1) 2. Nidzkie 1998 II II1)

3. Mikołajskie 1997; 2003 III III1)

4. Tałty 1997; 2003 III III1)

Tab. 24. Zestawienie klas czystości i kategorii podatności na degradację jezior występujących na obszarze zasięgu terytorialnego nadleśnictwa. 1) Występowanie punktowych źródeł zanieczyszczeń odprowadzających ścieki do dopływu jeziora 2) Występowanie punktowych źródeł zanieczyszczeń odprowadzających ścieki bezpośrednio do jeziora

Wody podziemne Wody podziemne ze względu na duże zasoby oraz wysoką jakość są bardzo ważnym źródłem zaopatrzenia w wodę do picia. Duże znaczenie gospodarcze oraz występujące powszechnie zagrożenie wód podziemnych, a także brak możliwości ich szybkiego odnawiania, wymusza stałą kontrolę jakości poprzez prowadzenie systemu monitoringu wód podziemnych, który jest elementem Programu Państwowego Monitoringu Środowiska. Program ten przewiduje prowadzenie badań w sieci krajowej, sieciach regionalnych i lokalnych (WIOŚ, 2002). Sieć krajową tworzą stanowiska badawcze rozmieszczone na obszarze całego kraju. Zadaniem sieci krajowej jest stała kontrola jakości wód podziemnych we wszystkich poziomach użytkowania, poza oddziaływaniem lokalnych źródeł zanieczyszczeń. Celem badań w sieci krajowej jest śledzenie zmian chemizmu wód podziemnych i sygnalizacja zagrożeń w skali kraju. Pobór prób oraz badania laboratoryjne wody wykonywane są według jednolitych metod przez Państwowy Instytut Geologiczny. Dla potrzeb monitoringu stosuje się następujące klasy jakości zwykłych wód podziemnych: klasa Ia – wody najwyższej jakości; o naturalnym chemiźmie, w pełni odpowiadające wymogom sanitarnym; nadają się do picia bez uzdatniania; 123 klasa Ib – wody wysokiej jakości; nieznacznie zanieczyszczone o naturalnym chemiźmie, odpowiadające wodom do celów pitnych i gospodarczych; możliwe jest okresowe ich uzdatnianie; klasa II – wody średniej jakości; o naturalnym chemiźmie, jak również zmienione antopogenicznie, zanieczyszczone, wymagające uzdatniania; klasa III – wody niskiej jakości; cechy fizyczne i zawartość głównych wskaźników zanieczyszczenia znacznie przekraczają normy obowiązujące dla wód pitnych; uzdatnianie ich jest nieopłacalne. W zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Maskulińskie znajdują się 2 punkty pomiarowe sieci krajowej. Charakterystykę punktów, oraz wyniki prowadzonych w nich badań przedstawia poniższa tabela. Głębokość Rodzaj Obszary Klasa jakości wody Lp Nr punktu Miejscowość Stratygrafia w-wy wód GZWP 2001 r. 2002 r. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 844 Mikołajki Q 2,1 G Ib Ib 2 1138 Ruciane Nida Q 4,5 G 215 Ib nb Tab. 25. Charakterystyka punktów pomiarowych sieci krajowej. Objaśnienia: Q, Tr, K - cztwartorzęd, trzeciorzęd, kreda W,G - wgłębne, gruntowe numery GZWP wg Mapy GZWP w skali 1:500 000 pod red. A. S. Kleczkowskiego, Kraków 1990 r. (aktualizacja Mapy - PIG,2000 r.).

Monitoring regionalny jest uzupełnieniem rozpoznania zmian jakości wód podziemnych w stosunku do sieci krajowej. Jest on prowadzony na terenie nadleśnictwa w 2 punktach. Wyniki pomiarów przedstawia poniższa tabela. Wskaźniki Wskaźniki Klasa jakości odpowiadające powyżej Głęb. Nr Obszary wody wodzie o niskiej normy dla Miejscowość Stratygrafia stropu punktu GZWP jakości w 2002 r. wody do warstwy III NOK - spożycia 2001 2002 klasa pozaklasyf. w 2002 r. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 Mikołajki Q 20,7 II II Fe, Mn 2 Karwica Q 124,0 216,215 Ib nb - - - Tab. 26. Charakterystyka punktów pomiarowych sieci monitoringu regionalnego. Objaśnienia: Q, Tr, K - cztwartorzęd, trzeciorzęd, kreda numery GZWP wg Mapy GZWP w skali 1:500 000 pod red. A. S. Kleczkowskiego, Kraków 1990 r. (aktualizacja Mapy - PIG,2000 r.).

6.2.3. Zanieczyszczenia i przekształcenia powierzchni gleby. Zanieczyszczenia gruntów wiążą się ściśle z chemizmem opadów atmosferycznych oraz odpadami przemysłowymi i komunalnymi, a także z rolniczym użytkowaniem gruntów.

124

Chemizm opadów atmosferycznych Masa substancji wprowadzana do podłoża przez opady atmosferyczne (tzw. opad mokry) zależy od stężenia tych substancji w powietrzu i ilości wody opadowej. Ze względu na zawartość zanieczyszczeń, wody deszczowe mają istotny wpływ na degradację środowiska. Negatywny wpływ na środowisko mają przede wszystkim kwasotwórcze związki siarki i azotu, kwaśne deszcze, związki biogenne i metale ciężkie. Duża kwasowość opadów powoduje mineralizację gleby i ługowanie z niej wielu substancji, co jest przyczyną wtórnego zanieczyszczenia wody opadowej i wielokrotnego zwiększenia zawartych w niej ładunków zanieczyszczeń. Wyniki badań w ramach krajowego monitoringu wskazują, że depozycja zanieczyszczeń z atmosfery w 2000 roku na obszarze województwa warmińsko - mazurskiego na tle innych województw jest mniejsza niż średnie obciążenie całego kraju. Stopień obciążenia wprowadzanymi wraz z opadami ładunkami zanieczyszczeń na obszar województwa warmińsko – mazurskiego na tle innych województw oraz rozkład przestrzenny charakterystycznych zanieczyszczeń przedstawiają ryciny 50-57. Wielkość ładunków zanieczyszczeń wnoszonych wraz z opadami na teren województwa warmińsko – mazurskiego, w porównaniu do innych województw jest mniejsza, więc ich wpływ na stan środowiska w województwie jest adekwatnie mniejszy. Zanieczyszczenia te mogą wpływać na degradację gleb, obszarów leśnych oraz wód powierzchniowych. Zanieczyszczenia transportowe w atmosferze, wprowadzane z wodami opadowymi na powierzchnię gruntów, stanowią znaczące źródło zanieczyszczeń obszarowych i nie mogą być pomijane w przedsięwzięciach związanych z realizacją programów ochronnych i renaturalizacyjnych. 125

Ryc. 50. Roczne ładunki jednostkowe siarczanów ( w kg SO4/ha ) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa warmińsko – mazurskiego.

Ryc. 51. Roczne ładunki jednostkowe azotanów i azotynów (w kgN/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa warmińsko – mazurskiego. 126

Ryc. 52. Roczne ładunki jednostkowe jonu wodorowego (w kgH+/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa warmińsko – mazurskiego.

Ryc. 53. Roczne ładunki jednostkowe azotu ogólnego (w kgN/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa warmińsko – mazurskiego.

127

Ryc. 54. Roczne ładunki jednostkowe fosforu ogólnego (w kgP/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa warmińsko – mazurskiego.

Ryc. 55. Roczne ładunki jednostkowe miedzi (w kgCu/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa warmińsko – mazurskiego.

128

Ryc. 56. Roczne ładunki jednostkowe kadmu (w kg Cd/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa warmińsko – mazurskiego.

Ryc. 57. Roczne ładunki jednostkowe ołowiu (w kgPb/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa warmińsko – mazurskiego.

129

Gospodarka odpadami Zgodnie z definicją, podaną w ustawie z dnia 27 czerwca 1997 roku (Dz. U. nr 96, poz. 592), odpady to wszystkie przedmioty oraz substancje stałe, a także nie będące ściekami substancje ciekłe, powstałe w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej lub bytowania człowieka i nieprzydatne w miejscu lub czasie, w którym powstały. Do odpadów zalicza się również osady ściekowe z oczyszczalni. Ustawa powyższa obowiązuje od 1 stycznia 1998 roku i określa zasady postępowania z odpadami, a w szczególności zasady zapobiegania powstawaniu odpadów lub minimalizacji ich ilości, usuwaniu odpadów z miejsc ich powstawania, a także wykorzystania lub unieszkodliwiania w sposób zapewniający ochronę życia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska. Zasady postępowania z odpadami regulują następujące akty prawne: - Ustawa „Prawo Ochrony Środowiska” z dnia 27 kwietnia 2001 roku (Dz. U. nr 62, poz. 627), - Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 roku (Dz. U. nr 62, poz. 628), - Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych z dnia 11 maja 2001 roku (Dz. U. Nr 63, poz. 638), - Ustawa o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej z dnia 11 maja 2001 roku (Dz. U. nr 63, poz. 639), - Ustawa o wprowadzeniu ustawy – „Prawo ochrony środowiska”, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw z dnia 27 lipca 2001 roku (Dz. U. nr 100, poz. 1085), - Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z dnia 13 września 1996 roku (Dz. U. nr 132, poz. 622, późn. zm.). Uciążliwość odpadów dla środowiska następuje w wyniku dużego nagromadzenia odpadów na stosunkowo małej powierzchni, gdzie składowana masa wpływa negatywnie na środowisko, a przede wszystkim: - zanieczyszcza wody gruntowe i powierzchniowe, - zanieczyszcza atmosferę oraz gleby i okoliczną szatę roślinną, stanowi zagrożenie sanitarno-epidemiologiczne z uwagi na wysoki udział substancji organicznych, sprzyjających rozwojowi mikroorganizmów chorobotwórczych, - niszczy walory estetyczne środowiska przez niekorzystne zmiany krajobrazu. Powoduje to wyłączanie z użytkowania terenów rolniczych i leśnych, które są zajmowane pod składowiska odpadów (hałdy i wysypiska). 130

Na terenie obszaru zasięgu terytorialnego Nadleśnictwa Maskulińskie najistotniejsze zagrożenie stanowią odpady komunalne pochodzące z gospodarstw domowych i obiektów użyteczności publicznej. Podstawowym aktem prawnym dotyczącym postępowania z odpadami komunalnymi jest ustawa z dnia 13 września 1996 roku o utrzymaniu porządku i czystości w gminach (Dz. U. nr 132, 622 z późn. zm.), znowelizowana z dniem 1 października 2001 roku. Należy podkreślić, że postępowanie z odpadami komunalnymi musi odbywać się na podstawie przepisów ustawy o odpadach z 27 kwietnia 2001 roku. Obowiązek prowadzenia planowej gospodarki odpadami komunalnymi ustawa nakłada na organy gminy. Do podstawowych zadań gminy w tym zakresie należą: - budowa, utrzymanie i eksploatacja własnych lub wspólnych z innymi gminami instalacji i urządzeń do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów komunalnych, - zorganizowanie selektywnej zbiórki, segregacji oraz magazynowania odpadów komunalnych, w tym odpadów niebezpiecznych, przydatnych do odzysku oraz współdziałanie z przedsiębiorcami podejmującymi działalność w zakresie gospodarowania tego rodzaju odpadami, - ustalanie (przez radę gminy) wymagań w zakresie utrzymania czystości i porządku na terenie nieruchomości, dotyczących między innymi prowadzenia we wskazanym zakresie selektywnej zbiórki odpadów komunalnych. Zgodnie z ustawą o odpadach, zadania te powinny realizować gminy na podstawie planu gospodarki odpadami, który powinien być częścią ogólnego programu ochrony środowiska. Według ustawy o odpadach – odpady komunalne to odpady powstające w gospodarstwach domowych, a także odpady nie zawierające odpadów niebezpiecznych, pochodzące od innych wytwórców odpadów, które ze względu na swój charakter lub skład są podobne do odpadów powstających w gospodarstwach domowych. Głównym źródłem powstawania odpadów komunalnych związanych z działalnością bytowo gospodarczą człowieka w środowisku są przede wszystkim gospodarstwa domowe zlokalizowane terenach miejskich i wiejskich oraz obiekty infrastruktury. Zdecydowanie większa część odpadów komunalnych powstaje w gminach miejskich. Odpady z terenów wiejskich, trafiające na składowiska charakteryzują się mniejszym udziałem substancji organicznych, papieru oraz zwiększonym udziałem tworzyw sztucznych i szkła. Na terenach wiejskich papier i tektura są wykorzystywane w celach opałowych, a odpady organiczne są zagospodarowywane jako pasza lub kompostowane. 131

Przy zachowaniu wysokiego tempa konsumpcji oraz braku skutecznego systemu gromadzenia i wykorzystywania surowców wtórnych ilość odpadów komunalnych może wzrosnąć. Wykaz funkcjonujących składowisk odpadów komunalnych w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa (2002 r.).

Ilość Ilość Rok Powierzchnia odpadów zagospodarow Sposób Monitoring Ilość nagrom. Drenaż Lp Powiat Gmina Miejscowość uruchomien składowiska przyjętaw ana ze zabezpieczeni –badany Odpadów [Mg] odcieków ia [ha] 2002 składowiska a podłoża komponent r.[Mg] [Mg] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 mrągowski Mikołajki Zełwągi 1990 2,70 5 218,0 37 728,0 - brak brak brak Ruciane 2 piski Wólka 1993 1,77 1281,0 72714,0 - folia tak brak Nida Tab. 27. Wykaz składowisk odpadów komunalnych.

Gospodarka odpadami (z wyłączeniem odpadów komunalnych) stanowi niewielki problem w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa ze względu na małą ilość zakładów przemysłowych. Pod pojęciem gospodarowania odpadami rozumie się zbieranie, transport, odzysk (gospodarcze wykorzystanie), unieszkodliwianie odpadów, a także nadzór nad tego rodzaju działaniami oraz nad miejscami unieszkodliwiania odpadów.

Unieszkodliwione Lp Powiat Wytworzone Magazynowane Odzysk przez w inny składowanie sposób 1 2 3 4 5 6 7 1 mrągowski 18811,146 688,236 16856,936 39,720 1574,711 2 piski 58803,733 9166,492 47989,529 1614,370 73,341 Tab. 28. Gospodarka odpadami w powiatach 2002 roku (w Mg)

Wśród odpadów wykorzystanych w najwyższym procencie dominowały: · odpady organiczne z rolnictwa i przetwórstwa żywności, wykorzystane w 98,7% (pasze dla zwierząt, nawozy), · odpady z kształtowania i powierzchniowej obróbki metali i tworzyw sztucznych, wykorzystane w 99%, · popioły lotne ze spalania węgla kamiennego i żużle, wykorzystane w 95,5% (w budownictwie drogowym, do produkcji materiałów budowlanych, niwelacji terenów i dróg), · odpady opakowaniowe, wykorzystane w 95%, · odpady z przetwórstwa drewna i produkcji mebli, wykorzystane w 89,2% głównie do celów energetycznych i w ogrodnictwie, · złomy metaliczne, wykorzystane w 80%. 132

Dużym problemem wymagającym pilnego rozwiązania są „dzikie” wysypiska śmieci stanowiące plagę lasów. Sterty śmieci leżące na skrajach lasów, w zagajnikach i w przydrożnych rowach szczególnie szpecą krajobraz. Brak selektywnej zbiórki odpadów komunalnych powoduje wywóz na wysypiska lokalne i „dzikie” odpadów niebezpiecznych takich jak: zużyte świetlówki, lampy rtęciowe, akumulatory, baterie itp. Problemem staje się również zagospodarowanie lub utylizacja osadów ściekowych. Większość powstających w oczyszczalniach ścieków osadów ściekowych nie jest wykorzystywana rolniczo. Przeważnie są one składowane na wysypiskach odpadów lub wykorzystywane do rekultywacji wysypisk.

6.2.4. Hałas. Hałas jest drganiem rozprzestrzeniającym się w powietrzu w postaci fal akustycznych o częstotliwościach i natężeniach stwarzających uciążliwość dla ludzi i środowiska. Stopień uciążliwości hałasu zależy zarówno od jakości dźwięku, jak również od nastawienia odbiorcy. Ten sam dźwięk przez jedną osobę może być oceniany jako przyjemny i pożądany, a przez inną jako uciążliwy i szkodliwy, czyli hałas i to bez względu na parametry fizyczne. Podstawowym technicznym wskaźnikiem oceny poziomu hałasu w środowisku lub ogólnej oceny stanu klimatu akustycznego jest równoważny poziom dźwięku wyrażany w decybelach (dB). Klimat akustyczny jest to zespół zjawisk akustycznych, występujących na danym obszarze. Hałas pochodzenia antropogenicznego, występujący w środowisku zewnętrznym, można podzielić na dwie podstawowe kategorie: hałas komunikacyjny (drogowy, kolejowy, lotniczy) i hałas przemysłowy. Rozwój komunikacji i transportu oraz wzajemne przenikanie terenów przemysłowych z obszarami zabudowy mieszkaniowej lub innymi wymagającymi ochrony sprawia, że problem uciążliwości hałasu dotyczy obecnie nie tylko dużych miast, ale również mniejszych ośrodków. Dominujący wpływ na klimat akustyczny środowiska wywiera hałas komunikacyjny, a w szczególności drogowy, z uwagi na powszechność występowania i długi czas oddziaływania. Hałas kolejowy i lotniczy, pomimo że należy do źródeł hałasu o najwyższych parametrach, ma mniejsze znaczenie ze względu na jego lokalny charakter. Oddziaływanie hałasu lotniczego i kolejowego dotyczy stosunkowo niewielkiego procentu ludności zamieszkałej w pobliżu lotnisk i linii kolejowych. Zjawiska związane z oddziaływaniem akustycznym zakładów przemysłowych i usługowych mają również charakter lokalny. Hałas powoduje ujemne skutki zdrowotne dla społeczeństwa, jak również wpływa na pogorszenie jakości środowiska przyrodniczego. 133

Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku, zależne od sposobu zagospodarowania i funkcji terenu określa rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 13 maja 1998 roku (Dz.U. nr 66, poz. 436). Leśno-rolniczo-turystyczny charakter omawianego terenu sprawia, że podstawowym źródłem hałasu, decydującym o klimacie akustycznym tego terenu, jest komunikacja. Jedną z głównych przyczyn zwiększającego się w ostatnich latach zagrożenia hałasem jest intensyfikacja ruchu drogowego. Uciążliwość tras komunikacyjnych zależy głównie od natężenia ruchu, struktury strumienia pojazdów, prędkości pojazdów, rodzaju i stanu technicznego nawierzchni oraz odległości zabudowy od drogi. Bardzo ważnym czynnikiem jest także stan techniczny pojazdów. Szczególnie uciążliwy dla środowiska przyrodniczego jest transport drogowy, a szczególnie ruch tranzytowy pojazdów ciężkich. Przez teren nadleśnictwa przebiegają drogi krajowe: droga nr. 16 Orzysz - Mikołajki – Mrągowo; droga nr. 58 Pisz – Ruciane – Nida – Szczytno oraz drogi wojewódzkie: Ruciane - Nida – Piecki i Ruciane - Nida – Mikołajki. W celu poprawy szkodliwego oddziaływania hałasu komunikacyjnego należy dążyć między innymi do poprawy nawierzchni dróg. Poza bezpośrednimi zagrożeniami szlaki komunikacyjne odgrywają jeszcze jedną bardzo niekorzystną rolę. Przecinanie przez nie ekosystemów powoduje izolację sąsiadujących z drogą (szczególnie o dużym natężeniu ruchu) biocenoz leśnych. Powoduje to ograniczanie przepływu materiału genetycznego między odizolowanymi populacjami. Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku, powodowanego przez poszczególne grupy źródeł hałasu, z wyłączeniem hałasu powodowanego przez linie elektroenergetyczne oraz starty, lądowania i przeloty statków powietrznych (wg zał. do rozp. MOŚZNiL z dnia 13 maja 1998 roku, Dz. U. nr 66, poz. 436) 134

Dopuszczalny poziom hałasu wyrażony równoważnym poziomem dźwięku A w dB pozostałe obiekty i grupy drogi lub linie kolejowe* źródeł hałasu pora dnia - pora nocy - Lp. Przeznaczenie terenu pora dnia - przedział czasu przedział czasu pora nocy - przedział czasu odniesienia odniesienia przedział czasu odniesienia równy 8 równy 1 odniesienia równy równy 16 najmniej najmniej 8 godzinom godzinom korzystnym korzystnej godzinom dnia godzinie nocy 1. a. Obszary A ochrony 50 40 40 35 uzdrowiskowej b. Tereny szpitali poza miastem 2. a. Tereny wypoczynkowo - 55 45 45 40 rekreacyjne poza miastem b. Tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej c. Tereny zabudowy związanej ze stałym lub wielogodzinnym pobytem dzieci i młodzieży d. Tereny domów opieki e. Tereny szpitali w miastach 3. a.Tereny zabudowy 60 50 50 40 mieszkaniowej wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowego b. Tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej z usługami rzemieślniczymi c. Tereny zabudowy zagrodowej 4. Tereny w strefie śródmiejskiej 65 55 55 45 miast powyżej 100 tys. mieszkańców ze zwartą zabudową mieszkaniową i koncentracją obiektów administracyjnych, handlowych i usługowych Tab. 29. Dopuszczalne poziomy hałasu. * wartości określone dla dróg i linii kolejowych stosuje się także dla torowisk tramwajowych poza pasem drogowym. Wartości progowe poziomów hałasu w środowisku (wg zał. do rozp. MŚ z dnia 09.01.2002 roku, Dz. U. nr 8, poz. 81) 135

Progowy poziom hałasu wyrażony równoważnym poziomem dźwięku pozostałe obiekty i grupy drogi lub linie kolejowe * źródeł hałasu pora dnia pora nocy Lp. Przeznaczenie terenu Pora dnia (przedział (przedział (przedział pora nocy czasu czasu czasu (przedział czasu odniesienia odniesienia odniesienia odniesienia równy równy 8 równy 1 równy 16 8 godzinom) najmniej najmniej godzinom) korzystnym korzystnej godzinom dnia) godzinie nocy) Obszary A ochrony 1. 60 50 50 45 uzdrowiskowej Tereny wypoczynkowo-re- 2. 60 50 - - kreacyjne poza miastem

1. Tereny zabudowy związanej ze stałym lub wielogodzinnym pobytem dzieci i młodzieży 3. 65 60 65 60 2. Tereny zabudowy szpitalnej, sanatoryjnej i domów opieki społecznej Tereny zabudowy 4. 75 67 67 57 mieszkaniowej Tab. 30. Progowe poziomy hałasu. * wartości określone dla dróg i linii kolejowych stosuje się także dla torowisk tramwajowych poza pasem drogowym.

6.2.5. Promieniowanie elektromagnetyczne. W ostatnich latach zwrócono uwagę na skutki działania promieniowania elektromagnetycznego niejonizującego, w szczególności promieniowania o wysokiej częstotliwości. Szczególnie szkodliwe oddziaływanie na środowisko mają linie wysokiego napięcia, w pobliżu których wytwarzają się napięcia i prądy niebezpieczne dla zdrowia i życia ludzi. Pole elektromagnetyczne wytwarzane przez silne źródło niekorzystnie zmienia warunki bytowania człowieka, wpływa na przebieg procesów życiowych organizmu, mogą wystąpić zaburzenia funkcji ośrodkowego układu nerwowego, układów rozrodczego, hormonalnego, krwionośnego oraz narządów słuchu i wzroku. Rozwój sieci energetycznej wiąże się także z degradacją terenów leśnych, przez które bardzo często prowadzi się linie energetyczne w celu zmniejszenia kosztów inwestycyjnych. Wskutek takiego „taniego” rozwiązania las ulega bardzo często „poćwiartowaniu”. Obecność pól elektromagnetycznych (o częstotliwości 50 Hz) ma także degenerujący wpływ na rośliny i zwierzęta. U roślin obserwuje się opóźniony wzrost i zmiany w budowie zewnętrznej, u zwierząt natomiast zaburzenia neurologiczne i w krążeniu, zakłócenia wzrostu, żywotności i płodności. 136

Przebieg linii wysokiego napięcia na omawianym terenie pokazuje „Mapa walorów przyrodniczych, wartości kultury materialnej oraz zagrożeń środowiska przyrodniczego Nadleśnictwa Maskulińskie”.

6.2.6. Pożary lasu. Całość lasów nadleśnictwa została zakwalifikowana do II kategorii zagrożenia pożarowego - średnie zagrożenie pożarowe. Zaliczenie do tej kategorii dokonano w oparciu o wyliczenia uwzględniające siedliskowe typy lasu, skład, wiek i strukturę drzewostanów, średnie ilości występowania pożarów, warunki klimatyczne określone współczynnikiem hydrotermicznym Sielaninowa, jak też wskaźniki zanieczyszczenia powietrza emisjami przemysłowymi. Zagrożenie pożarowe na terenie nadleśnictwa jest nierównomierne, a wynika to głównie ze zróżnicowania siedliskowego, gatunkowego i wiekowego poszczególnych kompleksów leśnych oraz skali penetracji lasu przez miejscową ludność i ruch turystyczny. Ponadto rozwijający się ruch turystyczny po drogach państwowych i lokalnych, przebiegających przez tereny leśne, różne formy wypoczynku i rekreacji, zbieranie płodów leśnych oraz wypalanie łąk przylegających do obszarów leśnych stwarza niebezpieczeństwo powstania pożarów. W dziesięciu latach minionego okresu gospodarczego na terenie nadleśnictwa miało miejsce 35 pożarów na łącznej powierzchni 29,36 ha. Przeciętna wielkość pożarów leśnych wyniosła 0,84 ha, co świadczy o ich szybkim wykrywaniu i gaszeniu. Szczegółowe dane dotyczące zagrożenia pożarowego omówione są w „Planie ochrony przeciwpożarowej” zamieszczonym w Tomie I Planu Urządzenia Lasu. Nadleśnictwo na bieżąco współpracuje z Powiatową Komendą Państwowej Straży Pożarnej w Piszu i Mrągowie.

6.2.7. Szkodnictwo leśne.

Zwalczaniem przestępstw i wykroczeń leśnych na terenie nadleśnictwa zajmuje się straż leśna i pracownicy terenowi administracji nadleśnictwa. Do bezpośrednich form negatywnego oddziaływania ludzi na lasy należy zaliczyć: · wywożenie śmieci do lasu, · nielegalną wycinkę i kradzież drewna, · kłusownictwo, · kradzieże sadzonek z upraw i niszczenie drzewek, · niszczenie urządzeń turystycznych, tablic informacyjnych i ostrzegawczych, 137

· kaleczenie drzew, · niszczenie stanowisk roślin chronionych, · płoszenie zwierzyny, niszczenie gniazd, mrowisk. W związku rozległością terenów Nadleśnictwa Maskulińskie całkowite wyeliminowanie wyżej wymienionych szkodliwych zjawisk jest niemożliwe. Znajdują się one jednak pod stałym nadzorem, dlatego też ich natężenie nie jest w stanie wyrządzić środowisku naturalnemu większych szkód. Kradzieże drewna dotyczą najczęściej nielegalnego pozyskania od jednej do kilku sztuk drzew średnich klas wieku lub kradzieży już wyrobionych sortymentów. Jeżeli chodzi o kłusownictwo, to jego najbardziej rozpowszechnioną formą na omawianym terenie jest najprymitywniejsza, ale zarazem najbardziej niehumanitarna metoda czyli stawianie wnyków. Uciążliwym problemem jest zaśmiecanie lasu w wyniku prowadzenia prac rolnych, budowlanych lub nielegalnego wysypywania odpadów komunalnych przez okoliczną ludność. Znacznym problemem jest również pozostawianie opakowań po paliwie, oleju i napojach chłodzących przez osoby wykonujące usługi na rzecz nadleśnictwa. Ze względu na atrakcyjność turystyczną omawianego terenu duże zaśmiecanie lasu ma miejsce w okresie sezonu turystycznego. W omawianym nadleśnictwie zjawisko to jest rozwiązywane na bieżąco poprzez systematyczne uprzątanie oraz stały nadzór nad najbardziej narażonymi obszarami.

6.2.8. Presja turystyczna.

Ze względu na swoje położenie („centrum” Mazur, szlaki żeglarskie, bardzo atrakcyjne tereny pod względem turystycznym), teren nadleśnictwa Maskulińskie jest narażony na bardzo dużą presję turystyczną.

Szlaki turystyczne przebiegające przez teren nadleśnictwa nie kolidują z prowadzoną przez nadleśnictwo gospodarką i nie wpływają negatywnie na drzewostany. Co roku zwiększa się ilość osób przebywających w lesie, co powoduje narastanie presji turystycznej. Większość osób porusza się po odpowiednio przygotowanych i wyznaczonych szlakach turystycznych. Taka turystyka stwarza niewielkie zagrożenie dla środowiska naturalnego. Większe szkody wyrządzają osoby nie przestrzegające obowiązujących zakazów. Zdarzają się przypadki wyrzucania śmieci z samochodów, wjazdu do lasu samochodami i biwakowanie w miejscach niedozwolonych. Wynikiem tego jest zaśmiecanie terenu, płoszenie zwierząt leśnych, niszczenie runa leśnego i niebezpieczeństwo wystąpienia lokalnych pożarów. Tego typu 138 przewinienia są karane przez Straż Leśną wypisaniem mandatu lub skierowaniem wniosku do Sądu Grodzkiego. W celu niwelowania negatywnych zjawisk związanych z turystyką, tereny najbardziej atrakcyjne znajdują się pod stałym dozorem administracji leśnej, zwłaszcza w miesiącach letnich.

6.2.9. Wadliwe wykonywanie czynności gospodarczych.

Szkody te, choć minimalizowane i nie zamierzone mogą być wynikiem niedbale lub błędnie wykonywanych czynności gospodarczych, najczęściej przy pracach związanych z użytkowaniem lasu. Należą tu przede wszystkim: · zniszczenia odnowień podokapowych i odnowień na gniazdach, niszczenie runa i wierzchnich warstw gleby, korzeni, koron i pni, w wyniku niewłaściwie przeprowadzonej ścinki drzew i zrywki drewna, · kaleczenie drzew i niszczenie dróg w wyniku używania niewłaściwego taboru transportowego, · zagrożenia ze strony owadów wynikające z przelegiwania w lesie i na składnicach przejściowych nie okorowanego i nie zabezpieczonego drewna, · potencjalne szkody od pożarów, wynikające z nieprzestrzegania przepisów przeciwpożarowych, · zaśmiecanie lasu przez pozostawianie w lesie pustych, plastikowych opakowań po napojach, opakowań po oleju i paliwie używanych do pilarek i innego sprzętu.

6.3. Czynniki abiotyczne. 6.3.1. Czynniki atmosferyczne. W minionym okresie gospodarczym na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie nie wystąpiły niekorzystne zjawiska atmosferyczne powodujące szkody w lasach. Największym potencjalnym zagrożeniem dla lasów Nadleśnictwa Maskulińskie, któremu dodatkowo nie sposób jest przeciwdziałać, a jedynie można niwelować ich skutki, jest ryzyko wystąpienia huraganowych wiatrów lub trąb powietrznych. Zjawiska te, mogą doprowadzić do zniszczenia lasu na dużych obszarach, jak to miało miejsce niedawno (07. 07. 2002r.) w części nadleśnictw Puszczy Piskiej i Boreckiej. Innym zagrożeniem o skali ogólnokrajowej jest ciągły spadek poziomu wód gruntowych. Zjawisko to prowadzi do osłabienia drzew leśnych, a zwłaszcza świerka i jesionu i czyni je podatnymi na ataki szkodliwych owadów i patogenów grzybowych. W 139 skrajnych przypadkach może to też prowadzić do degradacji i zubożenia siedlisk leśnych, np. przez murszenie gleb torfowych. Niestety, prognozy dotyczące globalnych zmian klimatycznych przewidują w przyszłości znacznie większe zagrożenie ekosystemów leśnych ze strony klimatu niż obecnie (Sadowski M., Galiński W., 1998). Będzie to miało związek z ociepleniem klimatu Ziemi spowodowanym nadmierną emisją do atmosfery antropogenicznych gazów cieplarnianych (głównie dwutlenku węgla i metanu). Drugi Raport IPCC (Międzynarodowy Zespół ds. Zmian Klimatu) opublikowany w 1996 r. przewiduje, że w strefie umiarkowanej w latach 1990 – 2050 należy się spodziewać wzrostu temperatury w lecie i w zimie o 1 – 2oC. Przewidywane są częste okresy suszy i wysokiej temperatury oraz znacznie częstsze niż obecnie występowanie silnych wiatrów. Stresy powodowane przez te czynniki będą zmniejszały stabilność lasów i zwiększały ich podatność na zanieczyszczenia przemysłowe oraz presję szkodników owadzich i patogenów grzybowych. Długowieczne drzewa leśne mogą mieć problemy z dostosowaniem się do zmieniających się warunków siedliskowych. Ciepły klimat nie będzie sprzyjał rozwojowi gatunków iglastych (głównie sosny i świerka), których udział będzie się zmniejszał. Przewiduje się, że na terenie Polski największe szanse przetrwania będą miały drzewa o szerokim zakresie tolerancji siedliskowej, jak topola czy olsza. Zwiększy się również udział i przyrost masy ciepłolubnych drzew liściastych, zwłaszcza dębu bezszpułkowego i buka.

6.3.2. Gleby porolne.

Charakterystyczne cechy gleby porolnej to: · obecność warstwy płużnej ukształtowanej w wyniku uprawy rolniczej gleby związanej z orką i nawożeniem; jest to warstwa silnie ubita, słabo przepuszczalna, 20-30 cm pod powierzchnią gruntu i do tej głębokości w zasadzie ograniczają się w zasadzie procesy przemian i obiegu materii organicznej oraz aktywności biologicznej gleby porolnej, · szybkie wyczerpywanie się materii organicznej oraz niewielkie jej rezerwy, · specyficzna aktywność mikrobiologiczna, faworyzująca proces mineralizacji, a więc końcowe stadium rozkładu materii organicznej, · brak biologicznego kompleksu glebowego właściwego glebie leśnej, zarówno jeśli chodzi o mikrofaunę oraz zbiorowiska grzybów i bakterii, · brak lub nadmiar azotu – brak, jeśli od zakończenia uprawy upłynęło 10-15 lat i procesy wymywania zubożyły kompleks glebowy w związki azotu; nadmiar, jeśli uprawę rolniczą zaprzestano niedawno. 140

Gleby porolne charakteryzują się też znaczną zawartością próchnicy, składników pokarmowych i wyższym odczynem pH. Znaczna jest również przewaga mikroflory bakteryjnej na grzybową. W takich warunkach dochodzi często do zahubienia, a nawet do ginięcia całych zalesień, z reguły w wieku 20-40 lat. Głównymi cechami drzewostanów powstałych na gruntach porolnych są: uproszczona struktura gatunkowa, wiekowa, wysokościowa oraz specyficzne warunki glebowo- siedliskowe. Z ekologicznego punktu widzenia drzewostany te są bliższe agrocenozom, pozbawionym właściwości samoregulacyjnych, niż ekosystemom leśnym, w których sieć powiązań troficznych i biologiczna różnorodność zapewniają trwałą biologiczną stabilność. W tym sensie pierwsze pokolenie drzew na dawnym gruncie nieleśnym stanowi pewną fazę procesu lasotwórczego, sztucznie zainicjowanego, przez narzucenie obcego zbiorowiska leśnego. Adaptacja takiego zbiorowiska niesie w sobie zawsze zjawiska chorobowe. Znaczna część gruntów dawniej użytkowanych rolniczo zalesiona została sosną, bez względu na potencjalne możliwości siedliska. Przyczynia się to do pojawiania się ognisk huby korzeniowej (Fomes annosus) i opieńki miodowej (Armillaria mellea). Uprawy i młodniki na gruntach porolnych są też miejscami atakowane przez grzyby osutki (Lophodermium sp.). Chorobom powodowanym przez grzyby patogeniczne towarzyszy cały zestaw szkodników owadzich, zwłaszcza szeliniaka, zakorków, zmienników, przypłaszczka, zwójki sosnowej, tycza cieśli i innych. Proces lasotwórczy na glebach porolnych zbiega się w czasie z narastaniem zjawisk zanieczyszczenia powietrza, gleby i wody oraz eutrofizacji środowiska glebowego. Wszystko to sprawia, że konieczna jest systematyczna przebudowa obszarów monolitycznych na biocenozy zrównoważone z warunkami siedlisk. Drzewostany na gruntach porolnych występują w Nadleśnictwie Maskulińskie na powierzchni 2179,65 ha, co stanowi tylko 8,1 % ogólnej powierzchni lasów (gruntów leśnych zalesionych i niezalesionych). W poszczególnych obrębach leśnych grunty porolne mają następujący udział: obręb Maskulińskie – 935,63 ha, co stanowi 8,8 %ogólnej powierzchni lasów, obręb Mikołajki – 1098,29 ha co stanowi 13,4 %ogólnej powierzchni lasów, obręb Ruciane – 145,73 ha, co stanowi 1,7 % ogólnej powierzchni lasów. Z uwagi na niewielką powierzchnię drzewostanów na gruntach porolnych, można przyjąć iż w omawianym nadleśnictwie jest to problem marginalny.

