Postadresse: epost: [email protected] Statsarkivet i Bergen [email protected] Årstadveien 22 Internett: 5009 Bergen http://www.arkivverket.no/bergen/om.html Tlf: 55965800 http://www.digitalarkivet.no/ De siste utgavene i denne serien: NR.1 februar 2013 16. ÅRGANG

2003 2004 2/2004 1/2005 2/2005

3/2005 1/2006 2/2006 3/2006 1/2007

2/2007 3/2007 1/2008 2/2008 3/2008

1/2009 2/2009 3/2009 1/2010 2/2010

3/2010 1/2011 2/2011 3/2011 4/2011 Lese Bergensposten på farten?:

1/2012 2/2012 3/2012 Bergensposten er en publikasjon som har vært utgitt av Statsarkivet i Bergen siden 1998. Dette er det 34. heftet i rekken. Allerede i samtiden fikk slaget Boken er i tillegg rikt illustrert og Ansvarlig redaktør: Yngve Nedrebø betydelig oppmerksomhet. Det ble gjengir en rekke kart og malerier. Dette Ansvarlig for utforming: Tom Myrvold laget malerier og trykt beskrivelser og gjør boken til en svært interessant Trykk: Statsarkivet i Bergen vurderinger fra noen av dem som var kildesamling. med, og av forståsegpåere som hadde Opplag: ca. 1000 At stoffet fascinerer er ser vi av en hørt, og som mente sterkt. Både briter, Redaksjon avsluttet: relativt opphetet debatt i Bergens hollendere og nordmenn tok del i En samling av illustrasjoner fra innholdet Tidendes spalter om de militærstrategis- Forsiden: kildeproduksjonen. ke vurderingene som lå bak, og om det Bagge setter begivenhetene i Bergen britiske nederlaget framstår som sommeren 1665 inn i en storpolitisk naturlig eller ikke. sammenheng, og viser maktspillet i Europa i tiårene etter 30-årskrigen. Nesten halve sidetallet er satt av til gjengivelse av beretninger og kilder.

ISSN 1501-4436 Innhold

Fra redaktøren ...... 2

Jan Bødtker: Interessant brev sendt til statsminister Wollert Konow ...... 3

Arvid Skogseth: Mord i Austevoll ...... 5

Runar Jordåen: Diplomatisk bomtur—Wilhelm Frimann Koren Christie og sendeferda til London i 1814 ...... 8

Wilhelm F. K. Christie: Dagbog, holdt paa en Rejse fra Christiansand til London 1814, - ...... 20

Arne Eriksen: Utkast av post ...... 29

Jo Rune Ugulen: Fram... og tilbake igjen? ...... 39

Yngve Nedrebø: Solid formidling av historien om Slaget på Vågen i Bergen i 1665...... 56

Bergensposten 1 / 2013 1

Fra redaktøren:

Årets første utgave av Bergensposten ser fram mot Grunnlovsjubileet i 2014. Ru- nar Jordåen arbeider med en biografi om Wilhelm Frimann Koren Christie. Han er godt i gang med arbeidet, og biografien skal foreligge i mai 2014. I forrige nummer av Bergensposten hadde han sammen med Kenneth Bratland en artikkel om W. F. K. Christie som gardeier. I denne utgaven presenterer han Christies dag- bok fra den diplomatiske ferden til Storbritannia sommeren 1814. Han har selv transkribert teksten, som gjengis i sin helhet sammen med beretningen om reisen og dagboken. Jo Rune Ugulen arbeider ved Seksjon for kildeutgivelser i Riksarkivet. Han har - på oppfordring - hentet fram et materiale han presenterte i 2003 om svenske og finske krigsfanger på Vestlandet under Store Nordiske Krig (1700-1721). Arbei- det hans tar utgangspunkt i kilder i arkivet etter Bergen Magistrat i Bergen byar- kiv, og Stiftamtmannsarkivet i Statsarkivet i Bergen. Men han skriver at han har «berre skrapa så vidt borti» materialet. Det er en oppfordring til andre om å se etter mer stoff om dette. Det er ikkje eneste gang svenske krigsfanger kom til Vestlandet. Professor Torstein Bertelsen har i Bergensposten 3/2005 skrevet om de svenske krigsfangene i Bergen i 1808. Vi har også fått artikler frå to trofaste lesesalsbrukere. Arvid Skogseth har skrevet bygdebøker for Fedje, Austrheim og Lindås, og er i gang med tilsvarende for Sund. Han presenterer den tragiske historien fra 1796, da Kristian Torkelson tok livet av sin kone Mari, ble dømt til døden, men døde i arresten to dager seinere. Arne Eriksen arbeider ivrig videre med posthistorien, og presenterer denne gang- en stoff om «ekspresslevering» av post, der posten ble slengt ut fra tog i fart. Ikke alltid like heldig for posten! Jan Bødtker er også frimerkesamler og posthistoriker, og han forteller denne gangen om et brev han har fått tak i fra (senere) statsminister Abraham Berge til (tidligere) statsminister Wollert Konow. Universitetsbibliotekar Bjørn-Arvid Bagge gav i 2012 ut bok om Slaget på Bewr- gen våg 1665. Boken omtales hos oss. Vi håper blandinga faller i smak! Neste nummer av Bergensposten er planlagt utgitt i juni. Yngve Nedrebø

2 Bergensposten 1 / 2013 Jan Bødtker: Interessant brev sendt til statsminister Wollert Konow

Internett har som jeg tidligere har nevnt vært en åpenbaring for posthisto- rikere. Spesielt QXL gir oss mange verdifulle muligheter til å dyrke både avsendere og mottakere, som igjen avstedkommer mange artige historier. Denne gang skal jeg ikke dvele ved brev sendt til en eller annen i min egen familie, men se nærmere på to av Fri- sinnede Venstres viktigste politikere for hundre år siden. Forleden kjøpte jeg et brev på QXL for beskjedne 20 kroner! Det var adressert til Statsminister Konow, Stend pr. Ber- gen og avsender var «amtmand A. Ber- ge, Tønsberg”. Brevet er stemplet Tønsberg 21. mars 1918. Så langt er det ikke noe mer spesielt med brevet enn at det har gått med Bergensbanen fra Christiania til Nesttun, hvor det er Statsminister Wollert Konow S.B. blitt omfordelt og sendt videre til Stend lert Konow på Stend hadde en fetter med Osbanen med samme navn, men han bodde på Har du en gang vært statsminister, så er Tjerne gård i Hedmark. Derfor ble han det stor sannsynlighet for at du resten alltid omtalt med H bak etternavnet for av livet blir omtalt som nettopp det, til at man skulle kunne skille de to Ko- tross for at det kan være flere år siden now'ene. at du fungerte som landets statsminis- Wollert Konow S.B. - S.B. står for ter. Dette brevet er et typisk eksempel Søndre Bergenhus. Han var sammen på dette, idet Wollert Konow S.B. var med sin far med samme navn, to av statsminister fra 1910 til 1912 ettersom Fanabygdens mest verdifulle personer brevet er sendt fra hans gode venn, fra 1850-årene og frem til vår tid. amtmann Abraham Berge i 1918. Det er sikkert mange som lurer på Wollert Konow S.B. sin betydning for hvorfor jeg har skrevet S.B. bak etter- Fanabygden gjenspeiler den oppmerk- navnet til Konow ? Grunnen er at Wol- somhet han blir til del hver eneste

Bergensposten 1 / 2013 3 17.mai, når prosesjonen fra Fana kirke var Wollert Konows politiske karriere stopper opp i Konowkrysset ved ned- over. Han døde på Stend i 1924, 79 år kjøringen til Fanahammeren, hvor «Ja gammel. vi elsker» blir sunget og det blir lagt Riksrett ned blomster på hans minnestøtte. En fin gest for å hedre en lokal statsminis- Hvis vi går tilbake til utgangspunktet – ter . brevet som amtmann A. Berge sendte til Wollert Konow i 1918, så viser det Jeg skal ikke skrive en lang politisk seg at Abraham Theodor Berge, som avhandling om hverken Konow eller var hans fulle navn, var finansminister amtmann Berge. Men det kan være på i Konows regjering fra 1910 til 1912. sin plass å nevne at det var ved hjelp Da statsminister O.B. Halvorsen døde i fra sin gode venn, Christian Michelsen, 1923 overtok Berge som regjeringssjef. at Konow ble utnevnt til statsminister i Men i 1926 ble Berge og seks av hans 1910 i en koalisjon mellom Høire og statsråder stilt for riksrett for å ha gått Frisinnede Venstre. I 1912 ble Konow ut over sine fullmakter i en bevilg- tunget til å gå av fordi han i en tale ningssak. Året etter ble de alle imidler- snakket varmt om målsaken, noe som tid frifunnet av Riksretten ble oppfattet som en provokasjon av Høire. Abraham Berge var amtmann i Jarls- berg og Larvik amt i årene fra 1908 til Senere på året ble Konow valgt til 1923, og da er det korrekt bruk av Stortingspresident, men det varte ikke overstående konvolutt som ble sendt til lenge. Etter valget senere på høsten statsminister Konow, Stend pr. Bergen samme år stilte han til valg, men tapte i 1918. for en annen venstremann og dermed

Et interessant brev mellom to av datidens store norske politikere til beskjedne 20 kroner ...

4 Bergensposten 1 / 2013 Arvid Skogseth: Mord i Austevoll

Kristian Torkelson vart f. om lag 1730 lita, Kari f. 1782 d. lita, Lars f. 1786 d. på Forland i Sund. Han vart g.1.g. m. 1870 g. 1807 m. enkja Synneva Tho- Agata Olsdotter frå Hummelsund i masdotter f. 1773 Storebø i Austevoll Sund d. 1765. Dei budde på Forland då d. 1851, bustad Økland, Torkel f. 1791, dei to eldste sønene vart fødde. Då den budde hos halvbroren Ola i folke- neste kom til i 1760 budde dei på teljinga 1801. Møkster i Austevoll, og sidan kom dei Ved gravfestinga til Mari den 18. sep- til Økland i Austevoll, der Agata døyd- tember står det i kyrkjeboka «myrdet af de. På skiftet etter henne i 1765 var sin Mand». Drapssaka kom opp på ein arvingane enkjemannen Kristian og ekstrarett i Bekkjarvik i Våg skipreide i sonen Ola, Torkel var såleis død. 3 Sunnhordland den 2. desember 1796. born: Torkel f. 1756 d. 3 veker og 6 Kristian, som hadde vore i arrest hos dagar gl., Ola f. 1757 d. 1815 g. 1788 lensmannen på Storebø i Austevoll m. Agata Persdotter f. 1755 Toranger i sidan 6. september, stod fram for retten Austevoll d. 1810, overtok bruket på «løs og ledig, uden tvang, baand eller Økland, Torkel f. 1760 d. liten. jern», og vart klaga for drapet av kona Enkjemannen Kristian Torkelson g.2.g. Mari. Han fortalde at han var fødd av m. Brita Persdotter f. 1746 Toranger d. bondefolk på Forland, faren var Torkel 1775, bustad Økland. Skiftet etter Brita (han hugsa ikkje farsnamnet hans) og vart halde i 1776, det vart opplyst at ho mora Brita Kolbeinsdotter, begge var døydde i 1775. Samla arv var 29 rdl til forlengst døde. Han var dreng og sidan enkjemannen Kristian og borna Kristi- bordarbeidsmann for fleire i Sund pres- an og Agata, Torkel var altså død. 3 tegjeld. Seinare var han los, til han born: Torkel f. 1768 d. liten, Kristian f. gifte seg den første gongen. Kona 1770 d. 1827 g. 1794 m. enkja Salmi døydde, og han gifte seg opp att. Då Johannesdotter f. 1768 Hille i Auste- denne kona døydde, var han enkje- voll d. 1836, budde der på Kleppe, mann i eit år før han gifte seg med den Agata f. 1772 d. 1838 g. 1799 m. Nils nemnde Mari. Som familiemann budde Kåreson f. 1775 Sæle i Sund d. 1841, han først på Forland og på Møkster, og budde der. vart så leiglending på Økland, inntil han for 10-12 år sidan overlét bruket til Enkjemannen Kristian Torkelson g.3.g. sonen Ola. Sidan budde dei hos han 1776 m. enkja Mari Jonsdotter f. 1747 som innerstar. Han hadde to levande Hovland i Os d. 1796, bustad Økland. born med Mari, Lars og Torkel, dess- Den første mannen hennar var Mikkel utan tre som var døde. Olson f. 1742 Økland d. 1774. 5 born: Brita f. 1777 d. 1792, Kari f. 1779 d. Kristian fortalde at bakgrunnen for det

Bergensposten 1 / 2013 5 som hadde skjedd, var ein merknad frå og då tok han henne med hendene om kona Mari fire år tidlegare om at den halsen med tanke om å kvela henne. yngste sonen Torkel ikkje var hans. Ho Ho smatt unna, og dei vart begge lig- var ikkje nøgd med den ekteskaplege gjande på golvet. Då fekk han tak i omgangen med Kristian, og han fekk kniven som låg i kista, som var med mistanke til grannen Erik Arneson Øk- lok, men ikkje låst. Det var nattemørkt land. Kristian hadde difor slitt med og ikkje månelyst, så han såg ikkje tungsinn dei siste åra. I ein slik tilstand klårt kvar han stakk henne. Han skar var han då ugjerninga skjedde. Eit par henne over strupen så blodet gjekk ned dagar før fekk han ein redsel på seg, og gjennom munnen. han gjekk heimafrå onsdags morgon og Etterpå sprang Kristian ut i bare skjor- tok båten sin og rodde på havet for å ta, i tanke om rømma for å unngå den rømma vekk frå kona. Han kom til eit livsstraffa som han frykta. Han tenkte bergensskip omtrent 6 mil frå land, og ikkje på å ta sitt eige liv. Han kom ik- ville reisa bort med det, men dei ville kje så langt av garde, men sette seg ned ikkje ta han med. i avmakt og vart sitjande til dagen Natt til fredag kom han heim att, og grydde. Då kom ein del menn frå Øk- laurdag og søndag låg han mykje på land og Toranger og sa at dei visste senga. Kona var ikkje der, og han tenk- kva som hadde skjedd, noko som han te at ho var i kyrkja på søndag, men det òg tilstod. Dei førte han til prosten var ho ikkje. Ho kom ikkje inn til han Hjorthøy på Sund, og så til futen i Ber- før om ettermiddagen klokka fire ved gen. Kristian hadde ingenting anna å nonstid, der han låg i sengebua. Ved orsaka seg med enn konas ymt om far- sengetid den same søndagskvelden den skapen til sonen, som var den einaste 4. september gjekk han inn i stova til årsaka til det som hadde skjedd. Han sonen Ola og åt kveldsmat saman med bad om mildaste dom og at han måtte Mari og Ola og kona, slik dei pleidde å få behalda livet. På spørsmål sa han at gjera der. Kristian bad henne om å dei siste åra var kona hans altfor mykje koma og leggja seg, og Ola følgde dei hos Erik Økland, og han hos henne. til sengebua med lys. Han sa seinare at Erik hadde då ei sjuk og sengeliggjan- det ikkje hadde vore noko usemje mel- de kone, som døydde for nokre år si- lom dei. Då dei var komne i senga, dan. Sidan den tida Erik vart gift igjen, begynte Mari å skjella ut Kristian. Han kunne ikkje Kristian seia noko slikt om skulda henne for å ha vore i lag med han. Erik Økland, men ho nekta. Sonen Lars på 10 år fortalde at då han Etter at dei slik hadde krangla ein time, måndags morgon skulle hente seg ein fekk han «det ulychelige Forsett at halsduk i bua, kunne han ikkje få opp vilde myrde sin Kone». I ei kiste like budøra. Han vart redd, og sprang inn til ved senga begynte han å leita etter ein broren Ola og kona Agata. Ola gjekk tollekniv. Mari sprang fram av senga, då inn i bua, og fann stemora Mari

6 Bergensposten 1 / 2013 liggjande på golvet i bare skjorta i sitt Stiftamtmannen i Bergen. Kopibok eige blod, kniven stod i såret på halsen 126, hennar. Ola la kniven på golvet, gøym- 8. desember. Cansellie Raad og de han sidan, og la han no fram for Sorenskriver Schiötz. Da den, for retten. Liket vart lagt i ei kiste. Ei veke begaaet Mord paa sin hustrue, seinare vart det undersøkt av ein felt- dømte og hertil i gaard indbragte skjer (kirurg). Kristian tilstod at han Christen Torkildsen Øchland i Nat i hadde myrda kona. Han kunne ofte Arresten ved Døden er afgangen, vera tungsindig og melankolsk når og hans Begravelse icke staaer til noko gjekk han i mot, men han hadde at foranstalte, forinden den ham aldri gjort noko vondt før. overgangne Doms Indhold vorder Måndag 5. desember 1796 fall dom- bekiendt; saa maa Amtet, ved nær- men. Kristian vart dømd til døden for værende Expresse, have Deres Vel- et «afskyeligt Mord». Han skulle straks byrighed anmoedet, at De ufortø- sendast til Bergen, men hadde rett til å ret, og med samme Expresse tilba- anka dommen til høgare rettsinstansar. ge, indsender Domsacten, eller om Dersom dommen vart gjennomført, samme icke skulde være saavidt skulle han først knipast med glovarme ferdig, at den prompte kand med- tenger av skarprettaren utanfor huset følge, da en bekræftet Gienpart av der ugjerninga skjedde, og så tre gong- Dommen. De vilde tilliige paa er på vegen derfrå til rettarstaden. Der samme anmercke, hvad Tiid denne skulle først den høgre handa hoggast Act, eller Gienpart, fra Dem af- av med øks, og så hovudet. Hovudet og gaaer. paa Stiftets Vegne Haber- handa skulle festast på ein stake over dorf. lekamen. Dette skulle vera til skrekk og åtvaring for andre. Kjelder: Normalt ville ei slik sak verta anka Kyrkjebøker for Sund vidare til lagretten og eventuelt til Skifteprotokollar for Sunnhordland Tingbøker for Sunnhordland kongen, men det vart ikkje aktuelt. Kopibok til stiftamtmannen i Bergen Grunnen var at Kristian døydde i arres- Takk til Yngve Nedrebø for gode tips ten i Bergen natta mellom 7. og 8. de- sember. Stiftamtmannen skreiv om saka i kopiboka si, det var òg spørsmål om korleis liket skulle gravleggjast. I følgje reglane kunne det ikkje gravleg- gjast på ein kyrkjegard, i staden skulle nattmannen, som var bøddelens med- hjelpar, sørgja for at liket av Kristian vart gravlagt på rettarstaden.

