Regina Smoter-Grzeszkiewicz
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Źródła i ... źródełka Regina Smoter Grzeszkiewicz Lublin MATERIAŁY DO HISTORII GMINY RADECZNICA W ARCHIWUM PA ŃSTWOWYM W ZAMO ŚCIU istoria gminy Radecznica jest mało znana z tej prostej przyczyny, Ŝe do- H tychczas niewiele osób zajmowało si ę jej przeszło ści ą. Poza dwoma pra- cami zbiorowymi o charakterze przyczynkarskim 1 brakuje opracowa ń, dlatego cenny jest ka Ŝdy odnaleziony dokument. Kilka interesuj ących archiwaliów od- nosz ących si ę do przeszło ści gminy Radecznica znajduje si ę w Archiwum Pa ństwowym w Zamościu. Dotycz ą one m.in. ludno ści prawosławnej zamiesz- kałej na terenie gminy w roku 1906, rejestru poborowych rocznika 1915 – 1931 2 i akcji przesiedle ńczej w 1945 i 1950 r. 3 1. W 2001 r. Podczas rozbiórki budynku gminnego w Radecznicy znaleziono jed- ną z teczek Archiwum Gminnego - Дъло Управленія Гмины Радечниџа За - мосткого Уъзда ..., по описи № 13, начало 1906 года 4 (Akta Zarz ądu Gminy Radecznica, wg. spisu nr 13, pocz ątek 1906 roku), które po 1972 r. zostało wy- wiezione na makulatur ę do miejscowej Gminnej Spółdzielni. Wymieniona tecz- ka ocalała, bo zawieruszyła si ę w ró Ŝnych rupieciach na strychu, a podczas rozbiórki budynku dostała si ę w r ęce wra Ŝliwego człowieka a od niego w moje , opowiadał o tym zdarzeniu Stanisław Zybała, emerytowany bibliotekarz, który przekazał cenne dokumenty do zamojskiego Archiwum. Zebrane w teczce do- kumenty dotycz ą spraw natury wyznaniowej. Autorka miała mo Ŝliwo ść zapoz- na ć si ę z jej zawarto ści ą jeszcze przed przekazaniem teczki, a tak Ŝe przetłu- maczy ć kilka dokumentów, z których dowiadujemy si ę m.in. o istnieniu na te- renie naszej gminy znacznej ilo ści prawosławnych 5. Do czasu wydania Ukazu z dnia 17 kwietnia 1905 r. na ogóln ą liczb ę 7539 mieszka ńców na terenie gminy zamieszkiwało 6758 katolików i 781 prawo- 1 Dzieje gminy Radecznica , praca zbiorowa pod red. R. Smoter Grzeszkiewicz, Zamo ść 2006; Rzeczpospolita Radecznicka (wrzesie ń 1939 – lipiec 1944) i druga okupacja , praca zbiorowa pod red. R. Smoter Grzeszkiewicz i S. Rozwar Zybały, Lublin 2007. 2 Archiwum Pa ństwowe w Zamo ściu (dalej APZ), Akta Gminy Radecznica (dalej AGR), Rejestr poborowych rocznika 1915-1931, sygn. 170; teczka szyta, paginowana, s. 208. 3 APZ, AGR, Akcja przesiedle ńcza 1945-1950, sygn. 92, teczka szyta, bez paginacji. 4 APZ, Zbiór dokumentów Stanisława Zybały (dalej Zbiór). w tłum. Akta Zarz ądu Gminy Radecznica (wg. spisu nr 13), pocz ątek 1906 r. Zespół nieopracowany. 5 Na temat prawosławnych i grekokatolików na terenie gminy ukazała si ę ostatnio publi- kacja Prawosławni i grekokatolicy na terenie gminy Radecznica ", S. Rozwar Zybały i R. Smoter Grzeszkiewicz, Szczebrzeszyn 2009. Regina Smoter Grzeszkiewicz sławnych. Donosił o tym w raporcie wójt gminy Radecznica, Kruszy ński do naczelnika powiatu zamojskiego - Niniejszym mam zaszczyt przekaza ć Panu raport o liczbie mieszka ńców prawosławnego i rzymsko-katolickiego wyznania w zarz ądzanej przeze mnie gminie. Mieszka ńców obojga płci do czasu wydania Ukazu z dnia 17 kwietnia 1905 było - prawosławnych maj ących stałe zamel- dowanie - 540, nie posiadaj ących stałego zameldowania - 241, katolików maj ą- cych stały adres zamieszkania - 6519, nie posiadaj ących stałego zameldo- wania – 239. Po wejściu w Ŝycie Ukazu (...) na terenie gminy na katolicyzm przeszło 391 osób. W roku 1906 pozostało na terenie gminy prawosławnych maj ących stałe miejsce zamieszkania 149 osób, nie maj ących zameldowania - 241, katolików ze stałym zameldowaniem - 6910, nie mających stałego miejsca zamieszkania - 239. W 1906 roku na terenie gminy Radecznica było: 390 pra- wosławnych i 7149 katolików. 