141

6.4. Czynniki biotyczne. 6.4.1. Struktura drzewostanów. 6.4.1.1. Formy degradacji ekosystemu leśnego. Borowacenie (pinetyzacja) Borowacenie (zwane często pinetyzacją) występuje w drzewostanach na siedliskach borów mieszanych, lasów mieszanych i lasów. W zależności od udziału sosny lub innych gatunków iglastych w górnej warstwie drzew wyróżniono borowacenie: · słabe, jeśli udział sosny w składzie gatunkowym drzewostanu na siedliskach borów mieszanych wynosi ponad 80% powierzchni, 50-80% na siedliskach lasów mieszanych i do 30% na siedliskach lasowych, · średnie, jeśli udział sosny przekracza 80% na siedliskach lasów mieszanych i wynosi 30- 60% na siedliskach lasów, · mocne, jeśli udział sosny w składzie gatunkowym na siedliskach lasów wynosi ponad 60%. Zestawienie powierzchni wg form borowacenia w nadleśnictwie przedstawia poniższe zestawienie oraz obrazujące go wykresy: Obręb Stopień Wiek Ogółem Ogółem nadleśnictwo borowacenia <=40 lat 41- 80 lat >80 lat [ha] [%] 1 2 3 4 5 6 7 Obręb brak 391,21 377,66 82 850,87 22,71 Maskuliăskie s ł abe 871,37 886,44 1007,1 2764,91 73,79 średnie 41,98 43,68 29,58 115,24 3,08 mocne 2,17 - 13,57 15,74 0,42 Obręb brak 420,74 767,27 211,08 1399,09 19,71 Mikołajki s łabe 649,05 1023,28 1219,89 2892,22 40,74 średnie 395,03 759,77 974,96 2129,76 30 mocne 37,89 216,05 423,93 677,87 9,55 Obręb brak 106,46 236,55 161,1 504,11 12,37 Ruciane słabe 331,49 1017,87 1207,5 2556,86 62,72 śednie 77,13 228,51 592,31 897,95 22,03 mocne 7,63 19,52 90,17 117,32 2,88 Nadleśnictwo brak 918,41 1381,48 454,18 2754,07 18,46 Maskulińskie s ł abe 1851,91 2927,59 3434,49 8213,99 55,05 średnie 514,14 1031,96 1596,85 3142,95 21,06 mocne 47,69 235,57 527,67 810,93 5,43 Tab. 31. Zestawienie powierzchni wg form borowacenia w Nadleśnictwie Maskulińskie. Analiza powyższego zestawienia wykazuje, że pinetyzacja mocna w Nadleśnictwie Maskulińskie dotyczy tylko 5,43 % powierzchni lasów nadleśnictwa. 142

Stopień Borowacenia (%)

Nadleśnictwo Maskulińskie

mocne

Obręb Ruciane średnie

słabe

brak Obręb Mikołajki

Obręb Maskulińskie

01020304050607080 Ryc. 58. Stopnie borowacenia w Nadleśnictwie Maskulińskie.

Neofityzacja Neofityzacja czyli wnikanie lub wprowadzanie gatunków obcego pochodzenia do składu gatunkowego drzewostanów jest formą degradacji. Jej sprawcami są zazwyczaj niżej wymienione gatunki obce. Sosna Banksa (Pinus banksiana) jest drzewem występującym w Kanadzie i USA gdzie rośnie na najsuchszych, ubogich glebach. Do Europy została sprowadzona w 1785 roku i była używana do zalesiania wydm. Obecnie drzewostany kiedyś posadzone są usuwane, ponieważ produkcją i jakością drewna wyraźnie ustępuje sośnie pospolitej. Daglezja (Pseudotsuga menziesii) naturalnie występuje w Ameryce Północnej, gdzie należy do największych drzew. W lasach naturalnych osiąga 55-75 m wysokości. Największa daglezja, rosnąca w stanie Washington, miała 117 m wysokości i 457 cm pierśnicy. Jest drzewem długowiecznym, okazy 500-letnie nie są rzadkie, maksymalny wiek dochodzi do 1000 lat. Została sprowadzona do Anglii w 1827 roku i wkrótce rozprzestrzeniła się niemal w całej Europie. Pierwsze, nie istniejące już dziś, okazy zostały posadzone w Polsce około 1830 roku. Daglezja jest drzewem, które może znaleźć zastosowanie jako gatunek ozdobny. Rosnąc samotnie zachowuje żywe gałęzie niemal do podstawy pnia, wymaga jednak dużo miejsca. Lepiej znosi warunki miejskie aniżeli rodzima jodła czy świerk. 143

Dąb czerwony (Quercus rubra) naturalnie występuje w Ameryce Północnej, gdzie jest najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem dębu, dorastającym do 50 metrów wysokości. Sadzony nadal w naszych lasach ze względu na jego szybki wzrost, odporność na mróz i mniejsze wymagania w stosunku do gleby od rodzimych dębów. Robinia akacjowa (Robinia pseudacacia) to drzewo rosnące w USA i została sprowadzona do Europy. W Rumuni i na Węgrzech tworzy już lite drzewostany. Ma małe wymagania glebowe i dużą siłę odroślową, co powoduje, że jeśli pojawi się na jakimś terenie, jest ją bardzo ciężko usunąć. Traktowana jest obecnie jak chwast leśny i najczęściej występuje przy drogach oraz na nieużytkach, gdzie się samoistnie rozprzestrzenia poprzez odrośla korzeniowe. Klon jesionolistny (Acer negundo) pochodzi z atlantyckiej części Ameryki Północnej. Sadzony często w miastach i wzdłuż dróg, bardzo łatwo rozmnaża się za pomocą nasion. Nie był sadzony w lasach, jednak ze względu na dużą zdolność rozprzestrzeniania się wnika do drzewostanów, głównie wzdłuż dróg. Drzewo to mające duże wymagania świetlne przegrywa konkurencję o światło z naszymi rodzimymi gatunkami i dlatego nie występuje w głębi lasu. Należy je jednak usuwać podobnie jak grochodrzew z naszych drzewostanów, ponieważ drzewa te, gdy napotykają sprzyjające warunki (np. zrąb) szybko się rozprzestrzeniają i ze względu na szybki wzrost w młodości utrudniają odnowienie właściwych gatunków. Żywotnik olbrzymi (Thuja gigantea) występuje w zachodniej części Ameryki Północnej. W ojczyźnie dorasta do wysokości 30 – 60 m i pierśnicy 1,2 – 2,4 m. Obradza co 2 lub 3 lata; żyje bardzo długo: 500 – 1000 lat. Do Europy sprowadzony w 1854 r. Jako drzewo parkowe; wprowadzany doświadczalnie do upraw leśnych. Na podstawie terenowych prac taksacyjnych IV rewizji urządzania lasu można stwierdzić, że lasy Nadleśnictwa Maskulińskie nie są zagrożone neofityzacją. Gatunki obce są gatunkami panującymi tylko w jednym wydzieleniu w obrębie Mikołajki i w jednym w obrębie Ruciane (dotyczy to dębu czerwonego). Na terenie poszczególnych obrębów gatunki obce występują także pojedynczo lub miejscami. W obrębie Maskulińskie w 16 wydzieleniach występuje pojedynczo kasztanowiec, wiśnia i dąb czerwony; w obrębie Mikołajki w 58 wydzieleniach występują: akacja, dąb czerwony, daglezja, sosna wejmutka, żywotnik; w obrębie Ruciane w 39 wydzieleniach występują: akacja, dąb czerwony, sosna wejmutka, sosna czarna. Widać zatem wyraźnie, że w omawianym obiekcie udział gatunków obcych nie jest duży, a co za tym idzie nie mają one wpływu na degradację ekosystemu leśnego jako całości.

144

6.4.2. Zgodność składu gatunkowego drzewostanu z siedliskiem. Zgodność składu gatunkowego z siedliskiem ustala się na podstawie oddzielnych kryteriów dla upraw oraz młodników i drzewostanów starszych. Kryteria stopni zgodności składu gatunkowego z siedliskiem dla upraw przedstawiają się następująco: a) stopień 1 - skład gatunkowy zgodny z siedliskiem, jeżeli gatunek główny jest gatunkiem panującym w uprawie i jego udział lub suma udziału gatunków głównych nie różni się więcej niż o 20% od przewidywanego w orientacyjnym składzie odnowienia, b) stopień 2 - skład gatunkowy częściowo zgodny z siedliskiem, jeśli suma udziału gatunków głównych różni się o 21 - 50% od przewidywanego w orientacyjnym składzie odnowienia, c) stopień 3 - skład gatunkowy niezgodny z siedliskiem, jeżeli suma udziału gatunków głównych różni się więcej niż o 50% od przewidywanego w orientacyjnym składzie odnowienia. Kryteria stopni zgodności składu gatunkowego z siedliskiem dla młodników i drzewostanów starszych przedstawiają się następująco: a) stopień 1 - skład gatunkowy zgodny z siedliskiem, jeżeli gatunek główny jest gatunkiem panującym, a w składzie gatunkowym występują wszystkie gatunki przyjętego typu gospodarczego, w drzewostanach dwupiętrowych uwzględnia się łączny skład gatunkowy w obydwu piętrach, a w drzewostanach KO uwzględnia się tylko skład gatunkowy młodego pokolenia, b) stopień 2 - skład gatunkowy częściowo zgodny z siedliskiem, jeżeli gatunek główny jest gatunkiem panującym, lub gdy gatunek główny nie jest gatunkiem panującym lecz w składzie gatunkowym występują wszystkie gatunki przyjętego typu gospodarczego, w drzewostanach dwupiętrowych uwzględnia się łączny skład gatunkowy w obydwu piętrach, a w drzewostanach KO uwzględnia się tylko skład gatunkowy młodego pokolenia, c) stopień 3 - skład gatunkowy niezgodny z siedliskiem, jeżeli nie są spełnione wymogi określone dla stopni 1 i 2, co oznacza, że gatunek główny nie jest gatunkiem panującym i jednocześnie w składzie gatunkowym nie występują wszystkie gatunki przyjętego typu gospodarczego drzewostanu. Powierzchniowy udział stopni zgodności składu gatunkowego z siedliskiem w obrębach i nadleśnictwie przedstawia poniższe zestawienie oraz obrazujący go wykres: 145

Stopień zgodności składu gatunkowego z siedliskiem Obręb w % powierzchni 1 2 3 Razem 1 2 3 4 5 Maskulińskie 88 9 3 100 Mikołajki 42 41 17 100 Ruciane 82 14 4 100 Nadleśnictwo 73 20 7 100 Tab. 32 Powierzchniowy udział stopni zgodności składu gatunkowego z siedliskiem w obrębach i w nadleśnictwie.

Stopień zgodności składu gatunkowego z siedliskiem w Nadleśnictwie Maskulińskie

100 % 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 MaskulińskieMikołajkiRucianeNadleśnictwo

1-zgodny 2-cz. zgodny 3-niezgodny

Ryc. 59. Stopień zgodności składu gatunkowego z siedliskiem w Nadleśnictwie Maskulińskie.

Jak widać z powyższych danych, zarówno w całym nadleśnictwie, jak i w poszczególnych obrębach dominują drzewostany o składzie gatunkowym zgodnym z siedliskiem. Najwięcej drzewostany o składzie gatunkowym niezgodnym, jak i częściowo zgodnym, z siedliskiem występuje na terenie obrębu Mikołajki.

6.4.3. Szkodniki owadzie i grzybowe choroby infekcyjne. Stan zdrowotny lasów jest przedmiotem stałej obserwacji i oceny przez służby terenowe nadleśnictwa i aparat kontrolny Lasów Państwowych. 146

Pojawienie się gradacji kornika drukarza i innych korników towarzyszących stanowi bardzo poważne zagrożenie dla drzewostanów świerkowych. W drzewostanach sosnowych duże zagrożenie występuje podczas masowego występowania brudnicy mniszki, strzygonii choinówki i boreczników. Natomiast w drzewostanach dębowych zagrożeniem jest nadmierne pojawienie się szkodników pierwotnych dębu, takich jak miernikowce i zwójki. Na gruntach porolnych chorobom powodowanym przez grzyby patogeniczne towarzyszy cały zestaw szkodników owadzich, zwłaszcza szeliniaka, zakorków, zmienników, przypłaszczka, zwójki sosnowej, tycza cieśli i innych. Niekorzystne warunki wodne ostatnich lat (obniżenie się poziomu wód gruntowych) wpływają na osłabienie fizjologiczne drzewostanów i ich zwiększoną podatność na choroby. Także huraganowe wiatry, oprócz wyrządzania bezpośrednich szkód, są czynnikiem osłabiającym drzewostany. Uszkodzenia koron, pni, strzał oraz systemów korzeniowych powodują bardzo szybkie zasiedlanie drzew przez szkodniki wtórne. W minionym okresie gospodarczym na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie wystąpiła konieczność zwalczania strzygonii choinówki na powierzchni 834 ha w 2001 roku. Oprócz zwalczania szkodliwych owadów nadleśnictwo ogranicza ich populacje także przez ochronę pożytecznej fauny, polegającą na: wieszaniu skrzynek lęgowych dla ptaków, dokarmianiu ptaków, zakładaniu remiz i grodzeniu mrowisk. Grzybowe choroby infekcyjne nie stanowią na terenie omawianego nadleśnictwa większego problemu, głównie dzięki niewielkiej powierzchni drzewostanów rosnących na gruntach porolnych.

6.4.4. Nadmierne występowanie roślinożernych ssaków. Liczne badania wykazały, że przy dużym przegęszczeniu łowisk, żadne zabezpieczające środki techniczne nie są skuteczne. Dotyczy to również grodzenia upraw i stosowania środków odstraszających, gdyż zwierzyna zmienia tylko miejsce żerowania. Ustalenie na właściwym poziomie stanu dużych roślinożerców prowadzi do zmniejszenia szkód w młodym pokoleniu lasu. Obok zagęszczenia, istotnym warunkiem jest stosunek liczbowy płci i skład wiekowy populacji zbliżony do warunków naturalnych. Im mniej korzystny jest stosunek ilościowy płci i skład wiekowy populacji, tym większe są szkody w drzewostanach. Jedną z przyczyn wzrostu szkód jest ograniczenie bazy żerowej, w tym powierzchni otwartych. Na wielkość szkód istotny wpływ ma także zakłócanie rytmu dobowego zwierzyny, wielkość chmary jeleni i częste polowania z podchodu. 147

Stan zwierzyny płowej na terenie administrowanym przez Nadleśnictwo Maskulińskie według inwentaryzacji na dzień 31. 03. 2004 r. przedstawiał się następująco: · łosie – 25 szt., · jelenie – 1025 szt., · sarny –1628 szt. W okresie minionych 10 lat szkody od zwierzyny występowały w drzewostanach nadleśnictwa przeciętnie na powierzchni ok. 80 ha rocznie i dotyczyły przeważnie upraw i młodników. Szkody od zwierzyny kształtują się więc w omawianym obiekcie na poziomie gospodarczo znośnym. Nadleśnictwo stara się ograniczyć te szkody poprzez: - prowadzenie planowej gospodarki łowieckiej, - grodzenie upraw (corocznie na pow. 54 ha),

Foto. 19 Uprawa ogrodzona siatką. - mechaniczne zabezpieczanie drzewek (corocznie na pow. 98 ha), - chemiczne zabezpieczanie drzewek (corocznie na pow. 128 ha), - poprawę bazy żerowej zwierzyny (zakładanie poletek żerowych, uproduktywnianie łąk śródleśnych oraz dokarmianie).

6.5. Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o inwentaryzację BULiGL. W trakcie prac taksacyjnych IV rewizji urządzania lasu dokonano rejestracji uszkodzeń występujących aktualnie w uprawach, młodnikach oraz drzewostanach starszych. Ich rodzaj 148 oraz rozmiary przedstawia poniższe zestawienie oraz obrazujący go wykres (według stanu na 01.01.2005 r.):

Obręb Obręb Nadleśnictwo Rodzaj uszkodzeń Obręb Ruciane Maskulińskie Mikołajki Maskulińskie (czynnik sprawczy) Powierzchnia zredukowana - ha % 1 2 3 4 5 6 Opieńka 1,50 - 0,43 1,93 0,2% Huba korzeniowa 76,23 20,90 116,39 213,52 17,4% Owady 8,79 12,00 25,28 46,07 3,8% Inne grzyby i bakterie 33,30 54,77 20,91 108,98 8,9% Wiatr i okiść 6,46 4,16 3,12 13,74 1,1% Pożar 1,96 0,22 4,73 6,91 0,6% Zwierz. (spałowanie) 357,78 305,99 128,89 792,66 64,8% Zwierz. (zgryzanie) 0,31 0,76 2,81 3,88 0,3% Zwierz. (inne) - - 2,06 2,06 0,2% Inne czynniki 1,37 1,35 - 2,72 0,2% Razem 487,70 431,84 304,62 1224,16 100,0% Tab. 33. Powierzchnia zredukowana rodzajów uszkodzeń w obrębach i Nadleśnictwie Maskulińskie.

Z zestawienia wynika, że na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie powierzchniowo najwięcej drzewostanów uszkadzała zwierzyna płowa.

Powierzchnia zredukowana rodzajów uszkodzeń w Nadleśnictwie Maskulińskie (%)

0,2% 0,3% 17,8%

0,2% Opieńka 0,2% Huba korzeniowa Owady Inne grzyby i bakterie Wiatr i okiść 66,5% 3,9% Pożar Zwierz. (spałowanie) 9,1% Zwierz. (zgryzanie) Zwierz. (inne)

0,6% Inne czynniki 1,1%

Ryc. 60. Powierzchnia zredukowana rodzajów uszkodzeń.

6.6. Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o monitoring. Przewidywane zmiany klimatu, wiązane przez wielu naukowców z nadmierną emisją dwutlenku węgla, utrzymująca się wysoka emisja tlenków azotu i stale wysoka emisja dwutlenku siarki tworzą złożony układ czynników antropogenicznych niekorzystnie 149 oddziaływujących na lasy. Siła ich negatywnego wpływu zależy od odporności ekosystemów leśnych na stresy, a ta zmienia się w zależności od warunków siedliskowych, jak również warunków wilgotnościowych występujących w danym roku. Program monitoringu lasu jest podstawowym systemem, który pozwala śledzić zmiany kondycji zdrowotnej lasów Europy w metodycznie zunifikowany sposób. Problem oceny poziomu uszkodzenia lasów w Polsce stał się bardzo znaczący w połowie lat osiemdziesiątych, w związku z silnym oddziaływaniem wysokich zanieczyszczeń powietrza na lasy. Uchwałą Kolegium Lasów Państwowych z dnia 21 marca 1984 roku oraz Zarządzeniem nr 39 Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych z dnia 16 grudnia 1985 roku utworzono system pomiarów zanieczyszczeń powietrza na terenach leśnych (monitoring techniczny) z czasem przekształcony w monitoring lasu. Organizację sieci i koordynację systemu monitoringu lasu powierzono Instytutowi Badawczemu Leśnictwa. Istotną rolę w funkcjonowaniu monitoringu lasu odgrywa Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, które współdziałając z Instytutem Badawczym Leśnictwa wykonuje większość prac terenowych. Monitoring lasu jest systemem oceny środowiska leśnego i kondycji zdrowotnej drzewostanów na podstawie ciągłych lub periodycznych obserwacji i pomiarów wybranych indykatorów na stałych powierzchniach obserwacyjnych. Podstawowymi celami monitoringu lasu są: · określenie przestrzennego zróżnicowania stanu zdrowotnego lasów, · śledzenie zmian stanu zdrowotnego lasów w czasie, · ocena poziomu różnorodności gatunkowej runa leśnego, · analiza związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy stanem zdrowotnym lasu a biotycznymi i abiotycznymi czynnikami środowiska, · opracowanie krótkookresowych prognoz zmian stanu zdrowotnego lasu. Zadaniami monitoringu są: v dostarczanie informacji do jednostek administracji Lasów Państwowych o stanie lasu dla podejmowania optymalnych decyzji planistycznych, hodowlanych i gospodarczych, v gromadzenie informacji użytecznych przy formułowaniu polityki leśnej oraz polityki ekologicznej państwa, v wypełnianie zobowiązań międzynarodowych podjętych w ramach Konwencji o Transgranicznym Przemieszczaniu się Zanieczyszczeń na Dalekie Odległości, Konwencji 150

o Ochronie Bioróżnorodności oraz rezolucjach Strasburskiej i Helsińskiej Paneuropejskiej Ministerialnej Konferencji dotyczącej Ochrony Lasów w Europie. Stałe powierzchnie obserwacyjne (SPO) są podstawowym elementem struktury systemu monitoringu lasu. Rozmieszczenie i wybór powierzchni odzwierciedla strukturę powierzchniową, gatunkową, wiekową oraz stan zdrowotny lasów w Polsce. Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie znajdują się trzy stałe powierzchnie obserwacyjne monitoringu biologicznego I rzędu. Powierzchnie te zlokalizowane są w następujących oddziałach: obręb Maskulińskie oddz. 395 f (nr pow. 55); obręb Mikołajki oddz. 264h (nr pow. 134G); obręb Ruciane oddz. 322 d (nr pow. 52). Na powierzchniach SPO corocznie, od momentu ich założenia, przeprowadzana jest ocena stanu zdrowotnego drzew, w oparciu o szereg cech morfologicznych korony. Szczególną uwagę przywiązuje się do szacunków defoliacji i odbarwienia aparatu asymilacyjnego, które przeprowadza się w 5% odstopniowaniu. Na 5% powierzchni przeprowadzane są powtórne szacunki defoliacji przez grupę ekspertów. Zebrane wyniki służą do oceny zgodności szacunków defoliacji pomiędzy taksatorami a grupą ekspertów, jak również do określenia prawdopodobieństwa zgodności szacunków defoliacji dla monitorowanych gatunków drzew w różnych zakresach agregacji danych i różnych częściach kraju. Wyniki szacowania defoliacji i odbarwień są grupowane łącznie i wg gatunków w klasy: - klasa 0 – od 0 do 10% - bez defoliacji - klasa 1 – od 11do 25% - lekka defoliacja (poziom ostrzegawczy) - klasa 2 – od 26 do 60% - średnia defoliacja - klasa 3 – powyżej 60% - silna defoliacja - klasa 4 – drzewa martwe W czasie obserwacji dokonanych w roku 2000 na SPO I rzędu zlokalizowanych na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie, średni poziom defoliacji oceniony został na poziomie odpowiadającemu „1 klasie defoliacji”.

6.7. Nadzwyczajne zagrożenia środowiska. Zdarzenia wynikające z niedoskonałości postępu cywilizacyjnego są głównymi czynnikami zagrażającymi bezpieczeństwu obywateli i środowisku przyrodniczemu. W wyniku tych zagrożeń mamy coraz częściej do czynienia z coraz to nowymi rodzajami katastrof i awarii w zakładach – instalacji technologicznych, urządzeń technicznych oraz 151

środków komunikacji. Na wzrost liczby zagrożeń mają również wpływ realia gospodarcze. Największe zagrożenia stwarzają zakłady, które posiadają duże ilości substancji niebezpiecznych. Dominujące są tu w szczególności zagrożenia związane z ich magazynowaniem i transportowaniem. W myśl ustawy o Państwowej Straży Pożarnej (PSP) i ochronie przeciwpożarowej, straż pożarna spełnia wiodącą rolę w ratownictwie chemicznym i ekologicznym. Działania jednostek PSP w zakresie ratownictwa chemicznego polegają na bezpośredniej likwidacji zagrożeń stwarzanych przez toksyczne środki przemysłowe (TSP) lub inne niebezpieczne materiały chemiczne. Natomiast działania z zakresu ratownictwa ekologicznego mają na celu ograniczenie możliwości skażenia środowiska poprzez stosowanie skutecznych zabezpieczeń bądź też likwidację skutków skażeń na drodze neutralizacji. Na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie nadzwyczajne zagrożenia środowiska mogą wystąpić w wypadku uszkodzenia środka transportu, którym przewożony jest niebezpieczny środek chemiczny lub biologiczny. W ostatnim czasie daje się zauważyć wzrost liczby przewozów takich materiałów. Najczęściej przewożonymi materiałami niebezpiecznymi są paliwa płynne oraz komponenty do paliw: toluen i ksylen. Inne często transportowane materiały niebezpieczne to: amoniak, chlor, cyjanowodór i fosgen. Najbardziej narażone na wystąpienie nadzwyczajnych zagrożeń środowiska na omawianym terenie są więc obszary bezpośrednio przylegające do głównych tras drogowych i linii kolejowej. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 15 czerwca 1999 roku w sprawie przewozu drogowego materiałów niebezpiecznych, w ostatnim czasie podjęto szereg działań zmierzających do poprawy bezpieczeństwa obywateli. Między innymi zobowiązano przewoźników materiałów niebezpiecznych do informowania Komendy Wojewódzkiej PSP o rodzaju przewożonych substancji, przez co transport będzie monitorowany przez stanowiska PSP. Wszystkie stanowiska kierowania PSP wyposażone zostały w sprzęt i oprogramowanie umożliwiające wspomaganie decyzji i prowadzenie prostych symulacji awarii z uwzględnianiem warunków geograficznych i meteorologicznych.

7. Inwestycje mające wpływ na stan środowiska przyrodniczego. W ostatnich latach na omawianym terenie lub w jego sąsiedztwie przeprowadzono następujące przedsięwzięcia mające wpływ na środowisko przyrodnicze: v Związane z ochroną powietrza atmosferycznego (WIOŚ, 2003): 152

Wykaz inwestycji z zakresu ochrony atmosfery, dofinansowanych przez WFOŚiGW w Olsztynie (WIOŚ,1999 - 2003).

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 1999 r. 1 ZOZ Pisz Budowa kotłowni olejowej z sieciami przesyłowymi i węzłami cieplnymi w SP ZOZ w Piszu. 2000 r. 1 Gmina Mikołajki Modernizacja kotłowni osiedlowych z węglowych na olejowe w Mikołajkach. 2 Urząd Gminy Piecki Modernizacja kotłowni z węglowej na olejową w budynku OSP w Pieckach. 2001 r. 1 Instytut Ekologii PAN Modernizacja systemu ciepłowniczego Stacji Hydrobiologicznej w Mikołajkach z wykorzystaniem pomp ciepła. 2 Stacja Badawcza Rolnictwa Modernizacja systemu ciepłowniczego Stacji z Ekologicznego i Hodowli wykorzystaniem biomasy. Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie 3 Wojewódzki Warmińsko- Ograniczenie emisji zanieczyszczeń ze spalania Mazurski Inspektorat Skupu i substancji organicznych. Prztwórstwa Artykułów Rolnych 2002 r. 1 „Sklejka-Pisz" SA w Piszu Modernizacja kotłowni zakładowej z wykorzystaniem biomasy (zrębki i odpady drewniane). 2 Przedsiębiorstwo Turystyczne Modernizacja systemu grzewczego ośrodka „Jurand" w Mikołajkach wypoczynkowego w Mikołajkach z wykorzystaniem kolektorów słonecznych. v Związane z ochroną wód. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony wód i gospodarki wodnej, dofinansowanych przez WFOŚiGW w Olsztynie (WIOŚ,1999 - 2003). LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 2000r. 1 Stacja Badawcza Rolnictwa Budowa oczyszczalni ścieków wraz z siecią Ekologicznego i Hodowli kanalizacji sanitarnej i przepompowniami w Zachowawczej Zwierząt Popielnie PAN w Popielnie 2001 r. 1 Urząd Miasta i Gminy Ruciane- Budowa oczyszczalni ścieków i kanalizacji sanitarnej Nida dla gminy Ruciane-Nida. 2002 r. 1 Samorząd Województwa Likwidacja nadzwyczajnych zagrożeń środowiska - Warmińsko-Mazurskiego zwiększenie bezpieczeństwa 2003 r. 1 Gmina Orzysz Budowa kanalizacji sanitarnej - 153

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 2 Gmina Mrągowo Budowa kanalizacji sanitarnej Góra Czterech Wiatrów - etap III Polska Wieś 3 Przedsiębiorstwo Wodociągów Budowa linii do higienizacji osadów na oczyszczalni i Kanalizacji w Piszu ścieków w Piszu v Związane z ochroną przyrody, edukacją ekologiczną, monitoringiem i nadzwyczajnymi zagrożeniami środowiska.

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 1999 r. 1 WOŚ UW Olsztyn Leczenie drzew pomnikowych i oznakowanie głazów pomnikowych 2 WOŚ UW Olsztyn Restytucja i reintrodukcja gatunków zagrożonych 3 ZO PZW Olsztyn Restytucja i reintrodukcja zagrożonych gatunków ryb rzecznych 4 WOŚ UW Olsztyn Zakup dwóch łodzi z silnikami dla Straży Rybackiej 5 WOM Olsztyn Warsztaty dla nauczycieli szkół podstawowych i ponadpodstawowych - „Styl życia i edukacja ekologiczna" 6 WOM Olsztyn VII Edycja Konkursu Biologiczno-Ekologicznego Szkół Podstawowych Województwa Olsztyńskiego 7 WSP Olsztyn Finał Wojewódzki XIV Olimpiady Wiedzy Ekologicznej 8 WSP Olsztyn III Międzynarodowy Konkurs Filmów Ekologicznych „VIDEKO" 9 Zarząd Województwa Konkurs „Czysta i Piękna Zagroda - Estetyczna Wieś" Warmińsko-Mazur-skiego 10 WSSE Olsztyn Zakup aspiratorów do pobierania prób powietrza w ramach Państwowego Monitoringu Ochrony Powietrza 11 UW WOŚ Olsztyn Organizacja monitoringu przeciwpowodziowego na terenie województwa warmińsko-mazurskiego 12 UW WOŚ Olsztyn Badania monitoringu regionalnego wód powierzchniowych województwa warmińsko- mazurskiego 13 KW PSP Olsztyn Zakup sprzętu specjalistycznego dla potrzeb ratownictwa techniczno-ekologiczno-chemicznego 14 WIOŚ Olsztyn Zakup samochodu terenowego na potrzeby monitoringu 2000 r. 1 Regionalny Związek Zwalczanie chorób pszczół i poprawa genetyczna Pszczelarzy matek pszczelich

154

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 2 Wojewódzki Związek Zwalczanie chorób pszczół Pszczelarzy 3 Zakład Badania Ssaków Strategia ochrony i monitoringu populacji rysia i Polskiej Akademii Nauk wilka w Polsce północno-wschodniej 4 Wojewoda Warmińsko- Czynna ochrona gatunków chronionych i Mazurski zagrożonych oraz ich siedlisk 5 Wojewoda Warmińsko- Prace ochroniarskie na terenie rezerwatów Mazurski województwa warmińsko-mazurskiego 6 Wojewoda Warmińsko- Leczenie drzew pomnikowych i oznakowanie głazów Mazurski narzutowych 7 Wojewoda Warmińsko- Opracowanie planów ochrony rezerwatów przyrody z Mazurski terenu województwa warmińsko-mazurskiego 8 Wojewoda Warmińsko- Zakup dwóch zestawów pływających dla Państwowej Mazurski Straży Rybackiej 9 Uniwersytet Warmińsko- Projekt badawczy „Dendroflora parków w miastach Mazurski woj. warmińsko-mazurskiego, jej znaczenie ekologiczne i edukacyjne" 10 Elbląskie Centrum Edukacji Realizacja zadań z zakresu edukacji ekologicznej Ekologicznej 11 Fundacja Ochrony Realizacja zadań z zakresu edukacji ekologicznej Wielkich Jezior Mazurskich 12 „Diana" Sp. z o.o. PZŁ Wydanie kwartalnika przyrodniczo-łowieckiego „Myśliwiec Warmińsko-Mazurski" 13 Mazurski Park Krajobrazowy Realizacja zadań z zakresu edukacji ekologicznej; wyposażenie w sprzęt audiowizualny sali dydaktycznej, informacja przyrodnicza MPK 14 Wojewódzki Ośrodek Szkolenie wyjazdowe we Francji pt. Doradztwa Rolniczego „Niekonwencjonalne źródła energii cieplnej" 15 Wojewoda Warmińsko- Szkolenie specjalistyczne z zakresu ochrony Mazurski atmosfery 16 Olsztyńskie Centrum Edukacji Realizacja zadań z zakresu edukacji ekologicznej Ekologicznej w Olsztynie 17 Regionalne Centrum Doradztwa Promocja i edukacja w zakresie zasad, metod i Rozwoju Rolnictwa i Obszarów rozwiązań praktycznych w kraju i Unii Europejskiej Wiejskich w Starym Polu dotyczących ochrony środowiska na obszarach wiejskich. 18 Uniwersytet Warmińsko- Organizacja IV Konferencji Limnologicznej Mazurski „Naturalne i antropogenne przemiany jezior" 19 Urząd Marszałkowski Organizacja I Samorządowego Forum Ekologicznego Województwa Warmińsko- Warmii i Mazur Mazurskiego 20 Fundacja Centrum Edukacji Program aktywnej edukacji ekologicznej szkół i gmin Ekologicznej Wsi „Czysta Wisła Rzeki Przymorza" -VII etap realizacji 21 „Edytor" Sp. z o.o. w Olsztynie Wydanie wkładki ekologicznej w formie dodatku do Gazety Olsztyńskiej 22 Wojewódzki Ośrodek Promocja ekorozwoju obszarów wiejskich - Doradztwa Rolniczego organizacja konkursów i olimpiad

155

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 23 Warmińsko-Mazurski Druk opracowania „Raport o stanie środowiska Wojewódzki Inspektor Ochrony województwa warmińsko-mazurskiego w latach Środowiska 1997-1998" 24 Warmińsko-Mazurska Federacja Konkurs o nagrodę Alfreda Lityńskiego „Rozwiązania Stowarzyszeń N au kowo-Tech n i techniczne działania organizacyjne na rzecz czn ych zmniejszenia zagrożenia środowiska przyrodniczego lub poprawy jego stanu" 25 Uniwersytet Warmińsko- IV Międzynarodowy Konkurs Filmów Ekologicznych Mazurski VIDEKO 2000 -Olsztyn 26 Liga Ochrony Przyrody, Okręg Popularyzacja wiedzy przyrodniczej Warmińsko-Mazurski 27 Uniwersytet Warmińsko- Organizacja konferencji „Środki ochrony roślin - Mazurski środowisko - żywność - zdrowie człowieka" 28 Urząd Marszałkowski Usprawnienie systemu monitorowania opłat za Województwa gospodarcze korzystanie ze środowiska Warmińsko-Mazurskiego 29 Wojewódzka Stacja Zakup urządzeń pomiarowych do Sanitarno-Epidemiologiczna prowadzenia monitoringu powietrza na terenie w Olsztynie województwa warmińsko-mazurskiego 30 Wojewoda Warmińsko- Badania monitoringu regionalnego wód Mazurski powierzchniowych województwa warmińsko-mazurskiego 31 Warmińsko-Mazurski Zakup łodzi motorowej dla potrzeb monitoringu Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska 32 Komenda Wojewódzka Modernizacja systemu łączności i alarmowania Państwowej Straży Pożarnej w jednostek PSP i OSP województwa warmińsko- Olsztynie mazurskiego 2001 r. 1 Komenda Główna PSP w Doposażenie w sprzęt ratownictwa techniczno- Warszawie ekologicznego KP PSP z województwa warmińsko- mazurskiego 2 Uniwersytet Warmińsko- Restytucja wybranych zagrożonych gatunków ryb Mazurski 3 Wojewoda Warmińsko- Działania na rzecz czynnej ochrony ssaków objętych Mazurski ochroną gatunkową na terenie województwa warmińsko-mazurskiego 4 Wojewoda Warmińsko- Działania na rzecz czynnej ochrony ptaków objętych Mazurski ochroną gatunkową na terenie województwa warmińsko-mazurskiego 5 Wojewoda Warmińsko- Leczenie drzew pomnikowych na terenie Mazurski województwa warmińsko-mazurskiego 6 Wojewoda Warmińsko- Opracowanie planów ochrony rezerwatów oraz Mazurski waloryzacja przyrodniczych terenów 7 Warmińsko-Mazurski Wydanie raportu o stanie środowiska województwa Wojewódzki Inspektor Ochrony warmińsko-mazurskiego, lata 1999-2000 Środowiska 8 Mazurski Park Krajobrazowy Ośrodek Okresowej Rehabilitacji Bocianów w Krutyni