Bergensposten 1 / 2013 7 Runar Jordåen: Diplomatisk bomtur Wilhelm Frimann Koren Christie og sendeferda til London i 1814

Då den nye grunnlova blei underteikna gå over til arvefienden Sverige, men og Christian Frederik vald til norsk prosessen førte også fram til ei grunn- konge 17. mai 1814 var det langt frå lov som tok opp i seg mange av opp- slik at vegen til sjølvstende låg open. lysnings- og revolusjonstankane om Grunnlova var ikkje verdt papiret ho statsstyre og demokrati – mellom anna sto på så lenge stormaktene sine lovna- teorien om folkesuvereniteten. 17. mai- der frå Kiel-traktaten 14. januar same grunnlova innførte eit konstitusjonelt år blei ståande ved lag. Fredsslutninga monarki der kongens makt var avgren- innebar nemleg at kongen i København sa av grunnlova og der ein i motsetning sa frå seg kongeriket Noreg for seg og til det eineveldige monarkiet ikkje byg- sine etterkommarar, og at landet skulle de kongens makt på ein gudgitt arverett foreinast med Sverige. Traktaten var til riket, men på «folkets vilje». I denne komen til etter at den sigersrike hærfø- samanhengen er ikkje spørsmålet om raren Jean Baptiste Bernadotte – frå grunnlova eigentleg var demokratisk 1810 betre kjend som svensk tronføl- etter notidig standard så interessant gjar under namnet Carl Johan – hadde som nettopp denne tilslutninga til ideen vore med og trygga den avgjerande om folkesuverenitet og sjølvstyre. sigeren for alliansen mot Napoleon i slaget ved Leipzig 16.-19. oktober 1813. Etter slaget drog han og dei Spelet om lagnaden til Noreg svenske styrkane nordover til den sør- legaste delen av det danske riket, her- Rusen frå «den norske våren» 1814 blei fort avløyst av dei beinharde reali- tugdømmet Holstein og byen Kiel, der tetane. Det var klart at eit dokument traktaten blei underteikna. Men Carl underteikna av ei forsamling menn Johan hadde heilt sidan han blei «adoptert» som svensk kronprins hatt tilhøyrande eit område i ein utkant av som mål å få Noreg, og allereie i den Europa som knapt hadde eksistert som ei sjølvstendig eining sidan mellomal- såkalla Stockholmstraktaten frå mars deren, sto langt lågare i kurs enn 1813 hadde britane sagt at dei ville Kieltraktaten, eit av dei sentrale doku- stilla seg bak dette kravet ved ein siger menta i fredsslutningane etter Napo- over Frankrike og deira allierte Dan- leonskrigane. Realpolitiske omsyn – mark-Noreg. fordeling av byrder og vinstar etter Hendingane i Noreg vinteren og våren krigsinnsats og dei lovnadene som var 1814 var eit opprør mot at landet skulle

8 Bergensposten 1 / 2013 gitte – vog når alt kom til alt langt meir på Eidsvoll 26. februar hadde slått fast enn idear og prinsipp, om tanken om at posisjonen hans ikkje skulle kvila på folkesuverenitet og retten til nasjonal den kongelege arveretten, men på fol- sjølvrådrett aldri så mykje var i vinden. kets vilje slik den blei forvalta av Riks- forsamlinga. Frå svenskane og deira Dette hadde både Christian Frederik og allierte sin synsvinkel var nærværet dei av Eidsvollsmennene som hadde eit hans i landet uansett sett på som eit ope visst oversyn over stormaktspolitikken brot på avtalen om at danskane skulle for lengst innsett då grunnlova blei gi over landet til Sverige. Anker fekk i underteikna 17. mai. Det var likevel eit London signal om at britane ville strek- visst håp om at ting kunne gå i Noreg ka seg langt når det gjaldt å gi Noreg si retning – krigen var enno ikkje ende- gode vilkår i høve til Sverige, men ein leg avslutta, og det var vanskeleg å absolutt premiss var at prinsen drog frå føresjå korleis det endelege Europakar- landet. Dette verken kunne eller ville tet ville bli sjåande ut. Ein modifika- Anker gjera noko med, så no gjekk han sjon eller ei tillemping av Kieltraktaten frå å konsentrera seg om den britiske var slett ikkje utenkeleg i denne situa- regjeringa til opposisjonen. sjonen. Det kunne framleis vera håp om å påverka stormaktene, og nettopp 10. mai held opposisjonsleiaren Earl dette var føremålet då Christian Frede- Grey ein flammande tale i det britiske rik i mars sende ein av sine næraste Overhuset for at regjeringa skulle job- medarbeidarar, Carsten Tank Anker ba for å «befri Norges Folk», eit folk (1747-1824), til London. Anker og som ikkje hadde gått til åtak på nokon. Christian Frederik var fortrulege vener Bak engasjementet til Grey sto mellom frå København, der førstnemnde hadde anna Anker, men det heile kunne få ein gjort karriere i embetsverket og blitt såpass stor patos og appell fordi han adla; Anker eigde dessutan Eidsvoll spelte på strengar som alt var spente: jarnverk, der hovudbygningen blei Tankar frå opplysningstida om folke- åstad for den norske grunnlovgjevande retten - at folk eller nasjonar hadde rett forsamlinga. til sjølv å avgjera lagnaden sin, at dei ikkje kunne behandlast som «ein flokk Anker sitt oppdrag var å tala Noregs kveg» som Earl Grey uttrykte det, had- sak andsynes den engelske regjeringa, de stor appell i samtidas England.1 og han blei etterkvart assistert av bro- Men det hjelpte lite at Grey engasjert ren Peter, tidlegare konsul i London og målbar eit syn som òg sto sterkt i breie guvernør i den dansk-norske kolonien krinsar; han blei nedrøysta med stort Trankebar i India. Men britane nekta å fleirtal i Overhuset, det same blei saka anerkjenna Carsten Anker som offisiell då ho like etter var oppe i Underhuset. norsk utsending så lenge Christian Fre- Trass i at prinsippa om folkerett sto derik oppheldt seg i Noreg. Han var jo sterkt, vog det tyngst å oppfylla lov- framleis dansk kronarving, sjølv om nadene til Sverige. Anker observerte ein i Noreg allereie på stormannsmøtet likevel framleis utstrakt sympati for

Bergensposten 1 / 2013 9 Noreg også rett under overflata innan Appellen til «De forenede Magter» regjeringa, og han heldt fram med å skulle bestå i å minna om dei verka i London. «Grundsætninger, som hidtil havde ledet dem i Kampen for Folkenes Ret-

tigheder og Frihed» (1904: 247). Vida- «det norske Folks befuldmægti- re skulle utsendinga få i stand ei opp- gede» heving av dei allierte sin blokade. Den- ne situasjonen gjorde at engelske skip Christian Frederik mista ikkje trua på låg langs Noregs kyst for å hindra han- at ein offensiv overfor London kunne del, ikkje minst den livsnødvendige gi resultat. Han sette dermed 25. mai korntilførsla til landet. Utsendingane ned eit utsending, det norske Folks skulle dessutan forhandla om gode befuldmægtigede hos den engelske tilhøve og vern av norsk handel og Regjering for at overbringe Underret- skipsfart. Endeleg skulle ein få til ei ning om Rigsforsamlingens Udfald, om nedsetjing av tollen i England samt ta Norges Konstitution, Kongevalget og opp eit større lån til den tomme norske det norske Folks bestemte Vilje at for- statskassa. (Nielsen 1904: 248). Dele- svare sin Selvstændighed (Nielsen gasjonen fekk med seg brev til både 1904: 246-247; jf. brev frå Christian den engelske kongen, regjeringa og Fredrik til Carsten Anker datert Kristi- representantar for stormaktene (Aall ania 28. mai, Anker (red.) 1901: 25). I 1911: 182). eit klima der tankar om folkerett (i prinsippet) sto høgt i kurs meinte Korfor var det så nett Aall, Rosenkilde Christian Frederik det kunne gjera inn- og Christie som blei dei norske utsen- trykk med ei utsending som ikkje berre dingane til England? Niels Aall hadde i representerte ein konge, men som rep- sin ungdom fått si utdanning i handel i resentantar frå Riksforsamlinga – eit Paris og London, og blei ein av dei heilt folk. Den nyvalde norske kongen leiande trelasthandlarane i Noreg. I gav oppdraget til ein statsråd, Niels 1814 blei han med i Christian Frede- Aall (1769–1854), og to av medlem- riks regjeringsråd som sjef for handels- mane av riksforsamlinga, konsul og og tolldepartementet og 19. mai blei kjøpmann i Stavanger Peder Valentin han utnemnd til statsråd i den nye re- Rosenkilde (1772-1836) og sorenskri- gjeringa. Han blei rekna som ein av dei var Wilhelm Frimann Koren Christie sterkaste mennene i regjeringa og krin- (1778–1849) frå Bergen. At målet var sen kring Christian Frederik og 25. mai London var ganske opplagt. I tillegg til blei han altså utnemnd til formann i at det var hos britane ein trudde det var delegasjonen til London. Aall må altså mest å henta, var også dei prøyssiske trygt kunna seiast å vera ein sentral og russiske regentane samt andre rep- person for Christian Frederik, eit natur- resentantar for stormaktene i den eng- leg val i ein diplomatisk delegasjon. elske hovudstaden (Aall 1911: 181). Peder Rosenkilde, verkar mindre opp- lagt, han blei ikkje rekna som ein tung-

10 Bergensposten 1 / 2013 vektar på Eidsvoll, men om han ikkje berre engelske krigsskip for å blokkera tok ordet i forsamlinga utmerkte han norske skip for inn- og utreise, også seg i alle høve gjennom applaus og svenske kaperskip låg klare. Å ta seg ut entusiastiske tilrop som ein dedikert frå den norske kysten var dermed letta- sjølvstendemann. Denne entusiastiske re sagt enn gjort – utsendinga kunne kjenslemessige oppslutninga om sjølv- like gjerne risikera å enda opp i Sveri- stendet og Christian Frederik var truleg ge som på dei britiske øyane. Dette ein viktig grunn til at han blei ein av hadde Aall ytra overfor kongen, og dei tre utsendingane (Storsveen 2003). delegasjonen fekk då løyve til å innleia forhandlingar med sjefen for «Blo- Wilhelm Frimann Koren Christie had- keringseskadren» om å få fritt leide til de hatt ein sentral posisjon på Eidsvoll Skottland. (Aall 1911: 183). Men då som førsterepresentant for Bergen, han Morier kom til Christiania fekk Chris- var ein solid sjølvstendemann og støt- tian Frederik overtalt han til ei anna tespelar for Christian Frederik, og han løysing, og det blei sendt ein kurer til hadde vist seg som eit dugande emne utsendinga i Kristiansand med bod om som sekretær for Riksforsamlinga. Han at dei no skulle få reisa med briggen hadde djupe røter både i bergensk og som hadde brakt Morier til landet. At kristiansundsk kjøpmannsstand samt i Morier hadde gått med på dette var vestlandske embetsmannsslekter, og endå ei oppmuntring som gav håp om hadde gjort karriere i den danske sent- britisk velvilje. Delegasjonen drog ut raladministrasjonen (Danske kancelli), til Flekkerøy utanfor Kristiansand og før han i 1809 vendte tilbake til Ber- skulle få skyss med dette skipet, men gen, der han blei sorenskrivar i Nord- av ulike grunnar gjekk det ikkje slik; hordland. Både innsatsen som sekretær skipet var allereie i ferd med å forlata på Eidsvoll, den tydelege posisjonen kysten, og delegasjonen drog inn att til blant sjølvstendemennene og kunnska- Kristiansand. Ein fekk ved hjelp av ein par i statsstyre og engelsk språk, har lokal sjømann som sendebod i staden nok vore viktige for at han blei ein del brakt ein førespurnad til «Chefen for av delegasjonen. Dei tre fekk i oppdrag den engelske Blokerings Eskad- å dra til Kristiansand der dei skulle re» (Aall 1911: 185) der ein gjorde prøva å komma seg over til Skottland greie for situasjonen og bad om skyss og derfrå til England (Aall 1911: 182). med eit av skipa over til England eller Omtrent samtidig kom ein britisk dip- Skottland. Svaret var meir positivt enn lomat, John Philip Morier, til landet. ein hadde venta, eit av dei mindre ski- Han var sendt til Noreg med instruks pa i eskadren skulle straks av stad til om å presisera at England ville stå ved Leith – Edinburghs hamneby – for å sine lovnader til Sverige, men at dei utbetrast, og kunne ta opp utsendinga samtidig ville ta omsyn til det norske ved Flekkerøy. folks «Lykke og Frihed» (Nielsen

1904: 249). Langs kysten låg ikkje

Bergensposten 1 / 2013 11 Peder Rosenkilde hadde i mellomtida besøkt familie, men var no komen til- bake til Kristiansand. Forutan dei tre utsendingane besto følgjet også av skipskaptein Christian Kruuse frå Bor- ge i Gjerpen (i dag Porsgrunn) (1771- 1827) som skulle nyttast som kurer om det trongst, og legen Herman Treschow Gartner (1785-1827).2 Sistnemnde hadde vore regimentskirurg i hæren og var stadsfysikus i Nedenes Amt, med bustad Arendal, og då han hadde gode kontaktar i Edinburgh blei han del av delegasjonen, der han skulle ha «en Secretairs Rolle» (Aall 1911: 185). Bakgrunnen for dette må ha vore at han i 1811 og 1812 hadde studert me- disin i London og Edinburgh (Larsen (red.) 1996, b. II: 250-251). Britane tilrana seg eller øydela storparten av flåten under overfallet på København i 1807. Christie si reisedagbok Av dei viktigaste kjeldene til historia Christie beskriv korleis nordmennene om utsendinga er Niels Aall sine me- blei vel mottatt av britane, så vel av moarar nedskrivne 1840-41 (publisert kaptein Brine på briggen Shelldrake 1911) og W. F. K. Christie si dagbok som var skipet dei skulle fara med, frå første del av reisa som eg har tran- som av sjefen for blokadeskipa i områ- skribert og som for første gong blir det, admiral Kenneth Mackenzie som publisert i denne utgåva av Bergens- inviterte dei om bord på fregatten Ve- posten. Dagboka gir ikkje radikale nye nus, som var eit av skipa britane hadde innsikter i historia om 1814, noko som tatt under det såkalla flåteranet i Kø- vel er grunnen til at ho ikkje har vore benhavn i 1807.3 Besøket vakte dårlege prenta før. Ho gir likevel eit levande minne hos Christie, som hadde opplevd bilete av sjølve overfarten og til dømes bombardementet av København sju år av den britiske blokaden av Norske- tidlegare, og han skreiv at «det skar kysten som gjer at ho kan vera interes- mig i Hjertet naar jeg tænkte paa, hvor- sant for fleire lesarar enn dei som finn ledes Danmark var bleven skilt ved vegen til Christie sitt privatarkiv på dette og sine øvrige, herlige Krigs- Riksarkivet. Dagboka tar til i det utsen- Skibe». Røynslene frå den brutale hen- dingane er på Flekkerøy og skal til å dinga og terrorbombinga av den dans- reisa ut til skipet som skal føra dei over ke hovudstaden då 200 sivile liv gjekk Nordsjøen. tapt (Glenhøj 2012: 76), har naturleg

12 Bergensposten 1 / 2013 nok farga Christie sitt syn på britane. var kan henda ikkje den som i første Han hadde tidlegare ikkje kunne føre- rekke bidrog til denne tåreflaumen, stilla seg ein britisk sjøoffiser «uden men denne passasjen viser at det også som en stolt frastødende Person». No hos han låg ein sterk emosjonalitet og blei dei godt mottatt så han skamma patos til grunn – noko han altså valde å seg over den tidlegare oppfatninga. formidla i dette fortetta biletet av seg Christie beskriv både Brine og Mac- sjølv på Shelldrakes dekk skodande kenzie som venlegsinna til Noregs sak, tilbake på fedrelandet. Jens Arup Seip og det norske reisefølgjet blei overras- har peikt på korleis ein på våren og ka over at sistnemnde hadde eit portrett ikkje minst utover sommaren og haus- av Christian Frederik hengande om ten 1814 fekk ein beint fram bord i skipet. I følgje Niels Aall hang «svulmende retorikk», og han nemner dette saman med at «[h]an havde for- nokre døme på kjensleladde utsegner beholdt sig selv den lille Deel af et om å kjempa til siste mann. Seip ser i norsk Prise [= konfiskert gjenstand, slike passasjar «en nasjonal bevegelse bytte] Han nyelig mod sin Villie havde stivnet i hysteri, som det gjerne går når giort» (Aall 1911: 186). en bevegelse støter mot veggen.» (Seip 1974: 52). Seip viser nokre endå meir Eg skal ikkje gå nærmare inn på alle utflytande døme på dette, men Christie detaljane i reiseskildringa til Christie, si utgyting må vel likevel oppfattast berre nemna nokre få episodar. Den som del av same tendens. Samstundes sentimentale passasjen der Christie sto kan ein også oppfatta slike passasjar på dekket i det Shelldrake for til havs som uttrykk for litterære ambisjonar, og såg tilbake på det norske landska- og at han ikkje berre såg for seg vene- pet, er av det meir patos-fylte den elles ne i selskapsforeininga Qvodlibet hei- ganske så nøkterne Christie skreiv. me i Bergen som lesarar, men òg tenk- Han teiknar her eit bilete av at det blant te på teksten som ei potensiell hovud- det norske folket fanst mange nøysame kjelde til ein av dei sentrale hendinga- og lykkelege edle sjeler med mot og ne i nasjonens historie. Det siste skulle fedrelandskjærleik, og blei heimsøkt av slå skammeleg feil; dagbokas brå slutt tanken på at desse no kunne tenkast å før reisemålet var nådd, vitnar om at bli råka av «Vold og Rænker». Han såg Christie sjølv blei smerteleg klar over for seg at straumar av blod ville flyta, det. og bad til Gud om at han måtte finna sitt «elskede, inderlig elskede Norge, Overfarten til Leith var, i følgje Aall, lykkeligt og frit naar jeg kommer tilba- for årstida både langvarig og stormfull, ge, eller og at jeg nu for sidste gang men han meinte til gjengjeld nordmen- maatte see det!». Våren 1814 var som nene kunne nyta «saa megen Opmærk- historikaren Mona Ringvej har peikt på somhed og Godhed af Skibets hele ei tid for dei store kjenslene, tårene Besætning, at den befandt sig som rann når ein snakka om Noreg, folket blandt sine Landsmænd.» (Aall 1911: og nasjonen (Ringvej 2012). Christie 187). Det einaste avbrotet frå denne

Bergensposten 1 / 2013 13 harmoniske stemninga var då briggen gjekk rolig for seg, og dagboka til eine natta møtte på eit framandt skip, Christie gir innblikk i det kvardagslege og det blei gjort klart til strid. Den og selskapelege livet om bord, mellom nestkommanderande på Shelldrake anna kan han fortelja at det norske rei- trudde det var amerikanarar, og i følgje sefølgjet ved fleire høve song «For Aall fryda han seg over høvet til å Norge, Kiæmpers Fødeland» av Johan komma i kamp med «disse Englands Nordal Brun for dei i følgje Christie farligste Rivaler, og derved vinde enten entusiastiske britiske tilhøyrarane. Død eller Forfremmelse.» (Aall 1911: Christie skildrar så reisa forbi det vid- 187). I Christie si oppsummering av gjetne fyrtårnet Bell Rock og inn fjor- denne episoden teiknar han eit lite flat- den Firth of Forth til Edinburghs ham- terande bilete av Peder Rosenkilde sin neby Leith. Tippoldefaren til Christie noko hysteriske reaksjon. Men det var fødd og oppvaksen i byen Montro- spørst vel om ikkje Niels Aall har rett se lenger nord på austkysten av Skott- når han fortel at ingen i den norske land (sjå mellom anna Christie 1964). delegasjonen, «følte sig henreven av På bakgrunn av at Christie-slekta gjen- nogen Tapperhedsdrivt, tvert imod nom fleire generasjonar heldt på kon- delibererede man om at søge ned i La- taktane til Skottland – farbroren Wer- zarettet, som ansaaes meget sikkert for ner Hosewinckel Christie (1746-1822) fiendtlige Kugler, for at undgaa all hadde vitja landet så seint som på slut- Deeltagelse i den blodige Commer- ten av 1700-talet – er det noko merke- ce.» (Aall 1911: 187). Resten av ferda leg at Christie ikkje reflekterte over