6 Z raportu sygnowanego dat ą 30 stycznia 1906 r. dowiadujemy si ę o liczeb- nym stanie prawosławnych w poszczególnych wioskach:7 Chłopków - 16, Go- rajec - 73, Czarnystok - 269, Latyczyn - 10, Podlesie - 6, Radecznica - 2, Trz ę- siny - 43, Zaporze - 1, wynika st ąd wniosek i Ŝ najbardziej "prawosławnymi" wioskami w omawianym okresie były: Czarnystok, Gorajec i Trzesiny. W styczniu tego Ŝ roku ówczesny administrator parafii prawosławnej w Mokrymlipiu informował w stosownym pi śmie władze gminne: Mam zaszczyt poinformowa ć Ŝe 28 maja 1905 roku na podstawie Najwy Ŝszego Ukazu z dnia 17 kwietnia 1905 roku i na podstawie Rozporz ądzenia nr 1057, 33 miesz- ka ńców wsi Gorajec dobrowolnie przeszło na obrz ądek rzymsko-katolicki, co uwzgl ędniono w Ksi ęgach Parafialnych. 8 Według pisma sygnowanego dat ą 23 grudzie ń 1906 r. - na katolicyzm przeszły m.in. Anastazja Czabała z domu Ki- mak c. Wasyla i Anastazji z domu Skrok z Chłopkowa, 9 oraz Agnieszka z do- mu Smoter Ŝona Pawła Skrzypka wraz z m ęŜ em i dwoma synami – pi ęcio- letnim Antonim i czteroletnim Piotrem 10 . Z osób, które przeszły z prawosławia na katolicyzm w kolejnych pismach kierowanych do Zarz ądu gminy w Radecznicy 11 wymienieni s ą m.in. Mikołaj i Katarzyna Furlepa, Kulik Franciszek s. Stefana i Katarzyny, Łosiewicz, Wy- pych, Grygiel Marianna, Dzioch, Buczak Andrzej, Buczak Marianna, Kozak Anna c. Jana i Marianny, Szczepanek Franciszka z domu Jarosławska, c. Woj- ciecha i Ewy, Siemczyk Kazimierz s. Jana i Franciszki, Szczepanek Marianna z domu Buczak, Szczepanek Jan s. Andrzeja i Marianny. 6 APZ, Zbiór, Радечницкое Гминное Управленіе . Господу Начальнику 3 амотскаво Уезда 16 января 1906 г. Nº 141. Рапорт / Raport Zarz ądu Gminy Radecznica nr 141 wysłany 16 stycznia 1906 r. z Radecznicy do Naczelnika Powiatu Zamojskiego. 7 APZ, Zbiór, Въдомость о положеніи дъла православія православія въ возсоединен - ныхъ приходахъ гмины Радечница Замотскаво уъзда Люблинской губерніи за I полугодіе 1906 года . Nº 2588, январь 30 дня 1906 г. г Радечница . 8 APZ, Zbiór, Pismo do Zarz ądu Gminy Radecznica z dnia 23 stycznia 1906 r. nr 84 od Zarz ądcy parafii prawosławnej w Mokrymlipiu. 9 APZ, Zbiór, Pismo do Zarz ądu Gminy Radecznica z dnia 23 grudnia 1906 r. 10 Ibidem. 11 Niektóre informacje pisane r ęcznie, trudne do odczytania. 94 Materiały do historii Gminy Radecznica… Raport nr 1131 z 1 lipca 1906 r. podaje informacj ę o ilo ści prawosławnych w poszczególnych wioskach gminy za I półrocze 1906 r. 12 W skład radecz- nickiej prawosławnej parafii wchodziły wsie: Zaburze, gdzie prawosławnych obojga płci było ł ącznie 10 osób, Latyczyn - 16, Chłopków - 13, Zaporze - 1, Radecznica - 2, Podborcze - 6, Gorajec - 73, Trz ęsiny - 43, Czarnystok - 269; łącznie na terenie gminy były 443 osoby obrz ądku prawosławnego, w tej licz- bie 7 osób w Czarnymstoku, które od momentu wł ączenia do parafii radecz- nickiej, wcze śniej nale Ŝały do parafii prawosławnej szczebrzeszy ńskiej, pozos- tawały niezmiennie w obrz ądku prawosławnym, oraz 3 osoby, które okre śliły swój status religijny 2 