156

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 9 Uniwersytet Warmińsko- Przygotowanie bazy do wdrożenia monitoringu Mazurski podstawowych gatunków zwierząt łownych i bobra na terenie województwa warmińsko-mazurskiego 10 Biuro Senatora RP Wiesława Konferencja pt.: „Ochrona Środowiska -forma Pietrzaka tworzenia nowych miejsc pracy na Warmii i Mazurach" 11 Narodowa Fundacja Ochrony Wydanie folderu „Zielone Płuca Polski" Środowiska 12 Samorząd Województwa Realizacja zadań z zakresu edukacji ekologicznej Warmińsko-Mazurskiego 13 Fundacja Ochrony Wielkich Realizacja zadań z zakresu edukacji ekologicznej Jezior Mazurskich 14 Gospodarstwo Pomocnicze Organizacja konferencji pn.: „Rozwój rolnictwa Regionalnego Centrum ekologicznego sposobem na zachowanie zasobów Doradztwa Rolniczego i środowiska naturalnego" Rozwoju Obszarów Wiejskich w Starym Polu 15 Wojewódzki Ośrodek Promocja ekorozwoju obszarów wiejskich Doradztwa Rolniczego 16 Wojewoda Warmińsko- Prenumerata czasopism i zakup literatury fachowej Mazurski 17 Mazurski Park Krajobrazowy Druk folderów przyrodniczych w wersji polskiej 18 Mazurski Park Krajobrazowy Wydanie Przewodnika Ilustrowanego Mazurskiego Parku Krajobrazowego w wersji angielskiej 19 Komitet Okręgowy Olimpiady Olimpiada Wiedzy i Umiejętności Rolniczych Wiedzy i Umiejętności Rolniczych 20 "Diana" PZŁ Sp. z o.o. Kontynuacja wydawnicza kwartalnika „Myśliwiec Warmińsko-Mazurski" 21 Polskie Towarzystwo Promocja walorów przyrodniczych w kwartalniku Turystyczno-Krajoznawcze, „Jaćwież" Zarząd Oddziału 22 Wojewoda Warmińsko- Seminarium nt.: „Nowe uregulowania prawne - Mazurski wprowadzenie ustawy o dostępie do informacji o środowisku" 23 Samorząd Województwa Organizacja II Samorządowego Forum Ekologicznego Warmińsko-Mazurskiego Warmii i Mazur 24 Samorząd Województwa Konkurs „Czysta i Piękna Zagroda, Estetyczna Wieś - Warmińsko-Mazurskiego 2001" 25 Uniwersytet Warmińsko- Organizacja konferencji pt.: „Kształtowanie Mazurski środowiska -uwarunkowania przyrodnicze, techniczne i społeczno-ekonomiczne" 26 Uniwersytet Warmińsko- V Międzynarodowy Akademicki Konkurs Filmów Mazurski Ekologicznych wykonanych w technice VIDEO 27 Liga Ochrony Przyrody, Okręg Popularyzacja wiedzy na temat ochrony przyrody Warmińsko-Mazurski 28 Wojewoda Warmińsko- Realizacja filmu telewizyjno-edukacyjnego pt. „Parki Mazurski Krajobrazowe Warmii i Mazur" 29 Fundacja Centrum Edukacji Program aktywnej edukacji ekologicznej szkół i gmin Ekologicznej Wsi „Czysta Wisła i Rzeki Przymorza" 30 Warmińsko-Mazurska Konkurs o nagrodę im. Alfreda Lityńskiego „Za Federacja Stowarzyszeń zasługi w ochronie środowiska" Naukowo-Technicznych

157

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 31 Związek Harcerstwa Polskiego, Realizacja programu „Woda marzeń" Chorągiew Warmińsko- Mazurska 32 Polskie Stowarzyszenie Organizacja konferencji „Wszechświat - Ziemia - Nauczycieli Przedmiotów Człowiek" Przyrodniczych 33 Narodowa Fundacja Ochrony Realizacja zadań z zakresu promowania idei Środowiska „Zielonych Płuc Polski" 34 Wojewoda Warmińsko-Mazurski Realizacja monitoringu regionalnego wód podziemnych na terenie województwa warmińsko-mazurskiego 35 Samorząd Usprawnienie systemu monitorowania opłat Województwa za gospodarcze korzystanie ze środowiska Warmińsko- Mazurskiego 36 Wojewódzka Stacja Sanitarno- Zakup aspiratora pyłu i wyposażenia do badania Epidemiologiczna w Olsztynie pyłu zawieszonego metodą wagową 37 Warmińsko-Mazurski Doposażenie w sprzęt i aparaturę potrzebną do Wojewódzki Inspektor prowadzenia badań monitoringu ochrony środowiska Ochrony Środowiska 38 Warmińsko-Mazurski Badania monitoringu regionalnego wód Wojewódzki Inspektor powierzchniowych na terenie województwa warmińsko- Ochrony Środowiska mazurskiego 39 Samorząd Województwa Usprawnienie systemu monitorowania opłat za Warmińsko-Mazurskiego gospodarcze korzystanie ze środowiska - II etap 40 Samorząd Województwa Likwidacja nadzwyczajnych zagrożeń środowiska - Warmińsko-Mazurskiego poprawa bezpieczeństwa przeciwpowodziowego. 2002 r. 1 Powiat Piski Doposażenie w sprzęt ratownictwa techniczno- ekologicznego KP PSP w Piszu 2 Polskie Towarzystwo Ochrony Monitoring i ochrona nietoperzy na terenie Przyrody „Salamandra" w województwa warmińsko-mazurskiego - etap I Poznaniu 3 Powiat Piski Usunięcie szkód powstałych w drzewostanie na terenach zielonych oraz parkach miejskich 4 Wojewódzki Związek Dofinansowanie zakupu leków dla pszczół Pszczelarzy 5 Północnopodlaskie Ochrona warmińsko-mazurskiej populacji bociana Towarzystwo Ochrony Ptaków białego 6 Wojewoda Warmińsko- Leczenie drzew pomnikowych Mazurski 7 Wojewoda Warmińsko- Czynna ochrona gatunków zwierząt i roślin objętych Mazurski ochroną gatunkową na terenie województwa 8 Wojewoda Warmińsko- Opracowanie planów ochrony rezerwatów przyrody Mazurski 9 Wojewoda Warmińsko- Wyznaczenie zweryfikowanych obszarów Mazurski chronionego krajobrazu na terenie województwa 10 Akademia Świętokrzyska im. Wydanie monografii pt. „Atlas rozmieszczenia Jana Kochanowskiego w porostów w Polsce północno-wschodniej" Kielcach 11 Wojewoda Warmińsko- Ochrona przyrody - zakup sprzętu pływającego. Mazurski

158

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 12 Regionalna Dyrekcja Lasów Usuwanie skutków katastrofalnego huraganu z 4 lipca Państwowych w Białymstoku 2002 roku w lasach północno-wschodniej Polski 13 Samorząd Województwa Realizacja zadań z zakresu edukacji ekologicznej w Warmińsko-Mazurskiego roku 2002 14 Fundacja Ochrony Wielkich Realizacja zadań z zakresu edukacji ekologicznej w Jezior Mazurskich roku 2002 15 Wojewoda Warmińsko- VII Międzywojewódzki Konkurs Wiedzy Mazurski Przyrodniczo-Ekologicznej 16 Wojewoda Warmińsko- Wyposażenie Muzeum Przyrodniczego Mazurskiego Mazurski Parku Krajobrazowego 17 Gospodarstwo Pomocnicze „Edukacja ekologiczna" - ekorozwój obszarów Wojewódzkiego Ośrodka wiejskich Doradztwa Rolniczego w Olsztynie 18 Wojewoda Warmińsko- Kontynuacja wydawnicza KRAJOBRAZÓW Mazurski 19 Diana PZŁ Sp. z.o.o. Kontynuacja wydawnicza kwartalnika przyrodniczo- łowieckiego MYŚLIWIEC 20 Samorząd Województwa Opracowanie programu ochrony środowiska Warmińsko-Mazurskiego województwa warmińsko-mazurskiego 21 Samorząd Województwa Dofinansowanie szkoleń specjalistycznych z zakresu Warmińsko-Mazurskiego ochrony środowiska 22 Wojewoda Warmińsko- Organizacja ogólnopolskiej konferencji „Gospodarka Mazurski łowiecka w aspekcie ochrony środowiska" 23 Wojewoda Warmińsko- Wydanie książeczki dla najmłodszych „Poznajemy Mazurski Mazurski Park Krajobrazowy" 24 Wojewoda Warmińsko- Kontynuacja wydawnicza Biuletynu Mazurskiego Mazurski Parku Krajobrazowego 25 Wojewoda Warmińsko- Konkursy ekologiczne dla dzieci i młodzieży Mazurski 26 Wojewoda Warmińsko- Konkurs wiedzy ekologicznej - „25 lat Mazurskiego Mazurski Parku Krajobrazowego". 27 Liga Ochrony Przyrody, Okręg Popularyzacja wiedzy przyrodniczej Warmińsko-Mazurski 28 Samorząd Województwa Organizacja III Samorządowego Forum Warmińsko-Mazurskiego Ekologicznego 29 Wojewoda Warmińsko- Warsztaty ekologiczne dla dzieci i młodzieży Mazurski 30 „Inter" SA Informacyjno-prewencyjny program ochrony środowiska, publikowany w magazynie PULS REGIONU 31 Regionalne Centrum Doradztwa Druk publikacji „Racjonalna gospodarka polowa w Rozwoju Rolnictwa i Obszarów ochronie krajobrazu północno-wschodniej Polski" Wiejskich w Starym Polu 32 Wojewoda Warmińsko- Promocja walorów przyrodniczych - wydanie Mazurski kalendarza ściennego PKWE na rok 2003 33 Muzeum Warmii i Mazur Wydanie materiałów informacyjno-edukacyjnych dot. wystawy „Fauna Warmii i Mazur"

159

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 34 Wojewoda Warmińsko- Monitoring regionalny wód powierzchniowych Mazurski województwa warmińsko-mazurskiego 35 Samorząd Województwa Usprawnienie systemu monitorowania opłat za Warmińsko-Mazurskiego korzystanie ze środowiska 36 Wojewoda Warmińsko- Doposażenie w sprzęt do monitorowania stanu Mazurski czystości powietrza atmosferycznego 2003 r. 1 Wojewoda Warmińsko- Opracowanie planów ochrony rezerwatów w Mazurski województwie 2 Wojewoda Warmińsko- Zakup sprzętu pływającego dla ochrony rezerwatów Mazurski wodnych i obszarów wodno-błotnych 3 Mazowieckie Towarzystwo Ochrona sowy płomykówki w województwie Ochrony Fauny warmińsko-mazurskim 4 Wojewoda Warmińsko- Leczenie drzew pomnikowych na terenie Mazurski województwa 5 Wojewódzki Związek Dofinansowanie leków dla pszczół Pszczelarzy 6 Wojewoda Warmińsko- Ochrona walorów przyrodniczych wysp objętych Mazurski ochroną rezerwatową położonych w kompleksie Wielkich Jezior Mazurskich 7 Wojewoda Warmińsko- Aktywna ochrona stanowisk żółwia błotnego na Mazurski terenie woj. warmińsko-mazurskiego 8 Wojewoda Warmińsko- Waloryzacja i opracowanie wskazań ochronnych Mazurski stanowisk chronionych gatunków roślin 9 Gmina Pisz Usunięcie skutków nawałnicy z dnia 4 lipca 2002 roku w parkach miejskich 10 Regionalna Dyrekcja Lasów Wyprzedzające przygotowanie gleby w 2003 roku w Państwowych w Białymstoku nadleśnictwach dotkniętych huraganem 11 Fundacja im. M. Dendroflora parków miejskich w woj. warmińsko- Oczapowskiego mazurskim - jej walory ekologiczne i krajobrazowe 12 Nadleśnictwo Pisz Organizacja konferencji nt. „Rewitalizacja Puszczy Piskiej" 13 Gospodarstwo Pomocnicze Wydanie publikacji „Uprawa wierzby krzewiastej do Woj. Ośrodka Doradztwa celów energetycznych" Rolniczego 14 Stowarzyszenie Inżynierów i Konkurs pn. „Mój Las" Techników Leśnictwa i Drzewnictwa - Zarząd Oddziału w Olsztynie 15 Samorząd Województwa Realizacja zadań z zakresu edukacji ekologicznej w Warmińsko-Mazurskiego roku 2003 16 Samorząd Województwa Realizacja zadań z zakresu edukacji ekologicznej w Warmińsko-Mazurskiego roku 2003 19 Fundacja Ochrony Wielkich Realizacja zadań z zakresu edukacji ekologicznej w Jezior Mazurskich roku 2003

160

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 20 Samorząd Województwa Opracowanie Programu Ochrony Środowiska Warmińsko-Mazurskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego 21 Związek Gmin Warmińsko- Szkolenie wyjazdowe realizowane przez organy Mazurskich samorządowe w Holandii i w Niemczech „Zadania miast i gmin w Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska". 22 Wojewoda Warmińsko- Edukacja ekologiczna - dostosowanie infrastruktury Mazurski technicznej ścieżki ekologicznej 23 Wojewoda Warmińsko- Ustawienie tablic informacyjnych w rezerwatach Mazurski przyrody 24 Wojewoda Warmińsko- VIII Miedzywojewódzki Konkurs Wiedzy Mazurski Przyrodniczo-Ekologicznej 25 Uniwersytet Warmińsko- XXII Międzynarodowe Sympozjum Ekologiczne Mazurski „Glony a stan biologii wód" 26 Wojewoda Warmińsko- Ścieżka przyrodnicza „Las Łuknajno" Mazurski 27 Wojewoda Warmińsko- Dostosowanie infrastruktury technicznej na terenie Mazurski Mazurskiego Parku Krajobrazowego 28 Wojewoda Warmińsko- Warsztaty ekologiczne dla dzieci Mazurski 29 Gospodarstwo Pomocnicze Edukacja ekologiczna ekorozwoju obszarów Woj. Ośrodka Doradztwa wiejskich Rolniczego 30 Europejskie Centrum Energii Szkolenie w zakresie OZE i pozyskiwania środków z Odnawialnych w IBMER w funduszy strukturalnych Warszawie 31 „Boomerang Team" Sp. zo.o. Finał Wiosennego Sprzątania Warmii i Mazur 32 Stow. na Rzecz Rozwoju i Ogólnopolska konferencja na temat: „Rozwój Bezpieczeństwa Wielkich infrastruktury turystycznej a bezpieczeństwo Jezior Mazurskich ekologiczne regionu Warmińsko-Mazurskiego" 33 Wojewoda Warmińsko- Organizacja konferencji pt. „Turystyka i rekreacja na Mazurski terenach parków krajobrazowych" 34 Samorząd Województwa IV Samorządowe Forum Ekologiczne Warmińsko-Mazurskiego 35 Samorząd Województwa Wydanie albumu przyrodniczego pt. „Chronić Warmińsko-Mazurskiego najcenniejsze. Przyroda Warmii i Mazur" 36 Zarząd Wojewódzki Związku „Myśleć Globalnie, Działać Lokalnie" -XV edycja Młodzieży Wiejskiej Olimpiady Ochrony Środowiska 37 Wydawnictwo WPW Sp. j. Promocja walorów przyrodniczych województwa warmińsko-mazurskiego 38 Uniwersytet Warmińsko- VII Międzynarodowy Akademicki Konkurs Filmów i Mazurski Fotografii o tematyce ekologicznej VIDEKO 39 Wojewódzka Stacja Sanitarno- Zakup aparatury pomiarowej w ramach Państwowego Epidemiologiczna w Olsztynie Monitoringu 40 Wojewoda Warmińsko- Monitoring regionalny wód powierzchniowych Mazurski województwa

161

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA 1 2 3 41 Wojewoda Warmińsko- Doposażenie akredytowanych laboratoriów WIOŚ Mazurski 42 Wojewoda Warmińsko- Rozbudowa kompleksowego systemu Mazurski przeciwdziałania i minimalizacji zagrożeń środowiska 43 Wojewoda Warmińsko- Zainstalowanie aparatury, uruchomienie i wdrożenie Mazurski do badań monitoringowych środowiska

8. Program działań z zakresu ochrony środowiska.

8.1. Zadania dotyczące szczególnych form ochrony przyrody.

8.1.1. Rezerwaty. Sprawą nadrzędną jest ochrona istniejących na terenie nadleśnictwa rezerwatów przed zagrożeniami mogącymi spowodować pogorszenie ich stanu przyrodniczego. W ramach realizacji „Programu Ochrony Przyrody” wskazana jest również kontynuacja działań dotyczących współpracy z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody w zakresie: - opracowania planu ochrony dla rezerwatu, - opracowania aktualnych wskazaniami ochronnych dla rezerwatu oraz ich sukcesywnej realizacji, - odnawiania oznakowania granic rezerwatu, - wymiany lub uzupełnienia tablic informacyjnych w rezerwacie, - aktualizacji aktów prawnych dotyczących powołania rezerwatów przyrody.

8.1.2. Pomniki przyrody. W odniesieniu do pomników przyrody na terenach leśnych utworzono strefę ochronną o promieniu 20 m. W tej strefie zabrania się usuwania drzew i krzewów. W odniesieniu do wszystkich pomników zabronione jest: - wycinanie, niszczenie i uszkadzanie drzew, - zrywanie pączków, kwiatów, liści i pozyskiwanie nasion z drzew stojących, - zanieczyszczanie terenu i wzniecanie ognia w pobliżu pomników przyrody, - umieszczania tablic i innych znaków z wyjątkiem znaków związanych z ochroną pomnika, - rozbijanie, podkopywanie, zakopywanie i przemieszczanie głazów.

162

8.1.3. Ochrona gatunkowa roślin i grzybów. W myśl Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. Ust. Nr 92, poz. 880) ochrona gatunkowa roślin ma na celu zabezpieczenie dziko występujących roślin oraz ich siedlisk, a w szczególności gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, jak też i zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. W stosunku do rodzimych, dziko występujących roślin podlegających ochronie gatunkowej zabrania się: 1) pozyskiwania, umyślnego niszczenia lub uszkadzania, 2) umyślnego niszczenia ich siedlisk, 3) zbioru, przetrzymywania, posiadania, preparowania, przetwarzania roślin oraz ich części, 4) dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej, gleby w pobliżu stanowisk roślin chronionych, 5) zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, darowizny, 6) wwożenia i wywożenia poza granicę państwa żywych, martwych, przetworzonych, spreparowanych w całości albo ich części oraz produktów pochodnych. Powyższe zakazy nie dotyczą: 1) wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki człowieka, a w szczególności rolnej, leśnej lub rybackiej, 2) zbioru gatunków grzybów objętych ochroną częściową w celach konsumpcyjnych, 3) usuwania roślin niszczących materiały lub budynki, 4) zwalczania roślin zagrażających zdrowiu lub życiu ludzi lub zwierząt, 5) pozyskiwania roślin objętych ochroną częściową, ich części oraz produktów pochodnych, jeżeli zainteresowane podmioty uzgodniły z wojewodą miejsca pozyskiwania, ich ilości oraz terminy, 6) przetrzymywania, zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany, darowizny, a także wywożenia poza granicę państwa żywych, martwych, przetworzonych, spreparowanych w całości albo ich części i produktów pochodnych roślin, o których mowa w p. 5. W celu pełniejszego poznania walorów nadleśnictwa wskazane jest prowadzenie katalogu gatunków roślin cennych, rzadkich i chronionych z uwzględnieniem miejsca i sposobu występowania.

163

8.1.4. Ochrona gatunkowa zwierząt. W myśl Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. Ust. Nr 92, poz. 880) ochrona gatunkowa zwierząt ma na celu zabezpieczenie dziko występujących zwierząt oraz ich siedlisk, a w szczególności gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, jak też i zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. W stosunku do rodzimych, dziko występujących zwierząt podlegających ochronie gatunkowej zabrania się: 1) umyślnego zabijania, okaleczania, chwytania, pozyskiwania, przetrzymywania a także posiadania żywych, martwych, w całości lub ich części, 2) płoszenia, niepokojenia, fotografowania, filmowania, obserwacji z odległości powodującej zaniepokojenie zwierząt, w tym w czasie snu zimowego lub w okresie rozrodu i wychowu młodych, bez zezwolenia wojewody, 3) umyślnego niszczenia ich siedlisk, 4) preparowania martwych, w tym znalezionych, zwierząt lub ich części, bez zezwolenia wojewody, 5) przetrzymywania spreparowanych zwierząt lub ich części, bez zezwolenia wojewody, 6) umyślnego niszczenia ich gniazd, tarlisk, nor, legowisk, żeremi oraz jaj, ikry, postaci młodocianych i form rozwojowych, 7) wybierania, posiadania i przetrzymywania jaj oraz wydmuszek, 8) przemieszczania z miejsc rozrodu i regularnego przebywania na inne miejsca, w tym także urodzonych i hodowanych w niewoli, na stanowiska naturalne, 9) zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany, darowizny, a także wwożenia i wywożenia poza granicę państwa żywych, martwych, spreparowanych w całości albo ich części oraz produktów pochodnych, 10) niszczenia mrowisk w lasach. Powyższe zakazy nie dotyczą: 1) usuwania w okresie od dnia 1 września do końca lutego gniazd ze skrzynek lęgowych dla ptaków, 2) usuwania od 1 września do końca lutego gniazd ptasich z budynków, obiektów inżynieryjnych i terenów zieleni, jeżeli wymagają tego względy bezpieczeństwa lub sanitarne, 3) filmowania, fotografowania zwierząt w obrębie zabudowań i w miejscach ogólnodostępnych, 164

4) chwytania na terenach zabudowanych, przez uprawnione podmioty, zabłąkanych zwierząt i przemieszczania ich do miejsc regularnego przebywania, 5) chwytania zwierząt rannych i osłabionych, w celu udzielenia im pomocy weterynaryjnej i przemieszczenia do ośrodka rehabilitacji, 6) wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki człowieka, a szczególnie rolnej, leśnej, rybackiej, 7) pozyskiwania zwierząt gatunków objętych ochroną częściową, ich części lub produktów pochodnych, jeżeli zainteresowane podmioty uzgodniły z wojewodą miejsca pozyskiwania, ich ilości oraz terminy, 8) przetrzymywania, zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany, darowizny, a także wywożenia poza granicę państwa żywych, martwych, spreparowanych w całości albo ich części i produktów pochodnych zwierząt, o których mowa w p. 7). W celu pełniejszego poznania walorów nadleśnictwa wskazane jest prowadzenie katalogu gatunków zwierząt cennych, rzadkich i chronionych z uwzględnieniem miejsca i sposobu występowania.

8.2. Zadania dotyczące lasów ochronnych. 8.2.1. Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia. Lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej W granicach stref ochronnych obejmujących miejsca rozrodu i regularnego przebywania ptaków w odległości 200 m od gniazd (strefa ścisła) w okresie całego roku, a w odległości 500 m (strefa ochrony częściowej) w okresie od 1 lutego do 31 sierpnia zabronione jest: - dokonywanie zmian obejmujących wycinanie drzew i krzewów, - prowadzenie robót melioracyjnych, - wznoszenie obiektów, urządzeń i instalacji, - wykonywanie innych prac mających wpływ na ochronę miejsc rozrodu i regularnego przebywania gatunków chronionych, - przebywanie poza miejscami wyznaczonymi. Miejsca przecięcia się granicy strefy częściowej z drogami i liniami podziału powierzchniowego mają zostać oznakowane w terenie tablicami „Wstęp wzbroniony – ostoja zwierzyny”.

165

Lasy glebochronne

Lasy glebochronne zostały wyłączone z użytkowania rębnego w celu zapewnienia ciągłości pełnienia przez nie funkcji przeciwerozyjnych.

8.2.2. Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia. Lasy na stałych powierzchniach badawczych i doświadczalnych Ewentualne zabiegi gospodarcze w tej kategorii lasów ochronnych muszą być każdorazowo uzgadniane z placówkami naukowymi prowadzącymi tam badania.

Lasy stanowiące wyłączone drzewostany nasienne. Lasy te wyłączono z użytkowania rębnego.

8.2.3. Pozostałe lasy ochronne. Lasy położone w granicach administracyjnych miast. Zaprojektowano zabiegi gospodarcze według potrzeb drzewostanów.

8.3. Zadania dotyczące innych form ochrony przyrody i krajobrazu. 8.3.1. Obszary chronionego krajobrazu. Na obszarach chronionego krajobrazu zakazuje się: · wznoszenia wszelkich obiektów budowlanych, których forma jest obca architekturze regionalnej, · tworzenia nowej kolonijnej zabudowy zagrodowej w odległości mniejszej niż 200m od brzegów jezior, · realizacji nowych budynków inwentarskich w odległości mniejszej niż 200m od brzegów wód, · agrolotniczego stosowania chemicznych środków ochrony roślin I i II klasy toksyczności oraz środków chwastobójczych, a pozostałych środków ochrony roślin w odległości mniejszej niż 200 m od brzegów wód, · wyrębu zadrzewień poza przypadkami uzasadnionymi, · niszczenia linii brzegowej jezior, · prowadzenia poza terenami osadniczymi działalności gospodarczej, wpływającej szkodliwie na środowisko lub powodującej degradację walorów krajobrazowych. 166

Ponadto, dla podniesienia walorów przyrodniczych i estetycznych obszarów chronionego krajobrazu nakazuje się : · wprowadzanie zalesień na terenach erozyjnych i gruntach nieprzydatnych do produkcji rolnej, · wprowadzanie zadrzewień gatunkami rodzimymi wzdłuż cieków wodnych i dróg, zwłaszcza krajowych i wojewódzkich, wprowadzanie zadrzewień lub innych form zieleni izolacyjnej wokół istniejących ferm hodowlanych i obiektów przemysłowych, · porządkowanie gospodarki wodno-ściekowej jednostek osadniczych i ośrodków wypoczynkowych, · wiązanie projektowanej bazy rekreacyjnej, w tym budownictwa letniskowego z istniejącymi układami osadniczymi, · organizowanie ogólnodostępnych kąpielisk publicznych w powiązaniu z istniejącymi układami osadniczymi. W strefach ochronnych jezior, obok zakazów wymienionych powyżej zabrania się: · wznoszenia jakichkolwiek nowych obiektów budowlanych, w tym i na potrzeby rolnictwa, nie związanych z utrzymaniem zbiorników wodnych oraz przystani wodnych i kąpielisk o charakterze ogólnodostępnym, · wykonywania jakichkolwiek prac ziemnych. 8.3.2. Bagna i grunty do naturalnej sukcesji. Obie kategorie gruntu należy wyłączyć z jakichkolwiek zabiegów gospodarczych.

8.4. Ochrona obiektów kultury materialnej, walorów historycznych i krajobrazowych. W zakresie ochrony środowiska kulturowego i krajobrazu należy dążyć do: - ochrony i utrzymania w należytym stanie technicznym obiektów kultury materialnej wpisanych do rejestru zabytków, miejsc pamięci narodowej itp., - zachowania w należytym stanie stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków i proponowanych do objęcia ochroną prawną; poważnym zagrożeniem dla obiektów archeologicznych jest głęboka orka traktorowa; należy preferować takie dziedziny rolnictwa, które ograniczają ingerencję ludzką w głąb struktur archeologicznych; najlepszą z nich jest nastawienie się na hodowlę i przekształcenie pól uprawnych, pod którymi znajdują się obiekty zabytkowe w łąki; całkowicie niedopuszczalne jest prowadzenie jakichkolwiek prac ziemnych w obrębie stanowisk, - przestrzegania ustaleń dotyczących ochrony zabytków i wartości kulturowych, 167

- zachowania i ochrony przed zmianami przyrodniczego krajobrazu ukształtowanego w procesie historycznym wraz z tradycyjnymi formami zabudowy i zagospodarowania.

8.5. Kształtowanie stosunków wodnych. Polska jest krajem zagrożonym deficytem wody (PTOP). Nasze skromne zasoby wodne zostały jeszcze zmniejszone w wyniku prac melioracyjnych prowadzonych w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Prace te polegały przeważnie na skracaniu trasy cieków wodnych poprzez odcinanie meandrów i prostowanie koryta. Powodowało to szereg niekorzystnych zjawisk w samych ciekach, związanych ze zniszczeniem naturalnej różnorodności spadku podłużnego oraz wzrostem prędkości spływu wody, czego rezultatem było np. drastyczne zmniejszenie liczby gatunków fauny wodnej. Nieprzemyślane melioracje prowadziły także do przesuszenia terenów przyległych w wyniku obniżania poziomu wód gruntowych oraz całkowitego niemal zaniku naturalnych zalewów. Ustąpienie zalewów spowodowało przyśpieszenie spływu wielkich wód, co pociągnęło za sobą zwiększenie kulminacji powodziowych, a w dalszej konsekwencji pogłębienie się niedoboru wilgoci w okresach suchych. W świetle powyższych faktów ogromnego znaczenia nabiera kształtowanie retencji wodnej. Jest to zdolność do gromadzenia i przetrzymywania zasobów wodnych w środowisku biotycznym (intercepcja szaty roślinnej, dłuższe utrzymywanie w warunkach leśnych pokrywy śnieżnej) i abiotycznym (retencja jezior, sztucznych i naturalnych zbiorników wodnych, oczek wodnych, mokradeł, bagien, torfowisk, sieci hydrograficznej, gleby, depresyjna, gruntowa i apotamiczna). Pojęcie „mała retencja” jest umowne i jego kryterium definiującym jest kubatura wody wynikająca z powierzchni i głębokości danego zbiornika (do 5 mln m3). Nadleśnictwo Maskulińskie bejmuje obszar urozmaicony i jednocześnie zróżnicowany pod względem hydrograficznym. Bilans wodny jest uzależniony od wielu czynników jak ukształtowania terenu, roślinności, struktury geomorfologicznej powierzchni ziemi i jej zdolności akumulacyjnych, ilości odpływu wód powierzchniowych oraz antropogenicznych – których nie da się wyeliminować z przyrody. Lasy wpływają korzystnie na stabilność układu hydrograficznego. Powodują zatrzymanie wód opadowych w ściółce i próchnicy nawet na długie okresy czasu. Większość terenu nadleśnictwa, wchodząca w skład kompleksu leśnego Puszczy Piskiej, charakteryzuje się takim właśnie stabilnym układem, stanowiącym najważniejszy element dóbr przyrody, który należy, ze względu na jego wagę w środowisku i atrakcyjność w skali kraju, chronić, celem zachowania jego naturalności. Teren Nadleśnictwa 168

Maskulińskie znajduje się w obrębie zlewni Narwi. Zjawiska hydrograficzne zachodzące w zlewni są pochodną procesów zachodzących w zlewniach cząstkowych. Na te procesy bezpośredni wpływ mają lasy a więc w gospodarce leśnej muszą być uwzględnione aspekty ochronne, zapewniające stabilność bilansu wodnego. Elementem tego układu, na który bezpośredni wpływ ma gospodarka leśna, są wody nawierzchniowe i zasilające je najpłycej położone wody podziemne. Wahania między ilością dostarczanej wody (źródła, młaki, opady atmosferyczne), a odprowadzaną (odpływ ciekami wodnymi, transpiracja) winne być minimalizowane. Jest to warunek konieczny do zachowania naturalnych zbiorowisk roślinnych. Jednym z elementów spełnienia tego warunku jest utworzenie lasów wodochronnych, obejmujących ciągi mokradeł (siedlisk bagiennych i podmokłych), tereny w sąsiedztwie cieków i źródlisk wodnych, oraz naturalnych i sztucznych zbiorników wodnych. Gospodarka leśna na tych terenach przyporządkowana jest celowi ochronnemu. Śródleśne cieki wodne pozostają w swoich naturalnych korytach. Zakłócenie w ich przepływie i funkcjonowaniu to sztuczna regulacja koryt, budowa dróg przecinających cieki wodne, melioracje łąk, nie przemyślana budowa zbiorników wodnych. Jednocześnie prawidłowa i przemyślana działalność gospodarcza prowadzi do wzmocnienia stabilności bilansu wodnego. Postępowanie takie odnosi się do ochrony śródleśnych bagien, drobnych zbiorników wodnych, budowa małych, sztucznych zbiorników retencyjnych i utrzymywanie sprawności przepustów pod drogami. Prace związane z wykonaniem obiektów do retencjonowania wody mogą być realizowane sposobem gospodarczym lub inwestycyjnym. Sposobem gospodarczym można wykonać małe zbiorniki zasilane wodami gruntowymi w bezodpływowych zagłębieniach i obniżeniach terenu położonych poza istniejącą siecią hydrograficzną oraz instalować urządzenia melioracji wodnych nie związanych z poborem wody (np. odpływ regulowany). Wykonanie innych urządzeń małej retencji wymaga sporządzenia dokumentacji technicznej obejmującej m. in. operat wodnoprawny. „Wytyczne w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych” wymieniają ograniczenie degradacji naturalnych stosunków wodnych jako jeden z podstawowych czynników decydujących o zachowaniu trwałości lasów. Zalecają one w związku z tym między innymi: · zachowanie w stanie zbliżonym do naturalnego i odtwarzanie śródleśnych zbiorników i cieków wodnych, co jest warunkiem witalności ekosystemów leśnych i skuteczności ochrony przeciwpożarowej lasu, 169

· zachowanie w dolinach rzek łęgów, olsów i innych naturalnych formacji przyrodniczych jako ostoi rzadkich gatunków roślin i zwierząt oraz regulatorów wilgotności siedlisk i klimatu lokalnego (mikroklimatu), · zachowanie w stanie nienaruszonym śródleśnych nieużytków (bagna, mszary, torfowiska i inne) wraz z ich florą i fauną w celu ochrony różnorodności przyrodniczej, · dostosowanie sposobów zagospodarowania lasów wodochronnych do potrzeb maksymalizacji funkcji dla których uznane zostały za ochronne. W Nadleśnictwie Maskulińskie postępowanie z zakresu małej retencji powinno dotyczyć: · ochrony naturalnego koryta rzeki Krutyni wraz z otaczającym ją systemem bagien, łąk i tofowisk, · ochrony naturalnego koryta rzek: Nidka, Rudna, Turośl, Wigrynia w miejscach ich przepływu przez grunty Lasów Państwowych, · utrzymania w naturalnym stanie brzegów jezior występujących w zasiegu terytorialnym nadleśnictwa · utrzymania w naturalnym stanie wszystkich bagnistych łąk, · pozostawienia w stanie naturalnym wszystkich bagien, · pozostawienia w stanie naturalnym wszystkich gruntów do naturalnej sukcesji, · utrzymania w sprawności wszystkich przepustów pod drogami leśnymi, · utrzymania w sprawności wszystkich urządzeń powstrzymujących odpływ wody, · ochrony żeremi i tam bobrowych. W niniejszym programie nie wskazuje się miejsc budowy nowych sztucznych zbiorników wodnych ze względu na to, że w uroczyskach będących integralną częścią Puszczy Piskiej zadaniem głównym mającym na celu zwiększenie retencyjności wód, jest zachowanie bądź odtworzenie naturalnego charakteru lasów. Pozostała część lasów nadleśnictwa jest położona w sąsiedztwie innych gruntów własności i ingerencje w układ systemu wodnego, muszą być uzgadniane z właściwymi terytorialnie władzami a całość inwestycji prowadzona przy współudziale wszystkich zainteresowanych. Projekt małej retencji wodnej na obszarze nadleśnictwa Maskulińskie jest w fazie opracowywania. 170

Zasoby wody Metody - układ pól ornych, użytków zielonych, lasów, użytków ekologicznych Wody w krajobrazie - zalesienia, tworzenie pasów ochronnych, zadrzewień, zakrzaczeń - zwiększanie powierzchni mokradeł - poprawa struktury gleby, zabiegi agromelioracyjne, Wody glebowe wapnowanie, prawidłowa agrotechnika, odpowiedni płodozmian, zwiększenie zawartości próchnicy w glebie - ograniczenie spływu powierzchniowego Wody gruntowe - zwiększenie przepuszczalności gleb - zabiegi przeciwerozyjne, fitomelioracyjne i agromelioracyjne i podziemne - regulowanie odpływu z sieci drenarskiej - stawy i studnie infiltracyjne - małe zbiorniki wodne, piętrzenia na ciekach - regulacja odpływu ze stawów, oczek wodnych Wody powierzchniowe - gromadzenie wody w rowach melioracyjnych, kanałach itp. - retencjonowanie odpływów z systemów drenarskich - zwiększenie retencji dolinowej Tab. 34. Wybrane metody kształtowania zasobów wody.

8.6. Kształtowanie granicy polno -leśnej. Racjonalna gospodarka leśna i ochrona przyrody możliwa jest do prowadzenia tylko w zwartych, rozgraniczonych kompleksach leśnych, o dobrze wykształconej strefie ekotonowej na styku dwóch biocenoz: lasu i pola. Zamieszczone dalej zestawienie przedstawia liczbę kompleksów w obrębach leśnych Nadleśnictwa Maskulińskie, ich powierzchnię oraz procentowy udział w powierzchni danego obrębu. Powierzchnia ujęta w zestawieniu jest powierzchnią całkowitą. Kompleksami leśnymi, na których gospodarka leśna jest szczególnie utrudniona, są kompleksy o powierzchni do 5 ha. W omawianym nadleśnictwie takie kompleksy zajmują w sumie tylko 136,85 ha, co stanowi tylko około 0,5 % powierzchni ogólnej. Uroczysk najmniejszych, o powierzchni do 1,0 ha jest w nadleśnictwie tylko 19,35 ha. Przeważającą część gruntów nadleśnictwa stanowi zwarty, dobrze rozgraniczony w terenie, kompleks główny Puszczy Piskiej o powierzchni wystarczającej do prowadzenia prawidłowej, proekologicznej gospodarki leśnej, powiązanej z efektywną ochroną zasobów przyrody. Największe rozczłonkowanie dotyczy obrębu Mikołajki. 171

Łączna Udział Obręb Wielkość kompleksu Liczba powierzchnia w pow. obrębu nadleśnictwo [ha] kompleksów [ha] [%] 1 2 3 4 5 do 1,00 13 4,62 0,04 1,01 – 5,00 9 23,63 0,21 Obręb 5,01 – 20,00 7 78,91 0,71 Maskulińskie 20,01 – 100,00 2 99,65 0,90 100,01 – 200,00 - - - 200,01 – 500,00 - - - 500,01 – 2000,00 - - - powyżej 2000,00 1 10926,73 98,14 Razem obręb 32 11133,54 100,00 do 1,00 12 5,32 0,06 1,01 – 5,00 22 53,82 0,65 Obręb 5,01 – 20,00 13 151,45 1,84 Mikołajki 20,01 – 100,00 10 422,90 5,14 100,01 – 200,00 2 239,14 2,91 200,01 – 500,00 1 349,03 4,25 500,01 – 2000,00 2 3719,08 45,25 powyżej 2000,00 1 3278,88 39,90 Razem obręb 63 8219,62 100,00 do 1,00 23 9,41 0,10 1,01 – 5,00 15 40,05 0,45 Obręb 5,01 – 20,00 3 24,13 0,27 Ruciane 20,01 – 100,00 1 36,43 0,40 100,01 – 200,00 - - - 200,01 – 500,00 1 386,26 4,30 500,01 – 2000,00 1 1406,12 15,66 powyżej 2000,00 1 7081,53 78,82 Razem obręb 45 8983,93 100,00 do 1,00 48 19,35 0,07 1,01 – 5,00 46 117,50 0,41 Nadleśnictwo 5,01 – 20,00 23 254,49 0,90 Maskulińskie 20,01 – 100,00 13 558,98 1,97 100,01 – 200,00 2 239,14 0,84 200,01 – 500,00 2 735,29 2,60 500,01 – 2000,00 3 5125,20 18,09 powyżej 2000,00 3 21287,14 75,12 Ogółem nadleśnictwo 140 28337,09 100,00 Tab. 35. Liczba i powierzchnia kompleksów leśnych w obrębach leśnych Nadleśnictwa Maskulińskie.