Fyrtårnet Bell Rock

14 Bergensposten 1 / 2013 den slektshistoriske tilknytinga til lan- eit fangenskap kunne vera, og ein fekk det i samband med skildringa av opp- endåtil smakt på «Highland-whisky, en haldet i Leith og Edinburgh. Ein mog- meget spirituos Drik, som G[artner] leg grunn er at han i lys av den politis- recommanderede». Ordren gjekk på at ke situasjonen har villa unngå å fram- ein måtte halda seg på hotellet frå 10 heva dei britiske røtene. om kvelden til 10 på morgonen (i føl- gje Aall). Gartner var kjentmann i I Leith fekk ein først klarsignal om å byen, han introduserte reisefølgjet for stiga i land av hamne-admiralen, men både lokale kjende, for skotske og bri- førebels ikkje til å reisa mot London. tiske skikkar og for byen Edinburgh. Følgjet tok då losji i Leith, men fekk Christie si dagbok endar med ei inngå- seinare same dag besøk av tolldirektø- ande skildring av eit besøk i det skots- ren (eller som Christie skreiv ke Court of Sessions, som heldt til i «Collector of the Port») som ikkje var bygget der det skotske parlamentet samd i admiralen si avgjerd. I følgje hadde samlast før det blei oppløyst då Aall hadde Home Department i Lon- Skottland slutta å vera eit eige konge- don høyrd om delegasjonen som skulle dømme i 1707. komma, og då ein ikkje akta å gå i for- handlingar med dei norske «opp- rørarane», hadde ein sendt ut ordre til Mot London alle tollstasjonar i England og Skott- Dei vidare hendingane må me altså land om å stogga utsendinga og setja rekonstruera ut frå andre kjelder enn ho under streng oppsikt. (Aall 1911: Christie si dagbok, som Niels Aall sine 188). I følgje Christie fekk dei lov til å livsminne og Carsten Anker si brev- bli sidan dei først var komne i land, veksling med Christian Frederik. I føl- mot at dei ikkje skulle forlata Leith og gje Aall tok den danske visekonsulen i Edinburgh. Tolldirektøren venta på Edinburgh kontakt med reisefølgjet og nærmare instruksar frå styresmaktene i bidrog med å få sendt meldinga om at London. Me merker oss følgjande frå delegasjonen var landa i Leith til An- Christie si beretning: «De øvrige Rej- ker i London med ein privat ilpost som sende gave ham Æresordet, men jeg med ein gong drog frå byen. Bodska- sagde, at jeg havde givet mit til Admi- pen var at delegasjonen var komen til ralen.» Her ser ein på den eine sida den Edinburgh og at dei trong reisepass formalistiske sida av Christie, på den som private reisande. (Aall 1911: 188- andre sida den påståelege og ikkje et- 189). Slik kom ein tollinspektøren si tergivande – ein kombinasjon av eigen- melding, som gjekk med den vanlege skapar som kanskje særleg kom til posten, i forkjøpet. Delegasjonen låg syne då han seinare same år som Stor- såleis og venta i Leith: «Omtrent 6 tingspresident med myndig hand leia Dage tilbragte Deputatjonen i dette nasjonalforsamlinga og forhandlingane halve Fangenskab, under hvilket Den med svenskane. Opphaldet var elles dog nød daglige Beviser paa den skots- etter Christie si meining så godt som

Bergensposten 1 / 2013 15 ke Gjestfrihet og varme Følelse for tiske utsendinga Morier Christian Fre- Norges Sag, saa at Deputatjonen under derik rettnok eit visst håp om velvilje andre Omstændigheter vilde have frå engelsk hald. Sistnemnde sa på si tilbragt denne Tid meget behage- side at ei eventuell mekling frå britisk ligt.» (Aall 1911: 189). hald måtte ha som føresetnad at eit Storting fekk ta stilling til meklingsre- Carsten Anker fekk i London brevet frå sultatet. Allereie 13. juni sendte han ut utsendingane om at dei var komne til eit rundskriv til biskopar og andre em- Leith, og via den danske konsulen ord- betsmenn om å førebu manntal over na han då med reisepass for dei som røysteføre og førebuing av stortingsval private reisande. (Anker (red.) 1901: (Nielsen 1904: 256). Som mellom anna 350). Anker uttrykte i brev til Christian historikaren Yngvar Nielsen har peikt Frederik undring over manglande kom- på var sjølve det faktum at det no fanst munikasjon i det britiske embetsverket: ein norsk part å forhandla med, ein part The alien office utsteda straks reisepas- som ikkje berre var Christian Frederik, sa til nordmennene, noko som jo var men også ei grunnlov og eit Storting, stikk i strid med ordrane The privy ei følgje som gjorde det vanskeleg å council hadde gitt til tollstadene om å tvinga gjennom ei løysing heilt over stogga den norske sendeferda (Anker hovudet på nordmennene (Nielsen (red.) 1901: 350). Passa blei sendt av 1904: 260). Men det var eit element det garde til Leith der Aall viste dei til blei klarare og klarare at det ikkje tolldirektøren samstundes som han gjekk å forhandla om: Sigersmaktene gjorde merksam på at deputasjonen no kunne ikkje tillata ei løysing der Chris- hadde gitt opp si offentlege rolle og tian Frederik fekk nokon posisjon. måtte vera å oppfatta som private rei- sande. (Aall 1911: 189). Sendeferda Allereie 18. mai var Christian Frederik drog straks av stad mot London. I etter- underretta om at stormaktene (Russ- tid fekk dei, i følgje Aall, høyra at det land, Austerrike, Preussen og Storbri- allereie dagen etter var kome post til tannia) kom til å senda ei firemanns Leith om at ein skulle nekta delegasjo- utsending som skulle syta for at Kiel- nen å reisa vidare og så snart som mog- traktaten blei fullbyrda. (Nielsen 1904: leg senda dei tilbake til Noreg. (Aall 264, Dyrvik 2005: 92). Dei var først 1911: 190). Men at følgjet fekk reisa innom København, der danskane over- bar slett ikkje bod om noko løysing.4 tydde dei om at dei hadde overhalde Det var ikkje særleg meir å oppnå i sin part av premissane i fredsslut- London, dette var i og for seg i ferd ninga, før dei 1. juli kom til Bygdøy med å bli klart allereie då utsendinga der Christian Frederik heldt hus. (Koht drog frå Noreg. 1914: 287). Etter rådføring med stats-

rådet gjorde regenten det klart for des- se såkalla kommisærane at han ville Mot krig abdisera, at eit storting skulle innkal- I Kristiania gav i mai og juni den bri- last, at svenskane måtte godkjenna

16 Bergensposten 1 / 2013 den norsk-svenske grensa. I London var det ingenting å henta. Dei var hel- ler ikkje velkomne, og opphaldet blei kort: Dei kom til London om kvelden og drog der frå igjen kl. 12 dagen etter. (Anker (red.) 1901: 357). Følgjet fekk besøk av førstesekretæren i Indredepartementet, som etter å ha blitt overlevert adressa frå Christian Frederik og høyrt ein kort presentasjon av Aall, svara at det einaste engelsk- mennene kunne tilby deputasjonen var fritt leide sjøvegen tilbake til Noreg igjen. Han la til at både Moriers og «Eskadrechefen» ved Kristiansand sin velvilje når det gjaldt å få sendt depu- Peder Valentin Rosenkilde (1772-1836) frå tasjonen av stad «i høi Grad misbillige- Stavanger var Eidsvoldsmann og forhandlar des», og at den engelske regjeringa saman med W.F.K. Christie. slett ikkje ville bryta sitt ord til Sverige (Aall 1911: 190-191). Etter å ha høyrd utsendinga gjera greie for «den norske grunnlova og at hæren skulle trekka Nations sande Stemning» og forklart at seg ut or området aust for Glomma, handlingane i Noreg ikkje var eit dansk men nemnde ikkje eit sentralt punkt initiativ, skal han ha ytra sympati for som grensefestningane med eit ord. Noreg si sak og ytra «at hvis Norge Kommisærane skal ha prøvd å overtala kunde udholde Kampen for sin Carl Johan til å strekka seg langt, men Selvstændighed til den om 2 à 3 Maa- han var ikkje til å rikka. Tilbodet han neder derefter forestaaende Wiener- gav nordmennene var ein union utan ei Congress, turde Han give Formodning konkret utlegging av kva posisjon No- om, at Engeland mueligens vilde for- reg ville få (Nielsen 1904: 276-278). andre Sit nu fulgte System.» (Aall Svaret kunne ikkje Christian Frederik 1911: 191). Men når det gjaldt sende- gå med på. Det var no slutten av juli, ferda sin lagnad var britane sin reak- og det var duka for krig. sjon kontant. Dei blei bedne om å dra til hamnebyen Yarmouth, for derfrå å reisa tilbake til Noreg med eit armert Med halen mellom beina skip. Etter ei natt i London måtte så Då Christie, Rosenkilde og Aall ende- utsendinga forlata London (sjå m.a. leg kom til London 21. juli, var dei Anker (red). 1901: 492). I Yarmouth altså alt for seint ute. Diplomatiet blei dei godt oppvarta, og fekk ta inn gjekk no føre seg fram og tilbake over på «et af de første Hoteller» (Aall

Bergensposten 1 / 2013 17 1911: 192). Medan dei var der hadde Aall – som sto bak. dei i følgje Aall glede av å lesa i ei av Om Christie frå mai til august, frå avisene om Lord Grey sin flammande Eidsvoll til Moss var plassert heilt på kritikk av måten regjeringa hadde be- sidelinja av dei viktige hendingane, handla den norske utsendinga på (Aall skulle dette endra seg i månadene som 1911: 192). følgde. Det var på stortinget og i for- Etter seks dagar i Yarmouth kunne dei handlingane med svenskane hausten reisa vidare og også denne gang «leed 1814 Christie sine evner som diplomat Deputatjonen den Ydmygelse at maatte og statsmann skulle komma til sin rett. betræde et den dansk norske Regjering Men det er altså ei anna historie. fraranet Skib.» (Aall 1911: 193). Dei fekk godt ver slik at reisa til Flekkerøy var unnagjort på tre dagar. Derfrå drog Sluttnoter: dei så over land til Kristiania. Dagen etter drog ein til Moss, der hovudkvar- 1) Eg bygger her på Ruth Hemstad sitt teret til Christian Frederik og regje- innlegg på seminaret «Frihetens for- post? Folk og elite i Norge før og etter ringa no låg og der fredsavtalen – etter 1814» på Norsk folkemuseum 1. og 2. vel to vekers krigføring med svenskane november 2012. Kvegmetaforen stam- – blei underteikna 14. august (Mosse- mar frå Emmerich de Vattels innverk- konvensjonen). nadsrike Droit des gens frå 1758 (på Christie si dagbok frå reisa over Nord- engelsk The Law of Nations, 1760). sjøen og opphaldet i Leith inneheld 2) Digitalarkivet, Folketeljinga 1801 meir av ei fargelegging og eit interes- for Gjerpen. Kruuse førte i 1796 «De sant kulturhistorisk innblikk i reisa og fire brødre» for Nicolai Benjamin Aall tilhøvet mellom nordmennene og brita- ne enn grunnlag for ei omtolking av og i 1806 «Die Schwalbe» for Jacob hendingane sommaren 1814. At dagbo- Aall (Gard Strøm: Bygde- og slektsbok for Gjerpen, http://www. gamlegjer- ka endar brått i Leith – før reisa går pen.no/) Det er altså sannsynleg at det vidare til London – seier vel mest om er kjennskapet til Aall-familien som kva for eit nederlag Christie og den gjorde at Kruuse blei vald. Takk til norske deputasjonen såg det korte opp- haldet i London som. Utsendinga var Kenneth Bratland som har funne desse eit av dei store blindspora i året 1814 – opplysningane. og Christie følte seg nok neppe meir 3) Niels Aall kallar fregatten for sett på sidelinja enn då han saman med «Freya» medan Christie kallar han dei andre norske utsendingane somma- «Venus". Britane skal ha tatt både ein ren 1814 måtte dra slukøyra heim. Det fregatt ved namn Venus og ein ved som i det heile blei oppnådd i London i namn Freia frå danskane under flåtera- 1814 var det først og fremst Carsten net i København 1807 (Christiansen Anker – ikkje Christie, Rosenkilde og 2010: 173 og 181), men det var på

18 Bergensposten 1 / 2013 førstnemnde Kenneth Mackenzie var Norsk biografisk leksikon, b. 10. Oslo: kaptein (Marshall 1825: 900). Her er Kunnskapsforlaget. (Digital versjon: altså Christie si dagbok meir påliteleg www.snl.no) enn Aall sine memoarar. Takk til Jes- Koht, Halvdan. (1914). 1814. Norsk per Lillelund ved Statens Forsvarshis- dagbok hundre aar efterpaa. Kristia- toriske Museum, København for hjelp nia: Aschehoug. (Digital versjon: til å finna desse opplysningane www.bokhylla.no.) 4) Sjå elles brev frå Carsten Anker til Larsen, Øivind (red.). (1996). Norges Lord Grey (Anker (red). 1901: 489- leger, b. II. Oslo: Den norske lægefore- 493) når det gjeld kva som skjedde i ning. London og Anker sitt syn på dette. Marshall, John. (1825). Royal Naval

Biography. London: Longman. Litteratur: Nielsen, Yngvar. (1904). Norge i 1814. Anker, Carl Johan (red.). (1901). Christiania: Stenersen. (Digital ver- Christian Frederik og Carsten Ankers sjon: www.bokhylla.no.) Brevveksling 1814 samt Uddrag af Ringvej, Mona. (2012). 1814 og opp- deres Breve fra 1801-13 og fra 1815- lysningen. I: Kunnskap og opplysning 1817. Christiania: Aschehoug. (Digital – til nytelse og nytte: Jacob Aall- versjon på www.bokhylla.no.) prosjektet,7: 7–23. Christiansen, Henrik. (2010). Orlogs- Seip, Jens Arup. (1974). Utsikt over flådens skibe gennem 500 år. Den Norges historie, b. 1. Oslo: Gyldendal. dansk-norske flåde 1510–1814 og den danske flåde 1814–2010. Bind I Sejlfø- Steen, Sverre. (1951). Det frie Norge, rende skibe. København: Statens For- b. 1. Oslo: Cappelen. svarshistoriske Museum. Storsveen, Odd Arvid. (2003). Peder Christie, Helga. (1964). Slekten Chris- Rosenkilde, i Norsk biografisk leksi- tie i Norge. Supplement til W. H. kon, b. 7. Oslo: Kunnskapsforlaget. Christie’s Genealogiske optegnelser (Digital versjon: www.snl.no.) om slægten Christie i Norge 1650- Aall, Niels. (1911). Niels Aalls Erind- 1890. Oslo. ringer fra 1814. Egenhændige Opteg- Dyrvik, Ståle. (2005). Året 1814. Oslo: nelser fra hans Virksomhet som Stats- Samlaget. raad. Kristiania: Cappelen. (Digital versjon: www.bokhylla.no.) Glenthøj. Rasmus. (2012). Skilsmissen. Dansk og norsk identitet før og efter 1814. Odense: Syddansk Universitets- forlag. Gjeruldsen, Ole H. (2005). Niels Aall, i

Bergensposten 1 / 2013 19 Wilhelm Frimann Koren Christie: Dagbog, holdt paa en Rejse fra Christian- sand til London 1814, -

Junii 29de Længselfuld besteeg jeg Højen, hvor Flekkerøe Telegraph staaer, for at spej- de, om ikke Briggen, der skulde føre meg over til mine venlige Fiender, nærmede sig og gjorde Signal. Dagen var blid, Luften klar. Jeg nød det herli- ge Syn, at see 3 Fregatter og en Brig at styre ind til Landet. Ofte stillede jeg Kikkerten paa Briggen, men intet Sig- nal var at see. Glad over Briggens Nærmelse og frygtsom for at den skul- de vende fra Land uden at tage mig med, gik jeg ned til Flekkerøe, tog Af- sked med Madame Kjelland og rejste ud til en Holme udenfor ydre Flekke- røe for at vente paa Signal fra Briggen. Paa denne Holme fangede jeg den skjønne, i Norge sjeldne, Sommerfugl papilio Spinx, men da jeg ikke havde noget at forvare den i, maatte jeg give den sin Friehed igjen. Briggen, som nu W. F. K. Christie i 1814 var tæt inde ved Skjærene, gav Signal. Farvel norske Grund! Farvel Capt. Didrichson og dine raske, norske Søe- Officeer uden som en stolt, frastødende mænd, som fulgte os hertil. Du gave os Person. et lydeligt, 3 dobbelt, Hurra, som Fjel- Da vi fortalte Captainen, at vi havde i dene sagtere og sagtere gjentoge. I et Sinde at gaae ombord paa Fregatten Øjeblik var jeg ombord paa Sheldrake. Venus for at complimentere Comman- Captainen, Brine, den næstcommande- deuren, Capitain Mackenzie, var han rende, Evens, og de øvrige Officerer, saa artig, at følge os ombord. Macken- modtoge os meget høfligt, saa høfligt, zie modtog os med megen Høflighed. at jeg skammede mig over, aldrig at Han var en midaldrende Mand, som, have tænkt mig en engelsk Søe- uagtet de mange Skrammer, der kryd-