lipca 1898 r. jako prawosławne. Proboszczem prawo- sławnej parafii radecznickiej pozostawał w 1906 r. Nikołaj Wawriejuk. Pismem z dnia 19 kwietnia 1906 roku nr 499 w sprawie cmentarza do Wójta Gminy Radecznica zwracał si ę Burmistrz m. Szczebrzeszyna. - W odpowiedzi na zalecenie Naczelnika Powiatu zamojskiego z dnia 15 kwietnia, nr 2348 zwracam si ę do Pana z pro śbą o przysłanie do kancelarii Magistratu w mie ście Szczebrzeszynie 21 kwietnia o godzinie 10.00 rano, upowa Ŝnionych przez społeczno ść szczebrzeszy ńskiej rzymsko-katolickiej parafii, mieszka ńców wsi Czarnystok - Marcina Grygiela, Wólki Czarnostockiej - Michała Sitarza i Trz ęsiny - Pawła Zdunka celem wykonania czynno ści/prac przy poszerzeniu cmentarza 13 . podpis burmistrza nieczytelny. Zachowała si ę informacja o poczynaniach katolików w Radecznicy. 8 maja 1906 r. z kancelarii generał-gubernatora lubelskiego wysłane zostało do naczel- nika powiatu zamojskiego zawiadomienie nr 51/I w sprawie religijnych zgro- madze ń w Ŝeńskim klasztorze prawosławnym w Radecznicy. W pi śmie odebra- nym w Zamo ściu 11 maja czytamy: W odpowiedzi na pismo przeoryszy radecz- nickiego klasztoru św. Antoniego Pieczerskiego o zaludnieniu przez ludno ść katolick ą wsi Radecznica w okresie modlitewnych w maju bie Ŝą cego roku placu nieopodal figury św. Franciszka poło Ŝonej na granicy obszaru nale Ŝą cego do klasztoru, pełni ący obowi ązki generał - gubernatora lubelskiej guberni zawia- domił matk ę przeło Ŝon ą Afanasj ę, Ŝe religijne zgromadzenia modlitewne poł ą- czone ze śpiewem nie s ą ograniczone ani wojskowymi, ani administracyjnymi przepisami. W skierowanym 23 stycznia 1906 r. do Zarz ądu Gminy Radecznica pi śmie nr 84 Zarz ądca parafii prawosławnej w Mokrymlipiu podawał – Mam zaszczyt poinformować Ŝe 28 maja 1905 roku na podstawie Najwy Ŝszego Ukazu z dnia 17 kwietnia 1905 roku i na podstawie Rozporz ądzenia nr 1057, 33 miesz- ka ńców wsi Gorajec dobrowolnie przeszło na obrz ądek rzymsko-katolicki, co uwzgl ędniono w Ksi ęgach Parafialnych . 2. „Rejestr poborowych rocznika 1915-1931”, faktycznie zawiera wykazy z 1915, 1919-1923, 1925, 1927-1928 i 1931-1932, a dotyczy osób staj ących do rejest- 12 Raporty takie przedstawiane były naczelnikowi powiatu przez wójtów gmin dwa razy w roku - 1 lipca i 1 grudnia. 13 Prawdopodobnie chodziło o wykonanie niezb ędnych prac ziemnych na cmentarzu para- fialnym w Szczebrzeszynie - tam mieszka ńcy wymienionych wsi do czasu erygowania parafii w Trz ęsinach (1925 r.) dokonywali pochówków zmarłych. 95 Regina Smoter Grzeszkiewicz racji do 1949 r. Poborowi z 1931 r. rejestrowani byli jesieni ą 1948 r. 14 W ad- ministracyjnych granicach gminy Radecznica znajdowało si ę wówczas 16 wsi, w tym do ść liczebne wioski jak: Gorajec, Radecznica czy Czarnystok. Wg Re- jestru kolejno liczba chłopców w wieku poborowym wyniosła w latach: 1915 – 62 15 , 1919 – 96 16 , 1920 – 102 17 , 1921 – 86 18 , 1922 – 86 19 1923 – 89 20 , 1925 – 85 21 , 1927 – 95 22 , 1928 – 95 23 , 1931 – 95 24 , 1932 – 81. Były to wi ęc liczby na bardzo zbli Ŝonym poziomie. Rejestry były uzupełniane o kolejne informacje, tak Ŝe na doklejkach. Dla rocznika 1915 przy pierwszych 45 poborowych o słu Ŝbie wojskowej jest brak danych, dopiero z kolejnych 17-tu, o 6 dowiadujemy si ę, Ŝe nie słu Ŝy- ło, z pozostałych dwu słu Ŝyło w obu zamojskich pułkach, a jeden, ucze ń szkoły rzemie ślniczej, w pułku lotniczym 25 .