W stosunku do najmniejszych działek należy dążyć w miarę możliwości do ich grupowania w większe kompleksy, przez: - zamianę lub sprzedaż małych działek, - komasację działek będących w szachownicy, 172

- wykupywanie enklaw położonych wśród gruntów nadleśnictwa, - sukcesywne rozgraniczanie działek ewidencyjnych. Bardzo istotną sprawą jest też właściwy przebieg i stan granicy polno-leśnej. Projekt takiego przebiegu powinien stanowić część miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (Ustawa o Lasach z dn. 28.09.1991 r.). Należy dążyć do jego opracowania, w oparciu o takie czynniki jak: zwartość kompleksów leśnych, unikanie ostrych załamań granicy lasu, najkorzystniejszy wpływ na krajobraz. W pełni ukształtowana, niezdegradowana granica kompleksu leśnego stanowi mniej lub bardziej rozległą, strukturalnie zróżnicowaną strefę kontaktu dwóch diametralnie różnych środowisk: las – pole. Szerokość strefy ekotonowej jest oczywiście zmienna zarówno w czasie jak i w przestrzeni i zależy od całego kompleksu czynników biotycznych i abiotycznych. Charakterystyczną właściwością ekotonu jest efekt styku. Polega on na tym, że w strefie przejściowej liczba gatunków jak i zagęszczenie osobników jest wyższe niż w sąsiadujących ze sobą biocenozach. Wykształcenie się specyficznych układów ekologicznych w obrębie strefy ekotonowej jest efektem wzajemnego kontaktu sąsiadujących ze sobą środowisk. Środowiska te pozostają ze sobą w stanie równowagi dynamicznej z jednej strony wykazują szereg tendencji izolacyjnych. Z drugiej zaś strony ich najbardziej ekspansywne elementy starają się poprzez ciągłą penetrację skolonizować strefę ekotonu. Zewnętrzne obrzeże lasu powinno stanowić łagodne przejście od terenu bezleśnego do środowiska leśnego, o szerokości mniej więcej 10 – 30 m. Powinno składać się z trzech przeszukujących się wzajemnie stref: krzewiastej, drzewiasto-krzewiastej i drzewiastej. Strefa drzewiasta – wewnętrzny pas ekotonu leśnego, charakteryzuje się stopniowym rozluźnieniem zwarcia drzewostanów, występowaniem gatunków drzew górnego piętra z dobrze rozwiniętymi systemami korzeniowymi, silnymi ugałęzionymi pniami, występowaniem dolnego piętra drzewostanu, podszytu i podrostu. Postulowana szerokość strefy 10 – 20m. Strefa drzewiasto-krzewiasta – środkowy pas ekotonu leśnego, tworzony przez gatunki drzew dolnego piętra drzewostanu. Charakteryzuje się jeszcze luźniejszym zwarciem i nierównomiernym rozmieszczeniem drzew występujących często w zmieszaniu jednostkowym. Charakterystyczny jest bujny wielogatunkowy podszyt i podrost. Postulowana szerokość strefy – około 5 m. Strefa krzewiasta – zewnętrzny pas ekotonu leśnego zbudowany z szeregu gatunków krzewów w zmieszaniu grupowym – szerokość strefy 3 – 5 m. 173

Szerokość stref ekotonowych równą 10 – 15 m można uznać za optymalną. Szerokość zakładanych buforów winna być uzależniona od wystawy granicy lasu i zasobności siedliska. Im bardziej ubogie i zdegradowane siedlisko, tym szerokość strefy ekotonowej winna być większa. Na wystawie południowej strefy powinny być szersze ze względu na silniejszą presję zbiorowisk terenów otwartych na las. Przy wystawie północnej zakładane strefy mogą mieć mniejszą szerokość. Przy zakładaniu i kształtowaniu stref ekotonowyvch należy kierować się następującymi zasadami: Dobór gatunków drzew i krzewów. Do kształtowania stref ekotonowych powinno wykorzystywać się wyłącznie gatunki drzew i krzewów rodzimego pochodzenia, dostosowane do lokalnych warunków siedliskowych, co w praktyce oznacza konieczność wykorzystywania gatunków liściastych (np. Db, Kl, Wz, Lp, róża dzika, głóg, jabłoń dzika, żarnowiec miotlasty, kruszyna pospolita, trzmielina brodawkowata). Z gatunków iglastych powinno korzystać się raczej rzadko, wykorzystując je dla kontrastu lub dla lepszego spełnienia pewnych funkcji (np. ochrona przed hałasem, lub ograniczenie widoczności). Przy zakładaniu stref ekotonowych powinno dążyć się do jak najszerszego wykorzystania odnowień naturalnych. Formy zmieszania i więźba. Naturalnie ukształtowane strefy ekotonowe są bogate pod względem składu gatunkowego. Jako orientacyjną wielkość można przyjąć w Puszczy Piskiej na żyznych siedliskach od 6 do 10 gatunków drzew i krzewów, lokalnie nawet więcej. Przy wprowadzaniu krzewów zaleca się zmieszanie grupowe przy zastosowaniu 5 do 10 sadzonek jednego gatunku. W przypadku drzew strefy drzewiasto-krzewiastej dopuszcza się jednostkową formę zmieszania z zastosowaniem różnych gatunków. W strefie drzewiastej forma zmieszania powinna być zgodna z przyjętym Gospodarczym Typem Drzewostanu. Przy stosowaniu więźby należy kierować się następującymi wskazaniami: · Strefa krzewiasta: przy zastosowaniu mniejszego materiału sadzeniowego pożądane jest zagęszczenie więźby do 1 x 1m; z reguły jednak krzewy powinno się sadzić w więźbie 1,5 x 1,5 m. · Strefa drzewiasto – krzewiasta: krzewy powinno się sadzić jak podano wyżej. W przypadku drzew osiągających mniejsze rozmiary i przy zastosowaniu grupowej formy 174

zmieszania, zalecana więźba to 2 x 1,5 m. W przypadku wprowadzenia drzew osiągających większe wymiary końcowe winno stosować się luźne więźby: - drzewa iglaste: 6 x 6 m, - drzewa liściaste: 10 x 10 m. · Strefa drzewiasta: więźba sadzenia tak jak przewidują Zasady Hodowli Lasu dla danego gatunku drzewa i siedliska. Zalecenia praktyczne. 1. Przy zakładaniu stref ekotonowych często można wykorzystać pędy odroślowe różnych gatunków. Nie powinno stosować się środków chemicznych w celu zwalczania „niepożądanego” odnowienia naturalnego. 2. Przestoje i pozostałości poprzedniego drzewostanu, szczególnie sosna, dąb, miejscami także modrzew, stanowią pożądany składnik strefy drzewiasto-krzewiastej i strefy drzewiastej. Roli takiej nie spełnia świerk. 3. Strefy ekotonowe najlepiej zakładać równocześnie z drzewostanami do których należą. W przypadku stosowania grodzenia przed zwierzyną należy nimi objąć także strefę ekotonową. 4. Strefy ekotonowe powinny mieć strukturę piętrową. Przepuszczając w głąb część mas powietrza, zmniejszą niebezpieczeństwo wiatrołomów. 5. Po przejściu fazy młodnika, późniejsze wykształcenie strefy ekotonowej na ogół nie jest możliwe, a z gospodarczego punktu widzenia niezbyt sensowne. Pielęgnowanie nowo założonych stref ekotonowych polega na ochronie ich przed konkurencją roślinności zielnej. Przy pielęgnowaniu młodnika głównym zadaniem jest doprowadzenie do luźno zbudowanego, piętrowo ukształtowanego brzegu lasu, mającego charakter trwałego zadrzewienia. W tym celu w strefie krzewiastej potrzebne są z reguły 1 lub 2 zabiegi o charakterze regulacyjnym. W strefie drzewiasto-krzewiastej, a jeszcze bardziej w strefie drzewiastej należy dążyć do zwiększenia stabilności i odporności pojedynczych drzew, poprzez częste powtarzanie silnych zabiegów pielęgnacyjnych prowadzących do obniżenia stosunku wysokości do pierśnicy. Zabiegi o takim charakterze powinny sięgać na taką głębokość drzewostanu aby doprowadzić do powstania wystarczająco odpornej ściany ochronnej. W przypadku kształtowania granicy polno-leśnej należy zadbać o to , aby nie dopuścić do negatywnego wpływu ściany drzewostanu na graniczące z nią uprawy (ocienianie, wytwarzanie rozległych systemów korzeniowych, występowanie gatunków przenoszących choroby upraw rolniczych). Szczególnie w przypadku granicy polno-leśnej należy dążyć do 175 układu trzystrefowego. Po stronie strefy graniczącej bezpośrednio z polem powinny znaleźć się nisko rosnące krzewy jak np. róża dzika, jeżyna i malina, następnie uprawy i młodniki, a dalej starsze drzewostany.

8.7. Ochrona różnorodności biologicznej. Teren zasięgu działania Nadleśnictwa Maskulińskie jest miejscem, którego środowisko przyrodnicze charakteryzuje się dużą różnorodnością i bogactwem form. Składają się na to: urozmaicona powierzchnia, rozwinięta sieć rzek i jezior, tereny bagienne, lasy, w tym zachowane ciągle jeszcze fragmenty naturalnej puszczy, tereny o niezaprzeczalnych walorach krajobrazowych i rekreacyjnych. Mimo wielu zniszczeń wojennych i negatywnych skutków procesów jakie zachodziły w gospodarce polskiej po zakończeniu II Wojny Światowej, udało się zachować środowisko w dobrej, a w niektórych jego elementach w bardzo dobrej kondycji. Osiągnięcia w tej mierze były możliwe dzięki: v systematycznej rozbudowie i doskonaleniu podstaw prawnych ochrony przyrody oraz efektywnego zarządzania zasobami środowiska; v poparciu, jakiego udzieliło społeczeństwo polskie dla intensywnych działań na rzecz odwrócenia negatywnych trendów i przywracania środowiska do pożądanego stanu; v wysiłkowi finansowemu całego społeczeństwa i poszczególnych sektorów gospodarki. Ochrona różnorodności biologicznej realizowana jest na podstawie obowiązujących w Lasach Państwowych zarządzeń i instrukcji. Do najważniejszych z nich należą Zasady Hodowli Lasu z 2002 r. W oparciu o wymienione dokumenty najogólniej można sformułować następujące zalecenia w celu ochrony różnorodności biologicznej w lasach Nadleśnictwa Maskulińskie: · dla zachowania różnorodności genowej należy dążyć, by pozyskiwany materiał siewny (głównie drzew i krzewów leśnych) pochodził z jak największej liczby osobników oraz różnych miejsc, · dla zachowania różnorodności gatunkowej należy w lasach zwracać uwagę zarówno na skład gatunkowy warstw drzewiastych jak i podszytów oraz runa i mchów. W tym celu należy dążyć do stosowania zalecanych składów odnowieniowych upraw, właściwych gospodarczych typów drzewostanów. Na siedliskach żyźniejszych należy dążyć do zapewnienia dostępu światła do dolnych warstw lasu. Należy m.in. dążyć do stwarzania warunków dla rozwoju wszystkich warstw ekosystemu leśnego, · w celu zachowania różnorodności ekosystemowej należy jak najszerzej wykorzystywać zmienność w ramach mikrosiedlisk wprowadzając na te niewielkie powierzchnie 176

właściwe im gatunki. Bardzo ważnym elementem zachowania zmienności jest dążenie do poprawy stosunków wodnych na terenie nadleśnictwa, · w celu zachowania bogactwa i różnorodności krajobrazowej należy unikać zalesiania śródleśnych łąk, bagien, nieużytków i innych otwartych powierzchni.

8.7.1. Wytyczne do organizacji gospodarstwa leśnego, regulacji użytkowania zasobów oraz wykonywania prac leśnych. Podstawowymi celami zrównoważonego rozwoju gospodarki leśnej są: · zachowanie całej naturalnej zmienności przyrody leśnej i funkcjonowania ekosystemów leśnych w stanie zbliżonym do naturalnego, z uwzględnieniem kierunków ewolucji w przyrodzie poprzez: - utrzymywanie w stanie zbliżonym do naturalnego i odtwarzanie śródleśnych zbiorników wodnych, - dbałość o zachowanie w dolinach rzek pozostałości lasów łęgowych, olsów i innych naturalnych zbiorowisk, jako ostoi rzadkich gatunków roślin i zwierząt, - pozostawianie w stanie nienaruszonym śródleśnych nieużytków, - w lasach ochronnych dbanie o stałe utrzymanie roślinności drzewiastej, - indywidualizowanie zasad postępowania gospodarczego; · restytucja metodami hodowli i ochrony lasu zbiorowisk przyrodniczych zdegradowanych i zniekształconych w celu zapewnienia szybszego niż w procesach naturalnych tempa przywracania zgodności biocenozy z biotopem, przy wykorzystaniu w miarę możliwości sukcesji naturalnej, w tym przebudowy drzewostanów rębnych, bliskorębnych oraz młodszych poprzez: - odnowienia podokapowe oraz wyprzedzające, z wykorzystaniem głównie jesionu, - odsłanianie wartościowych podrostów jesionu, świerka i innych gatunków lasotwórczych, - ochrona i zachowanie różnorodności biologicznej oraz bogactwa genetycznego zbiorowisk dziko żyjących roślin, zwierząt i mikroorganizmów poprzez: - zwiększanie udziału starych drzew w lasach oraz związanych z nimi roślin, zwierząt i mikroorganizmów, - zachowanie w stanie naturalnym różnych typów biocenoz oraz biotopów leśnych i nieleśnych, - kształtowanie stref ekotonowych, - rezygnację ze stosowania środków chemicznych w lasach z wyjątkiem sytuacji zagrażających istnieniu lasu; 177

· wzmożenie korzystnego wpływu lasu na środowisko przyrodnicze oraz harmonizowanie społecznego i gospodarczego rozwoju regionu przez racjonalne użytkowanie i odnawianie zasobów leśnych, bez umniejszania produkcyjnej zasobności lasów, to jest: - zagospodarowania lasów w sposób zapewniający maksymalizację korzystnego ich wpływu na klimat, wodę, glebę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz równowagę przyrodniczą, - stałe utrzymywanie zapasu produkcyjnego w lasach na poziomie zapewniającym odnawianie i kumulację zasobów. - zagospodarowania lasów w sposób zapewniający maksymalizację korzystnego ich wpływu na klimat, wodę, glebę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz równowagę przyrodniczą, - stałe utrzymywanie zapasu produkcyjnego w lasach na poziomie zapewniającym odnawianie i kumulację zasobów. Podstawą doskonalenia gospodarki leśnej nadleśnictwa winno być rozpoznanie warunków geologicznych, hydrologicznych, klimatycznych, glebowych i siedliskowych. W celu poprawy stanu środowiska przyrodniczego w trakcie wykonywania prac leśnych szczególną uwagę należy zwracać na: · pozostawianie w lesie jak największej biomasy (części stojących drzew martwych, połamanych, wykrotów, gałęzi, igliwia i kory), o ile nie jest to sprzeczne z zasadami ochrony lasu, · wytyczanie i wykorzystywanie stałych szlaków zrywkowych, · stosowanie maszyn i urządzeń napędzanych przez silniki spalinowe z katalizatorami, · stosowanie bioolei jako smarów silnikowych, · unikanie niszczenia runa i ściółki leśnej między innymi poprzez wykonywanie zrywki zimą przy pokrywie śnieżnej lub przy użyciu urządzeń zabezpieczających, · ochronę stanowisk gatunków chronionych, rzadkich i cennych podczas trzebieży i innych zabiegów, między innymi poprzez zwracanie uwagi na miejsca obalania drzew, przebieg szlaków zrywkowych itp. Ponadto należy: · przy zwalczaniu zagrożeń ograniczyć do minimum stosowanie preparatów chemicznych na korzyść biologicznych, a przy konieczności użycia preparatów chemicznych stosować środki najmniej szkodliwe dla środowiska, · w zabezpieczaniu upraw i młodników preferować środki mechaniczne, 178

· prowadzić monitoring techniczny i biologiczny w celu właściwego prognozowania zagrożeń, a w drzewostanach szczególnie narażonych na czynniki chorobowe prowadzić kontrolę stanu sanitarnego, · dążyć do utrzymania liczebności szkodników na poziomie nie zagrażającym występowaniu szkód istotnych (gradacji), · w razie konieczności stosować biotechniczne metody ochrony lasu, między innymi wykorzystywać pułapki feromonowe używane do zwalczania i prognozowania pojawienia się szkodników wtórnych, · prowadzić aktywną ochronę drapieżnej entomofauny, mogącej w określonych warunkach sprzyjać walce ze szkodnikami owadzimi. Zaleca się, aby powyższe zasady uwzględniane były w uproszczonych planach urządzania lasów poszczególnych wsi w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa.

8.7.2. Założenia w zakresie stosowania obcych gatunków drzew i krzewów. Obce gatunki drzew i krzewów można stosować w różnych obiektach przeznaczonych dla potrzeb turystyki i wypoczynku, powinno to jednak być uzależnione od ich charakteru oraz położenia w lesie. Parki leśne – tereny przeznaczone dla wypoczynku czynnego i biernego, spełniające również funkcje dydaktyczne; powinny być położone w pobliżu miast, przy drogach publicznych, w brzeżnych partiach lasu, na terenie starszych drzewostanów o urozmaiconym składzie gatunkowym, jeżeli to możliwe w sąsiedztwie zbiorników wodnych. W przebudowie i dostosowaniu tych drzewostanów dla potrzeb wypoczynku obce gatunki drzew i krzewów mogą odegrać znaczną rolę. Na terenie parków leśnych jest pożądane zakładanie ścieżek dydaktycznych, które mają na celu przybliżenie społeczeństwu problematyki leśnej. Zadania dydaktyczne mogą być realizowane przez umożliwienie, ułatwienie i zachęcenie ludzi do poznawania flory krajowej i obcej, pokazanie na stosunkowo niewielkim obszarze różnorodności i bogactwa świata roślinnego, zmienności drzew i krzewów pod względem pokroju, budowy korony, barwy, kształtu liści, rodzajów kwiatów i owoców. W parku leśnym, na wydzielonym niewielkim obszarze można przedstawić typowe drzewa i krzewy Ameryki Północnej, czy też Azji Wschodniej, w formie zestawów obejmujących 20 – 30 gatunków. Parki leśne są najbardziej odpowiednim terenem do stosowania egzotów na szerszą skalę. 179

Parkingi śródleśne – wydzielone miejsca przy drogach publicznych, usytuowane w pobliżu terenów odwiedzanych przez ludność; są obiektami odpowiednimi do stosowania obcych gatunków drzew i krzewów, zarówno w postaci grupowej jak i pojedynczej. Miejsca postoju przy drogach leśnych – odcinki dróg leśnych u styku z drogami publicznymi; to tereny, na których udział gatunków obcych nie jest pożądany, podobnie jak w miejscach biwakowania (powierzchniach leśnych położonych przy wodnych szlakach turystycznych). Punkty widokowo-wypoczynkowe – wydzielone miejsca przy drogach publicznych, wraz z parkingiem dla pojazdów, usytuowane w miejscach odznaczających się dużymi walorami krajobrazowymi – mogą być obsadzane drzewami i krzewami z dopuszczalnym udziałem obcych gatunków. Posadzone drzewa i krzewy powinny stanowić dyskretną oprawę dla rozległego pejzażu (jezioro, dolina rzeki). Są pożądane gatunki o różnorodnej barwie liści jesienią, krzewy o ozdobnych owocach. Udział gatunków obcych powinien być w tym przypadku ograniczony. Drogi leśne dostępne dla ruchu turystycznego, szczególnie drogi prowadzące do obiektów odwiedzanych przez ludność, mogą być obsadzane również obcymi gatunkami drzew. Są tu pożądane takie gatunki jak: kasztanowiec, dąb czerwony i klony. Poza terenami o charakterze turystyczno-rekreacyjnym, obce gatunki drzew i krzewów powinny znaleźć szerokie zastosowanie w ozdabianiu osad administracji leśnej, usytuowanych zarówno w lesie, jak i poza lasem. Celowość uprawy egzotów w tych obiektach nie jest kwestionowana i gatunki te są od dawna sadzone przy siedzibach nadleśnictw, leśniczówkach i gajówkach. Ponieważ osady administracji leśnej są obiektami wyraźnie wyodrębnionymi, ogrodzonymi, zazwyczaj oddzielonymi od lasu polem lub drogą, dobór gatunków ozdobnych może być szerszy. Powinno się zachować pewną równowagę między gatunkami liściastymi i iglastymi oraz raczej ograniczać pospolicie uprawiane w miastach krzewy ozdobne na rzecz gatunków innych, bardziej odpowiednich dla otoczenia leśnego. Należy popierać utrzymywanie przy siedzibach nadleśnictw małych parków z licznymi gatunkami drzew i krzewów, krajowych i obcych. W doborze gatunków dla osad leśnych mogą się znaleźć również krzewy i drzewa o efektownych kwiatach jak: azalie i różaneczniki, magnolie, hortensje. Przy upiększaniu cmentarzy śródleśnych, miejsc straceń, pomników walk i męczeństwa udział obcych drzew i krzewów jest bardzo pożądany. Mogą tu znaleźć zastosowanie gatunki i odmiany z rodziny cyprysowatych – żywotniki, jałowce – w towarzystwie choiny i jedlicy oraz zimozielonych gatunków liściastych (mahonia, bukszpan). Połączenia kolumnowych 180 form jałowców, żywotników i cisów z płaskimi lub ścielącymi się odmianami jałowca chińskiego i sabińskiego czy irgi są często stosowane na cmentarzach. 8.8. Zadania dotyczące ochrony środowiska. Program ochrony środowiska dla powiatu piskiego na lata 2004 - 2007 i powiatu mrągowskiego na lata 2004 - 2010 zakłada, że na najbliższe lata celem nadrzędnym jest: 8.8.1 Zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Główne działania to: - zmniejszenie emisji pyłów w atmosferze, - likwidacja dzikich wysypisk, - likwidacja mogilników i magazynów po przeterminowanych środkachochrony roślin, - budowa czy też modernizacja systemów grzewczych w obiektach użyteczności publicznej oraz budynkach prywatnych z możliwością wykorzystania - gdzie to możliwe - odnawialnych źródeł energii (np. drewno, wody geotermalne, energia słoneczna, biomasa, biogaz), - budowa płyt gnojowych, zbiorników na gnojówkę i gnojowicę w rodzinnych gospodarstwach rolnych o skoncentrowanej produkcji zwierzęcej i wyposażenie tych gospodarstw w specjalistyczne urządzenia do zagospodarowania tych nawozów, - poprawa stanu sanitarnego obiektów turystycznych oraz bazy wypoczynkowej, - modernizacja procesów technologicznych na energo i wodooszczędne oraz niskoemisyjne a ponadto stosowanie urządzeń technicznych ograniczających bądź eliminujących hałas, wibracje i promieniowanie niejonizujące, 8.8.2 Ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazowej powiatu. Główne działania to: - zmniejszenie wydobycia kopalin, - racjonalizacja użytkowania materiałów i energii, - inicjowanie obejmowania cennych przyrodniczo terenów ochroną prawną, - promowanie i wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii, - przywrócenie prawidłowego funkcjonowania melioracji terenów zagrożonych deficytem wodnym,

- racjonalne czerpanie z zasobów środowiska naturalnego. 8.8.3 Ochrona wód i racjonalna gospodarka wodno – ściekowa. Główne działania to: 181

- zapewnienie oczyszczania ścieków zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi, - budowa oczyszczalni ścieków miejscowościach nie posiadających ich dotychczas, a także modernizacja oczyszczalni działających i nie spełniających warunków odprowadzania ścieków oczyszczonych,

- rozwiązanie gospodarki wodno-ściekowej we wsiach o rozproszonej zabudowie np. poprzez budowę przydomowych oczyszczalni ścieków, - budowa sieci wodociągowych wraz z jednoczesną budową kanalizacji sanitarnej, - modernizacja ujęć wody pitnej zmierzająca do spełnienia aktualnych rozporządzeń,

- budowa zbiorników małej i średniej retencji, - realizacja „Projektu ochrony wód powierzchniowych w zlewni Krutyni przed zanieczyszczeniami ściekami sanitarnymi",

- rekultywacja zbiorników wodnych - jezior jako zbiorników małej retencji,

- porządkowanie brzegów jezior poprzez likwidację pozostałości po pomostach i kładkach,

- konieczne jest prowadzenie stałej oceny stanu oczyszczania ścieków we wszystkich obiektach turystycznych na terenie powiatu wraz z określeniem niezbędnych działań, zmierzających do poprawy sytuacji wszędzie tam, gdzie odprowadzane ścieki nie spełniają podstawowych kryteriów ochrony środowiska. 8.8.4 Zwiększenie powierzchni terenów leśnych.. Główne działania to: - zwiększenie powierzchni terenów leśnych w celu ochrony atmosfery, - zalesianie gruntów rolnych o niskiej klasie gleb (klasa VI) w celu zwiększenia lesistości obszaru, - spełnianie wymogów regionalnego systemu Monitoringu Gospodarki Leśnej,

- uporządkowanie ewidencji gruntów zalesionych, - pomoc w zalesianiu gruntów nieprzydatnych do produkcji rolnej (przeznaczonych do tego celu w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego) realizowanych w ramach Krajowego Programu Zwiększania Lesistości, - podjęcie działań zmierzających do rozwiązania problemu szkód wyrządzanych przez bobry i zwierzęta łowne, 182

- pomoc w realizacji programów rolno-środowiskowych finansowanych z programu SAPARD, - utworzenie rezerwatu biosfery „Jeziora Mazurskie",

- powiększenie rezerwatu biosfery „Jezioro Łuknajno" - sprawowanie nadzoru nad gospodarką leśną w lasach nie stanowiących własności Skarbu Państwa, - prowadzenie ewidencji stanowisk dokumentacyjnych, użytków ekologicznych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, pomników przyrody, - prowadzenie rejestru przetrzymywanych roślin lub zwierząt sprowadzonych z zagranicy na podstawie zezwolenia ministra środowiska.

8.8.5 Unikanie zagrożeń ekologicznych i racjonalna gospodarka odpadami.

Główne działania to: - kompleksowa gospodarka odpadami, a przede wszystkim opracowanie i wdrożenie „Powiatowego i gminnych Planów Gospodarki Odpadami" (głównie selektywna zbiórka odpadów i ich recykling),

- bezpieczne dla środowiska unieszkodliwianie odpadów niebezpiecznych, - unieszkodliwianie przeterminowanych środków ochrony roślin zgromadzonych w mogilnikach, - budowa składowiska odpadów niebezpiecznych szczególnie pochodzących z katastrof drogowych,

- uruchomienie stacji kontroli opryskiwaczy, - rekultywacja terenów zdegradowanych w miarę potrzeb, - wymiana eternitowych pokryć dachowych zawierających azbest na materiały pokryciowe nie zawierające azbestu,

- uruchomienie właściwego systemu zagospodarowania padliny, - wdrożenie przez wytwarzających odpady nowoczesnych sposobów postępowania z odpadami,

- wdrożenie systemów ochrony przeciwpowodziowej, - spełnianie wymogów regionalnego systemu informacji o trasach przewozu i miejscach składowania materiałów niebezpiecznych, 183

- spełnianie wymogów regionalnego systemu wczesnego ostrzegania i wspieranie służb ratownictwa, - utworzenie wspólnie z Powiatową Komendą Państwowej Straży Pożarnej, Policji i samorządami gminnymi sprawnego systemu zarządzania w sytuacjach kryzysowych.

Ryc. 61. Ogólny schemat postępowania z odpadami.

8.8.6 Edukacja ekologiczna. Główne działania to: - zwiększenie świadomości ekologicznej mieszkańców, - edukacja ekologiczna dzieci i młodzieży w szkołach i przedszkolach oraz wśród dorosłych mieszkańców, - propagowanie zasad zrównoważonego rozwoju, - tworzenie lokalnych ośrodków edukacji ekologicznej, - stworzenie dostępnego systemu informacji o środowisku przyrodniczym, - upowszechnienie ekologicznych metod gospodarowania w rolnictwie, leśnictwie,

- wspieranie tworzenia grup producentów rolnych oraz ich związków,

- upowszechnienie zasad gospodarowania wynikających z Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej, 184

- utworzenie Centrum Edukacji Ekologicznej, - upowszechnienie wiedzy o Unii Europejskiej, jej Wspólnej Polityce Rolnej i funduszach przedakcesyjnych i akcesyjnych.

8.8.7 Zrównoważony rozwój gospodarczy i monitoring środowiska. Główne działania to: - wspomaganie wdrożenia programów rolno - środowiskowych, - promowanie ekologicznej działalności gospodarczej, - uaktualnienie powszechnej ewidencji gruntów oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w celu ochrony lasów i użytków rolnej wysokiej jakości oraz prowadzenie racjonalnej eksploatacji złóż i rekultywacji wyrobisk, - bieżąca aktualizacja informacji o stanie środowiska przyrodniczego i jego ochronie, - prowadzenie przez Inspekcję Ochrony Środowiska monitoringu podstawowego i regionalnego w zakresie m.in. wód, powietrza, hałasu, odpadów, - ocena stanu sanitarno-epidemiologicznego i weterynaryjnego na terenie powiatu,

- ocena stanu ochrony środowiska i ochrony roślin na terenie powiatu.

8.9. Założenia ochronne w zakresie rekreacji i turystyki. Zakłada się, że rozwój turystyki krajoznawczej, edukacyjnej i specjalistycznej odbywać się będzie przy maksymalnym poszanowaniu wartości przyrodniczych i kulturowych danego regionu. W tym celu należy podjąć następujące działania: - promować formy „turystyki łagodnej”, głównie różnych form wędrówek pieszych i rowerowych o charakterze przyrodniczym i krajobrazowym z nastawieniem na edukację ekologiczną, - w celu ograniczenia szkód w środowisku przyrodniczym, ruch turystyczny należy kanalizować na wybranych szlakach i wydzielonych, atrakcyjnych fragmentach lasu, - formy użytkowania turystycznego muszą być uzależnione od reżimów ekologicznych i pojemności środowiska przyrodniczego, - turystyka i jej formy w rezerwacie przyrody powinny odbywać się na warunkach określonych przez Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, - z ruchu turystycznego należy wyłączyć niektóre szczególne fragmenty lasu, jak np. ostoje i miejsca koncentracji zwierzyny, ostoje rzadkich ptaków, skupiska roślin chronionych, szczególnie cenne zbiorowiska roślinne itp., 185

- przy planowaniu turystycznym należy preferować nieduże obiekty i urządzenia turystyczne, dostosowane formą do otoczenia przyrodniczego i kulturowego, nawiązujące do architektury regionalnej. 9. Turystyka i rekreacja. Tereny Nadleśnictwa Maskulińskie należą do jednych z najbardziej atrakcyjnych turystycznie regionów województwa warmińsko - mazurskiego. Głównymi walorami tego obszaru są: · bogactwo jezior stwarzające możliwość rozmaitych form aktywnego wypoczynku nad wodą, · Puszcza Piska, teren atrakcyjny przyrodniczo, łączący w sobie różne typy krajobrazu, a zarazem dobrze udostępniony poprzez sieć dróg gminnych oraz szlaków turystycznych i ścieżek dydaktycznych, · bliskość miast: Ruciane Nida, Mikołajki, Pisz, · wsie: Iznota, Karwica, Krzyże, Ukta, Wejsuny, Wierzba, Wojnowo, Wygryny, Zełwągi, położone na omawianym terenie lub w jego pobliżu znane jako miejscowości turystyczne i agroturystyczne. Nadleśnictwo Maskulińskie znakomicie wykorzystuje swoje położenie na atrakcyjnie turystycznym obszarze Puszczy Piskiej. Między innymi w ramach swojej działalności ubocznej przygotowało bardzo bogatą ofertę turystyczną skierowaną do różnych warstw naszego społeczeństwa, jak również udostępniło swój teren innym organizacjom w celu realizacji przez nie przedsięwzięć z zakresu szeroko pojętej turystyki i rekreacji. Wszystkie elementy infrastruktury turystycznej na terenie omawianego nadleśnictwa przedstawia „Mapa walorów przyrodniczych, wartości kultury materialnej oraz zagrożeń środowiska przyrodniczego Nadleśnictwa Maskulińskie”. Do najważniejszych z nich należą: Ośrodki wypoczynkowe Na gruntach Nadleśnictwa Maskulińskie znajduje się obecnie 20 ośrodków wypoczynkowych dzierżawionych przez osoby prywatne lub instytucje. Są to ośrodki czynne sezonowo, otwarte w sezonie letnim. 186

Wykaz ośrodków wypoczynkowych. Powierzchnia Nr umowy ważna Lp. Adres najemcy Położenie Nr ew.działki do 1 2 3 4 5 Okręgowy Zespół Gospodarki Turystycznej L.Ruciane oddz. 120 g bezumowne 7,69ha 1 PTTK Sp. Z O.O. ul. miasto Ruciane Nida korzystanie dz.nr 3120/... Staromiejska 1 ul. Aleja Wczasów z gruntów LP 10 -950 Olsztyn Fundusz Wczasów Pracowniczych Sp.zoo L. Ruciane oddz. 120 f 2 0,19ha2 Un/95 w W-wie O/Spała 97-214 miasto Ruciane Nida dz.nr3120/1 19.07.2004r ul.Nadpiticzna 4 ul. Aleja Wczasów DWPwrta Jezior" Ośrodek "IZA" L. Ruciane oddz. 118 p 3 0,18 ha Un/94 Cwalina Andrzej miasto Ruciane Nida dz.nr3118 31.08.2004r Ruciane Nida ul. Wiejska ul. Aleja Wczasów Dom Wycieczkowy L. Ruciane oddz. 105 f 4 "U FARYJA" 0,82 ha 1/2002 miasto Ruciane Nida Eugeniusz Faryj dz.nr3105 01.01.2004T ul. Mazurska Ruciane Nida ul. Mazurska Ośrodek Wypoczynkowy 5 "Pod Dębem " L. Guzianka oddz. 143 o 0,91 ha 1/2001 Marek Tumiński obr.ew. Krzyże dz.nr3143 01.02.2011r Ruciane Nida ul. Sosnowa 1 Zakład Energetyczny S.A. L.Ruciane oddz. 54 j , 63 f 1,12 ha 6 5/2000 10-950 Olsztyn miasto Ruciane Nida dz.nr 3054/2 31.12.2010r ul. Kościuszki 83 ul. Wrzosowa 1 dz.nr 3063/2 Przedsiębiorstwo Budownictwa Uprzemysłowionego W-wa L. Ruciane oddz. 54 g 7 2,87 ha Un/95 Północ miasto Ruciane Nida dz.nr 3054/2 27.06.2004T 01-813 Warszawa ul. ul. Wrzosowa 1 Marymoncka 105 Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy L. Ruciane oddz. 63 g 8 2,94 ha 4/200 Ministerstwa Gospodarki w miasto Ruciane Nida dz.nr 3063/2 31.12.2010r Rucianem ul. Wrzosowa 1 Nidzie ul. Wrzosowa 1 Zakład Obsługi Warmińsko-Mazurskiego L. Wejsuny oddz. 16 b 9 3,09 ha 1/96 Urzędu Wojewódzkiego obręb ewidencyjny Piaski dz.nr 3016 31.12.2005r 10-600 Olsztyn ul. Wrzosowa 1 AL Marszałka J. PHsudskiego7/9 Kancelaria Sejmu L.Wejsuny oddz. 16 b 10 2,90 ha Un/95 Biuro Prawno-Organizacyjne obręb ewidencyjny Piaski dz nr 3016 15.03.2005r 00-902 W-wa ul.Wiejska 6/8 ul. Wrzosowa 1 Stanica Wodna "Czapla" L. Czapla oddz. 354 h 1,17 ha 5/96 11 Serafin Stanisława obręb ewidencyjny dz.nr3354 30.04.2006r 12-214 Wiartel Szeroki Bór Ośrodek Wczasowy L. Czapla oddz. 295 f 12 0,69 ha do 03.11.2013r Pracowników LP obręb ewidencyjny Szeroki dz. Nr 3295 do01.06.2007r "DĘBOWO BUDOSTAL" Bór

187

Powierzchnia Nr umowy ważna Lp. Adres najemcy Położenie Nr ew.działki do 1 2 3 4 5 Stowarzyszenie Właścicieli Domków 2,61 ha 13 L Uktaoddz. 207b, 215a 2/99 Cempingowych" dz.nr 2207 obręb ewidencyjny Iznota 31.12.2004r GROCHÓWKA" dz.nr2215 pracownicy LP Instytut Przemysłu Organicznego 14 L. Ukta oddz. 206 h 0,41 ha 1/99 03-236 Warszawa Żerań ul. Obręb ewidencyjny Iznota dz. Nr 2207 31.12.2004r Annopol 6 "POLFA" Warszawa Tarchomin S.A. 0,71 ha 15 "RESTAL" L.Guzianka oddz. 160f, 7/96 dz.Nr3160 J.Kania i Z.Antonowicz obręb ewidencyjny Krzyże 20.07.2006r dz.Nr1011 12-221 Ruciane Nida ul. Krajeckiego

Rakowski Mieczysław 16 L. Krzyże oddz. 25a 400 m2 8/97 00-556 Warszawa obręb ewidencyjny Krzyże dz.Nr1025 16.10.2007r ul. Aleja Róż 10 m 14

"ELEKTROMONTAŻ" 2,58 ha Um.dz. 17 Warszawa SA. L.Drapacz oddz. 156A j, k dz.Nr 1156/25 L-2-2126/14/91 02-691 Warszawa obręb ewidencyjny Karwica dz.Nr 1156/24 31.12.2011r ul. Obrzeżna 3 Stowarzyszenie Domków 18 Cempingowych L. Drapacz oddz. 188c 5,12 ha 2/2003 "POLANKA" obręb ewidencyjny Karwica dz.Nr1188 20.02.2013r B.Tarara "Koto Łow.Nr 70" L. Turośl oddz. 368j P-2-2126/2/87 19 CYRANECZKA 0,32 ha obręb ewidencyjny 3/2002 Warszawa-Okęcie 00-971 dz.Nr 1368 30.04.20012 AI.Krakowska 110/114 Ośrodek Wypoczynkowy "LEŚNA POLANA" L. Mikołajki oddz. 62b,c,d 20 1,72 ha 1/97 ul. Leśna 9 11-730 Mikołajki obręb ewidencyjny dz.Nr 2062/1 01.04.2007 Franciszek Szajnowski ul. miasto Mikołajki Orzyszowa 3/21

188

Kwatery myśliwskie i pokoje gościnne W Nadleśnictwie funkcjonuje system kwater myśliwskich i pokoi gościnnych czynnych przez cały rok. Kwatera myśliwska znajduje się w miejscowości Zamordeje.