20 Bergensposten 1 / 2013 sede hinanden paa hans i Briggen. [s. 2] Om Aftenen Kl. 7 satte vi udover til Søes. - Jeg blev oppe paa Dækket saa Ansigt, havde et meget blidt og godt længe jeg kunde see Norges Fjelde. Jeg Udseende. kunde ikke, uden med den største Vee- Da vi takkede ham for hans Høflighed mod, skilles fra dem. Tanken om, og Godhed, at skaffe os over til Eng- hvormangen høj og ædel Sjel der boer land, sagde han, at vi ikke havde noget iblandt dem, hvormeget Mod og Føde- at takke for, da han blot havde gjort landskjerlighed der luer, hvormange hvad der var hans Pligt. Han underret- nøjsomme og lykkelige Mennesker der tede sig nøje om Norges Sindelag med nu sysle, imellem dem, oplivede og Hensyn til Sverrig og om de fornemste glædede mig; men Forestillingen om, Bestemmelser i Norges Constitution. at Vold og Rænker mueligen skal kun- Han ønskede Norge al muelig Held ne undertrykke dem og gjøre dem de- mod Sverrig. Hans Kone var ombord res Tilværelse til en Byrde, og at hos ham, en ung, mere tækkelig, end Strømme af Blod mueligen ville flyde smuk Kone. I Spejlen i hans Kahytte, gjennem rige Agre, hvis Afgrøde ned- lige over hans Sopha, hængte vor gode trampes under Hestehoven, medens de, Konges Christian Frederiks, Portrait. der havde retmæssig adkomst til Høs- Mackenzie spurgte meget om det lig- ten, som Løn for deres Sveed, raabe ner; og da vi besvarede dette med ja, højt om Brød og ikkun forhaanes af en og i øvrigt fortalte ham Kongens sjeld- overmodig Fiende uden at mættes, ne Egenskaber, lod han til at blive me- denne skrækkelige Forestilling vilde get fornøjet, og at være indtaget i ikke vige fra mig! Jeg bad oprigtig til Kongen. Gud, Alting ombord i Fregatten var nydeligt. [s. 3:] Capitainen sagde, at det var et meget at han vilde mage det saa, at jeg enten godt Skib. Med Veemod betragtede jeg maatte see mit elskede, inderlig elske- Skibet; og det skar mig i Hjertet naar de Norge, lykkeligt og frit naar jeg jeg tænkte paa, hvorledes Danmark var kommer tilbage, eller og at jeg nu for bleven skilt ved dette og sine øvrige, sidste gang maatte see det! og i denne herlige Krigs-Skibe. Tanke tog jeg en venlig Afskeed fra de Efter en halv Times Ophold skiltes vi mange kjere Venner, jeg i mit Føde- fra Commandeuren; som ønskede os al land efterlader, og hvis Billeder jeg i muelig Held paa vores Rejse. det Fjerne syntes at skue, som om de stode der for at sige mig Farvel. Vi bleve siden budne ombord at spise til Middag hos Mackenzie; men da der Efter at have converseret en Tid med var temmelig svær Søegang, og vi Captainen og Officererne og hørt deres frygtede for Søesyge, bleve vi ombord varme Ønsker for Norges Vel, gik jeg

Bergensposten 1 / 2013 21 til Køys i Kahytten, som Captainen var en Stol, der stod foran min Køye; og saa artig at overlade A. G.?? og mig. han raabte og retirerede som om det var en Amerikaner, der vilde tage fat Officererne ombord i Briggen vare paa ham. Han søgte derpaa Tilflugt i Brine, Evens (George Evans/ min Køje; og da han mærkede paa min Edward)?? Midshipmen Moss og Bevægelse og Stemme, at der var et Thomsen, Master Scott, Purser Bieter Menneske i samme, blev og Dr. Thod. Som Passageer fra Fre- gatten Venus fulge med en Marine [s. 4] Lieutentant Douglas, en Higlander. han endnu mere forskrækket. Uagtet jeg forsikkrede at det var ingen anden Juni 30te end mig, kunde han ej recolligere sig førend efter en rum Tid. Han jamrede Om Morgenen da jeg kom op stod vi og beklagede sig meget over, at han indad mod Land, da Vinden var Vest- skulde være saa uheldig, at komme lig og altsaa contrair. Henimod Middag med denne Brig og med den i en Ba- kom vi tæt under Skjærene ved Svi- taille, og denne Beklagelse fandt han nøer. Captainen sagde, at hvis Vinden Lejlighed til at tude mig i Øret, da han continuerede saaledes vilde han gaae just fik stikke sit Hoved ind imellem ind i Havn, da det blæste temmelig mit og min Hovedpude. Jeg bad ham haardt. Han lagde imidlertid udover; og meget at holde sig roelig indtil han da Vinden gik om til Nordvest, satte havde hørt om vi kom i Bataille, hvil- han Cours over til Engeland. ket jeg formeente, at Kanonerne vel vilde bebude ham; men han besvarede Julii 1ste mig blot med Bejamrelse og Beklagel- Vinden vedblev omtrent som forrige se over hans Uheld. Jeg lod ham da Dag, og vi holdt ungefær samme være i sin Uroe, og gav mig til at tænke Cours. Om Natten Kl: mellem 12 og 1 paa, hvad jeg vel skulde gjøre dersom blev alle Mand purrede ud, og der blev det kom til Bataille. Jeg var omtrent gjort klart Skib, da en svær Brig gjorde bleven enig med mig selv om at jeg Jagt og bar ind paa oss uden at besvare skulde søge ned til Doctoren og enten de Signaler, vi gjorde. - Alle Passage- assistere ham eller da jeg var en stude- rerne maatte ind i Vores Kahytte. K:, G ret Person, agere Præst, da i det samme og R. stode op. A og jeg bleve liggen- jeg hørte raabe i en Raabert, who are de. Captainen troede det maatte være you? Hvorpaa kom strax et Svar, som en Amerikansk Fregat. Kanonerne var jeg ikke kunde høre; og derpaa fulgte ladte og enhver Mand stod roelig og fra vor Side et Spørgsmaal: from what færdig til, paa første Vink, at give det port are you coming, and whither are glatte Lag. Ingen af Passagererne var you bound to? Captainen sendte os vel til Mode; men R: var aledes decon- Strax et bud med, at det var his ma- tinenceret. - I Mørket stødte han paa jesty's brig Clio, coming from Yar-

22 Bergensposten 1 / 2013 mouth with dispatches for Capt: Mack- med Søemands Raskhed. enzie, hvilket ikke lidet glædede os Man paastaaer, at der i ethvert Skib alle. gives en Piil. Hvad Sheldrake anbe- langer var det sandt; thi Purseren Mr. Julii 2den Beather, eller, som de kaldte ham, Mr: Pieter, blev nu anmodet, ja tigget om at Vinden var contrair og vi krydsede synge, og til den Ende roest som om hele Dagen. Vores Maneer at leve paa han var den første Opera-Sanger i Pa- ombord i Skibet var følgende: Kl: 8 om ris. Han gav efter og sang, eller, rettere Morgenen stod vi op. Kl: 9 drak vi sagt, tudede os for en meget besynder- Theevand og spiste Frokost til. Kl: 4 lig vise, hvilken han ledsagede med en om Eftermiddagen fik vi Middagsmad, endnu besynderligere Gesticulation. 3 a 4 Retter, og Cherry Viin dertil. Han var meget glad over, at vi alle loe Efter Maden sad vi og drak Port-Viin saa hjerteligt at vi tilsidst fældte Taa- og Rødviin indtil Kl. omtrent 6. Kl: 8 rer; men han troede mindst at det var til om Aftenen tog vi Theevand med ham og ikke til Sangen vi loe. Touren Smørrebrød til; og videre vankede der at synge gik rundt. Vi Norske sloge os ikke i Captainens Kahytte. En a 2 af sammen og gave: For Norge, Kjæm- Officerne blev daglig inviteret til pers Fødeland etc:, hvilken de Frem- Bords hos Capitainen. mede vare ganske indtagne i. Lieutet. Man beskylder i Almindleighed de Douglas gav en meget comisk Scotsk engelske Officierer for, at de, efter Kl: fjeld-Sang. Mr Biether maatte give 4 om Eftermiddagen, stedse ere grog- endnu 2 comiske Sange, der skaffede gede. Hvad vore Officerer angaaer, var ham Rang ved Siden av Apollo. dette aldeles usandt. Capitainen var en Et Budskab, at Captainen vilde lægge overmaade afholden Mand; og jeg sig, havde samme Virkning paa os, [s. 5] som Efterretningen om at Skolemeste- ren kommer har i en Skole. Sangen saae ikke een eneste blandt Officererne stoppede, Groggen forsvandt, der blev lystig af spirituosa; men dette var tyst og enhver gik til sit Rum. maaskee netop fordi Captainen var en saa udmærket nøgter Mand. Kl: 8 ½ blev jeg inviteret ind i Gun- 3de og 4de Julii Rummet, eller Officerernes Cahytte, Det var næsten ganske stille i disse 2 hvor samtlige subalterne Officerer sad- Dage. Vi forsøgte at fiske, men fik de omkring Bordet hver med sit glas intet. Om Aftenen d: 3die bleve vi alle grog. Jeg tog Plads og fik et Glas Viin. budne til Selskab hos Mr: Biether. Da Derpaa begyndte Evens senior en Sang Capitainen var med og roeste Biether om Fregatten Shannon, der tog Cheesa- umaneerlig meget, gjorde denne sig ret peak. Han gav denne Sang godt og umage for at moere os, hvilket lykke-

Bergensposten 1 / 2013 23 de Veyr, maae dette være et skrække- ligt Opholdsted. 6te Under en vedholdende stærk Modvind krydsede vi os op af Leiths Fjord eller Firth of Forth, forbi Øerne May og Inch-Keith, paa hvilke der ere Fyrer. Edinburgh Castle Denne Krydsetour var overmaade be- hagelig. Vi kom vexelviis fra den ene des til fuldkommenhed. Han forvreed Side af Fjorden til den anden; og da vi Øjnene som om han havde Convulsio- kunde løbe temmelig nær under Land, ner, Munden, som om han fik Kat, og saae vi en Mængde smukke Landsbyer frembragte Toner der ikkun harmone- og Land-Steder. Markerne og Agrene rede med Sangerens egen Indbildning rundt omkring stode i deres bedste og Udseende. Vi maatte alle give: For Flor. Landet er ved Søen og nogle Mile Norge, Kjæmpers Fødeland, hvori de opefter fladt; siden hæver det sig høje- fremmede Personer fandt stor Behag. re og højere, og inde i Landet øjner man hist og her høje Fjelde. Man seer

ingensteds Skov, men rundt omkring [s. 6] paa Markerne og ved Husene sees deels Lunde, deels enkelte Træer. Byen Julii 5te Kirkaldy var den største af de Byer, Vestenvinden vedvarede meget stærk, som saaes ved Siderne af Firth. Kl: 1 og det regnede næsten bestandigt. Mod om Eftermiddagen Ankrede vi paa aftenen saae vi Land, og en fyr viste os Leiths Rehd, hvor der laae en Fregat, at vi var ved Sunderlandhead. Vi kryd- som Vagtskib, et armeret Skib og en sede os op under Bell Rock, en Holm, Kutterbrig. eller et Skjær, som ligger langt ude i Fra Rehden seer man en Deel af Leith, Søen, og hvorpaa der er oprejst et me- og bagenom samme Edinburgh, i hvis get Højt Fyrtaarn. Skjæret skal være Midte det gamle, ærværdige Edinburgh circa 1/4 Miil langt, men det er bestan- -Castle knejser højt. dig under Vand undtagen naar det er Ebbe. Fundamentet af Taarnet skal Capt: Brine gik strax i Land og meldte være hæftet til Skjæret med svære sin og vores Ankomst for Admiralen. Kobberbolter, og selve Taarnet er sin- Han medtog fra os en skrivelse, hvori ket sammen af Steen, som i Sinkingen vi bade Admiralen at meddele os Pass ere naglede til hinanden med Kobber- til London og at sende en Officeer, Nagler. De Folk, som passe Fyret, have helst Capt: Brine med os. aldeles intet andet Sted at være paa end Kl: 4 blev gjort Signal, at Sheldrake selve Taarnet. Om Vinteren, i stormen- skulde salutere med 13 Skud, hvilket

24 Bergensposten 1 / 2013 skeede. Vagtskibet svarede med 12 havde givet mit til Admiralen. Hver Skud. Gang Collectoren talede med os, havde han 2 Vidner med sig. Kl. 5 kom Capt: Brine ombord Politimester Dinnovan kom og hilsede [s. 7] paa os, samt lovede at give al muelig Han bragte os et Brev, hvori Admira- Assistance ihenseende til at faae Tilla- len svarede, at det ikke stod i hans delse at blive i Edinburgh; Kjøbmand Magt at tilstede os at gaae til London, Bortevick ligeledes. men at han uopholdelig vilde skrive til Vi toge et godt Aftesmaaltid, drak Admiralitetet derom og at det kunde gamle Norges Skaal og levede saa være os tilladt strax at gaae i Land og godt, som Fanger paa Æresord vel kun- at opholde os enten i Leith eller Edin- ne leve. burgh imod at vi gave vores Æresord, ej at forlade Stedet førend nærmere For Løjers Skyld smagte vi Highland- Tilladelse erholdes. Vi gik i følge heraf whisky, en meget spirituos Drik, som i Land Kl: 6 og toge Logis hos Donald- G: recommanderede. son paa [manglar eit ord eller fleire] i [s. 8] Leith. Juli 7de Om Aftenen Kl: 8 kom en Person som kaldte sig Collector of the Port og hed- Collectoren kom til os Kl: 10 og igjen- te Mocknair, han spurgte: med hvad tog sin forrige Bestemmelse, at vi ikke Ret vi vare komne i Land? Vi viste maatte forlade Leith. ham Admiralens Brev. Han sagde at Det var i Dag en Hellig-Dag. Over hele han var meget forundret over, at Admi- Landet skulde holdes Taksigelse for ralen kunde give en saadan Tilladelse, Freden. Da Freden ikke i mindste maa- da saadanne Affairer vare Admiralen aldeles uvedkommende. Han vilde de er favorabel for mit Fødeland, troe- imidlertid tale med Admiralen derom, de jeg at kunde afholde mig fra Festen. Jeg besøgte et Kaffehuus og gjorde lovede at komme til os inden Kl: 9, og mig bekjendt med de seneste Aviser. sagde os, at vi til den Tid ikke maatte Bortewick introducerede mig, og for- forlade Huset. Kl: 9 kom Collectoren talte mig at enhver Fremmed har Ad- tilbage og sagde at vi, efter de ham meddeelte Ordres, egentlig skulde have gang til de offentlige Tidender samme- forblevet ombord indtil han havde ind- steds uden Betaling. berettet vores Ankomst og faaet Svar Vi holdte os forresten hjemme den hele derpaa, men at det nu kunde tillades os, Dag, og Evens spiste hos os. Jeg vilde siden vi vare komne i Land, at forblive om Aftenen have kjøbt adskillige her i Byen i mod vores Æresord ej at Smaating, men ingen Boutiqver vare forlade den. De øvrige Rejsende gave aabne. Da jeg forundrede mig derover, ham Æresordet, men jeg sagde, at jeg sagde en gammel Kræmmer Hutthen-

Bergensposten 1 / 2013 25 son, som G: kjendte, og som besøgte modtog. os, at man i Scotland ikke har halve G. førte os derpaa omkring i New- Helligdage, som i andre Lande. Edinburgh den smukkeste Bye, man kan see. Gaderne ere overmaade 8de [s. 9] Efter at jeg havde kjøbt mig en Hat og bestilt mig nye Klæder fra øverst til brede, meere end dobbelt saa brede nederst, gik jeg med G: hen at besee som Christiansands Gader. Huserne den nye Toldbod. Det var en meget ere Palaier, byggede af hugne stor, nye, zirlig og vel indrettet Byg- Sansteen, og da alle Huse ere lige høje, ning. Jeg blev næsten nedslaget ved at er det et behageligt Syn, at betragte tænke paa at mit gode, kjere Norge samme, især paa de mange Squaires ikke engang har et saa smukt og godt (aabne fiirkantede Pladser) som findes Huus for sin Konge, som denne lille i Byen. – Disse Pladse ere indelukkede Bye har til sin Toldbod, og at det vilde med Jerngitter, og udgjøre smukke koste Landet uhyre meget at opføre en Lysthauger, hvortil enhver Huus-Ejer saadan Bygning. omkring Pladsene har Adgang. Ude- nom Indhegningen er Brolægning og Ved Middags Tid gav Collectoren os Gade af bredde som de øvrige Gader. Tilladelse at rejse ud til Edinburgh naar Disse Lysthauger ere en Ziir for Byen, vi vilde; derimod maatte vi beholde en stor Herlighed for Beboerne, som Logis i Leith. Vi benyttede strax efter om Sommeren kunne lade deres Børn Maaltidet denne Tilladelse, og besøgte løbe omkring deri, og de bidrage ikke en Dr. Wishart, en Ven af G. Manden lidet til at vedligeholde en sund og reen var meget artig. Han havde en smuk og Luft i Byen. meget behagelig Kone. Hans Svoger, en høj, halt advocat, Wilson, lod til at Edinburgh ligger 1 ½ engelsk Miil fra være en meget lystig Broder. Leith. Det er en meget behagelig Spad- sere-Tour, kaldet Leith-walk. Paa beg- Efter at have drukket en fortræffelig ge Sider af Veyen ere Huse Byggede, i current-wine (hvid Ribsviin) samt nogen Afstand fra Hinanden, og der er Theevand oppe hos Mstr:?? Wishart, en stor Mængde Boutiqver. Imellem og hørt hendes lille 20 Maandeer gam- Husene seer man de skjønneste Hauger le Datter raabe hurrah for Norge, toge og Marker, der ere overskuelige i lang vi Afskeed. Vi bleve strax inbudne til Distance, efterdi Veyen ligger langt Middag hos Wishart paa Tirsdag og højere end Markerne. hos hans Svigermoder, Madame Wil- son, paa Onsdag. Wilson tilbød sig at Trætte af at spadsere om igjennem det vise os parlamentet næste formiddag, store Edinburgh, vendte jeg hjem og som var den sidste Retsdag i denne styrkede mig med Ale og Porter. Session, hvilket Tibud jeg med Glæde Julii 9de

26 Bergensposten 1 / 2013 Kl: 10 om Formiddagen kjørte jeg op Localet var overmaade smukt, ikke just til parlamentet eller the court of Ses- meget stort, men hensigtsmæssigen sions. - Jeg kom først ind i en meget indrettet. Dommerne sad paa en For- stor Sal, hvor en stor Mængde Folk gik højning med Gelænder omkring og en omkring som paa en Børs, med Hatte- Nedgangs Trappe paa hver Side. Ne- ne paa Hovedet, talende og støjende den til sad den surnumeraire Assessor som paa et Vertshuus, medens 2 Dom- ved den ene Side, og i Midten stod et mere, en i hver Ende af Salen holdt Bord ved hvilket de 3 Clarker sad. Ret, incamminerede Rettergangs Sa- Denne Deel af Salen var halvrund, og ger, hørte Vidner og Parternes Proce- et Stakitværk lige over for Dommerne dure. Efterat vi havde vandret omkring gjorde den til en Halv-Sirkel. Advoka- en Stund og bidraget vores til at for- terne havde et afdeelt Rum lige over styrre Dommernes Roelighed, samt af for Dommerne. Bagentil vare 7 a 8 og til hørt lidt paa Proceduren, førte Bænke for Tilhørerne, og oventil var i Wilson os ind i et andet Værelse, hvor Baggrunden et Gallerie, der kunde 5 Medlemmer af Parlamentet udgjorde rumme omtrent 50 Personer. I Salen en Ret. Vi hørte adskillige Sager plai- var kun eet Vindue paa den ene Side, dere. Der vare adskillige Advokater, derimod var Loftet hvelvet og i midten som talede meget godt, især en ved af Hvelvningen var et stort Vindue, der Navn Clarck, der skal være Edinburghs bragte fuldkommen Lysning ned i hele første Advocat. Naar Advocaterne hav- Salen. [Her er det i originalen også de udtalt gjorde Præsidenten eller en teikna ein enkel planteikning over rom- anden af Dommerne dem vexelviis met.] Spørgsmaale, som Advocaterne igjen Fra dette Værelse førte Wilson os ind i besvarede; og efter disputerede Retten et andet Værelse, af lige Indretning og med Advocaterne om Sagen. En af hvor et lige antal Dommere beklædte Dommerne sagde derpaa sin Mening Retten. Proceduren var her ligesom i om Sagen, fuldkommen motiveret; og hiin Ret. Jeg hørte her en interessant naar de andre Dommere ikke Sag plaidere. En Midshipmann havde [s. 10] begaaet Mord ombord i et Krigs-Skib. Han var arresteret, men fandt Lejlighed indvendte noget derimod blev dette til i den mørke Nat, at springe ud igjen- Dom, som de tilstedeværende 3 clarker nem et Vindue i Søen. Det blæste me- annoterede. Dommene bleve ikke op- get haardt, og det var mørkt; man kun- læste. Digteren Walter Scott var clark i de altsaa ej faae ham fat igjen, men denne Ret. maatte overlade ham til sin egen Foruden de 5 Dommere var der en sur- Skjæbne. Skibet var kun een engelsk numerair Assessor tilstede, men han Miil fra Land. Det var altsaa mueliget, sad ikke i Linie med de ordinaire Dom- at han kunde svømme i Land; men om mere som alle vare Lorder. han end var kommet i Land torde han ikke lade sig finde, da han vilde være

Bergensposten 1 / 2013 27 bleven dømt fra Livet. Rimeligt var Catalog. Bibliothekaren viiste mig en det, at han var død, men intet beviis var meeget smuk afskrivt af Bibelen paa derfor at erholde, da man ej havde fun- Latin, præntet som om det var med de det hans Legeme ved Stranden. skjønneste Typer. Den skal være skre- ven i det 10de Aarhundrede, og den Der disputeredes nu om holdes meget kostbar. Den var indbun- [s. 11] den meget brillant med svære Kandter og Spænder af solid Guld. Indrettningen af denne hele Ret, court of Session, skal være saaledes: Der fandtes et smukt Malerie af Fjelde, af forskjellig Højde, med en Scala Sagerne incammineres først for en af hvorpaa de bekjendeste høje Fjelde i Dommerne i den Store Sal (the outer- Verden var anført. Naar altsaa denne house) Documenterne acteres der og Scala, som kunde flyttes fra den ene Vidner afhøres, hvorefter advocaterne Side til den anden, bevægedes hen til deducere og submittere Sagen Dom- Toppen at et Fjeld, kunde man strax mernes Skjøn. Han afgiver derpaa sit see Fjeldets Højde samt hvilke be- videtur (decision).- Ere Parterne ej kjendte Fjelde der havde samme Høj- dermed fornøjede, kunne de indgive de. Jeg søgte forgjeves efter at finde Begjering om at føre Sagen ind for noget norsk Fjeld derpaa. hele Retten hvor den paadømmes efte- rat den er procederet paa foranførte I dette Bibliothek have Advocaterne Maade blot mundtligen. The court of deres Arbejds-Steder, og de have sted- Session er højeste Ret i alle Civile Sa- se adgang dertil medens Retten holdes. ger i Scotland, men Dommerne ere, Enhver Forlægger af hvilketsomhelst paa Parternes forlangende, underkaste- Skrivt der indkomer i Storbrittanien, er de Revision af the house of peers i pligtig at levere et Exemplar gratis til London. dette Bibliothek. Det bestaar af nogle og tredive tusinde volumina. Jeg besaae dernæst Localet for den saa kaldte court of excheques, eller Kam- Bibliotheket ejer ogsaa en heel Mumie. mer-Ret, der dømmer i alle Sager, angaaende Kongens Interesse. Værel- set var rundt og meget smukt. Fra Kjelde: Riksarkivet: PA 0014: Wilhelm Fri- mann Koren Christie: L 0004: Papirer fra Rummet og Indretningen at slutte til- 1814: Englandsfærden 1814: Christies egen- stedes ingen at være nærværende som hændige Dagbok. Tilhørere. (Teksten er transkribert av Runar Jordåen Alle disse Retter holdes i den samme og kontrollert av Yngve Nedrebø.) Bygning. Nedenunder er det juridiske Facultets Bibliothek, der er temmelig stort. Tiden tillod mig ikke at besee Bibliotheket eller at gjennemløbe dets

28 Bergensposten 1 / 2013 Arne Eriksen Utkast av post

Dei som finn gleda i å grava i gamle i 1892 og som vart lagt ned 31. desem- offentleg arkiv, veit at mykje av inn- ber 1991. haldet er relatert til saker som ikkje Med eit aukande tal reisande posteks- gjekk heilt slik som dei burde – det me pedisjonar under Bergen postkontor i våre dagar har gjeve namnet avvik. vart det frå 1. juli 1914 oppretta ei eiga Det er difor grunn til å minna om føl- reiseavdeling. Avdelinga skulle ha det gjande: i hovudsak gjekk det meste administrative ansvaret for alle dei etter boka. Og sidan denne artikkelen tilsette ved postekspedisjonane om handlar om post, vil eg berre få streka bord i skip og jernbane som sorterte under at som hovudregel kom posten under Bergen. Lars Hess Bing (1865 – fram i rett tid. Nokre gongar vart det 1940) vart tilsett som avdelingssjef frå likevel mykje plunder og heft. Det starten. gjaldt både for kundar, postfolk og administrasjon. Personleg har eg ein Ikkje alle tog stoppar på alle stasjonar. hang til desse tabbane som i ettertid er Nattog og ekspressar fer gjerne forbi meir humoristiske enn alvorlege. Sær- dei mindre stoppestadene – slik var det leg dei sakene der skrivarane handterte før og slik er det visst i våre dagar pennen både skarpt og syrleg. også. Men dette var ikkje til hinder for å levera post. Utkast av post frå tog – Mange lesarar vil nikka attkjennande tog i fart for å vera heilt presis – var til fenomenet «reisande postekspedi- normal praksis ved dei reisande post- sjonar”. For å få posten fort fram har ekspedisjonane i Noreg. At utkasta Postverket alltid nytta seg av tidas ikkje alltid var like vellukka har eg kommunikasjonsmiddel – frå hest og funne mange prov på – mellom anna i kjerre til fly. Då Postverket var stor- arkivet etter Reiseavdelinga i Bergen. brukarar av båt og tog hadde dei ikkje berre post om bord, men også posteks- peditørar som tok i mot, sorterte og pakka post under vegs. Me finn mange Glepphendt på Bergenstoget slike postekspedisjonar med utgangs- 8. januar 1920 får Kristiania postkontor punkt Bergen. Så godt som på alle fjor- inn ei melding frå Tøien postopneri. På dabåter var det i si tid reisande post- Tøien har dei rydda stasjonsområdet ekspedisjon. Men også hurtigruta, natt- for snø, og då dukka det opp ein bunt ruta Bergen – Stavanger og ruta Ber- med post stempla 18. desember 1919. gen – Newcastle hadde postfolk og Det vart fort klart at posten hadde gått postkontor om bord. Den mest kjende med Bergensbana, og Kristiania post- er nok likevel Bergensbanens posteks- kontor ber straks om ei forklaring frå pedisjon som starta opp på Vossebanen Reiseavdelinga i Bergen.

Bergensposten 1 / 2013 29 gjennom lufta. Ein kan spørja seg om dette var noko postfolk trena på – om det inngjekk i postutdanninga til dø- mes. Slik var det nok ikkje, for reise- sjef Bing påfører saksdokumentet føl- gjande kommentar: Naar der ikke kan overleveres post fra tog til tog paa anden maate end i heromhandlende tilfælde er det bedre at la være. Frå den andre involverte eller skal me seia mottakande postekspeditør - Jacob Høst Kleven - får reisesjef Bing ei ut- greiing 24. januar 1920. Høst Kleven fortel at dagtoget stod på Tøien då natt- toget passerte. Han fekk då sjå at Ma- thiesen rekte ut ei pakke som han ikkje fekk tak i. Ikkje var han budd på dette heller. Nei, det var faktisk heilt tilfel- dig at han kom til å kikka ut av vindau- Postekspeditør Eywind Sodeland f. 1884. get. Høst Kleven rekna det som sikkert at Mathiesen fekk med seg at overleve- For å klara opp i saka ber postfullmek- ringa gjekk skeisen, og at Mathisesn tig Eywind Sodeland ved Reiseavdel- ville underretta Tøien postopneri via inga om uttale frå Haaver Mathisen. Kristiania. Han er samd med Bing i at Han er identifisert som forrettande dette er heilt uforsvarleg praksis. Herr (sic!) postekspeditør på det aktuelle Haaver Mathiesen faar alene ta ansva- nattoget. Mathiesen kjem med si skild- ret for den mislykkes utveksling av ring av hendinga nokre dagar seinare: post, sluttar Høst Kleven. … sendes reisekontoret med oplysning om at det antagelig må være fra den Men det førekom sjølvsagt andre for- dag vi krydset med nattoget på Tøien. mer for utkast. Bundten med post til nattoget blev da kastet over idet toget passerte. Denne må da være faldt ut av hendene på Fjøsanger 1920 Høst-Kleven som tok imot og er faldt ned i sneen hvor den er blit fundet. Fjøsanger postopneri vart oppretta på jernbanestasjonen i 1886. I 1903 over- Dette er ganske interessante opplys- tek stasjonsmester Magnus Hole (f. ningar. Posten vart altså kasta frå tog 1854) som postopnar. I 1919 vert post- til tog. Og ein kan sjølv tenkja seg at opneriet flytta til Hole sitt hus. 29. ja- det ikkje alltid var like enkelt å fanga nuar 1920 skriv postopnar Hole føl- ein bunt med brev som kom fykande gjande tenestemelding til postmeiste-

30 Bergensposten 1 / 2013 ren i Bergen: Posten som udkastedes Og det kjem svar. Eit slags – eg vil fra dagtoget idag var indpakket i 7 - seia lett kverulerande - notat til reise- syv - sække. Det kunde være interes- sjef Bing dagsett 4. februar 1920. Line sant om vedkommende blev givet an- gjer først greie for at posten som skal ledning til at forklare grunden til dette, kastast ut på Fjøsanger vert pakka me- om det skulde være en demonstration dan toget er aust for Voss. Og så kjem eller om det var fordi det var tørt veir følgjande: Da det ikke er mulig for os og tør plattform. ved den tid å vite hva slags veir de har på Fjøsanger, og da vi har annet og Ein kan lura på kva dette eigentleg ganske vigtigere ting å gjøre på stræk- handlar om. Posten innpakka i sju sek- ningen Voss - Bergen end å regulere ker? Ein demonstrasjon sidan det var indpakningen av posten til Fjøsanger finvær og turr plattform? Tru kva post- eftersom platformen der er tør eller meister Aage Maalstad tenkte? I alle ikke, ga jeg overskrivne dag assisten- høve let han saka gå vidare til Reiseav- ten besked om å pakke posten i så delinga. For dette kan ikkje ha vore mange poser at det skulle vise sig til- noko sak for postmeisteren. I staden strækkelig, selv om der regnet på Fjøs- vert det Bing – reisesjefen – som må på anger. bana. Og han sender straks saka til postekspeditør Olaf Line (f. 1894) på Akkurat ja – ver grei og les sitatet over Bergensbana med forlangande om ein ein gong til: regulera innpakkinga av uttale. posten til Fjøsanger etter kor turr platt- forma er. Eg likar den formuleringa.

Fjøsanger stasjon. Lånt av John Fredriksen

Bergensposten 1 / 2013 31 Passeleg provoserande og passeleg assistenten stå for pakkinga. ironisk. Ikkje hadde dei tilgang til noko Line avsluttar på følgjande måte: Det værmelding heller på Bergensbana i ville være av interesse hos hr Poståp- 1920. Mange har vel inntrykk av at neren på Fjøsanger å få opgivet, hvor www.yr.no har eksistert sidan tidenes mange poser han finder det ønskelig at morgon, men det er feil. I mørket over posten i hvert tilfælde blir pakket, for høgfjellet i 1920 måtte ein bu seg på at den ikke skal bli utsat for fugtighet. kva som helst – og difor: sju sekker Eg finn ikkje noko svar på denne opp- utanpå posten til Fjøsanger. modinga, og eg tenkjer vel at reisesjef No kan eg avsløra ein ting til. Det var Bing hadde fått nok – han stua vel saka ikkje lenge sidan Olaf Line må ha fått ned i arkivet – og der låg ho altså til eg kjeft for stikk motsett pakking. Han fann dokumenta over 90 år seinare. syner sjølv til ei melding frå Bing dag- Utkast av post er post i særklasse. sett 27. januar 1920, der han får be- Vart det slutt på blaut post på Fjøsang- skjed om at når posten vert kasta ut på er etter dette. Å nei du - sju år seinare Fjøsanger maa ekspeditørerne være har Fjøsanger postopneri postkontrol- opmerksomme paa, at posten pakkes i løren på vitjing. Og medan han gjen- saa mange poser, at man er tryg for nomfører sin inspeksjon skjer det igjen. beskadigelse av væte. Og kvifor slik Eg siterer frå rapporten til postmeister merksemd på nett dette. Jo, fordi post- Maalstad: Under inspektionen ankom opnar Hole på Fjøsanger nyleg har post pr nattoget fra Oslo. Brevposten klaga på at posten var pakka for dårleg var utkastet, kun nedlagt i en pose. – i ein enkel sekk – på ein skikkeleg Denne var helt gjennembløtt av regn regnversdag. Dette førte, tru det eller og vand fra perongen, men av indhol- ei, til at posten måtte hengast til turk på det var kun et par forsendelser beska- snorer – i postopneriet. Ei avis her, eit diget. No må Maalstad forfatta rund- rekbrev der, og ein vareprøve med un- skriv til personalet i reisetenesta der derleg innhald tett attmed omnen – han streka under at paa sterke regn- snakk om sortering! veirsdage som omhandlede dag bør Postekspeditør Line kjem også dragan- ekspeditørene indskjærpes om at bruke de med ei fagleg utgreiing om ulik dobbelte sækker for at beskytte posten kvalitet på gamle og nye postsekker. mot vand. Resonnementet er at det må fleire gam- No vart kan hende innpakkingspraksi- le og slitne sekker til for å halda posten sen betre. Det vil seia meir tilpassa dei turr, enn det ein treng om sekkene er klimatiske tilhøva. Likevel finn eg at nye. Måske er der til det utkast, der i det stadig må minnast om sesongmes- så høi grad har forbauset hr Poståpne- sige variasjonar. 2. mars 1927 må til ren på Fjøsanger nytta gamle sekker, dømes postmeister Ivar Væthe på Voss spør Line retorisk. Det burde han jo melda at poståpneren ved Mjølfjell ber visst sjølv, men han hadde altså late om at posten som kastes ut fra dagto-

32 Bergensposten 1 / 2013 vert dette kalla helse – miljø – trygg- leik. Artikkelforfattaren i Posthornet innlei- er med å karakterisera utkasting av post som ein primitiv og høgst usikker måte å avlevera post på. Likevel kan det - frå hans ståstad - sjå ut som om denne framgangsmåten no (i 1925) er oftare i bruk enn før. Ja, det er faktisk slik at frå administrasjonen si side, ser dei på dette som ein moderne praksis som ein ikkje kan koma utanom, seier forfattaren, og etterlyser tiltak som er mindre skjæbnesvanger både for pos- ten – og ikkje minst for personalet som må stå for utkastinga. Skjebnesvangert for personalet som står for utkastinga – ikkje noko mindre Postmeister Aage Maalstad f. 1870. enn det nei. Og ikkje ufarleg for jern- banepersonalet og for tilfældige perso- gene blir lagt i pose for ikke å bli våt, ner, som er indenfor skuddlinjen av de da sneen nu er begyndt å bråne. udslyngede postprosjektiler heller. Utslynga postprosjektil – dette likar eg. Regn og snøsmelting er no så sin sak. Postprosjektil har jo definitivt noko Men toget gjekk midtvinters også – og dramatisk og actionprega over seg. då kunne det vera både svinekaldt og Men kva så med postpersonalet? Jo, farleg ... … Wh. kan fortelja at en stor del av utgif- tene til sykevikarer i vinterhalvaaret har sanddynligvis sin aarsak i dette Posthornet 1925 forhold. No kan du lure – sjukefråvær - I Posthornet (organ for Det norske sjukevikarar? Postmandslag) nr. 5 / 1925 finn eg Forklaringa er dei kalde vintrane og artikkelen Utkasting av post av signa- den sure trekken. Forfattaren strekar turen Wh – og her vert det verkeleg under at det skal god helse til for å tåla fart i sakene. Me er no over på utkast påkjenningane. Eg siterer: Man arbei- av post og sjukefråvær. Sjukefråvær er der sig sved og varm og i denne til- som kjend ei uting, og ein kvar ar- stand skal man hvert øieblikk bort i et beidsgjevar skal syta for at arbeidet er aapent vindu, kanske i mange graders lagt opp slik at ingen vert utsette for kulde eller i snestorm, for at kaste ut fare eller farlege arbeidstilhøve. I dag postposer paa stationene. Samtidig

Bergensposten 1 / 2013 33 utsættes ogsaa det øvrige personale omend i mindre grad for trækken fra de aapne vinduer. Hertil kommer og- saa andre faremomenter, som enhver praktisk postmand kjender av erfaring. Wh meiner at det i England og Ameri- ka finst tekniske system som kan bidra til å redusera risikoen ved utkasting av post. Han konkluderer med at dei nød- vendige investeringane sannsynlegvis kan dekkast gjennom innsparingar til sjukevikarar. Eg skal arbeida vidare med å forsøka å avdekka dei andre omtalte faremomen- ta som enhver praktisk postmand kjen- der av erfaring. Elles veit eg ikkje om at det vart prøvd ut tekniske innretting- ar for utkast av post her i landet. Admi- nistrasjonen fekk vel ikkje greidd ut 1.Postekspeditør Olaf Jæger f. 1879. saka før det var tid for å leggja ned postekspedisjonane på tog. var”!!!. Det er vel meint bekmørkt, men ok – kva anna var det vel å venta ein sein kveld i februar. Det var mørkt, Espeland stasjon 1927 og ingen å sjå – på Espeland stasjon. 8. februar 1927 skriv Bing følgjande Så det vart ikkje noko utkast den kvel- tenestemelding til postopnar Peder den, og posten fekk seg ein ekstratur Haldorsen (f. 1869) på Espeland: Paa via Vaksdal. melding fra Bergensbanen A – Postopnar Haldorsen, som også styrte postekspedition for tur fra Bergen til med landhandelen på Espeland, – fekk Oslo den 5-7/2 med vogn 994 fra post- altså denne – me kan vel kalla det kla- fuldm. Jæger er bl.a. anført: Ved pas- gen – tilsendt frå Jæger via Bing. Han sering av Espeland stoppested lørdag hugsa nok kvelden då toget fór forbi kveld kunde man – bekmørt som det utan at posten vart kasta av, og kan var – ikke opdage i forbifarten nogen hende hadde det vore rett før han sende som tok mot den utkastede post. Den inn ein rapport til Bing om forseinka medtokes til Vaksdal til vestg. Dagtog. post frå Bergen via Vaksdal. Det let Hvilket jeg herved tillater mig at ind- han vera, og i staden kunne han ta seg berette. råd til følgjande litt lett ironiske på- Det er meg som har gjort understre- skrift på tenestemeldinga før ho vert kinga i sitatet; «bekmørt som det returnert til Bing 12. februar:

34 Bergensposten 1 / 2013 Tilbakesendes Postkontorets reisende ser kva som skjer – stasjonsljos eller avdeling. Det hender at det elektriske ikkje. lys paa stationen ikke er tendt og da er det selfølgeligt at Expeditionen ikke Ill. 5 Espeland. kan se om vi er tilstede i mørketiden, Så kan ein spørje seg. Var saka ute av verda? Hadde dei forstått kvarandre Logisk nok sjølvsagt – dei hadde berre Haldorsen og Jæger? Eg er usikker på ikkje slått på ljoset, men frå Haldorsen kva avdelingssjef Bing tenkte, for det sin ståstad – bokstaveleg talt – spelar kan sjå ut som om han har behov for – ikkje det noko rolle, for han held fram skal me seia – å kvalitetssikra sam- slik handlinga. Han skriv følgjande på mel- men vi kan se om Expeditøren kaster dinga før ho går vidare til Jæger 14. post av toget naar bare han er opmerk- februar: som paa stationen og ser den i forbi- Hr. postfm Jæger til underretning! farten. Tilbake. Utropsteikn no!! Og gummi- Her er det viktig å leggja trykket på vi. stempel i tillegg: Bergen postkontor Vi kan sjå toget. For Jæger gjeld det Avdeling for reisetjenesten. Og krav berre å ha auga opne, og å sjå til å få om svar. kasta posten av toget når dei passerer Kva svar Bing hadde sett føre seg veit Espeland stasjon. For Haldorsen – han eg sjølvsagt ikkje. Jæger vel i alle høve

Brev frå Espeland til Berlin i 1916. Ser ut til å ha kome fram utan skavanker, men det er sensurert ved mottak i Tyskland.