Fot. 20. Kwatera myśliwska Zamordeje.

Fot. 21. Wiata przy kwaterze myśliwskiej Zamordeje. 189

Pola namiotowe, miejsca biwakowe i miejsca ogniskowe Na terenie nadleśnictwa znajduje się 22 pola biwakowe. Są to obiekty czynne tylko w okresie wakacyjnym. Poniżej przedstawiono wykaz pól biwakowych:

Lp. Oddział Nazwa pola biwakowego, leśnictwo Pow. (ha) pododział 1 2 3 „Zielona” 1 160d 0,59 Leśnictwo Guzianka „Bobrowa” 2 125g, 137a 6,01 Leśnictwo Krzyże „Drapacz” 3 166f 2,27 Leśnictwo Drapacz „Łysa” 4 267i 0,78 Leśnictwo Kowalik „Rybacza Buda” 5 230m 0,44 Leśnictwo Kowalik „Wysoka I, II” 6 186d, h, l 0,94 Leśnictwo Kowalik „Harcerska” 7 322b 0,90 Leśnictwo Czapla „Łódzka” 8 315c 0,51 Leśnictwo Czapla „Sowi Róg” 9 358f 0,50 Leśnictwo Czapla „Nadbrzeże” 10 83r 0,14 Leśnictwo Ruciane „Przy Siatce” 11 4a 0,20 Leśnictwo Wejsuny „Tarasowa” 12 16h 0,15 Leśnictwo Wejsuny „Stok” 13 33k 0,24 Leśnictwo Wejsuny „Niska” 14 99d 0,28 Leśnictwo Guzianka Parking „Przy Śluzie” 15 33j 0,12 Leśnictwo Wejsuny „Goły Rożek” 16 8f 0,36 Leśnictwo Wejsuny „Siekiernik” 17 198g 0,35 Leśnictwo Gąsior „Flosek” 18 149j 0,84 Leśnictwo Gąsior „Koło Promu” 19 108f 0,38 Leśnictwo Śniardwy „W Zatoce” 20 64f 0,20 Leśnictwo Mikołajki „Kokoszka” 21 251a 0,38 Leśnictwo Baranowo „Lasek” 22 262d, 240f 3,13 Leśnictwo Turośl

190

Na terenie nadleśnictwa znajduje się również szereg wyznaczonych miejsc biwakowych i ogniskowych. Są to niewielkie obiekty przystosowane do jednoczesnego wykorzystania przez kilka do kilkunastu osób, usytuowane najczęściej nad jeziorami w sąsiedztwie innych obiektów infrastruktury turystycznej. Mają one ułatwić wypoczywającym turystom kontakt z przyrodą Puszczy Piskiej, jednocześnie odciągając ich od biwakowania w miejscach przypadkowych. Obiekty te są najczęściej wyposażone w zadaszenia i ławki. Wszystkie miejsca ogniskowe są specjalnie przygotowane, oczyszczone do gleby mineralnej i obłożone brukiem kamiennym. Za właściwe z nich korzystanie odpowiadają wyznaczone osoby.

Inne obiekty infrastruktury turystycznej Na terenie nadleśnictwa znajdują się również parkingi leśne: Lp. Leśnictwo Oddz. Pododdz. Powierzchnia Wyposażenie 1 2 3 4 5 1 Wejsuny 12 b 200 m2 - 2 Wejsuny 1.2 g 100 m2 - 3 Ruciane 80 a 300 m2 kontener na śmieci 4 Ruciane 80 a 200 m2 kontener na śmieci 5 Ruciane 80 a 200 m2 kontener na śmieci 6 Ruciane 169 b 200 m2 kontener na śmieci 7 Ruciane 168 b 400 m2 kontener na śmieci 8 Ruciane 83 s 100 m2 - zadaszenie , 3 stoły , 6 ławek , kontener 9 Czapla 312 c 0,08 ha na śmieci 10 Czapla 289 n 0,12 ha kontener na śmieci 11 Dębowo 203 d 0,10 ha stół, ławki 12 Dębowo 248 c 0,10 ha stół, ławki WC , ławki, stoliki, pojemnik na 13 Krzyże 25 j 0,14 ha śmieci 14 Krzyże 88 j 0,10ha - 15 Zaroślak 225 c 0,05 ha ławki 16 Zaroślak 233 c 0,05 ha ławki, kontener na śmieci 17 Drapacz 92 d 0,10 ha kontener na śmieci, 2 ławki 18 Drapacz 190 f 0,15 ha kontener na śmieci, 3 ławki kontener na śmieci, 3 stoliki, 6 ławek , 19 Śniardwy 145 b 0,05 ha tablica informacyjna 20 Śniardwy 82 i 0,02 ha 1 stolik , 2 ławki 21 Śniardwy 80 d 0,02 ha 1 stolik , 2 ławki, tablica informacyjna 22 Śniardwy 95 b 0,02 ha 1 stolik , 2 ławki, tablica informacyjna 23 Gąsior 191 c 0,04 ha kontener na śmieci, ławki, stół

191

Fot. 22. Parking leśny

Leśne ścieżki dydaktyczne Do chwili obecnej na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie utworzono 5 ścieżkek dydaktycznych, położonych w najbardziej turystycznie atrakcyjnych rejonach omawianego obiektu: · ścieżka przyrodnicza „Łuknajno”, · ścieżka przyrodnicza w Wierzbie, · ścieżka dydaktyczna „Kadzidłowski Las”, 192

Fot. 23. Park dzikich zwierząt w Kadzidłowie.

Fot. 24. Fragment ścieżki – ochrona lasu. 193

· ścieżka botaniczna „Smolaki”, · ścieżka dydaktyczna „śladami Gałczyńskiego”,

Ryc.62. Ścieżka dydaktyczna „śladami Gałczyńskiego”

194

· projektowana ścieżka dydaktyczna wokół Jeziora Chudek w Rucianem Nidzie.

Ryc. 63. Projektowana ścieżka dydaktyczna wokół Jeziora Chudek w Rucianem Nidzie.

Szlaki turystyczne Przez tereny nadleśnictwa przebiega szereg szlaków turystycznych wytyczonych przez różne organizacje turystyczne przy współudziale administracji leśnej. Należą do nich: v Szlaki piesze: - Pieszy szlak „zielony” ok. 20 km - wędrówka prowadzi wokół jezior Guzianka Mała i Guzianka Duża . - Pieszy szlak „żółty” ok. 35 km - nazwany imieniem K. Małka działacza i pisarza mazurskiego , badacza pieśni i podań ludowych . Początek szlaku w leśniczówce Pranie nad Jez. Nidzkim , dalej Puszczą Piską do leśniczówki Zakręt , a następnie brzegiem Jez. Mokrego do Krutyni . Na trasie marszu dwa rezerwaty "Królewska sosna" i "Zakręt". 195

- Pieszy szlak „niebieski” ok. 10 km - im.K.I.Gałczyńskiego prowadzi od dworca kolejowego w Rucianem do leśniczówki Pranie (obecnie muzeum poety K.I.Gałczyńskiego). - Pieszy szlak „czerwony” Pisz – Ruciane Nida – Mikołajki – Ryn - Giżycko.

v Szlaki rowerowe. Przez omawiany teren przebiegają następujące szlaki rowerowe: - szlak K.I.Gałczyńskiego prowadzący z miasta Ruciane-Nida do Prania, gdzie znajduje się muzeum poety. Trasa wynosi około 10 km. Jest to piękny szlak prowadzący przez wspaniałe lasy Puszczy Piskiej, kończący się zwiedzaniem muzeum i podziwianiem pięknych widoków, takich jakie podziwiał poeta, - szlak około 20 km, zaczynający się w mieście Ruciane-Nida od stacji PKP i prowadzący do wsi Piaski, - Mazury - okolice Kętrzyna- 75.0 km (Kętrzyn - Nakomiady - Mikołajki - Piecki - Mrągowo), - okolice Krutyni - Dolna Krutynia (Kadzidłowo - Dolna Krutynia) - 4 etapy, - okolice Krutyni - Ernst Wiechert (Krutyń - jezioro Mokre - Leśniczówka Pieresławek - Nadleśnictwo Strzałowo - Leśniczówka Ukta) - 4 etapy, - okolice Krutyni - Jezioro Mokre (Jezioro Mokre - Uklanka - jezioro Kołowin) - 4 etapy, - okolice Krutyni - Leśniczówka Pranie (Krutyń - Leśniczówka Pranie - Ośniak) - 3 etapy, - okolice Krutyni - Rezerwaty Krutyńskie (Rezerwat Krutynia - Rezerwat Zakręt - Rezerwat Królewska Sosna) - 2 etapy - okolice Rucianego 3 – 47 km (Ruciane - Nida - Wejsuny - Wierzba - Mikołajki - Ukta - - Ruciane - Nida), - okolice Rucianego 4 – 54 km (Ruciane - Nida - Wojnowo - Ukta - Piecki - – Stare - Kiełbonki - Ruciane - Nida). - okolice Rucianego 5 - 39.5 km (Ruciane - Nida - Jagodzin - Niedźwiedzi Róg - Wejsuny - Ruciane - Nida), - okolice Rucianego 6 - 61.4 km (Ruciane - Nida - Wiartel - Turośl - - Ruciane - Nida). v Szlaki historyczno – przyrodnicze: - okolice Krutyni - Wycieczka kulturowo - historyczna (Wojnowo - Osiniak) - 2 etapy. v Trasy spływów kajakowych: - rzeka Krutynia ver. 1 - 96.0 km. - rzeka Krutynia ver. 2 - 12 etapów 196

Fot. 25 . Szlak kajakowy - rzeka Krutynia. - Ruciane-Nida - Jezioro Nidzkie – Wiartel - stanica wodna PTTK jabłoń - Pisz (29,5 km). v Szlaki żeglarskie:

Fot. 26. Śluza Guzianka. 197

PISZ - WĘGORZEWO (108 km) z jeziora Roś, Kanałem Jeglińskim, przez Śniardwy, jezioro Mikołajskie i Tałty, dalej Kanałem Tałckim, przez jezioro Tałtowisko, Kanałem Mioduńskim, przez jeziora Szymon i Jagodne do Giżycka i dalej Kanałem Niegocińskim, przez jeziora Kisajno, Dargin i Mamry do Węgorzewa.

PISZ - SZEROKI OSTRÓW (ok. 27 km) z jeziora Roś rzeczką Wilkus, dalej przez jezioro Kocioł, rzeką Białoławką do jeziora Białoławki, dalej rzeką Wyszką do zatoki Śniardw i dalej do półwyspu Szeroki Ostrów.

PISZ - RUCIANE-NIDA (37 km) z jeziora Roś Kanałem Jeglińskim, przez jeziora Seksty, Śniardwy, Bełdany do śluzy w Guziance, dalej przez jeziora Mała i Wielka Guzianka do przystani w Rucianem-Nidzie.

PISZ - WOJNOWO (49 km) z jeziora Roś Kanałem Jeglińskim, przez jeziora Seksty, Śniardwy na jezioro Bełdany do Zatoki Iznockiej, dalej kanałem przez wieś Iznota, dalej przez jezioro Jerzewko i Gardyńskie do rzeki Krutyni, tą do jeziora Duś, nad którym leży Wojnowo.

RUCIANE-NIDA - JEZIORO NIDZKIE – WIARTEL - stanica wodna PTTK JABŁOŃ - PISZ (29,5 km) szlak kajakowy (na znacznym odcinku trasy także żeglarski), prowadzący przez krajobrazowy rezerwat przyrody „Jezioro Nidzkie”, jednym z najpiękniejszych akwenów mazurskich, atrakcyjnym pod względem krajobrazowym i krajoznawczym.

MIKOŁAJKI - JEZIORO ŚNIARDWY - PISZ (27 km).

GIŻYCKO - MIKOŁAJKI - 37 km.

MIKOŁAJKI – PISZ - 25 km.

MIKOŁAJKI - RUCIANE – NIDA - 19 km.

MIKOŁAJKI – RYN - 20 km. v Szlaki samochodowe - szlak Mazurski - 445.0 km (Olsztyn - Barczewo - Biskupiec - Rezszel - Św. Lipka - Kętrzyn - Gierłoż - Węgorzewo - Gołdap - Olecko - Ełk - Orzysz - Pisz - Ruciane - Nida - Szczytno - Pasym - Olsztyn). - szlak Wielkich Jezior Mazurskich - 132.0 km (Węgorzewo - Pozezdrze - Kuty - Kruklanki- Giżycko - Ryn - Mrągowo - Mikołajki - Ruciane Nida - Pranie).

W zasięgu terytorialnym nadleśnictwa (poza gruntami administrowanymi przez LP), znajduje się duża ilość hoteli, pensjonatów, kwater agroturystycznych, restauracji, barów, 198 czynnych zarówno w okresie wakacyjnym jak i przez cały rok. Większość obiektów reprezentuje wysoki poziom świadczonych usług i jest położona w bardzo atrakcyjnych miejscach. Niekiedy wystrój obiektów jest stylizowany na dawne czasy. Oto niektóre z nich:

Fot. 27 .Pensjonat Galindia – Mazurski Eden w Iznocie.

Fot. 28. Mikołajki. Kompleks gastronomiczno – hotelowy. 199

10. Edukacja i promocja. Stała i powszechna edukacja leśna ma na celu: · upowszechnianie w społeczeństwie wiedzy o środowisku leśnym oraz o wielofunkcyjnej i zrównoważonej gospodarce leśnej; · podnoszenie świadomości społeczeństwa w zakresie racjonalnego i odpowiedzialnego korzystania z wszystkich funkcji lasu; · budowanie zaufania społecznego dla działalności zawodowej leśników. Do niedawna program ochrony przyrody pełnił podstawową rolę jako kompendium wiedzy o walorach przyrodniczo-leśnych nadleśnictwa przeznaczone między innymi do szerokiej prezentacji społeczeństwu. W dniu 9 maja 2003 r. Dyrektor Generalny Lasów Państwowych wydał zarządzenie Nr 57 w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych. W myśl tego dokumentu edukacja leśna społeczeństwa ma stać się jednym z podstawowych zadań realizowanych przez Lasy Państwowe, wynikającym z założeń Polityki Leśnej Państwa i przyjętych „Kierunków rozwoju edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych”. Cele edukacji leśnej mają być realizowane w oparciu o następujące treści: · budowę i funkcjonowanie ekosystemów leśnych; · znaczenie lasu: ekologiczne, produkcyjne i społeczne; · zagrożenia i ochrona lasów; · ochronę przyrody; · zadania leśników i leśnictwa. Podstawowym zadaniem na szczeblu lokalnym ma być sporządzenie w każdym nadleśnictwie programu edukacji leśnej społeczeństwa i wcielanie w życie wszystkich jego postanowień. Podstawą prawną opracowania tego programu są ustalenia zawarte w załączniku nr 2 do zarządzenia Nr 57 Dyrektora Generalnego LP. W każdym nadleśnictwie w ramach sporządzania programu edukacji leśnej musi być także powołana komisja programu edukacji leśnej która określi podstawowe założenia do wykonania programu. Program edukacji leśnej w nadleśnictwie powinien zawierać: - charakterystykę przyrodniczo-leśnych walorów nadleśnictwa, - inwentaryzację istniejących obiektów edukacji leśnej nadleśnictwa, - charakterystykę działalności edukacyjnej prowadzonej przez nadleśnictwo w minionym okresie, 200

- inwentaryzację obiektów edukacji przyrodniczej innych podmiotów znajdujących się na obszarze działania nadleśnictwa, - wyszczególnienie potencjalnych partnerów w edukacji leśnej społeczeństwa, - charakterystykę istniejących wydawnictw o nadleśnictwie. W myśl zarządzenia nr 57 w edukację leśną społeczeństwa ma być zaangażowany każdy pracownik nadleśnictwa zaliczony do Służby Leśnej. Program edukacji leśnej społeczeństwa jest w wielu miejscach zbieżny z programem ochrony przyrody. Obydwa te opracowania powinny się uzupełniać w prezentacji społeczeństwu ogromu nakładów, jakie Lasy Państwowe ponoszą dla ochrony środowiska przyrodniczego oraz wyników tych działań. W tym celu oba opracowania powinny zostać udostępnione jak najszerszemu ogółowi społeczeństwa. Najodpowiedniejszym do tego medium w dzisiejszych czasach jest internet. Nadleśnictwo Maskulińskie prowadziło szeroką akcję edukacyjną jeszcze przed wejściem w życie zarządzenia nr 57. Wyrazem tego było: rozwijanie infrastruktury turystycznej, urządzenie ścieżek dydaktycznych, pomoc w wytyczeniu szlaków turystycznych, czy ustawienie tablic informacyjnych w miejscach o największym natężeniu ruchu turystycznego. Nadleśnictwo wydało także foldery turystyczne oraz prowadzi własną stronę internetową. Obecnie w ramach realizacji postanowień powyższego zarządzenia nadleśnictwo zamierza między innymi zacieśnić współpracę ze szkołami podstawowymi i gimnazjami z terenu swojego zasięgu terytorialnego, w celu zintensyfikowania działań zmierzających do edukacji leśnej najmłodszych członków naszego społeczeństwa. Potencjalni partnerzy w edukacji leśnej społeczeństwa: · Ośrodek Ekologiczny PAN w Popielnie, · Ośrodek Ekologiczny PAN w Baranowie · Szkoły Podstawowe w Rucianem Nidzie, Karwicy, Wejsunach, Wygrynach, Ukcie, Wojnowie, Mikołajkach, · Gimnazja publiczne w Rucianem Nidzie i Mikołajkach, · Zespół Szkół Drzewnych i Leśnych w Rucianem Nidzie, · Zespół Szkół Rolniczych w Mikołajkach · Liceum Ogólnokształcące w Zespole Szkół Samorządowych w Rucianem Nidzie. Obiekty występujące w Nadleśnictwie Maskulińskie wykorzystywane w edukacji leśnej społeczeństwa: 201

v Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej „Wojciechówka” w Rucianem Nidzie.

Fot. 29. Zajęcia ekologiczne młodzieży w Leśnym Ośrodeku Edukacji Ekologicznej „Wojciechówka”. v Zabytkowa Wyłuszczarnia nasion – udostępniana do zwiedzania.

Fot. 30 Magazyn nasion. 202 v Ogródek dendrologiczny przy wyłuszczarni – obr. Ruciane oddz.95 a.

Fot. 31 Wiata przy ogródku dendrologicznym obok wyłuszczarni nasion. v Zagroda dzicza w leśnictwie Wejsuny.

Fot. 32. Zagroda dzicza w leśnictwie Wejsuny. v Polana widokowa - obr. Ruciane oddz. 95 f. 203

Program opracował: Starszy Inspektor Nadzoru i Kontroli Taksator specjalista

...... mgr inż. Mikołaj Chlabicz mgr inż. Andrzej Leonowicz

Dyrektor Oddziału BULiGL Kierownik Brygady w Białymstoku

...... inż. Andrzej Szerszenowicz mgr Jerzy Małyszko

204 205

11. Literatura

1. Atlas hydrograficzny Polski. 1980. Arkusz Pisz. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Warszawa. 2. Bielecki G., 1986 - Charakterystyka siedlisk leśnych Dzielnicy Równiny Mazurskiej na podstawie siedlisk Puszczy Piskiej. maszynopis, BULiGL Białystok. 3. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej o/Białystok 1995 r. Plan Urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Pisz na lata 1993-2002. 4. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej o/Białystok 2002 r. Charakterystyka gleb i siedlisk Nadleśnictwa Pisz 5. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej o/Białystok 2004 r. Charakterystyka gleb i siedlisk Nadleśnictwa Maskulińskie 6. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej o/Białystok 2004 r. Fitosocjologiczna charakterystyka zbiorowisk roślinnych Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Mazurskie” Nadleśnictwo Maskulińskie. 7. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej o/Białystok 1983 r. Plan Urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Maskulińskie na lata 1982-1993. 8. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej o/Białystok 1995 r. Plan Urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Maskulińskie na lata 1994-2003. 9. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej o/Białystok 2000 r. Program Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Maskulińskie. 10. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej o/Białystok 1993 r. Plan Ochrony Rezerwatu Przyrody „Krutynia Dolna im. Wańkowicza” na okres 1.01.1994 do 31.12.2003 r. 11. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej o/Białystok 1993 r. Plan Ochrony Rezerwatu Przyrody „Jezioro Nidzkie” na okres 1.01.1994 do 31.12.2003 r. 12. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej o/Białystok 1993 r. Plan Ochrony Rezerwatu Przyrody „Jezioro Lisunie” na okres 1.01.1994 do 31.12.2003 r. 13. Czerwiński A., 1995 - Geobotanika w ochronie środowiska lasów Podlasia i Mazur. Wydawnictwa Politechniki Białostockiej. Białystok. 14. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych „Instrukcja ochrony lasu – cz. I”, Warszawa 1999. 206

15. „Dzieje lasów, leśnictwa i drzewnictwa w Polsce”, praca zbiorowa (A. Reindl), PWRiL, Warszawa 1965. 16. Główny Urząd Statystyczny, 1997 - Ochrona środowiska. Informacje i opracowania statystyczne. Zakł. Wyd. Statyst., Warszawa. 17. Gumiński R., 1948 - Próba wydzielenia dzielnic rolniczo-klimatycznych w Polsce. Przegl. Meteor. i Hydrol. 18. Gumiński R., 1951 - Meteorologia i klimatologia dla rolników. PWRiL, Warszawa. 19. Klasyfikacja gleb leśnych Polski. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. Warszawa 2000. 20. Jaszczak R. „Monitoring lasów”, Poznań 1999. 21. Kondracki J., 1972 - Polska Północno-Wschodnia. PWN, Warszawa. 22. Kondracki J. 2001 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 23. Kondracki J., Mikulski Z., 1958 - Hydrografia dorzecza Krutyni. Prace Geogr., IG PAN 24. Korycka W. i zespół, 1970 - Pisz z dziejów miasta i powiatu. Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn. 1970 25. Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Mazurskie”. RDLP w Olsztynie, Olsztyn 2003. 26. Matuszkiewicz W, 2001 - Przewodnik do oznaczania zbiorowisk leśnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. 27. „Mazurski Park Krajobrazowy” Kruszelnicki J., Kruszelnicka A. Mazurski Park Krajobrazowy 2004r. 28. Mikulski Z., 1966 - Bilans wodny Wielkich Jezior Mazurskich. Warszawa, PIHM. 29. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa „Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie”, Departament Leśnictwa Warszawa 1996. 30. MOŚZNiL, 1994 - Instrukcja urządzania lasu. Załączniki. Wydawnictwa IBL. Warszawa. 31. Obce gatunki drzew w gospodarstwie leśnym, S. Bellon, J. Tumiłowicz, S. Król, PWRiL, Warszawa 1977. 32. MRLiGŻ, NZLP, 1988 - Zasady hodowli lasu. PWRiL. Warszawa. 33. „Nadleśnictwo Maskulińskie w Rucianem Nidzie” 1999. Folder informacyjny. 34. „Ochrona różnorodności biologicznej Polski”, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa 1998. 207

35. „Ochrona obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000” Dziennik Ustaw, zał. do numeru 229, poz. 2313 z dnia 21. 10. 2004r. 36. Okołowicz W., 1973-78. Regiony klimatyczne. [w] Narodowy Atlas Polski 29. 37. Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie, 1981 - Dzieje Warmi i Mazur w zarysie. Tom I. Od pradziejów do 1870 roku. PWN. Warszawa. 38. PAN Polska Czerwona Księga Roślin – paprotniki i rośliny kwiatowe, Kraków 2001. 39. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Polska Czerwona Księga Zwierząt – Kręgowce, Warszawa 2001. 40. Powiat mrągowski „Program ochrony środowiska na lata 2004 - 2010" Mrągowo 2004 r. 41. Powiat mrągowski „Powiatowy plan gospodarki odpadami dla powiatu mrągowskiego na lata 2004-2014. Mrągowo 2004 r. 42. Powiat piski „Powiatowy program ochrony środowiska” Pisz 2004 r. 43. Program gospodarczo-ochronny Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Mazurskie” RDLP w Białymstoku RDLP w Olsztynie. 44. Program realizacji ekorozwoju Zielonych Płuc Polski, M. Sieniawski, A. Wojtych - Kowalewska, A. Grygo. A. Rowińska, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska i Agencja Rozwoju Regionalnego „ARES” w Suwałkach, 1997. 45. Prusinkiewicz Z., 1994 - Leksykon ekologiczno-gleboznawczy. PWN. Warszawa 46. Romer E., 1949 - Regiony klimatyczne Polski. Prace Wrocł. Tow. Nauk., ser. B, nr 16. 47. Rutkowski A., 2002 - Po huraganie. Głos Lasu Nr 7, s. 5-6. 48. Schmuck A., 1959 - Zarys klimatologii Polski. Warszawa, PWN. 49. Siedliskowe podstawy hodowli lasu. 1990. PWRiL Warszawa 50. Śliwiński J., 1993 - Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic. Redakcja przy ZHSŚiNP WSP Olsztyn. 51. Wiszniewski W., Chełchowski W., 1975 - Charakterystyka klimatu i regionalizacja klimatologiczna Polski. Wyd. Komunik. i Łączn. 52. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie „Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w latach 1999-2000” Biblioteka Monitoringu Środowiska Olsztyn 2001. 53. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie „Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2001 roku” Biblioteka Monitoringu Środowiska Olsztyn 2002. 208

54. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie „Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2002 roku” Biblioteka Monitoringu Środowiska Olsztyn 2003. 55. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie „Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2003 roku” Biblioteka Monitoringu Środowiska Olsztyn 2004. 56. Woś A., 1994 - Typy pogody, regiony klimatyczne. Atlas Rzeczpospolitej Polskiej - Ark. 31.8. PPWK. Warszawa. 57. Woś A., 1999 - Klimat Polski. PWN, Warszawa 58. „Zagrożenia lasów wynikające z przewidywanych zmian klimatycznych”, M. Sadowski, W. Galiński, Kongres Leśników Polskich 24-26.04.1997 Warszawa. 59. Zasady hodowli lasu 1980. 60. Zasady Hodowli Lasu. Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych w Bedoniu, Warszawa 2003. 61. Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, Warszawa 1986. 62. Znad Pisy, nr10, 2001. Wydawnictwo Poświęcone Ziemi Piskiej. 63. Znad Pisy, nr11, 2002. Wydawnictwo Poświęcone Ziemi Piskiej. 64. Znad Pisy, nr9, 2000. Wydawnictwo Poświęcone Ziemi Piskiej.

Strony internetowe e-Mazury.com.pl www.Ruciane-Nida.com.pl mazury.info.pl www.lasypanstwowe.bialystok.pl/ www.gmina.pl www.zabytki.pl www.powiat.pisz.pl www.powiat.mragowo.pl www.bip.pl

209

ZAŁĄCZNIKI

210 211 212 213 214 215 216 217 218 219

Załącznik nr 2 Gatunki dziko występujących roślin i grzybów objętych ochroną ścisłą, z wyszczególnieniem gatunków wymagających ochrony czynnej*

Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska GRZYBY FUNGI Smardzowate Morchellaceae 1 smardz jadalny Morchella esculenta Sromotnikowate Phallaceae 2 sromotnik bezwstydny Phallus impudicus Szmaciakowate Sparassidaceae 3 szmaciak gałęzisty Sparassis crispa POROSTY LICHENES Chrobotkowate Cladoniaceae 4 chrobotek leśny Cladina sylvatica 5 chrobotek reniferowy Cladina rangiferina Brodaczkowate Usneaceae 6 brodaczka zwyczajna Usnea filipendua MCHY BRYOPHYTA rokietowate Hypnaceae 7 rokiet łąkowy Hypnum pratense torfowcowate Sphagnaceae Sphagnum spp., z wyjątkiem torfowiec - wszystkie gatunki, z wyjątkiem 8 Sphagnum fallax i Sphagnum torfowca kończystego i torfowca nastroszonego squarrosum widłozębowate Dicranaceae 9 widłoząb błotny Dicranum bonjeanii PAPROTNIKI PTERIDOPHYTA długoszowate Osmundaceae 10 długosz królewski Osmunda regalis języcznikowate Blechnaceae 11 podrzeń żebrowiec Blechnum spicant paprotkowate Polypodiaceae 12 paprotka zwyczajna Polypodium vulgare paprotnikowate Aspidiaceae 13 paprotnik - wszystkie gatunki Polystichum spp. skrzypowate Equisetaceae 14 skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia widłakowate Lycopodiaceae 220

15 wszystkie gatunki wszystkie gatunki wietlicowate Athyriaceae 16 pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris NAGOZALĄŻKOWE PINOPHYTINA DWULIŚCIENNE MAGNOLIOPSIDA baldaszkowate Apiaceae 17 dzięgiel (arcydzięgiel) litwor Angelica archangelica Ostericum palustre (Angelica 18 starodub łąkowy (2) palustris) bobrkowate Menyanthaceae 19 grzybieńczyk wodny Nymphoides peltata brzozowate Betulaceae 20 brzoza niska (2) Betula humilis dymnicowate Fumariaceae 21 kokorycz drobna Corydalis pumila dziurawcowate Hypericaceae 22 dziurawiec nadobny Hypericum pulchrum 23 dziurawiec wytworny (1) (2) Hypericum elegans dzwonkowate Campanulaceae 24 dzwonecznik wonny (1) (2) Adenophora lilifolia fiołkowate Violaceae 25 fiołek bagienny Viola uliginosa 26 fiołek mokradłowy (2) Viola stagnina 27 fiołek torfowy Viola epipsila goździkowate Caryophyllaceae 28 goździk kosmaty (2) Dianthus armeria gruboszowate Crassulaceae 29 rojownik (rojnik) pospolity Jovibarba sobolifera gruszyczkowate Pyrolaceae 30 pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata grzybieniowate Nymphaeaceae 31 grążel drobny Nuphar pumila 32 grzybienie północne (grzybienie zapoznane) Nymphaea candida jaskrowate Ranunculaceae 33 pełnik europejski Trollius europaeus 33 przylaszczka pospolita (przelaszczka trojanek) Hepatica nobilis 34 sasanka łąkowa (2) Pulsatilla pratensis 35 sasanka otwarta (sasanka dzwonkowata) (2) Pulsatilla patens 36 sasanka wiosenna (2) Pulsatilla vernalis 37 zawilec narcyzowy (zawilec narcyzowaty) Anemone narcissifolia 38 zawilec wielkokwiatowy (zawilec leśny) (2) Anemone sylvestris 221

oliwnikowate Elaeagnaceae 39 rokitnik zwyczajny Hippophaë rhamnoides pierwiosnkowate Primulaceae pierwiosnek (pierwiosnka) - wszystkie gatunki,z Primula spp., z wyjątkiem 40 wyjątkiem pierwiosnka (pierwiosnki) wyniosłego i Primula elatior i Primula veris pierwiosnka (pierwiosnki) lekarskiego przewiertniowate Caprifoliaceae 41 wiciokrzew (suchokrzew) pomorski Lonicera periclymenum psiankowate Solanaceae 42 pokrzyk wilcza-jagoda Atropa belladonna rosiczkowate Droseraceae 43 rosiczka - wszystkie gatunki Drosera spp. różowate Rosaceae 44 jarząb brekinia (brzęk) Sorbus torminalis 45 jarząb szwedzki Sorbus intermedia 46 parzydło leśne Aruncus sylvestris trędownikowate Scrophulariaceae 47 naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora wawrzynkowate Thymelaeaceae 48 wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum wargowe Lamiaceae miodownik melisowaty (miodownik 49 Melittis melissophyllum wielkokwiatowy) wielosiłowate Polemoniaceae 50 wielosił błękitny (2) Polemonium coeruleum wierzbowate Salicaceae 51 wierzba borówkolistna (2) Salix myrtilloides wilczomleczowate Euphorbiaceae wrzosowate Ericaceae 52 bagno zwyczajne Ledum palustre 53 chamedafne północna Chamaedaphne calyculata 54 mącznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi złożone Asteraceae 55 dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis JEDNOLIŚCIENNE LILIOPSIDA amarylkowate Amaryllidaceae 56 śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis kosaćcowate Iridaceae 57 kosaciec syberyjski (2) Iris sibirica liliowate Liliaceae 58 lilia złotogłów Lilium martagon storczykowate Orchidaceae 222

59 buławnik - wszystkie gatunki Cephalanthera spp. 60 kruszczyk - wszystkie gatunki Epipactis spp. 61 storczyk - wszystkie gatunki (2) Orchis spp. 62 tajęża jednostronna Goodyera repens trawy Poaceae 63 kostrzewa ametystowa Festuca amethystina turzycowate Cyperaceae 64 kłoć wiechowata Cladium mariscus 65 turzyca bagienna Carex limosa

Gatunki dziko występujących roślin i grzybów objętych ochroną częściową.*

Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska POROSTY LICHENES Tarczownicowate Parmellaceae Płucnica islandzka Cetraria islandica MCHY BRYOPHYTA drabikowate Climaciaceae 1 drabik drzewkowaty Climacium dendroides gajnikowate Hylocomiaceae 2 fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus 3 fałdownik szeleszczący Rhytidiadelphus triquetrus 4 gajnik lśniący Hylocomium splendens 5 rokietnik pospolity Pleurozium schreberi płonnikowate Polytrichaceae 6 płonnik cienki Polytrichum strictum 7 płonnik pospolity Polytrichum commune rokietowate Hypnaceae 8 piórosz pierzasty Ptilium crista-castrensis torfowcowate Sphagnaceae 9 torfowiec kończysty Sphagnum fallax 10 torfowiec nastroszony Sphagnum squarrosum tujowcowate Thuidiaceae 11 tujowiec - wszystkie gatunki Thuidium spp. widłozębowate Dicranaceae 12 widłoząb kędzierzawy Dicranum polysetum 13 widłoząb miotłowy Dicranum scoparium DWULIŚCIENNE MAGNOLIOPSIDA araliowate Araliaceae 14 bluszcz pospolity Hedera helix 223

bobrkowate Menyanthaceae 15 bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata grzybieniowate Nymphaeaceae 16 grążel żółty Nuphar lutea 17 grzybienie białe Nymphaea alba kokornakowate Aristolochiaceae 18 kopytnik pospolity Asarum europaeum marzanowate Rubiaceae 19 przytulia (marzanka) wonna Galium odoratum pierwiosnkowate Primulaceae 20 pierwiosnek (pierwiosnka) lekarski Primula veris 21 pierwiosnek (pierwiosnka) wyniosły Primula elatior przewiertniowate Caprifoliaceae 22 kalina koralowa Viburnum opulus skalnicowate Saxifragaceae 23 porzeczka czarna Ribes nigrum szakłakowate Rhamnaceae 24 kruszyna pospolita Frangula alnus toinowate Apocynaceae 25 barwinek pospolity Vinca minor złożone Asteraceae 26 kocanki piaskowe Helichrysum arenarium JEDNOLIŚCIENNE LILIOPSIDA liliowate Liliaceae 27 czosnek niedźwiedzi Allium ursinum 28 konwalia majowa Convallaria majalis trawy Poaceae 29 turówka leśna Hierochloë australis 30 turówka wonna Hierochloë odorata turzycowate Cyperaceae 31 turzyca piaskowa Carex arenaria

Objaśnienia: * Gatunki roślin zostały pogrupowane w wyższe jednostki systematyczne, które wyróżniono następująco: - wielkimi literami, czcionką pogrubioną wyróżniono nazwy GROMAD, - małymi literami, czcionką pogrubioną wyróżniono nazwy rodzin. Nazwy łacińskie gatunków, rodzin i gromad wyróżniono dodatkowo czcionką pochyłą.