Bergensposten 1 / 2013 35 den ordknappe varianten. Like greitt eige vedkomande kan opplysa at hans det kanskje så lenge svaret er klart og private interesser er genealogi og per- tydeleg. Så han skriv Bemerket den 17. sonhistorie – og at han er gift med februar, og Olaf Jæger med imponeran- postfullmektig Maria Jæger (f. 1883) - de bokstavar. Kva tyder eigentleg be- viss private interesse er: En god bok i merket? At Jæger har forstått – har ledige stunder. merka seg Haldorsen sine synspunkt – og at postsekken kjem som eit prosjek- til ut av toget ved neste nattlege passe- Eit sirkulære frå 1937 ring av Espeland stasjon? Nok er i alle Eg vonar lesaren har forstått at det å høve nok no. Bing skriv Henlagt på kasta post ut frå tog i fart ikkje berre er meldinga, og lar ho gå i arkivet. morosamt – det er også alvor. Det er i I arkivboksen deler meldinga vår om alle høve min lærdom av arkivgjen- ein mørklagt Espeland stasjon mappe nomgangen. Og sidan eg jo i røynda er med tilsvarande melding om ein mørk ein alvorsmann skal eg avslutta med eit perrong på Stavenes stasjon, der brev- uhell som fekk etterspel – rimeleg nok. husstyraren får følgjande oppmoding i Når det gjeld utkastet i 1927 var pro- oktober 1928: Der klages fra Bergens- blemstillinga at stasjonen på Espeland banens postekspedition over at det er var mørklagt slik at postekspeditøren vanskelig at foreta utkasting av post fra østgaaende nattog lørdag aften på nattoget ikkje kunne sjå om det var naar Deres station ikke er oplyst. Ved folk til å ta i mot postsekken. I postsir- kulære nr 42 / 1937 finn eg at Postver- anordning av denne utkasting høsten ket no – 10 år seinare – stod over for 1926 uttalte distriktschefen følgende: eit nytt problem – den treffsikre utkas- Ekspeditøren (brevhusstyrereren) har erklært sig villig til å møte frem til taren. Eg siterer: Posteverket har nylig toget og sørge for at en lampe holdes måttet betale erstatning til en mann som blev rammet av en postsekk fra tog tendt under dettes passerende. De be- i fart. Uhellet inntraff på den måten at des paase dette saa utkastingen kan postposen gled lenger enn beregnet på gaa iorden. iset plattform og derved traff mannen i Ja, ja - postopnar Haldorsen heldt fram benene. i stillinga si - på nattleg post - til han går av for aldersgrensa i 1939 – 70 år Kan du sjå det for deg?? Reine kjegle- spelet og ein kan gjera seg sine assosi- gammal. Olaf Jæger avslutta reisene på asjonar; Den eine postmannen til den nattoget i 1935 for å ta over stillinga andre: «Kor mange trefte du i natt?» som avdelingssjef ved reisetenesta etter Svar: «Eg feia unna heile plattfor- Bing. Jæger vart også ein kjend post- historisk skribent. Mellom anna skreiv ma!!». han 4. utgåva av Schønings Norske Dette var sjølvsagt lite populært hjå dei Posttjenestemenn (1947) kor han for som hadde ansvar for å betala ut erstat-

36 Bergensposten 1 / 2013 ning. Og for all del – utkast av post frå Etterord tog er alvor og ingenting å spøkja med. I det eg skal pakka saman siste arkiv- Då burde det vore sjølvsagt at Postver- boksen finn eg ei litt anonym teneste- ket kom med ei skikkeleg formaning i melding som eg ikkje kan stå for. Det nemnde sirkulære. «Dette må det bli er brevhusstyraren på Stavenes som slutt på!!», til dømes eller «me leikar ber å få posten kasta av toget juledag. ikkje med postsekkane i Postverket». Det gjeld vel dei pakkane nissen ikkje Men nei – i staden står det: fekk levert julaftan, får ein tru. Det henstilles til postfunksjonærene også å ta den slags muligheter med i beregningen når postposer kastes ut. Kjelder: Takast med i berekninga? Kva må ta- Artikkelen byggjer på journalsaker frå Rei- kast med i berekninga? Kor mykje som seavdelinga ved Bergen postkontor. Dfa må betalast i erstatning? Vel, vel – så boks 1 – 3. Statsarkivet i Bergen. vidt eg veit held ingen på med dette Eg har også nytta meg av: lenger, men ein kan saktens undra seg på kor mange som har vorte tekne med Det norske Postmannslag. Vestenfjelske krets 1895 – 1955. Festskrift. berekning opp gjennom åra. Jæger, Olaf (1947): Schønings Norske Sjølv har eg det berre litt moro med Posttjenestemenn. 4de utgave. Bergen. nokre gamle tekstar som for ordens skuld må bereknast som unnataka i eit Posthornet. Organ for Det norske Post- elles godt fungerande postverk. mandslag. Årgang 1925 side 100 – 101. Cirkulærer fra Poststyret for året 1937. Nr.

42 side 139.

Bøn om utkast 1927. Statsarki- vet i Ber- gen.

Bergensposten 1 / 2013 37 Jo Rune Ugulen: Fram... og tilbake igjen? Noko om svenske og finske krigsfangar i Bergenhus stift- amt under Store nordiske krig

Opphavleg var denne framstillinga dømet over områda kring Austersjøen, materiale til eit foredrag eg heldt på og for Danmark-Noregs del vart den Åland i 2003, og det har framleis preg første fasen av krigen i år 1700 svært av dette. Det er såleis relativ usaman- kortvarig. Etter ei mislukka dansk be- hengande, og er meir ei kommentering leiring av festninga Tønning i Holstein av ulike kjeldefunn som eg gjorde i -Gottorp, og ein påfølgjande svensk 2001 og 2002, enn ein strukturert og landgang på Sjælland i byrjinga av gjennomarbeidd artikkel. Likevel er august 1700, vart det slutta ei fredsav- stoffet av ein slik karakter at det bør tale mellom Sverige og Danmark- vera interessant for fleire. Materialet Noreg den 18. august 1700 på slottet om svenske (og finske) krigsfangar i Traventhal i Slesvig. I denne fasen av det vestlege Noreg ser ut til å vera rela- krigen var det ingen direkte trefningar tivt stort. Truleg har eg berre skrapa i på den norske grensa mot Sverige.1 så vidt borti det, ettersom det meste av Etter dette følgde ni relativt fredelige det eg har kome over, har eg kome år, inntil det vart gjennomført eit dansk over ved nær sagt rein slump. Det er eit -norsk åtak på Skåne vinteren 1709– interessant materiale som kan bidra til 1710. Dette innleia krigens andre fase, å kasta litt nytt ljos over ein elles my- og denne fasen vart langvarig. I norsk kje omskriven periode i nordisk histo- historieskriving har krigshandlingane rie. Vonleg kan ei publisering som 1709–1720 også fått namnet Elleveårs- dette gjera sitt til at andre kan verta krigen.2 Eg skal ikkje her gå i detalj lystne på å granska fenomenet nærare. om dei forskjellige krigshandlingane gjennom dei mange åra, men i staden

konsentrera meg om nokre få episodar Den store nordiske krigen som er viktige for emnet i artikkelen. Den store nordiske krigen er nemninga på krigen som i åra 1700–1721 vart Kaperfarten i Nordsjøen utkjempa mellom Danmark-Noreg, Sachsen-Polen, Russland, Preussen og For den viktige norske skipsfarten in- Hannover på eine sida, og Sverige un- nebar krigsutbrotet i 1709 at Austersjø- der Karl 12. på den andre. I hovudsak en, Skagerrak og Nordsjøen vart far- utvikla krigen seg til å verta eit oppgjer vatn der fiendtlege kaperar stadig krys- mellom Sverige og Russland om herre- sa. Samstundes vart ei rad hamner i

38 Bergensposten 1 / 2013 Austersjøen stengt for dansk-norske dømes hadde kjøp- og ladestadene frå skip.3 Den norske historikaren Oscar Frederikshald til Langesund (kyst- Albert Johnsen skreiv at det for den området rundt Oslofjorden) hatt 181 materielle utviklinga til Noreg tvillaust fartøy på til saman 17 800 lester i var ei stor ulukke at landet i 1709 vart 1709. I 1723 var dette redusert til 89 drege med i krigen. Den raske opp- fartøy på til saman 7 200 lester – eit blomstringa av skipsfarten vart dermed nettotap på over 10 000 lester. stansa i ei tid med gunstige villkår for aukande vekst. Mellom anna sørga Den spanske arvefølgjekrigen at det også Oppbrakte skip i Bergen etter 1709 var stor trong for norsk ton- I ei kopibok som dekkjer åra 1714– nasje.4 1716 i arkivet etter Bergen Magistrat i Men heller ikkje dei store sjømaktene byarkivet i Bergen, finst det ei omfat- si krigsdeltaking var så gunstig for tande liste over skip og mannskap som norske reiarar som før. Særskilt vart vart oppbrakte til Bergen.6 Årsaka til at farten på Frankrike og Spania mindre lista vart ført, var i første rekkje økono- lønnsam etter kvart som Frankrike vart misk. Dei som hadde hatt utgifter til svekka økonomisk og militært. Dess- kost og forpleiing av fangane, skulle ha utan var dei allierte kaperskipa meir dette dekka. pågåande enn tidlegare. Mange skip sigla difor frå norske hamner tidleg på våren eller seint på hausten for å unngå Lista og bereigning kaperane, men då var til gjengjeld vêr- forholda vanskelege og forlisa hyppi- over de til Bergens bye opbragte ge. Bergen åleine mista heile 55 skip svenske skibsfolk og deris forflæg- på til saman 3 500 trelastlester ved ning paa skibene førend de paa kapring i åra 1710–1713. Det svarer i fæstningen blef leverede. følgje Anders Bjarne Fossen til nesten helvta av byen si samla tonnasje før krigsutbrotet.5 Dei norske reiarane Anno 1711 svarte på kaperverksemda med sjølve å Caper captain Peder Sørensen tag- utrusta såkalla commisfararar, eller ne udj Nordøsen den 4 april et eigne kaperskip for å kapre kaperane. svensk skib Entsatz van Narva, Det er desse kaperane som truleg var prætenderer kost penge for effter dei første svenske krigsfangane i Ber- skreve svenske skibsfolks under- gen under Den store nordiske krig. holdning fra bemelte dato til den Men sjølv om desse commisfararane 10de dito, da de paa festningen blef brakte opp ei lang rekke svenske skip, levered: så vel som fartøy frå nøytrale som førte kontrabande, greidde dei ikkje å hindra 1 Hans Podest, 2 Haael Forman, 3 at nettotapa til flåten vart store. Til Petter Holm, 4 Hans Sigemunsen, 5

Bergensposten 1 / 2013 39 Erik Eriksen, 6 Jon Eschelsen, 7 ningen den 10 april 1712, 15 rd 5 Anders Hansen, 8 Olle Darf, 9 Pet- march ter Eriksen, 10 Mikel Eriksen Capitain Peder Søfrensen den 21 à 6 ß daglig, er 3 rd 4 march 8 ß. augusty erobret et skib Sancta Ma- ria som var taget af en svensk ca- Bemelte capitain taged den 31 july per, og levered den 31 augusty af et svensk skib kaldet Haabet og den den svenske capers skibs folk: 31 augusty leverede paa Slottet effterskrefne svenske skibsfolk: Lars Sud, styrmand, Biøren Oelsen [?], Søren Andersen, Erik Pedersen Morten Cornelißen, Erik Helsing, Matthias Torsen, Erik Simonsen, daglig 6 ß, er 3 rd 3 march Berent Olsen

à daglig 6 ß, 10 rd Anno 1712 Samme 31 july taget et svensk skib Capitain Peder Sørensen taged den Rosen og den 31 augusty levered 31 may 1712 et skib kaldet Sanct paa fæstningen skibsfolk Peder, hvor af hand paa festningen Lauritz Skou, Anders Pedersen, den 4 july leverede effterskrefne Cornelis Blom, Berent Arfuesen, svenske skibsfolk: Erik Larsen, Niels Nielsen, Niels Høybaadsmand Johan Michael, Jonsen constabelsmand Niels Rundvig, à daglig 6 ß, 12 rd matroserne Henrik Jansen, Chris- topher Volf, Erik Berg, Salomon Samme 31 july taged et svensk skib Syderberg, Casper Brochel, David Nathanael og levered den 31 au- Vos[?], Peter Hartman gusty paa fæstningen hver 6 ß daglig, er 19 rd 12 ß Brynild Olsen, Olle Torgensen[!], Erik Olsen, Erik Pedersen, Anders Capitain Tiel von Höven tagen et Torbionsen, Gunder Olsen svensk skib Stadt de Mün den 3 february 1712, paastaar kostpenge hver daglig 6 ß, er 12 rd for de svenske skibsfolk til 13 mar- Dito et andet svensk skib kaldet ty, da hand dennem fra sig levere- Phoenix hvoraf den 31 augusty de, 5 ugger 3 dage levered Skipper Erich Wichberg hafde lige Lars Torstensen, Jan Høyer og saa got som captainen self, da ski- Carl Rolfsen à 6 ß daglig, er 5 rd 2 bed for hannem ugentlig 1 rdr, 5 rd march 12 ß 2 march 9 ß Nok Anders Knabe, taget den 31 Styrmanden Johan Pietersen Roodt, July 1711 og overlevered paa fæst- ugentlig 5 march, 4 rd 3 march 2 ß

40 Bergensposten 1 / 2013 7 matroser |-à daglig 6 ß-| nemlig dager timermanden Pieter van den Berg, Styrmanden Jonas[?] Christiansen Claus Hermans, Bartel Kipke, Wil- fød udj Lund i Skaane, køken Poul liam Schiolt, Pieter Boom, Anders Møller fød i Stettin, matros Daniel Faat[?], Jachob Povlsen, à daglig Davidsen fød Osthammer ved 6 ß, 16 rd 3 march 12 ß Nordbotten i Sverig, Abraham Pe- Capitain Jochum Kroch taget et derson fød i Ronneby i Bleking, 9-1 svensk skib Fru Christina den 10 march-8 may, prætenderede kostpenge for Bemelte capitain har den 3 may de opbragte skibsfolk til den 3 sep- opbragt et skib Fortuna kaldet, tember da de paa Slotet blef be- skipper Johan Hamman, hvor med fordrede, 16 ugger hand den 26 may her for staden Skipper Albert Herretz, ugentlig 1 ankom, er 3 ugger 2 dage rdr, 16 rdr Matros Peder Jevert fød i Jemter- [.... ei side utelate...] land, Lyder Bul fød i Stifft Bremen, Hermen Luterhand[?] fød i Stifft [1713] Bræmen, Jonas Lind fød i Sverg, 5- kocken Jan Borkardt, timmerman- 4-8 den Lourents Diriksen, matroser Capitain Mathias Cornelisen et Daniel Pedersen, Anders Pederßen, skib erobrit fra en svensk kaper Jorgen Ingebrechtßen og Laurids indenfor Mandal den 24 october, Jansen, hvilked den 4 novembris indkom, som her paa Casteled blef levered som er 1 ugge 4 dage, hvorpaa den 12 augusty, er 9 ugger 2 dage, effterskrefne svenske fanger 28 rd 2 march 10 ß Styrmand Axel Christiansen fød udj Bemelte capetain har og den 22 Stokholm, quartermester Gustavus juny anholt et skib Sancte Mary af Rodt, matros Jonas Taun fød i Hel- Hardinpole, som ankom den 1 au- singland, Cornelis Haamand, Rolf gusty, er 5 ugger Pettersen, Anders Olsen, Jan Lou- rentsen, og Petter Gran, 5-3-0 paa same skib var svenske indlade styrmand Oluf Nielsen fød i Skaa- Herforuden en matros Raatche gaf ne, Jan Torstensen fød i Gotten- sig ud for at være fød i Hamborg borg, er 1-2-2 239-5-11 Captain Eleazar Christensen har [underskrifter] den 18 juny udj søen anholdt et skib Concordia, skipper Georg Bodt, Bergen, den 19 july 1714 skibsfolkene indkom med caper skibet den 25 july, er 5 ugger 2