(2) - gatunki wymagające ochrony czynnej.

224

225

Załącznik nr 3 Gatunki dziko występujących zwierząt objętych ochroną:

Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska

PIJAWKI HIRUDINEA

PIJAWKI SZCZĘKOWE GNATHOBDELLIDA

pijawkowate Hirudinidae

1 pijawka lekarska (2) Hirudo medicinalis OWADY INSECTA

CHRZĄSZCZE COLEOPTERA

biegaczowate Carabidae

2 biegacz - wszystkie gatunki Carabus spp.

3 tęcznik - wszystkie gatunki Calosoma spp.

bogatkowate Buprestidae

4 bogatek wspaniały Buprestis splendens jelonkowate Lucanidae 5 jelonek rogacz (1) (2) Lucanus cervus kózkowate Cerambycidae 6 kozioróg dębosz (1) Cerambyx cerdo pływakowate Dytiscidae 7 pływak szerokobrzeżek Dytiscus latissimus żukowate Geotrupidae MOTYLE LEPIDOPTERA paziowate Papilionidae 8 paź żeglarz Iphiclides podalirius BŁONKOSKRZYDŁE HYMENOPTERA

mrówkowate Formicidae

9 mrówka łąkowa (2) Formica pratensis

10 mrówka pniakowa (2) Formica truncorum

226

11 mrówka północna (2) Formica aquilonia

12 mrówka smętnica (2) Formica lugubris ŚLIMAKI GASTROPODA

TRZONKOOCZNE STYLLOMMATOPHORA

ślimakowate Helicidae 13 ślimak obrzeżony (2) Helicodonta obvoluta

14 ślimak ostrokrawędzisty Helicigona lapicida

15 ślimak żółtawy Helix lutescens

świdrzykowate Clausiliidae

16 świdrzyk kasztanowaty Macrogastra badia

17 świdrzyk łamliwy Balea perversa

MAŁŻE BIVALVIA

BLASZKOSKRZELNE WŁAŚCIWE EULAMELLIBRANCHIA skójkowate Unionidae

18 szczeżuja spłaszczona Pseudoanodonta complanata

19 szczeżuja wielka (2) Anodonta cygnea

KRĄGŁOUSTE CYKLOSTOMATA

MINOGOKSZTAŁTNE PETROMYZONTIFORMES

minogowate Petromyzontidae

20 minóg rzeczny (2) Lampetra fluviatilis

21 minóg strumieniowy Lampetra planeri

RYBY PISCES KARPIOKSZTAŁTNE CYPRINIFORMES

karpiowate Cyprinidae 22 kiełb białopłetwy Romanogobio albipinnatus

227

przylgowate Balitoridae

23 śliz Barbatula barbatula

CIERNIKOKSZTAŁTNE GASTEROSTEIFORMES

ciernikowate Gasterosteidae

24 pocierniec Spinachia spinachia

IGLICZNIOKSZTAŁTNE SYNGNATHIFORMES

25 igliczniowate - wszystkie gatunki Sygnathidae

26 PŁAZY - wszystkie gatunki (2) AMPHIBIA

GADY REPTILIA

ŁUSKOSKÓRE SQUAMATA

wężowate Elaphidae

27 gniewosz plamisty (1) (2) Coronella austriaca

28 wąż Eskulapa (1) (2) Elaphe longissima

29 żmija zygzakowata (2) Vipera berus

ŻÓŁWIE TESTUDINES

żółwie słodkowodne Emydidae

30 żółw błotny (1) (2) Emys orbicularis

31 GADY - pozostałe gatunki REPTILIA

PTAKI AVES

NURY GAVIIFORMES

32 nury - wszystkie gatunki Gaviidae

PERKOZY PODICIPEDIFORMES

33 perkozy - wszystkie gatunki Podicipedidae

PEŁNOPŁETWE PELECANIFORMES

kormorany Phalacrocoracidae

228

34 kormoran czubaty Phalacrocorax aristotelis

35 kormoran mały Phalacrocorax pygmeus

pelikany Pelecanidae

36 pelikan kędzierzawy Pelecanus crispus

37 pelikan różowy Pelecanus onocrotalus

BRODZĄCE CICONIIFORMES

czaplowate Ardeidae

38 bączek (2) Ixobrychus minutus

39 ślepowron (1) (2) Nycticorax nycticorax

40 czaplowate - pozostałe gatunki, z Ardeidae wyjątkiem:

- czapli siwej Ardea cinerea

bociany Ciconidae

41 bocian biały (2) Ciconia ciconia

42 bocian czarny (1) (2) Ciconia nigra

BLASZKODZIOBE ANSERIFORMES

kaczkowate Anatidae

43 cyranka (2) Anas querquedula

44 gągoł (2) Bucephala clangula

45 nurogęś (2) Mergus merganser

46 płaskonos (2) Anas clypeata

47 rożeniec (2) Anas acuta JASTRZĘBIOWE ACCIPITRIFORMES

jastrzębiowate Accipitridae

48 bielik (1) Haliaeetus albicilla

49 błotniak łąkowy (2) Circus pygargus

229

50 błotniak stawowy (2) Circus aeruginosus

51 błotniak zbożowy (2) Circus cyaneus

52 gadożer(1)(2) Circaetus gallicus

53 orlik krzykliwy (1) Aquila pomarina

54 kania czarna (1) Milvus migrans

55 kania ruda (1) Milvus milvus

56 jastrzębiowate - pozostałe gatunki Accipitridae

rybołowy Pandionidae

57 rybołów(1)(2) Pandion haliaetus

SOKOŁOWE FALCONIFORMES

sokołowate Falconidae

58 kobuz (2) Falco subbuteo

59 pustułka (2) Falco tinnunculus 60 sokół wędrowny (1) (2) Falco peregrinus GRZEBIĄCE GALLIFORMES

głuszcowate Tetraonidae

61 cietrzew (1) (2) Tetrao tetrix ŻURAWIOWE GRUIFORMES

żurawie Gruidae

62 żuraw (2) Grus grus

chruściele Rallidae

63 derkacz (2) Crex crex

SIEWKOWE CHARADRIIFORMES

siewkowate Charadriidae

64 czajka (2) Vanellus vanellus bekasowate Scolopacidae 230

65 batalion (2) Philomachus pugnax

66 biegus zmienny (1) (2) Calidris alpina

67 dubelt (2) Gallinago media

68 kszyk (2) Gallinago gallinago

69 rycyk (2) Limosa limosa

70 bekasowate - pozostałe gatunki, z Scolopacidae wyjątkiem:

- słonki Scolopax rusticola

71 wydrzyki - wszystkie gatunki Stercoraridae

rybitwy Sternidae

72 rybitwa białoczelna (2) Sterna albifrons

73 rybitwa rzeczna (2) Sterna hirundo

GOŁĘBIOWE COLUMBIFORMES

74 gołębie - wszystkie gatunki, z Columbidae wyjątkiem:

- grzywacza Columba palumbus

KUKUŁKOWE CUCULIFORMES

kukułki Cuculidae

75 kukułka Cuculus canorus

SOWY STRIGIFORMES

puszczykowate Strigidae

76 pójdźka (2) Athene noctua 77 włochatka (2) Aegolius funereus 78 sóweczka (2) Glaucidium passerinum 79 puchacz (1) (2) Bubo bubo 231

80 puszczykowate - pozostałe gatunki Strigidae

płomykówki Tytonidae

81 płomykówka (2) Tyto alba

LELKOWE CAPRIMULGIFORMES

lelki Caprimulgidae

82 lelek Caprimulgus europaeus

JERZYKOWE APODIFORMES

83 jerzyki - wszystkie gatunki Apodidae

KRASKOWE CORACIIFORMES

zimorodki Alcenidae

84 zimorodek (2) Alcedo atthis

kraski Coraciidae

85 kraska (2) Coracias garrulus

dudki Upupidae

86 dudek (2) Upupa epops

DZIĘCIOŁOWE PICIFORMES

dzięcioły Picidae

87 dzięcioł zielony (2) Picus viridis

88 dzięcioł czarny (2) Dryocopus martius

89 dzięcioł średni (2) Dendrocopos medius

90 dzięcioł białogrzbiety (2) Dendrocopos leucotos

91 dzięcioł trójpalczasty (2) Picoides tridactylus

92 dzięcioły - pozostałe gatunki Picidae

WRÓBLOWE PASSERIFORMES

pokrzewkowate Sylviidae 232

93 wodniczka (2) Acrocephalus paludicola

94 WRÓBLOWE - pozostałe gatunki, z PASSERIFORMES wyjątkiem: - gawrona Corvus frugilegus

- kruka Corvus corax

- sroki Pica pica

- wrony siwej Corvus corone

SSAKI MAMMALIA

OWADOŻERNE INSECTIVORA

95 jeżowate - wszystkie gatunki (2) Erinaceidae

96 ryjówkowate - wszystkie gatunki Soricidae

NIETOPERZE CHIROPTERA

mroczkowate Vespertilionidae

97 nocek orzęsiony (1) (2) Myotis emarginatus

98 mroczkowate - pozostałe gatunki Vespertilionidae (2)

ZAJĄCOKSZTAŁTNE LAGOMORPHA

zającowate Leporidae

99 zając bielak Lepus timidus

GRYZONIE RODENTIA

wiewiórkowate Sciuridae

100 wiewiórka pospolita Sciurus vulgaris

smużkowate Zapodidae

101 smużka Sicista betulina

popielicowate Gliridae 233

102 koszatka (2) Dryomys nitedula

103 orzesznica (2) Muscardinus avellanarius

104 popielica (2) Glis glis

DRAPIEŻNE CARNIVORA

psowate Canidae

105 wilk (2) Canis lupus

kotowate Felidae

106 ryś(1)(2) Lynx lynx

łasicowate Mustelidae

107 gronostaj Mustela erminea

108 łasica Mustela nivalis

109 norka europejska (1) (2) Mustela lutreola

Gatunki dziko występujących zwierząt objętych ochroną częściową:*

Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska

SKORUPIAKI CRUSTACEA

DZIESIĘCIONOGI DECAPODA

rakowate Astacidae

1 rak rzeczny - z wyjątkiem obrębów Astacus astacus hodowlanych

2 rak stawowy - z wyjątkiem obrębów Astacus leptodactylus hodowlanych

OWADY INSECTA

BŁONKOSKRZYDŁE HYMENOPTERA

porobnicowate Anthophoridae

3 trzmiel ziemny Bombus terrestris

234

mrówkowate Formicidae

4 mrówka ćmawa Formica polyctena

5 mrówka rudnica Formica rufa

ŚLIMAKI GASTROPODA

TRZONKOOCZNE STYLLOMMATOPHORA

ślimakowate Helicidae

6 ślimak winniczek Helix pomatia

PTAKI AVES

PEŁNOPŁETWE PELECANIFORMES

kormorany Phalacrocoracidae

7 kormoran czarny - z wyjątkiem Phalacrocorax carbo występującego na terenie stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane

BRODZĄCE CICONIFORMES

czaplowate Ardeidae

8 czapla siwa - z wyjątkiem Ardea cinerea występującej na terenie stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane

SIEWKOWATE CHARADRIFORMES

mewy Laridae

10 mewa białogłowa Larus cachinans

WRÓBLOWE PASSERIFORMES

krukowate Corvidae

11 gawron Corvus frugilegus

12 kruk Corvus corax

13 sroka Pica pica 235

13 wrona siwa Corvus corone

SSAKI MAMMALIA

OWADOŻERNE INSECTIVORA

kretowate Talpidae

14 kret - z wyjątkiem występującego Talpa europaea na terenie ogrodów, upraw ogrodniczych, szkółek, lotnisk, ziemnych konstrukcji hydrotechnicznych oraz obiektów sportowych

GRYZONIE RODENTIA

bobrowate Castoridae

15 bóbr europejski Castor fiber

myszowate Muridae

16 badylarka Micromys minutus

17 karczownik - z wyjątkiem Arvicola terrestris występującego na terenie sadów, ogrodów oraz upraw leśnych

18 mysz zaroślowa Apodemus sylvaticus

19 mysz zielna Apodemus uralensis

DRAPIEŻNE CARNIVORA

łasicowate Mustelidae

20 wydra - z wyjątkiem występującej Lutra lutra na terenie stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane

Objaśnienia: * Gatunki zwierząt zostały pogrupowane w wyższe jednostki systematyczne w ten sposób, że: - wielkimi literami, czcionką pogrubioną wyróżniono nazwy GROMAD, - wielkimi literami, czcionką zwykłą wyróżniono nazwy RZĘDÓW, - małymi literami, czcionką pogrubioną wyróżniono nazwy rodzin. Nazwy łacińskie gatunków, rodzin, rzędów i gromad wyróżniono dodatkowo czcionką pochyłą. 236

(1) - gatunki, dla których nie stosuje się określonych w § 8 rozporządzenia odstępstw od zakazów, (2) - gatunki zwierząt wymagające ochrony czynnej.

237

Załącznik nr 4 . Wykaz bagien.

Położenie Powierzchnia Lp. Oddział Leśnictwo (ha) pododdział 1 2 3 4 Obręb Maskulińskie 1 3 i Krzyże 2,42 2 4 b Krzyże 0,87 3 4 f Krzyże 13,25 4 5 b Krzyże 0,90 5 5 c Krzyże 8,56 6 14 i Krzyże 1,66 7 23 b Ruczaj 1,30 8 24 g Ruczaj 0,20 9 36 g Ruczaj 0,92 10 45 d Ruczaj 0,97 11 49 i Krzyże 1,15 12 60 b Ruczaj 20,60 13 62 a Krzyże 0,79 14 62 g Krzyże 0,30 15 71 b Ruczaj 13,31 16 85 b Ruczaj 0,97 17 89 b Krzyże 1,48 18 94 h Drapacz 0,80 19 120 f Ruczaj 0,19 20 124A n Krzyże 0,67 21 124B k Krzyże 0,13 22 124B n Krzyże 1,26 23 133 h Ruczaj 7,27 24 148 k Drapacz 1,02 25 162 b Borek 5,32 26 169 C c Borek 0,30 27 186 b Borek 0,79 28 305 j Borek 1,26 29 322 l Borek 0,65 30 323 f Borek 0,54 31 323A l Borek 0,30 32 334 f Leśny Fort 0,28 33 334A b Zaroślak 0,85 34 363 n Leśny Fort 0,30 35 405 f Leśny Fort 3,31 36 406 h Leśny Fort 0,60 238

Położenie Powierzchnia Lp. Oddział Leśnictwo (ha) pododdział 1 2 3 4 37 446 b Ruczaj 0,46 Razem obręb 95,95 Obręb Mikołajki 1 1 b Łuknajno 1,16 2 2A h Łuknajno 2,98 3 5 i Łuknajno 1,38 4 9 c Łuknajno 0,30 5 13 l Łuknajno 0,40 6 13 o Łuknajno 0,90 7 14 d Łuknajno 0,34 8 20 b Łuknajno 0,86 9 22 d Łuknajno 0,74 10 22 f Łuknajno 0,36 11 22 g Łuknajno 0,50 12 22 k Łuknajno 0,47 13 22 l Łuknajno 0,46 14 22 m Łuknajno 0,81 15 22A d Łuknajno 8,39 16 24 d Łuknajno 0,50 17 25 h Łuknajno 0,32 18 26 k Łuknajno 0,62 19 27 j Łuknajno 0,26 20 27 o Łuknajno 0,34 21 28 n Łuknajno 0,44 22 28 o Łuknajno 0,23 23 29 d Łuknajno 0,42 24 29 i Łuknajno 0,44 25 29 j Łuknajno 0,72 26 30 d Łuknajno 0,52 27 36 b Łuknajno 0,78 28 36 k Łuknajno 0,32 29 36A g Łuknajno 0,41 30 37A a Łuknajno 0,56 31 37A d Łuknajno 0,30 32 37A j Łuknajno 0,33 33 38 j Łuknajno 2,18 34 39 x Łuknajno 0,46 35 39 x Łuknajno 0,55 36 39 x Łuknajno 3,56 37 44 c Łuknajno 0,36 239

Położenie Powierzchnia Lp. Oddział Leśnictwo (ha) pododdział 1 2 3 4 38 45 c Łuknajno 0,56 39 46 a Łuknajno 6,80 40 46 f Łuknajno 0,46 41 51 a Łuknajno 8,32 42 52 f Łuknajno 4,75 43 55 h Łuknajno 1,33 44 56 g Mikołajki 0,05 45 56 h Mikołajki 0,02 46 56 i Mikołajki 0,22 47 56 j Mikołajki 0,10 48 56 m Mikołajki 0,04 49 56 n Mikołajki 0,48 50 58 c Mikołajki 0,60 51 58 f Mikołajki 0,42 52 63 f Mikołajki 0,25 53 68 i Mikołajki 1,48 54 71 d Mikołajki 0,72 55 72 j Mikołajki 0,53 56 73 f Mikołajki 0,33 57 73 j Mikołajki 0,19 58 74 g Mikołajki 0,76 59 75 c Mikołajki 1,01 60 75 d Mikołajki 0,14 61 77A g Mikołajki 0,66 62 79 c Śniardwy 0,80 63 83 i Śniardwy 1,49 64 84 i Śniardwy 0,58 65 86 i Mikołajki 0,34 66 87 i Mikołajki 3,00 67 94 h Śniardwy 0,14 68 100 d Śniardwy 0,26 69 101 a Śniardwy 3,27 70 101 l Śniardwy 0,38 71 102 o Śniardwy 0,32 72 119 h Mikołajki 0,50 73 122 t Mikołajki 0,67 74 124 c Śniardwy 0,96 75 136 m Śniardwy 3,00 76 144 h Śniardwy 1,51 77 146 c Śniardwy 0,85 78 147 a Śniardwy 5,12 240

Położenie Powierzchnia Lp. Oddział Leśnictwo (ha) pododdział 1 2 3 4 79 165 a Gąsior 13,96 80 165 b Gąsior 1,27 81 166A b Gąsior 0,75 82 170 b Gąsior 9,36 83 170 f Gąsior 5,51 84 176 c Gąsior 1,17 85 176 d Gąsior 1,74 86 182 d Gąsior 1,98 87 182 g Gąsior 2,62 88 182 l Gąsior 4,24 89 185 h Gąsior 1,06 90 186 g Gąsior 3,25 91 187 c Gąsior 10,44 92 188 c Gąsior 7,60 93 195 a Gąsior 2,11 94 197 c Gąsior 6,70 95 201 f Gąsior 1,17 96 202 f Gąsior 0,61 97 205 f Gąsior 7,32 98 210 h Ukta 3,40 99 210 m Ukta 4,22 100 212 h Ukta 0,46 101 213 i Ukta 1,02 102 214 a Ukta 0,30 103 216 f Ukta 2,82 104 216 i Ukta 0,46 105 216 k Ukta 0,52 106 217 d Ukta 4,00 107 217 o Ukta 0,58 108 219 d Ukta 0,34 109 219 f Ukta 0,28 110 221 x Ukta 0,57 111 222 c Ukta 0,19 112 225 b Łuknajno 5,60 113 225A f Łuknajno 0,18 114 225A j Łuknajno 1,64 115 226 b Łuknajno 0,68 116 226 g Łuknajno 0,40 117 226A b Łuknajno 0,52 118 226A d Łuknajno 1,17 241

Położenie Powierzchnia Lp. Oddział Leśnictwo (ha) pododdział 1 2 3 4 119 227 a Łuknajno 0,96 120 227 i Łuknajno 0,96 121 228 d Baranowo 0,43 122 230 d Baranowo 0,30 123 231 b Baranowo 0,36 124 232 d Baranowo 0,10 125 232 h Baranowo 1,40 126 233 k Baranowo 0,32 127 236 f Baranowo 0,32 128 236 i Baranowo 0,56 129 237 h Baranowo 0,46 130 240 h Baranowo 0,33 131 241 b Baranowo 0,70 132 242 b Baranowo 0,65 133 242 d Baranowo 0,49 134 242 g Baranowo 0,28 135 242 l Baranowo 0,89 136 243 c Baranowo 0,27 137 244 f Baranowo 0,28 138 248 f Baranowo 0,55 139 252 d Baranowo 0,80 140 256 f Baranowo 1,97 141 256 h Baranowo 0,91 142 256 j Baranowo 2,72 143 257 b Baranowo 0,68 144 257 c Baranowo 2,64 145 257 h Baranowo 0,76 146 258 f Baranowo 0,37 147 258 h Baranowo 0,62 148 258 j Baranowo 0,47 149 258 l Baranowo 0,33 150 261 b Mikołajki 0,76 151 262 d Mikołajki 0,10 152 263 b Mikołajki 0,50 153 263 f Mikołajki 0,80 154 263 k Mikołajki 1,66 155 264 g Mikołajki 0,46 156 266 b Mikołajki 0,24 157 266 h Mikołajki 0,80 158 282 a Ukta 6,70 242

Położenie Powierzchnia Lp. Oddział Leśnictwo (ha) pododdział 1 2 3 4 159 282 b Ukta 8,96 160 283 d Ukta 0,51 161 287 b Ukta 4,84 162 287 h Ukta 8,84 163 287 o Ukta 0,82 164 288 c Ukta 0,11 165 289 j Ukta 1,83 166 291 c Ukta 0,60 167 292 b Ukta 0,60 168 293 l Ukta 0,40 169 295 i Ukta 2,03 170 295 l Ukta 1,85 171 295 n Ukta 1,00 172 298 f Ukta 0,77 173 299 h Ukta 0,42 174 300 d Ukta 1,36 175 300 h Ukta 1,13 176 300 k Ukta 0,35 177 302 c Ukta 2,73 178 302 g Ukta 1,94 179 302 h Ukta 0,56 180 303 j Ukta 0,63 181 304 d Ukta 0,41 182 305 d Ukta 0,46 183 306 c Ukta 0,22 184 306 i Ukta 0,29 185 306 n Ukta 1,08 186 307 d Ukta 0,82 187 307 i Ukta 0,05 Razem obręb 280,80 Obręb Ruciane 1 4 d Wejsuny 0,62 2 5 i Wejsuny 0,22 3 6 g Wejsuny 0,43 4 11 h Wejsuny 0,58 5 12 d Wejsuny 4,23 6 17 c Wejsuny 0,80 7 17 l Wejsuny 0,28 8 20 g Wejsuny 1,33 9 25 d Wejsuny 1,72 243

Położenie Powierzchnia Lp. Oddział Leśnictwo (ha) pododdział 1 2 3 4 10 28 b Wejsuny 0,51 11 35 c Wejsuny 9,01 12 36 a Wejsuny 5,58 13 65 b Ruciane 0,34 14 65 c Ruciane 1,21 15 66 c Ruciane 0,30 16 73 h Ruciane 1,34 17 83 f Ruciane 3,38 18 83 g Ruciane 0,32 19 95 d Ruciane 4,75 20 98 b Guzianka 0,60 21 100 c Guzianka 0,34 22 101 d Guzianka 3,99 23 107 i Guzianka 0,60 24 107 l Guzianka 0,36 25 109 g Guzianka 0,16 26 111 c Ruciane 0,26 27 118 h Ruciane 0,64 28 120 i Ruciane 0,31 29 121 h Guzianka 0,28 30 128 f Guzianka 0,57 31 130 b Guzianka 0,03 32 134 m Guzianka 0,31 33 136 d Guzianka 0,58 34 137 b Guzianka 9,97 35 137 f Guzianka 0,32 36 138 c Guzianka 2,61 37 162 f Guzianka 0,38 38 163 i Guzianka 6,50 39 185 c Kowalik 0,34 40 201 i Kowalik 0,18 41 202 g Kowalik 1,55 42 219 g Dębowo 0,53 43 232 c Dębowo 1,50 44 234 c Dębowo 1,90 45 235 c Dębowo 0,81 46 245 b Dębowo 0,68 47 245 f Dębowo 0,26 48 263 c Kowalik 0,33 49 263 d Kowalik 2,07 50 268 j Dębowo 8,37 244

Położenie Powierzchnia Lp. Oddział Leśnictwo (ha) pododdział 1 2 3 4 51 269 f Dębowo 0,33 52 269 h Dębowo 2,77 53 270 c Dębowo 1,66 54 275 b Kowalik 2,50 55 280 b Dębowo 0,82 56 281 c Dębowo 7,84 57 282 d Dębowo 5,94 58 282 j Dębowo 1,53 59 283 b Dębowo 6,28 60 284 d Czapla 0,35 61 284 f Czapla 1,10 62 285 d Czapla 0,42 63 285 f Czapla 1,33 64 291 d Czapla 2,64 65 292 a Czapla 0,43 66 293 b Czapla 0,61 67 308 f Dębowo 1,00 68 314 f Czapla 1,47 69 316 b Czapla 1,57 70 316 c Czapla 0,30 71 317 a Czapla 1,64 72 320 b Czapla 1,21 73 323 j Czapla 0,98 74 334 a Czapla 0,68 75 341 g Czapla 1,26 76 346 k Czapla 0,79 77 346 p Czapla 1,55 78 352 b Czapla 2,71 79 352 f Czapla 1,00 80 352 g Czapla 0,28 81 360 d Czapla 2,14 82 363 a Guzianka 12,52 83 363 b Guzianka 9,94 84 363 c Guzianka 2,94 85 363 d Guzianka 0,43 86 363 g Guzianka 0,52 87 363 h Guzianka 5,18 88 363 k Guzianka 0,42 Razem obręb 171,36 Razem nadleśnictwo 548,11

245

Załącznik nr 5 Wykaz gruntów do naturalnej sukcesji.

Oddział Powierzchnia Lp Typ siedliskowy lasu pododdział w ha 1 2 3 4 Obręb Maskulińskie 1 25 m Ol 3,37 2 37 b Ol 4,99 3 37 n LMb 3,18 4 49 d LMb 8,71 5 56 b BMb 7,13 6 62 b Ol 9,68 7 62 d LMb 3,23 8 75 b LMśw 0,30 9 124 A s Ol 0,63 10 132 d LMb 0,86 11 132 f OlJ 1,60 12 133 a LMb 0,01 13 133 b LMw 0,71 14 134 h BMw 0,38 15 143 b Lw 0,22 16 162 d LMw 0,69 17 169 f Lw 0,25 18 199 i Ol 1,04 19 200 d Ol 1,44 20 200 i Ol 0,53 21 200 k Ol 6,73 22 215 l Ol 0,76 23 217 b Ol 7,09 24 237 a Ol 6,15 25 237 b Ol 7,99 26 258 f LMw 2,05 27 271 d Ol 1,64 28 303 l LMw 1,03 29 313 g LMb 0,01 30 314 l LMb 4,52 31 331 d LMb 5,49 32 388 a Ol 1,33 Razem obręb 93,74 Obręb Mikołajki 1 8 A d LMb 0,72 2 8 A h LMb 0,24 3 21 a LMb 1,41 4 25 b Ol 0,42 5 26 b Ol 0,51 6 36 g LMb 0,29

246

Oddział Powierzchnia Lp Typ siedliskowy lasu pododdział w ha 1 2 3 4 7 36 A a LMb 0,17 8 37 A c Lw 0,18 9 37 A f Lw 0,32 10 37 A h LMb 0,93 11 37 A k Lw 0,29 12 37 A o Ol 1,25 13 39 p Ol 1,12 14 40 d Lw 0,55 15 48 h OlJ 1,79 16 52 c OlJ 2,92 17 60 c LMb 0,22 18 62 j Ol 2,62 19 64 c Ol 2,71 20 74 d Bb 1,57 21 78 j LMśw 0,47 22 79 d Ol 1,04 23 103 i LMb 0,79 24 104 i LMb 0,67 25 119 g LMb 1,23 26 119 l Ol 1,70 27 120 f LMb 2,22 28 122 r LMb 2,40 29 123 f LMb 1,97 30 132 i LMb 0,93 31 135 n LMb 1,67 32 136 b LMb 1,77 33 137 a LMb 2,51 34 138 c LMb 0,52 35 146 g LMb 3,11 36 147 b LMb 0,12 37 161 j LMb 1,39 38 161 A i Ol 1,78 39 166 j Lw 0,11 40 166 A f Ol 2,69 41 188 f LMb 0,85 42 190 f LMb 0,52 43 196 c LMw 0,43 44 202 a LMb 8,22 45 210 d LMb 0,68 46 213 d LMb 3,37 47 213 k Ol 0,48 48 216 d LMb 6,58 49 217 m LMw 0,40 50 217 n LMb 3,26

247

Oddział Powierzchnia Lp Typ siedliskowy lasu pododdział w ha 1 2 3 4 51 217 r Ol 0,35 52 225 A k Ol 2,60 53 248 d Lśw 0,26 54 283 c LMb 3,45 55 288 f Ol 0,87 56 296 d Lw 2,51 57 299 b LMw 0,37 Razem obręb 84,57 Obręb Ruciane 1 109 d Ol 2,16 2 129 h Ol 0,90 3 271 c BMb 1,70 4 296 a LMb 4,22 5 296 i LMb 2,61 6 325 h BMw 0,63 7 340 g BMb 0,72 Razem obręb 12,94 Ogółem nadleśnictwo 191,25

248 249

LEKSYKON

250 251 abiotyczne składniki ekosystemów – nieożywione elementy biogeocenoz stwarzające warunki bytowania dla żywych organizmów i same podlegające różnego typu modyfikacjom pod ich wpływem: promieniowanie różnego rodzaju, atmosfera, gleby i wody (bez organizmów), rzeźba terenu, klimat, emisje przemysłowe i inne skutki działalności człowieka, czynniki akustyczne itp. antropogeniczny – stworzony przez człowieka antropogenizacja – pojawianie się w jakimś tworze naturalnym cech i właściwości wynikających z działalności człowieka. antropopresja – całość planowanych i bezplanowych działań ludzkich wywołujących zamierzone i niezamierzone zmiany w środowisku, genetyczne zmiany w populacjach organizmów itp. Arenosois (arenosole) – wg klasyfikacji FAO-UNESCO słabo rozwinięte gleby piaskowe. asocjacja roślinna → zespół roślin azot ogółem (azot ogólny) – sumaryczne określenie wszystkich związków azotowych w glebie. bagno – teren trwale podmokły, porosły roślinnością przystosowaną do bardzo wilgotnych warunków, z czasem przekształcającą się w torf. bakteriologiczne zanieczyszczenie wód - zmiana składu lub ilości bakterii żyjących w wodach podziemnych wywołana zanieczyszczeniem wód; szczególnie niekorzystne jest pojawianie się bakterii patogennych. bielicowanie → proces bielicowania biocenoza – względnie trwały, naturalny lub sztuczny zespół populacji roślinnych (fitocenoza) i zwierzęcych (zoocenoza), żyjących we wspólnym biotopie (siedlisku) i powiązanych wzajemnie licznymi zależnościami: trwałość biocenozy zależy między innymi od sprawnego funkcjonowania mechanizmów samoregulacyjnych (→ homeostaza). biochemiczne zapotrzebowanie tlenu BZT - laboratoryjny wskaźnik oceny zanieczyszczenia wód; oznacza ilość tlenu (wyrażoną w mg) potrzebną do biochemicznego utlenienia łatwo rozkładających się związków organicznych występujących w wodzie; nie obejmuje substancji opornych na biodegradację lub toksycznych dla mikroorganizmów; biochemiczny rozkład substancji organicznej najintensywniej przebiega w ciągu pierwszych pięciu dób, stąd BZT oznacza się zwykle w tym interwale czasowym podając w zapisie cyfrowy indeks (BZT5). biochora – termin ekologiczny oznaczający zespół jednorodnych biotopów; przykładem biochory może być pustynia, step, jezioro itp. biogeny → pierwiastki biogenne 252 biogeocenoza → ekosystem biogrupa – grupa drzew wyodrębniająca się w lesie jako zwarta, powiązana ekologicznymi współzależnościami, zespołowa jednostka biologiczna. biomasa – ogólna masa osobnika albo osobników jednego gatunku, grupy gatunków lub całej biocenozy przypadająca na jednostkę powierzchni lub objętości danego biotopu: wyraża się w formie tzw. świeżej lub suchej masy (g/m2, kg/ha, g/m3 itd.). Biomasa roślin nazywa się fitomasą, a biomasa zwierząt – zoomasą. biosfera – warstwa Ziemi zamieszkana przez żywe organizmy; obejmuje wszystkie gleby (pedosferę) i dolną część atmosfery (troposferę); nie wymaga sztucznych środków do podtrzymania życia. biotop → siedlisko biotyczne składniki ekosystemów – żywe elementy biogeocenoz, tj. roślinność, fauna (także człowiek) i drobnoustroje działające wzajemnie na siebie i na siedlisko. błota – obszary, miejsca grząskie, trwale podtopione, zarosłe kępami hydrofilnej roślinności, między którymi prześwieca lustro wolnej wody. bonitacja drzewostanu – wskaźnik produkcyjnej zdolności drzewostanu. Najczęściej bonitację wyraża się przez porównanie wysokości danego drzewostanu z ujętą w tabelach przeciętną wysokością drzewostanu wzorcowego tego samego gatunku i w tym samym wieku. borealny – odnoszący się do północy, północny; np. klimat półkuli północnej między 600 a 400 N. borowacenie → pinetyzacja borowina (humolit) – nie odwodniony torf leczniczy; odznacza się wysokim stopniem humifikacji obumarłej roślinności bagiennej, dużą zawartością związków bitumicznych, wosków i ciał żywicznych, a także substancji o działaniu hormonalnym, typu folikuliny i hipotensyjnym. bory – grupa typów lasu z dominacją drzewostanów iglastych niskiej bonitacji na ubogich, kwaśnych glebach bielicoziemnych, ze słabo rozwiniętym podszytem, ubogim runem krzewinkowym (borówki, wrzos) z dużym udziałem mchów i/albo porostów; zależnie od stosunków wilgotnościowych wyróżnia się bory suche, świeże, wilgotne i bagienne (te ostatnie na torfowiskach wysokich). brunatnienie → proces brunatnienia buczyna – cienisty las bukowy, często naturalnego pochodzenia, z małą domieszką innych gatunków drzew i słabo rozwiniętymi warstwami podrostu, podszytu i runa. 253 butwienie – biochemiczny rozkład materii organicznej (drewna, leśnej ściółki, papieru itp.) w warunkach tlenowych. byliny – wieloletnie (trwałe) rośliny zielne, tracące na zimę pędy nadziemne, a odradzające się wiosną z przeżywających części podziemnych (korzeni, bulw, cebul, kłączy, rozłogów). Carex → turzyca cespityzacja – naturalny lub protegowany działalnością człowieka proces zwiększania się udziału roślinności trawiastej w fitocenosie. cetyna – 1. gałązki sosnowe (z igliwiem) wydrążone przez korniki (cetyńce) i, po odłamaniu przez wiatr, wchodzące w skład ściółki leśnej, w silnie uszkodzonych drzewostanach sosnowych cetyna może stanowić znaczny procent rocznego opadu leśnego. 2. gałązki świerka ścięte przez wiewiórki. 3. uiglone gałązki sosnowe, świerkowe lub jodłowe pozyskiwane po ścięciu drzew na cele przemysłowe; wysoce szkodliwy proceder powodujący ubożenie gleb leśnych w składniki pokarmowe w stopniu porównywalnym z wygrabianiem ściółki leśnej. cetyńce – dwa gatunki korników (cetyniec większy i cetyniec mniejszy) odbywające żer uzupełniający lub regeneracyjny wewnątrz cienkich gałązek sosnowych i przyczyniające się do opadania → cetyny. chemiczne zapotrzebowanie tlenu ChZT - umowny, laboratoryjnie oznaczany wskaźnik jakości wody; określa ilość tlenu (w mg) potrzebną dla utlenienia związków znajdujących się w 1 dm3 wody; podczas badania utlenianiu mogą ulegać zarówno związki organiczne jak i nieorganiczne. chloroza – choroba roślin polegająca na nieprawidłowym tworzeniu się lub zaniku chlorofilu, przy czym chloroplasty ulegają rozpadowi; chore rośliny stopniowo żółkną. Przyczyny chlorozy mogą być różne, np. brak w glebie związków żelaza, magnezu, azotu lub innych składników pokarmowych. Chloroza może być też wywołana nadmiarem wapnia w glebie. chrobotek – (Cladonia) – rodzaj porostów o plechach krzaczkowatych lub pałeczkowatych; obejmuje około 20 gatunków. Chrobotki występują głównie w suchych borach, na wrzosowiskach i torfowiskach wysokich. ciek – nazwa nadawana wszelkim powierzchniowym wodom płynącym (rzeki, strumienie, potoki, kanały, rowy). cięcie – usuwanie (wycinanie) drzew w lesie. ciężkonasienne rośliny – rośliny, których nasienie ma dużą masę, (np. dęby, buki) rozsiewające się zwykle tylko w niedalekiej odległości od egzemplarzy rodzicielskich. 254 czwartorzęd – najmłodszy okres ery kenozoicznej; rozpoczął się około 1,8 mln lat temu i trwa do dziś; dzieli się na plejstocen – czyli epokę lodowcową i na holocen – czyli epokę polodowcową. W czwartorzędzie na Ziemi pojawił się człowiek – stąd niektórzy nazywają czwartorzęd antropogenem. czynniki abiotyczne – czynniki glebotwórcze wyjąwszy organizmy żywe (w tym człowieka). czynniki biotyczne – wszystkie organizmy (łącznie z człowiekiem), których działalność życiowa wpływa na procesy kształtowania i przekształcania gleb (→ czynniki glebotwórcze). czyszczenia – w leśnictwie zespół zabiegów pielęgnacyjnych wykonywanych w drzewostanach I klasy wieku (do 20 lat) w celu regulowania zwarcia, składu gatunkowego i prawidłowego rozwoju drzewostanów; czyszczenia polegają na usuwaniu drzew zbędnych i charakteryzujących się niepożądanymi cechami hodowlanymi. dąbrowa – las dębowy naturalnego pochodzenia. decesja torfowiska (subsydencja) – osiadanie, zmniejszanie się miąższości złoża torfu po jego osuszeniu wskutek fizycznego zagęszczania i biochemicznego rozkładu (mineralizacji i humifikacji) torfu. defoliacja – pozbawienie rośliny ulistnienia spowodowane najczęściej przez żery owadów lub stosowanie specjalnych preparatów chemicznych (defoliantów). degeneracja zbiorowiska roślinnego – zniekształcenie (głównie antropogeniczne) naturalnych lub półnaturalnych zbiorowisk roślinnych polegające na przejściowym rozchwianiu ich struktury i organizacji oraz zmianie składu florystycznego i utracie swoistych cech. degradacja – 1. w geomorfologii – obniżenie powierzchni terenu wskutek wietrzenia i erozji. 2. w biochemii – stopniowy rozkład związku organicznego z udziałem enzymów w organizmie lub środowisku. dendrologia – dział botaniki: nauka o drzewach i krzewach. dendrometria – dział biometrii zajmujący się pomiarami drzew i drzewostanów na podstawie badań kształtu drzew i struktury drzewostanów. deniwelacja – różnica wysokości między punktem najwyższym (wierzchołkiem, załomem) rozpatrywanego wycinka terenu, a jego punktem najniższym (podnóżem, dnem). diagram – wykres przedstawiający w układzie współrzędnych zależności między ilościowymi charakterystykami rozpatrywanych zjawisk. dolina – forma powierzchni Ziemi, silnie wydłużone obniżenie terenu zwykle pochylone w jednym kierunku. domieszki biocenotyczne – odpowiednio dobrane rośliny (zwykle gatunki krzewów i drzew nie wchodzących w skład drzewostanu głównego), które wprowadza się pojedynczo lub 255 grupowo do zbyt monotonnego drzewostanu w celu urozmaicenia składu gatunkowego biocenozy leśnej, zwiększenia jej odporności na niekorzystne warunki środowiska, przyspieszenia rozkładu ściółki i usprawnienia biologicznego obiegu składników odżywczych, stworzenia korzystnych warunków bytowania pożytecznemu ptactwu oraz innym pożądanym w lesie zwierzętom itd. dominacja – przewaga, najczęściej ilościowa, jednego gatunku (czynnika, elementu) nad pozostałymi. dorzecze – obszar, z którego wody spływają do danego systemu rzecznego i, jeśli ten system nie jest bezodpływowy, odpływają zeń rzeką główną; dorzecze składa się z reguły z szeregu zlewni. drągowina – drzewostan w wieku 20-40 lat, silnie przyrastający na grubość, dostarczający kopalniaków i słupów teletechnicznych. drenowanie – wykonywanie prac ziemnych oraz instalowanie urządzeń mających na celu szybkie odprowadzenie nadmiaru wody glebowej lub powierzchniowej i poprawę przewiewności gleby. drewno (ksylem) – tkanka roślin naczyniowych, na którą składają się elementy przewodzące (martwe), miękiszowe i wzmacniające; transportuje wodę i składniki mineralne z korzeni do innych organów; jest główną częścią trwałej substancji roślin drzewiastych. Drewno zawiera około 50% węgla, 43% tlenu, 6,1% wodoru, 0,04-0,26% azotu i 0,03-1,20% składników mineralnych (popielnych). Pod względem chemicznym drewno jest konglomeratem wielocząsteczkowych związków organicznych. W skład drewna wchodzi celuloza, hemicelulozy, lignina oraz żywice, woski, tłuszcze, garbiniki, alkaloidy i in. drzewo – wieloletnia roślina wytwarzająca zdrewniały nadziemny pęd główny i koronę z pędów bocznych; drzewa są podstawowym składnikiem fitocenoz leśnych i wywierają znaczny (często decydujący) wpływ na funkcjonowanie całej biosfery. drzewostan – 1. część fitocenozy lasu składająca się z roślin drzewiastych, które razem rosnąc wzajemnie na siebie wpływają i odgrywają przeważnie przewodnią rolę w kształtowaniu stosunków ekologicznych w całym ekosystemie. 2. w urządzaniu lasu – podstawowa jednostka przyrodniczo-gospodarcza, wyodrębniona podczas leśnych prac taksacyjnych i wymagająca odrębnego traktowania. drzewostan główny – ogół drzew tworzących górne piętro w drzewostanie jednowiekowym, stanowiących główny cel produkcji drzewnej w danym fragmencie lasu. 256 drzewostan w klasie odnowienia (KO) – drzewostan podlegający przebudowie rębniami złożonymi, w którym co najmniej 30% powierzchni zostało odnowione naturalnie lub sztucznie pożądanymi gatunkami drzew leśnych o pełnej przydatności hodowlanej. drzewostan w klasie do odnowienia (KDO) - drzewostan podlegający przebudowie rębniami złożonymi, w którym nie występuje wartościowe, młode pokolenie drzew leśnych na wymaganej powierzchni. drzewostan nasienny – drzewostan, którego pochodzenie i dobra jakość pozwala oczekiwać, że z pozyskanych w nim nasion otrzyma się wartościowe potomstwo, zapewniające w danych warunkach siedliskowych trwałą, jakościowo i ilościowo zadowalającą produkcję drewna. drzewostan negatywny – termin używany w praktyce leśnej, określający drzewostan o małym przyroście i/albo złej jakości biologicznej i technicznej. drzewostan podrzędny – 1. – drzewostan złożony z drzew, których korony pozostają pod sklepieniem drzewostanu głównego i spełniają podrzędną rolę w produkcji masy drzewnej. 2. część drzewostanu przeznaczona do usunięcia podczas trzebieży. dynamika roślinności – zmienność w czasie populacji roślinnych i fitocenoz rozpatrywanych jako składniki biocenoz i ekosystemów. dział wodny (wododział) – linia rozgraniczająca dorzecza dwóch rzek, mórz lub oceanów, wyznaczona na podstawie ukształtowania terenu. dzielnica przyrodniczoleśna – jednostka terytorialna, wyróżniana w ramach krainy przyrodniczoleśnej na podstawie ilościowych różnic fizjograficzno-ekologicznych, które powodują konieczność swoistego traktowania lasów występujących w tej jednostce. ekoklimat → klimat siedliskowy ekologia – 1. nauka o ekosystemach (naturalnych i sztucznych), ich wewnętrznej strukturze, funkcjonowaniu i ewolucji. 2. nauka o wzajemnych związkach między organizmami, bądź ich zespołami, a środowiskiem. ekosystem (biogeocenoza) – układ ekologiczny, utworzony przez współżyjące ze sobą organizmy roślinne i zwierzęce (biocenozę) łącznie z ich siedliskiem (biotopem), w którym wszystkie części składowe są ze sobą powiązane licznymi zależnościami, warunkują się wzajemnie i funkcjonują kompleksowo. ekoton – różnej szerokości strefa przejściowa między dwoma układami ekologicznymi (ekosystemami, biocenozami itp.) a także pomiędzy dwiema strefami klimatyczno-glebowymi (→ pedoekoton). ekotop → siedlisko 257 ekotyp – populacja (lub populacje) danego gatunku, ukształtowana (wyselekcjonowana) pod wpływem długotrwałego działania określonych warunków środowiska i wykazująca wysoki stopień przystosowania do nich. enklawa – teren otoczony obszarem o innym charakterze albo należącym do innego właściciela. epilimnion - w stratyfikacji termicznej jeziora – powierzchniowa warstwa, która w lecie najszybciej się nagrzewa. eutroficzny – termin określający duże (lecz nie toksyczne) stężenie składników pokarmowych w środowisku życia organizmów (np. eutroficzna gleba, eutroficzne siedlisko), także bujnie rozwiniętą roślinność wskazującą na takie warunki. eutrofizacja – wzbogacenie (niekiedy nadmierne) w wyniku procesów naturalnych lub (częściej) antropogenicznych jakiegoś środowiska (np. jeziora) w składniki pokarmowe. Nadmierna chemizacja rolnictwa, zwłaszcza zbyt obfite nawożenie azotowe i fosforowe, powoduje przedostawanie się do jezior dużych ilości tych pierwiastków, co z kolei staje się przyczyną wielu niekorzystnych zjawisk w ekosystemie jeziora (zakwity fitoplanktonu, ubytki tlenu, zanikanie niektórych cenniejszych gatunków ryb itd.). facja – 1. w gleboznawstwie – specyficzna geograficzna → odmiana jakiegoś typu glebowego, np. bielica przybałtycka. 2. w geologii – sposób wykształcenia osadu tego samego wieku, zależny od środowiska sedymentacji. 3. w fitosocjologii – najniższa jednostka w systematyce fitosocjologicznej ustalona na podstawie ilościowego panowania w danym zespole jakiegoś gatunku lub formy życiowej rośliny, np. facja borówkowa w zespole boru świeżego lub facja trawiasta w zespole buczyny pomorskiej. filogeneza – rozwój rodowy organizmów żywych i poszczególnych ich szczepów. fitocenologia → fitosocjologia fitocenoza – roślinna część biocenozy, każde zbiorowisko roślinne. fitogeografia – geografia roślin, dział botaniki, a zarazem geografii, zajmujący się wyjaśnieniem przyczyn powodujących obecne rozmieszczenie na Ziemi poszczególnych gatunków roślin oraz ich skupień (zbiorowisk). fitomelioracje – zabiegi mające na celu trwałą poprawę niekorzystnych warunków środowiska, dokonywane za pomocą zalesiania, zadrzewiania lub uprawy specjalnych roślin. fitosocjologia (fitocenologia) – dział botaniki zajmujący się badaniem zbiorowisk roślinnych. fizjografia – zbiór przyrodniczych wiadomości o danym obszarze; przyrodniczy opis danego obszaru lub obiektu. 258 fizjologia – nauka o funkcjach żywych ustrojów, ich narządów, tkanek i komórek oraz o prawach, które tymi funkcjami rządzą. Ze względu na odrębność przedmiotu i metod badania rozróżnia się fizjologię roślin oraz fizjologię zwierząt i człowieka. flora – ogół gatunków roślinnych występujących w danym środowisku geograficznym i w danym okresie historii Ziemi. florystyka – dział fitogeografii zajmujący się inwentaryzację flory, tj. ustaleniem dla poszczególnych terenów listy jednostek systematycznych z podaniem ich stanowisk (miejsc występowania). fluktuacja – niestałość, zmienność, wahania zachodzące w przebiegu pewnych procesów, nie wykazujące jednak wyraźnej tendencji kierunkowej (np. sezonowe wahania pH gleby, wilgotności itp.). fluktuacja w fitocenozach – proces nieustannych zmian o różnym czasie trwania, występujących mozaikowo w zbiorowisku roślinnym, nie powodujących jednak zmian w zbiorowisku jako całości; fluktuacja zachodzi z zachowaniem właściwej danemu typowi zbiorowiska; struktury, funkcji i charakteru powiązań wewnętrznych z pozostałymi komponentami oraz z siedliskiem i środowiskiem. Fluktuacja wyraża się głównie zastępowaniem osobników starszych przez młodsze tego samego gatunku lub gatunków o podobnych wymaganiach ekologicznych. Zewnętrznym wyrazem fluktuacji w fitocenozach leśnych są luki w drzewostanie i odpowiadające im przejściowe zmiany strukturalne w niższych warstwach zbiorowiska leśnego (→ mozaiki wędrującej koncepcja). fotogrametria – technika zajmująca się odtwarzaniem kształtu, wymiarów i położenia utworów przestrzennych na podstawie zdjęć fotograficznych, stosowana zwłaszcza w pracach geodezyjnych i topograficznych. fotointerpretacja – analiza zdjęć lotniczych, polegająca na rozpoznawaniu na nich pod stereoskopem szczegółów geomorfologicznych, budowy geologicznej, rodzaju gleb, występowania wód gruntowych, składu roślinności, zasięgu emisji przemysłowych itp. fotomapa – mapa jakiegoś obszaru sporządzona na podstawie zdjęć lotniczych lub satelitarnych. gatunki borealne – gatunki roślin występujące w północnych częściach Europy, Azji i Ameryki Płn., związane z pasem naturalnych lasów iglastych; w Polsce nieliczne relikty plejstoceńskie. generacja – pokolenie; termin odnosi się głównie do istot żywych, lecz jest też używany w znaczeniu przenośnym do tworów przyrody nieożywionej, których geneza wiąże się 259 z okresowymi nawrotami warunków sprzyjających określonym procesom (np. wydmotwórczym). genetyka – nauka biologiczna zajmująca się badaniem dziedziczności i zmienności żywych organizmów. geobotanika – dział botaniki obejmujący geografię roślin, fitosocjologię i ekologię roślin. geodezja – nauka o pomiarach Ziemi –, wykonywanych w celu wyznaczenia kształtu i wymiarów jej części lub całości, sporządzania map i planów geodezyjnych oraz wykorzystania ich do różnych prac inżynierskich i gospodarczych. Do metod, którymi posługuje się geodezja należą miernictwo, fotogrametria i teledetekcja. geofity – jedna z form życiowych roślin wg klasyfikacji Raunkiaera; gatunki, których pączki odnowieniowe przetrzymują niesprzyjającą porę roku (zima, okres suszy) pod ziemią – np. rośliny kłączowe, bulwiaste, cebulkowe itp. geologia – nauka o budowie i dziejach Ziemi, a głównie skorupy ziemskiej oraz o procesach, którym ona podlega, tzn. o zespołach zjawisk, dzięki którym ulega przeobrażeniom. geomorfologia – nauka o formach i kształtowaniu się powierzchni Ziemi. gleba – integralny składnik wszystkich ekosystemów lądowych i niektórych płytkowodnych utworzony w powierzchniowych warstwach litosfery, specyficznie przekształconych (i nadal przekształcanych) pod wpływem roślinności i pozostałych czynników glebotwórczych; do najważniejszych funkcji gleby należy jej uczestnictwo w produkcji i rozkładzie biomasy, w magazynowaniu próchnicy, przepływie energii, retencji i obiegu pierwiastków pokarmowych i wody, a także uczestnictwo w procesach samoregulacyjnych, zapewniających ekosystemom mniejszą lub większą odporność na działanie czynników destrukcyjnych; gleba służy jako środowisko życia podziemnych organów roślin oraz różnorodnej mikroflory i fauny, którym stwarza określone warunki odżywcze, wodne, tlenowe, termiczne itd. o swoistej dynamice dobowej, sezonowej i wieloletniej. W procesie rozwoju gleby tworzy się profil glebowy zróżnicowany na poziomy genetyczne, których rodzaj, morfologia, właściwości i wzajemny układ są odbiciem minionych i współczesnych wpływów zmiennego w czasie i przestrzeni środowiska geograficznego (glebotwórczego) i należą do kryteriów rozpoznawczych, wykorzystywanych w systematyce (typologii) gleb. gleba porolna – gleba użytkowana aktualnie jako leśna, lecz nosząca w sobie ślady dawnego użytkowania rolniczego, np. ostro odcinający się w profilu poziom próchniczny o głębokości odpowiadającej niegdysiejszej uprawie mechanicznej. grabina – drzewostan z panującym grabem, powstający na żyznych siedliskach na skutek złej gospodarki leśnej. 260

gradacja – w entomologii i ekologii, masowy pojaw szkodliwych owadów w wyniku korzystnego dla danego gatunku układu czynników ekologicznych. Gramineae → trawy grąd – wielogatunkowy i wielowarstwowy las liściasty (głównie dębowo-grabowy). Rozróżnia się grądy niskie (wilgotniejsze) na glebach glejowych, murszowych itp. oraz grądy wysokie (świeże), na glebach brunatnych, płowych itp.; grądy są znacznie zróżnicowane siedliskowo i geograficznie. Grądami nazywa się też łąki wprowadzone na wymienione siedliska leśne po usunięciu drzewostanu. grobla – 1. niewysoki wał ziemny sypany w celu zatrzymania wody w stawach i innych zbiornikach lub nasyp komunikacyjny, przecinający jezioro, bagno itp. 2. wszelki nasyp ziemny stykający się z wodą. halizna – powierzchnia leśna pozbawiona drzewostanu przez czas dłuższy niż 2 lata lub uprawa leśna o zbyt niskim zadrzewieniu lub jakości. herbicydy – środki chwastobójcze; grupa związków chemicznych działających toksycznie na rośliny; ze względu na sposób działania dzielą się na selektywne (wybiórcze) – niszczące niektóre gatunki roślin bez uszkadzania innych, i totalne (nieselektywne) – niszczące wszelką roślinność. hipolimnion - w stratyfikacji termicznej jeziora – dolna warstwa, która ma niską stałą temperaturę i bardzo powoli ulega nagrzaniu. hodowla – 1. nauka o ulepszaniu genetycznych cech roślin uprawnych i doskonaleniu pogłowia zwierząt udomowionych oparta na zasadach dziedziczności 2. zabiegi pielęgnacyjne stosowane w uprawie roślin i chowie zwierząt. hydrofity (wodorosty) – rośliny bytujące stale w środowisku wodnym; są związane z dnem lub unoszone biernie; mogą być całkowicie zanurzone w wodzie albo mieć nieznaczną część pędów wynurzoną. hydrologia – nauka zajmująca się opisem występowania i obiegu wody w przyrodzie oraz metodami obliczeń charakterystyk niezbędnych do rozwiązywania zagadnień wodnomelioracyjnych, projektowania zabiegów przeciwerozyjnych, zaopatrywania w wodę gospodarki komunalnej, rolnictwa, przemysłu itd. igliwie – organy asymilacyjnie (igły) drzew iglastych, zwłaszcza po opadnięciu na powierzchnię gleby. insektycydy – środki chemiczne stosowane w ochronie roślin przeciw owadom i do dezynsekcji pomieszczeń. 261

inwentaryzacja – sporządzanie spisu z natury np. typów gleb występujących na jakimś obszarze, zbiorowisk roślinnych itd. jar (kanion, parów) – dolina rzeczna o wąskim dnie i stromych zboczach. kartografia – nauka o mapach, zasadach ich sporządzania i korzystania z nich, a także praktyczna umiejętność wykonywania map. katastrofa ekologiczna – drastyczne pogorszenie warunków środowiska powodujące zniszczenie na dużym obszarze większości biocenoz typowych dla danego terenu i poważnie ograniczające warunki bytowania tam ludzi; może być wywołana przez czynniki abiotyczne (np. huragany, powodzie), antropogeniczne (np. pożary, imisje przemysłowe) lub biotyczne (np. masowe pojawy szkodników). kępa – 1. mała wyniosłość w terenie, zwłaszcza bagnistym 2. skupisko drzew, krzewów. 3. wyspa na rzece lub jeziorze, porosła drzewami i krzewami. kłoda – 1. pień drzew liściastych zanikający w koronie wskutek rozgałęzienia konarów. 2. odcinek → strzały długości 2,7-6,0 m. kora – nazwa potoczna używana na określenie tkanek występujących na zewnątrz miazgi w późniejszym okresie rozwoju roślin nasiennych; ma znaczenie ochronne. Ściśle biorąc jest to kora wtórna, która składa się z dwu zasadniczych części; z wewnętrznej warstwy tkanek żywych (łyko, felloderma i fellogen) oraz z zewnętrznego pokładu tkanek martwych, obejmującego korek lub korowinę. Zawartość suberyny przyczynia się do zwiększenia odporności kory wtórnej na rozkład. kornik drukarz – szkodnik wtórny atakujący świerka, jeden z najbardziej szkodliwych owadów leśnych mający tendencję do częstych gradacji. korona drzewa – górna, rozgałęziona część drzewa. korzeń – osiowy, bezlistny organ roślin naczyniowych, rosnący zwykle pod powierzchnią ziemi; służy roślinie do pobierania wody i soli mineralnych oraz umocowuje ją w glebie. Zespół korzeni jednej rośliny zwie się systemem korzeniowym; rozróżnia się dwa zasadnicze typy systemów korzeniowych: palowy i wiązkowy; pierwszy odznacza się obecnością korzenia głównego, z mniej lub bardziej licznymi rozgałęzieniami; drugi składa się z wielu wydłużonych korzeni równorzędnych, zwykle przybyszowych kotlina – zagłębienie powierzchni Ziemi otoczone wzniesieniami; najczęściej okrągłe lub podłużne o wklęsłym lub płaskim dnie.

262 kraina – 1. część powierzchni Ziemi, kontynentu, kraju, stanowiąca pewną odrębną całość pod względem geograficznym, etnograficznym, historycznym. 2. Jednostka podziału geobotanicznego lub zoogeograficznego świata, wydzielona na podstawie analizy jej specyfiki. kraina przyrodniczoleśna – najwyższa rangą jednostka rejonizacji przyrodniczoleśnej; wielki zwarty obszar o wyrównanych granicach, o zbliżonych warunkach fizjograficznych, w którego obrębie osiąga swe optimum pewien typ siedliskowy lasu, charakterystyczny tylko dla tego obszaru. krzew – roślina drzewiasta rozgałęziająca się na wiele równorzędnych pędów bezpośrednio nad ziemią; nie tworzy typowego pnia. W lasach krzewy są podstawowymi składnikami podszytu. krzewinka – wieloletnia roślina o drewniejących, obficie rozgałęzionych pędach, o wysokości nie przekraczającej zwykle 50 cm. krzewy podszytowe – ważny składnik ekosystemów leśnych usprawniający biologiczny obieg składników pokarmowych w lesie i wpływający dodatnio na zdrowotność drzewostanów. Szczególnie ważna jest rola krzewów w ubogich siedliskach borowych, dla których jednak dobór odpowiednich gatunków, dobrze znoszących trudne warunki edaficzne i świetlne, jest ograniczony (→ podszyt). kserofit (suchorośl) – roślina zdolna do rozwoju na glebach o skrajnym niedostatku wody. ksylofagi – owady żerujące. kurhan – mogiła przeważnie z czasów przedhistorycznych, usypana z ziemi w formie kopca; także wysoki kopiec usypany na pamiątkę jakiegoś wydarzenia lub na czyjąś cześć. Gleby przykryte kurhanami są cennymi obiektami badań paleopedologicznych. larwa – młodociana forma zwierzęca, różniąca się budową i sposobem życia od osobnika dorosłego (imago). las – najbardziej skomplikowany wśród wszystkich ekosystemów lądowych, w którym współżyją, tworząc biocenozę, różne organizmy roślinne i zwierzęce; las wyróżnia się wybitnym udziałem drzew rosnących zwarcie i odgrywających w nim rolę głównych edyfikatorów. lądowacenie – powstawanie albo poszerzanie terenu wolnego od przykrycia wodą wskutek odkładania się osadów mineralnych i/albo organicznych lub obniżania się lustra wody zatapiającej teren. legenda – zbiór przyjętych na mapie umownych znaków wraz z objaśnieniami do nich. 263 lekkonasienne rośliny – rośliny (także drzewa, np. wierzby, topole, brzozy) produkujące nasiona, których mała masa i/albo specyficzna budowa umożliwia rozsiewanie z wiatrem na duże odległości; często są to rośliny pionierskie. lesistość – procent powierzchni leśnej w stosunku do ogólnej powierzchni geograficznej danego terenu. leśnictwo – 1. oparta na naukowych podstawach dziedzina działalności ludzkiej, skierowana ku trwałemu korzystaniu z naturalnych sił wytwórczych funkcjonujących w lesie i uwzględniająca rozliczne zadania, jakie ekosystemy leśne pełnią w globalnej gospodarce przyrody. 2. leśna jednostka gospodarczo-administracyjna, wchodząca w skład nadleśnictwa (niekiedy samodzielna), obejmująca zwykle obszar 1000-3000 ha. leżanina – uschnięte i leżące na ziemi części drzew (lub całe drzewa), które wskutek długiego przelegiwania w lesie zmurszały i nadają się najwyżej na opał. listowie – zbiorowa nazwa organów asymilacyjnych (liści) drzew i krzewów liściastych. lizawka – 1. miejsce (odsłonięta powierzchnia gleby lub ściany wykopu, przeważnie o południowej wystawie) z wykwitami soli chętnie zlizywanej przez zwierzynę; rozpoznawalne dzięki charakterystycznym zagłębieniom o obłych kształtach (ślady zlizywania). 2. urządzenie do zadawania zwierzynie soli mineralnych wykonane zwykle w formie korytek lub słupków. luka – wolna przestrzeń między koronami drzew w drzewostanie; zależnie od wielkości i kształtu zmienia w mniejszym lub większym stopniu warunki świetlne, cieplne i wilgotnościowe gleby znajdującej się pod tą przerwą. łąka – teren pokryty zwartą roślinnością, złożoną z licznych gatunków rodzimych trwa i ziół, tworzącą ruń łąkową, użytkowaną na paszę (siano, zielonki) dla zwierząt gospodarskich, rzadziej do okresowego wypasu; systemy korzeniowe roślin łąkowych tworzą mniej lub bardziej zwartą darń, która jest jedną z najistotniejszych cech łąki trwałej. Darń wpływa na swoisty proces glebotwórczy, zwany procesem darniowym. łęg – ekosystem leśny o bogatej wielogatunkowej fitocenozie na żyznych glebach (głównie madach) z przepływającą wodą, w dolinach rzek i strumieni. łodyga – organ roślin należących do grupy osiowców; jest głównym elementem przestrzennej budowy tych roślin określającym rozmieszczenie innych organów; łodygi są najczęściej nadziemne, rzadziej podziemne (rozłogi), mogą być jednoroczne lub wieloletnie (trwałe), zielne lub zdrewniałe itd. łozowisko – zarośla wierzbowe (z przewagą wierzby szarej). 264