Bergensposten 1 / 2013 41 Det har ikke lukkast meg i denne om- sund. gang å finna fleire opplysningar om Strategisk viktig var også Moss, først desse sjøfolka etter at dei kom på fest- og fremst av di den hadde ei isfri hamn ninga i Bergen. Slike opplysninger ved Christianiafjorden. Byen hadde skjuler seg truleg i mange av i arkivsa- ikkje noko festning, og vart den 17. kene etter magistraten i Bergen, og ein mars 1716 okkupert av svenske styrkar kan jo håpa at einkvan får tid og høve under general Carl Gustaf Mörner til å setja seg ned og undersøkja dette (1658–1721). Mörner oppretta eit lager nærare. Det er ikkje helt utenkjeleg at på Moss Jernverk med hestar, nokre ein del av sjøfolka vart verva til den kanonar, hestefôr og ammunisjon, før dansk-norske flåten i Bergen, og der- han skunda seg vidare nordover for å med kan ha delt skjebne med Anders møta Karl 12. og arméen hans. Tilbake Monsen Gotenborg som vart utskriven i Moss var eit vaktmannskap på over til matros i Bergen i 1712,7 eller Jan 200 soldatar, forutan ein hel del skyss- Abrahamsen Svenske som vart pressa bønder.11 Eit overrumplande utfall frå til matros i august 1715.8 Fredrikstad festning på dei svenske avdelingane ved Moss den 26. mars, medførte at noko over 60 svenskar vart Moss 1716 12 drepne og over 400 vart fanga. Karl Etter byen Stralsund fall like før jul 12. lét likevel nokså umiddelbart Moss 1715, kom både Rügen og Vorpom- okkupera på ny, denne gongen med mern fram til elva Peene på danske rundt 800 mann frå Västmanlands regi- hender. Sverige hadde då berre Wismar ment under kommando av oberst Mel- igjen av sine tyske territorier.9 Etter at ker von Falkenberg. desse svenske områda var mista, fekk Det vart ikkje lenge Moss var på Karl 12. i hovudkvarteret sitt i Lund, svenske hender denne gongen heller. konsentrera seg om det venta åtaket på Den 23. april 1716 storma norske trop- Sverige, som var under planlegging av per under leiing av oberst Vincent motstandarane hans. Som eit mottrekk Budde og oberstløytnant Henrik Jørgen planlagde han først eit åtak på Sjælland Huitfeldt dei svenske stillingane. Etter over det islagte Øresund, men dette tre timar med harde kampar var den vart stogga av mildvêr. I staden gjen- svenske kommandanten Falkenberg nomførte han eit overrumplande åtak dødeleg såra, og kring 100 svenske på Noreg i mars 1716, og styrkene soldatar daude. Dei overlevande svens- hans inntok mellom anna Christiania. ke soldatane, 522 i talet, vart alle tek- Likevel oppnådde ikkje felttoget noko ne til fange. Blant fangane var oberst- viktig, ettersom Karl 12. ikkje greidde løytnant Rydningssvärd, seks kapteinar å innta festningane.10 Forutan Akers- og to løytnantar.13 Av desse 522 fang- hus, galdt dette festningane i Frederiks- ane vart mange sende til Bergen. hald (Halden) og Fredrikstad, så vel som skansen i Sponvika ved Svine-

42 Bergensposten 1 / 2013 Fangelista frå Bergen 1716 Hernström, Jonas Cörlin[?]. Arkivet etter magistraten i Bergen kan nok ei gong visa fram en overraskande lang liste over svenske fangar. Heile 78 Sunnhordland og Hardanger fangar kom til Bergen i starten av juni Den 9. september 1716 vart følgjande 1716. Av desse tilhøyrte 51 det Väst- fangar sende til Sunnhordland og Har- manlandske regiment, medan dei reste- danger futedømer: rande 27 fordelte seg med 21 på Liv- dragonregimentet og 6 på Løvenstier- Av Västmanlands soldatregiment: An- nes Rytterregiment.14 Etter at desse ders Wretmand, Anders Berg, Niels Pedersen Staaboe, Lars Flindte, Anders fangene hadde opphalde seg nokre Olsen Baar, Anders Larßen Was, An- veker i Bergen, vart dei sende vidare ut ders Birck, Anders Broemand, Nielß i de omliggjande futedøma til forplei- Aackermand, Daniel Joenßen Rødberg, ing, og då i hovudsak hjå bøndene. Eg skal koma tilbake til korleis denne for- Erich Larßen Moddig, Johan Larßen pleiinga på landsbygda kan ha gått føre Rytter, Abraham Skieberg. seg. Nordhordland Sunnfjord Den 12. september 1716 vart følgjande Den 28. juni 1716 vart følgjande fangar sende til Nordhordland. fangar sende til Sunnfjord futedøme: Av Livdragonregimentet: feldtwebel Av Västmanlands soldatregiment: kor- Anders Harckepus, rustmester Thomes Hugull, Haagen Giøck, Jonas Florin, poral Simon Larsen, Lars Tolpe, Johan Hinrich Fleißmand, Jeppe Joenßen, Strøm, Lars Næßland, Anders Berg- feldt, Jacob Frisk, Johan Bendßen Joseph Bonfil, Jørgen Hofmand. Bom, Lars Anderßen Flindte, Erich Av Västmanlands soldatregiment: cor- Anderßen Klinge, Anders Bom, Peder peral Anders Børsmand, corperal Erick Pederßen Blomme, Jonas Erichßen Møckling, Ohle Ryth Profoss, Nielß Holm, Jonas Törn, Anders Villing, Lercke, Madz Pender, Anders Lind- Johan Reboe, Ohle Livert, Anders Yt- berg, Anders Svanvige, Larß Holm, terberg, [...] Larßen Meenlöß, Ohle Erich Sparre, Larß Örn. Larßen Aall og Peder [....] Elg.

Av livdragonregimentet: Johan Wi- borg, Axel Franck, Simon Larßen Fa- Bergen verin. Følgjande fangar vart igjen i Bergen. Av Løvenstierne Rytterregiment: Erick Av Livdragonregimentet: Karbye, Larß Pederßen, Eskield Nielßen, Joseph Udte, Anders •Bernt Soelberg, vart 26. juni sett i

Bergensposten 1 / 2013 43 teneste hjå inspektør Raunsdorf. sett i teneste hjå madame de Besche. •Peder Svendsen, sett i teneste hjå Ein Jens Engelods «af Dragonerne» Christian Bruns døydde den 17. august, og vart, slik Lars Lagermand seinare vart, gravlagt •Svend Joensen, sett i teneste hjå Di- på St. Jørgens kyrkjegard den 19. au- rich Haslop gust same år, og fekk fri jord •Niels Vindboe, sett i teneste hjå Jens «formedelst fattigdom».16 Fester I tillegg til desse kjem to soldatar av •Johan Stolpe, sett i teneste hjå (kaper) Västmanlandske soldatregiment som kaptein Peder Sørensen grunna «svaghed», vart tilbake i byen der de framleis «nyder deris under- •Hans Lund, sett i teneste hjå Reinert holdning» i siste del av oktober 1716. Bødker Dette var Jonas Linde og Niels Peder- •Lars Lagermand, sett i teneste hjå sen Slotte. Begge desse var i mars meister Jon Trondsen. Lars Lagermand 1717 komne til Hardanger.17 døydde seinare om vinteren, og vart Mellom fangane som vart tilbake i den 21. desember 1716 gravlagd frå St. Bergen har eg berre funne ein igjen Jørgens kyrkje i Bergen, og fekk fri 15 som gift. Det var Gideon Lindroth som gravplass grunna fattigdom. vart teken i teneste hjå Henrik Ravert. •Lorentz Wetterstrand, sett i teneste hjå Han gifta seg i domkyrkja i Bergen den Samuel Vestvet 3. november 1720 med ei viss Margre- the Wit. Ekteskapet har truleg vore •Zacharias Axner, sett i teneste hjå noko naudtvunge, for alt den 20. de- Hieronimus Wibusch sember same år vart den vesle dottera •Carl Lindberg, sett i teneste hjå Her- deira, Anne Cathrine Lindroth døypt i man Lading den same kyrkja. Ho må ha døydd ik- kje lenge etter, for den 10. januar 1721 •Gidion Lindroth, sett i teneste hjå vart Gideon Lindorfs lille barn grav- Hinrich Ravert lagd fra Bergen Domkirke. Kvar for- eldra sidan tok vegen, veit eg ikkje. Dei får ikkje fleire barn i Bergen, og Av Västmanlandske soldatregiment: dei er heller ikkje daude i byen. Det •Anders Joenßen Fogel, vart 26. juni mest nærliggjande er å tenkja seg at dei sett i teneste hjå Berent i Rexen[?] flytta ut på landsbygda. •Peder Jonßen Wæren og Jørgen Erich- sen Frøberg, vart begge den 2. juli sette Fangelivet på landsbygda i teneste hjå oberst Georg Frederik von Krogh Livet som fange ute i futedøma var neppe spesielt godt. Frå futen i Sunn- •Isach Olßen Berg, vart 7. september

44 Bergensposten 1 / 2013 hordland og Hardanger får vi eit døme ken utanfor Arboga i Västmanland. på korleis behandlinga av dei svenske Tredje søndag i advent 1719 ble han fangane var, og eit brev frå futen til trulova, og 6. januar 1720 gift i Samn- stiftamtmann Undall i Bergen i mars anger kyrkje i dåverande Os skipreide, 1717, fortel at mange av dei svenske med Anna Pedersdotter frå garden Tys- fangane då gjekk nesten nakne og ikkje se. De overtok garden Tveit i Samn- hadde pengar til klede. Pengemangelen anger, der dei vart buande til Nils hjå fangane vart sjølvsagt ikkje betre døydde i april 1733. Saman fekk dei av at dei 15 fangane (som alle var i sju barn, og har i dag stor etterslekt i live) som var blitt sende til Sunnhord- området rundt Bergen. Då Nils døydde land og Hardanger, er sagt å «ha sin skreiv presten i kyrkjeboka for Os underholdning hos allmuen uden betal- prestegjeld følgjande: ling».18 Med andre ord var dei slavar. «Die domini 5 post pasc. gravfæstet Saman med brevet har futen skrive ei Niels Pederß: Staalby, fød i Sverig i liste over fangane, og namna på denne agers præstegield af ægte foreldre. 18 lista stemmer med dei som vart sende aar gammel blev hand kommanderit til futedømet i september 1717. Fanga- udi kongens tieneste under hr: obrist de ne er fordelte på fleire skipreider Falchenberg, og blev fangen udi Moss. (bondelensmannsdistrikt). Siden afført til Bergen og kom udi æg- I Os skipreide finn vi Niels Perßen teskab her i Samnanger og døde ætatis Staalboe og Anders Vretmand. I 36 aar mindre end 7 ugger.» Strandvik skipreide Anders Birke, An- Det vil overraska meg om det ikkje ders Broemand og Anders Olßen Baar. finst fleire svenske krigsfangar som I Strandebarm skipreide Abraham delte skjebne med Nils Stålby. Jenßen Skieberg og Anders Larßen Vosß. I Jondal sokn i Hardanger er Niels Larßen Aakermand og Anders Anderßen Berg. I Øystese skipreide Andre som har satt spor etter Erik Larsen Madi og Daniel Jonßen seg Rødberg. I Granvin og Ulvik finn vi Det er ikkje berre i Sunnhordland at dei to som i oktober 1716 framleis var i det finst etterkomarar etter desse Bergen grunna sjukdom, Jonas Linde fangane. Til dømes i tingbøkene for og Niels Perßen Slotte. I Ullensvang er Nordhordland er det fleire av fangane Lars Flinte og Jaen Larßen Rytter. som dukkar opp i 1718 og 1719. Forut- an at årstala 1718 og 1719 viser oss at Kor mange av desse som returnerte til fangane framleis var å finna i Nord- Sverige veit eg ikkje. Men minst en av hordland to til tre år etter at dei først dei vart verande i Sunnhordland. Han er det jamvel skrive ei lita bok om. Det kom dit, er det fleire som også har fått var Nils Persen Staalboe, som vart barn i løpet av denne tida. På tinget i Hosanger skipreide den 17. mai 1718 fødd i 1696 på Smedby i Medåker soc- vert det nemnt to svenske fanger, Tho-

Bergensposten 1 / 2013 45 Lensmann Johannes Øftse Mjelde hadde anmeldt Rangvei Monsdatter til betaling av leier- målsbøter for å Løsagtighet og barneavling, og «hon tilkiendegiver at en af de Svendske fang- er ved Nafn Anders skulle Være hendis barns fader”. Nordhordland tingbok 34, folio 162a.

mas Hugoth og en Erik. På tinget i han forklåra at han ikkje kunne «negte Mjelde skipreide (Ytre Arna) den 23. at have haft legemlig omgiengelse med mai same år vart tenestejenta Ranvei Rangvei Monsdatter, men efter hands Monsdotter stemna til «sine bøders reigning skulle noget fattis paa tiden, erleggelse for begangne løsagtighed og som efter udreigning var paa 4re uger». barneavling». Ho møtte ikkje opp på Ranvei stod likevel på sitt, og svor eid tinget, men fekk levert eit skriftleg på at ingen annan var far til barnet hen- innlegg der ho fortalte at barnefaren nar enn den omtalte Anders Harche- var ein av de svenske fangane som pæus. Om dette barnet vaks opp er heitte Anders. Denne saka kom opp på meir usikkert, ettersom det ikke kan tinget igjen den 20. april 1719, og då sjåast å vera døypt i det aktuelle preste- møtte både mor og far på tinget. Ran- gjeldet. vei Monsdotter fortalte då at barnefa- Døypt vart derimot det vesle gutebar- ren var den fanga svenske underoffise- net Daniel den 19. januar 1719 i Lindås ren Anders Harchapæus. Vi har møtt i Nordhordland. Han var son av bonde- han tidlegare som feldwebel i Livdra- dottera Ingeborg Pedersdotter Frøsetter gonregimentet, og han var mellom dei og den svenske fangen Joseph fangane som vart sende til Nordhord- Pamphelli, som vel må vera identisk land i september 1716. To og eit halvt med soldaten Joseph Bonfil av Livdra- år etter er han altså framleis i samme gonregimentet, og som til liks med området, og han møtte på tinget der Anders Harchepæus vart sendt til

46 Bergensposten 1 / 2013 Nordhordland frå Bergen i september 1716. Den aktuelle leiermålssaka var oppe på tinget i Gulen skipreide den 5. 1718 desember 1718, der Ingeborg Peders- Sommaren 2001 kom eg ved slump dotter var stemna for «begangen løsag- over nokre dokument i arkivet etter tighed og børneavling». Ingeborg møt- stiftamtmannen i Bergen, og som viste te for retten og «vedstod stevnemaaletz seg å innehalda ei forteikning over loulige forkyndelse og sigtelsens rig- nokre svenske krigsfangar.20 Dei fleste tighed; og som hon af fogeden blev av desse «svenskane» viste seg snart å tilspuurt hvem fader var til denne frugt vera finnar, og de fleste tilhøyrde det hon bærer svarede hon, Josep «Saflaische infanterie», altså frå Savo- Svendske; hvor havde hon med ham at lax. Dei øvrige kom frå det Åbolenske bestille blev hon tilspuurt? hvortil hon eller det Viborgske, samt ein frå Öster- svarede, paa marken udi Høvige- bottens regiment og en furér frå Brekken, hvorlenge siden det er siden «Færdsens» dragonar.21 Alle, med unn- denne omgiengelse skeede? svarede tak for den nemnte fureren, Ole hon anden dag paaske i dette aar; og Hedstrøm, var tekne til fange ved som hon blev tilspuurt hvor tit hun Trondheim, og var av ei eller anna med samme hafde haft omgiengelse? årsak vorte overførte til Vestlandet frå svarede hon 2de ganger paa en dag; Trøndelag vinteren 1718/1719. Solda- end tilspuurt om hon ikke haft om- tane som var tekne til fange ved Trond- giengelse med ham enten før eller si- heim, har tvillaust vore med på general den, svarede hon nej: foregivende at Carl Gustaf Armfelt (1666–1736) sitt hon af ham var tvungen dertil og truet felttog i Trøndelag frå september 1718 med kniv; end tilspuurt om samme – ein ekspedisjon som enda i katastrofe tvang for nogle mennisker var tilkien- med tilbaketoget over Tydalsfjella til degivet da hon kom til dem at den saa Jämtland i januar 1719, der kring 3000 af hende kaldede voldtegt af ham skul- mann omkom i snøstorm. Av Armfelts le være skeed? svarede hon, hendis såkalla jemtlandske armé på kring taabelighed var derudi aarsage». Josef 7500 mann, kom berre 1500 tilbake til Svenske var tilsynelatande ikkje til Jämtland. stades på tinget, men det bør vera mo- geleg å finna fleire opplysningar om Ved sidan av attgjevinga av fangeliste- ne, har eg også valt å transkribera to denne saka i andre militære eller sivile brev frå futen i Sogn, Peder Leganger, arkivseriar. Men det var kvinna som til stiftamtmannen Andreas Undall fekk straffa. Ingeborg vart dømd til å (ca.1669–1728), som kompletterer bøta 12 lodd sølv innan 15 dager, og om ho ikkje greidde det «tilfindis hon historia i noko større grad. (...) at forskikkis til Bergens Børne- huus, sine resterende bøder med 8 skil- ling om dagen at opardbeide».19 [Kjelde 1]

Bergensposten 1 / 2013 47 Jeg fordrister mig hernæst at notifi- cere om min hiemkomst til min Konglig Maiestets til Dannemark ringe boepæl, at den udj et og Norge etcetera vandriigt og temmelig stercht veyr- høyt betroede stifftbefahlingßmand lig skiede, Gud være æret, natten til den 1 Juny, effterat jeg den 30 May ofver Bergenhuus stifft, justice- som var 3de Pintzedag reyste fra raad og ambtmand ofver Bergens Bergen, og forefandt jeg da min ambt. kieriste med samptlige mine, Gud lofv, ved sundhed, undtagen den Høyædle og velbaarne mindste søn som svagheden end Andreas Undall iche vil forlade, og disforuden ven- tis hver dag paa de nærkomne a' Bergen smaakoppers besøeg, gifve Gud at vore 5 yngste som end iche har vaaren hos dem til giest, maatte u- Høy-edle og welbaarne her stifftbe- skadde og lydisløse undkomme fra fahlingsmand, høyst tilforladende dette giestebud! welynder! Mig blefv hellers strax effter hiem- Den excessive bewaagenhed sampt komsten tilkiendegifvet at af de her mange høye velgierninger mig af udj foegderiet og naboelawets inq- dennem og deris welbaarne frue varterede svenske fanger, hafde 4 a blefv værdiget og beviist ved seniste 5 støcher ugen for min hiemkomst nærværelse ofvergaar vidt baade foretaget sig den kardie ved natter min fortieniste sampt den forpligt tide at entholde `sig´ af deris qvar- og reverence jeg derfor kand afleg- teeret ja end og ganske undviget ge, saa jeg finder mig ganske u- ved baader som de u-formodentlig fulkommen saa vel at erstatte som hafde taget ved stranden, og vedbørligst for saa stor velbevaa- omendskiøndt de strax blefve effter- genhed at tache, om jeg end all min sadte, ere dog 2de undkomne som formue offererede og saa mange haver taget sin vey (saavidt præsu- forpligtede ord fremførde som ved meris kunde af baadene som fandtis pennen kunde opteignis og expri- igien udj Indre Sogn) ofver de fiel- meris, beder derfor allerydmyge- de inderst udj Lyster som strecher ligst at disse faae ord maae dog til Gudbrandsdahlen eller Opland, gunstigst optagis og anseis som en mens jeg hafver end iche kunde dyb forsichring om min intime wilje faaen udspurt om de nogensteds og skyldighed sampt hiertis fuld- har vaaren seet eller søgt logumen- komne erkiendelighed hvorved jeg te hos nogen mand her udj foegde- har høyeste aarsage dennem ævin- riet siden de undviigte. Og ere de delig at være forbunden. bortløbnis nafne Lartz Hofmand