łyko – tkanka przewodząca w wewnętrznej, żywej warstwie kory drzew; przewodzi wyprodukowane w liściach węglowodany i białka do pnia i korzeni. makroelementy (makroskładniki, makropierwiastki) – pierwiastki chemiczne pobierane przez rośliny w dużych ilościach; do najważniejszych należą: N, P, K, Ca, Mg, S; niedostatek w glebie przyswajalnych form któregokolwiek z tych pierwiastków odbija się ujemnie na produkcji roślinnej; brakujące ilości powinny być uzupełnione odpowiednim nawożeniem. makroklimat – klimat dużego obszaru, anp. strefy, kontynentu, kraju, regionu. makroregion – w planowaniu przestrzennym jest to rozległy obszar, na którym dominuje określony typ działalności gospodarczej. makrorelief (makrorzeźba terenu) – wielkie formy rzeźby powierzchni Ziemi, np. grzbiet górski, płaskowyż, równina, dolina itp. mapa geonorfologiczna – graficzne odwzorowanie ukazujące w odpowiedniej skali, za pomocą umownych znaków, formy powierzchni Ziemi ukształtowane na danym obszarze w wyniku określonych procesów geologicznych (geomorfologicznych). mapa gleb – graficzne odwzorowanie w dogodnej skali przestrzennego rozmieszczenia gleb (lub wybranych cech gleb) danego obszaru przedstawione za pomocą umownych znaków; mapy gleb wykonuje się na podstawie rozpoznania terenowego z wykorzystaniem, tam gdzie to możliwe, zdjęć lotniczych i satelitarnych. Zależnie od treści i podziałki rozróżnia się mapy przeglądowe, szczegółowe, typologiczne, uziarnienia, agrochemiczne, zasobności gleb, bonitacyjne, hydrologiczno-glebowe, erozji gleb itd.; o użyteczności mapy glebowej decydują: 1) skala, odpowiednia do celu i do przestrzennego zróżnicowania gleb danego obszaru; 2) właściwy dobór wyróżnionych na mapie jednostek podziału; 3) wierność, tj. zgodność ze stanem faktycznym w terenie treści i zarysu konturów pokazanych na mapie; 4) przejrzystość, uzyskiwana przez logiczny układ znaków, ułatwiający orientację w legendzie; 5) czytelność, wynikającą z odpowiedniego graficznego opracowania mapy. mapa hipsometryczna – graficzne odwzorowanie ukazujące w dogodnej skali wysokościowe zróżnicowanie określonego obszaru. mapa typów i podtypów gleb – graficzne odwzorowanie w dogodnej skali rozmieszczenia na danym obszarze podstawowych jednostek genetycznej systematyki gleb. mchy (Musci) – klasa mszaków; obejmuje ok. 13400 gatunków (w Polsce rośnie ok. 630) występujących w różnych siedliskach na całej kuli ziemskiej. W zależności od podłoża, na którym rosną, rozróżnia się mchy naziemne, nadrzewne, naskalne, napiaskowe, popielisk, runa leśnego, torfowiskowe, wodne itp. 265 miano coli - wskaźnik zanieczyszczenia fekalnego wody - zanieczyszczenia bakteriami chorobotwórczymi pochodzenia jelitowego; określany jako najmniejsza objętość wody (wyrażana w cm3), w której stwierdza się obecność jednej pałeczki okrężnicy (Escherichia coli); bakteria ta sama nie wywołuje chorób przewodu pokarmowego, towarzyszy jednak bakteriom chorobotwórczym. mikrorelief – drobne szczegóły rzeźby terenu na powierzchni głównych form rzeźby Ziemi. młodnik – rosnące razem młode pokolenie drzew leśnych w okresie od osiągnięcia zwarcia koron (ok. 10 rok życia) do początku okresu wydzielania się drzew i zasychania bocznych gałęzi. mokradło (moczar) – siedlisko aktualnie uwodnione w takim stopniu, że decyduje to o występowaniu w nim hydrofilnej roślinności oraz o postępującej akumulacji glebowej materii organicznej. Mokradła można podzielić na: 1) ombrogeniczne – w miejscach gromadzenia się wód opadowych na trudno przepuszczalnym podłożu; 2) topogeniczne – w miejscach gromadzenia się wód tworzących podziemne zbiorniki; 3) soligeniczne – w miejscach wypływania wód gruntowych; 4) fluwiogeniczne – w dolinach rzecznych, pod wpływem wód powierzchniowych, tworzących zalewy. monofagi – organizmy odżywiające się tylko jednym rodzajem pokarmu (gatunkiem rosliny lub zwierzęcia). morena – nagromadzenie różnoziarnistego materiału skalnego transportowanego i osadzonego przez lodowiec. mszar (rojst) – miejsce podmokłe (zabagnione), porosłe mchami, karłowatymi drzewami i krzewinkami jagodowymi. murawa – 1. – potocznie niskie zbiorowisko trawiaste, często pochodzenia sztucznego (np. w parkach). 2. w fitosocjologii – niektóre zbiorowiska trawiaste o nieskomplikowanej strukturze, często kserofilne, nie będące łąkami (np. murawy piaskowe). mursz – materiał organiczny powstały z przetworzenia torfu po zwiększeniu aeracji złoża wskutek obniżenia poziomu wód gruntowych; mursz może powstawać także bez poprzedzającej fazy torfienia wskutek specyficznego rozkładu materiału roślinnego w glebach semihydrogenicznych, charakteryzujących się dużymi okresowymi zmianami warunków aeracji w górnych częściach profilu; charakterystyczna jest obecność dość znacznych ilości materii organicznej nie związanej w kompleksach ilasto-humusowych. nalot – młode pokolenie drzew powstałe z samosiewu, nie przekraczające jeszcze średniej wysokości runa leśnego. nekrofagi – organizmy żywiące się ciałami obumarłych zwierząt. 266 neolit – młodsza epoka kamienia; w podziale epok znajduje się między mezolitem a epoką brązu. Na naszych ziemiach ok. 4-1,7 ka p.n.e. niecka – łagodne, zwykle dość płytkie zagłębienie terenu, z którego wywiewany jest (albo był) piasek na sąsiednie pola wydmowe. nieużytek – teren nie zagospodarowany lub nie nadający się do zagospodarowania ani rolnego ani leśnego. Większość tzw. nieużytków może być traktowana jako „użytki ekologiczne” spełniające ważne funkcje ochronne w krajobrazie. nisza ekologiczna – 1. pozycja, jaką osobnik lub populacja zajmuje w biocenozie i wynikająca z niej funkcja, jaką spełnia w organizacji układu ekologicznego. 2. specyficzny układ warunków siedliska, do których przystosowana jest dana populacja. nitrofile (nitrofity) – organizmy preferujące siedliska szczególnie bogate w przyswajalne związki azotu. nizina – część powierzchni Ziemi położona nisko w stosunku do wyżyn i gór; jako górną granicę przyjmuje się najczęściej wysokość 200 m n.p.m. niż – termin określający bardzo rozległe niziny – np. Niż Środkowoeuropejski, Niż Zachodniosyberyjski itp. niżówka – okres niskich stanów wód powierzchniowych wywołany wyczerpaniem się zasobów wodnych w dorzeczu wskutek długotrwałej suszy. obligatoryjny – obowiązujący, wiążący, nie dopuszczający wyboru. obszary chronionego krajobrazu – tereny z mało zniekształconym środowiskiem przyrodniczym, atrakcyjne krajobrazowo, przeznaczone głównie do zagospodarowania turystycznego; ich zadaniem jest odciążenie obszarów o unikalnych wartościach przyrodniczych; zakres ochrony przewiduje zakaz lokalizacji zakładów przemysłowych i innych obiektów uciążliwych dla środowiska i niekorzystnie wpływających na krajobraz. ochrona gatunkowa – działalność mająca na celu zachowanie rzadkich lub zagrożonych wyniszczeniem gatunków roślin lub zwierząt. ochrona przyrody – zorganizowana oraz indywidualna działalność mająca na celu zapobieganie niekorzystnym zmianom stosunków przyrodniczych na naszej planecie – w szczególności działania na rzecz zachowania rzadkich i cennych tworów przyrody, ich skupień i zespołów w postaci pomników przyrody, rezerwatów, parków krajobrazowych, parków narodowych itp. oraz dbałość o ochronę gatunkową roślin i zwierząt, o racjonalną gospodarkę zasobami przyrody (minerały, gleby, wody, powietrze, rośliny, zwierzęta), a także racjonalne użytkowanie i kształtowanie krajobrazu uwzględniające stosunki geomorfologicznej i walory estetyczne. 267 oczka – niewielkie, przeważnie okrągławe, płytkie (do kilku metrów) zagłębienia terenowe, zwykle wypełnione wodą lub podmokłe; powstały wskutek wytopienia brył martwego lodu u schyłku plejstocen u lub w początkowej fazie holocenu; występują najliczniej w zasięgu ostatniego zlodowacenia (vistulianu). Oczka mają duże znaczenie ekologiczne w krajobrazach rolniczych i powinny podlegać ochronie, lecz są często zasypywane przez rolników dążących do powiększenia areału swych gleb uprawnych. oczyszczalnia ścieków – zespół urządzeń służących do uzdatniania wody skażonej zanieczyszczeniami komunalnymi lub przemysłowymi. odczyn gleby – cecha roztworu glebowego wyrażona stosunkiem stężeń jonów wodorowych + - (ściślej hydronowych H30 ) do wodorotlenowych OH ; przy przewadze jonów wodorowych odczyn jest kwaśny, przy przewadze jonów wodorotlenowych – zasadowy. W przypadku równowagi stężeń obydwu rodzajów jonów odczyn jest obojętny. Jednostką pomiarową odczynu jest pH. odkrywka glebowa – prostokątny wykop w glebie odsłaniający jej morfologię i umożliwiający pobranie z charakterystycznych poziomów i warstw próbek do analiz laboratoryjnych; przynajmniej jedna ściana wykopu, tzw. ściana czołowa, musi być zbliżona do pionu. Rozróżnia się zasadnicze odkrywki glebowe (o głębokości ok. 1,5 – 2,0 m) i odkrywki pomocnicze, zasięgowe (do 0,5 m), służące do wyznaczania zasięgów w kartografii gleb. odłóg – pole nie uprawiane przez długi czas, porosłe dziką roślinnością. odrost korzeniowy – pęd nadziemny powstały z pączka przybyszowego, tworzącego się na korzeniu po wycięciu pędu nadziemnego lub okaleczeniu korzenia drzewa macierzystego. odrośl – pęd rośliny drzewiastej powstały z pączka śpiącego lub przybyszowego na pniu lub na korzeniu. okrajek – strefa ekotonowa między lasami i zaroślami a zbiorowiskami nieleśnymi. okres wegetacji (okres wegetacyjny) – pora wzrostu i wzmożonej aktywności roślin (zwłaszcza wieloletnich); występuje na przemian z okresami spoczynku i jest przejawem periodyczności procesów życiowych roślin. W okresie wegetacji rośliny przechodzą kolejne stadia fenologiczne – rozwijanie się pączków zimujących i liści, kwitnienie, owocowanie, obumieranie i opadanie liści. ols (oles) – zbiorowisko leśne na torfowiskach niskich lub na glebach organiczno- mineralnych z drzewostanami olszy II-III bonitacji, słabo rozwiniętą dolną warstwą drzew, ubogim podszytem; w runie występują gatunki szuwarowe, mokrych łąk oraz pojedyncze 268 gatunki borowe; rozróżnia się ols porzeczkowy (Ribo nigri-Alnetum) oraz ols torfowcowy (Sphagno squarrosi-Alnetum). opad leśny – źródło próchnicy w glebach leśnych; resztki pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego podczas opadania na powierzchnię gleby lub bezpośrednio po opadnięciu; także świeżo obumarłe podziemne części roślin i martwe organizmy glebowe oraz ich metabolity. organizmy wskaźnikowe (bioindykatory) – rośliny lub zwierzęta o bardzo wąskiej amplitudzie ekologicznej; ich obecność lub brak pozwala na charakterystykę warunków życiowych panujących w danym środowisku. ostoja – obszar, na którym gatunek znajduje dogodne warunki przeżycia w okresie krytycznych dla niego zmian środowiska (→ refugium). otulina – pas lasu (niekiedy innych zbiorowisk roślinnych) izolujący specjalne obiekty leśne, jak rezerwaty, powierzchnie doświadczalne, drzewostany i plantacje nasienne przed wpływami powierzchni otwartej lub przyległych drzewostanów o odmiennym przeznaczeniu i sposobie zagospodarowania. palowy system korzeniowy – układ korzeni, charakterystyczny np. dla dębu i sosny, w którym korzeń główny wnika pionowo w glebę na znaczną głębokość. park krajobrazowy – obszar o szczególnie wyróżniającym się krajobrazie oraz estetycznych, historycznych i kulturowych walorach środowiska; parki krajobrazowe są tworzone dla ochrony środowiska przed nieracjonalną eksploatacją gospodarczo-turystyczną, dla zachowania ważnych naukowo wartości przyrodniczych oraz zachowania ekologicznej równowagi w środowisku. park narodowy – obszar o powierzchni powyżej 500 ha, mający szczególne wartości przyrodnicze; skupiający osobliwości przyrody żywej i nieożywionej o wielkim znaczeniu naukowym, wyróżniający się malowniczością krajobrazu i szczególnymi walorami, dla których ochrona tych obszarów leży w specjalnym interesie publicznym. pasożytnictwo – swoisty rodzaj współżycia organizmów, w którym przedstawiciele jednego gatunku – pasożyty wykorzystują przez czas dłuższy lub stale osobniki drugiego gatunku – żywicieli jako środowisko życia i źródło pokarmu; skutki pasożytnictwa są dla organizmu żywicielskiego ujemne i prowadzą najczęściej do rozwoju choroby. pastwisko – teren pokryty zwartą roślinnością złożoną z trwa (głównie niskich, luźnokępkowych), wieloletnich roślin motylkowych i różnych ziół, użytkowany w ciągu 130- 180 dni okresu wegetacyjnego, głównie do wypasu zwierząt gospodarskich. pasy Kienitza (pasy przeciwpożarowe) – system przeoranych pasów gleby mineralnej zakładany zwykle w obrzeżach drzewostanów wzdłuż dróg publicznych i linii kolejowych, 269 dzielący partie drzewostanu na izolowane kwatery, oczyszczone z leżaniny i ściółki; ma to na celu niedopuszczenie ewentualnego pożaru do wnętrza lasu. patogen – biotyczny czynnik chorobotwórczy. pęd – oś rośliny, główna część ciała roślin naczyniowych. Na rozwiniętym pędzie znajduje się pączek wierzchołkowy i pączki boczne, z których w następnym roku wyrastają nowe pędy. pędraki – larwy chrząszczy, głównie z rodzin Scarabaeidae i Lucanidae, charakteryzujące się miękkim, białawym, łukowato wygiętym ciałem; wiele z nich żyje w próchnicznej glebie czyniąc duże szkody przez podgryzanie korzeni drzew i roślin uprawnych. pielenie – usuwanie chwastów z korzeniami w celu ułatwienia rozwoju roślinom pielęgnowanym. pielęgnowanie gleby – ogół zabiegów mających na celu utrzymanie gleby w stanie sprawności (spulchnianie, odchwaszczanie, wprowadzanie podszytów w lesie itp.). pierśnica – średnica drzewa stojącego, mierzona na wysokości 1,3 m nad powierzchnią ziemi (w przybliżeniu na wysokości piersi dorosłego człowieka). pinetyzacja (borowacenie) – forma degeneracji fitocenoz leśnych polegająca na wprowadzaniu drzew iglastych (głównie z rodziny sosnowatych) do drzewostanów siedlisk bogatych (grądowych) lub na wyeliminowaniu drzew liściastych z siedlisk borów i lasów mieszanych. plantacja – 1. obszar ziemi wykorzystany pod uprawę na wielką skalę roślin mających znaczenie handlowe, przemysłowe itp. 2. rośliny uprawiane masowo (przeważnie w monokulturze) w celach handlowych, przemysłowych itp. plantacja nasienna – uprawa ze szczepów, dostarczająca nasion drzew leśnych o wysokiej wartości genetycznej. płat roślinności – jednorodny pod względem fitosocjologicznym fragment terenu pokrytego roślinnością. płaskowyż – obszar równinny położony na znacznej wysokości, odgraniczony wyraźnym stopniem od sąsiadujących terenów niżej położonych. płazowina – drzewostan w wieku powyżej 20 lat o bardzo niskim zadrzewieniu zatracający cechy zbiorowiska leśnego. pło – kożuch z żywych oraz z częściowo torfiejących roślin, rozrastający się od brzegów i pływający na powierzchni wody w niektórych zarastających jeziorach. podkład topograficzny – odpowiedniej skali mapa topograficzna, na którą, za pomocą celowo dobranych symboli, nanosi się wyniki gleboznawczych prac kartograficznych. podpiętrzenie wód gruntowych – sztuczne podniesienie poziomu wód gruntowych. 270 podrost – młode pokolenie drzew o wysokości ponad 50 cm, wyrastające w lesie pod osłoną starego drzewostanu i rokujące ze względu na swój skład i stan nadzieję na utworzenie w przyszłości górnej warstwy drzewostanu. podszyt – dolna warstwa w drzewostanie, złożona z gatunków drzewiastych i krzewiastych do wysokości 4 m (→ krzewy podszytowe). podtyp gleby – jednostka systematyki gleb niższa od typu; wyróżniana jest głównie w przypadkach, gdy w rozpatrywanej glebie występują obok dominujących cech jednego typu – słabiej zaznaczone cechy innego typu glebowego. Gleby wykazujące wyłącznie cechy jednego typu (typologicznie czyste) zalicza się do szczególnego podtypu „właściwych”. podtyp próchnicy leśnej – w klasyfikacji próchnic leśnych jednostka taksonomiczna niższa od typu; wyróżniana jest głównie na podstawie form akumulacji humifikowanej materii organicznej, odpowiadających warunkom wilgotnościowym panującym w danym siedlisku leśnym. pokrój rośliny – całokształt zewnętrznych cech morfologicznych rośliny, nadający charakterystyczny wygląd zarówno jej samej, jak też zespołom, w których skład wchodzi. pokrywa glebowa (pokrywa roślinna) – żywa roślinność porastająca daną glebę. pomnik przyrody – prawnie chroniony pojedynczy twór przyrody lub skupisko takich tworów; do pomników przyrody zaliczane są m. in. okazałe, zabytkowe drzewa, grupy drzew, aleje, głazy narzutowe, skały, jaskinie, wywierzyska itp. populacja – 1. w biologii – zespół osobników jednego gatunku żyjący na określonym obszarze lub w swoistym środowisku; populacja nie jest tylko zbiorem osobników, lecz wykazuje właściwości będące funkcją grupy – np. zagęszczenie, rozrodczość, śmiertelność, strukturę wiekową, rozmieszczenie w przestrzeni, typ wzrostu, trwałość itd. 2. w matematyce – zbiorowość podlegająca opisowi statystycznemu. poziom próchniczny (poziom akumulacyjny) – najbliższy powierzchni poziom genetyczny mineralnej części gleby, wzbogacony i zabarwiony próchnicą pochodzącą z rozkładu podziemnych części roślin, a w glebach leśnych – także z przemieszczenia do gleby mineralnej produktów humifikacji próchnicy nadkładowej. poziom skały macierzystej → skała macierzysta. poziom wody gruntowej (lustro wody gruntowej, zwierciadło wody gruntowej) – górna powierzchnia, pod którą gleba lub grunt są nasycone wodą. Położenie punktów w wodzie podziemnej, w których ciśnienie hydrauliczne jest równe ciśnieniu atmosferycznemu. pożar górny – pożar leśny trawiący cały las (drzewa z koronami). 271 pożar gruntowy – pożar leśny trawiący całą próchnicę nadkładową i wnikający do poziomów niżej leżących, np. pożar torfowiska. Od pożaru przyziemnego różni się m. in. tym, że płomienie mogę nie być widoczne na powierzchni i że w małym stopniu zależy od wiatru. pożar przyziemny – pożar leśny trawiący runo i część próchnicy nadkładowej; w znacznym stopniu zależy od siły i kierunku wiatru. pożarzysko (pogorzelisko, wypalenisko) – teren po pożarze lasu; rozróżnia się pożarzyska ze zniszczonym drzewostanem i pożarzyska z żywym drzewostanem. pradolina – szeroka dolina o mniej więcej równoleżnikowym przebiegu związania z okresem dłuższego postoju lodowca i wyżłobiona przez wody topnienia odpływające wzdłuż jego czoła. Pradoliny występują na wszystkich obszarach objętych wielkimi zlodowaceniami czwartorzędowymi. proces bagienny – zespół zjawisk, obejmujących m. in. procesy glejowe, akumulację materii organicznej, torfienie itd., które przebiegają w glebach hydrogenicznych, charakteryzujących się stale wysokim stanem wód gruntowych. proces bielicowania (bielicowanie) – proces glebotwórczy charakterystyczny dla mało aktywnych biologicznie, ubogich w składniki pokarmowe gleb piaskowych w borach iglastych klimatu wilgotnego, umiarkowanego i chłodnego; polega na wypłukiwaniu z górnych części gleby (poziomy eluwialne) niektórych produktów rozkładu minerałów glebowych w formie rozpuszczalnych w wodzie kompleksowych połączeń (chelatów) z ruchliwymi frakcjami związków humusowych, których źródłem jest kwaśna próchnica nadkładowa typu mor; przemieszczaniu w dół i wytrącaniu w środkowej części profilu (poziom iluwialny) ulegają głównie tlenki i wodorotlenki glinu i żelaza, a także krzemionka, fosfor, mangan i inne. Górne poziomy, zubożone w te składniki, ulegają charakterystycznemu wybieleniu (stąd polska nazwa procesu i typu gleby), a poziom wzbogacony uzyskuje barwę rdzawą, akwowordzawą do czarnej i zostaje zwykle mniej lub bardziej silnie zorsztynizowany. proces brunatnienia (brunatnienie) – proces glebotwórczy charakterystyczny dla czynnych biologicznie, bogatych w składniki odżywcze gleb wielogatunkowych lasów liściastych umiarkowanie wilgotnej strefy klimatycznej; polega na dość intensywnym rozpadzie pierwotnych krzemianów i glinokrzemianów z wydzieleniem zawartego w nich żelaza, które w postaci nierozpuszczalnych wodorotlenków i kompleksów z kwasami próchnicznymi osadza się na powierzchni cząstek glebowych, nadając środkowej części profilu glebowego charakterystyczną brunatną barwę. Intensywny biologiczny obieg składników mineralnych 272 pod wpływem bogatej biocenozy leśnej zapobiega ich wypłukiwaniu poza profil glebowy i przeciwdziała naturalnej w wilgotnym klimacie tendencji do bielicowania gleb. proces darniowy – proces glebotwórczy, który rozwija się pod wpływem gęstej roslinności trawiastej i powoduje m. in. powstawanie w górnej części profilu glebowego ciemnego poziomu próchnicznego o znacznej nieraz miąższości. Najbardziej typowo proces ten przebiega w czarnoziemach stepowych. proces eluwialny (proces wymywania) – ogólna nazwa obejmująca przemieszczanie roztworów i drobnych zawiesin w głąb profilu glebowego charakterystyczne dla autogenicznych i niektórych semihydrogenicznych gleb klimatu wilgotnego. proces glejowy – biochemiczny proces redukcji różnych glebowych związków mineralnych (żelaza, manganu itp.) przebiegający w warunkach utrudnionego dostępu powietrza (nadmierne uwilgotnienie gleby). Oglejone poziomy glebowe mają charakterystyczne, niebieskozielonkawe zabarwienie (lub wykazują plamistość o tym zabarwieniu), które pochodzi od związków żelaza zredukowanego do formy dwuwartościowej. Substancje, których rozpuszczalność wzrasta na niższych stopniach utlenienia (np. związki żelaza, manganu itp.) mogą być w wyniku oglejenia wymywane z gleby lub w pewnych warunkach mogą się skupiać w konkrecje. proces iluwialny (proces wmywania) – proces wytrącania się, koagulacji itp. w środkowych i dolnych partiach profilu związków wypłukiwanych z poziomów nadległych. proces płowienia – proces powstawania i ewolucji gleb płowych; obejmuje wymywanie węglanów, lessiważ, powstawanie oglejenia kontaktowego, powstawanie poziomu próchnicznego i in. proces torfienia (proces torfotwórczy) – złożony proces powolnych przemian chemicznych i strukturalnych, jakim przy ograniczonej mineralizacji i humifikacji podlegają szczątki roślin bagiennych w warunkach stałego nadmiernego uwilgotnienia i braku dostępu powietrza. Produkty tego procesu tworzą organiczne złoża zwane torfem. Zależnie od składu chemicznego wód podtapiających (zalewających) torfowisko i od składu roślinności torfotwórczej powstaje wysokopopielny torf niski, średniopopielny torf przejściowy lub niskopopielny torf wysoki. program – zbiór instrukcji i informacji określający całkowicie i jednoznacznie ciąg czynności, które należy wykonać, aby zadany proces (obliczeniowy, technologiczny) przebiegał w sposób zaplanowany i doprowadził do pożądanego wyniku. Do sporządzania programów komputerowych służą specjalne języki programowania np. basic, fortran, pascal itd.

273 próchnica – szczątki, głównie roślinne, nagromadzone w glebach (w lesie także na ich powierzchni) znajdujące się w różnych stadiach rozkładu (humufikacji, mineralizacji). Zależnie od rozpatrywanych właściwości stosowane są różne określenia próchnicy np.: próchnica nasycona, próchnica kwaśna, próchnica iluwialna, próchnica nadkładowa itd. W gleboznawstwie rolniczym terminem próchnica określa się zwykle wyłącznie dobrze zhumifikowaną, bezpostaciową materię organiczną. przebudowa drzewostanu – zabiegi gospodarcze w lesie mające na celu zmianę zniekształconego składu gatunkowego drzewostanu odpowiednio do dobrze rozpoznanych właściwości siedliska. przedplon – w leśnictwie uprawa poprzedzająca odnowienie lasu właściwymi gatunkami drzew, przygotowująca dla nich odpowiednie warunki. przełom – dolina rzeki wąska, o stromych zboczach, przecinająca grzbiet górski lub inną wyniosłość terenu, wznoszącą się w poprzek rzeki. przygotowanie gleby – przedsiewna uprawa gleby stwarzająca wysianym nasionom (lub sadzonkom) jak najlepsze warunki rozwoju; polega na odchwaszczeniu i spulchnieniu gleby oraz, w miarę potrzeby, na jej odkwaszeniu (zwapnowaniu) i zaopatrzeniu w niezbędne składniki pokarmowe. puszcza – las pierwotny lub do niego zbliżony o znacznej powierzchni (w Polsce np. Puszcza Białowieska, Puszcza Augustowska). rabunkowa gospodarka – pospieszne pozyskiwanie najłatwiej dostępnych bogactw natury (lub innych) bez oglądania się na szkody wyrządzane środowisku; jedynym celem jest zdobycie największych doraźnych korzyści materialnych. reducenci (destruenci) – heterotroficzne drobnoustroje mineralizujące biomasę w łańcuchu pokarmowym. regeneracja zbiorowiska roślinnego – proces odbudowy struktury i funkcji tych części zbiorowiska, które wcześniej uległy → degeneracji; proces dokonuje się siłami wewnętrznymi biocenozy, a więc za pomocą propagul (→ diaspory) pochodzących z tego samego zbiorowiska. We wczesnych fazach procesu regeneracji charakterystyczne jest mozaikowe lub pasowe wystąpienie pionierskich gatunków lekkonasiennych, które później ustępują na rzecz przejściowych, a potem ostatecznych (trwałych) składników zbiorowisk. regionalizacja przyrodniczoleśna – hierarchiczny system podziału kraju na jednostki przyrodniczoleśne: krainy, dzielnice i mezoregiony na podstawie warunków klimatycznych, rzeźby terenu, podłoża geologicznego i gleb, zasięgów najważniejszych gatunków drzew 274 leśnych, rozmieszczenia wielkich kompleksów leśnych oraz siedlisk i zbiorowisk roślinnych. W Polsce przyjęty jest podział na 8 krain i 59 dzielnic przyrodniczoleśnych. regresja – w geobotanice pojęcie rozumiane jako kierunkowy proces zaniku danego zbiorowiska roślinnego (np. leśnego) wraz z całą biocenozą w granicach całej biochory pod działaniem czynników zewnętrznych (naturalnych lub antropogenicznych). Regresja wyraża się stopniowym lub gwałtownym uproszczeniem struktury pionowej i poziomej układów bardziej złożonych, trwałych, przez układy prostsze, nietrwałe, o odmiennej funkcji. rekultywacja – zespół działań technicznych mających na celu przywrócenie zniszczonym lub zdegradowanym terenom (glebom, krajobrazom) ich pierwotnej sprawności i wartości biologicznej, estetycznej itd.; obejmuje m. in. melioracje zdegradowanych lub zniszczonych gleb, zalesianie nieużytków. itp. relikt – zabytek, szczątek; rzecz, zjawisko lub organizm, który, mimo zmian środowiska, przetrwał jako przeżytek z dawnych epok do dni dzisiejszych. reper – 1. trwale oznakowany w terenie punkt odniesienia, którego wysokość została oznaczona drogą precyzyjnej niwelacji. 2. dokładnie scharakteryzowany obiekt wzorcowy umożliwiający identyfikację innych analogicznych obiektów. restytucja zasobów przyrody – system przedsięwzięć podejmowanych w celu przywrócenia normalnego stanu ekologicznego elementom przyrody zniszczonym przez nieracjonalną gospodarkę. resztki organiczne – szczątki martwych roślin i zwierząt; są w glebie źródłem próchnicy. rezerwat biosfery – obszar obejmujący ekosystemy lądowe, przybrzeżne, morskie lub ich wzajemną kombinację, który uzyskał międzynarodowe uznanie w ramach programu UNESCO „Człowiek i Biosfera” (MAB). rezerwat przyrody – obszar chroniony ze względu na godne zachowania szczególne walory natury, wartości naukowe i kulturalne, dydaktyczne lub inne; ochroną objęty jest w nim całokształt miejscowej przyrody, bądź tylko pewne jej elementy, jak rzadkie rośliny lub zwierzęta, osobliwe zjawiska geologiczne, typowo ukształtowane gleby, krajobraz itp. Rozróżnia się rezerwaty przyrody ścisłe, których obszar jest całkowicie wyłączony spod gospodarczej ingerencji człowieka, oraz rezerwaty częściowe, na których dozwolone, a czasem nawet konieczne. są niektóre zabiegi gospodarcze, mające na celu zabezpieczenie trwałości tych obiektów. Pierwszym leśnym rezerwatem przyrody na świecie jest chroniony od 1826 r. rezerwat cisowy w Wierzchlesie w Borach Tucholskich na Pomorzu. roślinność – ogół zbiorowisk roślinnych występujących na określonym terenie. 275 rozlewisko – teren zalany wodą; zbiornik wody powstały w miejscu nisko położonym, zwykle przy rzece lub jeziorze, na skutek wiosennej powodzi, długotrwałych opadów itp. rów melioracyjny – sztuczne koryto o przekroju trapezowym, wykopane w ziemi dla regulowania stosunków wodnych w glebie przez odwodnienie lub nawodnienie. równina – forma terenu w postaci rozległej płaszczyzny poziomej lub lekko nachylonej. ruda darniowa (ruda łąkowa, rudawiec) – odmiana limonitu osadzona w terenach podmokłych przez wody gruntowe bogate w rozpuszczone związki żelaza w strefie wysokich potencjałów redoks; tworzy czarnobrunatne grudy lub zwarte, trudne do przebicia warstwy. rzeźba terenu (refief) – nierówności powierzchni terenu, różnych rozmiarów (makro-, mezo-, mikro-) odchylenia od powierzchni płaskiej. sadzonka – młoda roślina lub część rośliny (pędu, korzenia, liścia) odcięta od rośliny macierzystej, przeznaczona do sadzenia. samosiejka – młoda roślina pochodząca z samosiewu. samosiew – 1. proces samoczynnego (bez udziału człowieka) obsiewania się roślin; rozróżnia się samosiew górny – gdy młode pokolenie rozwija się bezpośrednio pod roślinami macierzystymi oraz samosiew boczny – gdy młode rośliny wyrastają w pewnej odległości od roślin macierzystych z nasion przyniesionych np. przez wiatr. 2. młode pokolenie roślin, wyrosłe z nasion, które dostały się do gleby bez udziału człowieka. sandr – rozległy, płaski stożek napływowy, lekko nachylony w stronę dystalną, znajdujący się bezpośrednio prze moreną czołową; zbudowany z piasków i żwirów osadzonych przez wody topniejącego lodowca. saprofagi – organizmy zwierzęce pożerające szczątki martwych roślin i zwierząt. sieć hydrograficzna – układ rzek, strumieni, kanałów, jezior itp. w rozpatrywanym regionie. siedlisko (biotop, ekotop) – kompleks abiotycznych warunków zewnętrznych (dla biotopów lądowych: klimat, warunki glebowe, położenie względem biotopów sąsiednich), w których istnieje określona biocenoza. siedlisko eutroficzne – biotop zasobny w składniki odżywcze. siedlisko mezotroficzne – biotop średnio zasobny w składniki odżywcze. siedlisko oligotroficzne – biotop ubogi w składniki odżywcze. siedliskoznawstwo leśne – dyscyplina zajmująca się badaniem funkcjonowania leśnych biotopów (naturalnych i zagospodarowanych) oraz poznawaniem przyrodniczych warunków produkcji leśnej. siew – umieszczenie nasion w przygotowanej glebie. siewka – młoda roślina wyrosła z rozsianego nasienia. 276 stanowisko reliktowe – miejsce, na którym jakiś dziś rzadki gatunek rośliny lub zwierzęcia zachował się bez przerwy od czasu, gdy był bardziej rozpowszechniony. starodrzew – 1. w znaczeniu biologicznym drzewostan, który zbliża się do kresu swego życia; tworzą go zwykle drzew okazałych rozmiarów, często wykazujące osłabienie wzrostu i owocowania – drzewostan przeszłorębny, którego wiek przekroczył przyjętą kolej rębu. starorzecze – łukowato wygięty zbiornik wodny będący pozostałością po odciętym zakolu → rzeki meandrujacej. staw – 1. niewielki śródlądowy zbiornik wód powierzchniowych, przeważnie sztuczny. 2. część składowa nazw jezior górskich w Tatrach i Sudetach. strzała – nadziemna część drzewa bez gałęzi, regularnie wykształcony pień, którego oś biegnie bez rozgałęzień i ostrych skrętów od podstawy aż do wierzchołka; strzałę wykształcającą głównie gatunki iglaste, spośród liściastych – olcha. sukcesja pierwotna – proces inicjacji i rozwoju zbiorowiska roślinnego (i całej biocenozy) na siedliskach wolnych dotychczas od organizmów żywych, ich szczątków lub innej formy materii organicznej w granicach potencjalnej biochory i względnie jednorodnego siedliska. Może być: 1) kreatywna – gdy pionierska roślinność wkracza na teren wolny dotąd od organizmów żywych i rozwija się aż do stadium terminalnego; 2) replikatywna – gdy rozwój zbiorowiska roślinnego zostaje pemanentnie powstrzymywany (np. wskutek erozji) i musi co pewien czas rozpoczynać się od nowa. sukcesja wtórna – proces inicjacji i rozwoju zbiorowiska roślinnego (i całej biocenozy) na siedliskach wcześniej zasiedlonych w granicach całej, lub części, potencjalnej biochory za pomocą propagul pochodzących z zewnątrz. Może być: 1) tworząca (kreatywna) – gdy prowadzi do powstania w danym położeniu zbiorowiska końcowego (terminalnego) odmiennego od tego, które występowało tam pierwotnie (np. po odwodnieniu); 2) odtwarzająca – prowadząca do restytucji zbiorowiska końcowego występującego uprzednio w danym położeniu. system korzeniowy – 1. całość podziemnych organów danej rośliny lub grupy roślin. 2. specyficzny dla danego gatunku układ korzeni w przestrzeni glebowej. szata roślinna – ogół roślin okrywających (porastających) Ziemię, albo jakąś jej część (kontynent, krainę itp.). szkodniki pierwotne – gatunki szkodników atakujące zupełnie zdrowe drzewa. szkodniki nękające – gatunki szkodników, których atak nie zabija danego drzewa, ale je osłabia. 277 szkodniki wtórne – gatunki szkodników atakujące drzewa osłabione działaniem innych czynników np. obniżeniem poziomu wód gruntowych, zanieczyszczeniami przemysłowymi lub atakiem szkodników pierwotnych bądź nękających. szuwar – zbiorowisko roślinności bagiennej składające się z dużych bylin jednoliściennych (wielkich turzyc, pałki, tataraku, trzciny, oczeretu itd.) zakorzeniających się na dnie płytkich wód. szyja korzeniowa – miejsce na pniu rosnącego drzewa tuż przy ziemi, stanowiące przejście między pniem a karpą. Termin stosowany także, choć rzadziej, w odniesieniu do roślin zielnych. szyszka – drewniejący kwiatostan drzew iglastych złożony z osi i osadzonych na niej łusek nasiennych i okrywowych. ścieki – zużyte wody zanieczyszczone różnymi substancjami rozpuszczalnymi i nierozpuszczalnymi, organicznymi i nieorganicznymi, odprowadzane do gruntu, do rzek, jezior albo do oczyszczalni ścieków; wykorzystywane też do nawożącego nawadniania gleb rolnych i leśnych. ściółka leśna – nadziemna część opadu leśnego; świeżo zrzucone na powierzchnię gleby nadziemne części roślin (liście, igliwie, gałązki, fragmenty kory, szyszki itp.) oraz ciała i ekstrementy owadów i innych zwierząt żyjących w lesie, nie wykazujące jeszcze morfologicznie uchwytnych śladów rozkładu i nie zintegrowane z poziomem podściółki (drobne elementy ściółki mogą być zwiewane przez wiatr). śniegołom – 1. łamanie się gałęzi i wierzchołków drzew, a niekiedy nawet pni, wskutek obciążenia przez obfity opad mokrego śniegu. 2. drzewo lub gałęzie złamane wskutek nadmiernego obciążenia korony mokrym śniegiem. taksacja – 1. w urządzaniu lasu prace terenowe przy sporządzaniu planu urządzenia lasu w skład których wchodzą: wyznaczenie granic wyłączeń taksacyjnych, opis taksacyjny wyłączeń, inwentaryzacja zasobów drzewnych i zaprojektowanie wskazań gospodarczych. 2. w gleboznawstwie, zespół czynności wykonywanych w terenie i laboratorium niezbędnych do prawidłowej oceny bonitacji gleb jakiegoś obszaru; często taksacja obejmuje również pomiary umożliwiające wykonanie odpowiednich map bonitacyjnych. topografia – 1. przestrzenny układ obiektów terenowych i relief jakiejś okolicy. 2. dział geodezji zajmujący się metodami sporządzania zdjęć i map powierzchni Ziemi (→ miernictwo). torf – 1. organiczny produkt powolnych, strukturalnych i chemicznych przemian, jakim podlegają obumarłe rosliny bagienne w warunkach dużego uwilgotnienia i trwałej 278 anaerobiozy; torf zawiera, oprócz pewnej ilości substancji humusowych, sporo słabo rozłożonych resztek roślinnych i składników popielnych. Według składu botanicznego masy torfowej wyróżnia się torf niski mechowiskowy, turzycowiskowy, szuwarowy lub olesowy oraz torf wysoki mszarny, wrzosowiskowy lub bórbagnowy. 2. grunt pochodzenia organicznego, odznaczający się dużą nasiąkliwością, słabą nośnością, nieodporny na działanie mrozu, nieprzydatny jako materiał budowlany i podłoże pod budowle. 3. niskiej jakości materiał opałowy (po wysuszeniu). torfienie – proces powstawania torfu z obumarłej roślinności torfotwórczej. torfowisko – podmokły teren porośnięty roślinami bagiennymi, których resztki ulegają z czasem procesowi torfienia i tworzą złoże torfu; górna, biologicznie czynna warstwa torfu jest glebą torfową. Według stosunków hydrologicznych i składu botanicznego roślinności torfotwórczej torfowiska dzieli się na wysokie, niskie i przejściowe. trzcinniczysko – teren silnie zachwaszczony trzcinnikiem (Calamagrostis epigeios). trzebież – zmniejszanie liczby osobników w populacji (np. drzew w lesie) przez usuwanie egzemplarzy nie odpowiadających normie (wadliwych). typ siedliskowy lasu – uogólnione pojęcie grupy siedlisk o podobnej przydatności do produkcji leśnej; podstawowa jednostka klasyfikacji typologicznej w Polsce. uprawa – 1. w leśnictwie najmłodsza faza rozwojowa lasu trwająca od momentu posadzenia sadzonek lub wysiania nasion do osiągnięcia zwarcia przez młode drzewka (wiek ok. 10 lat). 2. cykl zajęć od zasiewu (sadzenia) roślin użytkowych do chwili zbioru plonów. 3. rośliny hodowane na określonej przestrzeni. uprawa gleby – 1. działanie na glebę środkami technicznymi w celu poprawienia jej właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych. 2. przygotowanie gleby pod zasiew lub sadzenie roślin. uroczysko – kompleks leśny o powierzchni od kilku do kilkuset ha lub część większego kompleksu leśnego, odróżniany od innych kompleksów dzięki naturalnym granicom i lokalnej nazwie ludowej. wąwóz – sucha dolina o wąskim dnie i stromych, urwistych zboczach, powstała wskutek erozji w średnio spoistych utworach (glinach, lessach). wiatrołom – drzewo złamane przez wiatr. wiatrował (wykrot, wywrot) – drzewo wywalone z korzeniami przez wiatr. Najczęściej wywalane są drzewa o płaskim (talerzowym) systemie korzeniowym (np. świerki) na glebach płytkich lub podmokłych. wierzchówka → woda gruntowa. 279 woda gruntowa – podparta woda grawitacyjna zdolna do tworzenia swobodnej powierzchni (zwierciadła) w naturalnych lub sztucznych rozcięciach terenu (wkopach, rowach, studniach itp.) sięgających do warstwy wodonośnej; woda gruntowa występująca płytko i okresowo zanikająca nosi nazwę wierzchówki lub wody zaskórnej. wprowadzanie podszytu – siew lub sadzenie pod okapem drzewostanu gatunków drzew i/albo krzewów chroniących glebę przed degradacją i wzmagających jej aktywność biologiczną. wrzosowisko – bezleśna formacja roślinna, której głównym składnikiem są niewielkie, kseromorficzne krzewinki – w Polsce przede wszystkim → wrzos zwyczajny, w zachodniej Europie również wrzosiec, janowiec, żarnowiec i in.; wrzosowiska występują w klimacie umiarkowanym i wilgotnym, na glebach ubogich i kwaśnych; typowym zjawiskiem są gęsto splątane, zdrewniałe wieloletnie pędy, tworzące na powierzchni gleby rodzaj grubego wojłoku. Wrzosowiskom przypisuje się znaczną rolę w bielicowaniu gleb. współrzędne – liczby lub uporządkowane układy liczb określające położenia tworów geometrycznych (np. punktów, prostych, płaszczyzn) na prostych, na płaszczyznach, w przestrzeni, na powierzchniach, jak też położenia układów mechanicznych w różnych chwilach czasu. Najprostszymi układami współrzędnych są układy kartezjańskie na płaszczyźnie i w przestrzeni trójwymiarowej. wydma – piaszczyste wzniesienie o różnym kształcie, usypane przez wiatr; rozróżnia się wydmy nadmorskie i śródlądowe, a także wydmy wędrujące i ustalone oraz – zależnie od formy; wydmy paraboliczne, podłużne, poprzeczne i barchany. wydma paraboliczna – U-kształtna wydma, której forma została spowodowana szybszym przesuwaniem się części środkowej w stosunku do obydwu ramion; na terenie Polski wydmy paraboliczne zostały usypane przez wiatry wiejące z sektorów zachodnich; obecnie są w większości utrwalone przez roślinność (bory sosnowe). wykrocisko – spowodowana wiatrowałem okrągława lub półksiężycowata płytka wyrwa w glebie wraz z niewielkim wzgórkiem utworzonym z materiału glebowego osypującego się spomiędzy wyrwanych z gleby korzeni (→ tarcza korzeniowa); jest jedną z form oddziaływania roślinności leśnej na gleby i na rzeźbę terenu. zabagnienie – spowodowane silnym zawilgoceniem gleby trwałe obniżenie jej potencjału oksydacyjno-redukcyjnego, któremu towarzyszy oglejenie oraz gromadzenie się w glebie i na jej powierzchni słabo rozłożonych resztek hydrofilowej roślinności; w skrajnych przypadkach dochodzi do powstawania torfowisk. zabiegi agrotechniczne – uprawa gleby polegająca na spulchnianiu, odwracaniu i mieszaniu określonej warstwy oraz na kształtowaniu powierzchni gleby, niszczeniu chwastów itp. 280 zachwaszczenie gleby – forma degradacji siedliska; pojawienie się na glebie uciążliwych (trudnych do zwalczenia) chwastów jednorocznych i wieloletnich, stanowiących silną konkurencję dla roślin uprawnych i utrudniających uprawę gleby. zadarnienie – 1. naturalne porośnięcie gleby roślinami trawiastymi, w leśnictwie niepożądana cecha utrudniająca naturalne i sztuczne odnowienie lasu. 2. celowe doprowadzenie do pokrycia gleby trawami. zadrzewienie – w leśnictwie ważna cecha każdego drzewostanu, w uprawach i młodnikach określana na podstawie pokrycia powierzchni przez młode drzewka, a w starszych drzewostanach przez porównanie zasobności danego drzewostanu z odpowiednią zasobnością tabelaryczną zadrzewienia śródpolne – pojedyncze drzewa i krzewy lub ich skupienia nie będące zbiorowiskami leśnymi, wraz z zajmowanym terenem i pozostałymi składnikami jego szaty roślinnej (także fauny). zagajnik – potoczna nazwa młodego, niewielkiego powierzchniowo lasu, niekiedy odnoszona również do młodników śródpolnych. zalesienia – objęcie uprawą leśną terenów porolnych. zapust – nieodnowiona powierzchnia leśna porastająca dziko rosnącymi, nie pielęgnowanymi młodymi drzewami (zwykle gatunków lekkonasiennych – brzozą, sosną itp.). zarośla – potoczna nazwa gęstych zbiorowisk krzewiastych (kosówki, wierzby itp.). zdjęcie fitosocjologiczne – dokładny opis roślinności występującej na powierzchni reprezentującej dane zbiorowisko; opis dokonywany zwykle rutynowo → metodą Braun- Blanqueta, zawiera spis gatunków roślin wraz z podaniem warstwy, w której dany gatunek występuje oraz jego ilościowości, towarzyskości, a czasem również żywotności. zespół roślinny (fitoasocjacja) – podstawowa jednostka systematyki fitosocjologicznej; typ zbiorowiska roślinnego wyróżniający się właściwą sobie, powtarzalną kombinacją zasadniczych gatunków, wśród których szczególnie ważną rolę odgrywają tzw. gatunki charakterystyczne, występujące wyłącznie (lub prawie wyłącznie) w danym zespole. zgryzanie – odcinanie zębami przez zwierzęta roślinożerne pędów młodych drzew i krzewów w celu zdobycia pokarmu lub ścierania siekaczy; najwięcej zgryzają jelenie, sarny i zające; najczęściej zgryzane są siewki i sadzonki sosny, jodły, świerka, jesionu, dębu, klonu. zlewnia – obszar, z którego wszystkie wody powierzchniowe i podziemne spływają do jednego miejsca (rzeki lub zbiornika). Rozróżnia się zlewnie powierzchniowe i zlewnie podziemne. Obszar zlewni może, ale nie musi pokrywać się z obszarem dorzecza. 281 zlodowacenie – tworzenie się wielkich lodowców pokrywających znaczne obszary Ziemi. Ostatni, kilkufazowy okres, w którym lądolód ze Skandynawii pokrył wielką część Europy, łącznie z Polską, zwany jest epoką lodowcową (→ plejstocen). zmrozowisko – zastoisko zimnego powietrza; teren, który ze względu na swą topografię (utrudniony odpływ zimnego powietrza) szczególnie sprzyja powstawaniu wczesnych jesiennych i późnych wiosennych przymrozków przygruntowych, bardzo niekorzystnie wpływających na roślinność. zoocenoza – wielogatunkowy zespół zwierząt zasiedlających określone środowisko; składnik biocenozy istniejący w ekosystemie tylko w powiązaniu z pozostałymi elementami środowiska. zrąb zupełny – powierzchnia leśna, z której drzewostan został usunięty całkowicie w jednym cięciu. zrywka drewna – w leśnictwie przemieszczanie (przeciąganie) pni drzew od miejsca ścinki przy pniu do dróg dostępnych dla środków transportowych. zwarcie drzewostanu – rodzaj i stopień wypełnienia przestrzeni w drzewostanie przez korony drzew; wyróżnia się 3 rodzaje zwarcia: poziome, pionowe i schodkowe, a w przypadku zwarcia poziomego 5 stopni; silne, pełne, umiarkowane, przerywane i luźne. 282

283

KRONIKA

2005 - 2014