48 Bergensposten 1 / 2013 rustmester og Johan Kour rytter. sichret om deris høye yndis conti- Saa snart jeg derom fich undret- nuation, og nest allerydmygste re- ning[!] tilskrefv jeg de mænd som spect til deris welbaarne frue fra boer nest under fieldet at forsende mig og mine, forblifver jeg min bud ofver til Gudbrandsdahlen for ganske lifvis tid med underdanigste at gifve tilkiende det samme perso- hørsomhed og veneration. ner vare svenske fanger og burde paagribis, mens som det var for silde og vel neppe nogen uden sær Høy-edle og welbaarne her belønning vilde vofve sig ofver fiel- stifftbefahlninhgsmands og justice det, hafver jeg dereffter endnu ing- en frugter eller videre kundskab raads fornummet. Imidlertid vil jeg her- ved ydmygst udbede mig velbaarne herris vilje og befahlning hvorledis Høyst forbundneste og med de øfrige forholdis skal som tienstergifneste tiener mueligens kand være lige intentio- nerede, saasom nu, da alle fielde Flessie den 8 Juny anno 1719 ere beqvemme til deris undvigelse. P Ingen kand være til ansvar for dem Leganger uden særlig wagt skulle beordris, som vilde falde almuen alt for tungt der selfv baade ere hielpeløse, og [Kilde 2] disforuden maae nu særlig tage vare paa deris jorddyrchning uden huuset saa frembt de iche skal Konglig Maiestets til Dannemark ganske ruineris. Hvorledis jeg mig og Norge etcetera med den anbefallede completering høyt betroede stifftbefahlningsmand skal forholde vilde jeg noch udbede mig nermere gunstige ordre, som ofver Bergenhuus stifft, justice- her findis fast intet døgtig mand- raad skab nogensteds og særlig udj Sol- og ambtmand ofver Bergens ambt. veren og Marifiers skibrede hvor slet intet findis, og samme stedz Høyædle og velbaarne grasserer endnu en sterch soet, saa Andrea Undall faae tør komme der paa grenserne og ingen kommer derfra formedelst a' Bergen siugdom, og er lieutenant Bremer allerydmygst og lensmandens qvinde sammesteds med mange flere nyligen døde. Jeg anholder slutteligen at være for- Høy-ædle og welbaarne her stifft-

Bergensposten 1 / 2013 49 befahlningsmand og justice-raad, forphlægning dennem til under- høyst-tilforladende velynder! holdning paa deris indreyse til Ber- gen, effter her stifftbefahl- Det var ey en ringe sovlagement for ningsmands ordre af mig er almuen iche heller meget mishage- forstragt, saa er min tiener medlef- ligt for mig, af deris welbaarenheds veret 2de qviteringer, nemblig sær- høy-respective under den 13 Juny delis for forphlægningen til Bergen, at fornemme den almindelige og særdelis for den øfrige om den fangernis omvexling som ved her kunde erholdis, hvorudj jeg dog obriste Løwenørn er sluttet med de underdanigst vil bede om deris svenske, disformedelst høyedle her- welbaarenheds beste og mueligste re gunstigst befaller den anstalt at assistence eller raadføring hvorle- forføyis, det samptlige udj mit al- dis og paa hvad steder den yderme- lernaadigst anfortrode foegderies re skulle anføris og søgis, eller og destricte forefindende og inqvarte- blandt almuen reparteris. rede svenske fanger skulde til Ber- gen indbringis til den 7 July, til Hvis skyld som hellers disse fanger hvilchen ordres hørsommeligste kand hafve bunden, som ichun kan effterlefvelse jeg har vaaren foraar- være af ringe importance fornem- saget at fremskiche min tienere mis nu ingen fordring om, efftersom (som disse sovmmisse linier medfø- deris fraskillelse og forløesning rer) der samme fanger rigtig kunde sovlagerer herimod. End maae jeg ofverlefvere og for dennem tage effter begiering notificere at iblandt igien fornøden qvitering. disse fremskichede fanger angifver sig en ved nafn Ole Heedstrøm, der Jeg fordrister mig hellers herudin- vel kand mistis, og dog (aliorum ni den at insinuere en specification in fallor persvasu) forlanger og ansø- duplo og tillige bereigning ofver ger at blifve tilbage og giffte sig udj fangerne og deris forphlægning den Udlands præstegield med en ung stund de herudj foegderiet har vaa- enke-qvinde, mens som hand dertil ren inqvarterede, hvorfore om no- kand erlange permission stillis til gen vederlaug, effter deris welbaa- deris velbaarenheds vilje og god- renheds attestation, for almuen findende. kunde erholdis, skulde det vorde dennem saare behielpeligt og glæ- Hvornest jeg ævindelig forblifver deligt, mens som jeg iche tilfulde med underdanigste respect forstaar høy-edle herris gode for-

trøstning om forphlægningens resti- tution ved her obriste Tuchsen, Høy-edle og velbaarne her stifftbe- hvad heller den skal forstaais for fahl- den ganske tid her har vaaren, som var ønskeligt, eller allene for den ningsmands og justice-raads

50 Bergensposten 1 / 2013 allerydmygste og ergifneste tiener Disße effterfølgende ere ankomne den 23 January 1719 Flessie den 3 July 1719 P 12. Ole Heedstrøm, fourier af Leganger Færdsens Dragouner og fangen ved Moss

13. Anders Springer [Kilde 3] Ryttere af Aaboelensche Cha- Lista vallerie paa de fangne svenske som ere fra 14. Johan Phil fogden ofver Sundfiord og Nord- og fangne ved Trundhiem fiords fogderie hidskichede, og effter høyedle og welbaaren her stifftsbefahlingsmands Undalls ord- 15. Erich Erichson Rich, soldat af re hafver været inqvarterede udj Østerbottens Regiment og fangen Yttre Sogns fogderie. Nemblig eff- ved Trundhiem terskrefne fra den 6 Januarj 1719.

1. Detlef Henning Calleisen feltski- Noch ankommen den 6 February er ved Viborgsche Infanterie og 1719. fangen ved Trundhiem. 16. Knud Hendrichson, soldat af 2. Thomas Kappai Saflaische Infanterie Regimente og 3. Stephen Simen fangen ved Trundhiem 4. Lars Karwin 5. Drusius Pursain Disße forskrefne hafver vaaren soldater, alle af Saflaische inqvarteret hos de beste mænd af Infanterie Regimente almuen, hvor en hver har nødt sin forphlægning og underholdning 6. Hans Jeschelein rigtig og u-paaklagelig effter regle- og fangne ved Trundhiem mentet, nemblig til 6 schilling 7. Johan Torplain daglig, hvilchet beløber for de 11 første ankomne fra den 6 January 8. Madtz Kargalin til den 3 July 1719 som er 177 9. Arne Putkam dager, den summa 121 rd 66 schil- ling. 10. Lars Laitin For de den 23 January ankomne 4 11. Niels Urtrin mand som hafver nødt for-

Bergensposten 1 / 2013 51 phlægning udj 160 dage, beløber de dog bekommet forphlægning udj 40 rd. den tiid som før er meldt, nemblig udj 121 dage som beløber for dem Noch for den der ankom den 6 Feb- begge 15 rd 12 schilling. ruary, som hafver været forphlæget udj 146 dage, daglig 6 schilling, er Summa 185 rd 90 schilling 9 rd 12 schilling.

Ellers hafver disße forbemelte 16 Foruden disße foranførte ankom og svenske fanger, som nu ved min fra Sundfiord her til inqvartering tiener til Bergen fremskiches og den 23 January 2de svenske lefveris, effter høyedle og velbaarne fangne, nemblig her stifftbefahlingsmands Undalls ordre af den 13 Juny sidstleeden, Lars Hofmand, rustmester af det bekommet af mig penge til for- Viborgsche Infanterie og fangen phlægning paa deris reiße til Ber- ved Trundhiem gen, hver for 5 dager á 6 schilling og Johan Kour, rytter af det Aabo- daglig effter reglementet, som elensche Chavallerie, fangen ved beløber tilhaabe 5 rd. Trundhiem Hvilche femb rixd., tillige med de Hvilche begge blefve her for- foran bereignede og specificerede phlægede fra bemelte dato til den etthundrede otteti og femb rixdaler 24 May, da de u-formodentlige, i- nitti skilling, formodis underdanigst medens jeg var udj Bergen, natte- imod fangernis ofverlefverelse, og tiide undvigede af deris qvarterer, min medgifne qvitering at vorde og ved en baad som de hafde fundet fornøyed, og medfølgende min tie- og taget ved stranden; undkom de ner lefveret. fra det stæd førend nogen det kunde Flessie den 3 July anno 1719 vide eller merke, og om endskiønt det straxens om morgenen blefve P Leganger efftersøgte eschaperede de dog,

mens den tagen baad blef effter 6 dagers søgning paa en øde stæd Fangeutveksling funden opsat imellem 2de klipper, hvorfra de ofver fieldene maae I Riksarkivet i Oslo finst det ein fange- hafve taget deris vey og refugium, utvekslingsprotokoll der det vart ut- veksla (mot løysepengar) 734 namn- og som mand vil meene og slutte till gjevne svenske (og finske) fangar mot Hallingdahl eller Valders udj heile 1346 namngjevne norske og Christiania Stifft, hvorom dog in- danske fangar.22 Kor mange av desse gen vis underretning endnu har kundet erholdis. Imidlertiid hafver svenske krigsfangane som har vore i Vest-Noreg, er vanskeleg å seia noko

52 Bergensposten 1 / 2013 Stiftamtmannen i Bergen: Brev frå futen i Sogn, datert Flessie 3. juli 1719, Boks 784, legg 4.

Bergensposten 1 / 2013 53 om, men det er ikkje mange eg har saman alle fangane og sendt dei til funne igjen frå dei listene eg har gjen- Christiania i løpet av nokre få veker. nomgått. Protokollen dekker for de svenske fangane sin del tidsrommet frå sommaren 1716 til sommaren 1719, Litteratur medan den for dei norske og danske Austestad, Atle. Nils Stålby: Karolinen fangane sin del går heilt tilbake til i Samnanger. Øystese: Friske Tankar, 1713. Ei detaljert gjennomgang av fangeutvekslinga vil truleg gje meir 1995. enn kva eg har funne. Likevel er det Fossen, Anders Bjarne. «Skipsfarten.» påfallande at mange av dei svenske I Norsk økonomisk historie 1500-1970. fangane eg har funne nemnte på Vest- Band 1 1500-1850, red. av Ståle Dyr- landet i spreidde kjelder frå 1718 og vik, Anders Bjarne Fossen, Tore Grøn- 1719, ser ut til å ha vore i krigsfangen- lie, Edgar Hovland, Helge Nordvik og skap heilt sidan 1716. Ingen av dei er Stein Tveite, 101–108. Oslo: Universi- nemnte i denne protokollen over ut- tetsforlaget, 1990. veksla fangar. Det er mogeleg at dette kan forklårast med bakgrunn i eit brev Johnsen, Oscar Albert. Tidsrummet frå generalløytnant Lützow til stiftamt- 1660–1746. Bd. V-1, Norges historie mann Undall i Bergen datert Christia- fremstillet for det norske folk. Kristia- nia 3. juni 1719.23 Då vert stiftamtman- nia: H. Aschehoug & Co (W. Ny- nen fortalt at «herr oberste Løwenørn gaard), 1911. med de svendske haver sluttet en al- Rosén, Jerker. Tiden före 1718. Redi- mindelig fangernes omwexling, saa at gert av Sten Carlsson og Jerker Rosén. alle danske eller nordske og svendske Bd. 1, Svensk historia. Stockholm: fanger skal settes paa frie foed (....) og Svenska Bokförlaget / Bonniers, 1962. at alle de udj det Bergenhuusiske district befindelige svendske fanger Øvrebø, Egil. I Kongens teneste: Mili- (...) bliver forsamlet, og dereffter under tær utskriving frå Bergens stift under convoy af en under-officeer og 2de Store nordiske krig 1709–1719. Bd. 1, gemeene, som af hr. oberster og com- Riksarkivaren, Skriftserie. Bergen: mandant Tuchsen ordineres, sendet den Riksarkivaren, 1996. nærmeste wej herhid til Christiania (...)». Noter. Her får vi ei forklåring på kvifor ingen av dei svenske fangane på Vestlandet 1) Oscar Albert Johnsen, Tidsrummet er innskrivne i protokollen over ut- 1660–1746, bd. V-1, Norges historie veksla fanger. Den siste innførsla i fremstillet for det norske folk denne er nemleg datert 29. juni same (Kristiania: H. Aschehoug & Co (W. år, og ein kan ikkje rekna med at den Nygaard), 1911), s. 139–140. bergenske øvrigheita kunne nå å samla 2) Johnsen, Tidsrummet 1660–1746 ,s.

54 Bergensposten 1 / 2013 154–183 15) Digitalarkivet, Døde i Bergen 1668 3) Anders Bjarne Fossen, –1815, lnr. 34038 «Skipsfarten,» i Norsk økonomisk his- 16) Digitalarkivet, Døde i Bergen 1668 torie 1500-1970. Band 1 1500-1850, –1815, lnr. 34000, hvor han er skrevet red. Ståle Dyrvik et al. (Oslo: Universi- Jens Engellot. tetsforlaget, 1990), s. 107 17) Statsarkivet i Bergen, Stiftamtman- 4) Johnsen, Tidsrummet 1660–1746 , s. nen i Bergen, pk. 673, legg 3, Brev frå 183 futen i Sunnhordland og Hardanger 5) Fossen, «Skipsfarten», s. 107 1717. Brev datert Hope den 16. mars 6) Bergen byarkiv, Bergen Magistrat, 1717. Kopibok 1714–1716, fol. 59b–62b. 18) Statsarkivet i Bergen, Stiftamtman- Takk til tidlegare statsarkivar i Bergen, nen i Bergen, pk. 673, legg 3, Brev frå Egil Øvrebø, for å ha gjort meg merk- futen i Sunnhordland og Hardanger sam på denne lista. 1717. Brev datert Hope den 16. mars 7) Egil Øvrebø, I Kongens teneste: 1717. Militær utskriving frå Bergens stift 19) Takk til Kenneth Bratland for å ha under Store nordiske krig 1709–1719, leita fram desse sakene frå tingbøkene bd. 1, Riksarkivaren, Skriftserie for Nordhordland. (Bergen: Riksarkivaren, 1996), s. 30, 20) Statsarkivet i Bergen, Stiftamtman- mnr. AP1221, og s. 34, mnr. 1414. nen i Bergen, pk. 748, legg 4, Brev frå 8) Øvrebø, I Kongens teneste: Militær futen i Indre og Ytre Sogn 1719–1720 utskriving frå Bergens stift under Store 21) Dette må vel helst vera Upplands nordiske krig 1709–1719 , s. 32, mnr. ståndsdragonregimente, der oberst 1324. Hans von Fersen (1683–1736) var sjef 9) Johnsen, Tidsrummet 1660–1746 , s. i tida 1714–1719. 164. 22) NRA, Kommanderende General I, 10) Jerker Rosén, Tiden före 1718, red. ca. 1700-1767, D Pakkesaker, Den Sten Carlsson og Jerker Rosén, bd. 1, store nordiske krig, XV, c, Protokoll Svensk historia (Stockholm: Svenska angående utveksling av fanger 1713- Bokförlaget / Bonniers, 1962), s. 700. 1719. 11) Atle Austestad, Nils Stålby: Karo- 23) SAB, Stiftamtmannen i Bergen, linen i Samnanger (Øystese: Friske lnr. 1053, legg 1, Brev frå landmilitæ- Tankar, 1995), s. 38. re, Kommanderende general 1716- 12) Austestad, Nils Stålby: Karolinen i 1747. Samnanger , s. 38–39; jf. Johnsen, Tidsrummet 1660–1746 , s. 171. 13) Austestad, Nils Stålby: Karolinen i Samnanger , s. 42–45; Johnsen, Tids- rummet 1660–1746 , s. 172. 14) Bergen Byarkiv, Bergen Magistrat, Kopibok 1716–1719, fol. 42a–43b.

Bergensposten 1 / 2013 55 Yngve Nedrebø: Solid formidling av historien om Slaget på Vågen i Bergen i 1665.

landske handelsskip med store verdier i lasten. Britene mente å vite at det om bord i de 11 lasteskipene fra den hol- landske Østindiaflåten skulle være store mengder bomullsvarer, silke, krydder, diamanter, perler og porselen. General Claus von Ahlefeldt (1614- 1674) var øverstkommanderende i Norge, og befant seg tilfeldigvis i Ber- gen i august 1665. Han tok myndig ledelsen i forsvaret av byen. Han hadde ikke mottatt ordrer fra København, og prøvde å stagge partene. Både hollen- dere og briter ble advart om at de nors- ke styrkene ville bli satt inn mot angri- peren. Britene var utålmodige. De hadde dre- vet sitt diplomatiske spill og visste at en ordre fra kong Fredrik 3. var på vei Universitetsbibliotekar Bjørn-Arvid til Bergen: Men de ville ikke vente, og Bagge gav i 2012 ut boken «Stor- satte i gang angrepet mot hollenderne. politikk og intriger! Slaget på Vågen i Festningsanleggene gikk inn på hollen- Bergen 1665, dets internasjonale bak- dernes side, og resultatet ble at britene grunn og følger» på Bodoni forlag. måtte trekke seg ut med betydelige tap, med 112 drepte og 309 sårede. Bagge er en produktiv forfatter og for- midler, med et vidt spekter av interes- ser. Han har en vidunderlig evne til å se og formidle spennende materiale som forteller om begivenheter fra Ber- gens historie. Slaget på Bergen våg i 1665 kom da britiske krigsskip, med aksept fra den dansk-norske Kongen, seilte inn til Bergen for å overfalle og kapre hol-

56 Bergensposten 1 / 2013 Bergensposten er en publikasjon som har vært utgitt av Statsarkivet i Bergen siden 1998. Dette er det 34. heftet i rekken. Allerede i samtiden fikk slaget Boken er i tillegg rikt illustrert og Ansvarlig redaktør: Yngve Nedrebø betydelig oppmerksomhet. Det ble gjengir en rekke kart og malerier. Dette Ansvarlig for utforming: Tom Myrvold laget malerier og trykt beskrivelser og gjør boken til en svært interessant Trykk: Statsarkivet i Bergen vurderinger fra noen av dem som var kildesamling. med, og av forståsegpåere som hadde Opplag: ca. 1000 At stoffet fascinerer er ser vi av en hørt, og som mente sterkt. Både briter, Redaksjon avsluttet: relativt opphetet debatt i Bergens hollendere og nordmenn tok del i En samling av illustrasjoner fra innholdet Tidendes spalter om de militærstrategis- Forsiden: kildeproduksjonen. ke vurderingene som lå bak, og om det Bagge setter begivenhetene i Bergen britiske nederlaget framstår som sommeren 1665 inn i en storpolitisk naturlig eller ikke. sammenheng, og viser maktspillet i Europa i tiårene etter 30-årskrigen. Nesten halve sidetallet er satt av til gjengivelse av beretninger og kilder.

ISSN 1501-4436 Postadresse: epost: [email protected] Statsarkivet i Bergen [email protected] Årstadveien 22 Internett: 5009 Bergen http://www.arkivverket.no/bergen/om.html Tlf: 55965800 http://www.digitalarkivet.no/ De siste utgavene i denne serien: NR.1 februar 2013 16. ÅRGANG

2003 2004 2/2004 1/2005 2/2005

3/2005 1/2006 2/2006 3/2006 1/2007

2/2007 3/2007 1/2008 2/2008 3/2008

1/2009 2/2009 3/2009 1/2010 2/2010

3/2010 1/2011 2/2011 3/2011 4/2011 Lese Bergensposten på farten?:

1/2012 2/2012 3/2012